MEVLANA OCAGI

Konya, 2007

Mevlana Ocağı

Editör:

Prof. Dr. Mehmet Bayyiğit

Edilör Yarclımcılan:

Doç. Dr. Ahmet Çaycı - Dr. Naci Bakırcı

Tasarım:

Harun Yıldız

Düzelti:

lbrahim Demirci

Fotoğraf:

Hadiye Cangökçe Esen

Desen:

Zeliha Yıldız

Baskı:

Erman Ofset

Ci lt:

Özgü Ciltevi

ISBN 978-6644-116-36-7

Kombassan Vakfı © 2007 Bu eserin bütün haklan Kombassan Vakfı'na aittir.

Yazılı izin alınmadan iktibas yapılamaz.

Herhangi bir şekilde kopya edilemez, çoğaltılamaz.

Mevlana Celaleddin Rumi'nin ve Sultan Veled'in Konya Mevlana Müzesindeki Eserlerinin Tezhipli ilk Örnekleri

anya'da 13. yüzyıldan başlayarak kitap sanatına ilgi duyulduğu, Konya'da, medresdere ve Mevlana'nın

türbesine vakfedilen kitaplardan ve vakfiye kayıtlann-

dan anlaşılmaktadır. 598. (1202) yılında Konya'da Selçuk­lu emirlerinden Şemseddin Altunaba tarafından yaptınlan med­

reseye ait vakfiye buna örnektir. Bu vakfiye kaydına göre, vakfm gelirlerinden kütüphane için 100 dinar ayrılması, bununla med­

resede oklmmak için gerekli kitaplann satın alınması, kitaplann bedeli karşılığında kütüphaneci tarafından ödünç verilmesi, ki­

tap geri getirilince alman paranın geri ödemnesi şart koşulmuş­tur.1

Konya'da Sededdin Köpek medresesinde Rebiü'l-sani 677 (1278 Eylül) dekatip Hasan b. Cuban b. Abdullah el-Konevı: bir

Kuran istinsah etmiş ve eseri Muhlis b. Abdullah el-Hindi: tezhip­

lemiştir. 10.5x8cm ölçüsüncieki bu küçük eser bugün Dublin Chester Beatty kütüphanesi'ndediL 2 Kur'an'ın ketebe kaydında­

ki bilgiler Konya'daki medrese ve benzeri kurumlarda yeni kitap­lann yazıldığını veya istinsah edildiğini gösteriyor. Müzehhip

Muhlis b. Abdullah'ın bu Kuran'ı tezhipledikten yaklaşık bir ay sonra bir başka kitabın tezhiplerini yaptığım görüyoruz. Konya Mevlana Müzesi'nde bulunan kitap Mevlana'nın Mesnev1'sinin

temize yazılmış bilinen ilk nüshasıdır.3 49,5x32cm ölçüsünde

tasarlanan eser Receb 677 Pazartesi (18 Kasım-ı 7 Aralık 1278) tarihinde Mevlana'nın oğlu Sultan Veled'in (öl.l312) çevresin­

den bir katip, Muhammed b. Abdullah el-Konevı: el-Veledl'nin

hattıyla istinsah edilmiştir. Müzehhip Muhlis b. Abdullah el­Bindi Mesnev1'nin her bölümünün ilk dört sayfası için değişik levha ve çerçeve ve başlık tezhipler tasarlar.4 Daireler, ovaller,

sarmal rumiler tasanmlann önde gden bezerne öğeleridir

(Resiml-4)_ Burılann renklendirilmesinde bol altın yaldız kullaml­

dığı ~bi, kınnızı, mavi, lacivert ve beyaza da yer verilmiştir. Ku-

Zeren Tanındı

Prof. Dr.. Uludag ÜniYcrsile- ~

si. Fen-Edebiyat Fakültesi

ôgrelim Üyesi.

O. Turan. '·Selçuklu Deni

Vakfiydeıi: I Şemscddin Al­

tun-Aba Vakfiyesi \·e Hayatı··.

Be lleten ll, (194 7l, s.202:

Z.Oral, ··Kitap Kilabeleri"'.

Anıt I (1950). s. 5.

2 No.A. Hô6. B k=. D .james.

Qur'ans and Bindings From

the C hester Beauy Ubrary.

London. ı980. s.89.

3 No.S l. Miklepli kırmızı renk

deri cildi ö::gün degildir.

