Mineral review Quarter II 20190920 - cdn.mta.mncdn.mta.mn/2muG1RE5Qkqd_R59a8zy-Q/mta.mn/uul uurkhai/Minera… · ЭРДЭС БАЯЛГИЙН САЛБАРЫН БҮТЭЭГДЭХ ҮҮ

ЭРДЭС БАЯЛГИЙН САЛБАРЫН БҮТЭЭГДЭХҮҮНИЙ ТОЙМ СУДАЛГАА (2019 оны эхний хагас жилийн байдлаар)

1

АГУУЛГА

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ. МОНГОЛ УЛСЫН ЭРДЭС БАЯЛАГИЙН САЛБАРЫН МЭДЭЭЛЭЛ .......... 4

1.1 Ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгжүүдээс төсөвт төвлөрүүлсэн татварын орлогын мэдээ ............................................................................................................................................................ 4

1.2 Уул уурхайн салбарын гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүний олборлолт, борлуулалт, жишиг үнийн талаарх товч мэдээлэл .................................................................................................................................. 6

1.3 Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийн тухай тоон мэдээлэл ............................................................ 17

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ. ОЛОН УЛСЫН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН МЭДЭЭЛЭЛ ........................................... 20

2.1 Алтны дэлхийн зах зээл, хэтийн төлөв ................................................................................................... 20

2.2 Төмрийн хүдрийн дэлхийн зах зээл, хэтийн төлөв ................................................................................ 26

2.3 Зэсийн зах зээл, хэтийн төлөв .................................................................................................................. 29

2.4 Коксжих нүүрсний зах зээл, хэтийн төлөв ............................................................................................. 32

2.5 Эрчим хүчний нүүрсний дэлхийн зах зээл, хэтийн төлөв..................................................................... 38

2.6 Цайрын зах зээл, хэтийн төлөв ................................................................................................................ 44

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ. МОНГОЛ УЛСЫН ХЭМЖЭЭНД ХҮЧИН ТӨГӨЛДӨР МӨРДӨГДӨЖ БУЙ ТОМООХОН ЭРХ ЗҮЙН АКТУУД .................................................................................................... 50

3.1 “Тогтворжуулах гэрчилгээ эзэмшигч” ахуйн нэгжүүдийн талаарх мэдээлэл ....................................... 50

3.2 “Бүтээгдэхүүн хуваах” гэрээ байгуулсан аж ахуйн нэгжүүдийн талаарх мэдээлэл .............................. 52

3.3 Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан аж ахуйн нэгжүүдийн мэдээлэл ............................................... 55

3.4 “Оюу толгойн орд” газарт байгуулсан хөрөнгө оруулалтын гэрээний татварын орчны талаарх мэдээлэл .................................................................................................................................................... 56

3.5 Монгол улсын Засгийн газрын 2019 оны 09-р сарын 04-ний өдрийн 342 тоот тогтоолын талаарх танилцуулга............................................................................................................................................... 58

ДӨРӨВДУГААР БҮЛЭГ. ОЛОН УЛСЫН ТАТВАРЫН АСУУДАЛ ...................................................... 63

4.1 Үнэ шилжилтийн баримтжуулалт ........................................................................................................... 63

4.2 Тransfer pricing - үнэ шилжилт ................................................................................................................. 68

4.3 Эрдэс баялагийн салбарын зарим нэр томъёолол .................................................................................... 71

4.4 Эрдсийн элементийн цуврал танилцуулга /зэс/ ...................................................................................... 72

ЭХ СУРВАЛЖ ............................................................................................................................................... 73


2

ХҮСНЭГТ

Хүснэгт 1. Татварын орлогын товч мэдээ /тэрбум төг/ ............................................................................. 4

Хүснэгт 2. Эрдэс баялагийн салбараас төвлөрүүлсэн татварын орлогын мэдээ, татварын

төрлөөр /тэрбум төг/ ...................................................................................................................................... 5

Хүснэгт 3. Татварын орлогын мэдээ /ашигт малтмалын төрлөөр, тэрбум төгрөг/ .............................. 5

Хүснэгт 4. Алтны олборлолт, экспортын хэмжээ ....................................................................................... 6

Хүснэгт 5. 2011- 2018 он, 2019 оны эхний хагас жилийн байдлаар экспортонд гаргасан алтны

олон улсын зах зээлийн үнийн мэдээлэл ........................................................................................................... 6

Хүснэгт 6. Нүүрсний олборлолт, экспортын хэмжээ .................................................................................. 7

Хүснэгт 7. Нүүрс экспортлогч голлох аж ахуйн нэгжүүдийн экспортын хэмжээ /мянган тонн/ .......... 8

Хүснэгт 8. 2012-2013 онуудын экспортод гаргасан нүүрсний олон улсын зах зээлийн үнийн

мэдээлэл (ам.доллар/тонн) ............................................................................................................................... 8

Хүснэгт 9. 2014 оны экспортонд гаргасан нүүрсний олон улсын зах зээлийн үнийн мэдээлэл

(ам. доллар/тонн) .............................................................................................................................................. 9

Хүснэгт 10. 2015 онд экспортод гаргасан нүүрсний олон улсын зах зээлийн үнийн мэдээлэл

(ам. доллар/тонн) .............................................................................................................................................. 9

Хүснэгт 11. 2015 онд экспортонд гаргасан нүүрсний олон улсын зах зээлийн үнийн мэдээлэл

(ам. доллар/тонн) .............................................................................................................................................. 9

Хүснэгт 12. 2016 оны байдлаар экспортонд гаргасан нүүрсний олон улсын зах зээлийн үнийн

мэдээлэл (ам.доллар/тонн) ............................................................................................................................. 10





Хүснэгт 15. 2019 оны эхний хагас жилийн байдлаар экспортонд гаргасан нүүрсний олон улсын

зах зээлийн үнийн мэдээлэл (ам.доллар/тонн) .............................................................................................. 11

Хүснэгт 16. Зэсийн баяжмалын үйлдвэрлэл, экспорт /эхний хагас жилээр/ ............................................ 12

Хүснэгт 17. Зэс экспортлогч голлох аж ахуйн нэгжүүдийн экспортын хэмжээ /мян.тонн/ ................ 12

Хүснэгт 18. 2011-2018, 2019 оны II дүгээр улирлын байдлаар экспортод гаргасан зэсийн олон

улсын зах зээлийн жишиг үнийн мэдээлэл (ам.доллар/тонн) ..................................................................... 12

Хүснэгт 19. Төмрийн хүдрийн экспортын хэмжээ /эхний хагас жилээр/ ................................................. 13

Хүснэгт 20. Төмрийн хүдэр экспортлогч голлох аж ахуйн нэгжүүдийн экспортын хэмжээ

/мян. тонн/ ....................................................................................................................................................... 13

Хүснэгт 21. 2013-2018, 2019 оны II дүгээр улирлын байдлаар экспортод гаргасан төмрийн

хүдрийн олон улсын зах зээлийн жишиг үнийн мэдээлэл (ам.доллар/тонн) .............................................. 14

Хүснэгт 22. Цайрын баяжмалын олборлолт, экспортын хэмжээ ............................................................ 14

Хүснэгт 23. 2011-2017, 2018 оны II улиралд экспортод гаргасан цайрын олон улсын зах зээлийн

жишиг үнийн мэдээлэл (ам.доллар/тонн) .................................................................................................... 14

Хүснэгт 24. Цайр экспортлогч голлох аж ахуйн нэгжүүдийн экспортын хэмжээ /тонн/ .................... 15

Хүснэгт 25. Жоншны хүдэр, баяжмалын олборлолт, экспортын хэмжээ, 2013-2019 онуудын

эхний хагас жилийн байдлаар ........................................................................................................................ 16

Хүснэгт 26. Жонш экспортлогч голлох аж ахуйн нэгжүүдийн экспортын хэмжээ /тонн/ ................... 16

Хүснэгт 27. 2014-2018, 2019 оны II байдлаар экспортод гаргасан жоншны олон улсын зах

зээлийн жишиг үнийн мэдээлэл (ам.доллар/тонноор) ................................................................................. 16

Хүснэгт 28. Тусгай зөвшөөрлийн тоо хэмжээний судалгаа ....................................................................... 18

Хүснэгт 29. Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийн нэр төрлийн судалгаа (2019 оны эхний

хагас жилийн байдлаар) ................................................................................................................................. 18

Хүснэгт 30. Тусгай зөвшөөрлийн нутаг дэвсгэрийн судалгаа .................................................................... 19

Хүснэгт 31. Дэлхийн алтны төлөв байдал ................................................................................................... 26

Хүснэгт 32. Коксжих нүүрсний дэлхийн худалдаа ...................................................................................... 36

Хүснэгт 33. Австрали улсын коксжих нүүрсний төлөв байдал ................................................................. 38

Хүснэгт 34. Эрчим хүчний нүүрсний төлөв байдал ..................................................................................... 43


3

ЗУРАГ

Зураг 1. Татварын нийт орлого болон ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахуйн

нэгжүүдээс төвлөрүүлсэн татварын орлогын харьцаа /тэрбум төг/ ....................................................... 4

Зураг 2. Татварын орлогын мэдээ /татварын төрлөөр, тэрбум төг/........................................................ 5

Зураг 3. Татварын орлогын мэдээ /бүтээгдэхүүний нэр төрлөөр, хувийн жин/ ........................................ 6

Зураг 4. 2011-2018, 2019 оны II дүгээр улирлын байдлаар экспортонд гаргасан алтны зах

зээлийн жишиг үнийн дундаж /төгрөг, граммаар ........................................................................................ 7

Зураг 5. 2011-2018, 2019 оны II дүгээр улирлын байдлаар экспортонд гаргасан зэсийн жишиг

үнийн жилийн дундаж ................................................................................................................................... 13

Зураг 6. 2011-2018, 2019 оны эхний хагас жилийн байдлаарх экспортонд гаргасан цайрын

жишиг үнийн жилийн дундаж ...................................................................................................................... 15

Зураг 7. 2014-2018, 2019 оны эхний хагас жилийн байдлаар экспортонд гаргасан жоншны

ангиллуудын жишиг үнийн жилийн дундаж ................................................................................................ 17

Зураг 8. Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийн тоо ............................................................................... 17

Зураг 9.Ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн судалгаа (ашигт малтмалын нэр төрлөөр) ......................... 18

Зураг 10. Алтны үнэ ба америк доллар ......................................................................................................... 20

Зураг 11. Дэлхийн алтны хэрэглээ ................................................................................................................. 22

Зураг 12. Дэлхийн алтны олборлолт ............................................................................................................. 23

Зураг 13. Австралийн алтны хайгуул ............................................................................................................ 24

Зураг 14. Австралийн алтны олборлолт ...................................................................................................... 25

Зураг 15. Австралийн алтны экспорт .......................................................................................................... 25

Зураг 16. Хятадын боомтын бараа, төмрийн хүдрийн үнэ ....................................................................... 27

Зураг 17. Хятадын төмрийн хүдрийн импорт, үйлдвэрлэл ........................................................................ 28

Зураг 18. Төмрийн хүдрийн экспортод улс орнуудын эзлэх хувь ................................................................ 29

Зураг 19. Зэсийн зах зээл, үнийн таамаглал ................................................................................................. 30

Зураг 20. Зэсийн хэрэглээ ба үйлдвэрлэл ....................................................................................................... 31

Зураг 21. Коксжих нүүрсний импорт ........................................................................................................... 33

Зураг 22. Коксжих нүүрсний экспорт .......................................................................................................... 35

Зураг 23. Эрчим хүчний нүүрсний импорт ................................................................................................... 39

Зураг 24. Эрчим хүчний нүүрсний экспорт .................................................................................................. 41

Зураг 25. Цайрын үнэ болон хувьцаа ............................................................................................................. 45

Зураг 26. Цайрын үнэ болон хувьцааны урьдчилсан төлөв байдал ............................................................ 45

Зураг 27. Дэлхийн ган хийц, цайрын хэрэглээний өөрчлөлтийн харьцуулсан хүснэгт /жилээр/ .............. 46

Зураг 28. Австрали улсын цайр үйлдвэрлэл /мужаар/ ................................................................................. 47

Зураг 29. Австралийн цайрын экспорт, металлын орцын судалгаа .......................................................... 48


4

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ. МОНГОЛ УЛСЫН ЭРДЭС БАЯЛАГИЙН САЛБАРЫН МЭДЭЭЛЭЛ

1.1 Ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгжүүдээс төсөвт

төвлөрүүлсэн татварын орлогын мэдээ

2019 оны эхний хагас жилийн байдлаар Татварын албаны хэмжээнд улсын төсөвт төвлөрүүлсэн татварын нийт орлогын хэмжээ 2830.7 тэрбум төгрөгт хүрсэн ба үүнээс 46.4 хувь буюу 1314.2 тэрбум төгрөгийн татварын орлогыг Монгол улсын уул уурхайн салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа ашигт малтмалын ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч аж ахуйн нэгжүүд төвлөрүүлсэн байна. Энэ үзүүлэлтийг 2018 оны мөн үетэй харьцуулахад 42.2 хувиар, улсын хэмжээний татварын орлого 32.0 хувиар тус тус өссөн байна. (Хүснэгт 1, Зураг 1)

Хүснэгт 1. Татварын орлогын товч мэдээ /тэрбум төг/

Татварын орлого 2015- 2019 оны II улирал Өөрчлөлт

2016/II 2017/II 2018/II 2019/II 2017/2016 2018/2017 2019/2018

Дүнгээр Хувиар Дүнгээр Хувиар Дүнгээр Хувиар

Улсын хэмжээний татварын нийт орлого

959.2

1,757.8

2,268.3

2,830.7

798.6

83.3

540.7

44.4

562.4 32.0

Эрдэс баялгийн салбарын татварын нийт орлого

309.5

731.0

1,005.8

1,314.2

421.5

136.2

283.0

63.2

308.4 42.2

Нийт татварын орлого дахь Эрдэс баялгийн салбарын татварын орлогын хувь

32.3 41.6 44.3 46.4 9.3 28.9 4.8 13.0 2.1 5.0

Зураг 1. Татварын нийт орлого болон ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгжүүдээс төвлөрүүлсэн татварын орлогын харьцаа /тэрбум төг/

Ашигт малтмалын ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгжүүдээс 2019 оны эхний хагас жилд дараах нэр төрлийн татвар, төлбөр, хураамжийг улс, орон нутгийн төсөвт төвлөрүүлсэн байна. (Хүснэгт 2)

2019 онд ашигт малтмалын ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгжүүдээс төсөвт төвлөрүүлсэн татварын орлогыг 2018 оны мөн үетэй нэр төрлөөр нь харьцуулахад аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын орлого 30.7 хувиар өсч, ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр 25.3 хувиар, нэмэгдсэн өртгийн албан татвар 9.3 хувиар буурсан байна. Орон нутгийн төсвийн орлого бүрдүүлж буй татваруудын хувьд өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад 196.1 хувиар өссөн бөгөөд энэхүү өсөлтөнд агаарын бохирдлын төлбөр, хувь хүний орлогын албан татвар, бусад татварын орлого өссөн нь нөлөөлсөн. (Хүснэгт 2, Зураг 2)

1,217.1 959.2

1,757.8

2,268.3

2,830.7

448.0 309.5

731.0 1,005.8

1,314.2

2015/II 2016/II 2017/II 2018/II 2019/II

Улсын хэмжээний татварын нийт орлого Эрдэс баялгийн салбарын татварын нийт орлого


5

Хүснэгт 2. Эрдэс баялагийн салбараас төвлөрүүлсэн татварын орлогын мэдээ, татварын төрлөөр /тэрбум төг/

Татварын төрөл 2019/II улирал 2018/II улирал Өөрчлөлт

Дүн Хувь Дүн Хувь Дүнгээр Хувиар

Эрдэс баялагийн салбарын татварын нийт орлого 1,314.2 100.0 1,005.8 100.0 308.4 30.7

1 Улсын төсвийн орлого 849.4 64.6 848.8 84.4 0.6 0.1

1.1 Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар 424.7 21.6 284.0 28.2 140.7 49.5

1.2 Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр 409.1 41.7 547.6 54.4 (138.5) (25.3)

1.3 Дотоодын бараа, үйлчилгээний НӨАТ 15.6 1.3 17.2 1.7 (1.6) (9.3)

2 Орон нутгийн төсвийн орлого 464.8 35.4 157.0 15.6 307.8 196.1

2.1 Агаарын бохирдлын төлбөр 17.9 1.4 18.5 1.8 (0.6) (3.2)

2.2 Газрын төлбөр 7.3 0.4 5.9 0.6 1.4 23.7

2.3 Усны нөөц ашигласны төлбөр 17.5 1.2 15.7 1.6 1.8 11.5

2.4 Цалин хөлснөөс суутгасан татвар /ХХОАТ/ 54.1 3.8 50.4 5.0 3.7 7.3

2.6 Бусад 368 5.1 66.5 6.6 301.5 453.4

Зураг 2. Татварын орлогын мэдээ /татварын төрлөөр, тэрбум төг/

Ашигт малтмалын ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчдээс улс болон орон нутгийн төсөвт

төвлөрүүлсэн татварын орлогын 2019 оны мэдээг 2018 оны мөн үетэй харьцуулахад төмрийн хүдэр, алт, зэс, нүүрс олборлогчдоос төвлөрүүлсэн татварын орлого өссөн үзүүлэлттэй байна. (Хүснэгт 3, Зураг 3)

Хүснэгт 3. Татварын орлогын мэдээ /ашигт малтмалын төрлөөр, тэрбум төгрөг/

Ашигт малтмалын төрлөөр

2019/II улирал 2018/II улирал Өөрчлөлт

Төвлөрүүлсэн татвар

Хувь Төвлөрүүлсэн татвар

Хувь Дүнгээр Хувиар

Нийт 1,314.2 100.0 1,005.8 100.0 308.4 30.7

1 Нүүрс 613.5 46.7 402.4 40.0 211.1 52.5

2 Цайр 43.5 3.3 46.8 4.7 (3.3) (7.1)

3 Алт 19.3 1.5 18.1 1.8 1.2 6.6

4 Төмөр 12.6 1.0 8.6 0.9 4.0 46.5

5 Зэс 578.8 44.0 475.5 47.3 103.3 21.7

6 Бусад 46.50 3.5 54.4 5.4 (7.9) (14.5)

424.7 409.1

15.6

284.0

547.6

17.2

0

100

200

300

400

500

600

Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар

Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр

Дотоодын бараа, үйлчилгээний НӨАТ

2019/II улирал 2018/II улирал


6

Зураг 3. Татварын орлогын мэдээ /бүтээгдэхүүний нэр төрлөөр, хувийн жин/

1.2 Уул уурхайн салбарын гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүний олборлолт,

борлуулалт, жишиг үнийн талаарх товч мэдээлэл

АЛТ: Монгол улсын уул уурхайн салбарын гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүн алтны олборлолт 2019 оны эхний хагас жилийн байдлаар 5.5 тонн хүрсэн нь 2018 оны мөн үетэй /6.9 тонн/ харьцуулахад 20.3 хувиар буурсан үзүүлэлттэй байна. 2014 оны 1 дүгээр сард Ашигт малтмалын тухай хуулийн 47.3.3 заалтанд оруулсан өөрчлөлтийн дагуу алтны борлуулалтанд ногдуулах Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр /АМНАТ/-ийн хувь хэмжээ буурсан ба Монгол банкнаас гадаадад байршуулсан алтны дүнгээр алтны экспортын тоо мэдээ тодорхойлогдож байна. 2019 оны эхний 6 сарын байдлаар 4.7 тонн алт гадаадад экспортонд гаргасан нь өмнөх оны мөн үеэс 38.2 хувиар өссөн үзүүлэлттэй байна.

