Metodi istraživanja u islamskim naukama - kratak uvod, dr. Fikret Karčić

8/13/2019 Metodi istraivanja u islamskim naukama - kratak uvod, dr. Fikret Kari

1/107


2/107

FIKRET KARI

METODI

ISTRAIVANJAU ISLAMSKIM NAUKAMA


3/107

Fikret KariMETODI ISTRAIVANJA U ISLAMSKIM NAUKAMA: KRATAK UVODPrvo izdanje. Copyright 2013 EL-KALEM i CNSSva prava pridrana. Ni jedan dio ovog izdanja ne smije se pohranjivati u elektronske baze podataka, umnoavati ili javno

reproducirati u bilo kojoj formi bez prethodnog doputenja izdavaa, osim u sluajevima strunih prikaza.

Izdavai: EL-KALEM- izdavaki centar Rijaseta Islamske zajednice u BiHwww.elkalem.ba

Centar za napredne studije - CNSwww.cns.ba

Za izdavae: Selim Jarko Ahmet Alibai

Urednik: Munir MujiLektor: Hurija ImamoviTehniki urednik: Ismail AhmetagiDizajn: Tarik Jesenkovi

tampa: Dobra knjiga, SarajevoZa tampariju: Izedin ikalo

CIP - Katalogizacija u publikacijiNacionalna i univerzitetska biblioteka

Bosne i Hercegovine, Sarajevo001.891:28](075.8)

KARI, Fikret Metodi istraivanja u islamskim naukama :kratak uvod / Fikret Kari. - Sarajevo : El-Kalem: Centar za napredne studije, 2013. - 106 str. ;24 cm. - (Biblioteka Posebna izdanja / El-Kalem)

Bibliografija i biljeke uz tekst.

ISBN 978-9958-23-341-8(El-Kalem)COBISS.BH-ID 20256006


4/107

Sarajevo, 2013./1434. god. po H.

FIKRET KARI

BIBLIOTEKA POSEBNA IZDANJA

METODIISTRAIVANJAU ISLAMSKIM NAUKAMA

rata uvo


5/107

Izdanje ove knjige je realizirano zahvaljujui podrci

Meunarodog instituta za islamsku misao (IIIT)

INTERNATIONAL INSTITUTE OF ISLAMIC THOUGHT

Herndon, Virginia & London.


6/107

5

SADRAJ

Uvod .............................................................................................7

I poglavlje

Kljuni pojmovi...........................................................................9

II poglavlje

Tekstualna analiza ...........................................................................................................................19

III poglavlje

Historijski metod........................................................................51

IV poglavlje

Komparativni metod..................................................................63

V poglavlje

Etnografski metod / istraivanje na terenu.................................75

VI poglavlje

Biblioteko istraivanje.............................................................85

VII poglavlje

Izabrana referentna djelaza istraivanje u islamskim naukama.........................................95

VIII poglavlje

Izrada istraivakog projekta...................................................103


7/107


8/107

7

UVOD

Metodologija istraivanja ve je postala ustanovljeni nastavnipredmet na studijama islamskih nauka. I pored toga, uoava senedostatak udbenika ili prirunika koji bi na sveobuhvatan nainobradili razliite metode koji se primjenjuju u istraivanju u ovojnaunoj oblasti. Takav nedostatak evidentan je i u literaturi na

bosanskom jeziku.

Ova nevelika knjiga predstavlja pokuaj da se taj nedostatakotkloni. Osnovna premisa na kojoj se zasniva ova knjiga jeste kon-cept integracije znanja. To praktino znai da se u izboru metoda

istraivanja u islamskim naukama kombinuju metodi tradicionalnihislamskih nauka i savremenih drutvenih nauka. Na taj nain omo-guava se istraivanje kako normativne religije (religijski izvori iuenje u tekstovima) tako i praktinog ispoljavanja religije (ivareligija). Po naem miljenju, metodi kojima se moe koristiti zaistraivanja obje dimenzije islama jesu tekstualna analiza, historij-ski, komparativni i etnografski metod. Tu je svakako i biblioteko

istraivanje, koje je sastavni dio svakog naunog rada. Izlaganjeo metodima drutvenih nauka izvreno je na nain da se prilagodikoritenju za istraivanje religije, u ovom sluaju islama. Na kraju

je dat i jedan primjer forme istraivakog projekta koji studentii mladi istraivai obino treba da urade radi prijave svojih ma-gistarskih radova, doktorskih disertacija ili aplikacija za podrkuistraivanju.


9/107

FIKRET KARI

8

Prilikom izrade ove knjige imali smo na umu da ona treba

prvenstveno da slui studentima i mladim istraivaima u oblastiislamskih nauka ali i ostaloj zainteresovanoj publici.

Piui ovu knjigu autor se koristio iskustvom koje je stekaotokom vie godina predavanja predmeta Metodi istraivanja naMeunarodnom islamskom univerzitetu Malezija te savremenomliteraturom iz ove oblasti. Ovom prilikom autor zahvaljuje Centruza napredne studije u Sarajevu na podrci ovom projektu i spre-

mnosti da tampa ovu knjigu.

Sarajevo, septembar 2011. Prof. dr. Fikret Kari


10/107

9

I POGLAVLJE

KLJUNI POJMOVI

U ovom poglavlju bit e obraeni kljuni pojmovi za temuove knjige. To su: metod, metodologija, istraivanje i islamskenauke.

Metod

Rije metod u indoevropskim jezicima izvedena je iz gr-ke rijei methodos (meta-, iza i hodos, put). Rije metodmoeznaiti:1

postupak ili proces kojim se neto postie: kaoa (1) sistematski postupak, tehnika ili nain ispitivanja kojim

se koristi u odgovarajuoj disciplini (2) sistematski plankoji se slijedi u prezentiranju materijala za poduavanje;

b (1) put, tehnika ili postupak kojim se neto ini (2) cjelinavjetina i tehnika.

Iz ovih znaenja vidi se da rije metodnosi znaenje putakojim se ide, odnosno naina postizanja nekog cilja. Taj nain jeureen i sistematian i to ga razlikuje od ad hocodabranih naina

postizanja nekog cilja. Takoe, metod se vee za nauku tako da serazliite grane nauke koriste karakteristine metode.

1 http://www.meriam-webster.com/dictionary/method, pristupljeno 12. 8.2011.


11/107

FIKRET KARI

10

Ovakva znaenja mogu se vidjeti i u arapskom jeziku gdje

rije menhed(manha)oznaava metod. Sinonimi za ovu rijesu: tarqa(put) i uslb(nain). Mendeh, takoe, moe znaitisistem ili poredak (nim).2

Metodologija

Rije metodologija moe znaiti:3

1. cjelinu metoda, propisa i postulata koji se koriste u jednojdisciplini: posebna procedura ili skup procedura;

2. analizu principa ili postupaka ispitivanja u odreenoj obla-sti.

U ovom drugom znaenju, metodologija je naziv za posebnunauku koja se bavi metodima. Poto razliite nauke koriste razliite

metode, govorimo o razliitim metodologijama, naprimjer, metodo-logija pravnih nauka, metodologija drutvenih nauka, metodologijaislamskih nauka ili njihovih pojedinih disciplina.

Kao nauka, metodologija je najue povezana s logikom ilozojom nauke.

Arapski termin za metodologiju je, u oba znaenja ove rijei,menhedijja (manhaijja)

.

2 Dr. Munir Baalabaki, Dr. Rohi Baalabaki, Al-Mawred, a Modern Arabic-English Dictionary(Beirut: Dar el-Ilm Lilmalayin, 1999), 1130.

3 http://www.meriam-webster.com/dictionary/methodology, pristupljeno 12.8. 2011.


12/107

Metodi istraivanja u islamskim naukama

11

Istraivanje

Rije istraivanje i njegovi ekvivalenti na drugim jezicima(researchna engleskom ilibahs (ba)na arapskom) moe imativie znaenja:4

1. paljivo i promiljeno traganje;

2. studiozno ispitivanje, posebno ispitivanje koje ima za ciljotkrivanje i tumaenje injenica, izmjenu prihvaenih

teorija ili zakona u svjetlu novih injenica ili praktinuprimjenu novih ili revidiranih teorija ili zakona;

3. prikupljanje informacija o jednoj posebnoj temi.

Na osnovu ovih znaenja moe se zakljuiti da znaenje rijeiistraivanjeobuhvata planirano i sistematsko traganjeza novimsaznanjima koja se mogu izraziti ili otkrivanje novih injenica

(npr. geografska otkria) ili novih tumaenje poznatih injenica(npr. pojave u prirodnom svijetu).

Istraivanje je veoma pouzdan nain koji vodi novim saznanji-ma, posebno kada se uporedi s njegovim alternativama. Alternativeistraivanju su:5

a. AutoritetTo znai da se neto prihvata kao istina samo zato to je izree-

no od strane lica s autoritetom, kao to su stariji ljudi ili strunjaci.

4 http://www.meriam-webster.com/dictionary/research, pristupljeno 12. 8.2011.

5 W. Lawrence Neuman, Social Research Methods: Qualitative and Quan-titative Approaches, drugo izd. (Boston-London -Toronto-Sydney-Tokyo-Singapore: Allyn and Bacon), 1994, 2-4.


13/107

FIKRET KARI

12

Meutim, znanje ljudi s autoritetom moe biti ogranieno vrstom

iskustva, pamenjem ili vezivanjem za usku struku. Naprimjer,neko ko je preivio Drugi svjetski rat moe biti koristan izvorpodataka za saznanje o ratu u njegovom mjestu stanovanja ili oonome to je lino doivio, ali ne i o geopolitikim razlozima za

poetak tog rata. Ili, neko ko je strunjak u jednoj oblasti ne moesvoj autoritet protezati i na oblasti u kojima nije strunjak kao kada,

primjerice, strunjak za teologiju tumai politike procese.

b. Tradicija

U ovom sluaju rije tradicijakoristi se u znaenju pukogpozivanja na prolost. Naprimjer, u sluaju kada neko kae da jejedno ponaanje ispravno samo zato to je praktikovano u prolosti:Tako smo uvijek radili. To je bio argument Arapa predislamskog

doba, na koji su se pozivali u nastojanju da ouvaju svoja vjerovanjai obiaje kao ispravne. Oni su govorili: Zatekli smo nae pretke datako rade ( Kuran, 5:104; 7:28; 10:78; 21:53; 26:74; 31:21 )

c. Zdrav razum

Neto se ne moe smatrati istinom samo zato to ima smisla.

U praktinom ivotu, ono to nazivamo zdrav razum moe biti odvelike pomoi. Meutim, kada je rije o otkrivanju novih saznanja,onda se esto pod zdravim razumom kriju logike greke, pogre-ne informacije, pa i predrasude, naprimjer, raireno vjerovanje dasu pripadnici siromanih klasa predodreeni da ee ine krivinadjela nego pripadnici srednje klase.


14/107


13

d. Medijski mitovi

Poznata je istina da u savremnom svijetu mediji oblikuju svi-jest veine ljudi. Meutim, informativni ili zabavni programi estodaju jednostrane ili pristrasne slike realnosti. Naprimjer, najveidio javnosti o kriminalu saznaje preko tampe, TV-a ili lmova. Pritome, zaboravlja se da ovi mediji, posebno TV i lmovi, imaju zacilj prvenstveno da zabave gledaoce, a ne da daju potpuno vjernusliku relnosti. Tako je naprimjer, u Americi raireno miljenje da

je zloupotreba droge najvie prisutna meu Afromerikancima kojiive u gradovima i imaju niska primanja, to nije tano.

Da bi se izbjegle zamke predrasuda i parcijalnih znanja, pri-stupa se istraivanju.

Vrste istraivanja

U nauci se obino govori o dvije vrste istraivanja: (1) bazinoili temeljno istraivanje i (2) primijenjeno istraivanje.6

Bazino istraivanje je ono koje proiruje fundamentalnoznanje u jednoj naunoj oblasti. To je izvor novih naunih idejai naina miljenja. Ovo istraivanje moe imati karakter otkria,objanjenja ili opisa. Primjer bazinog istraivanja bio bi projekt

Uloga mekasid e-eria (maqid al-aria) u oivljavanjuislamske pravne nauke.