Bk=. A.Gölpınarlı. MesneYi

Tercemesi Ye Şerhi l-ll. Istan­

bul. ı 990, s.XIX-XXIV,

res.l-5: Z.Tanındı, ''!278 Ta­

rihli En Eski 1\!esne\·fnin

Te::hipleıi-, Kültür \'C Sanat

8 (Aralık 1990), s.I7-22:

l\!esne\'1. Konya l\!e\'lana

l\ıüzesi'nde 51 no ile Kaııtlı

Bulunan ô77H. ı278 M. Ta­

rihli Nüsha. Ankara, ı 992

(tıpkı basım); A.Gölpınarlı,

Medana lv!üzesi Müzelik

Yazma Kitaplar Katalogu,

Ankara. 2003. s.45-55.

4 Hindli göçer bir bilginle ilgili

bilgiler, Muhlis ınüzehhibin

Konya'da bulunmasına ışık

ttıtabilir. Safiyedelin Mehmed

b. A. Hindi (ö.l315). 12ô9.

da Delhi'dcn Yemen·e, sonra

Hica= \'C Mısır'a gitmiş, 127ô'

da Antalya yoluyla Konya'ya

gelmiş, lplikçiler medrese­

sinele müderrislik yapmış,

l286'cla Şam'a göçmüştür.

5 i\I.Fcrit ve c-ı.:-.lesut, Sel<;uk­

lu Ve::.:iri Sahip Ata ilc Oğul­lannın Hayat ve Eserleri, Is­

tanbul, 1934: B.Brend, '·The

Patranage of Fahr ad-Din 'Ali

ibn al-Husain and the Work

of Kaluk ibn 'Abd Allah in

the Development of the De­

coration of Portals in the

Thirtecnth Century Anatoli­

a··. Kunst des Oricns X

(1975). 5.160-86.

6 Gölpınarlı. tvlesne,·ı Terce­

mesi. s.X..\1-XX!ll.

7 No.332. An Treasures of

Turkey, Washington, D.C ..

1966, no.l63: C.Çulpan.

Türk-lslanı Tahta Oynıacılık

s.anatı ndan: Rahlclcr. Isteın­

buL 1968. s.-+-8, lc\·.2-3.

rcs.2-2A.

ran tezhiplerinde gelenek olduğu gibi bu eserin levha tezhipleri­

nin sayfa kenanna güller yapılmıştır. Müzehhip Muhlis, o güne

kadar Islam dünyasının hiçbir çevresinde görülmedik zenginlik­

te ve özgünlükte tezhip tasanınlan yaparak çağdaşı meslektaşla­

n arasında başköşede yer alır. Ilk kez bir edebiyat kitabı böylesi­

ne anıtsal ölçüde tasarlanmış ve tezhiplenmiştir. Sonuçta eser, la­

yık olduğu yere, onu hazırlatan kişi tarafından 678 (1279) yılın­

da Mevlana'nın türbesine şartlı vakfedilmiştir. Bu şarta göre ki­

tap, değeri kadar karşılık alınroadıkça yerinden çıkanlmayacak,

başka yere taşınmayacak, okurrup yararlanılacak ve istinsah edi­

lecektir. Bu muhteşem Mesnevi: nüshasını vakfeden kişi, Selçuk­

lu veziri Sahib Ata Fahreddin Ali b. el-Hüseyin'in (öL1288)5

ümerasından azatlı köle Cemaleddin Mübarek b. Abdullah'tır.6

Efendisi kadar hakkında bilgi bulunmayan Cemaleddin'in sanat

hamiliğinin bununla kalmadığı görülür. O vakfettiği anıt kitabın

türbede neyin üzerinde durması gerektiğini de düşünmüş, bir de ralıle hazırlatmıştır (Resim 5)_ Ceviz ağacından yapılan ralılenin

dışı oyma ve kabartma sarmal rumilerle, kitabın yerleşeceği kıs­

mı çift başlı kanal, arslan figürleri ve rumilerle bezenerek altın

yaldız ve vişne rengine boyanmış ve üzerine lak sürülmüştür.

Ralılenin dış yüzündeki kitabede ralılenin 678 (1279) yılında Sa­

hip Ata'nın maiyetinde yetişen Cemaleddin tarafından Sultanü'l­

Arifin'in mübarek türbesine vakfedildiği yazılıdır. 7 Cemaled­

din'in vakfettiği bu eserler, Selçuklu merkezi yönetim çevresinin

Resim l: 5 l nurnaralı Mesnevl'nin la sayfası

Mevlana'ya ve eseri Mesnevi'ye ilgisiz kalmadıklannın gösterge­

sidir. Diğer taraftan bu vakıf kaydı, Mevlana'nın türbesinin inşa­asının da 1279 yılında bittiğiilin belgesidir. Türbe, Mevlana'nın halifesi Çelebi Büsameddin Hasan b. Muhammed el-Unnevi'nin

