Metapsihologija Sigmunda Frojda

Tekst je prvi put objavljen u časopisu Odjek, jesen-zima 2012.

1

METAPSIHOLOGIJA SIGMUNDA FREUDA

Aneta Sandić

U pismu Fliessu Freud (1898) piše o metapsihologiji ukazujući na vlastito stremljenje da izgradi

psihologiju koja će, za razliku od dotadašnjih klasičnih psihologija svijesti, voditi „s onu stranu

svijesti“. U svojim ranim pisanim djelima metapsihologiju definira naučnim nastojanjem da se

prodre u metafizičke konstrukcije, te navodi:

„ ...veliki dio mitološkog shvatanja svijeta, što seţe sve do najmodernijih religija,

nije ništa drugo do u vanjski svijet projicirana psihologija. Mutna spoznaja

(takoreći endopsihičko opaţanje) psihičkih činilaca i odnosa nesvjesnog odraţava

se (....) u konstrukciji jedne nadosjetilne stvarnosti koju naukom treba pretvoriti u

psihologiju nesvjesnog. Mogli bismo se drznuti da (... ) metafiziku preobratimo u

metapsihologiju“ (Freud, 1901).

Nešto kasnije, u „Nesvjesnom“, Freud (1915) metapsihologiju odreĎuje znatno preciznije:

„Predlaţem dakle da onaj prikaz u kojem nam uspije da neki psihički proces

opišemo u njegovim dinamičkim, topičkim i ekonomskim odnosima, nazovemo

metapsihološkim“.

U „Metapsihološkom dodatku teoriji snova“ (1917) on ide korak dalje definirajući

metapsihologiju kao studiju pretpostavki na kojima je baziran sistem psihoanalitičke teorije.

Aktuelni status metapsihologije podrazumijeva šest različitih, usko isprepletenih dimenzija u

odnosu na koje se iz psihoanalitičkog ugla definira dati psihološki fenomen:

topografsku,

dinamičku,

ekonomsku,

genetičku,

strukturnu i

adaptivnu dimenziju.


2

Freud je u svom opusu eksplicitno formulisao tri metapsihološka aspekta – dinamički,

topografski i ekonomički. Nije začuĎujuće da “otac psihoanalize” (Betteleheim, 1982) u svom

opusu nije sagledao nuţnost izričitog definiranja genetičkog aspekta iz razloga što se isti, u

psihoanalizi kao nesumnjivo genetičkoj psihologiji, podrazumijeva sam po sebi. Freud nije

definirao niti strukturalno stanovište. U studiji “Ja i ono” (Freud, 1923) najavio je, u to doba,

novu podjelu psihičkog aparata sugerirajući da bi se topografski model trebao zamijeniti

tripartitnom strukturom ličnosti. Studije o adaptaciji Heinza Hartmanna i Erika Eriksona, koje su

i utemeljile adaptivno stanovište u referentni okvir psihoanalitičke metapsihologije, jasno

upućuju da je psihoanalitička teorija oduvijek sadrţavala bazične pretpostavke o adaptaciji, iako

s različitim naglaskom na isti (Rapaport i sar., 1959).

Topografsko stanovište

Freudov najraniji metapsihološki model topografska je diferencijacija psihičkog aparata koju, u

saradnji s Breuerom, zastupa još u Studijama o histeriji (1895). Ipak, zvanični postulat o

topografskom ustrojstvu objavljuje u sedmom poglavlju „Tumačenja snova“ (1900):

„Napuštanje precenjivanja osobine svesti postaje neophodan preduslov za svaki

pravilan uvid u tok psihičkog. Nesvesno se mora, prema Lipsovim rečima,

prihvatiti kao opšta osnova psihičkog ţivota. Nesvesno je veći krug koji u sebi

obuhvata onaj manji krug svesnog; sve što je svesno ima prethodni stepen

nesvesnog, dok nesvesno moţe da ostane na tom stepenu a da ipak polaţe pravo

na potpunu vrednost jedne psihičke funkcije. Nesvesno je ona stvarna psihička

realnost, nama po svojoj unutrašnjoj prirodi isto tako nepoznata kao i realnost

spoljnog sveta, i ono nam je u podacima svesti isto tako nepotpuno dato kao i

spoljni svet u podacima naših čulnih organa… Novo što nas je naučila analiza

psihopatoloških struktura … sastoji se u tome što se nesvesno – dakle psihičko –

javlja kao funkcija dva odvojena sistema i da se tako javlja već u normalnom

duševnom ţivotu. Postoje dakle dve vrste nesvesnog, što psiholozi još nisu

diferencirali. I jedno i drugo je nesvesno u smislu psihologije; ali, po našem

mišljenju, ono jedno što nazivamo nesvesno (Nsv) takoĎe je nesposobno za svest,

dok smo ono drugo predsvesno (Psv) tako nazvali zato što njegovi nadraţaji mogu

dospeti u svest…”