Primijenjeno istraivanje je ono koje nastoji da rijei odreenipraktini problem ili da pomogne praktiarima da rijee odreenizadatak, naprimjer, istraivanje na temu Kako unaprijediti pri-kupljanje i distribuciju zekata u BiH. Primijenjeno istraivanje

6 Isto, 20-22.


15/107

FIKRET KARI

14

najee je opisnog ili deskriptivnog karaktera. Njegova najvea

vrijednost jeste mogunost neposredne primjene. Odgovorni dono-sioci odluka oslanjaju se u svom poslu na ovaj tip istraivanja.

Faze istraivakog postupka

Istraivanje ima sedam glavnih faza.7To su:

1. izbor teme,

2. fokusiranje na istraivaka pitanja,

3. oblikovanje studije,

4. sabiranje informacija,

5. analiza informacija,

6. tumaenje informacija,

7. informisanje drugih o istraivanju.

U prvoj fazi istraiva odabire temu istraivanja optepodruje istraivanja ili pitanje kojim e se baviti, naprimjer, eri-jatsko sudstvo. Tema se zatim ograniava. Ogranienje teme vrise ili putem geografskog kriterija (npr. erijatski sudovi u BiH)i/ili putem vremenskog kriterija (npr. erijatski sudovi u BiH uperiodu 1878-1946).

Meutim, i nakon ogranienja teme, ona je jo nedovoljnojasna za istraivanje. Zato se pristupa drugoj fazi: formulisanjuistraivakih pitanja i fokusiranju na njih. Naprimjer, kako su biliorganizovani erijatski sudovi u BiH u tom periodu; ta je bilanjihova nadlenost; kakav je bio njihov odnos s Islamskom zajed-nicom i dravom; ko su bili erijatski sudije itd.

7 Isto, 10-13.


16/107


15

U treoj fazi istraiva odluuje kakoe obaviti istraivanje,

koje metode e koristiti. Naprimjer, u naem sluaju on odluujeda e koristiti historijski metod, da e prikupljati informacije ozakonima i drugim propisima koji su se odnosili na erijatske su-dove u BiH, obaviti istraivanje arhive erijatskih sudova, Islamskezajednice itd.

U etvrtoj fazi istraiva vri planirano istraivanje. Rezultatido kojih doe otvaraju mu nove izvore informacija. Sakupljanje

informacija vri na sistematski nain. Istovremeno pravi biljekeo pronaenim podacima.

U petoj fazi istraiva vri analizu prikupljenih podataka. Ciljove faze je da se vidi da li iz prikupljenih podataka izviru obrisineke pojave.

U estoj fazi istraiva vri interpretaciju prikupljenog mate-

rijala. U ovoj fazi istraiva dajeznaenjeprikupljenim podacima.ta znai podatak da su erijatski sudovi u BiH 1878-1946 bilinansirani od strane drave, ta znai to da je njihova nadlenost

bila obavezna za muslimane, ta znai to da su bonjake politikepartije podravale sistem primjene erijata putem dravnih sudovai sl.

U sedmoj fazi istraiva pie izvjetaj o obavljenom istrai-

vanju. To moe biti u obliku izvjetaja, lanka, magistarskog rada,doktorske disertacije i sl. Na taj nain rezultati istraivanja se pre-doavaju drugima, akademskoj i drugoj zainteresovanoj publici.

Sve ove faze ne teku linearno. One se vrlo esto isprepliu.Ovdje su date pojednostavljeno radi boljeg razumijevanja istrai-vakog procesa.


17/107

FIKRET KARI

16

Islamske nauke

Znanje se esto denie kao injenica ili stanje poznavanjaneega koje je postignuto putem iskustva ili asocijacije.8Nauka se,na drugoj strani, danas razumijeva kao drutvena institucija putemkoje se proizvodi znanje. Dananja moderna nauka rezultat je histo-rijskog razvoja u Evropi izmeu 1600. i 1800. godine poznatog kao

prosvjetiteljstvo. Prosvjetiteljsko razumijevanje nauke zasnivalose na vjeri u logiko razmiljanje, iskustvo u materijalnom svije-

tu, ljudski progres i dovoenje u pitanje religijskog (kranskog)autoriteta. Ovakvo razumijevanje nauke i danas je prisutno i ono

posebno dolazi do izraaja kada je rije o odnosu prema religijskimnaukama, kojim se, onda, negira nauni karakter.

Islamski koncept znanja i nauke zasniva se na drugaijim pre-misama.9Kao izvori znanja prihvataju se Objava (way) i ljudski

um (aql), putem koga se saznaje prirodni svijet i ljudska historija.Konsekventno, sve nauke su se u klasino doba Islama klasiko-vale u (1) al-ulm al-naqliyya (nauke koje daju znanje na osnovuprenijetih izvora, tj. Kurana i Sunneta) i (2) al-ulum al-aqliyya(nauke koje daju znanje na osnovu upotrebe uma).10

Termin islamske nauke (al-ulm al-islmiyya) oznaavanauke koje se bave Objavom (vahj), u vidu Kurana i Sunneta, i

islamskim naslijeem (et-turas), koje ukljuuje razumijevanje iivljenje Islama u historiji. Nekada se ove nauke nazivaju eri-

8 http://www.meriam-webster.com/dictionary/knowledge, pristupljeno 12.8. 2011.

9 Vidi: Louay Sa, The Foundation of Knowledge: A Comparative Study inIslamic and Western Methods of Inquiry (Petaling Jaya, Malaysia: IIUMand IIIT, 1996).

10 Vidi: Osman Bakar, Classication of Knowledge in Islam(London: Isla-mic Texts Society, 1998).


18/107


17

jatske nauke (al-ulm al-ariyya), sintagmom u kojoj se rije

erijat uzima u njenom najirem znaenju. U novije doba meumuslimanskim autorima koristi se i termin islamske studije (al-dirst al-islmiyya), koji oznaava sveukupno bavljenje Islamomu njegovom doktrinarnom, institucionalnom, historijskom i civi-lizacijskom aspektu. Postoje, takoe, i nemuslimanske islamskestudije koje se zasnivaju na tradicijama zapadne orijentalistike ireligijskih studija. Teorijske osnove i metodi kojim muslimanski

autori pristupaju Islamu razlikuju se od pristupa nemuslimanskihautora. Glavna razlika proistie iz injenice da li se prihvata da

je Kuran objavljena Boija rije i Muhammed, a.s., posljednjiBoji poslanik ili ne. Moglo bi se rei da bavljenje Islamom odstrane muslimanskih naunika karakterie znanje (ilm) i uvjerenje(itiqd), a da nauno bavljenje Islamom od strane nemuslimanskihautora karakterie samo znanje.

Metodoloki pluralizam u islamskim naukama

Iz denisanja islamskih nauka kao nauka koje se bave izuava-njem Objave (Kurana i Sunneta) i islamskog naslijea, u najiremsmislu shvaenog kao razumijevanje i ivljenje Islama u historiji,

proizlazi i stav da ove nauke koriste mnoto razliitih metoda.

Neki od ovih metoda, kao to je tekstualna analiza, razvijeni su naspecian nain i iroko koriteni od strane klasinih muslimanskihautora. Drugi metodi, kao to su historijski i komparativni, koritenisu u klasino doba Islama ali su, kasnije, razvijeni u humanistikimi drutvenim naukama na Zapadu. Postoje i vrlo zanimljivi metodirazvijeni u okviru modernih religijskih studija na Zapadu, koji bise mogli selektivno koristiti i u islamskim naukama.


19/107

FIKRET KARI

18

Nae razumijevanje metodologije islamskih nauka bazira se

na integraciji ovih metoda. Tekstualna analiza, na onaj nain nakoji je razvijena u muslimanskoj historiji, koristi se pri izuavanjutekstova Kurana, Hadisa i islamskog naslijea. Ostali metodi,kao to su historijski i komparativni, pomau u razumijevanjutekstova i u izuavanju islamskog naslijea, dok se etnografskimetod i drugi metodi studija religija koriste za istraivanje reli-gijske prakse muslimana. O svim ovim metodima govorit e se u

narednim poglavljima.


20/107

19

II POGLAVLJE

TEKSTUALNA ANALIZA

Uvod

Dva glavna izvora islamskog uenja su Kuran, objavljena

Boija rije, i Sunnet, normativna praksa Poslanika Muhammeda,s.a.v.s. To su tekstovi, usmeno prenoeni i zapisani i u takvomobliku sauvani od strane muslimanske zajednice. Muslimanskorazumijevanje ova dva glavna izvora Islama, u obliku pojedinanihili grupnih intelektualnih napora, takoe je zabiljeeno i sauvanou tekstualnoj formi.

Tekstualne studije (dirast al-nu) se, na taj nain, pojavljujukao osnovni metodoloki pristup u islamskim naukama.11Ovaj pri-stup takoe se koristi za izuavanje religijskih tekstova uope kaoi u bavljenju tekstovima koji su proizvod ljudskog duha. Meutim,temeljne pretpostavke i primjena ovog pristupa razlikuju se u ovadva sluaja. ak i kada se tekstualne studije primjenjuju na reli-gijske tekstove, ovaj metodoloki pristup poprima neke specine

karakteristike u zavisnosti od naina razumijevanja religijskogteksta, strukture odgovarajue religije i njene historije. U tomesmislu, tekstualne studije mogu ukljuiti historiju teksta, izuavanje

* Na ovom mjestu bit e reprodukovani glavni dijelovi autorovog rada Ometodu tekstualne analize u islamskim naukama: kratak historijski i upor-

edni prikaz(Sarajevo: Fakultet islamskih nauka, 2004).11 Al-ulm al-ariyya ili al-ulm al-islmiyya,kako se ove nauke nazivaju

u tradicionalnoj islamskoj klasikaciji znanja.


21/107

FIKRET KARI

20

njegovih usmenih ili pismenih formi, tekstualnu analizu, ouvanje

i prenos teksta, njegovu drutvenu i kulturnu ulogu i sl.Ovaj rad ima za cilj da identikuje bitna obiljeja tekstualne

analize onako kako su je koristili muslimanski autori bavei seislamskim objavljenim tekstovima kao i tekstovima islamskognaslijea. U tom smislu poet emo sa savremenom denicijomteksta i tekstualne analize i uporediti je s muslimanskim razumije-vanjem ovih koncepata. Zatim emo dati kratku historiju razvoja

ovog metoda meu muslimanima i njegovu primjenu u glavnimislamskim disciplinama.

Definicija metoda

Sutinski element za denisanje metoda tekstualne analizeje koncept teksta. U humanistikim disciplinama tekst se tradici-

onalno denie kao bilo koji pisani materijal. Meutim, postojerazliite vrste tekstova: knjievni, historijski, sveti, svjetovni i sl. Usavremeno doba se ak i drutveno-kulturni artefakti (lm, muzika,grupno ponaanje) ukljuuju u ovu kategoriju. Da li se porijekloteksta moe staviti u zagradu i ignorisati od strane istraivaa?Savremeni svjetovni naunici odgovaraju pozitivno na ovo pitanjei kau da je tekst tekst, bio on Boanski ili ljudski, bez razlike. Zamuslimanske autore porijeklo teksta je od sutinskog znaaja.

Porijeklo teksta odreuje njegovu prirodu i njegov epistemolokistatus. Poto se tekstovi razlikuju po porijeklu i po prirodi, onda se mo-raju razlikovati i pretpostavke, postupci i tehnike tekstualne analize.

Analiza je rastavljanje neega na sastavne dijelove. Prematome, analizirati tekst znai rastaviti ga na njegove sastavne dijelo-

ve, ispitati ih, a zatim ponuditi tumaenje dijelova i cjeline. Putem


22/107


21

tumaenja u stanju smo da prodremo izvan oiglednog znaenja

teksta i da dosegnemo implicirano znaenje ili podtekst.Tekstualna analiza, prema savremenom razumijevanju, bavi

se trima glavnim pitanjima. To su:

1. autentinost / izvornost teksta,

2. valjanost njegova tumaenja,

3. tanost injenica o kojima tekst govori.12

Ovim trima pitanjima tekstualne analize bave se posebnipostupci i tehnike ovog metoda, odnosno ona spadaju u domenposebnih metodolokih disciplina ili poddisciplina.