(öl.l284) sağlığında, Sultan Veled'in etkisiyle Alemeddin Kayser tarafından mimar Tebrizli Bedreddin'e yaptınlmıştır.S Böylece

Mevlana dostlannın yöndebilecekleri bir merkez olan türbeye vakıflar yapılmağa, sema meclisleri düzenlenmeğe başlanmıştır.9

Çağdaşı kitap sanatı örnekleri arasında olağanüstü güzellikteki Mesnevi ve onunla eşdeğerdeki ralıle türbeye vakfedilenlerin ilk­

lerinden olmalıydı. İnşaası yeni biten türbeyebu şanlı eserin yer­leştirilmesi sırasında dönemin sanat severler kümesinin önderi

Sahip Ata da, azatlı kölesi Cemaleddin'in yanında yer almış ol­malıydı. Eserin aradan geçen bunca süreye rağmen çok iyi du­

rumda olması, onu mesnevihanlann devamlı okumadıklannı do­layısıyla eserin okunma amacından çok, bir itibar göstergesi ola­

rak vakfedildiğini düşündürür. Cemaleddin'in bu davranışı tüm 14. yüzyıl boyunca seçkin Mevlana dostlanna örnek olur. Sanat . . eseri niteliğinde Mevlana'nın Mesnevi'si ve Divan-ı Kebır'inin ya-nı sıra Sultan Veled'in ve Şems-i Tebrizl'rıin (ölm.l247-l248?)

eserlerinin de ince zevkli bu sanat severler tarafından dönemin sanatçılanna hazırlattıklan görülür. lO

Mevlana Müzesi'nde Muhlis müzehhibin üslubunu hatırlatan

tarzda tezhiplenmiş bir Mesnevi nüshası da l 4 Rebiü'l-evvel 723

Resim 2: 51 numaralı Mesnevi'nin 7b sayfası

8 Ahmed EOakl, AıiOcrin t\len­

kıbeleıi, s.159,186: A.Gölpı­

narlı, tv!cl·!an::ı"d::ın Sonra

Mevlcvllik, istanbul, 1983.

5.24.

9 Gölpınarlı, Mevlana'dan Son­

ra, s.24-25.

10 Mevlana'nın 1·e Sultan \'c­

lcd'in Konya Me1·lana t\!ü::e­

si'nde \'C başka mü::derdcki

14. )'ÜZ],Ida te::hiplenmiş

nüshalarıyla ilgili ayrıntılı

bilgi için lık::. Z.Tanındı. Or­

ıaçag·da Anadolu'da Kitap

Sanatı: 13-l4.Yüzyıllar. Ulu­

dag Üniversitesi Araştırma

Fonu Projesi. Bursa, 199 3

l;·ayınlanmamışurl: Z.Tanın­

dı. ··seçkin Bir Me1·lc1·i·nin

Te:::hipli Kitapları". !\LLgur

Dcrman 65 Yaş Armaganı.

haz. !.Cemi! Schick istanbul.

2000, s.513-36. Z.Tanındı.

-Anadolu Selçuklu Sanatında

Tchip: 1\lü:::chhip 1-.luhlis b.

Abdullah ci-Hincli ve HalcOe­

ri"', Arkeoioji w Sanat Tarihi

Araştırmaları. Yıldız Derni­

riz'e Amıagan. ha::. !\I.B.Tan­

man-U.Tükcl. lst., 2001.

5.141-50.

·l·

~ i

.j.

~

o 66

V

Jr .ı ı

ı I No. 1177. 30.8 )<; 23.5 c nı.

Gölpınarlı. Medima ~ıü:esi.

s.248-52: Tanındı. "Anadolu

Selçuklu Sanallnda Tczlıip".

s.l4 7-48, rö. 4-6. 1\ütip Os­

man h. Abdullah daha önce

Şaban 7!4 ll<asını ı 314) ta­

rihinde Sultan Vclecl'in lmi­

lün:ınıe'sini istinsalı ctnıişıir

(Paris Bibliotlıequc Nmiona­

k. no.P.I794). H)o;ı7cnı öl­

çüsundcld eserin kimi sayla­

ları. altın yaldı: eııli geçme

bamlardan oluşarı enli çerçc­

\'e tczhıplidir. Bkz:f.Riclıard.

Splenclcurs pcrsanes. :-.ıanus­

crits du Xlle au X\'lle siccle.