Хүснэгт 4. Алтны олборлолт, экспортын хэмжээ

Үзүүлэлт Хэмжих нэгж

2014.II 2015.II 2016.II 2017.II 2018.II 2019.II Өөрчлөлт (%) 2019.II/2018.II

Олборлолт тн 3.0 3.6 6.5 6.6 6.9 5.5 20.3%

Экспорт тн 2.5 4.0 7.1 4.5 3.4 4.7 38.2%

мян.ам $ 89,843.2 157,843.2 280,149.0 180,255.9 144,499.1 195,928.1 35.6%

Эх үүсвэр: Статистикийн мэдээлэл, 2019 II улирал

Хүснэгт 5. 2011- 2018 он, 2019 оны эхний хагас жилийн байдлаар экспортонд гаргасан алтны олон улсын зах зээлийн үнийн мэдээлэл

Он/сар 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019.II

1 сар 56,846.23 73,101.88 75,825.23 65,852.83 72,423.93 68,335.37 91,725.94 98,708.49 105,616.35

2 сар 53,056.27 76,582.50 75,593.64 68,217.93 77,384.86 70,289.66 95,100.66 103,531.75 109,728.25

3 сар 57,115.48 73,497.19 71,168.99 72,873.87 77,435.78 77,508.01 97,952.74 102,790.81 111,748.31

4 сар 55,130.58 70,868.12 70,002.06 75,990.16 75,132.71 81,548.77 97,396.55 101,822.30 110,109.38

578.8613.5

43.519.3 12.6

46.5

475.5

402.4

46.8 18.1 8.6

54.4

0

100

200

300

400

500

600

700

Зэс Нүүрс Цайр Алт Төмөр Бусад

2019/II улирал 2018/II улирал


7

5 сар 62,755.98 69,505.69 67,973.57 74,320.37 75,971.84 80,079.24 98,659.96 102,536.15 108,757.36

6 сар 61,558.87 67,823.54 65,424.06 74,929.53 74,582.43 81,243.51 96,767.50 100,642.85 108,935.52

7 сар 61,416.70 69,495.68 62,619.01 74,666.77 72,044.37 80,201.69 96,046.36 100,063.26

8 сар 66,478.20 69,336.45 60,522.56 77,393.16 71,380.64 86,695.63 95,946.3 97,883.50

9 сар 75,572.67 75,016.93 67,548.06 77,481.09 71,253.20 93,914.60 100,613.72 95,042.34

10 сар 68,537.09 79,891.60 72,025.46 73,063.50 71,945.03 95,276.09 103,793.91 96,204.31

11 сар 73,515.67 77,089.08 71,050.56 72,631.04 74,026.35 93,816.03 101,206.04 99,911.55

12 сар 75,386.21 77,308.95 70,984.91 70,796.01 69,623.42 96,908.91 100,944.47 100,995.34

Зураг 4. 2011-2018, 2019 оны II дүгээр улирлын байдлаар экспортонд гаргасан алтны зах зээлийн жишиг үнийн дундаж /төгрөг, граммаар

Алтны жишиг үнийн мэдээллийг Ашигт малтмалын тухай хуулийн 47 дугаар зүйл, Монгол

Улсын Засгийн газрын 2007 оны 88 дугаар тогтоол, 2010 оны 39 дүгээр тогтоол, 2011 оны 193 дугаар тогтоол, 2013 оны 131 дүгээр тогтоол, 2014 оны 88, 89, 220 дугаар тогтоолын дагуу уул уурхайн экспортын бүтээгдэхүүний олон улсын зах зээлийн үнийн мэдээллийг нийтэд мэдээллэх эрх бүхий ажлын хэсгийн сар тутам шинэчлэн зарласан мэдээллээс бэлтгэсэн болно. Экспортонд гаргасан ашигт малтмалын бүтээгдэхүүний тухайн сард зарлагдаж буй олон улсын зах зээлийн үнийг өмнөх саруудын дундаж үнэд үндэслэн тогтоох зарчмаар тооцож Ажлын хэсгээс зарлаж байна. Нэг грамм алтны үнэ 2019 оны эхний хагас жилийн байдлаар дунджаар 109,149.20 төгрөг байгаа нь өмнөх оны мөн үеийн дундаж үнэ 100,354.84 төгрөгнөөс 8,794.36 төгрөгөөр буюу 8.8 хувиар өссөн байна.

НҮҮРС: 2019 оны эхний хагас жилд 18,1 сая тонн буюу 1,543,5 сая ам.долларын нүүрс экспортолсон нь 2018 оны мөн үетэй харьцуулахад тоо хэмжээний хувьд 0.8 хувиар буурч, үнийн дүн нь 9.25 хувиар өссөн үзүүлэлттэй байна. 2019 оны 2 дугаар улиралд нүүрсний нийт олборлолт 25,1 сая тонн болж, өмнөх оны мөн үеэс 7.1 хувиар өссөн байна.

Хүснэгт 6. Нүүрсний олборлолт, экспортын хэмжээ


2015.II 2016.II 2017.II 2018.II 2019.II Өөрчлөлт хувиар

2019/2018

Олборлолт мян.тн 12,112.9 12,762.7 24,837.2 23,429.8 25,096.0 7.11%

Нүүрсний экспорт

мян.тн 6,901.3 9,625.9 19,145.4 18,270.1 18,119.1 -0.8%

мян.ам $ 309,580.5 293,154.7 1,282,360.4 1,412,810.7 1,543,493.5 9.25%


Монгол Улсын Засгийн газрын 2016 оны 2 дугаар сарын 01-ний өдрийн 81 дүгээр тогтоол болон

63,947.50

73,293.13

69,228.18

73,184.69

73,600.38

75,878.45

98,012.85

100,354.84

109,149.20

60,000.00

70,000.00

80,000.00

90,000.00

100,000.00

110,000.00

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019.II


8

2014 оны 07 дугаар сарын 04-ний өдрийн 220 дугаар тогтоолын дагуу гадаад зах зээлд борлуулж буй нүүрсний АМНАТ ногдуулах борлуулалтын үнэлгээг 2016 оны 02 дугаар сарын 01-ний өдрөөс эхлэн холбогдох аргачлалын дагуу ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч нь нүүрс экспортод гаргах гэрээний үнэд үндэслэн тооцож байна.

Хүснэгт 7. Нүүрс экспортлогч голлох аж ахуйн нэгжүүдийн экспортын хэмжээ /мянган тонн/

№ Экспортлогчийн нэр 2015 он 2016 он 2017 он 2018 он 2019.II

2019 оны ззлэх хувь

1 Эрдэнэс Таван Толгой ХК

4,174.4 7,650.1 8,389.9 11,666.2 6,506.8 35.9%

2 Таван Толгой ХК 435.4 2,184.0 3,608.8 1,600.9 847.7 4.7%

3 Монголын алт МАК ХХК

3,145.4 5,353.3 4,710.1 7,092.1 2,046.1 11.3%

4 Энержи Ресурс ХХК 1,123.6 1,705.9 4,440.8 4,221.5 1,980.9 10.9%

5 Бусад ААН 5,593.9 8,804.6 12,250.9 11,684.4 6,737.6 37.2%

Нийт 14,472.7 25,697.9 33,400.5 36,265.1 18,119.1 100%

2019 оны эхний хагас жилийн байдлаар нийтдээ 54 аж ахуйн нэгж 18,1 сая тонн нүүрс экспортлосноос “Эрдэнэс таван толгой” ХХК 35.9%, “Монголын алт МАК” ХХК 11.3%, “Энержи ресурс” ХХК 10.9% , ”Таван толгой ХК” нь 4.7%-ийг тус тус экспортолсон ба үлдсэн 50 аж ахуйн нэгж нь 6,737.6 мянган тонн буюу 37.2 хувийг нь хариуцан экспортонд гаргажээ.

Засгийн газраас 2011 онд 193 дугаар тогтоолоор баталсан ангиллын дагуу нүүрсний жишиг үнийг зарладаг ба 2015 онд Засгийн газрын 102 дугаар тогтоолоор нүүрсний ангилалд өөрчлөлт оруулсны дагуу жишиг үнийг зарлаж байна.

Хүснэгт 8. 2012-2013 онуудын экспортод гаргасан нүүрсний олон улсын зах зээлийн үнийн мэдээлэл (ам.доллар/тонн)

Үзүүлэлт

2012 он 2013 он

Боловсруулаагүй нүүрс Боловсруулсан

нүүрс Боловсруулаагүй нүүрс Боловсруулсан нүүрс

4000 хүртэл

4000- 5500

хүртэл

5500 дээш

Коксжих нүүрс

Эрчим хүчний нүүрс

4000 хүртэл

4000-5500 хүртэл

5500 дээш

Коксжих нүүрс

Эрчим хүчний нүүрс

1 сар ГС 174.3 ШХ 79.0 98.0 115 174.3

2 сар ГС 76.3 90.6 105 145

ШХ 74.0 86.0 95 Зарлагдаагүй Засгийн газрын тогтоолоор гэрээний үнээр

3 сар ГС 76.3 90.6 105 145

ШХ 74.0 86.0 95

4 сар ГС 81.4 96.7 112

ШХ 68.0 80.7 93.4 159 56.4 38.50 62.50 74.40 134.80

5 сар 81.4 96.7 112 159 56.4 30.74 55.78 73.53 105.98 44.26

6 сар 69.0 82.2 95.2 159 56.4 29.32 54.29 72.39 104.31 44.54

7 сар 69.0 82.2 95.2 126 59.3 29.36 54.38 72.50 102.16 44.62

8 сар 68.8 67.5 78.2 134.2 59.3 28.53 52.67 72.70 96.51 40.97

9 сар 56.9 67.6 78.3 134.4 59.7 25.32 50.96 69.99 89.85 37.70

10 сар 46.5 58.1 59.7 115.8 48.7 25.33 50.28 69.48 89.87 37.71

11 сар Засгийн газрын тогтоолоор гэрээний үнээр

25.39 50.41 69.31 90.11 37.81

12 сар 25.44 50.50 68.38 90.27 37.87

Жилийн дундаж үнэ

ГС 78.0 92.6 107.3 154.8

ШХ 68.7 80.5 91.7 141.1 56.6 28.7 53.5 71.4 100.4 40.7


9

Хүснэгт 9. 2014 оны экспортонд гаргасан нүүрсний олон улсын зах зээлийн үнийн мэдээлэл (ам. доллар/тонн)

Төр

өл 2014 он

Жилийн дундаж

Ккал Чанарын үзүүлэлт 1 сар

2 сар

3 сар

4 сар

5 сар

6 сар

7 сар

8 сар

9 сар

10 сар

11 сар

12 сар

Түү

хий

нүүр

с 4000 Хүхэр: 0.9%, дэгдэмхий бодис 45%, үнслэг 25%

25.52 25.6 25.5 25.1 24.9 22.4 22.5 22.6 20.3 19.6 19.6 19.6 22.76

4000- 5500

Хүхэр: 0.5%, дэгдэмхий бодис 30-35%, үнслэг 8-12%

50.65

50.8

50.6

49.8

49.4

49.3

48.3

47.4

46.9

46.2

46.8

47.6

48.65

5500 дээш

Хүхэр: 1%, дэгдэмхий бодис 30%, үнслэг 11%

68.59 69.1 68.9 64.7 59.7 59.3 58 47.9 55 54.1 54.8 55 59.58

Боловсруулсан нүүрс

Баяжуулсан коксжих нүүрс 90.54 84.7 82.2 76.1 72.3 71.7 70.6 71 67.8 66.8 66.9 66.9 73.97

Баяжуулсан эрчим хүчний нүүрс 37.99 38.1 37.9 34.1 31.6 31.5 31.6 30.7 28.8 28.5 28.6 28.6 32.34

2014 онд экспортод гаргасан ашигт малтмалын бүтээгдэхүүний олон улсын зах зээлийн үнийн мэдээллийг зарлах үүрэг бүхий ажлын хэсгээс нүүрсний үнийг зарлаж байсан боловч Засгийн газрын 2014.03.21-ны 88 дугаар тогтоолын 2 дугаар хавсралтанд зааснаар экспортлосон нүүрсний борлуулалтын үнэлгээг тооцохдоо 2014 оны 4 сараас эхлэн гэрээний үнийг ашиглахаар шийдвэрлэсэн юм. Тухайн үед нүүрс экспортлосон компаниудын гэрээний үнийн дунджийн судалгааг тус хэлтсээс гарган мэдээллэж байсан. Хүснэгт 10. 2015 онд экспортод гаргасан нүүрсний олон улсын зах зээлийн үнийн мэдээлэл (ам. доллар/тонн)

2015 он Жилийн дундаж

Төрөл Ккал Чанарын үзүүлэлт 1 сар

2 сар

3 сар

4 сар

5 сар

6 сар

7 сар

8 сар

9 сар

10 сар

11 сар

12 сар

4000

Хүхэр: 0.9%, дэгдэмхий бодис 45%, үнслэг 25%

19.4 19.3 19.2 19.2

Засгийн газрын 2015 оны 5 сарын 102

тогтоолын дагуу өөрчлөгдсөн

19.28

Түүхий нүүрс

4000- 5500

Хүхэр: 0.5%, дэгдэмхий бодис 30-35%, үнслэг 8-12%

48.1 48.1 47.8 46.8 47.72

5500 дээш

Хүхэр: 1%, дэгдэмхий бодис 30%, үнслэг 11%

54.2 51.4 51.1 51.2 51.98

Боловсруулсан

нүүрс

Баяжуулсан коксжих нүүрс 65.9 64.3 63.9 64.1 64.59

Баяжуулсан Эрчим хүчний нүүрс

28.3 28.2 28.0 28.1 28.15

2015 оны 3 дугаар сарын 16-нд батлагдсан Засгийн газрын 102 дугаар тогтоолоор нүүрсний ангилалд оруулсан өөрчлөлтийг 5 сараас эхлэн даган мөрдөж байгаа тул 2015 онд экспортонд гаргасан нүүрсний олон улсын зах зээлийн үнэ оны эхний 4 сард хуучин ангиллаар, 5-12 сард шинэ ангиллаар зарлагдсан болно. Хүснэгт 11. 2015 онд экспортонд гаргасан нүүрсний олон улсын зах зээлийн үнийн мэдээлэл (ам. доллар/тонн)

2015 он Жилийн дундаж Төрөл Нэр Чанарын үзүүлэлт

5 сар 6 сар 7 сар 8 сар 9 сар 10 сар

11 сар

12 сар

Антрацит

Дэгдэмхий: V<8%, Үнслэг A<25%, илчлэг Q>5500

68.91 68.88 68.86 68.83 66.56 65.76 65.96 65.2 68.41

й нү

үрс

Коксжих Барьцалдах чанар: G>=50, Дэгдэмхий: V=<28%, Үнслэг: A<12.5%, 12.5%<15%, >15%