Pitanje autentinosti teksta predmet je grane nauke konven-cionalno poznate kao tekstualni kriticizam. Ova disciplina nastojiodrediti porijeklo ili autorstvo teksta, njegovu autentinost, te

izvorni oblik ako postoji vie formi teksta.13

Muslimanski autoribavili su se ovim pitanjem u okviru razliitih disciplina pod temomsubut en-nusus(ubt al-nu).

Znaenje teksta utvruje se putem analize sadraja. Za ovajcilj mogu se koristiti razliita analitika sredstva: analiza jezikihformi, anra, organizacije teksta, retorike, diskursa, leksikograje,strukture, te uloga teksta u kulturi. Muslimanski tehniki termin za

ovaj postupak je tefsir en-nusus(tafsr al-nu).Pitanje tanosti navoda koje sadri tekst adresira se putem izu-

avanja vantekstualnih izvora, naime historijskih zapisa. Osnovnopitanje ovdje je: mogu li historijski zapisi potvrditi istinitost tek-

12 Madeleine Grawitz,Methodes des sciences sociales, 6thed. (Paris: Dalloz,1984), 648.

13 J. A. Cuddon,A Dictionary of Literary Termsand Literary Theory (Ox-ford: Blackwell Reference, 1991), 691.


23/107

FIKRET KARI

22

stualnog prikaza? Disciplina koja se bavi ovim pitanjem poznata je

kao historijski kriticizam. Meutim, ovo pitanje relevantno je samoza izuavanje faktikih tekstualnih izvjetaja. Ono nije relevantnoza normativne sudove, teoloke / metazike sudove i tekstovekoji predstavljaju knjievnu kciju. Norme se odnose na ono tatreba da bude, te prema tome ne mogu biti predmet ispitivanjaistinitosti. Slino, knjievna kcija po samoj svojoj prirodi rezultat

je imaginacije i ne odgovara stvarnom stanju. Teoloki / metaziki

sudovi su izvan podruja ljudskog iskustva i njihova istinitost nemoe se potvrditi izvantekstualnim dokazima. Istinitost ovih tek-stova stvar je vjerovanja. Muslimanski uenjaci bavili su se ovim

pitanjem u okviru epistemologije, posebno prilikom rasprave oprirodi znanja prenijetog predajama (haber /abar).

Historija i logika metodaPredislamska Arabija imala je nepisanu kulturu, kako to i

Kuran kae: On je Onaj koji je poslao nepismenom naroduPoslnika izmeu njih (62:2). Broj pismenih osoba u glavnimcentrima tadanje Arabije bio je veoma mali. Prema nekim izvori-ma bilo je samo 17 pismenih ljudi u Mekki i 9 u Jesribu, odnosno

predislamskoj Medini.14Prevladavala je usmena tradicija a mo

pamenja Arapa bila je poslovina.Objava Kurana i poetak poslanike misije Muhammeda,

s.a.v.s., oznaili su prekretnicu prema novoj vrsti kulture: kulturislova. Bili su zapisani objavljeni kuranski ajeti, temeljni zakonislamske drave u Medini bio je dat u pismenoj formi (sahifa /

14 Muhammad Zubayr Siddiqi, Hadith Literature: Its Origin, Developmentand Special Features(Cambridge: The Islamic Texts Society, 1993), 26.


24/107


23

afa), i bila uspostavljena pismena korespondencija izmeu

Poslanika i vladara okolnih drava.15

Poslanik je ohrabrivao muslimane da ue pisanje i itanje. On

je takoe imenovao uene Ashabe da zapiu kuransku Objavu. Upoetku je obeshrabrivao zapisivanje Hadisa. Kasnije, kada vienije bilo opasnosti od mijeanaja dva teksta kuranskog i hadiskog

dozvolio je pojedinim Ashabima zapisivanje Hadisa. Zapisivanjenije, meutim, zamijenilo stari metod ouvanja teksta memorisa-

nje (el-hifz es-sudur / al-if f al-udr). Ustvari, tekst Kuranai znanje o Poslanikovom Sunnetu nastavili su prvenstveno da seuvaju usmeno. Pisana verzija smatrana je samo kao zapis onogato ve postoji u pamenju.

Kuran je u cjelini zapisan tokom ivota Muhammeda, s.a.v.s.Sakupljen je u kodeks (Mushaf / Muaf) tokom vladavine AbBakra (11/632-13/634). Pisani tekst standardizovan je u vrijemeUmn ibn Affna (24/644-36/656). Ashabi su se saglasili da jeovaj tekst identian s onim to je Poslanik Muhammed, s.a.v.s.

primio kao wahy od Allaha, d.. Autentinost teksta dokazana jeputem memorisanja i zapisa toliko velikog broja ljudi da je nemo-gue da se svi oni dogovore o neemu to nije istina (tawtur). Istitekst kasnije je neprekidno prenoen s generacije na generaciju.16

Objava Kurana postavila je temelje za pojavu i razvoj islam-skih nauka. Meu ovim naukama na prvom mjestu bile su naukeKurana. Ove nauke bavile su se dokumentacijom teksta (tevk

/ tawfq), njegovim uvanjem (hifz), itanjem (kiraet) i tumae-

15 Muhammad Hamidullah, Six originaux des letters du prophete de lIslam(Paris: Tougui, 1985), p. 238.

16 Muammad Frq al-Nabhn,Muqaddima f dirst al-Qurn (al-Rib:Wizra al-awqf wa al-un al-islamijja, 1415/1995), 77.


25/107

FIKRET KARI

24

njem (tefsir). Vremenom, tefsir je postao najpoznatija kuranska

nauka. Broj ovih nauka porastao je, tako da je imam Badr al-DnMuammad ibn Abdullh al-Zarka (u. 794/1391) naveo 43discipline unutar kuranskih nauka.17

Predaje o Poslanikovom Sunnetu, nakon smrti Boijeg po-slanika, uvane su djelimino u pisanoj formi (sahifa / afa),sjeanju Ashaba i ivoj praksi muslimana. Vremenom je, usljed

postupnog nestajanja generacije Ashaba i nemira u muslimanskoj

dravi, bio razvijen novi metod ustanovljenja autentinosti predaja:lanac prenosilaca (sened /sanad). Ako bi neko citirao hadis, odnjega je traeno da imenuje poetnog prenosioca koji je morao

biti iz generacije Ashaba. Prije kraja 1/7. vijekasenedje postaoneophodni dio hadisa.18

U isto vrijeme zapoeo je pokret za sakupljanje i biljeenjeHadisa. Pored uenjaka koji su nastavili da daju prednost pame-

nju, pojavili su se ljudi kao to je Ab Amr mir al-b (umrooko 110/728), koji je rekao: Najbolji muhaddis (muaddi) jedefter/ daftar(zapis). Jedan drugi uenjak Ibn ihb al-Zuhr(u.124/741-742), zajedno sa svojim studentima, postao je poznatkao ljudi knjige,19zbog svoje vjernosti pisanom tekstu. Sljedbeni-ci usmene tradicije, na drugoj strani, izrazili su svoje metodolokovjeruju u izreci: znanje je u prsima ljudi, a ne u redovima knjiga(al-ilm f al-udr l f al-sur).20

17 Isto, 77.18 Muhammad Zubayr Saddiqi,Hadith Literature, 80.19 Nabia Abbot, Collection and Transmission of Hadith, u The Cambridge

History of Arabic Literature: Arabic Literature to the End of the UmayyadPeriod, ur. A.F.L. Beeston et al (Cambridge: Cambridge University Press,1983),291, 295.

20 Jan Just Witkam, The Human Element Between Text and Reader: TheIjaza in Arabic Manuscripts, u The Codicology of Islamic Manuscripts.


26/107


25

Zapisivanje Hadisa prolo je kroz nekoliko faza. Svaka faza

bila je oznaena karakteristinom vrstom hadiskih zbirki koje suse javile.Musannef (musannaf)zbirke iz 1/8. i ranog 2/9. vijeka,koje su Hadis aranirale prema pravnikoj sistematizaciji, slijedilisu radovi vrste musnad, gdje je sadraj bio ureen premasanadu.Konano, 3/9. vijek svjedoio je pojavu zbirkisahih (a), kaorezultat hadiskog kriticizma, koji je predaje klasikovao premastepenu njihove vjerodostojnosti.21

Pojava autoritativnih zbirki Hadisa bila je rezultat razvojacjeline hadiskih nauka (ulum el-hadis /ulm al-ad). Ove naukebavile su se pitanjem autentinosti predaja, znaenjem prenese-nog teksta i njegovim implikacijama. Meu ovim naukama bilesu discipline prenoenja hadisa (ilm rivaje el-hadis / ilm riwyaal-ad) ili tehnikog hadiskog rjenika (mustalah el-hadis /muala al-ad) te nauka kritike prenosilaca hadisa (ilm el-derh

ve et-tadil / ilm al-ar wa al-tadl). Ove discipine posebno surazvile metodoloke principe kriticizma hadisa.

Trei vijek islamske ere bio je zlatno doba hadiskih nauka.Kraj ovog vijeka oznaio je pomjeranje interesa hadiskih uenjaka

prema rukopisima i prenosu pisanog teksta.22Oni su poeli pisatidopunska djela velikih zbirki (istidrakat/istidrkt), komentare(uruh/ur), saetke (mulehhas/ mulaa) i pripremati posebne

zbirke i indekse (atraf /arf). Zapravo, oni su se bavili obradomprikupljenog pisanog materijala.

Proceedings of the Second Conference of Al-Furqan Islamic HeritageFoundation 4-5 December 1993, ur. Yasin Dutton (London: Al-Furqan Is-lamic Heritage Foundation, 1995), 125.

21 Muhammad Abdul Rauf, The Development of the Sciences of Hadith uThe Cambridge History of Arabic Literature, 272-277.

22 Akram Diy al-Umar,Bu f trial-sunna al-muarrafa (al-Madi-nah al-Munawwara: Maktaba al-ulm wa al-ikam, 1405/1984), 239.


27/107

FIKRET KARI

26

Meutim, ak i tokom ovog perioda, koji je trajao sve do uvo-

enja tampe u muslimanski svijet u 13/19. vijeku, metodsenedaigrao je ulogu u ouvanju pisanog teksta. Ovaj metod, koji se do-kazao u prenosu usmenog teksta, i dalje je koriten radi ouvanjaintegriteta pisanog teksta. U namjeri da onemogue krivotvorenja,uitelji Hadisa i drugih islamskih disciplina uobiavali su da svojimstudentima daju imena uitelja od kojih su primili tekst. Slino,

prepisivai (verrakun/ warrqn) su imali obiaj da piu, najmanje

u sluaju prepisa djela iz oblasti Hadisa, senednjihovog prepisasve do autora originalnog rada23. Prepisivai su slijedili posebna

pravila koja se tiu prepisivanja hadiskih djela (vrste pisma, take,rijetke rijei, lina imena, rastavljanje dva hadisa, ispravljanje

prepisivakih greaka i sl.). Studenti su savjetovani da na svojimprimjercima piu datume i mjesta kada su odgovarajui dijelovirukopisa itani i bili predmet diskusije, imena ostalih studenata

koji su prisustvovali istom predavanju i sl.24Metodi uenjaka Hadisa u pogledu ustanovljenja autentinosti

teksta i njegovog prenosa bili su prihvaeni i u ostalim naukamakao to je historija, knjievnost i sl.

Dok su se nauke Kurana i nauke Hadisa bavile na svoj naindvama izvorima Islama, nauka usul al-qhbila je razvijena da

se bavi tekstualnom metodologijom na jedan uopen nain. Ovadisciplina istraivala je metode zajednike i za Kuran i za Sunnet.Nadalje, ona je takoe ukljuivala analizu izraza koje su ljudi kori-stili u svojim pravnim poslovima (formule o zakljuenju ugovora,

23 Muhammad Zubayr Siddiqi,Hadith Literarure, 81-82; Aiah Abd al-Ramn, Al-Manha al-aql li-ulama al-ad, Maalla dr al-adial-asaniyya, br. 3, 1402/1982, 212.