Paris. 1997. rıo.l7. :\ynı dö­

neme tarilılcnebilen \'C yakla­

şık aynı ölçülerde (23xl5,5

cm_i bir ivlcdürıa i\ksnc,·i'si­

nirı beşincı bölümü ele alun

yaldt: rumiler w sayfa kena­

rında di:i güllerle özenle tez­

lıiplidir. Bkz: Oricmalisclıc

Buclıkurıst in Gotlıa, Gotlıa,

1997. no. 71. Muhammed cl­

Tustcri wrafıııclan telif eeli­

len. 71 O ( 1310-131 I ) tari!

'Tclscfeyle ilgili eserin ıc::hip-

-ıcı·r de yukarda adı geçen

eserieric a;-nı üslüp ö:clligin­

cledir. Bk:.Süleyınaniye Kü­

tüphanesi Ayasofya 24.,.5.

Yayınianmamıştır

12 No.H. 47.7 x 30cın. Gölpt·

narlı, i\le1·lüna i\lü:esi, s.

lOS-I O. Bkz.Tanındı, "Ana­

dolu Sekuklu Sanatırıda Tc:­

hip", s.l48-49, rcs.7-IO.

\3 Göl pınarlı, Meddna'dan Son­

ra Medel·ilik, s.2!6, 245.

333.

l-+ y.a.g.e .. s.5.

15 y.a.g.e., s.39

(22 Mart 1323)-25 Ramazan 723 Çarşamba ikindi vakti (27 Ey­

lül 1323 Salı) tarihleri arasında, Sultan Veled'in azatlı kölesi Os­man b. Abdullah'ın nesih hattıyla istinsah edilmiştir. ll Bu eserin

kerebelerinden birinde (y.l99b), bu bölümün Hazret-i Hüda­

vendigar'ın türbesinde istinsah edildiği kaydının olması, beze­meli Mesnevi nüshalanmn, Mevlana'nın türbesi civannda bulu­

nan mekanlarda hazırlanmış olabileceğini düşündürmektedir

(Resim 6). Böyle bir ortamda hazırlanan ve Mevlana Müzesi'nde bulunan bir başka eser Sultan Veled'in lptidaname, Rebabname, Intiharrame'sini içerir.l.2 Evahir Şevval 732 (24 Temmuz 1332)

tarihinde Ahmed b. Muhammed'in nesih hattıyla istinsah edilen kitap, aynı tarihte Osman b. Ebubekir el-Veledi tarafından Mev­lana'nın türbesine vakfedilmiştir. Eserin tezhiplerinin tasanmı ve

işçiliği ustaca olmasa da Muhlis müzehhibin üslubundan izler ta­şır (Rcstnı 7-8)_

Bir Mevlana yolu, Mevlevilik tarikatı kurma gayreti içine gi­

ren Sultan Veled, Anadolu'nun bir çok yerine halife gönderir. D

Bunlardan Erzincan'a gönderilen Büsameddin Hüseyin bu böl­gedeki Moğol seçkinleriyle iyi ilişkiler kurmuş olmalıdır. Moğol

şehzadelerin Anadolu'ya; Erzincan, Sivas ve Kayseri'ye 1283--

1286 yıllan arasında gelişlerinde onlan Sahib Ata ağırlamıştır. l-+

Ahmed Efiakl'ye göre Ilhanlı hükümdan Gazan Han döneminde (1295-1304), Moğol Abışka Noyan, Konya'da Sultan Veled'i zi­yaret etmiştir. lS Teşkilatçı bir kişiliği olan Sultan Veled'in Erzin-

Resim 3: 51 numaralı Mesnevi'nin 40a sayfası

can'a gönderdiği halifeleriyle bu yöredeki llhanlı seçkinlerin ilgi­sini Mevleviliğe çekmek istediği anlaşılmaktadır. Daha sonraları Sultan Veled'in oğlu Ulu Arif Çelebi'nin (öl.l3ı9) Sultaniye'yi zi­

yaret ettiği, şeyhler ve bilginler tarafından karşılandığı, şehirde bir Mevlevi zaviyesini ziyaret ettiği ve sema meclisinde bulundu­ğu bilinmektedir.l6 ı 4. yüzyıl başında sanat etkinliklerinin yo­

ğunlukla sürdüğü Tebriz, Sultaniye, Bağdad, Musul gibi Moğol

kentlerinde üretilen kitap sanatı örnekleri arasında Mevlana'nın

,ıvresnevi'si yaygın değildir. llhanlılar'da bu dönemde üretilen re­simsiz eserlerin önde gelenleri ihtişamlı tezhiplerle donanmış büyük boyda Kur'an cüzleri, 17 resimli olanlar ise; tarih kitapları,