51.34

50.28

53.98

42.36

41.3

40.82

40.95

40.81

47.85

руул

аагү

Сул коксжих

Барьцалдах чанар: G>=50, Дэгдэмхий: V>28%, Үнслэг: A<12.5%, 12.5%<15%, >15%

37.39

36.51

36.08

34.42

33.68

33.68

34.33

31.8

35.62

Б

олов

с Коксжих чанаргүй нүүрс

Барьцалдах чанар: G>50, Дэгдэмхий: V=28%-37%, >37% Үнслэг: A<=25%, >=25% Илчлэг: Q>5500, >=4500

25.80

25.79

25.78

25.77

25.22

25.12

25.2

24.49

25.67

Хүрэн нүүрс

Илчлэг: Q<4500, Чийг:W<45%, V>40%, Үнслэг: A<20%

19.35 19.34 19.33 16.91 16.55 16.49 16.54 16.48 18.30


10

Б

аяж

уулс

ан н

үүрс

Антрацит Дэгдэмхий: V<8%, Үнслэг A<12%, Илчлэг Q>7000

77.18 75.08 71.61 71.59 69.53 69.78 68.2 66.95 73.00

Коксжих

Барьцалдах чанар: G>=60, Дэгдэмхий: V<28%, Үнслэг: A=<10.5%, 10.5%<12%, >=12%

64.50

60.24

58.81

56.37

58.33

57.71

57.88

56.35

59.65


Барьцалдах чанар: G>=60, Дэгдэмхий: V>28%, Үнслэг: A<10.5%, 10.5%<12%, >=12%

48.37

47.44

45.4

46.01

45.96

46.1

44.07

46.81

Коксжих чанаргүй нүүрс

Барьцалдах чанар: G<60, Чийг: W<12, Үнслэг: A<=20%, >=20% Илчлэг: Q>5500, >=4500

28.25

28.24

28.23

28.22

28.97

28.85

28.94

28.84

28.38

Хүснэгт 12. 2016 оны байдлаар экспортонд гаргасан нүүрсний олон улсын зах зээлийн үнийн мэдээлэл (ам.доллар/тонн)

2016 он

Жи

ли

йн

ду

нда

ж

Нэр Чанарын үзүүлэлт 1 сар

2 сар

3 сар

4 сар

5 сар

6 сар

7 сар

8 сар

9 сар

10 сар

11 сар

12 сар

Антрацит

Дэгдэмхий: V<8%, Үнслэг A<25%, илчлэг Q>5500

64.2 63.1 63.3 62.4 62.7 59.6 61.8 68.5 68.8 69.8 82.9 90.4 68.13

үүрс

Коксжих

Барьцалдах чанар: G>=50, Дэгдэмхий: V=<28%, Үнслэг: A<12.5%, 12.5%<15%, >15%

40.3

34.2

34.4

34.6

34.7

38.6

40.9

51.3

55.5

64.7

104.1

125.0

54.86

улаа

гүй

н


Барьцалдах чанар: G>=50, Дэгдэмхий: V>28%, Үнслэг: A<12.5%, 12.5%<15%, >15%

29.8

29.3

29.4

27.6

25.7

26.1

27.9

27.5

27.6

27.5

30.8

59.7

30.74

Бол

овср

у


Барьцалдах чанар: G>50, Дэгдэмхий: V=28%-37%, >37% Үнслэг: A<=25%, >=25% Илчлэг: Q>5500, >=4500

24.0

23.6

23.6

23.9

24.3

24.5

24.3

20.5

20.6

22.1

32.6

59.7

26.98

Хүрэн нүүрс

Илчлэг: Q<4500, Чийг:W<45%, V>40%, Үнслэг: A<20%

16.3

15.9

14.7

10.8

10.8

11.5

11.4

11.6

13.7

15.0

19.1

24.0

14.57

Бая

жуу

лсан

нүү

рс

Антрацит Дэгдэмхий: V<8%, Үнслэг A<12%, Илчлэг Q>7000

65.6 63.7 64.0 64.4 64.6 67.9 69.5 74.9 75.2 77.3 95.6 104.2 73.91

Коксжих


55.6

54.6

54.8

55.5

56.1

56.4

59.0

58.3

72.0

73.4

103.5

134.7

69.49



42.7

41.9

42.1

41.5

40.9

41.2

43.4

42.9

43.1

50.5

67.2

84.2

48.47



28.5

27.9

26.9

23.6

23.7

24.2

23.9

24.4

25.7

26.7

28.9

51.5

27.99


Нэр

2017он Жилийн дундаж 1

сар 2

сар 3

сар 4

сар 5

сар 6

сар 7

сар 8

сар 9

сар 10 сар

11 сар

12 сар

үрс Антрацит 91.39 91.70 92.99 95.74 99.42 100.52 101.71 102.33 108.23 117.21 119.96 122.67 103.65

й нү

Коксжих 135.85 127.71 113.86 105.95 111.95 117.90 108.16 107.36 115.31 130.17 128.99 123.49 118.87

лааг

Сул коксжих 59.28 58.79 58.44 62.98 69.26 76.94 76.88 77.06 80.61 87.80 96.06 90.17 74.52


11

ловс

руу


49.40

48.88

48.49

53.03

59.34

67.02

66.83

66.96

70.36

77.39

85.74

79.84

64.4 Б

о

Хүрэн нүүрс 24.56 24.65 24.73 24.73 24.67 24.68 24.97 25.13 25.87 29.42 30.18 31.37 26.24

Бая

жуу

лсан

нүү

рс Антрацит 104.98 105.33 106.67 109.41 113.06 114.18 115.82 116.23 122.33 133.66 139.30 142.03 118.58

Коксжих 146.13 141.27 139.78 138.01 142.57 140.18 136.86 139.51 148.01 158.51 154.33 125.95 142.59

Сул коксжих 102.70 100.03 99.11 100.49 105.91 108.56 106.87 108.28 114.31 123.16 125.19 108.06 108.55


50.36

49.57

49.90

53.51

53.46

50.76

52.37

57.03

57.65

62.11

64.24

62.86

55.31


Нэр

2018 он Жилийн дундаж 1

сар 2

сар 3

сар 4

сар 5

сар 6

сар 7

сар 8

сар 9

сар 10 сар

11 сар

12 сар

үрс Антрацит 150.15 167.40 171.74 171.78 165.72 144.84 148.69 151.37 145.95 136.92 139.15 141.61 152.94

й нү

Коксжих 129.97 139.60 141.99 142.02 138.11 130.08 128.20 123.39 121.01 123.21 122.27 123.93 130.31

лааг

Сул коксжих 89.73 94.40 97.37 97.39 95.78 91.19 89.87 86.50 84.83 84.79 83.99 87.77 90.30

ловс

руу


79.37

83.76

86.55

86.57

84.93

80.46

79.30

76.32

74.85

74.81

74.10

77.92

79.91

Бо

Хүрэн нүүрс 31.84 34.01 34.81 33.31 32.70 32.17 32.16 30.96 30.36 31.26 31.83 33.07 32.37

Бая

жуу

лсан

нүү

рс Антрацит 160.21 171.15 174.45 174.49 162.12 149.77 146.97 151.37 150.94 150.04 150.27 152.70 157.87

Коксжих 121.83 124.98 127.12 149.96 143.54 142.22 144.06 136.34 125.34 133.42 134.21 146.99 135.83

Сул коксжих 105.78 109.69 112.24 123.67 119.66 116.70 116.97 111.42 105.09 109.10 109.10 117.38 113.06


59.49

59.66

61.40

59.98

57.76

56.69

58.16

57.44

55.06

57.27

58.54

58.99

58.37

Хүснэгт 15. 2019 оны эхний хагас жилийн байдлаар экспортонд гаргасан нүүрсний олон улсын зах зээлийн үнийн мэдээлэл (ам.доллар/тонн)

Нэр

Чанарын үзүүлэлт 2019 он Дундаж 1

сар 2

сар 3

сар 4

сар 5

сар 6

сар

Бол

овср

уула

агүй

нүү

рс

Антрацит Дэгдэмхий: V<8%, Үнслэг A<25%, илчлэг Q>5500

140.70 145.02 139.45 138.87 138.61 131.36 139.00

Коксжих

Барьцалдах чанар: G>=50, Дэгдэмхий: V=<28%, Үнслэг: A<12.5%, 12.5%<15%, >15%

124.78

128.16

130.19

134.89

131.49

127.05

129.42

Сул кок-жих Барьцалдах чанар: G>=50, Дэгдэмхий: V>28%, Үнслэг: A<12.5%, 12.5%<15%, >15%

89.37 91.45 92.19 93.78 90.77 83.02 90.01

Коксжих чанаргүй

нүүрс

Барьцалдах чанар: G>50, Дэгдэмхий: V=28%- 37%, >37% Үнслэг: A<=25%, >=25% Илчлэг: Q>5500, >=4500

79.44

81.29

81.95

83.51

80.51

72.96

79.94

Хүрэн нүүрс Илчлэг: Q<4500, Чийг:W<45%, V>40%, Үнслэг: A<20%

34.13 34.62 33.39 33.46 32.31 31.30 33.20

Антрацит

Дэгдэмхий: V<8%, Үнслэг A<12%, Илчлэг Q>7000

151.20 150.68 151.57 152,88 152.73 145.20 125.23

ан н

үүрс

Коксжих


139.64

137.90

136.76

140.15

140.15

137.36

138.66

Бая

жуу

лс



114.51

114.67

114.48

116.97

115.46

110.19

114.38


12

Коксжих чанаргүй

нүүрс


56.39

55.04

55.83

56.86

53.05

53.53

55.11

Засгийн газрын 2013 оны 131 дүгээр тогтоол, 2014 оны 220 дугаар тогтоол, 2015 оны 102, 103, 488 дугаар тогтоол, 2016 оны 81 дүгээр тогтоолын дагуу уул уурхайн экспортын бүтээгдэхүүний олон улсын нүүрсний олон улсын зах зээлийн үнийн мэдээлэл зарлагдсан болно.

ЗЭС: 2019 оны эхний хагас жилийн байдлаар нийт 681.6 мян.тонн олборлолт хийсэн нь өмнөх оны мөн үеэс 4.3 хувиар өссөн үзүүллэлттэй байна. Экспортонд гаргасан зэсийн баяжмалын хэмжээ хагас жилийн байдлаар 749.2 мян.тоннд хүрсэн нь өнгөрсөн мөн үеэс 2.1 хувиар нэгэн адил өсжээ. Хэдийгээр олон улсын зах зээл дээр зэсийн үнэ бага зэргийн бууралттай байгаа боловч, экспортын хэмжээ өссөнөөс шалтгаалан зэсийн борлуулалтын дүн 4.8 хувиар нэмэгдэж 1,062,4 сая.ам.долларт хүрсэн байна.

Хүснэгт 16. Зэсийн баяжмалын үйлдвэрлэл, экспорт /эхний хагас жилээр/


2015 2016 2017 2018 2019 Өөрчлөлт /хувиар/ 2019.II/2018.II

Олборлолт мян.тонн 592.3 734.2 647.4 653.4 681.6 4.3%

Экспорт мян.тонн 663.8 817.0 732.9 733.7 749.2 2.1%

мян.ам$ 758,546.8 916,681.9 764,732.3 1,014,023.5 1,062,425.5 4.8%


2019 оны эхний хагас жилийн байдлаар зэсийн нийт экспортын дүн 749.2 мян.тонн буюу 41.9 хувийг “Эрдэнэт үйлдвэр” ХХК, 58.1 хувийг нь “Оюутолгой” ХХК гаргасан байна.

Хүснэгт 17. Зэс экспортлогч голлох аж ахуйн нэгжүүдийн экспортын хэмжээ /мян.тонн/

№ Экспортлогчийн нэр 2018 он 2019 он Өөрчлөлт /хувиар/

1 Оюутолгой ХХК 412.8 435.1 5.4

2 Эрдэнэт ХХК 320.9 314.1 -2.1

3 Бусад ААН - 0 -

Нийт тоо хэмжээ 733.7 749.2 3.3

Зэсийн хүдэр, баяжмалын экспортын голлох хувийг дээрх 2 компани эзлэж байгаа бөгөөд бусад компаниуд зөвхөн сорьц хэлбэрээр экспорт хийсэн байна.

Хүснэгт 18. 2011-2018, 2019 оны II дүгээр улирлын байдлаар экспортод гаргасан зэсийн олон улсын зах зээлийн жишиг үнийн мэдээлэл (ам.доллар/тонн)

Он/сар 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

1 сар 9,147.26 7,567.55 7,962.10 7,202.55 6,422.23 4,628.60 5,665.83 6,800.64 6,093.52

2 сар 9,555.70 8,043.45 8,048.77 7,294.33 5,815.08 4,462.30 5,736.99 7,079.88 5,931.58

3 сар 9,867.60 8,422.69 8,070.00 7,151.58 5,701.49 4,594.96 5,941.10 7,001.33 6,277.77

4 сар 9,530.65 8,441.50 7,662.24 6,667.56 5,925.46 4,947.04 5,821.09 6,795.25 6,450.31

5 сар 9,483.25 8,296.50 7,202.97 6,670.24 6,027.97 4,850.55 5,697.37 6,838.07 6,444.50

6 сар 8,927.05 7,364.00 7,228.62 6,883.18 6,300.08 4,707.85 5,591.11 6,821.30 6,027.71

7 сар 9,045.43 7,419.79 7,003.72 6,805.80 5,833.22 4,630.26 5,699.08 6954.17


13

Зураг 5. 2011-2018, 2019 оны II дүгээр улирлын байдлаар экспортонд гаргасан зэсийн жишиг үнийн жилийн дундаж

ТӨМРИЙН ХҮДЭР: 2019 оны эхний хагас жилийн байдлаар төмрийн хүдэр, баяжмалын экспорт 4,115.1 мянган тонн байгааг өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад 22.0% өсөв. 2019 оны эхний хагас жилийн байдлаар олон улсын зах зээл дээр төмрийн үнэ харьцангуй өндөр байсан нь манай улсын төмрийн экспортод мэдэгдэхүйц нөлөө үзүүлэв. Тайлант хугацаанд төмрийн олборлолт өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад 29.0 хувиар, харин экспортын бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтөөс шалтгаалсан орлогын хэмжээ 61.3 хувиар тус тус нэмэгджээ.

Хүснэгт 19. Төмрийн хүдрийн экспортын хэмжээ /эхний хагас жилээр/


2015 2016 2017 2018 2019 Өөрчлөлт /хувиар/

Олборлолт мян.тонн 2,164.4 2,242.4 4,566.5 4,095.9 5,282.1 29.0%

Экспорт мян.тонн 2,271.9 2,552.7 2,740.0 3,373.2 4,115.1 22.0%

мян.ам$ 154,812.2 146,814.6 161,963.3 156,120.6 251,804.9 61.3%


Хүснэгт 20. Төмрийн хүдэр экспортлогч голлох аж ахуйн нэгжүүдийн экспортын хэмжээ /мян. тонн/

№ Экспортлогчийн нэр 2018 он 2019 он Өөрчлөлт /хувиар/

1 Болд төмөр ерөө гол ХХК 1,312.0 1,695.9 29.3

2 Дарханы төмөрлөг ХК 600.0 784.7 30.8

3 Монголросцветмет ХХК 215.3 234.3 4.5

4 Алтайн хүдэр ХХК 624.6 652.8 8.8

6 Бусад ААН 621.3 747.4 20.3

Нийт тоо хэмжээ 3,373.2 4,115.1 22.0

8,952.63

7,872.25

6,725.52

6,924.22

5,650.59

4,776.33

6,067.75

6,583.73

6,204.23

4,000.00

5,000.00

6,000.00

7,000.00

8,000.00

9,000.00

10,000.00

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

8 сар 9,619.24 7,588.71 6,892.51 7,104.02 5,456.22 4,855.36 5,978.11 6247.62

9 сар 9,041.30 7,491.91 7,181.88 7,000.18 5,088.56 4,757.82 6,477.68 6039.26

10 сар 8,314.84 8,068.03 7,161.11 6,871.83 5,207.32 4,706.78 6,582.68 6019.61

11 сар 7,347.50 8,069.00 7,188.38 6,738.73 5,221.81 4,731.76 6,796.85 6215.23

12 сар 7,551.77 7,693.92 7,066.06 6,700.67 4,807.63 5,442.73 6,825.09 6192.39

AVE 8,952.63 7,872.25 7,389.03 6,924.22 5,650.58 4,776.34 6,067.74 6,583.72 6,204.23


14

2019 оны эхний хагас жилийн байдлаар нийт 4,1 сая тонн төмрийн хүдэр, баяжмал экспортлосноос “Болд төмөр ерөө гол” ХХК 41.2 хувь, “Алтайн хүдэр” ХХК 15.9 хувь, “Дархан төмөрлөг” ХК 19.1 хувь, “Монголросцветмет” ХХК 5.7 хувийг тус тус экспортод гаргасан байна.