U istom djelu Freud opisuje dva različita modusa funkcionisanja koji upravljaju svjesnim,

odnosno nesvjesnom fenomenima:

“Tačno je da, koliko do sada znamo, ne postoji psihički aparat koji poseduje samo

primarni proces te je takav aparat u ovom smislu teoretska fikcija. No, ovo je

činjenica: primarni procesi su prisutni u mentalnom aparatu od početka, dok se


3

tek tokom ţivota odmotavaju sekundarni procesi, i inhibiraju i prekrivaju

primarne; moguće je da se njihova dominacija ne postiţe do zrelog ţivotnog doba.

Kao posledica zakašnele pojave sekundarnog procesa, srţ našeg bića,

konstituirana iz nesvesnih impulsa za ostvarenjem ţelje, ostaje nedostupno

razumijevanju i inhibiciji predsvesnog; deo u funkciji potonje je restriktiran

zauvek usmeravajući na najcelishsodnije puteve impulsa za ostvarenjem ţelje koji

potiču iz nesvesnog. Nesvesne ţelje vrše prisilnu silu na sve kasnije mentalne

trendove i osuĎene su na pad u kojem ili koji mogu moţda trudom preusmeriti ka

višim ciljevima. Daljnji rezultat zakašnele pojave sekundarnog procesa je da je

široka sfera mnemičkog materijala nedostupna predsvesnoj kateksi”.

Primarni proces upravlja nesvjesnim sadrţajima, dok se sekundarnim uobličavaju svjesni

fenomeni. Nesvjesni sadrţaji neopterećeni su principom realiteta. Imaju tek jedan cilj –

rasterećenje. U ovom stratumu psihičkog aparata ne postoji percepcija vremena, reda ili logike.

Kontadikcije koegzistiraju u konglomeratu kondenzacija i premiještanja. Tako su arhaični,

primitivni načini funkcionisanja esencijalno obiljeţje nesvjesnih fenomena.

Sekundarni proces je, za razliku od primarnog, voĎen principom realiteta. Njegova prevlast u

mentalnom funkcionisanju ostvaruje se tokom ontogenetske progresije, pri čemu se odvijaju i

sloţeni procesi diferencijacije i strukturacije psihičkog aparata. Psihički sadrţaji pohranjeni u

nesvjesnom tek obradom sekundarnog procesa postaju svjesni u egu.

Topografski model baziran je na stratifikaciji svjesnosti u tri hipotetička sistema: svjesno (Sv),

nesvjesno (Nsv) i predsvjesno (Psv). Svaki od ova tri stratuma ima sebi svojstvenu funkciju, tip

procesa, energiju katekse i vlastite specifične sadrţaje. Topografsko stanovište prethodnik je

strukturalnoj teoriji, tzv. drugoj topologiji, koju Freud razraĎuje dvadesetak godina kasnije.

Vrlo zanimljivo je teoretsko rafiniranje funkcija primarnog i sekundarnog procesa koje je načinio

Noy (1969). Eksploracijom ova dva modusa funkcioniranja kao dva otvorena sistema on

hipotetizira dvije paralelne razvojne linije koje evolviraju i razvijaju se u skladu s imanentnim im

organizacionim modusom (primarni/id/Ucs.; sekundarni/ego/Cs.) i to u uzajamnom sadejstvu.

Prema Noyu primarni proces, okrenut ka unutra, evolvira u svrhu adaptacije s ciljem dosezanja

zadovoljstva selfa, u smislu subjektovog podešavanja i ispunjavanja idiosinkratički, kreativno.

Sekundarni proces okrenut ka vanjskom svijetu, akomodira uticaj realiteta odlaganjem,

prekrajanjem, prilagoĎavanjem i adaptabilnim manevrima putem odbrana i kompromisnih

rješenja. U konačnici, teza ovog autora je da primarni proces evolvira u pravcu razvoja

subjektiviteta, a sekundarni refiniranja objektivnosti datog subjekta.


4

Dinamička dimenzija

Dinamičkim modelom postulira se da su psihički fenomeni rezultat interakcije izvjesnih sila. U

„Opštem uvodu u psihoanalizu“ (1920) Freud navodi:

„Mi ne nastojimo tek da opišemo i klasificiramo fenomene, već da ih shvatimo

kao znake meĎuodnosa sila uma, kao manifestaciju svrsishodnih intencija koje

operiraju zajedno ili u uzajamnoj opoziciji. Mi se bavimo dinamičkim pogledom

na mentalne fenomene“.