Firdevsi:'nin destanı Şehname, Kelile ve Dimne, Miracname nüs­halarıdır.l8 Bu eserlerden yaklaşık 30 yıl önce, Cemaleddin Mü­

barek'in hazırlattığı Mesnevi'nin abidevi ölçüsü ve bu ölçüyle

uyumlu gösterişli tezhipleri, Sahip Ata'nın baniliğini yaptığı,

Konya, Sivas, Kayseri'deki anıtsal mimarilerde olduğu gibi, sa­natsever Moğol seçkinlerini etkilemiş, ı 4. yüzyılın başında tez­

hipkrle donanmış, usta katipierin hattıyla yazılmış ve usta mü­

cellitlerce ciltleri yapılmış büyük boyda cüzler halinde Kur'an nüshaları hazırlatmalarına yol açmış olmalıdır.

Emir Satı el-Mevlevi b. Büsameddin Hasan'ın (öl.l386), ı 4. yüzyılın ikinci yarısında, Erzincan'da saygın bir kentsoylu oldu­

ğu, hazırlattığı kitapların ketebe ve vakıf kayıtlarıyla, tarihi kay­naklardaki kısa bilgilerden anlaşılmaktadır. ı 9 Onun, Mevlana ve

Resim 4: 51 numaralı Mesnevi'nin l42b sayfası

16 y.a.g.c .. s./2-71, 82, 86.

17 D. james. Qur'aııs cıf the

Mnnıluks, London, 1988.

IS R.Eıtinglıauscıı, .. On soıııe

?vlongol Miııiatures", Kunst

des Orknts 3 (1959), s.H-

65: M.S.lpşiroglu. Malere­

i dcr Mcıngokn. Munich.

1965: E.j.Gnıbe. Persian Pa­

inting !n the 1-fth Century: :\

Researclı Report. Annali

ddl'lsııtutcı Orientale dı 0:a­

poli. 3S (~aples 1978): O.

Gmbar ,·c S.Blair, Epic lıııa­

ges and Ccınteınpcırary His­

tory: The lllustnıted cıf the

Great ~vkıngol Slıahnnıııa.

Chicago ve London. 1980:

\!.S Siıııpson, .. The rcıle of

13aghdad in the l:orıııation ol

pcrsian painıing". Arı et scı­

cictc dans le ımınde iranien.

Paris. 1982. s.91-116; SS. Blair. .. The development of

the !llusıraıecl Book in Iran".

~luqanıas X (1993). s.2ö7-

74: S.S. Blair. A Compcndi­

um uf Clıronides, The Nas­

scr D. Klıalili Collection o[

lslaıııic Arı. London. 1995.

19 A.Gölpınarlı, \!ed<ina C.lü:c­

si Yazmalar Katalogu. Ankara

1971, s.l/4: Y.Yücel, Anado­

lu Beylikleri Hakkında ,-\raş­

llrnıabr. Eratna De,·lcıi. Kndı

Burhaneeldin Ahmed ,.e Dev­

leti. ~lutaharten \'C Erzincan

Enıirligi, ll. Ankara. 1989,

5.251.

20 No.Mixt. 159-+. 3-+.5 x 28.5

cm. Cildi yenid ir. Bk::. D.Du­

da, Die llluminienen Hands­

chriftcn der österreichisclıen

Nationalbibliothek. Islamisc­

he Handsclıriften, Il, Wien,

1983, s.2 19-21, res.297-

303.

yakınlannın yazdıklan kitaplan özenle hazırlatması, sanat hami­

si olarak isminin ön plana çıkmasına yol açar. Satı el-Mevlevi, •

evahir Cemaziü'l-sani 767 (5-13 Mart 1366)yılında katip Hasan

b. Osman el-Mevlevi'ye Sultan Veled'in Rebabname, lntihaname

isimli eserlerini istinsah ettirir.

Bir cilt içinde toplanan bu eserlerin tezhipleri, altı ay sonra lO

Zilhicce 767 (18 Ağustos 1366) tarihinde tamamlanır ve bu eser­

ler bugün Viyana'da Avusturya Milli Kütüphanesi'ndedir.20 Kita­

bın bölümlerinin ilk yapraklannda madalyon tezhipler, ikinci­

sinde levha ve çerçeve biçimli tezhipler, metnin başlangıç satır­

ıanna başlık tezhip yapılmıştır. Aynı katip, 2 Şevval 768 (l Hazi­

ran 1367) tarihinde Mevlana'nın Divan-ı Kebir'ini Satı el-Mevle­

Resim 5: 332 nurnaralı Ralıle

vi'rıin okuması ve yararlanması

için istinsah etmeğe başla­

mış, evahir Muhar­

rem Cuma 770

(5 Eylül

Salı-

14 Eylül Perşembe 1368) tarihinde gazelierin yazılması bitmiş ve eser gurre Rebiü'l-ahır 770 (13 Kasım 1368) de karşılaştırması

yapılarak, sağlam bir metin olarak tamamlanmıştır. Bugün bu ki­tap Mevlana Müzesi'nde iki a}rn cilt halinde bulunmaktadır. 21