Хүснэгт 21. 2013-2018, 2019 оны II дүгээр улирлын байдлаар экспортод гаргасан төмрийн хүдрийн олон улсын зах зээлийн жишиг үнийн мэдээлэл (ам.доллар/тонн)

Он/сар 201 3 2014 2015 2016 2017 2018 2019

Агуулга

58% агууламж бүхий хүдэр, баяжмал

58% агууламж бүхий хүдэр

58% агууламж бүхий хүдэр

56%

хүдэр

60%

баяжмал

56%

хүдэр

60%

баяжмал

56%

хүдэр

60%

хүдэр

56%

хүдэр

60%

хүдэр Бүхэл хүдэр

Нунтаг хүдэр

Бүхэл хүдэр

Нунтаг хүдэр

1 сар 116.9 110.4 121.9 109.1 69.1 55.9 28.7 36.0 61.68 62.27 40.68 61.36 40.1 59.3

2 сар 137.9 131.6 118.1 108.1 72.5 55.9 30.3 34.0 63.13 72.49 45.34 65.27 47.6 67.2

3 сар 143.4 138.0 109.9 102.3 65.5 50.1 35.8 37.9 68.45 79.21 47.43 67.46 58.7 78.4

4 сар 140.8 131.0 96.1 88.8 53.5 44.5 45.0 47.1 63.80 78.57 41.03 61.02 62.7 79.7

5 сар 127.3 121.6 100.8 93.8 44.6 39.8 47.8 50.4 44.83 61.70 38.01 56.94 71.9 86.2

6 сар 115.7 108.6 89.3 79.8 54.6 48.9 44.1 45.2 38.40 53.44 36.94 56.34 64.2 88.8

7 сар 104.7 98.0 75.5 67.8 59.5 52.5 41.9 41.7 32.76 48.58 35.17 54.7

8 сар 118.1 109.4 80.6 72.9 43.9 41.4 45.4 46.0 41.19 58.30 33.86 53.5

9 сар 128.2 119.2 80.4 71.6 44.9 42.3 47.6 50.4 47.84 66.62 35.19 56.1

10 сар 122.6 112.6 71.6 61.7 50.1 46.6 42.3 45.8 42.20 61.45 36.4 58.2

11 сар 122.6 111.1 69.9 61.4 45.9 42.5 43.7 46.8 34.99 51.48 35.5 62.5

12 сар 127.6 115.2 67.9 57.8 39.9 37.2 55.4 59.4 36.25 54.74 41.1 63.0

Дундаж үнэ

125.4 117.2 90.2 81.3 53.7 46.5 42.3 45.1 47.96 62.40 39.2 59.7 57.53 76.60

ЦАЙР: 2019 оны эхний хагас жилийн байдлаар 43.3 мянган тонн цайр олборлосон байгаа нь өмнөх оны мөн үеэс 3.7 мянган тонноор их буюу 9.3 хувиар өссөн өсөлт ажиглагдав. Цайрын хүдэр, баяжмалын экспорт 2019 оны 2 улирлын байдлаар нийт 72.4 мянган тонн болсон нь өмнөх оны мөн үеэс 10.8 мянган тонноор их буюу 17.5 хувиар нэгэн адил өссөн үзүүлэлттэй байна. Тухайн хугацаан дахь цайрын экспортын орлогын хэмжээ 2018 оны түвшинд байгаа нь олон улсын зах зээл дээр цайрын үнэ буурсантай холбоотой юм. 2018-2019 онуудын цайрын зах зээлийн жишиг үнийн жилийн дундаж нь даруй 547.45 ам.доллар буюу 17.0 хувиар буурсан байна.

Хүснэгт 22. Цайрын баяжмалын олборлолт, экспортын хэмжээ

Үзүүлэлт Хэмжих

нэгж 2013.II 2014.II 2015.II 2016.II 2017.II 2018.II 2019.II Өөрчлөлт /хувиар/

2019.II/2018.II

Олборлолт мян.тн 57.0 46.8 45.4 42.6 40.0 39.6 43.3 9.3%

Цайрын экспорт

мян.тн 42.1 45.4 56.5 67.9 57.7 61.6 72.4 17.5%

мян.ам $ 41,780.0 44,190.8 70,898.1 72,385.5 86,427.4 107,963.0 107,148.9 -0.7%


Хүснэгт 23. 2011-2017, 2018 оны II улиралд экспортод гаргасан цайрын олон улсын зах зээлийн жишиг үнийн мэдээлэл (ам.доллар/тонн)

Он/сар 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

1 сар 2280.93 1916.38 2037.19 1973.88 2171.36 1521.74 2671.34 3192.04 2624.87

2 сар 2371.55 1980.69 2032.87 2038.12 2110.32 1511.88 2712.68 3446.75 2558.49

3 сар 2465.13 2058.21 2129.01 2035.02 2028.74 1710.47 2848.04 3539.36 2702.34


15

Он/сар 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

4 сар 2349.24 2034.55 1935.57 2014.07 2028.61 1804.32 2781.33 3280.03 2850.90

5 сар 2372.39 2048 1852.63 2030.28 2206.52 1851.12 2632.5 3190.48 2937.97

6 сар 2160.43 1852.5 1828.76 2060.02 2289.13 1870.87 2589.78 3057.41 2746.79

7 сар 2230.48 1855.18 1838.92 2126.47 2087.05 2022.59 2571.54 3091.22

8 сар 2390.55 1850.82 1835.6 2310.69 2001.69 2184.43 2784.64 2658.19

9 сар 2211.82 1813.46 1894.24 2328.88 1809.62 2282.4 2981.45 2510.05

10 сар 2076.77 2001.82 1848.17 2293.74 1718.64 2292.44 3119.18 2432.72

11 сар 1859.17 1911.43 1882.5 2272.37 1727.73 2313.83 3273.52 2671.26

12 сар 1916.11 1904.02 1868.36 2259.06 1581.97 2568.41 3235.62 2592.28

Зураг 6. 2011-2018, 2019 оны эхний хагас жилийн байдлаарх экспортонд гаргасан цайрын жишиг үнийн жилийн дундаж

Хүснэгт 24. Цайр экспортлогч голлох аж ахуйн нэгжүүдийн экспортын хэмжээ /тонн/

№ Экспортлогчийн нэр 2014.II 2015.II 2016.II 2017.II 2018.II 2019.II Нийт

1 Цайрт минерал ХХК 21,289.6 27,776.3 33,365.4 40,628.2 48,076.0 55,888.3 227,023.80

2 Шинь шинь ХХК - - - 17,071.8 13,557.63 16,156.6 46,786.03

3 Шанлун ХХК 114.56 - - - 114. 56

4 Юүшэнгминг ХХК 682.09 - - 682.09

5 Монлаа ХХК ГХО 0.3 0.3

Нийт тоо хэмжээ 22,086.25 27,776.30 33,365.40 57,700.00 61,633.63 72,045.20 274,606.78

2019 оны эхний хагас жилийн байдлаар улсын хэмжээнд нийтдээ 2 аж ахуйн нэгж 72,045.20 тонн цайр экспортлосноос “Цайрт минерал” ХХК нь 77.6 хувь, “Шинь шинь” ХХК 22.4 хувийг тус тус экспортонд гаргасан байна. Харин “Монлаа” ХХК 0.3 тонн цайрын хүдрийг дээж хэлбэрээр экспортложээ.

ЖОНШ: 2019 оны эхний хагас жилийн байдлаар 93.1 мянган тонн жонш олборлосон нь өмнөх

оны мөн үеэс 2.3 мянган тонноор их буюу 2.5 хувиар өссөн байна. Жоншны хүдэр, баяжмалын экспорт 2019 оны 2 улирлын байдлаар нийт 286.4 мянган тонн байгаа нь өмнөх оны мөн үеэс 90.4 мянган тонноор их буюу 46.1 хувиар өссөн үзүүлэлттэй байгаа нь олон улсын зах зээл дээр жоншны үнэ эрс өссөнтэй холбоотой юм. Тухайн хугацаанд экспорт нийт дүнгээрээ 92.8 сая ам.долларт хүрсэн бөгөөд энэ нь 2018 оны мөн үеэс 44.3 хувиар илүү байна.

2,223.71

1,935.59 1,915.32

2,145.22

1,980.12 1,994.54

2,850.14

2,971.82

2,736.89

1,800.00

2,000.00

2,200.00

2,400.00

2,600.00

2,800.00

3,000.00

3,200.00

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019


16

Хүснэгт 25. Жоншны хүдэр, баяжмалын олборлолт, экспортын хэмжээ, 2013-2019 онуудын эхний хагас жилийн байдлаар

Үзүүлэлт Хэмжих

нэгж

2014.II

2015.II

2016.II

2017.II

2018.II

2019.II Өөрчлөлт

хувиар 2019.II/2018.II

Олборлолт мян.тн 24.9 46.8 54.3 78.8 90.8 93.1 2 .5%

Экспорт мян.тн 138.4 137.8 119.1 142.6 196.0 286.4 4 6 .1%

мян.ам $ 30,457.4 31,859.4 27,360.0 34,352.4 64,313.5 92,814.0 4 4 .3%


Хүснэгт 26. Жонш экспортлогч голлох аж ахуйн нэгжүүдийн экспортын хэмжээ /тонн/

Экспортлогчийн нэр 2014.IV 2015.IV 2016.IV 2017.IV 2018.IV 2019.II Нийт

1 Монголжүюаньли ХХК 14,292.90 9,380.40 27,885.57 33,059.78 12,279.99 96,898.64

2 Эм Жи Би ХХК 17,656.06 24,576.85 17,707.85 4,377.94 64,318.70

3 Монголчех металл ХХК 30,311.20 16,815,29 36,950.00 25,549.49 60,392.97 38,824.00 192,027.66

4 Говьшоо ХХК 7,540.00 22,350.60 22,764.37 6,180.81 58,835.78

5 Монросцветмет ХХК 41,650.30 41,477.73 29,310.40 21,864.05 27,518.70 16,736.40 178,557.58

6 Хэрлэн энерго ХХК 19,898.10 22,270.00 23,184.11 4,015.53 69,367.74

7 Баялаг жонш ХХК 27,999.80 21,579.63 19,230.60 13,734.58 17,915.74 8,570.89 109,031.24

8 Дэр бумба ХХК 13,860.40 5,768.40 19,628.80

9 Бусад (34 ААН) 110,278.50 110,278.50

10 Флюмон ХХК 21,815.40 28,866.25 17,172.71 42,267.68 15,735.05 125,857.09

11 Бусад (44 ААН) 119,668.94 119,668.94

12 Бусад (45 ААН) 188,861.40

13 Баян жонш ХХК 23,264.60 23,264.60

14 Адил-Оч ХХК 18,062.60 5,222.48 9,200.88 7,130.42 39,616.38

15 Кевин инвест ХХК 21,726.90 21,726.90

16 Бужгар орд ХХК 34,987.99 31,141.91 66,129.90

17 Тавин эх ХХК 26,870.71 10,427.50 37,298.21

18 Эко хэлхээ ХХК 39,107.59 6,256.75 45,364.34

19 Бусад (43 ААН) 129,063.40 129,063.40

20 Бусад (34 ААН) 132,019.09 132,019.09

21 Бусад (46 ААН) 219,420.01 219,420.01

22 Бусад (36 ААН) 128,735.03 128,735.03

Нийт тоо хэмжээ 313,894.20 263,439.61 248,820.30 319,327.93 555,229.80 286,396.69 1,987,108.53

2019 оны эхний хагас жилийн байдлаар улсын хэмжээнд нийтдээ 47 аж ахуйн нэгж 286,396.69 тонн жонш экспортлосноос “Монголжүюаньли ХХК” ХХК нь 4.3 хувь, “Эм Жи Би” ХХК 1.5 хувь, “Монголчех металл” ХХК 13.6 хувь, “Монголросцветмет” ХХК нь 5.8 хувь, “Говьшоо” ХХК нь 2.2 хувь, “Бужгар орд” ХХК нь 10.9 хувь, “Флюмон” ХХК нь 5.5 хувийг, харин үлдэж буй бусад 40 ААН нь нийт экспортын 56.3 хувийг тус тус гаргасан байна.

Хүснэгт 27. 2014-2018, 2019 оны II байдлаар экспортод гаргасан жоншны олон улсын зах зээлийн жишиг үнийн мэдээлэл (ам.доллар/тонноор)

Он/сар 2014. IV 2015. IV 2016. IV 2017.IV 2018.IV 2019.II

Жонш флотаци 97.0 хувийн агуулга, нунтаг

313.69 286.29 259.88 332.87 474.16 496.69


308.85 280.39 254.52 326.02 464.39 486.45


17

Жонш металлургийн 92.0 хувийн агуулга

259.76 258.89 281.06 311.40 389.65 383.33


240.00 243.67 261.00 287.71 360.00 354.17


210.00 210.00 233.42 246.10 320.00 333.33


196.88 196.88 218.83 230.74 300.00 312.50

Зураг 7. 2014-2018, 2019 оны эхний хагас жилийн байдлаар экспортонд гаргасан жоншны ангиллуудын жишиг үнийн жилийн дундаж

1.3 Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийн тухай тоон мэдээлэл 2019 оны 06 дугаар сарын 30-ны өдрийн байдлаар хүчин төгөлдөр 1,597 хайгуулын тусгай

зөвшөөрөл, 1,717 ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл, нийт 3,314 ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлүүдийг 2,065 аж ахуйн нэгжүүд эзэмшиж байна.

Ашиглалтын болон хайгуулын тусгай зөвшөөрөлтэй нийт талбайн хэмжээ 8,824.68 мян.га

талбай бөгөөд Монгол Улсын нийт нутаг дэвсгэрийн 5.64%-ийг эзэлж байна. Үүнээс ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй талбайн хэмжээ нь 1,665.63 мян.га, хайгуулын тусгай зөвшөөрөлтэй талбайн хэмжээ нь 7,159.06 мян.га байна. Зураг 8. Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийн тоо

0

100

200

300

400

500

600

2014 2015 2016 2017 2018 2019







Ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл

48%

Хайгуулын тусгай

зөвшөөрөл52%


18

2018 оны 12 дугаар сараас 2019 оны эхний хагас жилд ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийн тоо 0.72 хувиар буурсан байна.

Хүснэгт 28. Тусгай зөвшөөрлийн тоо хэмжээний судалгаа

Он Тусгай зөвшөөрлийн тоо Өсөлт,

Бууралт (%)

2013 3,024 -14.50

2014 2,736 -9.52

2015 3,380 23.54

2016 3,839 13.58

2017 3,366 -12.32

2018 3,244 -0.83

2019 3,314 -0.72

Ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг ашигт малтмалын төрлөөр нь ангилж үзвэл 348 аж ахуй нэгжүүдэд 528 тусгай зөвшөөрлийг алт олборлохоор, 282 аж ахуй нэгжүүд 331 тусгай зөвшөөрлийг барилгын материал олборлохоор, 171 аж ахуй нэгжүүд 283 тусгай зөвшөөрлийг нүүрс олборлохоор, 126 аж ахуй нэгжүүд 162 тусгай зөвшөөрлийг жонш олборлохоор, 55 аж ахуй нэгжүүд 71 тусгай зөвшөөрлийг төмөр олборлохоор, 17 аж ахуй нэгжүүд 21 тусгай зөвшөөрлийг зэс олборлохоор тус тус эзэмшиж байна. Зураг 9.Ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн судалгаа (ашигт малтмалын нэр төрлөөр)

Ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн нийт талбайн хэмжээ нь 1,665.63 мянган га үүнээс хамгийн

том газар нутгийг нүүрсний ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл 51.9% буюу 863.82 мянган га, алтны тусгай зөвшөөрөл 19.7 % буюу 327.54 мянган га, бусад нэр төрлийн ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөлд 28.5% буюу 474.26 мянган га талбайг эзэлж байна.

Хүснэгт 29. Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийн нэр төрлийн судалгаа (2019 оны эхний хагас жилийн байдлаар)

№ Ашигт малтмалын нэр төрөл

Ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл Төрийн Дотоодын Гадаадын Нийт

ТЗ-ын тоо

ААН тоо

Талбайн хэмжээ (мян.га)

ТЗ-ын тоо

ААН тоо


ТЗ-ын тоо

ААН тоо


ТЗ-ын тоо

ААН тоо


1 Алт 6 1 1.30 441 294 198.80 81 53 127.44 528 348 327.54 2 Бар/м 8 4 4.33 306 262 76.24 17 16 2.20 331 282 82.77 3 Нүүрс 15 4 76.45 217 134 526.54 51 33 260.84 283 171 863.82 4 Жонш 14 2 0.79 117 97 17.49 31 27 8.00 162 126 26.28 5 Төмөр 3 2 0.60 43 36 32.63 25 17 9.33 71 55 42.56 6 Зэс 2 2 28.35 13 9 38.40 6 6 24.89 21 17 91.65 7 Бусад 9 7 5.28 145 130 129.40 47 39 96.32 201 176 231.00

Нийт 57 22 117.10 1282 962 1,019.50 258 191 529.03 1597 1175 1,665.63

348

282

171

126

55

17

176

0

50

100

150

200

250

300

350

400

Алт Бар/м Нүүрс Жонш Төмөр Зэс Бусад


19

Нутаг дэвсгэрийн судалгаанаас харахад Төв аймагт хамгийн олон 470 тусгай зөвшөөрөл, Дорноговь аймагт 413, Өмнөговь аймагт 292, Дундговь аймагт 271 тусгай зөвшөөрөл тус тус олгогдсон байна. Харин талбайн хэмжээгээр Дорноговь аймагт хамгийн их талбай буюу 1,473.84 мянган га, Өмнөговь аймагт 1,395.55 мянган га, Говь-Алтай аймагт 990.42 мянган га талбайг хамарсан байна.