Tako se u okviru dinamičke propozicije sugerira da u psihoanalizi, kao i u drugim naukama,

psihološke sile mogu i trebaju biti tretirane u parametrima njihove veličine i pravca, kao i

meĎusobnim kvalitativnim razlikama. Studirajući interakciju i konflikte (ili sile u individui), te

njihove reakcije u odnosu na vanjski svijet, dinamičkom metapsihološkom dimenzijom zahvata

se ljudsko ponašanje u datoj, konkretnoj situaciji.

Freudov dinamički model fundament je svih hipoteza o instinktivnim nagonima, odbranama, ego

interesima i konfliktima. Kao očite primjere dinamičkog stanovišta zgodno je navesti

psihoanalitički pogled na formaciju simptoma, kao i ubikvitarni fenomen ambivalencije.

Ekonomička dimenzija

U „Nesvjesnom“ (1915) Freud navodi kako ekonomičko stanovište „nastoji pratiti promjene

količine ekscitacije i da se postigne barem pribliţna procjena veličine“. Nadalje, piše da je

„ekonomički, ili ako preferirate, kvantitativni faktor ... u uskom odnosu s principom

zadovoljstva“ (1932).

Ekonomičko stanovište podrazumijeva da dati psihološki fenomen involvira i izvjesnu količinu

psihološke energije. Fokusirano je na promatranje kateksi i njihova kretanja, promjene njihovih

intenziteta, suprotnosti koje se meĎu njima uspostavljaju (kontrakatekse) itd.

Na uporištu koje obezbjeĎuje ekonomičko stanovište bazirani su psihoanalitički koncepti poput

vezivanja, neutralizacije, seksualizacije, sublimacije i sl.

Strukturalno stanovište

Strukturalno stanovište u psihoanalitičkoj teoriji objavljeno je u Freudovoj publikaciji „Ja i ono“

(1923a). U okviru istog psihički aparat diferenciran je u tri perzistirajuće funkcionalne jedinice:

id, ego i superego. Tripartitna stratifikacija psihičkog aparata posljednji je veliki Freudov naučni

doprinos razvoju psihoanalize.


5

Neophodnost da se topografsko stanovište dopuni strukturalnim Freud (1923a) klarificira

sljedećim iskazom:

„Naći ćemo se u beskrajnoj konfuziji i poteškoćama ukoliko prianjamo za naš

raniji način izraţavanja i pokušamo, na primjer, lišiti neuroze konflikta izmeĎu

svjesnog i nesvjesnog. Morat ćemo zamijeniti ovu antitezu drugom, preuzetom iz

našeg razumijevanja strukturalnih uslova uma, tj., antitezu izmeĎu organiziranog

ega i onog što je potisnuto i disocirano od njega“.

Strukturalno stanovište usmjerava psihoanalitičko razmatranje datog psihološkog fenomena u

okvir specifikuma interakcije izmeĎu psiholoških struktura. Ono je implicirano npr. kad god se

razmatraju interstrukturalni konflikti poput formacije simptoma ili intrastrukturalni procesi poput

sintetičkih funkcija ega.

Genetički aspekt

U okviru genetičkog modela psihoanaliza se bavi porijeklom i razvojem psihičkih fenomena.

Već je napomenuto kako Freud nije dao izričitu definiciju genetičkog stanovišta. No, svakako da

je implicirao genetički aspekt u sljedećoj tvrdnji:

„Svaka analiza psiholoških fenomena ne zasluţuje naziv psiho-analiza. Potonja

implicira više od analize sastavnih fenomena u jednostavnije. Ona se sastoji iz

praćenja jedne psihološke strukture do druge, koja joj prethodi u vremenu i iz koje

se razvila. Tako je od samog početka psiho-analiza usmjerena na praćenje

razvojnih procesa. Započela je otkrivanjem geneze neurotičkih simptoma, i

voĎena je, vremenom, da paţnju usmjeri na druge psihičke strukture i da

konstruira genetičku psihologiju“ (Freud, 1913).

Genetička dimenzija psihoanalitičke metapsihologije usmjerena je na porijeklo i razvoj

psiholoških fenomena. Rukovodi se načelom da predominantna organizacija psihičkih struktura

(neurotička, granična, narcistička ili psihotična) ukazuju na odreĎene ključne periode u ranom

razvoju. Redovito vodi natrag do dogaĎaja kojih se, parcijalno, nemogućno prisjetiti, često

obuhvatajući period ţivota kada iskustva nisu mogla biti formulirana verbalnim simbolima. U

članku „Genetički pristup u psihoanalizi“ Hartmann i Kris (1945) vrlo jasno definiraju ovaj

metapsihološki aspekt:

„Genetički pristup u psihoanalizi ne bavi se jedino anamnestičkim podacima, niti

mu je namjera da pokaţe jedino 'kako je prošlost sadrţana u sadašnjosti'.