24 Muhammad Zubayr Siddiqi,Hadith Literature, 83.


28/107


27

ustanovljenje vakufa i sl.), otvarajui mogunost za nastanak jedne

ope islamske metodologije bavljenja tekstovima.Muslimanski naunici pokazali su interes za pitanje pravnemetodologije od sa mog poetka nastanka islamskih nauka. Ue-njaci 2/8. vijeka smatraju se autorima prvih djela iz oblasti ul el-

kh (ul al-qh). Njihovi napori osigurali su neophodni temeljza Imama al-ija (u. 204/819) da saini cjelovito i sistematskoizlaganje metodologije islamskogprava u svom djelu er-Risala

(al-Risla).25

Ova nauka nastavila je da se razvija tokom narednihvijekova u dva metodoloka pravca: teoretskom pravcu ili pravcumutekallimunate praktinom pravcu ili pravcu pravnika (fukaha/fuqah). Prvi pravac bavio se izlaganjem teorijski formulisanemetodologije, dok je drugi pravac formulisao metodologiju u vezis rjeavanjem praktinih pitanja.26

Poznati predstavnici prvog pravca bili su, nakon Imama al-

ja, Ab al-usayn al-Bar (u. 436/1044), Imam al-aramaynal-uwayn (u. 487/1094), Ab mid al-azl (u. 505/1111) iSayf al-Dn al-mid (u. 631/1233).

Poznati predstavnici drugog pravca bili su Ab asan al-Karh (u. 340/951), Ab Bakr al-Rz al-asss (u. 370/980), Faral-Islm al-Bazdaw (u. 483/1090) i ams al-Dn al-Saras (u.490/1096).

Bez obzira na razlike u metodolokoj orijenatciji, nauniciusul el-khasutinski su se bavili istim spektrom pitanja. Ta pitanjaobuhvatala su: pravne norme, izvore, izvoenje normi iz izvora,tumaenje i primjenu normi i sl.

25 Vidi: Mohd Daud Bakar, The Origins of the Islamic Legal Theory (Usulal-Fiqh),IntellectualDiscourse, 5 (1997): 2:121-144.

26 Mohammad Hashim Kamali, Principles of Islamic Jurisprudence(KualaLumpur: Ilmiah Publishers, 1999), 7-9.


29/107

FIKRET KARI

28

Poto su glavni izvori islamskog prava Kuran i Sunnet, pravo

sutinski zavisi od ova dva teksta. Tekstovi su pristupani krozjezik, te su pitanja teksta, jezika, znaenja i tumaenja raspravljanaod strane strunjaka za metodologiju islamskog prava (usulijjun/uliyyn). Ve je primijeeno da se najopirnije i najtemeljitijerasprave o pitanjima vezanim za tekst u islamskoj literaturi mogunai u djelima o usul el-khu.27Bavei se tekstovima naunici usulel-kha, razvili su dva metoda lingvistiko-semantiki (luga

el-bejan/ lua al-bayn) i metod logikog tumaenja (istinbat /istinb). U postizanju toga cilja, oslanjali su se na nauke Kurana,Hadisa, arapskog jezika i logike.28

Lingvistika analiza predstavlja poetni princip usul al-qha.Jezik teksta je osnova od koje polazi jedan mudtehid (mutahid)nastojei da otkrije namjeravano znaenje te da nae pokazateljeBoanskog zakona. Prema shvatanju usulijjuna, jezik doputa

pouzdano tumaenje teksta. On je adekvatno sredstvo komunika-cije, predstavlja jedan sistem, on je javni instrument i pouzdanose prenosi s generacije na generaciju. Poznavanje jezika jednako

je poznavanju namjeravanog znaenja izraenog u tekstu.29Prematome, namjeravano znaenje je objektivno mogue otkriti. Teeika tome cilju, naunici usul al-kha koncentrisali su se na lingvi-stiko-semantiku analizu raspravljaljui o pitanjima jasnoe teksta

27 Bernard G. Weiss, Spirit of Islamic Law(Athens: University of GeorgiaPress, c. 1998) 52.

28 O koritenju tekstualne analize u okviru usul al-qhavidi: Louay Sa, TheFoundation of Knowledge. A Comparative Study in Islamic and WesternMethods of Inquiry (Petaling Jaya: International Islamic University Ma-laysia and International Institute of Islamic Thought, 1996), 35-67.

29 Bernard G. Weiss, Search for Gods Law. Islamic Jurisprudence in theWritings of Sayf al-Din al-Amidi (Salt Lake City: University of Utah Press,1992), 117-118.


30/107


29

(nass), njegove kategorizacije, odnosa izmeu jezikog izraza i

namjeravanog znaenja (murad / murd), odnosa izmeu pojedi-nanog izraza (lafz / laf) i strukture kojoj on pripada (murakkab),metaforikog naina izraavanja (medaz / maz), idioma (kinaja/ kinya) i sl.

U oblasti logike analize naunici usul al-qhabavili su semetodima dedukcije, analogije (kijas/ qiys), otkrivanja efektivnograzloga (illa ) ili cilja (menat/man) normi, specikacije normi

(tahsis / ta), rjeavanja sukoba izmeu razliitih tekstova(taru) i sl. Naunici iz oblasti usul el-khatakoe su razvilimetodoloka pravila izvoenja normi iz netekstualnih izvora (npr.obiaj).

U postklasinom periodu historije usul el-kha, uenjak AbIsq Ibrhm al-aib (u. 790/1388) usmjerio je panju meto-dologa prema lozoji prava i ciljevima zakonodavstva (mekasid/ maqid), sugeriui na taj nain sistematsko tumaenje prava.

Ovaj kratki historijski pregled pokazuje da je metod tekstualneanalize razvijen unutar razliitih islamskih disciplina. Teite je bilona metodima bavljenja objavljenim tekstovima. Kuranske nauke

bavile su se kuranskim tekstom, dok su se hadiske nauke baviletekstovima Sunneta. Nauka usul al-kharazvila je metode bavljenja

s obje vrste teksta. Muslimanski naunici nisu koristili tehnikitermin tekstualna analiza za svoje napore, ali su praktino kori-stili postupke i sredstva koja pripadaju tekstualnoj analizi. Baveise objavljenim tekstovima, muslimanski naunici ograniavali susvoju panju na utvrivanje autentinosti teksta, njegovog ouvanjai prenoenja, te na pitanja znaenja i tumaenja.

Bavei se tekstovima islamskog naslijea (et-turas el-islami

/ al-tur al-islm), muslimanski uenjaci su se koncentrisali na


31/107

FIKRET KARI

30

pitanja autentinosti teksta, njegovog znaenja i istinitosti, tamo

gdje je to bilo primjenljivo. O ovim metodima nije bilo diskutovanou okviru jedne posebne discipline, nego su bili preuzeti iz hadiskihnauka (koncept seneda), jezika (gramatiko-jeziko tumaenje),logike (logiko tumaenje), te akademskih i profesionalnih kon-vencija (prepisivanje rukopisa).

Glavni interes postklasinih naunika u pogledu islamskognaslijea bilo je interpretiranje autoritativnih knjiga u pojedinim

disciplinama (mutn). Bavei se time, oni su ostavili bogatu lite-raturu komentara (uruh / ur), glosa (haija/ iya) i slinihradova. Ovi naunici takoe su napisali i brojne leksikografskeradove koji su nezaobilazni za razumijevanje i tumaenje tekstova.30Takoe su kompilirali i vrijedna referentna djela za identikovanjerukopisa i njihovih autora.31

Muslimanski uenjaci su, isto tako, razvili visoku strunostu prepisivanju i prenoenju teksta Kurana i Hadisa. Ta vjetina

prepisivanja primjenjivana je, s razliitim stepenom striktnosti, i naostale tekstove. Meutim, tokom uvoenja tampe u muslimanskezemlje stara prepisivaka tradicija nije bila sistematski prenijetaniti prilagoena novim tehnikama. 32Urednici i tampari nisu biliregrutovani iz reda stare profesije prepisivaa. Oni, tako, niti su

znali staru tradiciju, niti su znali modernu evropsku vjetinu tekstu-30 Vidi: J.A. Haywood, Arabic Lexicography: Its History, Its Place in the

General History of Lexicography (Leiden: E.J. Brill, 1965), 140 p.31 Vidi: npr. Muaf ibn Abdullah Ktib alab Halfa, Kaf al-

unn an asm al-kutub wa al-funn (Istanbul: Maarif Matbaasi, 1360-1362/1941-1943).

32 Muhsin Mahdi, From the Manuscript Age to the Age of Printed Books,u: The Book in the Islamic World. The Written Word and the Communica-tion in the Middle East, ur. George N. Atiyeh (Albany: State University ofNew York Press, 1995), 4.


32/107


31

alnog kriticizma. Rezultat je bilo prevladavanje tampanih knjiga

upitnog kvaliteta u muslimanskom svijetu. Rjeenje za ovu situacijutraeno je u kombinovanju stare muslimanske tekstualne tradicijei evropskog iskustva u prouavanju i izdavanju rukopisa.

Primjena metoda

Najvanija karakteristika muslimanskog koritenja tekstualneanalize proizlazila je iz samog muslimanskog razumijevanja tek-sta. Muslimanski uenjaci koristili su dva termina za tekst: nass(na)i metn(matn).

Termin nass mn. nusus(izvorno znaenje: podii, uzdii)klasini naunici usul el-khakoristili su u dva znaenja. Prvo, daoznae tekstove Kurana i Sunneta, temeljne tekstove islamskog

prava. U drugom znaenju izraz, fraza ili reenica Kurana ili

Sunneta koji ukazuju na jedno odreeno znaenje, ne doputajuineko drugo termin nassodnosi se na stepen jasnosti teksta.33

U modernom arapskom jeziku, meutim, rije nasspostala jeuobiajeni ekvivalent za englesku rije text. Ona oznaava tekstili samu rije odreenog autora, knjigu ili pasus.34Na taj naintermin nassje, od svog poetnog referiranja na objavljeni tekst, usavremenoj upotrebi zadobio ope znaenje teksta. 35Zbog toga,kada se on danas koristi, zahtijeva atribut, kao to je to sluaj s

33 Abd al-Nab ibn Abd al-Rasl al-Amad Nakar, mi al-ulm al-mu-laqqab bi dustr al-ulam`f iilt al-ulum wa al-funn (Haydara-bad: Mabaa Dira al-marif al-nimiyya,1329/1911), vol.1.3, 53-54;E.W. Lane,Arabic-English Lexicon (Cambridge: The Islamic Text Society,1984), 2798.

34 E.W. Lane,Arabic-English Lexicon, 2798.35 Muammad Rwis Qala et al., Muam lua al-fuqah (Bayrt: Dr

al-nafis, 1996), 450.


33/107

FIKRET KARI

32

izrazom en-nass el-Kurani/ al-na al-Quran (kuranski tekst)

ili en-nass en-nebevi/ al-na al-nabaw (poslaniki tekst).Drugi tremin koji su klasini muslimanski naunici koristili za

tekst bio je metnmn. mutun(izvorno znaenje: lea, tijelo, vrst).Ova rije, takoe, posjeduje dva znaenja. Prvo je tekst hadisa zarazliku odseneda.36U svom drugom znaenju, rije metn esto jekoritena u islamskom naslijeu da oznai originalne radove kojisu komentarisani od strane autora kasnijih generacija.37U arapskoj

knjievnosti ovaj tremin danas oznaava tekst, postajui, na tajnain, sinonim za savremeno znaenje rijei nass.

Diversicirana terminologija koju su klasini muslimanskinaunici koristili za tekst indicira razliite pristupe u njihovom

bavljenju objavljenim i neobjavljenim tekstom. Uz to, za klasinemuslimanske naunike termin nassnije bio povezivan s pisanimtekstom, to je predstava koju imaju generacije ere tampanerijei. Za njih, tekst je bio komunikacija pohranjena u pamenju

prenosilaca i u zapisu.

