Embed Size (px)
Citation preview
ERCİYES ÜNiVERSiTESi
MiLLETLERARASI HOCA AHMET YESEVİ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ
(26-29 Mayıs 1993)
Yayma Hazırlayanlar
Doç.Dr.Abdülkadir YUV ALI Yrd.Doç.Dr.Mustafa ARGUNŞAH
Doç.Dr.Aii AKTAN
Kayseri 1993
Milletlerarası HocaAhmet Yesevi Sempozyumu;26-29 Mayıs J993,Kayseri
AHMET YESEVİ'NİN ANADOLU'DAKİ TEMSlLctLERt YUNUS EMRE lLE AŞlK PAŞA ARASINDAKİ FlKtR AKRABAUGI
Doç.Dr.Cihan OKUYUCU*
Edebi şahsiyetlerin birbirine tesiri mevzuu daima merak konusu olagelmiştir. Ancak bizim edebiyabmız~ hususiyle klasik sahada bu tip çalışmalar nadirat kabilindendir. Halbuki böyle çalışmalar, milli ve bedü zevkin nesilden nesile intikalini tespite yara- , yaca~ gibi, bir yönüyle de milli kültür tarihçilerine malzeme sattiayabilecek kıymeti haizdir. !şte bu düşüncede·n hareketle biz, milli edebiyaumızın ilk temsilcilerini ele almak ve bunlann sarınikiler üzerindeki tesirini tespit etmek arzusuna kapıldık. Bu kabilden olmak üzere Fırat Üniversitesi'nde 29-30 Nisan 1993 tarihleri arasında düzenlenen Ahmet Y esevi Sempozyumu'na Ahmet Yesevt ve Yunus Emre'nin Eserlerindeki Fikir Yakın/ıgı isimli tebligle kaUldık. Bu tebligde Ahmet Yesevi'nin Yunus üzerindeki etkisi metin karşılaştınlması şeklinde gösterilmeye çalışılmıştır. Eldeki çalışma ise Yunus'un Aşık Paşa üzerindeki tesirlerini tespit gayesi taşıyor. Bu suretle belli fikirterin devamiıiıgı tezini savunmaktayız. Tabiatıyla bu çalışma; her üç şairin üçlü mukayesesİ şeklinde de olabilirdi. Ancak bu hal, zikredilen evvelki tebligin bir nevi tekran olacalcb. Biz ise bunun yerine her iki tebligi biri digerinin devamı olan iki faaliyet olarak düşündük ve bu yolu tercih ettik. Ancak burada bir aynnb olmak üzere şunu söyleyebiliriz: Ortak konular yanında Hızır ile ilgili malzeme bakımından A.Paşa'nın Garipname'si Yunus Divam 'ndan çok üstündür. Hikmetlerde, Ahmet Yesevi'nin sık sık Hızır'la buluştugo, ondan el aldıgı vs. zikred.ilmekte, zengin bir Hızır portresi çizilmektedir. Garipname'deki zengin malumat da tamamıyla bu bilgilere paraleldir. Belki bu durum, A.Paşa'nın dedesi Horasan h Baba İlyas'ın Y esevi gelenegi ile ilgisini gösteren bir ipucu olma delterini taşır. ·
Biz eldeki çalışmada Yunus Emre'nin Risaletü'n-Nushiyye'si ile Divanı'nı Garipname ile karşılaştırarak, belli başlıklar alunda benzerlikleri göstermeye çalışbk. Metni fazla kabartmamak için daha ziyade malzemeyi sunmakla yetindilc. Daha evvel F.Köprü•ü'nün de teşhis ettigi gibi, iki şairin fikri alt yapısı ve malzemesi tamamıyle aynıdır (lslam Ansk.Aşık Paşa Maddesi,C.l,s.901-906). Biz bu sebepİe daha çok barizifade ve teknik benzerliklerini yakalamaya gayret ettik. Ancak bu konuda esaslı bir çalışmanın böyle mütevazi bir tebligin sınırlannı aşacaw şüphesizdir. Bu konuda başlıea zorluk elde matbu bir Garipname nüshası bulunmayışıdır. Biz bu konuda daha evvel Yüksek Lisans Tezi olarak hazırlatmış oldugumuz Garipname metoini kullandık (Remzi Baykaldı,l-S.Bablar; Mahmut Şarlı,6,7,8.Bablar; Kadir Güler,9,10.Bablar. Erciyes Üniv. Basılmamış Y.Lisans Tezleri,l990). Karşılaştırma esnasında vermiş oldugumuz beyit numaralan sözkonusu metinlere göredir. Garipname çok hacimli bir eser oldugu gibi, taramış
· oldugumuz malzeme eserde da~mk olarak bulunmaktadır. Bu sebeple tam bir karşılaş-
•Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Ögretim Üyesi
307
...
Okuyucu 1 A . Y es evi'nin Anmlolu'daki temsilcileri Y. Emre ile A. Paşa arasırıdald fikir akrabalıgı
tırma ancak uzun süreli bir fiş çalışması ile kabildir. Biz ise ilk elde dikkat çeken benzerlikleri tespitte yetindik. Nihayet böyle bir çalışma, ancak, Mustafa Tatçı neşirlerinden sonra olabilirdi ki, bu manada tebli~ metoini ona borçluyuz. Gerçekten gerek Risaletü'nNusbiyye (Ank.,1990) ve Divan Metni (C.II, Ank., 1990), gerekse İnceleme (C.I .Ank., 1990) bu konuda bize çok yardımcı olmuştur. Bunun yanında Divan'a girmiş olan bazı şiirlerin Aşık Paşa'ya ait oldukları kanaatındayız ki, ·bu konudaki malzemeyi başka bir yazıya bırakıyoruz.
Tebli~miz belli başlıklar altındaki malzemeden sonra, örnek metinlerle bitiyor. Bu iki metni benzerli~in ötesinde neredeyse aynilik arzetti~ için oldu~ gibi sona almayı uygun gördük.
A. BAŞLAMA ŞEKLİ
R.Nusbiyye ve Garipname'deki fasıl girişleri birbirine benzer.