Birinci cildin sayfalan, kitabın içindekilerin listelendiği ilk sayfadan başlayarak, köşelerde altın yaldız hatayilerle, oİtada, mavi, yeşil, vişne renkli sarmal rumilerle dolu bir şeınseyle· süs­

lenmiştir (y.l-2). Bu sayfayı izieyen ilk iki yaprak geometrik de-

7enli levha tezhiptir (y.3-4). Sunuş sayfasındaki iki yaprak ise (y.S-6) daha farklı tasarlanmıştır (Resım 9)_ Yazı bir kare alamn or­

tasındaki kenarlan dilinıli iri bir dairenin ortasına yazılmış, kare­

nin köşeleri ve çevresindeki dik­dörtgen alan çerçeve biçi­

minde tezhiplenmiştir.

Eserin bölümleri­

nin başlangıç

satırları

bire.r

21 Ncı.68-69. +7x32cm. A.Göl­

pınarlı, ~levbna Celaleddin.

Divan-ı Kebir 1, Ankara.

1992, s.Xv-Xvl; Gölpınarlı,

1-.lcvlana Mü:esi, s.S9-99;

Tanındı, ''Seçkin Bir Mede­

li'nin··. s.Sl+-20.

.ı.

r

• \7

·t· !

başlık tezhiple süslenirken, bölüm sonlannda kalan alanlara ise

her biri farklı tasanınlarda kare, enli dikdörtgen, altıgen veya ' madalyon biçimli tezhipler yapılmıştır. tkinci ciltte ise tezhipler

bölüm başlannda dar ve geniş yatay dikdörtgen, bölüm sonlann­

da enli dikdörtgenler halinde yer alır. Geçme bantlar, çok kollu

yıldızlar, kenarlan dilimli yuvarlaklar, rozet çiçekler, hatayiler,

sarmal rumiler tezhip tasanınını oluşturur. Tüm süslemelerde al­

tın yaldızın pınltısı göz kamaştınr. Bunun yanında, mavi, laci­vert ve beyaz, kırmızı, yeşil de kullamlan renklerdir (Resim lO-ll)_

Divan'ın cilderinden biri özgündür, bu da ikinci cilde aittir. Üze­

ri çok kollu yıldızlarla ve geçme bantlarla bezemeli dış kapaklar koyu kestane renk deridir (Resim 12)_ Açık kestane renk deri olan

iç kapaklara kalıpla bitki süsleri yapılmış ve arka iç kapağa alet­

le mücellit ismini arnel-i Ebubekr el-mücellid el-Haınevi şeklin­de yazmıştır (Resim 13)_ tkinci cildinin ketebe sayfalanndan biri­

nin kenanna yazılan nottaeserin geçmişiyle ilgili çok değerli bil­

giler vardır (y. ı 46b). Buradaki bilgiye göre; esere miras yoluyla

Müstencid b. Satı el-Mevlevı: el-Erzincani:'rıin sahip olduğunu,

Mevlana'nın türbesinde tam bir Divan nüshası bulunmadığı için

bu eserin müritler tarafından okunması, vakfedeni hayırla anma­

lan, kitabı zaviye şeyhinin ve çelebilerin başka yere nakletmeme­

leri, hediye olarak vermemeleri şartıyla vakfedildiğini öğreniyo­

ruz. Bu kayıt gurre Muharrem sı2 (ı 7 Mayıs ı 409) tarihini ta­

şır. Aynı sayfada Satı b. el-Hasan el-MevleVi'rıin kitabın kağıdını

Resim 6: ı ı 77 numaralı Mesnevi'nin 3a sayfası

Şam'dan getirdiği, katibe ve müzehhibe 6000 dirhem harcadığı da kaydedilmiştir (Resim 14)_