Historija Objave, ouvanje i prenos Kurana, biljeenje iprenoenje Sunneta i islamskog znanja uope doprinijeli su ovomrazumijevanju teksta. Samim tim, knjige nisu shvaane kao isklju-ivo pisani tekst ija se stvarnost iscrpljuje u rijeima ispisanim

tintom na pergamentu.38

36 Vidi: Ab al-Fal aml al-Dn Muammad ibn Mukarram ibn Manr,Lisn al-Arab (Bayrt: Dar al-adr, n.d.), 13:398; asan MuammadMaqbl,Mustalah al-hadi wa riluh (San: Maktaba al-l al-add,1414/1993), 27.

37 Vidi: Muammad Rwis Qala et al.,Muam lua al-fuqah, 373.38 Sayyed Hossein Nasr, Oral Transmission and the Book in Islamic Educa-

tion: The Spoken and the Written Word, u: The Book in the Islamic World,57.


34/107


33

Tekstualna analiza u izuavanju Kurana

Prema jednoj muslimanskoj teoloko-pravnikoj denicijiKuran je govor objavljen Poslaniku, s.a.v.s., ije itanje pred-stavlja akt pobonosti, ija je najkraa sura izazov ovjeanstvu da

proizvede neto slino tome, ije je svako slovo prenijeto do nasputem nesporno autentinog lanca autoriteta (tevatur / tawtur),koji je zapisan izmeu korica Mushafa, poinjui surom el-Fatiha(pristupna sura) a zavravajui surom en-Nas.39

Kuran je, prema tome, objavljeni Boiji govor, koji je nemogu-e oponaati, objavljen na arapskom jeziku, zabiljeen u Mushafu iouvan bez ikakvih promjena. Kuran je istovremeno i usmeni i pi-sani tekst. On jeKuran(itanje) iKitab (Knjiga).40Muslimanisu, zato, razvili nauke koje se bave i usmenim i pisanim aspektomKurana. Zapisivanjem teksta Kurana bavi se kuranska ortograja(kitba, rasm ilinas al-Qurn). Usmenim tekstom Kurana bavise nauka itanja (ilm el-kiraat / ilm al-qirt). Ova nauka bavise razliitim nainima itanja kuranskog teksta uspostavljajuirazlike izmeu prihvaenih i neprihvaenih naina. Ova disciplina

jedinstvena je meu naukama koje se bave objavljenim knjigama uuporednoj religiji. Pored ove discipline, postoji takoe i disciplinatanog i lijepog uenja Kurana, teganni (taann) / intonacija, tertil

(tartl) / uenje, tedvid (tawd )/ recitovanje.Prvi cilj tekstualne analize ustanovljenje autentinosti tek-

sta u pogledu kuranskog teksta postignut je putem koncepta

39 Taha Jabir al-Alwani, Usul al-Fiqh al-Islami. Source Methodology in Is-lamic Jurisprudence (Herndon, VA. USA: The International Institute ofIslamic Thought, 1990), 5. Vidi: Al-Mawsua al-qhiyya (al-Kuwayt:Wizara al-awqf wa al-un al islmiyya, 1995) 33: 30; Ysuf Qsim,Mabdi al-qh al-islm (Kairo: Dr al-nahda al-arabiyya, 1983), 173.

40 Quran, 56: 77-80.


35/107

FIKRET KARI

34

obznanjivanja (ihbar / ibr) i prenosa (nakl / naql). Naunici

usul el-khaobjasnili su ovaj metod ustanovljenja autentinostiteksta (subut en-nass) na sljedei nain. Na Poslanik, s.a.v.s.,primio je objavu od Allaha, d.., i to obznanio (ihbar) svojimsavremenicima. Njegovi savremenici (Ashabi) to su saznali putemsluanja (sem / sam) Poslanikove obznane. Kasnije generacije

primile su tekst Kurana putem prenosa (tevatur /tawtur). Sluanjeodreene obznane i tevatur imaju istu vrijednost za ustanovljenje

autentinosti.41

Cijeli Kuran tako posjeduje apsolutno utvrenuautentinost (katijje es-subut/ qatiyya al-ubt). Kuranski tekstkoji itamo danas isti je onaj tekst koji je bio objavljen PoslanikuMuhammedu, s.a.v.s. To je nepobitno utvreno i postalo je stvarvjerovanja za muslimane.42

Oba koncepta ihbari nakl podrazumijevaju da je Kurantekst (metn) koji je Poslanik, s.a.v.s., prenio od Allaha, d.., te da

je prenijet s generacije na generaciju predajom karaktera tevatur.Tevaturje sukcesivno izvjetavanje jedne grupe koje daje zna-nje o injenici o kojoj je izvijeteno.43Mutevatirpredaja je ona

predaja koja je poznata kao istinita bez refereriranja na bilo kojifaktor osim na samog sebe. Ova vrsta predaja daje nam znanjesigurno po sebi (jekin / yaqn) i ne zahtijeva nikakav izvanjskidokaz (karna/qarna) za svoju potvrdu. Zbog toga muslimanskiuenjaci nisu tragali ni za kakvim izvankuranskim dokazima da

41 Muammad Zak Abd Al-Barr, Taqnn ul al-qh(Kairo: Maktaba dral-tur, 1409/1989), 38; Sayf al- Dn al-mid,Kitab al-ikm f ulal-akm(Kairo: Dr al-kutub al-idiwiyya, 1914), 2:69.

42 Vidi: Islamic Creeds: A Selection,pr. William Montgomery Watt (Edin-burgh: Edinburgh University Press, 1994), 49, 58, 63, 76 i passim.

43 Sayf al-Din al-mid,Kitb al-ikm f ul al-akm,2:21. Prevodprema Bernard G. Weiss, Search for Gods Law,274.


36/107


35

dokau istinitost kuranskog teksta. Naprotiv, kuranska istina

pokrenula je muslimane da izuavaju Univerzum, i da otkrivaju irazumijevaju Boije zakone koji njime upravljaju.

Ako neko eli da ispituje istinitost kuranskog teksta izvanj-skim dokazima, onda treba obratiti panju na slijedee. U po-gledu sadraja, kuranski tekst sadrava iskaze koji pripadajurazliitim kategorijama: tevhid(uenje o Bogu), tezkir (obeanjei upozorenje, eshatologija), ahkam(pravila ponaanja) i ahbar

(vijesti o dogaajima). Iskazi koji se odnose na ove etiri kate-gorije meusobno se razlikuju u pogledu mogunosti verikacije

putem izvantekstualnih dokaza. Svi iskazi o nevidljivom svijetu(gajb / ayb) ne mogu biti provjereni putem ljudskog iskustva.Iskazi o Boijem stvaranju mogu biti verikovani prouavanjemUniverzuma. Iskazi koji sadre norme, po svojoj prirodi, nisu

podloni verikaciji poto norme ne sadre ni istinu ni neistinu,

nego propisuju pravila ponaanja. Konano, vijesti o dogaajimau ljudskoj historiji mogu biti verikovane putem ljudskog istra-ivanja. Naprimjer, navod u Kuranu: Poraeni su Bizantinci unajblioj zemlji, a oni e nakon svoga poraza pobijediti za nekolikogodina (30:2-3). Historiar moe nai izvantekstualne dokaze zaovaj navod u bizantskim izvorima o porazu koji je Istono rimskocarstvo pretrpjelo od Perzije u Siriji i Palestini 614-615 godine teo bizantskoj pobjedi nad Perzijancima u bici kod Issusa 623. godi-ne.44Meutim, muslimanski uenjaci nisu nikada vezali istinitostkuranskih vijesti za izvantekstualne dokaze koje daje relativnoljudsko znanje. Prema islamskoj epistemologiji, Kuran je vijest

44 The Meaning of The Holy Quranby Abdullah Yusuf Ali, new edition withrevised translation and commentary (Brentwood, USA: Amana Corpora-tion, 1412/1992), 1008, br. 3505, 3506.


37/107

FIKRET KARI

36

od Boga (abar an Allh) i po svojoj prirodi daje apsolutnu istinu.

Na ovaj nain koncepti ihbar i en-nakl bi et-tevaturodgovorilisu na dva pitanja tekstualne analize u pogledu kuranskog teksta:njegovu autentinost i istinitost.

Pitanje razumijevanja i tumaenja Kurana predmet je bav-ljenja vie disciplina. Neke od ovih disciplina koncentriu se na

jezik, neke na stil a neke na strukturu Kurana. Tu spadaju: grama-tika analiza (irb), teko razumljive rijei (garaib / arib),

retorika (belaga / bala), semantika leksikologija (el-vuduh veen-nezair /al-wuh wa al-nair), neponovljivost kuranskogteksta (idaz /iz), struktura i organizacija teksta (nazm / nam),derogacija (al-nasi wa al-mans) i slino.

Druge discipline izuavaju dogaaje koji su izvan teksta historijski kontekst i mjesto Objave. Historijski kontekst predmet

je discipline o povodima Objave(ilm esbab en-nuzul / ilm asbbal-nuzl), dok se mjesto Objave izuava unutar discipline o me-kanskim i medinskim surama(ilm mekki ve el-medeni / ilm makkwa al-madan).

Discpline koje su vezane za jezik te izuavanje historijskogkonteksta i mjesta Objave u funkciji su pravilnog razumijevanjai tumaenja teksta. Ove discipline ukljuuju razliite egzegetske

okvire principe i postupke.Prema referentnom okviru tumaenje Kurana dijeli se na

tradicionalno tumaenje (tefsir bi el-mesur / tafsr bi al-mar)i racionalno tumaenje (tefsir bi er-rej / tafsr bi al-ray). Premakriteriju interpretativnog ugla postoje: jeziko tumaenje (tefsirlugavi / tafsr luaw ), pravniko tumaenje (tefsir khi /tafsr

qh), mistiko tumaenje (tefsir su / tafsr f), teoloko tuma-

enje (tefsir kelami / tafsr kalm) i slino.


38/107


37

Muslimanski naunici takoe su razvili sistematsku teoriju i

metodologiju tumaenja hermeneutiku (usul et-tefsir, menahidet-tefsir). U okviru ove teorije, identikovani su egzegetski okvirikao i postupna hermeneutika metodologija (odgovarajui slijedreferenci tokom postupka tumaenja). Egzegetska metodologijavarirala je od autora do autora. Meutim, mogli su se izvesti nekiopi principi. Radi ilustracije ovdje emo dati primjere egzegetskih

principa i postupaka kako su ih denisala dva savremena musli-

manska autora.Amn Asan Il (1906-1999) podijelio je egzegetske

principe u dvije vrste (1) one koji su unutar kuranskog teksta i(2) one koji su izvan kuranskog teksta.45Meu principima prvevrste, panju treba obratiti na kuranski jezik (vokabular, idiome,strukturu, stil), koherentnost kuranskog iskaza, tematske i druge

paralele. U principe druge vrste spadaju:sunnet mutevatir/ sunna

mutawtira ili opepoznata Poslanika normativna praksa, Hadis ilitradicija prenijeta od Poslanika, asar / r ili predaje koje potiuod Ashaba, esbab en-nuzul / asbb al-nuzl ili historijski dogaajikoji su relevantni samo onda kada sam Kuran referira na njih, ranijikuranski komentari, ranije svete knjige, i konano stara arapskahistorija, poto Kuran referira na dogaaje iz prijeislamske pro-losti. Principi koji su unutar kuranskog teksta isunneta mutevatira

iz druge kategorije ine kategorike principe (kati / qa /), dokveina drugih predstavlja pretene (ann / zanni) principe.

Muammad al-Dassq saeo je ope principe pristupakuranskom tekstu u slijedee:46

45 Mustansir Mir, Coherence in The Quran: A Study of Islahis Concept ofNazm in Tadabbur-i Quran(Cambridge, U.K.: Adab Books, 1986), 25.

46 Muammad al-Dassq,Manha al-ba f al-ulm al-islmiyya (Qaar:Dr al-Awz, 1984), 222-225.


39/107

FIKRET KARI

38

1. Poeti sjezikom teksta, pridravati se pravila kuranskog

arapskog jezika te dati prednost nesposrednom doslovnomznaenju nad alegorijskim.