Yunus: Padişahiuı hiknıeti gör neyledi (RN.J7
A.Paşa: Gör Çalabun kudret in kim neyiedi (767)
Yunus: Gel imdi dinle sözi şerh ideyin (RN.l4)
Gel imdi aydayın buşu haberin Birin birin sana gönüldevarın (RN.J86)
Eger dinler isen di yem nasihat (RN.319)
A.Paşa: Bir sözüm var eydeyüm dinle yine (549)
.Dinle imdi eydeyin bir kaç haber (1680)
Yine geldi gönlüme Hakdan eser Ol eserden eydiserem bir haber (2422)
· Harfler, harf oyunlan
Gerek Yunus, gerekse A.Paşa bazı isimleri baş harfleriyle anarlar.
Yunus:
308
Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevt Sempozyumu,26-29 Mayıs 1993,Kayseri
Yi-nun-sin ulaşmatim can kuyuya dii§medin (260-6)
Gir üp denize gark o lam ne e lif ü mim-dal o lam (213 -2) (l.mısra Ymıus, ikincisi Adem'i gösteriyor)
.A.Paşa: Hı vü zad ü rı birikili oldı ad Bana ol addan açıldı işbu dad (8645)
Eytdi adı U§ elif hı mim ü dal Biriküpdür Hak ile kurb u visal (8632) (l.beyit Hızır, ikincisi Ahmed'e detalet ediyor)
B. İNSAN
Adem=alem
Aıemde mevcut her şeyin insanda da mevcut oldu~ fıkri Yunus'ta da mevcut olmakla birlikte, bu fıkir A.Paşa'daki kadar kuvvetli degildir. Denebilir ki bu konu Garip· name'nin temeli yahut omurgasıdır. Eserde her şey dönüp dolaşıp bu konuyla irtibatlandınlmaktadır. Vücut bazen bir binaya, bazen şehre, bazen de bütünüyle aleme teşbih edilir.
Her şey insanda
Yunus: M ani bahrine talduk vücud sırrını bulduk
· Iki cihan ser-te-ser cümle vücudda bulduk (133-1)
A.Paşa: Pes cihanda ne ki varsa sende var Kimi c anda vü kimisi tende var ( 8425)
Nüshasıdur tıdem işbu iılemün
Server-i htısı durur her nesnenün Alem içre ne ki varsa nak§ bah§ Kamusı bu ademide oldı nak§ (2657 ,58)
Her ne kim [ijô.k içifiile ymlulur Cümle bu nefsün içinde gizlidür (999)
309
Okuyucu 1 A. Y esevinin Anadolu'daki temsilcileri Y. Emre ile A. Paşa arasındaki fıkir. akrabalıgı
Bes bu alem gözgüdür bir baksana Ne görürsen sensin ol sen bak sana (4550)
Akl-ı Kül
Tann önce kendinden bir nur olarak akl-ı küllü yaratmıştır. İşte bu varlıkdır ki cümle varlıklara ata olmuşdur.
Yunus: Hak bir gevher yaraldı kendünün kudretinden N azar /aldı gevhere eridi heybelinden (249-1)
Yir gök yaraıılmadm Hak bir gevher eyledi N azar /aldı gevhere sızurdı dür eyledi (355-1)
A.Paşa: Togdı evvel Kôf Nundan akl-ı kül
· Akl-ı kü_lde giz!edi gene ü usul (7218)
Ehl-i dfıniş akl-ı kül dirler ana Ata old ur kamuya önden sona (7223)
Vücut=bina-şebir-kale
Yunus: Vücud bir binli durur sırr-ı hikmet içinde Gönül bir büny{ıd durur nakd ol bünyfıd içinde (295-!)
/§bu vücud bir kaladur akıl içinde sultanı /§bu göniil bir haznedür ı§k tutmu:§ bekler anı (412-1)
Başdur bu vücUdun §fıhı başdur ak/un tahtgfıhı (412-5)
Bu vüciulum §ehrine bir dem giresüm gel ür Içindeki sultanun yüz in göresüm gel ür (46-1)
Nefs dereceleri ve şehir istiaresi
Yunus yedi nefs derecesini yedi kapılı bir şehre benzetiyor. A.Paşa ise sayıyı dokuza çıkarmak suretiyle aynı istiiireyi kullanır.
310
Milletlerarası Hoca Ahmeı Yesevi Sempozyunuı,26-29 Mayıs 1993,Kayseri
Yunus: H akikLlldur Hak. şarı yididür kapularla (242-6)
A.Paşa: Gördüm olTTUlhfil yiri bir şehr ulu Kavnu cümlefasık u çirkin hulu (8668) Ille gördüm ademi-zôdı tamam Tokv.z evde ıurmış u tutmuş nıakmn (8798)
Akıl ve nefs vüc~d şehrinde hüküm süren ve birbiriyle kavgalı olan iki sultandır. Bunların biri rahmani, digeri şeytanidir.