Хүснэгт 30. Тусгай зөвшөөрлийн нутаг дэвсгэрийн судалгаа

№ Аймаг/хот Хайлгуулын тусгай зөвшөөрөл Ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл Нийт тусгай зөвшөөрөл

Талбайн тоо Талбайн хэмжээ (мян.га)



1 Архангай 14 62.03 29 13.03 43 75.06

2 Баян-Өлгий 54 134.90 27 14.49 81 149.39

3 Баянхонгор 115 422.97 93 102.96 208 525.93

4 Булган 44 93.96 68 34.04 112 128.00

5 Говь-Алтай 152 901.16 56 89.26 208 990.42

6 Говьсүмбэр 11 8.33 18 39.02 29 47.35

7 Дархан-Уул 27 10.77 71 7.99 98 18.76

8 Дорноговь 235 1,243.51 178 230.33 413 1,473.84

9 Дорнод 98 462.58 80 63.03 178 525.61

10 Дундговь 157 564.35 114 177.50 271 741.85

11 Завхан 63 312.25 9 14.88 72 327.14

12 Орхон 3 0.10 11 11.06 14 11.16

13 Сэлэнгэ 129 72.11 130 39.39 259 111.50

14 Сүхбаатар 46 391.30 58 48.66 104 439.96

15 Төв 165 304.65 305 148.24 470 452.88

16 Увс 117 420.18 49 21.31 166 441.49

17 Улаанбаатар 95 8.04 165 12.35 260 20.39

18 Ховд 104 319.87 31 13.21 135 333.08

19 Хэнтий 144 363.38 121 50.22 265 413.61

20 Хөвсгөл 16 50.68 21 10.20 37 60.88

21 Өвөрхангай 52 128.31 26 12.53 78 140.84

22 Өмнөговь 183 883.63 109 511.92 292 1,395.55

Нийт 2,024 7,159.06 1,769 1,665.63 3,793 8,824.68


20

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ. ОЛОН УЛСЫН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН МЭДЭЭЛЭЛ

2.1 Алтны дэлхийн зах зээл, хэтийн төлөв

Зах зээлийн хураангуй

Худалдааны болон геополитикийн эрсдэл нь алтны үнийг дэмжих хандлагатай байгаа бөгөөд

2021 онд унц нь дундажаар 1440.0 ам.доллар болж өсөх төлөвтэй байна.

Австралийн экспортын хэмжээ 2020-2021 онд 12.0 хувиар өсч, алт 370.0 тонн болж дээд

цэгтээ хүрэх төлөвтэй байна.

Алтны үнэ өсөх хандлага, дотоодын алтны олборлолт, экспортын хэмжээ зэргийг харуулсан

Австралийн алтны экспорт 2020-2021 онд 22.0 тэрбум доллараас илүү гарах төлөвтэй байна.

Алтны үнэ

Алтны үнэ 2019 оны эхний хагаст өсөв.

АНУ, Хятадын хоорондын худалдааны хурцадмал байдлаас шалтгаалан алтны үнэ 2019 оны

эхний улиралд 6.1 хувиар өсч, дундажаар унц нь 1304.0 ам.доллар болжээ. Гэсэн хэдий ч АНУ, Хятад улсын худалдааны яриа хэлэлцээр амжилттай эхлүүлнэ гэж найдаж, АНУ, Хойд Солонгос хоорондын геополитикийн хурцадмал байдлыг намжаах хүлээлт нь алтны үнэд нөлөөлж 2019 оны 4-р сараас 5-р сарын хооронд унц нь 1300.0 ам доллар болж буурав. 2019 оны 5-р сарын 10-ны өдрөөс эхлэн АНУ-ын Засаг захиргаанаас Хятадын импортын 200.0 тэрбум долларын бараа бүтээгдэхүүний тарифыг 10.0 хувиас 25.0 хувь болгон нэмэгдүүлэх шийдвэрийг гаргасны дагуу алтны үнэ 2019 оны 5-р сарын дундуур унц нь 1300.0 ам.долларын хязгаарыг давж огцом өссөн. 2019 оны 6-р сард АНУ-ын эдийн засгийн өсөлт буурах вий гэсэн болгоомжлол нь алтны зах зээлийн үнэ АНУ-ын зээлийн хүүгийн цаашдын өсөлтөд нөлөөлөхөд хүргэж, улмаар АНУ-ын үнэт цаасны зарим сул тал нь хөрөнгө оруулагчдыг алт гэх мэт эрсдэл багатай, аюулгүй салбарт бизнес эрхлэхэд түлхэж байна. Алт нь богино хугацаанд сайн үзүүлэлттэй хэвээр байна.

Алт дэлхийн өнцөг булан бүрт сайн үзүүлэлттэй байх нь худалдаа, геополитикийн тодорхой

бус байдал зэргээс үүдэлтэй. Дэлхийн 2 орны хоорондын худалдааны хурцадмал байдал цаашид үргэжлэх төлөвтэй байгаа бөгөөд АНУ, Хятад зэрэг томоохон эдийн засагтай улсууд дэлхийн эдийн засгийн өсөлтийг бууруулж, хэрэглэгчид болон бизнесийн итгэл үнэмшилд нөлөөлж болзошгүй хэмжээнд хүрээд байна.

Солонгосын хойг дахь геополитикийн хурцадмал байдал, Хойд Солонгост тавьсан хориг арга хэмжээ, цөмийн зэвсгээс ангижрахтай холбоотой зэрэг тулгамдсан асуудлууд болон Ойрхи Дорнод, Газын зөрчил, Сирийн иргэний дайн, АНУ, Ираны хурцадмал байдал зэрэг бэрхшээл дагуулсан асуудлууд нь алтны үнийг бууруулах гол эрсдэлийн үндсэн эх үүсвэр болж байна. Тодорхой бус байх үед алт гэх мэт аюулгүй газар өмчийн эрэлт ихэвчлэн нэмэгддэг. Алтны үнэ 2019-2021 оны хооронд жилийн дунджаар 4.2 хувиар өсч, 2021 онд нэг унц нь 1440.0 ам.доллар болох төлөв ажиглагдаж байна.

Зураг 10. Алтны үнэ ба америк доллар


21

Эх сурвалж: Resources and Energy Quarterly June 2019

Дэлхийн алтны хэрэглээ

Дэлхийн алтны хэрэглээ 2019 оны 1-р улиралд нэмэгдэв.

Дэлхийн алтны эрэлт нь дэлхийн хөгжингүй орнуудын Төв банкны шууд худалдан авалт болон алтны арилжаагаар төрөлжсөн хөрөнгө оруулалтын сангуудын эх үүсвэрт шаардагдах хөрөнгийн эрэлтээс хамаарч 2019 оны 1-р улиралд 7.0 хувиар өсч, 1053.0 тоннд хүрэв. Энэ хугацаанд албан ёсны салбарын эрэлт өмнөх жилээс 68.0 хувиар өсч, 145.0 тоннд хүрсэн үзүүлэлт нь анх удаа 2013 оны 1-р улиралд хийсэн цэвэр худалдан авалтын хэмжээг давсан үзүүлэлт болж байна. Худалдааны хурцадмал байдал, эдийн засгийн өсөлтийн удаашрал, ам долларын ханшийн өөрчллөлт, ашиг олох сонирхол зэрэг эдийн засгийн тодорхой бус байдал нь хөгжингүй орнуудын төв банкуудын өсөн нэмэгдэж буй ашиг сонирхолд нийцсэн алтны эрэлтийг өсгөх хурдасгуур болж байна. Алтны тусламжтайгаар Бирж-Худалдааны сан эзэмшигчид 2019 оны эхний улиралд дэлхийн өнцөг булан бүрээс 40.0 гаруй тонн (эсвэл 1.9 тэрбум ам.доллар) орж ирүүлсэн нь өнгөрсөн оны мөн үеэтэй харьцуулахад 48.0 хувиар өсчээ.

АНУ-ын Холбооны нөөцийн сан нь илүү алсыг харсан, мөнгөний уян хатан бодлогын арга барилыг хэрэгжүүлж буй өнөөгийн энэ цаг үед алтны тусламжтайгаар Бирж-Худалдааны сангийн эрэлтийг дэмжиж байна. Алтны үнэт эдлэлийн эрэлт 2019 оны 1 улиралд өмнөх жилтэй харьцуулахад ердөө 0.6 хувиар өсч, 530.0 тоннд хүрсэн ба үүнээс гол хэрэглэгч болох Энэтхэг улсын эрэлт 5.2 хувиар өсчээ. Энэтхэгийн хэрэглэгчид алтны үнийн бууралтын давуу талыг ашиглан 2019 оны эхний 3 сард хурим хийхтэй холбоотойгоор худалдан авалтын хэмжээ бага зэрэг нэмэгдсэн хэдий ч Энэтхэгийн үнэт эдлэлийн эрэлт-хэрэгцээ жилийн 1.8 хувиар буурсан байна. Энэ бууралт нь АНУ-тай хийсэн худалдааны хурцадмал байдал болон эдийн засгийн өсөлт удааширч байгаа нь зэрэг нөхцөл байдлаас хамаарсан хэрэглэгчдийн сэтгэл зүйгээс шалтгаалсан байна.

Технологийн салбарт ашигласан алтны хэмжээ 2019 оны 1-р улиралд жилийн өмнөхөөс 3.1 хувиар буурч, 79.0 тонн болжээ. Энэ нь АНУ дахь электроникийн салбарын өсөлт сул, түүнчлэн АНУ, Хятад улсуудын хоорондын худалдааны хурцадмал байдлаас үүдэлтэй. Улирлын туршид дэлхийн хамгийн том технологийн компани болох Apple компани 17 жилийн хугацаанд анх удаа ашгийн тухай сэрэмжлүүлгийг гаргажээ.

Дэлхийн хэрэглээ нь 2019-2020 онуудад өсөж, 2021 оноос буурах хандлагатай байна.

Дэлхийн алтны хэрэглээ 2019, 2020 онуудад жилд дунджаар 3.7 хувиар өсч, улмаар 2020 онд 4728.0 тоннд хүрэх ба, дараа нь 2021 оноос эхлэн 4.9 хувиар буурч 4497.0 тоннд хүрэх төлөвтэй байна.


22

Энэхүү өсөлтийг төв банкууд алт худалдан авснаас үүдэлтэй бөгөөд 2019, 2020 онуудад жилд 4.3 хувиар өсч, 2020 он гэхэд 700.0 тонноос дээш өсөлттэй гарах төлөвтэй байна. Урьдчилсан байдлаар албан ёсны салбар цэвэр худалдан авагч хэвээр байх төлөвтэй байна. Төв банкны нөөцийг төрөлжүүлж, нэмэгдүүлэх хэрэгцээ нь олон орны төв банкнуудын зүгээс алтруу чиглэсэн сонирхолыг нэмэгдүүлэх гол хүчин зүйл болдог. 2020 онд 711.0 тонн болж дээд цэгтээ хүрсэн төв банкуудын худалдан авалт нь геополитикийн эрсдлээс шалтгаалан 2021 онд 10.0 хувиар буурч 640.0 тоннд хүрэх төлөвтэй байна.

Жижиглэнгийн хөрөнгө оруулалт нь алтны баталгаат цувимал, зоосны эрэлт 2019, 2020 онд өсөхийн хэрээр дэлхийн алтны хэрэглээг нэмэгдүүлэх болно гэж үзэж байна. Жижиглэнгийн хөрөнгө оруулалт 2019, 2020 онд 13, 12 хувиар өссөнөөс шалтгаалан дээрх хугацаанд 1244 тонн ба 1392 тонноор тус тус өснө гэж үзэх үндэслэлтэй байна. Энэ нь хөгжингүй болон хөгжиж буй эдийн засагтай орнуудын эдийн засгийн өсөлт саарч, Европ, Венесуэль, Ойрхи Дорнод дахь улс төрийн тодорхой бус байдал нь худалдааны хурцадмал байдлыг дэмжиж байна. БНХАУ, АНУ-ын хооронд үргэлжилж буй худалдааны хурцадмал байдал нь алтны эрэлтийг нэмэгдүүлэх хандлагыг дэмжиж байгаагаас хамаарч жижиглэнгийн хөрөнгө оруулагчид Хятадын мөнгөн тэмдэгтийн ханшны уналтын эсрэг алт худалдан авахыг эрмэлзэж байна. Гэсэн хэдий ч дэлхийн эдийн засгийн өсөлт саарч, худалдааны хурцадмал байдал намжих төлөвтэй байгаа тул алтны жижиглэнгийн хөрөнгө оруулалт 2020 оноос хойш буурах төлөвтэй байна.

Дэлхийн үнэт эдлэлийн хэрэглээ нь дэлхийн алтны хэрэглээг нэмэгдүүлэх болно. Үнэт эдлэлийн эрэлт 2020 онд 5.7 хувь, 2021 онд 4.6 хувь (2357 тоннд) өсөх төлөвтэй байна. Дэлхийн хамгийн том үнэт эдлэл хэрэглэгч болох Хятад улсын эрэлт Хятадын засгийн газрын мөнгөний болон санхүүгийн дэмжлэгээр хүчтэй хэвээр байх төлөвтэй байна. Нэмж дурьдахад, үнэт эдлэлийн олборлолтийн инноваци нь бүтээгдэхүүний өргөн хүрээг хамрах болсон нь хэрэглэгчдэд илүү олон сонголтыг өгч, алтны эрэлтийг өндөр түвшинд хүргэх хандлагыг агуулж байна.

Энэтхэг улс нь алтны үнэт эдлэлийн дэлхийн хоёр дахь хэрэглэгч юм. Эдийн засгийн тогтвортой өсөлт, хотжилт, фермийн орлого өсч, хэрэглэгчдийн сэтгэл зүй сайжирч байгаа нь эрэлтийн хүчтэй өсөлтийг бий болгодог. Зураг 11. Дэлхийн алтны хэрэглээ


Алтны олборлолт

Дэлхийн алтны олборлолт 2019 оны 1-р улиралд буурсан.


23

Дэлхийн алтны нийлүүлэлт 2019 оны 1-р улиралд жилийн эцсийн дүнгээс 0.3 хувиар буурч, 1150 тоннд хүрч, цэвэр hedging буурч байгаатай холбоотой жилийн 72 хувиар буурч, 10 тонн болсон нь алт олборлогчид алтны үнийн өсөлтийн давуу талыг ашиглан алт олборлолтоо цаашид зарахаар болжээ. Австралийн долларын алтны үнэ улирлын турш дээд амжилтыг тогтоож, нэг трой унц нь 1811 австрали доллар болжээ. Үүний үр дүнд Австралийн зарим алт олборлогчид өөрсдийн гарцынхаа мөнгөн гүйлгээг хангахаар сонгосон. Австралийн томоохон алт үйлдвэрлэгч Gold fields нь тус компаниудын 2019 оны олборлолтийн үнэд түгжигдсэн. Хамгийн бага цэвэр олборлолтын hedging-ийг дэлхийн алтны уурхайн олборлолт 2019 оны 1-р улиралд 852 тонн болж, жилийн 1.1 хувиар өссөнөөр нөхөж чадсан. Австрали, Оросын зарим алтны уурхайд олборлолт тасралтгүй явагдаж байгаа нь олборлолтийн өсөлтөд нөлөөлсөн. Австралид Морганс уулын хормойгоор ба Кадия хөндийд олборлолт нэмэгдсэн нь Австралийн алтны олборлолтыг 1-р улиралтай харьцуулбал жилийн 6.2 хувиар өссөн байна. Энэ хугацаанд Оросын алтны олборлолт жилд 4.0 хувь өссөн нь Наталька ил уурхайн олборлолтоос үүдэлтэй юм. Алтны үнэ өндөр байгаа нь алт дахин боловсруулах үйл ажиллагааг дэмжиж, ялангуяа Энэтхэгт алтны хомсдол дэлхийн нийлүүлэлт 2019 оны 1 улиралд өмнөх жилээс 4.7 хувь өсч 288 тоннд хүрчээ.

Дэлхийн алтны олборлолтыг хэтийн төлөвтэй харьцуулахад буурах төлөвтэй байна.

Дэлхийн алтны нийлүүлэлт 2019-2021 оны хооронд жилийн дунджаар 1.6 хувиар буурч, хугацааны төгсгөлд 4437 тоннд хүрэх төлөвтэй байна. Энэ нь удаан хугацааны туршид байгуулагдсан төслүүдийн ашиглалтын хугацааг илэрхийлж байгаа бөгөөд цөөн тооны шинэ төсөл хөтөлбөрүүд хэрэгжиж, өргөжих болно. Дэлхийн алтны уурхайн олборлолт 2019 онд 3399 тонноос 2021 он гэхэд 3202 тонн болж буурах төлөвтэй байна. Дэлхийн уурхайн олборлолт буурах нь ихэнх томоохон алт үйлдвэрлэгч орнуудад ажиглагдах бөгөөд 2019 - 2021 оны хооронд 51 тонн гаруй уурхайн хүчин чадал хаагдах төлөвтэй байгаа ялангуяа Австрали улсад тодорхой ажиглагдах болно. Зураг 12. Дэлхийн алтны олборлолт


Хятад улсын алтны олборлолт цаашид буурах төлөвтэй байгаа бөгөөд тус орны алт олборлогчид байгаль орчны хатуу зохицуулалтад дасан зохицож байна. Индонезийн Грасберг алтны уурхайн үйл ажиллагааг ил уурхайгаас гүн рүү шилжүүлэх нь түүний жилийн олборлолтийг 2019-2021 онуудад 58 тонноор бууруулж магадгүй юм.