2. Usredsrediti se na prvi cilj objave Kurana da bude uputaovjeanstvu i tumaiti pojedine rijei i stavove u tomsvjetlu.

3. Pristupiti tekstu svjestan vremena Objave kao i vremenatumaenja.

4. Pristupiti tekstu sistematski uzimajui u obzir sve ajetekoji se tiu jedne teme, s time povezane hadise i okolnostiObjave dajui prioritet openitosti izraza nad posebnouokolnosti Objave.

Ovi i slini pokuaji postavili su odgovarajue kriterije valja-nog tumaenja kuranskog teksta. Valjano tumaenje je mogue a

eventualne razlike u razumijevanju i tumaenju rjeavaju se putemopeg ili dominantnog miljenja uenjaka. injenica da se interpre-tativni napori muslimana nastavljaju u svakom narednom stoljeune opravdava relativistiki odnos prema kuranskom tekstu. To

prije pokazuje da beskrajno bogatstvo kuranskog teksta ne moebiti iscrpljeno ljudskim naporima.

Tekstualna anliza u izuavanju Sunneta

Naunici usul el-kha deniu Sunnet kao sve ono to jeprenijeto od Boijeg Poslanika, s.a.v.s., izuzev Kurana, a toukljuuje njegova djela, rijei i preutna odobrenja.47Sunnet, prematome, oznaava normativnu praksu Poslanika. Poslanikove izjave

47 Muammad Zak Abd al-Barr, Taqnn ul al-qh, 39.


40/107


39

(es-sunne el-kavlijje / al-sunna al-qawliyya) su po svojoj prirodi

tekst to su rijei. Poslanikova djela (es-sunne el-lijje / al-sunnaal-liyya) i preutna odobrenja (es-sunne et-takririjje / al-sunnaal-taqrriyya /) nemaju tekstualnu prirodu, ali su poznati prekoverbalnih izvjetaja oevidaca koji su dati u formi tekstova.48Oviverbalni izvjetaji ehadisili ahbartekstualni su zapis Poslani-kovog Sunneta. Po svojoj prirodi to su svjedoenja oevidaca, ane njihova lina miljenja niti zakljuci.

Svaka predaja, kako je poznato, sastoji se od metnaiseneda(lanca prenosilaca). Metn ukljuuje reenicu neposrednog svje-doenja i egzaktni tekst o Poslanikovoj praksi. Naprimjer: uosam Poslanika kako kae to-i-to ili Vidio sam Poslanika kakoradi to-i-to. On takoe mora sadravati taan citat Poslanikoveizjave (en-nass en-nebevi) ili opis njegovih djela i preutno odo-

brenje neije prakse.Matnje sutinski element informacije,sened

otkriva njen izvor. Senedukljuuje imena osoba koje su prenijeleizvjetaj od oevidaca sve do vremena pripovijedanja predaje ilinjenog biljeenja.

Kuran i ustanovljeni Sunnet dvije su vrste objave. Oni su izra-eni u istom arapskom jeziku i u oba sluaja tekstualne implikacije(delail / dalil) mogu biti izvjesne ili samo mogue. Meutim,

postoje neka vana obiljeja koja razlikuju Kuran i Sunnet. Kuranje objavljena Boija rije u recitovanoj formi (vahj metluvv / waymatluww), u sluaju koje su i izraz i znaenje od Boga. Sunnet jeobjava u nerecitovanoj formi (vahj gajr metluvv / way ayr ma-tluww ). Boanska znaenja u ovom sluaju izraena su u oblikuPoslanikovih rijei. Zbog toga citiranje iz Kurana poinje rijeima:

Kalallah teala(Allah, d.., je rekao). Citiranje Poslanikovog

48 Vidi: Bernard G. Weiss, The Search for Gods Law, 153.


41/107

FIKRET KARI

40

teksta (izuzev hadiskudsi / ad quds) poinje rijeima: Kale

en-nebijj, s.a.v.s.(Poslanik, s.a.v.s., je rekao).Tekst Kurana posjeduje udesnu nemogunost imitiranja

(iz ) i obrednu vrijednost (et-teabbud bit-tilavetih / al-taabbudbi al-tilwatih), a tekst Sunneta (Hadisa) to ne posjeduje. TekstKurana je prenijet u obliku et-tevatur el-lafzi/ al-tawtur al-laf/ (nesporne jezike tanosti), te prenoenje po smislu (en-nakl biel-meana / al-naql bi al-man /) nije dozvoljeno. S druge strane,

samo manji dio Sunneta prenijet je putem et-tavatur el-lafzi, dokje vei dio prenijet putem prenoenja po smislu ili putem pojedi-nanih predaja (ahad / d). Posebno, predaje o Poslanikovimdjelima ili preutnim odobrenjima dati su rijeima koje pripadajuoevidcima odnosno prenosiocima.

Autentinost teksta Kurana ustanovljena je kategoriki(katijje es-subut / qatiyyaal-ubt ). Autentinost pojedinanogsunetskog teksta moe biti kategorika (qa), ako je on prenijet

putem tevatura, a moe biti vjerovatna (zanni), ako je on prenijetputem pojedinane ahad predaje. Sljedstveno tome, u sluajuKurana, muslimanski uenjaci razilaze se samo u pogledu nje-govog razumijevanja i tumaenja, a ne u pogledu njegove auten-tinosti. U sluaju Sunneta neslaganje je mogue kako u pogledu

autentinosti teksta tako i u pogledu valjanog tumaenja.Ove razlike izmeu teksta Kurana i teksta Sunneta imale su

znaajan uticaj na razvoj muslimanske tekstaulne metodologije. Meto-dologija hadiskih nauka sutinski se bavila dvama glavnim pitanjima:(1) kako da se odredi autentinost odreene predaje i (2) kako da serazumije i protumai sam tekst prenijete informacije (Hadisa).

Nauke koje se bave autentinou Hadisa ispituju i sened imetn. Ovaj pristup poznat je kao naqd (kriticizam) jo od 2/8.


42/107


41

vijeka, ali nije bio iroko prihvaen od strane uenjaka Hadisa.49

Bavei se senedom, muslimanski naunici istraivali su nepre-kidnost seneda i karakter prenosilaca, naime, njihove linosti ijeziku preciznost. Vanost ovog metoda identikovanja izvorapredaja i njihovog prenoenja najbolje se moe vidjeti iz rijeiMuammada ibn Srna (u. 110/728): Senedje dio vjere. Da nije

biloseneda,svako bi mogao rei ta eli.50Zbog toga su, na kraju,svi prenosioci Hadisa bili klasikovani jednako kao i hadisi koje

su oni prenosili.Hadiski autoriteti nisu se zaustavili kod verikacije seneda.

Oni su slijedili pravilo da verikacijasenedane znai verikacijumetnai obrnuto. Oni su se takoe bavili i analizom matnaprijenego to bi sunetski tekst proglasili autentinim.51U tom pogle-du, uenjaci Hadisa koncentrisali su se na otkrivanje formalnih imaterijalnih greaka u tekstu.

Formalne greke (prema terminologiji strunjaka Hadisa:uzuz/ u nepravilnosti) mogle su se javiti u slijedeim vidovima:dodatak u tekstu od strane prenosioca (ziyda), promjena reda rijeiu reenici (kalb / qalb), remeenje reda (idtirab / iirb), pogreno

pisanje ili izgovor rijei (taf), te unoenje rijei prenosioca ucilju objanjavanja teksta koji se prenosi (idrad / idr).

Materijalne greke (u terminologiji strunjaka Hadisa: ille/illa slabosti) mogle su se javiti u slijedeim oblicima: prenijetitekst suprotan je Kuranu, suprotan ostalimsahihhadisima koje

49 Muhammad Mustafa Azami, Studies in Hadith Methodology and Litera-ture(Indianapolis, IN: American Trust Publications, 1992), 48.

50 Akram iy al-Umar,Bu f tr al-sunna al-muarraa, 53.51 Muammad Ab al-Lay al-Hayr bd, Al-Manha al-ilm ind al-

muaddin f al- tamul maa mutn al-adi, Islamiyyat al-marifah,4:13 (1998), 13-46; Muhammad Zubayr Siddiqi,HadithLiterature, 114.


43/107

FIKRET KARI

42

praktikuju muslimani, suprotan ustanovljenim historijskim faktima,

suprotan zdravom razumu, suprotan opem ljudskom iskustvu, us-postavlja nesrazmjerno visoke nagrade za neznatna djela ili sadriopaske i izraze koji, oigledno, ne pristaju Poslaniku. Bavei semetnom, muslimanski naunici su, ustvari, primjenjivali sredstvaformalnog kriticizma i analize sadraja.

Kada je utvrena autentinost odreene predaje ili izvjetaja,sljedei korak bio je da se tekst razumije i protumai. Muslimanski

uenjaci bili su svjesni vanosti ove faze bavljenja tekstom. Sufynal-awr (u.161/777) smatrao je tumaenje Hadisa vanijim od

prostog pripovijedanja.52Za pruanje valjanog tumaenja Hadisa,muslimanski uenjaci koristili su vei broj referenci kao to su

jezik, dogaaj na koji se Hadis odnosi (esbab el-vurud / asbbal-wurd /), okolnosti mjesta i vremena (ez-zeman ve el-mekan /al-zamn wa al-makn), pitanje mogue derogacije, odnos s drugim

tekstovima (nusus ) koji se tiu istog pitanja te odnos prema opimciljevima erijata. Proces tumaenja zavravao se izvoenjemzakljuaka iz teksta.

Kao primjer odnosa muslimanskih klasinih uenjaka prematekstu Hadisa moe se navesti Ab al-Fal ihb al-Dn Amadibn Al ibn aar al-Asqaln (u. 852/1448), autor komentara

zbirke a al-Bur.53

Pri tumaenju pojedinih hadisa, ovajautor je koristio slijedei metod:

1. Pruao je informacije osenadu, prenosiocima, ocjenu hadi-sa, i njegovu vezu s odgovarajuim poglavljima predmetnezbirke hadisa.

52 Muammad Ab al-Lay al-Hayr bd, Al-Manha al-ilm , 34.53 Fat al-Br f ar a al-Bur., taqq: Muammad Fud Abd al-

Bq et al. (Bayrt: Dr al-marifa, 1379/1959), 1:145,175, 229.


44/107


43

2. Navodio je okolnosti sluaja na koji se hadis odnosi.

3. Objanjavao je znaenje rijei upotrijebljenih u tom hadisukao i znaenje hadisa uope.

4. Objanjavao je norme koje se mogu izvesti iz tog hadisa.

Savremeni muslimanski autor Muammad al-Dassq identi-kovao je dvije faze u muslimanskom bavljenju tekstom Hadisa:(1) izuavanje podloge Poslanikog teksta (dirsa awla al-na

al-nabaw) i (2) izuavanje samog teksta (dirsa f al-na).54

Prva faza ukljuuje izuavanje historijskih okolnosti na koje se

hadis odnosi da bi se sam tekst pravilno shvatio. Uz to, potrebno jeprouiti sve hadise koji se odnose na istu temu, ustanoviti prioritetmeu njima (terdih / tar ) i uporediti te hadise s kuranskimajetima koji se bave istom temom.

Druga faza obuhvata izuavanje teksta pojedinog hadisa uz

koritenje jezikog tumaenja i slijeenje ustanovljenih principatumaenja kao to je odnos izmeu opeg i posebnog, neogranienogi ogranienog, davanje prednosti doslovnom znaenju nad metafori-kim i erijatskim implikacijama nad jezikim. Nakon toga, istraivatreba da se bavi izvoenjem normi sadranih u tekstu hadisa.

Isti autor naao je da metod tekstualne analize primijenjen na

tekstove Kurana i Hadisa u oba sluaja ima odreene zajednikeelemente. To su:

1. Radi se o induktivnom metodu (menhed istikrai / manhaistiqr).

2. Uzimaju se u obzir svi dijelovi teksta koji se odnose na istutemu (unakrsno referiranje ili sistematsko tumaenje).

54 Muammad al-Dassq,Manha al-ba, 281-283.


45/107

FIKRET KARI

44

3. Uzima se u obzir podloga teksta bez rtvovanja opeg

znaaja teksta u korist posebnih okolnosti u kojima se tekstpojavio.