---,
Yunus: Iki sultan durur sana hava/e Di/er her birisi kim mülki ala Biri RaJımanidür ciin hazretinden Biri şeytanidür garez yatından (RN./9,20)
Bu zerk ile bezediin tO§ divarun Ki aldı me/cr eli içerü şarun (RN237)
A.Paşa: Bu iki sultandur ahir iy kişi Şehriçinde i§leden her bir işi (2030)
Dtumfl hazret sürer ruhiiniler Dün ü gün dünya kovar nefsaniler Bu ikisi birbirine yagıdur Bir~irinün telibirini ıagıdur (795,96)
Birisi ol meclisün raJımanidiir Birisi hiç şek degül şeytanidür (875)
Akıl
Yunus: Akıl adi ıssı bir aziz ki§idür Mededsüz kalana meded işidür (RN./47)
Eger devlet gerekse akla daJU§ Mürebbisüz ilerü varmaya iş (RN.J80)
311
Okuyucu 1 A. Y es evinin Anadolu'daki temsilcileri Y. Emre ile A . Paşa arasındaki fıkir alcrabalıgı
312
A.Paşa: Kimsenün kim aldı yok lidem degül Ana hayvan dir isen sen gam degül ( /0615)
Can
Yunus: Ki dostsuz can kuşı durmaz kafesde (475)
A.Paşa: . T eiı kafesdür can içinde kuş durur (784)
Yunus Bilene sormak gerek bu tendeki can neyimiş Can Jwd Hakun kudretidür tamardagı kan neyimiş (120-1)
Can bir ulu kimsedür beden anun aletidür Her ne lokma yir isen bedenün k.uwetidür (34-1)
A.Paşa: Can dahı bir muteber kimsenedür Anun iç ün kimsene bilmez nedür ( 10876)
Yunus: Ölürse tenler ölür canlar ötesi degül ( 158-2)
A.Paşa: Canı ölmeye ölürse bu beden (24 /0)
GÖNÜL
Gönül=kitap,levh,varak ·
Yunus: Alimler kitôh düzer Jcarayı aka yazar Gönüllerde yazılur bu kilôhun süresi (378-7)
Ewel gönül /evhinde Hak yazmJ§ıdı çün bir varak (42-6)
Ben bir ki tab okudum kalem anı yazmadı Mürekhb eylerisem yetmeye yedi deniz ( 106-7)
Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevi SempozyUITUl;26-29 Mayıs 1993,Kayseri
APaşa: Eweli gönüldediir kim gizlidür Cümle sözün aslı anda yaziudur Söylemedük söz göniilde var durur Gönül içre yazulu defter dürür 0/auıur her dem gelür andan dile Kim cihanda hayr u şer malum ola ( 1652-54)
Gönüle girmek,taht,cennet
Yunus: Yunus Emre dirHoca gerekse var bin hacca Hepisinden iyice bir gönüle girmekdür (91_-5)
(Jönül Çalabun tahtı gönüle Çalab bakdı (299-5)
A.Paşa: Her ki bunda gönüle girmez ise Gönül içre dost yüz in görmez ise Yarın onda uçmağa girmeyiser Pazişizlı dizarını görmeyiser (2366-67)
Gönlü H ak kendii.ziçün halk eyledi (2315)
Gönülle dosta yolculuk
Garipname'de (7.Bab.IO.Fasıl), Hakk'a ulaşmak için, salikin yol arkadaşı olan yedi varlık anlaulır. Bunlar; nefs, can, gönül, vs ... olup, her biri bir noktaya kadar geldikten sonra saliki terk ederler. Bu macera ile Yunus'un aşağıdaki mısralan birbirini çağnştırmakta.
Yunus: Kılaguz olgıl sen bana gönileliim dosttan yana Bakmayalum öne sana gel dosta gideliim gönül ( /60-7)
Gönliim bana eydürdi seni severem dirdi Gönliim beni sevdügi dosta irinceyimiş Gönliim eydür varayın sana girü geleyin Gönliim uyduğı bana dostı bulıncayimiş (124 -5,6)
APaşa: Gönli dahı davet itdiim ol yola
313
0/alyucu 1 A. Y es evinin Anadolu'daki temsilcileri Y. Emre ile A. Paşa arasındaki fılcir akrabalıgı
Geldidüm dosttan yana git/üm bile (5473) Gel bile git/üm taallullalmagıl Dünyaya meyl ey/eyüp ayrılmagıl Ayrılursan sen dalıı terk iderem Dost çü beni o/adı ben giderem Gönlüm eydür Allah Allah gitmegil Ben hazinenlin beni terk itmegil Dosta niçün varmayam benmanine Dostı kayıp dünya sevmek yani ne Meylümi kül/i cihandan tarlayum Badezan yolda önünce yortayum Çünki gönlüm bu sözi eytdi bana Bunca müddet yine köydüm ben ana (5475-80) Ben köyürem nideyüm kim gelmez ol M ey/i vardukça cihana o/dı ol (5482)
(Buna benzer bir hikaye de Garipname'nin 6.Bab lO.Faslında mevcuttur.)
C. AŞK
Aşk aşık için kati sermayedir
Yunus: Nider iki cihluıı dosta giden Işledur serm!);ye gel baz/u iden (RN.445)
Tarik-i ışka ne serm!);ye ne mal Bular ışk-ıla olmak o/dı muhfıl (RN.449)
A.Paşa: • Hakdan ayruk her ne kim serm!);ye var
Terkin urgıl kamusınunsen i ydr (3165)
314
Aşık kahrı, lutfu bir bilir
Yunus: Her kim haldkat süre kahrı lutfu bir göre (295-22)
A.Paşa: Kalır u lut[ her ne kim geldi ana Kamusın nUş eyledi önden sollll (3767)
Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevt SempozyUI1Ul_26-29 Mayıs 1993,Kayseri
.Aşıgın gayesi didardır
Yunus: Cenn.eı cenneı didükleri bir ev ile bir kaç huri Isteyeneviranları bana seni gerek seni (381-8)
A-Paşa: Köşk ola hw u kusur biz üm Burak H u/le vü tae u kemer taht u turale Cümlesin bize vire almayavüz Dahı yüz bin ineüye kalmayavüz Eydevüz kim seni gerekdür bize Ciirumıuz müştQk durur görklü yüze ( 1187-89)
Aşıklar ölmez
Yunus: Hakikat bunlar ölmezler kalurlar Ki her dem yiniden klSTnet al ur lar ( RN.81)
Ölen hayvan durur (ışık/ar ölmez ( 113-8)
Ko ölmek endişesin (ışık ölmez bQkidür (33-1)
AJ>aşa: Kim ölüm yokdur bulara bt-günuln Hazret içre kalısarlar ciıvidan ( 1681)
Yoksa hazret ehline yokdur memat Uçmag içre bulalar dôim hayat (1351)
. Mürşid-Mürid
Yuqus: Tfilib meseli ırmak mürşid meseli deryô. Seyr. ü seferi hoş gör umman bulasın bir gün (229-3)
Çeşmelerden bardagun toldurmadın korısan Bin yıl anda turursa kendü to/ası degill ( 158-5)
A_Paşa:
Şeyh ulu ırmaga benzer kim akar
315
Okuyucu 1 A. Y es evini'} Anadolu'daki temsilcileri Y. Emre ile A. Paşa arasındaki fikir akrabalıgı
316
Yolına karşu turanları yıkar
Biz azacuk su bigi uydukana Olalur iltür bizi Hakdan yana (10514-15)
Mürid şeyhi seveni sevmeli
Yunus: Sen gerçek flşıkısan dostun dostuna dost ol Ger böyle olmazısan dostum dimegil bayık ( 131-3)
A.Paşa: Şeyh dostları anun dostı ola Her ki sevmezse anı düşman bile (3677)
Şeyhden biç bir şey esirgememeli
Yunus: Şeyh-i k.QmU hizmetindenforig olma ey Yunus Kulluk itmek pirine erkanıdur ckrvişlerün (150-6)
A.Paşa: Tanrı ana ne ki dünya virdise Dünya içre eli neye irdise Hiç şeyhinckn dirig eylemeye Şeyhine karşu turup söylemeye (3667-68)
Şeyhinde Hakkı görmelidir
Yunus: Ol birin nılrı bana görindi er yüıinckn can göziyle ben bunda ol nılrı sora geldüm ( 178-2) ... Aşık oldum erene irmeg ile Hakkı buldum ben eri gömıeg ile (296-1)
A.Paşa: ltik.adı şöyle ola şeksüzin Şey hi gözgüsinck göre H ak yüz in (366/) Ne ki şeyhi dir ise Hakdan bile Ne kılursa şeyhi söziyle kıla (3674) Ol gerek kim şeyhine Hakdur diye Hakdan ayru hiç işi yokdur diye (3673)
Milletlerarası HocaAhmet Yesevi Sempozyumu-26-29 Mayıs 1993,Kayseri
Şeyh madenci, gönül hazine
A.Paşa, eserinin 8.babı 7.faslında madenci ile şeyhi birbirine benzetir. Her ikisi de gayelerine varmak için 8 alete muhtaçtırlar. Gaye, madenci için hazine, şeyh için müridin gönlüdür. Risaletü'n-Nushiyye'de de bu benzetme birkaç beyitte kullanılmıştır. Keza aşk madenieri aynştıran ateşe ve körü~e benzetilmiştir.