Genetičke propozicije bave se kauzalitetom, tj. zašto je, u prošlim konfliktnim

situacijama, usvojeno specifično rješenje; zašto je to jedno zadrţano dok su druga


6

napuštena, i kakva uzročno-posljedična veza postoji izmeĎu ovih rješenja i

kasnijeg razvoja“.

Adaptivna dimenzija

Freud je u grubim crtama naznačio adaptivno stanovište već u Tumačenju snova (1900)

postuliranjem izmjene prevlasti primarnog procesa sekundarnim tokom normalnog procesa

razvoja. Naznake značaja adaptivnog modela nalazimo i u njegovim kasnijim radovima, posebno

„Masovnoj psihologiji i analizi Ja“ (1921), „Budućnosti jedne iluzije“ (1927a) i „Civilizaciji i

njenim nezadovoljstvima“ (1927b) gdje je ukazao na spone izmeĎu individualnog psihološkog

ustrojstva i aktualnog sociološkog konteksta. Ipak, činjenica je da je Freud svoj rad koncentrirao

na studiji dinamizama različitih intrapsihičkih stanja, uz znanto manju posvećenost adaptacionim

kapacitetima i manevrima datog subjekta. Iz ovog razloga rad kasnijih psihoanalitičara, posebno

Heinza Hartmanna i Erika Eriksona, rezultirao je egzaktnim formuliranjem adaptacionog

stanovišta u psihoanalitičkom teoretskom korpusu.

Hartman (1939) je proširio Freudov opis funkcija ega definirajući ga i kao uroĎeni „organ

adaptacije“ u odnosu na vanjski svijet. Značajni postulati kojima Hartmann obogaćuje

psihoanalitičku teoriju mogu se rezimirati na sljedeći način (Kafka, 1989):

a) ego kapaciteti razvijaju se i evolviraju tokom procesa maturacije velikim dijelom

neovisno o zonama konflikta

b) postoji konstitucijska datost u pogledu ego kapaciteta, te je iste potrebno podrobnije

studirati no što je to bilo uobičajeno u dotadašnjim psihoanalitičkim krugovima

c) psihičko ustrojstvo reflektira meĎusobne uticaje uroĎenih kapaciteta, nagona i socijalnog

konteksta, spoju koji ne samo da subjektu omogućava dosezanje individualnih adaptivnih

aranţmana, već i limitira neke od ovih sposobnosti

d) paţljiva studija evolucije adaptacionih manevara tokom prethodnog razvoja neophodan je

uslov za potpunije razumijevanje psihičkih fenomena koji se sreću u kliničkoj praksi.

S druge strane, Erikson sugerira (1940) tri “organizacije” koje utiču na ljudsko ponašanje:

Čovjeka, obzirom da je sisar, odlikuju fizičke i mentalne osobitosti determinirane

epigenetski;


7

Društvo i socio-ekonomske organizacije razlikuju se obzirom na njihove odredbe,

zahtjeve, ideale, i negativne osobine. Stoga različiti društveni sistemi različito utiču na

individuu;

Ego organizacija, konglomerat individuinih jedinstvenih iskustava, nastaje kao proizvod

prve dvije navedene stavke.

Individualna ego organizacija razvija se kroz osam stadija, pri čemu svaki obiljeţava očekivana

“psihosocijalna kriza” koju je potrebno razriješiti1. Obaveza društva je da obezbijedi zaštitu ovih

kulturalnih i psiholoških razvojnih koraka. Isti će voditi neminovnoj transformaciji osobnosti, te

ekspanziji u području šarolikosti ţivotnih zadataka.

Tabela 1. - Eriksonova epigenetska shema psihosocijalnog razvoja2

Starost Integritet

vs.

Očajanje.

MUDROS

T

Odraslo

doba

Produktivno

st vs.

Stagnacija.

STARANJE

Rano

odraslo

doba

Intimnos

t vs.

Izolacija

.