4. Kuranski ajeti i hadisi koji se odnose na istu temu trebada se izuavaju zajedno (Kuran je objavljen Muhammedu,s.a.v.s., a Sunnet je najbolje tumaenje Kurana).

5. Ovaj metod predstavlja kretanje od analize prema kon-strukciji (menhed tahlili terkibi / manha tall tarkb).

On poinje tumaenjem pojedinanih izraza u skladu saznaenjem koje su imali u Poslanikovo doba, izuava idejesadrane u njima a zatim konstruie ope znaenje teksta iiz njega izvodi norme.55

to se tie istinitosti teksta Sunneta, na ovo pitanje mu-slimanski uenjaci odgovorili su na isti nain kao i u sluaju

teksta Kurana, naime putem ustanovljenja autentinosti teksta.Ustanovljena autentinost znai istinitost. Epistemoloko musli-mansko pravilo glasi: Vijest od Allaha, s.v.t., (Kuran) i vijestod Poslanika (Sunnet) apsolutna su istina (sidk mahd /idq ma),te je samim tim sadraj vijesti istina.56Mutevatirhadis, prenijet

putem jezikog ili sadrajnog tevatura, daje pouzdano znanje kojeje ekvivalent znanju steenom putem osjetila. Sahihhadis, prema

miljenju veine muslimanskih autora, daje preteno vjerovatnoznanje, koje predstavlja dokaz za muslimane.57

55 Ibid, 283.56 Muammad Zak Abd al-Barr, Taqnn ul al-qh, 233.57 Ibid, 39.


46/107


45

Tekstualna analiza u izuavanju islamskog naslijea

Termin et-turas el-islami/ al-tur al-islm (islamsko nasli-jee) uveden je u terminologiju muslimanskih autora tokom 20.vijeka kao ekvivalent za engleske termine legacy i heritage. Uevropskoj savremenoj upotrebi, ova dva termina, inae posuena iz

pravnog vokabulara, odnose se na cjelinu znanja, kulturnu tradicijui vrijednosti primljene od predaka ili iz nekog ranijeg doba.58Uovom znaenju termin heritage u Evropi se koristi za izuavanje

kulturnih tradicija starih naroda.

Slian razvoj desio se i u muslimanskom svijetu. Termin turas/ tur koriten je u Kuranu u znaenju naslijea.59U islamskomnasljednom pravu, ovaj termin je potisnut njegovim sinonimommiras / mr. U moderno doba, termin turas zadobio je novoznaenje kulturno naslijee posebno intelektualno naslijee

sadrano u pisanim tekstovima.60

U ovoj upotrebi termin islamsko naslijee odnosi se na

cjelinu naslijea koje smo batinili od ranijih muslimanskih ge-neracija kao rezultat njihovog intelektualnog bavljenja Islamomkao objavljenom religijom. Po svojoj prirodi, naslijee je rezultatljudskih napora i time, s epistemoloke take, ima vrijednost vje-rovatnog znanja (zanni) za razliku od Objave koja je Boanska i

nepogreiva te daje apsolutno sigurno znanje.

58 O historiji ovog termina u muslimanskom kontekstu vidi: Abd al-SalmMuammad Hrn, Quf adabiyya: dirsa naqdyya f al-tur al-arab.awla taqq al-tur (al-Qhira: Maktaba al-Sunna, 1409/1988), 78-79.

59 Qurn, 89:19.60 Vidi: Imd al-Din al-Hall, Mawqif iz al-tur, al-Muslim al-muir,

no. 9 (1977), 35-51.


47/107

FIKRET KARI

46

injenica da je termin islamsko naslijee nov u rjeniku

muslimanskih uenjaka ne znai da muslimani nemaju historij-sko iskustvo i metodologiju bavljenja tekstovima koji konstituiunaslijee. Naprotiv, to iskustvo je veoma dugo, visoko razvijeno ielaborirano u razliitim disciplinama. Muslimanska metodologijana tom podruju je metodologija bavljenja ivim i razvijajuimnaslijeem, a ne mrtvom, antikom prolou.

Ranije smo vidjeli kako su se muslimanski naunici bavili

ustanovljenjem i ouvanjem autentinosti teksta Kurana i Sunneta.Osnovna obiljeja ove metodologije adekvatno su primijenjena ina tekst naslijea. Postojanje tehnikih termina za razliite metodeverikacije autentinosti teksta u muslimanskoj klasinoj nauci

podrava ovu tezu.61

Muslimanski klasini termin za verikovanje autentinosti

pisanog teksta je dabt / ab. Ovaj termin je inicijalno koriten zaoznaavanje verikovanja usmenog rivajetau hadiskim naukamaa nakon toga poeo se koristiti i za verikaciju autentinosti pisa-nog teksta. Tako se desilo da u modernom arapskom jeziku dabtili tahrir /tarroznaava kritiko izdanje, odnosno ureiva-nje. Jedan drugi vaan klasini tremin je mukabela / muqbalailimuareda / muraa a odnosi se na poreenje razliitih kopija

teksta meusobno ili s orginalom da bi se ustanovila njihova au-tentinost. Muslimanski klasini autori takoe su se bavili identi-kovanjem greaka u pisanom tekstu, bilo u obliku izostavljenih ilidodatih taaka (tashif / taf) ili pogrenog pisanja rijei (tahrif /tarf). Sva ova pitanja raspravljana su u knjigama o prenosiocima

61 Vidi: Abd al-Hd al-Fal, Taqq al-tur (adda: Maktaba al-Ilm,1402/1982), 17-19.


48/107


47

hadisa (tedrib er-ruvat / tadrb al-ruwat), o grekama (al-taf

wa al-tarf), profesionalnoj etici prepisivaa (adab al-kuttab), ilietikeciji nastavnika i studenata (adab al-limwa al-mutaallim).62Poznati naunici koji su pisali u ovoj oblasti bili su amza ibn al-asan al-Ifahn (u. 360/970), al-asan ibn Umar al-Draqun(u. 385/995), Ab Sad Abd al-Karm ibn Muammad ibn Manural-Samaw (u. 562/1166), Badr al-Dn ibn Ab Isq Ibrhm ibnama, Abd al-Bsi ibn Ms ibn Muammad al-Almaw (u.

981/1573) i drugi.63

Ova visoka uenost, koja je nastala vjekovima prije evropskog

tekstualnog kriticizma, poela je opadati s opim opadanjem mu-slimanske kulture. Profesionalna etika i standardi lanova prepi-sivakog esnafa takoe su doli u krizu.64Nova situacija nastupila

je uvoenjem tampe u muslimanskom svijetu. Prve tampaneknjige izgledale su kao prepis originala nastao vjekovima ranije.

tampana verzija zasnivala se na pojedinanom rukopisu djela.Niti je koriten tradicionalni muslimanski metod muqbala,nitievropski metodi tekstualnog kriticizma.

62 Vidi: Muy Hill al-Sarn, Taqq mattt al-ulm al-ariyya(Badd: Mabaa al-Ird, 1404/1984), 175-179.

63 Prikaz pisanja Ibn ama i Al-Almwja dao je Frantz Rosenthal u knjiziThe Technique and Approach of Muslim Scholarship,prevedenoj na arap-ski jezik kaoManhi al-ulam al-muslimnf al-ba al-ilm,pr. AnsFara (Bayrt: Dr al-aqfa, 1403/1983), 26-49. Engleski prevod radaIbn ama dao je Noor Muhammad Ghiffari pod naslovom The Memoirof the Listener and the Speaker in the Training of Teacher and Student

(Islamabad: Pakistan Hijra Council 1412/1991).64 Opis opadanja prepisivakih vjetina u pogledu svjetovnih nauka i

podrku uvoenju tampe dao je Ibrahim Muteferrika, musliman zasluanza uvoenje tampe u Osmanskoj dravi, u svom radu Vesiletu-t tibaa,koji je preveo na engleski Cristopher M. Murphy pod naslovom The Use-fulness of Printing, u The Book in the Islamic World, 286-292.


49/107


50/107


49

6. Poreenje rukopisa i odreivanje izvornika teksta ili verzije

najblie izvorniku.7. Okonavanje verikacije; identikovanje citata u tekstu,

objanjavanje nejasnih rijei, tehnikih termina, linihimena, toponima i sl., vokalizacija tee razumljivih rijei,

paginacija, dokumentacija i pripremanje indeksa.

8. Pisanje uvoda, izvora i referenci

Znaenje verikovanog teksta i njegovo tumaenje ustanov-ljava se razliitim sredstvima analize sadraja. U ovom sluaju,savremeni muslimanski pristup kombinuje staru tradiciju tekstu-alne analize, pisanje komentara i glosa, s modernim metodama.

Naprimjer, prilikom tumaenja nekog teksta iz islamskog naslijeamuslimanski autori danas postavljaju pitanja o autoru (njegovivot, mjesto u drutvu, ostala djela, opi pogled na svijet i sl.),

kontekstu u kome je djelo nastalo, cilju pisanja, itaocima koji-ma je namijenjeno, sredstvima koja su koritena radi prenoenja

poruke itd. Ova pitanja koriste se u tekstualnoj analizi knjievnihdjela i muslimanski istraivai mogu imati koristi referirajui na

pozitivne trendove u ovoj oblasti.66Na kraju, ispitivanje istinitostinekog teksta iz islamskog naslijea zavisi od teme ili oblasti kojojtekst pripada. U sluaju radova historiografskog ili faktografskog

karaktera, vjerodostojnost teksta moe se ustanoviti putem poree-nja s ostalim prikazima istog dogaaja ili netekstualnim izvorima(npr. historijskim ostacima). Naprimjer, ako izuavamo opis uenjaodreene heterodoksne grupe u muslimanskoj hereziologiji (el-milel ve en-nihal / al-milal wa al-nial ) mogue je i potrebno da

66 Vidi, naprimjer, uputstva o tekstualnoj analizi koje je razvio Centar za pi-sanje Univerziteta Harvard, http://www.fas.harvard.edu/~wricntr/analysis.htm/


51/107

FIKRET KARI

50

provjerimo pouzdanost autora odreenog teksta konsultovanjem

historijskih izvora, polemika, pisanja lanova grupe koja se izuavai sl. Ako izuavamo djela koja su doktrinarna po svojoj prirodi,vjerodostojnost se moe utvrditi provjerom izvora, dokaza, tano-u citata, i valjanou zakljuaka.


52/107

51

III POGLAVLJE

HISTORIJSKI METOD

Uvod

Proli dogaaji izvor su ljudskog znanja. Uenje iz iskustva

drugih jedan je od najranijih metoda uenja. Prolou se moebaviti na razliite naine i u razliitim formama. Na ovom mjestupredmet naeg interesovanja je nauno bavljenje prolou. Takvimbavljenjem prolou bavi se posebna nauka historija. Rijehistorijamoe imati nekoliko znaenja:67

1.Proli dogaaji. Obuhvata one dogaaje koji su se desiliprije sadanjeg vremena. Ti dogaaji desili su se u odreenommjestu i vremenu. Dogaaji predstavljaju apsolutnu i objektivnustvarnost.

2. Zapis o prolom dogaaju. Obuhvata razliite pokuajezapisivanja i davanja znaenja prolim dogadajima. To moe

biti u obliku pisanog teksta, usmene historije i modernih oblikadokumentovanja (lm, audio, video, TV-zapis itd.). Ovo znanje

je relativno i subjektivno jer je odreeno naim znanjem o svijetuu kome ivimo. Prolost se moe posmatrati s razliitih aspekata

jer se generacije smjenjuju.

3. Pravljenje zapisa o prolim dogaajima koritenjem po-sebnih metoda. Za ovu aktivnost karakteristino je koritenje

67 Gilbert J.Garraghan,A Guide to Historical Method(New York: FordhamUniversity Press, 1946), 3-5.


53/107

FIKRET KARI

52

nauno-historijskog metoda. Koritenje ovog metoda daje historiji

karakter nauke.Ovaj metod izloit emo uglavnom prema uenju svjetski

poznatog klasika historijske metodologije Gilberta J. Garragha-na (1871-1942) ija se posthumno objavljena knjigaA Guide toHistorical Method (Vodi za historijski metod) smatra biblijomhistoriara.