Yunus: Kaçan gene buiasın yir ko.zmayınca Ya ko.lb safi mi qlur kızmayınca Beri gel genci sana buldurayın Sana buldurmayanı bildüreyin Buiayın dirisen Kayyum u Hayyol Hazineye vara bevvabı tıl bul Dür ü gevher alasın hazineden Bulma cümle sende klınumaden (RN.494,96,97 ,98)
lşkdur kudret körüğü ko.ynadur {ışıkları Niçe kapdan geçürür andan gümiişe benzer (66-6)
Garipname'de, kazma (külüng) Kur'an ayeti; madeni curuftan ayıran ateş de aşk olarak tefsir ediliyor:
Birbidi Hak enbiya vü evliyıl Kim bu mani cevherin bunlar tuya Kanda cevher varsa bunlar bileler Isteyeler halk içinde bulalar (6638-39)
Bunlarun bu kez gerekdür aleti Kim elinde yumşak ola her katı Zire cevher katı yirde gizlidür Yani mani berkgönülde yaziudur (664344) Ilm ü hükm bir/e Kuran ılyeıi Şol gönül açmağun o/dur ılieti (6647)
lşk gerek kim lazdura bu cılnları Nilekim od ko.ynadur ol klınları (6665)
Cümle illetden çü bu ışk arıdur Liı-cerem kim kime gelse arıdur Nilekim toprağ içinde cevheri Od ayırdlar toprağından cevheri (6670-71)
317
...
Olaı.yucu 1 A . YesevininAnadolu'daki temsilcileri Y. Emre ile A. Paşa arasındtıkifıldr akrabalıgı
D. AHİRETl BURDA BULMAK
Ahireti dünyada bulmak, ahiret hesabını burda vermek, vs ... iki şairin ortak temleridir.
318
Yunus: Neyise dirligün oldur ölümün Bugünki gün dür ür yarıng ı günün Hala tuyanlara bugün yarın yok lşün bugün bit ür uzatma ayruk Hesabı· her kimün yarına kaldı Tut ey/e kim balıgı taşa saldı (RN.453-55)
Şu kim ahvalini yarına kodı Eliyle öz başına koydı odı (RN.457)
Ki bunda bitmeyen iş anda bitmez (RN.462)
H isabın her kişi kim bunda virdi Gümansız bil kim ol Halana irdi ( RN.463)
Kullarına vadeyledi yarınla gün görnem didi Ol dostlarun sevindiigi yarınum bugündür bana Dost aşka ulaşlıdan dünya ahiret bir oldı Ezel-ebed sorar isen dün ile bugündür bana (7-7,8)
A.Paşa: Her ki bunda bu işi bilmez ise O I ki maksuddur am bilmez ise Yarın anda maksUda inneyiser PazişaJı dizarını görmeyiser (I 002-3)
E. AHLAK
Tevazu; Toprak gibi olmak
Yunus: Miskin Yunus erenlere tekebbür olma toprak ol Toprakda biter kül/isi gülisttını toprak bana ( 10-5)
Yunus Emre kendözün topraga urgıl yüzin (51-7)
Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevt Sempozyumu).6-29 Mayıs 1993,Kayseri
Yunus Emrem aç gözün toprak ey/egil yiizin (396-16)
A.Paşa: Yilzi toprak Aşıhuı ol kimseye ( 1266,1439) . Toprak olsurı yüziimilz ol erene ( 1635)
Şimdiden toprak bigi sen alçak ol O I ulular ayagıtıda toprak ol ( 1122)
Çünki dane dii§di toprak altına Ana elbette gerek rahmet ine (1 132)
Kibr=barami
Yunus: N içe tura haramt tag başında (R.N90)
A.Paşa: Nefs haramidiir bu yolda key salan Hem bu yolurı ugrısıdur kibr ii kin (3233)
F. DİN ANLAYlŞI
Kin ile din bir arada olmaz
Yunus: Ki din dutanlarurı siccin nesidiir Ye kibr il kin olıcakdin nesidiir (R.N.144)
Giderdüm gönlümden /cini kin tutanurı yokdur dini ( 399-5)
A.Paşa: Kanla göniilde ki vardur kibr ü kin Kılmasun Hak bize anı hemnişin (4308)
Işiala açıldı ahı işbu din lşk elinde fôni o/dı kibr ü kin Yire göge irdi yiıdi ışk eri lşk ayagında yılaldı nefs eri (854243)
319
Okuyucu 1 A. Yesevt'ninAnadolu'daki lemsilcileri Y. Emre ileA. Paşa arasındakifikir akrabalıgı
yor.