LJUBA

V

1 Kratka prezentacija Eriksonove psihosocijalne razvojne sheme predočena je u Tabeli br. 1.

2 Preuzeto iz Erikson EH (1984) Reflections on the Last Stage – And the First, Psychoanalytic Study of the Child,

39:155-165. U prvoj kolumni, vertikalno, predočeni su ţivotni stadiji, i to počevši od dna prema vrhu, u sprezi s

odlikama razvoja ličnosti. Dijagonalno, korespondirajući datom stadiju, predočene su predominirajuće, osnovne

psihosocijalne krize. Erikson predočava i kako svakom krizom uporedo dominiraju i sintoni i disintoni kvalitet koji

su esencijalni u razvojnom procesu (npr. nepovjerenje i povjerenje, kao i očaj i integritet). Ovi kvaliteti zajedno

konstituiraju krizu, čije razrješenje implicira da bi sintoni kvalitet trebao nadjačati, ili barem balansirati (no nikad u

potpunosti otkloniti) disintoni. Tako je konačni balans koji se u optimalnom razvoju realizira u svakom ţivotnom

stadiju bazična snaga: u početku nada, a na koncu ţivota mudrost.

Ţivotno

doba

Osnovne psihosocijalne krize


8

Adolescencij

a

Identitet

vs.

Konfuzija

VJERNOS

T

Školsko

doba

Marljivost vs.

Inferiornost.

SPOSOBNOS

T

Razdoblje

igre

Inicijativ

a vs.

Krivica.

SVRHA

Djetinjstvo Autonomij

a vs. Stid,

Sumnja.

VOLJA

Rano

djetinjstvo

Bazično

Povjerenje

vs. Bazično

nepovjerenj

e. NADA

Literatura:

Bettelheim B (1982) Freud and Man’s soul. New York: Vintage Books.

Breuer J, Freud S (1895) Studies on Hysteria. Basic Books:New York, 2000.

Erikson EH (1940) Problems of infancy and early childhood, u knjizi: Outline of Abnormal

Psychology ed. G. Murphy & A. Bachrach. New York: Modern Library, 1954.

Erikson EH (1984) Reflections on the Last Stage – and the First. Psychoanalytic Study of the

Child, 39:155-165.

Freud S (1898) Letter 84 Extracts From The Fliess Papers. The Standard Edition of the Complete

Psychological Works of Sigmund Freud, Volume I (1886-1899): Pre-Psycho-Analytic

Publications and Unpublished Drafts, 274.


9

Freud S (1900) Tumačenje snova. Odabrana dela Sigmunda Freuda. Matica srpska: Beograd,

1976.

Freud S (1901) Psihopatologija svakodnevnog ţivota. Odabrana dela Sigmunda Freuda I-VIII,

knjiga 1. Matica srpska: Beograd, 1969.

Freud S (1913) The Claims of Psycho-Analysis to Scientific Interest. The Standard Edition of the

Complete Psychological Works of Sigmund Freud, Volume XIII (1913-1914): Totem and Taboo

and Other Works, 163-190.

Freud S (1915) Nesvjesno, u knjizi Budućnost jedne iluzije. Naprijed: Zagreb, 1986.

Freud S (1917) A Metapsychological Supplement to the Theory of Dreams. The Standard

Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud, Volume XIV (1914-1916): On

the History of the Psycho-Analytic Movement, Papers on Metapsychology and Other Works,

217-235.

Freud S (1920) A General Introduction to Psychoanalysis. CT: Martino Fine Books ,2009.

Freud S (1921) Masovna psihologija i analiza Ja, u knjizi Budućnost jedne iluzije. Naprijed:

Zagreb, 1986.

Freud S (1923) Ja i ono, u knjizi Budućnost jedne iluzije. Naprijed: Zagreb, 1986.

Freud S (1927) Budućnost jedne iluzije, u knjizi Budućnost jedne iluzije. Naprijed: Zagreb,

1986.

Freud S (1932) New Introductory Letters on Psychoanalysis and Other Works, The Standard

Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud, Volume XXII (1932-1936), 1-

267. The Hogarth Press and the Institute of Psycho-analysis, London.

Hartmann H (1939) Ego Psychology and the Problem of Adaptation.

Hartmann H, Kris E (1945) The Genetic Approach in Psychoanalysis. Psychoanalytic Study of

the Child, 1:11-30.

Kafka E (1989) The Contribution of Hartmann's Adaptational Theory to Psychoanalysis, with

Special Reference to Regression and Symptom Formation. Psychoanalytic Quarterly, 58:571-

591.

Noy P (1969) A Revision of the psychoanalytic theory of primary process. International Journal

of Psychoanalysis 50:155-178


10

Rapaport D, Gill MM (1959) The Points of View and Assumptions of Metapsychology, the

Collected Papers of David Rapaport. New York: Basic.

Documents

Metapsihologija Sigmunda Frojda