Дэлхийн алтны нийлүүлэлтийн хомстолыг нэмэгдүүлснээр дэлхийн алтны уурхайн олборлолтын уналтыг нөхөх магадлалтай. Дахин боловсруулсан алтны нийлүүлэлт 2019, 2020 онд жилд 2.6 хувиар өсч, алтны үнэ өндөр байгаагаас шалтгаалан 1210 болон 1230 тонн болж өсөх төлөвтэй байна. Гэсэн хэдий ч 2020 оноос хойш дахин боловсруулсан нийлүүлэлт бага зэрэг буурч,


24

1225 тонн болж буурах төлөвтэй байгаа тул алтны хомсдол нөөц буурах төлөвтэй байна. Ойрхи Дорнод нийлүүлэтийн хомсдол нь Египт, Туркийн улс төрийн уур амьсгал хэвийн болоход нөлөөлнө.

Австрали

Хайгуулын зардал нэмэгдэх чиг хандлагатай байна.

Австралийн алтны хайгуулын зардал 2019 оны 1-р улиралд 220.0 сая доллар болж, өмнөх жилээс 17.0 хувиар өсч, алтны үнэ өндөр байгаагаас үүдэн хайгуулын зардал өссөөр байна. Баруун Австрали нь Австрали дахь алтны хайгуулын гол судалгааны төв хэвээр үлдсэн бөгөөд алтны хайгуулын нийт зардлын 71.0 хувийг (эсвэл 156.0 сая доллар) эзэлж байна.

Зураг 13. Австралийн алтны хайгуул


Австралийн алтны олборлолт 2019 оны 1-р улиралд нэмэгдэв.

Австралийн алтны олборлолт 2019 оны 1-р улиралд өмнөх жилээс 6.2 хувиар өсч, 77.0 тоннд хүрчээ. Шинэ Өмнөд Уэльс болон Баруун Австралийн хэд хэдэн томоохон алтны уурхайнуудын олборлолтыг сайжруулснаар олөорлолтыг удирдсан.

“Newcrest” компанийн Cadia Valley ба Telfer уурхайнуудын олборлолт өнгөрсөн оноос 53.0 ба

36.0 хувиар тус тус өсч, тээрмийн хүчин чадал, сэргэлт нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор 6.8 ба 3.8 нэгэн адил тонноор нэмэгджээ. Kirkland нуурын Fosterville уурхайн олборлолт нь өнгөрсөн оныхоос 101.0 хувиар өсч, 4.0 тоннд хүрсэн ба, уурхайн тээрэмдэх өндөр түвшин, хүдрийн агууламж өндөр байна. “Newmont” компанийн “Tanami” олборлолт хүдрийн агууламж сайжирснаас үүдэн 13.0 хувиар өсч, 4.1 тонн болжээ.

Гэсэн хэдий ч Newmont’s Boddington уурхайнуудын олборлолт нь хүдрийн агууламж бага байсантай холбоотойгоор 2019 оны 1-р улиралд 4.9 тонноос 4.8 тонн болж буурчээ. Newmont ба Barrick’s нарын хамтарсан “Superpit” алтны уурхай нь түүний олборлолтийн хэмжээг 2018 оны 1-р улиралд харьцуулахад 38.0 хувиар буурч 3.4 тонн болсон бөгөөд 2018 оны 5-р сарын дундуур гарсан чулуулгийн уналт нь доод түвшний овоолго боловсруулалтыг зайлшгүй нэмэгдүүлэхэд хүргэснээс хамаарсан.

Австралийн алтны олборлолт богино хугацаанд өсөх төлөвтэй байна.

Австралийн алтны олборлолт 2018-2019 онд 4.7 хувиар өсч, 317.0 тоннд хүрчээ. 2019-2020 онд олборлолт 339.0 тонн байх төлөвтэй байгаа бол 2020-2021 онд 332.0 тонн хүртэл буурна. Ойрын хугацааны өсөлтийг урьдчилан тооцоолсон хугацаанд онлайн байгаа хэд хэдэн шинэ уурхайгаас


25

жолоодох төлөвтэй байна. Gold Roads’ Gruyere алтны уурхай (жилийн олборлолт 8.4 тонн) 2019 оны хоёрдугаар хагаст ашиглалтад орох төлөвтэй байна. Capricorn Metals’ Karlawinda алтны уурхай (жилийн олборлолт 4.0 тонн) 2020 онд ашиглалтад орох төлөвтэй байна. Resources’ Rosemont уурхай (жилийн олборлолт 3.7 тонн) 2020 онд олборлолт эхлэх гэж байна.

Зураг 14. Австралийн алтны олборлолт


Австралийн алтны экспорт 2019 оны 1-р улиралд өөрчлөгдөөгүй хэвээр байна.

Австрали улс нь 2019 оны 1-р улиралд 5.4 тэрбум доллараар үнэлэгдэх 92.0 тонн цэвэршүүлсэн болон цэвэршүүлээгүй алтыг экспортолжээ. Жилийн 7.0 тонноор экспортын хэмжээ буурсан хэдий ч экспортын орлого харьцангуй тогтвортой байсан бөгөөд үүнийг ханшийн доод түвшингээр дэмжсэн. Энэ хугацаанд Хонконг, Хятадын алтны экспорт өнгөрсөн оны мөн үеэс 30.0 болон 29.0 хувиар буюу 31.0 ба 15.0 тонноор буурсан нь Хятадын эдийн засгийн өсөлт саарсантай холбоотой юм. Гэсэн хэдий ч Сингапурт алтны экспорт өнгөрсөн жилээс 116.0 хувиар өсч, 9.5 тонн болжээ. Энэ нь Зүүн өмнөд Азийн үнэт металлын төв нь хөршүүдтэйгээ алтны арилжаа хийх үйл ажиллагааг нэмэгдүүлснээс шалтгаалсан байна.. Экспорт 2020-2021 он хүртэл өссөөр байх төлөвтэй байна.

Австралийн алтны экспорт 2020-2021 онд 22.0 тэрбум авст. доллар болж дээд цэгтээ хүрч өсөх төлөвтэй байна. Энэхүү өсөлт нь Австралийн алтны үнэ, алтны олборлолт, экспортын хэмжээний хүлээгдэж буй өсөлтийг харуулж байна. Энэхүү үнэлгээний эрсдэл нь алтны үнийн огцом өсөлт, АНУ болон түүний худалдааны түншүүдийн хоорондын худалдааны хурцадмал байдал, Солонгосын хойг ба Ойрхи Дорнод дахь геополитикийн хурцадмал байдал, Европ дахь улс төрийн тодорхой бус байдал зэргээс шалтгаалан алт худалдан авах эрэлт нэмэгдсэнтэй холбоотой юм.

Зураг 15. Австралийн алтны экспорт


26


Хүснэгт 31. Дэлхийн алтны төлөв байдал


2018 2019s 2020f 2021f 2019s2 2020f3 2021f4

Алтны нийт эрэлт

Тонн 4399 4641 4728 4497 5.50% 1.90%

-4.90%

Зохиомол хэрэглээ

Тон 2577 2451 2562 2661 -4.90% 4.50% 3.80%

Уурхайн олборлолт

Тонн 3503 3399 3254 3202 -3.00% -4.30% -1.60%

Үнэ Нэрлэсэн үнэ

$ 1269 1326 1388 1437 4.50% 4.70% 3.50%

Бодит үнэ $ 1298 1326 1357 1375 2.20% 2.30% 1.30% Эх сурвалж: Resources and Energy Quarterly June 2019

2.2 Төмрийн хүдрийн дэлхийн зах зээл, хэтийн төлөв Олон улсын нөхцөл байдлын хураангуй

2019 онд Бразилд болсон ослоос шалтгаалсан нийлүүлэлтийн тасалдал, Хятадын эрэлтийн

нөлөөгөөр үнэ өсч, 80.0 ам.долларт хүрсэн.

2017-2018 онд 61.0 тэрбум ам.доллар байсан Австралийн төмрийн хүдрийн орлого 2018-2019

онд 75.0 тэрбум ам.доллар болж өсөх төлөвтэй байна. Харин 2021 он гэхэд FOB нөхцлөөр

арилжаалагддаг Австралийн төмрийн хүдрийн үнэ буурч, тонн нь дунджаар 57.0 ам.доллар

болж, мөн 2023-2024 онд экспортын орлого 65.0 тэрбум ам.доллар болж буурах төлөвтэй

байна.

Австралийн төмрийн хүдрийн экспортын хэмжээ нь томоохон үйлдвэрлэгчдийн

үйлдвэрлэлийн өсөлтөөс хамаарч 2018-2019 онуудад өсөж 806.0 сая тоннд хүрэх бөгөөд,

цаашид энэ үзүүлэлт 2020-2021 онд 869.0 сая тоннд хүрэх төлөвтэй байна.

Төмрийн хүдрийн үнэ

Бразилд болсон томоохон ослын дараа төмрийн хүдрийн үнэ өссөн.


27

2019 оны 2 дугаар улиралд FOB нөхцлөөр арилжаалагддаг Австралийн төмрийн хүдрийн дийлэнх хэсэг болох (62% Fe) агуулга бүхий төмрийн хүдрийн үнэ нь 54% -иар өсч, тонн нь дунджаар 88.0 ам.доллар буюу сүүлийн 5 жилийн хамгийн өндөр түвшинд хүрсэн.

1-р сард Бразилын Vale уурхайд томоохон осол болсон нь төмрийн хүдрийн нийлүүлэлтэд нөлөөлсөн. Мөн цаг агаарын тааламжгүй байдал нь хойд бүсийн нийлүүлэлтэд нөлөөлсөн. Brumadinho далан нурснаас хойш Vale уурхай 90 сая тонн үйлдвэрлэсэн гэж мэдээлсэн. Веронико хар салхи 3-р сард Австралийн нийлүүлэлтэд мөн нөлөөлсөн.

Нийлүүлэлтийн хомсдолоос үүдэн 2019 оны 5-р сард Хятадын боомт дахь төмрийн хүдэр 17 хувиар буурсан үзүүлэлттэй байна. Хятад улс дэлхийн худалдааны 70 орчим хувийг импортолдог бөгөөд боомт дахь барааны үлдэгдэл нь зах зээлийн гол үзүүлэлт нь болдог бөгөөд боомт дахь барааны хомсдол нь зах зээлийг хумьж, үнэ нэмэгдэх үндэслэл болно.

Хятадын гангийн эрэлт нэмэгдсээр байна. Өндөр агууламжтай (65% Fe) төмрийн хүдрийн нийлүүлэлтийн хомсдолоос шалтгаалан бага агууламжтай (52% Fe) төмрийн хүдрийн хэрэглээг нэмэгдүүлсэн бөгөөд үүний үр дүнд өндөр болон бага агууламжтай төмрийн хүдрийн үнийн зөрүү багассан байна.

Зураг 16. Хятадын боомтын бараа, төмрийн хүдрийн үнэ

Үнэ богино хугацаанд өсч, цаашид тогтворжих хандлагатай байна.

Бразилд болсон томоохон ослын нөлөөгөөр FOB нөхцлөөр арилжаалагддаг төмрийн хүдрийн үнэ 2019 онд 29% -иар өсч, тонн нь дунджаар 80.0 ам.долларт хүрэх төлөвтэй байна. Шүүхийн шийдвэрээр хаагдсан байсан 30.0 сая тоннын хүчин чадалтай Brucutu –ийн уурхай 2019 оны 6-р сарын 19-нд эхлүүлэх зөвшөөрөл авсан хэдий ч нийлүүлэлтийн хомсдлыг голлон үүсгэж байгаа Бразилын Vale уурхайн үйлдвэрлэл 2-3 жилийн дараа л төлөвлөсөн хүчин чадалдаа хүрэх төлөвтэй байна. 2019, 2020 онд дэлхийн эдийн засгийн өсөлт саарснаар гангийн үйлдвэрлэлийн түүхий эд болох коксжих нүүрс, төмрийн хүдрийн эрэлт буурахад хүргэж болзошгүй юм.

Хятадын засгийн газар буурч байгаа эрэлтийн эсрэг арга хэмжээ авч, коксжих нүүрс болон өндөр агууламжтай төмрийн хүдрийн үнийг өсгөх хандлагатай байна. Энэ нь гангийн үйлдвэрлэл эрхлэгчдээс ихээхэн шалтгаалах бөгөөд гангийн үйлдвэрт хаягдал материал түлхүү ашиглах, үйлдвэрлэлээ өргөжүүлж, импортыг бууруулах сонирхолтой байна. 2021 онд төмрийн хүдрийн үнэ тонн тутамд дунджаар 57.0 ам доллар болж буурах төлөвтэй байна.

Дэлхийн худалдаа


28

Хятадын төмрийн хүдрийн импорт буурах төлөвтэй байна.

Хятадын төмрийн хүдрийн импорт 4.9 хувиар буурч, тавдугаар сар гэхэд 425.0 сая тоннд хүрэх төлөвтэй байна. Гангийн үйлдвэрлэлийн хаягдал материалын ашиглалт, өндөр агуулгатай төмрийн хүдрийн хэрэглээний эрэлт нь хүлээгдэж байгаа импортоос илүү байх төлөвтэй байна. Хятад улсын импорт 2017 онд 1,075.0 сая тонн, 2020 он гэхэд 1,059.0 сая тонн хүрэх төлөвтэй байна. Энэтхэг төмрийн хүдрийн цэвэр импортлогч улс болох төлөвтэй байна.

Энэтхэг улсын импорт 4,6 хувиар өсч 2018 онд 200.0 сая тонн, 2021 он гэхэд 230.0 сая тонн хүрэх төлөвтэй байна. Төмрийн хүдрийн олборлолт нэмэгдэж байгаа нь дотоодын гангийн үйлдвэрлэлийн эрэлт хурдацтай нэмэгдэж байгаатай холбоотой юм. Гэсэн хэдий ч газар, капиталын нөөц бага, хүдэр зөөвөрлөх дэд бүтэц хангалтгүй, нарийн төвөгтэй зохицуулалт, олон нийтийн эсэргүүцэл нь шинэ уурхайг хөгжүүлэхэд саад болж магадгүй юм. Бразилийн нийлүүлэлтийн хомсдлоос үүдэн богио хугацаанд төмрийн хүдрийн экспортын өсөлтийг

сааруулна.

2019 оны 1-р сард Бразилд болсон Vale уурхайн далангийн нуралтаас шалтгаалан дэлхийн төмрийн хүдрийн нийлүүлэлт 2019 онд 4,1 хувиар буурч 1,530.0 сая тоннд хүрэх төлөвтэй байна. Vale уурхайн олборлолт дараагийн гурван жилд аажмаар сэргэх төлөвтэй байна. Үүний зэрэгцээ, өндөр агуулгатай (65% Fe) төмрийн хүдэр нийлүүлэлт хязгаарлагдах бөгөөд зөвхөн Каражас цогцолбор дахь Vale-ийн S11D төслийн Brucutu уурхай үйл ажиллагаагаа дахин эхлүүлж сэргэх төлөвтэй байна.

Төмрийн хүдрийн томоохон үйлдвэрлэгч Австрали нь Веронико хар салхины улмаас 2019 онд олборлолт нь хязгаарлагдсан бөгөөд 2020 оноос олборлолтоо нэмэгдүүлэх төлөвтэй байна. Ардчилсан Гонго улсын 2 төсөл олборлолтоо нэмэгдүүлэхээр төлөвлөж байна. “Сапро” групп Хятадад өндөр агуулгатай төмрийн хүдэр (65% Fe) нийлүүлж эхэлсэн бөгөөд 2022 он гэхэд 12.0 сая тоннд хүргэх төлөвтэй байна. Мөн Glencore, Zanga нарын хамтарсан үйлдвэр 2019, 2020 онд 2.0 сая тонн өндөр агуулгатай төмрийн хүдэр нийлүүлэхээр төлөвлөж байна.

Зураг 17. Хятадын төмрийн хүдрийн импорт, үйлдвэрлэл

Төмрийн хүдрийн үнэ өссөнөөр Австралийн экспортын орлого өссөн.

Австралийн төмрийн хүдрийн экспортын орлого 2018-2019 онд 23.0 хувиар өсч, 75.0 сая долларт хүрсэн. Үнийн өсөлт нь 2019 оны эхний хагаст болсон цаг агаарын нөлөөллөөс үүдсэн


29

нийлүүлэлтийн хомсдолоос илүү байж, экспортын орлого нэмэгдэхэд нөлөөлсөн байна. Хятадын ган үйлдвэрлэгчид “Vale” уурхайн өндөр агуулгатай төмрийн хүдрийн худалдан авалтаа бага агуулгатай төмрийн хүдрээр орлуулсан нь Австралийн төмрийн хүдэр олборлогчдод таатай нөхцлийг бий болгосон. 2019-2020 онд төмрийн хүдрийн экспорт үнийн өсөлтөөс шалтгаалан 79.0 сая тоннд хүрч өсөх бөгөөд 2020-2021 онд 65.0 сая тонн болж буурах төлөвтэй байна. Австрали

Австралийн төмрийн хүдрийн экспортын хэмжээ нэмэгдэх төлөвтэй байна.