320
Aştkta din endişesi olmaz
Yunus: Din ü milleı sorarısan {ışıklara din ne Jıacel A§ık ki§ i lım ab olur {ışık bilmez din diyfuıeı ( 17-I)
Gayrıdur bu millelden bu biz üm milleıümüz Hiç dinde bulınmadı din ü diyfuıelümiiz Bu din ü diyfuıeıde dünya vü ahirelde Yetmiş iki millelde ayrıdur tıyô.lumuı (I 16-1 ,2)
A.Paşa: Geldi bana ol Qşıklar pi§esi Cildi benden küfr ü din endişesi ( I0268)
Kur'an
Kur'an'ın yedi okunuşu (yedi mushaf) vardır. A.Paşa bunu yedi sofraya_ benzeti-
Yunus: Okudun yedi mu.shaft laal gösıerirsün sô.fl (366-5)
· A.Paşa: Yidi kal hundur bu Kuran ey safa Kanı hUnsô.lô.r kimdür Mustafa Yidi mu.shafyani yidi hWı bigi Yidi kaldur yani bunun lerıibi ( 10770)
Kuran aşıklarm pişrevi, mürşididir
Yunus: Pi.şrev bize Kuran durur vatan bize cenneı durur (333-3)
Aslum hakdur §ek degiil miir§iddür Kuran bana ( 12-2)
A.Paşa: Birisi Kurandur ol on nesnenün Pi.şrevün ü rehberün oldur senün ( 10767)
Ol durur miiminlerün lalavuıı (2881)
Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevi SenıpozyUI1W;26-29 Mayıs 1993,Kayseri
Hz.Muhammed
Yunus bazı beyitlerinde Muhammedi nur inancını dile getırır. Buna göre Muhammedi nur Tanrı'nın ilk yaratugı ve 3şık oldugu varlıkur. Bu sebeple de cümle varlıkların aslıdır. O, yaratılış bakımından ilk, zuhur bakımından ise nebilerin sonuncusudur. Yunus'un birkaç beyitle dile getirdigi bu anlayışı, A.Paşa'da uzun ve teferruatlı bir şekilde buluyoruz.
Yunus~ Adem atadan berü veli-evliyaN ebi H ale miişe"ef eyledi Ahmed i kamu yüzden Yitmiş bin yıl öndinden yaratdı Muhammedi Hale kendü /işık o/dı bahane bir yıldızdan (233-7,8)
Muhammed H akla bildi Hakkı kendiide gördi Cümle yirde Hale hazır göz gerekdür göresi (3784)
A.Paşa: V arı dı bir nıJr Adernden berü Seyriderdi cônda ol demden berü (7300) · Geldi Adernden Nuha pes ol nişan Ol Muhanımed nılrı ol genc-i rıihan Kondı ztııında Nuhun duıdı sebtıı O/tufandan Nuh anın bu/dı necat Geldi lbrahim Halile ol eser Ol sebepden Nemruda bu/dı zafer (73024)
Yine sordum ol gönül üstadına Kim dıırur bu Tanrı dostı adı ne Eytdi adı uş elif lu mim ü dal Birikipdür Hale ile kurb u visa/ M im ile Ahmed dürür bilgilıyan Mim giderse hodAhaddur bi-günuin (8631-33) Gördüm Ahmed ol Ahadia bir imiş Kaf u nundan ilerü takdir imiş (8636)
Miraç
Yunus: Muhonımede bir gice Çalapdan indi Burak Cebrail eydür hô.cem Miraca Jagurdı Hak Aç kendiine cinanun Behişt ü didar senün
321
0/alyucu 1 A. Yesevi'ninAnadolu'daki temsilcileri Y. Emre ile A. Paşa arasındakifikir akrabalıgı
322
Seni okur Siibhanum ne yaıursın la/ yartık Gildi Cibril Hazreıi getiirdi Burak alı Nurdmudı hilaıi gözi gevher yüzi ak (134-1,2,4)
A.Paşa: Geldi Cebrail getiirdi bir Burak Ya Resulallah bu dem itgil yarak Hazret e iinder Çalap sevdi seni U ş rikiJbun tuımaga virdi beni (8154~5)
Ye~işiki millet
Her iki şair. bütün dillere ve diniere karşı benzer bir hoşgörü scrgilerler.
Yunus: :Yetfnişiki millete birlig ile bakmayan Şer ile evliyasa hakikmda asidür (294)
Yiliniş iki millete suçum budur Hak didüm Korku hıytuıetedür ya ben niçün lazaram ( 171-5)
Yiliniş iki milletün hem maşula ol durur Aşıla 11Ul§ulandan ayırmaklıkfal degül (163-3)
Yiliniş iki milletün ayagun öpmek gerek Y aramagçün 11Ul§uka cümle millete bile (338-8)
Bir kimsenün devletine tan idüben biz gülmezüz Ne mibıkirüz ô.limler.e ne tersenün Mçındayuz ( 114-2)
A.Paşa: Y etini§ iki millet ün TTUlksUdı ol Maılubı vü 11Ul§ula mabUdı ol Gam degül ger dilleri ayrugısa Hô.l içinde eksük ü artugısa (731-32)
Cümlesi kuldur tapar mabudına Ne var ô.hir gelmediyse bu d ine Her biriniin Hak yolında fikri var Hô.J u Jıiilince dilinde zikri var Bilesin kim kimse bô.ııl olmadı Hiç gerekmez nesne miilke gelmedi (10662-24)
Milletlerarası HocaAhmet Yesevi Sempozyumu.26-29 Mayıs 1993,Kayseri
Ille bil kim halk düşidür reng ü reng Türkü T acik Ermeni Riun u Freng As u Çerkes Kıbçak u Kürd ü Mogol Her birinde ma'n i düşmişdür nugul Renk renkdiır cins cins halk görsene Bes cevôhir isteyen bakmtız ona Cümle halkı davet eylerler dine Nitekim cevher düşipdür- madene (6654-57)
G. DERVİŞLER VE HALLERİ
Yunus: Bagru baş/u gözü ylJ§IU şöyle garip bencileyin (277-1)
B enz üm saru gözler üm Yll§ bagrum plıre yüregüm baş (404-4)
A.Paşa: Içi göynür benzi sar u bagrı bll§ Gör ki nice gözleri topto/u Yll§ (7245)
Ol gerek kim yüregi bll§IU da Dün ü gündüz gözleri yll§lu ola (7798)
Dervişlere ihsan
Yunus: Düriş kazanyiyidür bir gönül ele getür Yüz kabeden yigrekdür bir gönül ziylıreti (380-4)
A.Paşa: Nice güç yetdükçe sen derviş/ere Kıla-dur ihsluı u bahşiş bunlara Malumülkü nimet elindeyiken Yiyidür bahşayiş eyle anı sen (7255)
H. DEVRİYE
Yunus ve Aşık Paşa'da devr nazariyesinin hemen bütün unsurlarını bulmak mümkündür. Akl-ı kül, oradan yıldızlar ve yeryüzüne iniş ... Bilahere maden, bitki ve hay-Van mertebelerinden yükselerek, insan gönlünden Hakka yol buluş. Bütün bunlar Garipname'nin esaslı bir kısmını teşkil euigi gibi, A.Paşa, eserin S.Babının lO.faslını da hususan bu mevzuya hasretmiştir.