Katip Hasan b.Osman el-Mevlevı, gıırre Receb 773 (8 Ocak

1372- evasit Receb 773 (18 Ocak 1372) tarihleri arasında bu kez

Mevlana'nın Mesnevi:'sini yine San el-Mevlevi'nin okuması ve ya­

rarlanması için, onun emriyle istinsah etmiş ve eserin bölümleri

Divan-ı Kebir nüshasını tezhipleyen müzehhibin elinden çıkan tezhipler le süslenmiştir (Resim 15-17). 22 Kitabın ilk iki sayfasında

jeometrik desenli bir levha tezhip yer alır (y.3b-4a). Mesnevi'nin

oirinci ve ikinci bölümlerinin önsöz satırlan kare bir alanın için­

deki, kenarları dilimli iri dairenin ortasına yazılmış ve etrafı

muhteşem tasarımlı çerçeve tezhiple süslenmiştir (y.4b-5a; 32b-

33a). Bu üç sayfanın tezhip tasarımı Divan-ı Kebir'in ilk iki say­

fasının tasarım özelliğindedir. Mesnevi:'nin diğer dört bölümün

önsöz satırları etrafı çerçeve tezhipli dikdörtgen alana yazılmıştır

(y.59b-60a; 93b-94a; 12.3b-l24a; l56b-l57a). Ayrıca her bölü­

mün ilk sayfasına başlık tezhip yapılmıştır (y.5b, 33b, 60b,

l24b, l57b). Genelde altın yaldız ve lacivert renge boyanmış ke­

narları dilimli daireler, ro zet çiçekler, hatayiler, sannal rumiler

süsleme tasarımının temel öğeleridir. Süslemelerin tasarım özel­

liğinin yanı sıra, yukarda sözü edilen Divan-ı Kebir'de olduğu gi­

bi kitaba yazılmış bazı notlar onu kitap sanatı tarihi içinde fark-

Resim 7: 74 numaralı lbtidaname, Rebabname, lntihaname'den tezhipli 277a sayfası

22 No. 1113. 56.2 x 40cnı. Cileli

ycniclir. Gölpınarlı, Mevlana

1-.lü:öi. s.JI 0-14; Tan ındı,

"Seçkin Bir tvle\'IC\'i'nin",

5.521-26.

-1-,

23 james, Qur·ans of the Mam­

luks. s.l97-2H; Taııındı,

"Seçkin Bir Mevle\i'nin".

5.532.

lı değerlendirmemize yol açar. Eserin son yaprağında (y.ı98b),

Müstencid b. Satı el-Mevlevi tarafından yazılmış Farsça satırlar

yer alır. Buradaki yaz~ya göre, Timur ı 7 Şaban Çarşamba 807 (ı8 Şubat ı 405) tarihinde Otrar'da öldüğünde, Müstencid de oradadır. Timur'un ölümü ve Sultan Halil'in hükümdar olmasın­

dan sonra aynı yılın Ramazan ayında Semerkand'dan Rum tara­fına yola çıkar, Amuye suyunu geçerek Horasan'a gelir ve Receb

808 (23 Aralık-21 Ocak ı 406) de, sevdiği ve ikamet ettiği yere Erzincan'a ulaşır.

Satı el-Mevlevi'rıin hazırlattığı bu üç kitap, özenle, tasanın çe­

şitliliği içinde, olağanüstü güzellikte ismini bilmediğimiz aynı müzehhip tarafından tezhiplerle donatılmıştır. Onun himayesin­

de hazırlanan kitaplann süslemeleriyle aynı ihtişamı paylaşan, Memlukler döneminde 1367-1372 yıllan arasında istinsah edi­

len ve tezhiplerini lbrahim Arnidi'nin yaptığı Kuran nüshalan­dır. 23 Ortaçağ ls lam kitap sanatının Anadolu örnekleri için baş­

tacı olan bu eserlerin, taşıdıklan kayıtlar soylu bir mevlevinin kültürel ve ekonomik zenginliğini yansıtır. lnce zevkli bir sanat

sever olduğu anlaşılan Satı el-Mevlevi, bağlı olduğu süfi akımın kitaplannın sanat eseri niteliğinde olmasına özen göstermiş, ki­

taplann kağıdırıı Şam'dan getirerek, müzehhibe ve mücellide

6000 dirhem ödemiştir. Mücellidin ve katibin de bu süfi: akımın çevresinden olduklan görülür. Oğul Müstencid'in de babasının

bağlı olduğu tarikare hizmet ettiği, babasının kitaplanrıı Mevla-

Resim 8: 74 nurnaralı lbtidanarne, Rebabnarne, Intiharrame'den tezl:ıipli 229a sayfası

na'nın türbesine vakfetmesinden anlaşılmaktadır. Babası gibi bir kitap sever olan Müstencid'in miras yoluyla sahip olduğu kitap­

lardan biri de bugün Süleyrrianiye Kütüphanesi'nde bulunan Şems-i Tebrizi'nin Makalat'ıdır. 24 Bu eserin son yaprağına