2019 оны 3 дугаар сард болсон Вероника хар салхины улмаас Австралийн экспортын хэмжээ 5.2 хувиар буурч, 188.0 сая тоннд хүрсэн. Цаашид экспортын хэмжээ 3.9 хувиар өсч, 2018-2019 онд 806.0 сая тонн, 2020-2021 онд 869.0 сая тоннд хүрэх төлөвтэй байна. Экспортын орлогын урьдчилсан таамаглалд оруулсан өөрчлөлт.

“Vale” уурхайд болсон осол болон Хятадын ган үйлдвэрлэгчдийн эрэлт өссөнөөр төмрийн хүдрийн үнэ нэмэгдэж, Австралийн төмрийн хүдрийн экспортын орлогын таамаглалыг нэмэгдүүлж 12.5 сая долларт хүргэсэн. Төмрийн хүдрийн үнэ урьд өмнө таамаглаж байснаас харьцангуй өндөр байх төлөвтэй байна.

Зураг 18. Төмрийн хүдрийн экспортод улс орнуудын эзлэх хувь

Төмрийн хүдрийн хайгуулын зардал төсөөллөөс давах төлөвтэй байна.

Австралийн төмрийн хүдрийн хайгуулын зардал 18.0 хувиар өсч, 59.0 сая долларт хүрсэн бөгөөд 2012 оноос хойшхи хамгийн өндөр өсөлт боллоо. Төмрийн хүдрийн хайгуулын зардал үнийн огцом өсөлтөөс үүдэн, цаашид улам нэмэгдэх төлөвтэй байна. Хятадын ган үйлдвэрлэгчдийн өндөр агуулгатай төмрийн хүдрийн хэрэглээний өсөлт, нүүрстөрөгчийн хийг бууруулах хүчин чармайлт нь өндөр агуулгатай төмрийн хүдрийн нөөцийг олох зорилготой хайгуулын ажлыг нэмэгдүүлж байна.

2.3 Зэсийн зах зээл, хэтийн төлөв


30

Олон улсын нөхцөл байдлын хураангуй

Хятад улсын эрэлт буурч, Дэлхийн эдийн засаг эрүүлжих хүлээлт үүссэний улмаас сүүлийн

саруудад зэсийн үнэ буураад байна. Гэвч ойрын хугацаанд зэсийн хэрэглээ нэмэгдэж

нийлүүлэлтийн хомсдол үүссэнээр үнэ нэмэгдэх төлөвтэй байна. 2019 онд зэсийн үнэ бага

зэрэг өсч, тонн тутамд дунджаар 6.480 ам.доллар байна. Цаашид 2021 онд 7.750 ам.доллар

хүрэх төлөвтэй байна.

Зах зээлийн гол тоглогч болох Австрали улсын зэсийн дотоодын үйлдвэрлэл нэмэгдэж,

экспорт 2018-2019 онуудад 941,000 тонн, 2020-2021 оны байдлаар 1.0 сая гаруй тонн

(металлын агууламжаар) хүрч өсөх төлөвтэй байна.

Австралийн зэсийн экспортын орлого 2018-2019 оны байдлаар 9.5 тэрбум ам.доллар байгаа

ба цаашид өсөж 2020-2021 оны байдлаар 12.0 тэрбум ам.долларт хүрэх төлөвтэй байна.

Тухайн хугацаан дахь экспортын орлогын өсөлт нь үйлдвэрлэлийн өсөлт ба үнийн өсөлтөөс

хамаарах төлөвтэй байна.

Зэсийн үнэ

Зах зээлийн хомсдол үүссэн хэдий ч худалдааны сөргөлдөөний улмаас зэсийн үнэ нэмэгдэхгүй байна.

2019 оны эхний 6 сарын байдлаар харьцангуй тогтвортой, 2018 оны мөн үетэй харьцуулахад

10.0 хувиар бага буюу тонн тутамд дунджаар 6,179.0 ам.доллар байна. Оны эхний 6 сарын байдлаар АНУ болон БНХАУ-ын худалдааны сөргөлдөөн зэсийн эрэлтэнд сөргөөр нөлөөлж, үнийн уналт ажиглагдаж эхэлсэн бөгөөд 5-р сарын сүүлээр тонн тутамд 5,781.0 ам долларт хүрсэн. Цаашид зэсийн хэрэглээ нэмэгдэхийн хирээр зэсийн үнэ жил бүр 6.1 хувиар тогтвортой өсч, 2021 онд тонн тутамд 7,750.0 ам.долларт хүрнэ.

Зураг 19. Зэсийн зах зээл, үнийн таамаглал

Зэсийн хэрэглээ

Азийн зах зээл, ялангуяа Хятад дахь зах зээл өргөжиж байгаа нь зэсийн хэрэглээний өсөлтийн

тэргүүлэх хүчин зүйл болох төлөвтэй байна. Дэлхийн зэсийн хэрэглээ жилд 2.4 хувиар өсч, 2021 онд 26.0 сая тоннд хүрэх төлөвтэй байна. Хятадын зэсийн хэрэглээ нь нийт эрэлтийн тал хувийг эзэлдэг бөгөөд тус улсын эрчим хүчний

салбарт хийх хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, орон сууцны барилгажилт нэмэгдэхийн хирээр цаашид ч өсөх төлөвтэй байна. Засгийн газрын зорилтын нөлөөгөөр 2.3 хувиар өсөх төлөвтэй байна.

Америк, Герман, Энэтхэгийн зэсийн хэрэглээ ч өсөх төлөвтэй байгаа бөгөөд Америк, Энэтхэгийн хэрэглээ 2018-2021 онд 85.0 мянган тонноор нэмэгдэх төлөвтэй байна.

Дэлхийн улс орнуудын электрон машины хэрэглээ нэмэгдэхийн хирээр зэсийн эрэлтийг нэмэгдүүлж зэсийн зах зээл өсөх хандлагатай байна. Электрон машинд дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй


31

машинаас 4.0 дахин их зэс хэрэглэдэг бөгөөд машины зах зээлийн бага хувийг эзэлж байгаа боловч цаашид өсөх хандлагатай байна. Хятадын цахилгаан машины худалдаа сүүлийн 2 улирилд зах зээлийн 6.2 орчим хувь эзэлж байна. Зэс нь аж үйлдвэрлэл, эдийн засгийн өсөлттэй уялдаатай байдаг бөгөөд ирэх жилүүдэд дэлхийн худалдаа, аж үйлдвэрлэлийн бууралт нь хэрэглээнд нөлөөлөх хандлагатай байна.

Зураг 20. Зэсийн хэрэглээ ба үйлдвэрлэл

Зэсийн үйлдвэрлэл

Зэсийн дэлхийн үйлдвэрлэл 2020 онд нилээд өсөх төлөвтэй байгаа бөгөөд 2019 онд маш бага өсөх төлөвтэй байна. Үйлдвэрлэл жилд дунджаар 3.3 хувиар өсч 2018 онд 21.0 сая тонноос 2021 онд 23.0 сая тонн болж өсөх төлөвтэй байна. Хэдийгээр шинэ үйлдвэрүүд нэмэгдэж байгаач дэлхийн зах зээл дээрх алдагдал төсөөллөөс давах төлөвтэй байна. Quantum Minerals-ийн шинэ Cobre Panama уурхай, хүчин чадал нь 340,000.0 тонн үйл ажиллагаагаа эхэлж, 2019 оны эхний хагас жилд хүчин чадлынхаа 80.0 хувьд хүрнэ. Мөн Перу дахь Токепепалын уурхай үйлдвэрлэлийн хэмжээгээ 52.0 хувиар нэмэгдүүлж, 258,000.0 тоннд хүргэх төлөвтэй байна. Энэ өсөлт нь Индонез болон Замби улсууд болон цаг уурын нөхцөлөөс шалтгаалсан бууралтыг нөхөх төлөвтэй байна. Чилид байдаг Чукикамата уурхай жилийн эхэн үед орсон борооноос шалтгаалан үйлдвэрлэлийн хэмжээ нь сүүлийн 10 жилийн хамгийн доод түвшиндээ хүрсэн. Мөн 6 дугаар сард болсон ажил хаялтын улмаас үйлдвэрлэл түр зогссон. Хятадын Qinghai уурхайн засварын ажил зогссон нь үйлдвэрлэлд нөлөөлсөн.

Зэсийн хэрэглээ нэмэгдэж буй үед зах зээлийн үнэ өндөр байх нь хөрөнгө оруулагчдыг татна.

2018 оны хэд хэдэн уналтын дараа 2019 онд цэвэршүүлсэн зэсийн үйлдвэрлэлийн гарц нэмэгдэх төлөвтэй байна. Цаашид жилд 2.7 хувиар өсч, 2021 онд 26.0 сая тоннд хүрэх төлөвтэй байна. Гэсэн хэдий ч өндөр агуулгатай зэсийн хомсдол, байгаль орчинд хор хөнөөлтэй үйлдвэрлэлийн эсрэг хөдөлгөөнүүдийн үйл ажиллагаа үйлдвэрлэлийг хязгаарлаж болох юм. Австрали

Хуучин уурхайнуудын үйлдвэрлэл нэмэгдсэнээр нийт үйлдвэрлэлийн хэмжээ нэмэгдэнэ. Австралийн үйлдвэрлэл жилд дунджаар 5.8 хувиар өсч, 2017-2018 онд 941,000 тонн, 2019-2020

онд 1.0 сая тонн болох төлөвтэй байна. Мөн BHP компани Olympic Dam уурхайнхаа хүчин чадлыг 50.0 хувиар нэмэгдүүлж, жилдээ

300,000.0 тонн үйлдвэрлэх боломжтой өргөтгөлийг хийхээр төлөвлөж байна. Хэдийгээр Olympic Dam уурхай урт хугацаанд үйлдвэрлэл нэмэгдэх төлөвтэй байгаа ч 2018 оны 8-р сард зуухны хоолой эвдэрч, техникийн доголдол үүссэнээр үйлдвэрлэл нь 2 сар доголдсон.

Жилийн 4.3 сая тонн үйлдвэрлэх хүчин чадалтай Өмнөд Австралийн Carrapateena уурхай 12 дугаар сард ашиглалтанд орох төлөвтэй байна.


32

Австралийн экспортын хэмжээ нэмэгдэнэ.

Австралийн зэсийн экспортын орлого дунджаар 13.0 хувиар өсч, 2017-2018 онд 9.5 тэрбум доллар, 2019-2020 онд 12.0 тэрбум доллар болж өсөх төлөвтэй байна. Дэлхий дахинд зэсийн үнэд нөлөөлөх эрсдэлтэй хүчин зүйлүүд байгаа боловч зэсийн үнэ өсч экспортын орлого нэмэгдэх төлөвтэй байна. Үүний ихэнх хувийг “Queensland” мужын NSW ба Rockland дахь Cadia Valley уурхайн бүтээгдэхүүний өсөлт эзэлж байна. Мөн зэсийн үнэ өссөнөөр 2019-2020 онд экспортын орлого нэмэгдэх төлөвтэй байна.

2.4 Коксжих нүүрсний зах зээл, хэтийн төлөв Олон улсын нөхцөл байдлын хураангуй

Австралийн сайн чанарын хатуу коксжих нүүрсний арилжааны үнэ 2019 оны эхний хагас

жилд уян хатан байлаа. Нийлүүлэлтийн өсөлт нь эрэлтээс давах төлөвтэй байгаа тул

нүүрсний арилжааны үнэ 2018 онд дунджаар 1 тонн нь 207 ам.доллар байснаа 2019 онд 198

ам.доллар, цаашдаа 2021 онд 1 тонн нь 160 ам.долларт хүрч буурах төлөвтэй байна.

Австралийн коксжих нүүрсний экспортын хэмжээ 2018-2019 онд 180 сая тонн байснаа 2020-

2021 онд 198 сая тонн болж өсөх төлөвтэй байна. Энэ нь Bowen-ны сав газарт шинээр үйл

ажиллагаагаа дахин эхлүүлснээр үйлдвэрлэл өсч, нийлүүлэлтийн тасалдлыг нөхөн

сэргээсэнтэй холбоотой юм.

Австралийн коксжих нүүрсний экспортын орлого 2018-2019 онд 42 тэрбум авс.долларт хүрэх

тооцоотой байна. Харин нүүрсний үнэ буурснаар экспортын орлого 2020-2021 онд 36 тэрбум

авс.долларт хүрнэ гэж таамаглаж байна.

Коксжих нүүрсний үнэ

Далайгаар тээвэрлэдэг коксжих нүүрсний зах зээл харьцангуй хумигдмал хэвээр байна.

Австралийн дээд зэргийн хатуу коксжих нүүрсний (HCC) арилжааны үнэ хумигдмал зах зээлийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан сүүлийн саруудад уян хатан байлаа. Нүүрсний үнэ 200 ам.доллараас доош унахаас өмнө 4 дүгээр сараас 6 дугаар сарын эхэн хүртэлх хугацаанд 1 тонн нүүрсийг 200-213 ам.доллараар худалдсан байна. 2 дугаар улиралд 1 тонн нүүрс дунджаар 205 ам.доллар байна гэж тооцоолж байсан ч 1 дүгээр улирлаас бага байлаа. Гэхдээ энэ нь өмнөх онтой харьцуулахад 7.2 хувиар өссөн үзүүлэлт юм. 4 дүгээр сард БНХАУ-ын гангийн үйлдвэрлэл өндөр түвшинд хүрснээр БНХАУ-ын импортын эрэлт нэмэгдсэн нь бусад улс орноос буурч байсан импортын нөлөөг нөхөж байна.

Дээд зэргийн хатуу коксжих нүүрсний арилжааны үнэ өнөөгийн түвшингээс буурах төлөвтэй байгаа ч 2019 оны жилийн үлдсэн хугацаанд дунджаар 1 тонн нүүрс 198 ам.доллар байхаар байна. БНХАУ нь худалдааны сөргөлдөөнөөс болж эдийн засгийн өсөлт нь удааширч байгаа учраас мөнгөний бодлогоо сулруулан, татварын хөнгөлөлт, дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалт болон барилгын шинэ багцууд зэрэг сэргэээх арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлж байна. Энэ нь гангийн үйлдвэрлэлийн өсөлтийг нэмэгдүүлж, улмаар коксжих нүүрсний импортод нөлөөлж байна. Мөн Энэтхэгийн коксжих нүүрсний импотыг сэргээснээр эрэлтийн өсөлтийг нэмэгдүүлэх төлөвтэй байна.

Коксжих нүүрсний үнэ аажмаар буурах төлөвтэй байна.


33

Дээд зэргийн хатуу коксжих нүүрсний арилжааны үнэ төлөвлөсөн хугацаанд буурч, 2020 онд дунджаар 1 тонн нь 170 ам.доллар, 2021 онд 1 тонн нь 160 ам.долларт хүрэхээр байна. Нийлүүлэлтийн өсөлт нь эрэлтийн өсөлтийг аажмаар даван гарснаар коксжих нүүрсний үнийг буулгахад дарамт үзүүлэхээр байна.

БНХАУ-ын эрэлтийн хэлбэлзэл нь төлөвлөсөн хугацаанд коксжих нүүрсний үнэд ихээхэн тогтворгүй байдлыг нэмэгдүүлэхээр байна. БНХАУ-ын гангийн үйлдвэрлэл буурснаар коксжих нүүрсний импортын өсөлт удаашрах төлөвтэй байна. БНХАУ-ын коксжих нүүрсний эрэлтийн төлөв тодорхойгүй хэвээр байгаагаас эдийн засгийн удаашрал болон импортын бодлого нь коксжих нүүрсний үнийн таамаглалын гол эрсдэл болж байна.

Нийлүүлэлтийн тал дээр гол экспортлогчид болох Австрали, ОХУ, Канад, Мозамбик, Монгол улсууд нь экспортыг нэмэгдүүлэх төлөвтэй байна. Австралийн далай тэнгисийн зах зээлийн нөлөө, цаг агаар, Квинсланд дах дэд бүтэц болон бусад саад тотгорууд нь үнийн өөрчлөлтөнд нөлөөлөх боломжтой юм.


2018 онд коксжих нүүрсний дэлхийн худалдаа 12 хувиар өсч, 328 сая тоннд хүрсэн байна. 2017 онд “Debbie” хар салхины улмаас нийлүүлэлт тасалдсан ч, гангийн үйлдвэрлэл эрчимтэй өссөнөөр дэлхийн эдийн засгийн нөхцөл байдал сайжирч нүүрсний худалдаа огцом өссөн байна. 2019 оны хувьд аж үйлдвэрийн үйлдвэрлэлийн өсөлт саарч, дэлхийн эдийн засгийн нөхцөл байдал муудаж байгаа нь коксжих нүүрсний эрэлтэнд нөлөөлөх төлөвтэй байна. Дэлхийн коксжих нүүрсний худалдаа төлөвлөсөн хугацаанд жилд дунджаар 1.2 хувиар өсч, 2021 онд 340 сая тоннд хүрэх төлөвтэй байна.