323
...
Olaıyucu 1 A. Y es evinin Anadolu'daki temsilcileri Y. Emre ile A. Paşa arasındaki fıkir akrabalıgı
324
Yunus: Bu dünyaya gelmedin maşukıla bir idüm Kul huvallah sıfatlu bir bl-niştm nuridüm Bile idümHazreıde ol bl-kıyas kudretde Ne şerikiim var idi ne kı"mseyle yaridüm (223-1 .3)
Ol valain biz uçarduk cevlan urup göçerdük Nurdan şarab içerdük Hak bizi toylar iken (243-5)
Yılduzıdum bunca zaman gökde meltıik arzuman Cebbtu-ı alem hükm ider ben ol zaman andayıdum ( 169-9)
Ka/u bela söylenmedin tertib düzen eylenmed in Hakdan ayru degilidüm ol ulu divandayıdum (168-3)
Asl-ı madendeyidük kaygusuz ganiyidük (358-5)
Ewel kadimden geldüm yir gök yaradılmazdan Arş-kiirsü levh ü kalem hiç dahı orulmazdan (233-1)
A.Paşa: Ktif u nUndan bile dogdum şe.ksüzin
Anda gördüm ben anun görk/i yüzin Anda anun hizmetindeydiim bile Bile geldüm tapuda her menzile Nüh felekden hem bile geçdüm bir bir Bana ma/Unı anın o/dı işbu sır U lviden hem bile indüm süjliye Kankı akılirişebu maniye (7365-68)
Ol zaman kim yog idi vai<J ü zaman Gelmemişdi siJ.rete heft-asümtin Var idük biz ol ezelde şeksüzin Gözedürdik daima ol dost yüz in ( 8608-9)
Ol emir kim Hakdan ayrılmış idi Ey/e san kim ol dem ol ölmiş idi Öldi anda o/dı madende diri Topratı ktin eylEyen anun nO.rı Öldi madende yine bu/dı hayat Ol hayatdan bitdi bu cümle nebôı Yine ol emir nebatlarda ölür
Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevt Sempozyum.u,26-29 Mayıs 1993,Kayseri
Diri/ür varur yine hayvan olur O/dı hayvan o/dı andan iuleml Saltanaıla tııtdı cümle alemi (3374-78) Amire irdi emir buldı bekô Aslı Hakdandur yine varth Haka Geçmeyince iş bu biş evden ramtım Olmadı Hazret ana mülk ü makam (3380-81)
I. DÖRT UNSUR (Anasır-ı Erbaa)
Klasik anlayışa göre herşeyin, dolayısıyla insanın aslı dört temel unsurdan ibaretdir. Her iki şairimiz müt.eaddit mısralarda bu anlayışı tekrar etmektedir. Bunlardan ikisi (od ve yel) tamudan; ikisi ise (su ve toprak) uçmakdandır. İnsan bunlardan hangisine uyarsa o bölüktendir.
Yunus: Piuli§ahun hikmet i gör neyiedi O d u su ıoprag u yile söyledi Topragıla suyı bünyiul eyledi Ana Adem dimegi ad eyledi Yil gelüp ardınca depitdi anı Andan o/dı cism-i Adem bil bum Od dahi geldi ve Juzdurdı anı Çünki Jazdı cisme ulaşdı canı Surete can girmege ferman olur Piuli§ôh emri ana dermön olur (RN.J .6)
Od u su vü ıopragı (yi/e) bile Anunıla bünyfıd eyledi teni (379-2) "Imdi bilgi/ ki kangı bölüktensin? Kangısınun sözin dutarsan anun bölügindensin"
(RN.s31)
A.Paşa: Ab u ateş biul hôk ad eyledi Bunlarıbumülke bünyfzz eyledi ( 1829)
Birisi toprak durur kfıim-makıim Birisisudur anun yürür müdtim Birisi yildür eser destilr ile Birisi oddur münevver rıUr ile (1309-10)
Gör ki sen kankısınun halindesin
325
...
Okuyucu 1 A. Y es evinin Anadolu'daki temsilcileri Y. Emre ile A. Paşa arasındaki fikir akrabalıgı
326
Dirlig in dirliklenüp yolındasın Karıkısınun cevheri galip durur Kim seni kendiizine alup dıuur Bil ki o/dur mertebenle menıilün Anunıla olısardur mahfi/ün
Bu dört unsur ve can'ın her biri bir gün asılianna geri dönecektir.