(y.l24b) Müstencid kendi elyazısıyla, kitabın 789 (1387-1388)

yılında kendisine miras yoluyla geçtiğini, eseri Sultan Veled'in

Erzincan'daki halifesi Büsameddin Hüseyin'in oğlu Celaleddin Muhammed Müneccim'in Gevherşad isimli birine istinsah ettir­

diğini yazmıştır. Ustalıkla bezenmiş bir cilde ve aynı ustalıkla ya­tılmış tezhiplere sahip kitap, Satı el-Mevlevt'nin kitaplannı ha­

zırlayan sanatçı kümesinin bir başka yapıtı olmalıdır. Böylece 14. yüzyılın ikinci yansı ortalannda bir grup mevlevı: aydınının Er­

zincan'da, süfi: çevrede zengin bir sanat ortamı yaratmış olduğu anlaşılmaktadır.

Aynı müzede, Hasan b. Ahmed b. Muhammed el-Kınmi hat­tıyla 784 (1382-83) yılında istinsah edilen bir Mevlana Mesne­

v1'si ise lsa Çelebi b. lvaz tarafından Şems-i Tebrizı: türbesine vakfedilmiştir. 25 Eserin ilk yaprağı, altın yaldız barrtlann oluş­

turduğu, kenarlan dilimli, içi çok kollu yıldızlar, çiçekler ve yap­raklarla dolu levha tezhiple bezenmiş, bezerneler lacivert, yeşil,

kırmızı, altın yaldızla boyanmış, bölüm başlanna zarifbaşlık tez­hip yapılmıştır (Resim 18)_ Hakiyy el-Bayezidi mahlaslı Muham-

Resim 9: 68 nurnaralı Divan-ı Kebir'den tezhip li 4a sayfası

24 Fatih 2788. Gölpınarlı, !l!c\·­

lana Cch\lcddin, s.29-31; Ta­

nındı,"Scçkin Bir Mcdc­

vi'nin'·, 5.526.

25 No.53. 42.6x30.3cm. Cildi

yenidir. Bkz. Gölpınarlı,

Mevlüna Müzesi, s.75-79;

Tanındı, Onaçag'da Aııado­

lu'da, 5.21-23.

1

-1-

~ 1-

-1· r

-i-l

26 No.5-+. 52.2X30.2cm. Cildi

yeniclir. Gölpınarlı, Medana

lv!üzesi, 79-82; Tanındı, Or­

taçağ'da Anaclolu'cla, s.23-

25.

27 F.Çağıııan ve Z.Tanınclı, "Ta­

rikatlarda Resim \'e Kitap Sa­

natı". Osmanlı Toplumunda

Tasanı.ıf ve Sufiler, Ankara,

2005, s.512-l4.

med b. Kutlu el-Niğdevi ise Mevlana Müzesi'ndeki bir başka Mevlana Mesnevi'sinin hem katibi hem de müzehhibidir.26 24

Reblü'l-evvel Pe~şemb~ 791 (23 Nisan Cumartesi 1389) tarihinde

istinsah edilen kitap Arif Çelebi'nin muhallefatından çıkmış ve Mevlana'nın türbesine vakfedilmiştir. Sade, zarif tasanmlı tez­

hipler eserin bölümlerinin üst kısmında dar bantlar halinde yer alır (Resim 19)_

13-14. yüzyılda ls lam dünyasının hiçbir çevresinde bu kadar zengin süslemeye sahip edebiyat kitaplanna rastlanınadığı gibi daha sonraki dönemlerde de ne Mevlana Mesnevi'sinin, ne Di­

van-ı Kebir'in ne de Sultan Veled'in eserlerinin büyük boyda tez­

hipli nüshalanna rastlanmamıştır. Daha sonraki dönemlerde özellikle 15. yüzyılda, Mevlana'nın Mesnevi'sinin tezhipli nüsha­

lan Timurlu, Karakoyuulu ve Akkoyunlu seçkinler için Herat, Bağdat ve Şiraz'da hazırlanmış ve birkaç örnekle sınırlı olmakla

beraber minyatürlü olanlan da günümüze gelmiştir. 27

Resim 10: 68 numaralı Divan-ı Kebir'in 134b sayfası

Resim ll: 68 numaralı Divan-ı Kebir'in l53b sayfası

Resim 12-13: 69 numaralı Divan-ı Kebir'in iç ve dış kapaklan

Resım 14: 69 numaralı Divan-ı Kebır'in 146b sayfası

Resim 15-16: 1113 numaralı Mesnevl'nin 4b ve Sa sayfalan

Resim 17: 69 numaralı Divan-ı Kebir'in l46b sayfası

Resim 18-19: 1113 numaralı Mesnevi'nin 4b ve 5a sayfalan