Definicija metoda

Garraghan denie historijski metod kao sistematsku cjelinuprincipa i pravila oblikovanih da efektivno pomognu u sakupljanjuizvornog materijala iz prolosti, da ga kritiki ocijene i prezentujukao sintezu (obino u pisanom obliku) postignutih rezultata.68

Historijski metod sastoji se od tri operacije:

1. traganje za materijalom na kome e se raditi, za izvorimainformacija (heuristika);

2. ocjena materijala ili izvora sa stanovita dokazne vrijed-nosti (kriticizam);

3. formalno navoenje rezultata heuristike i kriticizma. Ovaoperacija obuhvata sastavaljanje cjeline historijskih podata-ka i njihovu prezentaciju (obino u pisanom obliku) u obli-ku objektivne istine i vrijednosti (sinteza i ekspozicija).69

Historijski metod posjeduje vie specinih karakteristika. Tosu: dokazi koji se koriste u ovom metodu veinom su indirektni;ovi dokazi moraju se tumaiti; istraiva treba da rekonstruie

68 Isto, 33.69 Isto, 34.


54/107


53

prolost to moe biti teko poto sadanje znanje istraivaa utie

na formiranje predstave o prolosti; od istraivaa se oekuje daotkrije stvarni mehanizam (najee uzrono-posljedini) koji emu pomoi da da smisao masi dokaznog materijala.

Historija i logika metoda

U zapadnom svijetu historija ovog metoda zapoela je sa

Starim Grcima.70

Openito uzevi, Stari Grci nisu pravili razlikuizmeu historije i retorike. Kazivanja o prolosti imala su za ciljprvo da zabave, da bi kasnije dobila pounu dimenziju. Ocemhistorije Stari Grci su smatrali Herodota (5. vijek p.n.e.), koji jenapisao poznatu historiju perzijskih ratova. Nakon njega slijedei

poznati historiar bio je Tukidid, koji je pisao o peloponeskimratovima. Stari grki historiari koncentrisali su se na politiku

historiju. Nikakvo posebno obrazovanje nije traeno za historiara.Od njega se oekivalo da ima uobiajeno obrazovanje kulturnogovjeka. U 4. vijeku p.n.e. bavljenje historijom nastavili su Kse-nofon, Teopompus i Eforus.

U rimskom periodu, koji je slijedio, tri najznaajnija histori-ara bili su Salust (1. vijek p.n.e), Livije (1. vijek p.n.e.) i Tacit (1.vijek n.e.). Salust je u svoje radove unio moralne reeksije, Livije

je naglaavao retoriku dimenziju a Tacit je bio poznat po svomtraganju za istinom. Svi ovi historiari bili su po vjeri pagani injihovo shvatanje historije bilo je sekularno.

Nakon to je kranstvo postalo priznata a zatim i slubenareligija u Rimu (4. vijek n.e.), historiari se, pored svjetovne,

70 Vidi:Funk &Wagnels New Encyclopedia, 13:127, 131, s.v. History andHistoriography.


55/107

FIKRET KARI

54

poinju baviti i religijskom, odnosno crkvenom historijom. Takvi

su bili Euzebije iz Cezareje (4. vijek n.e.) i Sv. Augustin (5. vijekn.e.), koji je u svoja djela unio razmiljanja o cilju historije i takodao doprinos lozoji ove discipline.

U Evropi je u doba srednjeg vijeka dolo do opteg pada zna-nja i nauke. Bavljenje historijom bilo je u obliku pisanja hronikai crkvene historije.

U doba renesanse (14-17. vijek) zapoinje interes za antiko

naslijee. U ovom periodu dolo je do znaajnog razdvajanja se-kularne i religijske, odnosno crkvene historije.

U doba prosvjetiteljstva (18. vijek), koje je slijedilo, poinjeposeban interes za historijske izvore (antiquitates). Historiarimarljivo tragaju za izvorima i razvijaju sredstva kriticizma izvorai pomonih historijskih nauka kao to su diplomatika, numizmatika

i arheologija.Istovremeno, razvija se dalje lozoja historije. Najpoznatiji

historiar ovog perioda bio je Edward Gibbon, koji je napisaoHistoriju opadanja i propasti Rimskog carstva (1776-1788), ukojoj je kombinovao koritenja izvora i razmatranja o smisluhistorije.

U moderno doba, posebno u 19. vijeku, u Evropi se javlja vie

historiara koji su ostavili nezbrisiv trag na dalji razvoj ove nauke.Na prvom mjestu treba spomenuti njemakog historiara Leopoldavon Rankea (1785-1886), koji je uspostavio tzv. objektivnu kolu uhistoriograji. Prema ovom autoru zadatak historiara je da kaeta se stvarno desilo. Zbog toga se od historiara trai da budeobjektivan i da rigorozno i kritiki koristi izvore. U Francuskoj jeznaajan uticaj imao Francois Guizot (1788-1874) a u Engleskoj


56/107


55

Frederick W. Maitland ( 1850-1906), koji su se zalagali za pisanje

historije na temelju minucioznog izuavanja izvora.Konano u 20. vijeku javlja se vie pravaca u historiograji.

Kroz znatan dio ovog vijeka bila je uticajna marksistika kola sasvojim materijalistikim tumaenjem historije. Moda najznaaj-nija kola u ovom periodu bila jekolaAnala,iji je najznaajniji

predstavnik bio Fernand Braudel (1902-1985). On je pisac djelaMediteran (1923-1949), Civilizacija i kapitalizam(1955-1979) i

Historija civilizacije(1962), u kojoj je odbacio pisanje historijskenaracije na osnovu dogaaja. U toku 20.vijeka napisano je i vieznaajnih djela o metodologiji historijske nauke, meu kojima i dje-lo Gilberta J. Garraghana, koga smo slijedili u ovom poglavlju.

U muslimanskom svijetu historijski metod je imao drugaijirazvoj.71Na razvoj historijske nauke kod muslimana uticaj je imaoIslam kao vjera i islamski koncept znanja. Ovaj uticaj manife-stovao se kako na planu razumijevanja historijskih izvora tako imetoda. Historijska nauka (ilm al-tr/ ilm et-tarih) se smatraladijelom korpusa islamskih nauka. Po izvorima na koje se oslanjalai metodima koje je koristila historijska nauka je bila vrlo bliskahadiskim naukama.

Muslimanska historiograja oblikovala se u periodu izmeu

ranog 8. i 11. vijeka. Shvatanje historije koje je razvijeno u ovodoba vailo je sve do 19. vijeka, kada muslimanska historiograjadolazi pod evropski, odnosno zapadni uticaj.

Najranije historiografsko djelo u muslimanskoj historiji bioje ivotopis Muhammeda, a.s., (Sra), koji je napisao Ibn Isq

71 Vidi: Franz Rosenthal, A History of Muslim Historiography(Leiden: E.J.Brill, 1968).


57/107

FIKRET KARI

56

(u.768). Za njega kao i za ostale rane muslimanske historiare

historijska naracija zasnivala se na haberu vijesti, izvjetaju isenedu shvatanju po kome se tanost jedne informacije temeljina neprekinutom lancu prenosilaca informacije. Takva tendencija

prisutna je sve do historiara al-abarja (u. 923), kada historiaripored haberaisenedau svoja djela unose retorike elemente (npr.dijaloge izmeu historijskih linosti). Meutim, veza s tradicional-nim metodima nije prekinuta.

Muslimanski historiari su razvijali historiograju unutarislamskog teocentrinog pogleda na svijet. Historija muslimana zanjih je bila dio historije svijeta, te su razvili koncept univerzalneili svjetske historije. Najbolji primjer takvog djela je Tral-ru-

sul wa al-mulk (Historija Boijih poslanika i kraljeva) uenjakaal-abarja.

to se tie formi historiografskih djela u periodu 9-10. Vi-jeka, dominiraju tri vrste: hronologije ili anali, odnosno djelaorganizovana prema hronolokom slijedu dogaaja; biograje iliopisi ivota poznatih linosti te prozopograje (tabekat/ abaqt),odnosno biografski rjenici lica koja pripadaju istim drutvenimgrupama.72

Ova djela pisana su u racionalnom duhu, navoeni su dokazi,

rjeavane kontradikcije, historijski izvori nekada su u cjelini citirani(ugovori, prepiske, diplome, vakufname, albe itd.). Muslimanskihistoriari kritiki su se odnosili prema ovim dokumentima po-suujui brojne metode kriticizma iz hadiskih nauka. Meutim,muslimanska historiografska djela ukljuivala su i neke elemente

72 Dewin Stewart, prikaz djela Chase F. Robinson, Islamic Historiography(Cambridge: Cambridge University Press, 2003), The American Journalof Islamic Social Sciences, 21:2, 124-126.


58/107


57

koje moderni historiari ne koriste kao to su uda u historiji, snovi

historijskih aktera itd.U kasnijem periodu nastalo je najvanije djelo muslimanske

historiograje: al-Muqaddima(Uvod) u svjetsku historijuKitb al-ibar(Knjiga pouka) magrebskog uenjaka Ibn Haldna (u.1406).Za Ibn Haldnovo djelo poznati moderni britanski historiar AroldJ. Toynbee je rekao (1934) da je to najvee djelo svoje vrste koje

je ikada kreirao neki um. Ovo djelo vano je zbog osnovnih

metodolokih postavki historijskog istraivanja koje su u njemurazraene i razrade postulata na kojima treba da se zasniva tuma-enje historije. To ilustruje sljedei citat:

Unutranje znaenje historije, na drugoj strani, ukljuu-je spekulaciju i napor da se otkrije istina, suptilno objanjenjeuzroka i porijekla postojeih stvari, i duboko znanje kako i zatonastaju dogaaji. Historija je, prema tome, duboko ukorijenjenau lozoji.73

Metodologija koja je razvijena u ovom periodu ostala je nasnazi sve do evropeizacije muslimanske historiograje tokom19. vijeka. U tom procesu, u muslimanskom svijetu su prihvaeniglavni metodoloki pristupi i tehnike razvijeni u Evropi. Zbog toga

je moderna evropska, odnosno zapadna metodologija postala, u

znatnoj mjeri, znaajna i za islamske nauke. Na takvim postulati-ma muslimanska historiograja je nastavila da se razvija u okvirumuslimanskih nacionalnih drava.

73 The Oxford Encyclopedia of the Islamic World, ur. John L. Esposito(Oxford University Press, 2009), s.v. Historiography, 2:409.


59/107

FIKRET KARI

58

Primjena metoda

Polazei od denicije historijskog metoda, njegova primjenae se vriti kroz tri spomenute operacije nalaenje izvora, ocje-njivanje izvora i prezentaciju rezultata istraivanja.

1. Nalaenje izvora

Garraghan denie historijske izvore kao ljudske ostatke i

takve proizvode ovjekove aktivnosti koji su od strane njegovihautora namijenjeni da pruaju znanje o historijskim injenicama iuslovima ili su po svojoj prirodi bili namijenjeni da to uine.74

Historijski izvori mogu poticati od Boga ili od ovjeka. Histo-rijski izvori koji potiu od Boga dati su u obliku Objave (revelacije).

Na osnovu Objave saznajemo i o prolosti. Ovaj historijski izvor

esto se zaobilazi kod sekularno orijentisanih historiara. Kaoilustraciju rijei Gilberta J. Garraghana moemo navesti jedanprimjer koji se odnosi na Kuran kao izvor historijskih podataka.Naime, u Kuranu se na vie mjesta govori o starom Egiptu, njego-voj poljoprivrednoj civilizaciji i centralizovanoj vlasti. Uoava se,takoe, da je jedini period u kome se u Kuranu vladar Egipat neoznaava rijejufaraon(rawn) u suri Jusuf. Historiari se pitaju

nije li to zbog okolnosti d

Documents

Metodi istraživanja u islamskim naukama - kratak uvod, dr. Fikret Karčić