Yunus: Bu vücudun sermlıyesi od u su toprag u yildür Her biri aslına gider giijil olmak nendür sen ün ( 1484)
Ctın nurdandur nura karışırısan Ayb eyleme silret olursafiini (3794)
A.Paşa: Kim bu cismiin aslı topriJkdan durur Lik cilnun bünyiizı H iJkdan durur Kim tene uyarısa toprak ola Kim ciina uyarısa biikt lı:ı:ıla Zirekim her nesne varur asluıa Ctın çıkar arşa vü ten girer sine (759-61)
Zire bu cismi Çalap dört nesneden Eyledi kim kiıim old ı bu beden Odı suyı topragı kmdı bile D irdi bir yirde bu cism o/dı bile Kendü emrinden bulara virdi ctın Cism anunla diri yürür bi-giimtin (2276-78)
Eyt bulardan kaniasıdur iidemi Kim anunladur mükerrern/ik demi (2281)
/ş biricek dagılısar her biri Nire varur gör nidür yirlü yiri Girü bunlar gide cümle asluıa Topragıtoprak suyı suyına
Yil yi/e karışur hem od oda Akl u ciin Hazre/e var ur iy dede (2288-90)
Milletlerarası Hoca Ahmet Y esevi Sempozyunuı;26-29 Mayıs 1993,Kayseri
t. FENA MAKAMLARI
Fena makamlannın nihayeti Fenafillah ve Bckabillah'dır. Bunların birincisinde kul yok olur; katre deryaya kanşır. tkincisinde manevi bir dirilişle, külli varlıkta yeniden vucud bulur. Bu durumda onun tutan eli, işiten kula~. gören gözü ilh ... artık Hak olmuştur.
Yunus: /şit işit key işit dost hııına sensüz git (135-13)
Serıseni elden bırak dost yüzine sensüz bak (135-7)
Zihi deryô. ki katradan görindi Ne deryadur ne katradur gör indi Eger ô.yirıe bin olsa bakan bir Gören bir görinen bin bin görindi (411-1,9)
Hem denize karışmaga ırmak olup akan benem ( 187-1)
Baksam seni görür gözüm söyler isem sensin sözüm (52-2)
Söyler isem dilümdesin ger tek dursam gönlümdesin (52-3)
Sensin bu gözümde gören sensin dilümde söyleyen ( 14-2)
Yunus eydür hiç şek degül ol berıven ü ben olvanın Ben ne disem dost dutar dost didügin ben tutararn ( 180-8)
Anun kim ışkı gözgüsi kendüde gösterür bizi (318-3)
Dost sflreti gözgü dürür bakarı kendü yüzin görür (209-7)
Tamam olsa iş ün yir gök serıündür Ne kim dilerisen dilek senündür ( RN.256)
A.Paşa: Her ki bakdı gözgüye gördi yüzin Görinendür kim görür kendü öz in (7528)
Çünfenıi oldımı bu kez buldum bekiı Ölmeyince bulmadum yol ol Haka (7972) Gör ki cümle dil anundur söz anun Görinen ol gören oldur göz anun (7974)
327
·.·
Okuyucu 1 A. Y es evi'nin Anadolu'daki temsilcileri Y. Emre ile A. Paşa arasındaki fikir akraf?alığı
328
Çiirıki kmre düşdi denze o/dı bir Gitdi külli mevc-i deryakaldı bir (7982)
Birikesin bir olup ol bir ile Işleyesin her işi takdir ile (10724) Elleründe işieye kudret .eli Her nefes sendenkoparahmet ye/i (10726)
Her bir a'zan Hakkı. izhar ey/eye V arı yoğ eylep yoğı var ey/eye H tıkim-i mutlak olasın iy kişi lşleyesin Hale ile her bir işi Gele ql varlık seni senden ala Gide senden senlik ol varlık kala (10728,29,31)
Kanda kim baksa görür Hale yüzini Anun içün unıdur kendüzüni (3084)
Aşk anundur {ışık o/dur maşuk ol Ahir andan ana varurtoğru yol (4620)
J. tLtM VE KENDİNİ BİLMEK
İlim kendini bilmekdir
Yunus: llm okumak bilmeklik kendözini bilmekdür (248-5) Pes kendöıün bilmezsen bir hayvandan betersin
Ilim ilim bilmekdür ilim kendin bilmekdür (91-1)
A.Paşa: Akil oldur kim bile kendü halin (2000)
Kendüzin bilmekdür ahir marifet ( 1093)
Çünki kendü kendüzin bildi kişi Kendüden bitdi anun cümle işi (10290)
Kendü halin bilmeyen fu1em degül Ana hayvan dir isen sen gam degül (2498)
Milletlerarası HocaAhmet Yesevi Sempozyumu_26-29 Mayıs 1993Xayseri
Kendini bilen Hakkı da bilir
Yunus: Nileki ben beni bildüm diledügüm Hakkı buldıun (370-11)
Sana gel sen seni sende bulıgör Sana bak sendeki bil kimdür indi (4II-4) A.Paşa: Sen seni bildün ise bildün Hakı llmiin aslı sendedür cehd il ola (I 005)
Ol ki bilmez kendüyi bilmez Hala Ol kişinün adını hayvan okı (1383)
Kendüzün bilen dürür Hakkı bilen (1675)
Her ki bildi kendüzin bildi Hala (10290)
Kendinden Hakka yol açılmak
Yunus: Haka giden yolı gönli içinde Göremez ol anı yaddur ilinde (RN.I07)
A.Paşa: Kendü ilmin her ki bildi mutlaka Kendüzinden yol açıldı ol Haka (1020)
Kendüzinden kendüye açıldı yol (I 095)
K. V ASF -1 HAL
Her iki şair, özellikle A.Paşa, anlattığı vakalan bizzat yaşadığım ısrarla tekrar eder.
Yunus: Vasf-ı hlılüm eydiserem vuslaı Jıalin bilenlere (298-1)
Yunus gel anlat Jıalüni bildür nedür ahwilüni (288-6)
Cônıun seni seveliden benüm Jıalüm lıfıle döner (I 09-3)
329
...
0/aı.yucu 1 A. Y es evinin Anadolu'daki temsilcileri Y. Emre ile A. Paşa arasındaki fikir akrabalıgı
A.Paşa: Hôle geldüm ben beniim alıvôlümi Eydiserem kendi vasf-ı hidümi (7840)
Kanı ol kim lı/ıl bil ür (ü) lı/ıl sorar Hôl erini hem işidür hem görer (8598) V asf-ı hill üm eydeyüm bir bir ana Ugrayuben gördügüm önden sona (8601)
V asf-ı hill üm çün gele bir bir dile Hôlümi kim ugradısa ol bile (8603)
V asf-ı hill ey dem sana dinler isen Dinleyüp söz manisin anlar isen Sergüzeşdür bu kim eydürem sana Ne ki gördi gözlerüm önden sona Yol um ugradı vü gördüm göz ile Eytmenüz kim bizi aldar söz ile V allah anı eydiirem kim görmişem J)avim ol yüzden dürür kim irmişem Görmedügüm bilmedügüm eytmeyem E/üm irmez işe dav'i itmeyem Her ki gördiyse bu ben gördügümi
1Bes kabul ide nişan virdügümi (4313-18)
ÖRNEKME11N
ı
Birlik ve Su Motifi
Yunus: Ne den/ü kuvveti olursa bınar lremez denize ol yire siner Alaı.p su alçaga suya kalı/ur Su suya irdi denize yitilür Denize degin ırmagidi adun Ko andan ötesin denize taldun ( R N.J59-61)
A.Paşa: 522 Nilekim bu yiryüzünün suları
Fikir ey/e kıl teferrüc bunları
330
Bir denizdendiir kamu sular başı Tagıluban tutdı/ar tagı taşı
Katra kaıra degme yirden çıkılılar Yüı urup gine denize akılı/ar Ne kadar güçlü olursa bir pınar Denize yol ilıemez yirde siner
528 Pes nidüp denize i/tür yolını /şit imdi eydeyüm aJıvtılini Kendü gibi bir suya irişür Birlik idüp anıınıla karışur Birlik ile şolliıdar kuwetlenür Bir ulu ırmagadeniz kaı/anur
2
Dünya ve Degirmen Motifi
Yunus: 1- Bu dünyanun misali benzer bir degirmene
Gajleı anun sepedi bu halk ögünen una
2- Dünya birdegirmendür ol Çalab'afermatıdur 'Azrail'dür d imişler ol unı ögüdene
3- 0/okdur Hakvarlıgı ev/iytıdur çarh igi Çarhı çarha benzetmiş şükr anı benzedene
4- Andan ol çarhun yiri ol çakıldak ipleri Endişendür bulaşuk kaygula perişiine
5- Dün-gün öter çakıldak degirmen döger anı Aldar seni dün ü gün geçdi ömür ziyline
6- Bu yir altun taş gibi niçe kliim olmışdur Bu gök üstün taş gibi niçe aga vü döne
7- Birniçeler turmışlar dün-gün nevbel önerler Birniçeler göymezler önürdürler rindline
8- Tozabulaşmış yaıur yaşı yitmiş kocalar Nevbel ir se yönürür hem pire hem cüvane
Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevl SempozyUI1Ul,26-29 Mayıs 1993,Kayseri
9- Orlukdur kııbrün senüngör azabından salan Mustafa böyle didi inanursan Kur'ana
10- N içe bu temsilleri söyleyesin yüriyüp Yunus sen sa'y idegör derdün içün dermluıa (313)
GARİPNAME
7728 Bu elegirmenden murlidum gör nedür Dinle imdi /dm hiklıyet nitedür
Bu meseldür görnü geldi gözüme Bu meselden macni düşdi ögüme
7730 Bir degirmen gördüm işbu c alemi T aşiarı yir gök ü unı lidemf
Bir taşı muhkem turıpdur dün ü gün Biri döner döndügince döker un
c Aklıla görsene sen bu işleri Un gib'eyler nice katı başları
Bu degirmen nice denkler döndürür Nice halkı ögüdür ü indürür
Iy nice saçlar sakal/ar o/dı buz Iy nice ak yüzler üzre kondı toz
7735 ly nice serverleri kim dün ü gün Ögidiben bu elegirmen eyler un
Bakdı gönlüm bu degirmen çarhına Anladum kim kendü neymiş çarhı ne
Gördüm anun çarhını kim ta döner Döndügince ögünür bu halk iner
Çarhı çerha benzedürsem tan degü/ Gerçi kim bu çarh anunla dek degül
Kutbı laıtba benzedürsem c ayb yok Bir birine benzer olur az u çok
7740 Bu degirmen igine /aıtb eydürüz Orta yirde turdugıçün togru öz
Taş u çarh ol togrılukda çekzinür K/iyim olur bunlar ana berldnür
c Alemün hem ortasında laıtbı var Kim durupdur kliyim-i muhkem i ylir
Çarh anunla çevrinür ol çarh-ıla Her bir iş kim işlenür bunlar-ıla
Belki çar h ol kutb ile gerd/in durur Kutb ~im çarh ser-gerd/in durur
7745 Çar h eger çevrinmeye kor mı suyı Suvarup dönmek durur çarhun huyı
z; degirmen çar hı /dm ol çarh durur z; Çalap emri ki anı ha urur
Suya benzer ycfni kim bu emr-i Hak Çarhı çevrindüren o/dur ahi bak
Çün ir/ider olugundan su iner Tohmur bu çarha ha çarh döner
Y cfni Hak emri iriiderden ge/ür Çarhı çevrür gör ki ne işler kı/ur
7750 Yir ü gökdür bu degirmen taşları Ögüdür bir demde yüz bin başları
Biri muhkem birisi ha çevrinür Bu caceb ne aşmur u ne sırwr
Rüziglir geçdü~e bu halk tfz olur Dişenür ycfni degirmen tiz olur
331
0/aJ.yucu 1 A. Yesevi'nin Anadolu'daki temsilcileri Y. Emre ile A . Paşa arasındakifikir a/crabalığı
Bu degimıen dônesi.luılkdur cıyan Ögüniir 1uı durmadın bellü beyan
Saç sakal ilk korayiken boz olur Sonra şöyle öginür kim t:oz olur
7755 Hiç dükenmez bu degirmen danesi Ögünür her kim tolar peymanesi
332
Çün mesel geldi bu luılk ol daneye Bi-hisôbdur kimse nice saneye
Gerçi çokdur arıuben kalur mı gör Yiımeyü ben iş bfıtıl olur mı gör
Şöyle düzJipdür bu i§ tertlb ile Muhkem ü ôrestedür laldan /ala
Çiinki bildün bu degirmen neyimiş Bugdayı halk böyle çok kandeyimiş
7760 Ne sepeJdür ol ki bu bugday sıgar . Olademdür ki bu halk andan togar
Çün c adernden c ôleme geldi bu kez Çôre yokdıu ögünür ol az (u) .az
Bugdayı bir bir çakıldak indürür . lndürüben taş içinde kondurur
Bu sepeJden çıkup anda varana Ögünüp geçmekdür ayruk çôre ne
Bu çakıldak dünyada luılk nefsidür Görsene kim birbirinün neslidür