Дэлхийн импорт

2019 оны эхний хагас жилд БНХАУ-ын гангийн үйлдвэрлэл огцом нэмэгдсэнээр коксжих

нүүрсний эрэлт нэлээд их өссөн байна. Гэсэн хэдий ч хөрөнгө оруулалтыг бууруулж, автомашины зах зээл зогсонги байдалд орсноор БНХАУ-аас гадна коксжих нүүрсний импортын эрэлт буурсан байна. Энэхүү төлвөөс харахад Энэтхэг улс нь дотоодын гангийн салбараа үргэлжлүүлэн өргөжүүлбэл эрэлтийн өсөлтийн гол эх үүсвэр болж, дэлхийн хамгийн том импортлогч орон болох БНХАУ-ыг гүйцэхээр байна. Эдийн засгийн өсөлт саарч байгаа тул БНХАУ зэрэг бусад томоохон импортлогчдын дунд эрэлтийг сулруулна эвсэл бууруулна гэж таамаглаж байна.

Зураг 21. Коксжих нүүрсний импорт

БНХАУ-ын коксжих нүүрсний импорт буурах төлөвтэй байна.

Улирлын нөлөөлөл болон импортын бодлого нь 2019 онд БНХАУ-ын коксжих нүүрсний импорт хэлбэлзэхэд хүргэсэн байна. Жил бүрийн 2 дугаар сард Цагаан сарын баяр тэмдэглэдэгтэй холбогдуулан зарим боомтууд гаалийн бүрдүүлэлтийн хугацаагаа сунган ачаа саатсанаас БНХАУ-ын


34

импорт сараас сард огцом буурсан байна. Харин 3 болон 4 дүгээр сард импортын хэмжээ сэргэж өмнөх оноос 57 хувиар өсчээ. Өсөлтийн нэг хэсэг нь 2 дугаар сард боомтууд дээр саатсан ачаа 40 хоногийн дараа дамжсан импортын бодлогын нөлөөгөөр сэргэсэн байна. Бат бөх гангийн үйлдвэрлэл нь коксжих нүүрсний импортын эрэлтийг нэмэгдүүлсэн байна. Татварын хөнгөлөлт, дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх зэрэг Засгийн газрын арга хэмжээнүүд нь БНХАУ-ын гангийн салбарыг дэмжсэн байна. БНХАУ-ын худалдан авах ажиллагааны индекс буурч байгаа үед үйлдвэрлэлийн өсөлт удааширч гангийн үйлдвэрлэлийг зөөлрүүлж болзошгүйг харуулж байна. БНХАУ-ын коксжих нүүрсний импорт 2019 онд Засгийн газрын бодлогын дэмжлэгтэйгээр сайн байна гэж таамаглаж байна. Засгийн газар худалдааны хурцадмал байдал болон эдийн засгийн эрсдэлийг нэмэгдүүлж буй нөхцөлд эдийн засгийн тогтвортой байдлыг тэргүүлэх чиглэлээ болгохоор байна. Коксжих нүүрсний импортын хэмжээ 2019 онд 68 сая тонноос 2021 онд 62 сая тонн болж аажмаар буурах төлөвтэй байна. Учир нь БНХАУ-ын Засгийн газар хэрэгжүүлж байгаа бодлогоо хөнгөвчилж, гангийн үйлдвэрлэл эдийн засгийн өсөлттэй зэрэгцэн буурч байна. БНХАУ-ын санхүүгийн болон мөнгөний бодлогын өөрчлөлтүүд нь коксжих нүүрсний импортонд томоохон өөрчлөлтийг үзүүлж болзошгүй бөгөөд БНХАУ-д болж буй өөрчлөлтүүд нь дэлхийн эдийн засагт ноцтой эрсдэл учруулж байна. Импорт буурах төлөвтэй байгаа ч, БНХАУ дулааны нүүрстэй харьцуулахад коксжих нүүрсний импортоос илүү хамааралтай байх төлөвтэй байна. Ялангуяа өндөр чанартай түвшний хувьд эдгээрийг дотоодоос эх үүсвэртэй болгоход илүү хэцүү байна. Энэтхэг улсын коксжих нүүрсний импорт 2019 оны эхэнд буурсан байна.

Өнгөрсөн оны Энэтхэг улсын коксжих нүүрсний импортын огцом өсөлт 2019 оны эхний 4 сард

саарсан байна. Улс даяар хэрэглээ буурч, ахиуц ашиг буурч байгаа учраас Энэтхэгийн гангийн үйлдвэрлэл нь нилээд тодорхойгүй байна. 5 дугаар сард болсон бүх нийтийн сонгуулийн өмнө дэд бүтцийн төсөл, хөрөнгө оруулалт буурсан байна. Сонгуулийн үр дүнгийн дараа коксжих нүүрсний импорт сэргэж, дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалт болон хот байгуулалтын асуудал нь Засгийн газрын тэргүүлэх чиглэл хэвээр байх төлөвтэй байна.

Энэтхэгийн коксжих нүүрсний импорт төлөвлөсөн хугацаанд жилд дунджаар 5.2 хувиар өсч, 2021 онд 70 саяд хүрэхээр байна. Энэтхэг улсын коксжих нүүрсний дотоодын нөөц маш хязгаарлагдмал тул дотоодын гангийн салбараа эрчимтэй хөгжүүлэхийн тулд импортыг нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна. Дотоодын өсч байгаа хэрэглээг хангахын тулд гангийн үйлдвэрлэл өсөх төлөвтэй байна. Гэсэн хэдий ч Энэтхэгийн гангийн салбар нь санхүүгийн, зохицуулалтын болон бусад бэрхшээлүүдтэй тулгарч байгаагаас хэтийн төлөв нь эрсдэлтэй байгаа учраас хурдацтай хөгжих хандлага нь тодорхойгүй хэвээр байна.

Япон болон Өмнөд Солонгосын коксжих нүүрсний импорт буурах төлөвтэй байна.

Япон улсын коксжих нүүрсний импорт 2019 оны эхний улиралд өмнөх онтой харьцуулахад 40

хувиар буурсан байна. Боловсруулаагүй гангийн үйлдвэрлэл тухайн хугацаанд үйлдвэрлэлийн саатал болон Олимптой холбоотойгоор орон сууцны барилгын ажил удааширсантай холбоотойгоор 5.8 хувиар буурсан байна. Коксжих нүүрсний импорт эдийн засгийн өсөлт саарч байгаа учраас 2021 онд 47 сая тонн болж буурахаар байна.

Өмнөд Солонгосын коксжих нүүрсний импорт 2019 оны эхний улиралд өмнөх онтой харьцуулахад 10 хувиар буурсан хэдий ч гангийн үйлдвэрлэл үүнтэй харьцуулахад 1.1 хувиар өсчээ. Коксжих нүүрсний эрэлт өндөр үнээс хамаарч байна. Австрали улсаас импорт 30 хувиар буурч, ОХУ-аас импорт хэвээр байж, Канад улсаас импорт 31 хувиар нэмэгдсэнээс харахад Өмнөд Солонгос улс нь коксжих нүүрсний эх үүсвэрээ төрөлжүүлж байна. Өмнөд Солонгос улсын коксжих нүүрсний импорт 2021 он гэхэд 34 сая тонн болж бага зэрэг буурахаар байна.


35

Коксжих нүүрсний импорт хөгжиж буй орнуудад өсөх төлөвтэй байна.

Коксжих нүүрсний импорт Зүүн Өмнөд Азид бага суурьтай ч гэсэн нэмэгдэх төлөвтэй байна. Төлөвлөсөн хугацаанд хэд хэдэн тэсэлгээний зуухтай гангийн үйлдвэрүүд байнгын үйл ажиллагаагаа явуулбал, ялангуяа Вьетнамд коксжих нүүрсний импортын эрэлтийг нэмэгдүүлэхээр байна.

Дэлхийн экспорт

2017 болон 2018 оны зах зээлийн нөхцөл байдал тогтвортой байснаар сул зогсолттой байсан

уурхайнууд дахин үйл ажиллагаагаа эхлүүлэн, шинэ коксжих нүүрсний уурхайнууд нээгдсэнээр 2021 он хүртэл нийлүүлэлтийн өсөлтийг дэмжихээр байна.

Зураг 22. Коксжих нүүрсний экспорт

Австрали улс нь 2021 онд дэлхийн экспортын талаас илүү хувийг эзэлдэг далайгаар тэээвэрлэдэг коксжих нүүрсний зах зээлд тухтай байр суурь эзлэх төлөвтэй байна. Гэсэн хэдий ч ОХУ, Канад, Мозамбик, Монгол улс бүгдээрээ экспортын хэмжээгээ нэмэгдүүлж, дэлхийн зах зээл дээр борлуулж буй коксжих нүүрсний харьцангуй хувийг эзэлж байгаа учраас Австрали улсын зах зээлийн эзлэх хувь “Debbie” хар салхины өмнөх үеэс бага байх төлөвтэй байна. (2016 онд 60 хувьд хүрсэн)

АНУ-ын экспорт буурах төлөвтэй байна.

Сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд тогтвортой өсөлттэй байсны дараа АНУ-ын коксжих нүүрсний экспорт оны эхний 4 сард өмнөх оноос 11 хувиар буурчээ. Энэ хугацаанд бүх нийтийн сонгуулийн өмнө гангийн үйлдвэрлэлийг бууруулсан учраас Энэтхэг рүү борлуулсан экспорт 40 хувиар буурсан байна. Энэтхэгийн төмөрлөгийн үйлдвэрүүд “Debbie” хар салхинаас үүдэлтэй Австралийн алдагдлыг нөхөх зорилгоор 2017 оны хоёрдугаар хагаст АНУ-ын нийлүүлэлтэд хандсан байна. Коксжих нүүрсний экспорт жилд дунджаар 5.8 хувиар буурч, 2021 онд 46 сая тоннд хүрэх төлөвтэй байна. Тээврийн хөлс болон үйлдвэрлэлийн өртөг өндөр байгаа тул Азийн орнууд руу нүүрсний зах зээлд нийлүүлэгч болох АНУ нь нүүрсний үнэ буурч, бусад үйлдвэрлэгч орнуудын экспортын хэмжээ нэмэгдэхийн хирээр коксжих нүүрсний экспортоо төлөвлөсөн хугацаанд бууруулна гэж таамаглаж байна. Нөөцийн хомсдолоос болж АНУ-ын хэд хэдэн уурхай хаагдаж, ойрын хэдэн жилийн хугацаанд экспортын хэмжээгээ бууруулах төлөвтэй байна.

ОХУ-ын коксжих нүүрсний экспорт өсөх төлөвтэй байна.

Азийн зах зээлд борлуулалт нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор ОХУ-ын коксжих нүүрсний экспорт 2019 оны 1 дүгээр улиралд өмнөх оноос 21 хувиар өссөн байна. ОХУ-ын коксжих нүүрсний экспорт


36

Рублийн ханш суларч, уул уурхайн хүчин чадал шинээр нэмэгдэн, төмөр зам болон хилийн боомтуудыг өргөжүүлснээр жилд дунджаар 3.7 хувиар өсч, 2021 онд 29 сая тоннд хүрэхээр байна. “Elga”уурхайг өргөжүүлэх болон худалдах боломж нь экспортын өсөлтөнд нэмэр болох боловч их хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардлагатай юм.

Канадын экспортын өсөлтөнд шинэ хүчин чадал шаардлагатай юм.

Канадын коксжих нүүрсний экспорт оны эхний 4 сард өмнөх онтой харьцуулахад 4.7 хувиар өсчээ. Сүүлийн 2 жил зах зээлийн нөхцөл байдал тогтвортой байснаар нийлүүлэлтийн өсөлтийг дэмжиж, коксжих нүүрсний төслүүдийг шинээр сонирхож эхэлсэн байна. Коксжих нүүрсний экспорт шинэ хүчин чадлаар ажиллаж эхэлбэл, жилд дунджаар 3.2 хувиар өсч, 2021 онд 33 сая тоннд хүрэх төлөвтэй байна.

Мозамбикийн экспортын хэмжээ өсөх боловч эрсдэлтэй хэвээр байна.

2018 онд ойролцоогоор 7.9 хувийн тогтвортой өсч 1 сая тонн болсны дараа Мозамбикийн коксжих нүүрсний экспорт 2019 оны эхээр “Idai” хар салхины улмаас “Beira” боомтыг 1 сарын турш хаасны улмаас тасалдсан байна. Экспорт тогтвортой үргэлжлэн өсвөл 2021 онд 11 сая тоннд хүрэхээр байна. Хамгийн онцлох төсөл бол төлөвлөсөн хугацаанд экспортын өсөлтийн гол эх үүсвэр болох Вейлийн “Moatize”нүүрсний уурхай юм. “Moatize” уурхайд зориулсан Вейлийн үйлдвэрлэлийн удирдамжийн дагуу 2019 онд 14 сая тонн хэвээр байж, 2021 он гэхэд 20 сая тоннд хүрэх зорилт тавьжээ. Энэ тоо хэмжээний талаас илүү хувийг коксжих нүүрс эзэлнэ гэж үзэж байна. Мозамбикийн коксжих нүүрсний экспортын төлөв нь логистик, чанар нь тодорхой бус, олон нийтийн эсэргүүцэлтэй тулгарч байгаа зэрэг ихээхэн эрсдэлтэй байна.

Монгол улсаас БНХАУ руу экспортлох коксжих нүүрсний экспорт сэргэсэн байна.

Монгол улсаас БНХАУ руу экспортлох коксжих нүүрсний экспорт 2019 оны эхний 4 сарын байдлаар өмнөх онтой харьцуулахад даруй 44.0 хувиар өсчээ. БНХАУ руу нүүрсээ ачааны машинаар ачин хилээр гаргадаг Монгол улс энэ оны 2 дугаар сард БНХАУ-ын боомтуудаар гардаг коксжих нүүрсний ачааны хэмжээ буурсны зарим хэсгийг нөхсөн байна. БНХАУ-ын хилийн ойролцоох Монголын нүүрсний үйл ажиллагаа харьцангуй уян хатан байж, БНХАУ руу нүүрсээ хуурай замаар ачааны машинаар зөөх үйл ажиллагаагаа хурдан дахин эхлүүлэх боломжтой болсноор Монгол улсын экспорт хурдацтай өсөх боломжтой юм. Монголын коксжих нүүрсний экспорт төлөвлөсөн хугацаанд хэвээр байх төлөвтэй байна. Тээвэрлэлтийн саад үргэлжилж байгаа энэ үед экспортын хэмжээ тогтвортой өсөхөд автозам болон төмөр замын дэд бүтцэд ихээхэн хөрөнгө оруулалт шаардлагатай болно. Гэсэн хэдий ч улс төрийн тодорхойгүй байдал, уул уурхайн тухай хуульд саяхан орсон өөрчлөлт, зах зээлийн нөхцөл байдал зөөлөрч байгаа нь өргөжүүлэх төлөвлөгөө болон шинэ төслүүдийг удаашруулж байна.

Хүснэгт 32. Коксжих нүүрсний дэлхийн худалдаа


37

Австрали улсын нүүрсний үйлдвэрлэл ба экспорт

Австрали улсын коксжих нүүрсний экспортын хэмжээ өсөлттэй байна.

Австрали улсын коксжих нүүрсний экспорт 2019 оны 1 дүгээр улиралд өмнөх оноос 1.4 хувиар өсч 44 сая тоннд хүрсэн байна. Цаг агаартай холбоотой сөрөг нөлөөлөл болон төлөвлөгөөт засвар үйлчилгээтэй байсан ч зарим уурхайнуудын үйлдвэрлэл өссөн байна. Экспортын орлого нүүрсний үнэ өмнөх оноос өссөн учраас улирлын дүнгээр 10 тэрбум авс.долларт хүрсэн нь өмнөх оноос 2.9 хувиар өссөн байна.

Коксжих нүүрсний экспортын орлого дээд түвшинд хүрэхээр тооцоолсон байна.

Австрали улсын коксжих нүүрсний экспортын орлого 2017-2018 онд 38 тэрбум авс.доллар байснаа 2018-2019 онд 42 тэрбум авс.долларт хүрч шинэ дээд түвшинд хүрэхээр тооцоолсон байна. Үнэ тогтвортойгоор өндөр байвал үр дүнд хүрэхээр байна. Экспортын хэмжээ 2018-2019 онд мөн 0.6 хувиар өсч 180 сая тоннд хүрнэ гэж тооцоолсон. 2018-2019 оноос хойш үнэ буурснаар коксжих нүүрсний экспортын орлого 2019-2020 онд 6.1 хувиар буурч 39 тэрбум авс.доллар болж, цаашдаа 10 хувиар буурч 2020-2021 онд 36 тэрбум авс.доллар болж буурна. Экспортын хэмжээ өсөх төлөвтэй байгаа нь буурсан үнийн нөлөөллийг хэсэгчлэн нөхөх төлөвтэй байна. Экспортын хэмжээ 2019-2020 онд 4.1 хувиар өсч 188 сая тонн болж, цаашдаа 5.6 хувиар өсч 2020-2021 онд 198 сая тоннд хүрнэ гэж таамаглаж байна. Австралийн коксжих нүүрсний экспортын хэмжээ нэмэгдэх таамаглал нь хэд хэдэн хүчин зүйлийг тусгаж байна. “Cook”, “Balaraba’, “Byerwen”, “Gregory Crinum” зэрэг гол уурхайнууд дахин үйл ажиллагаагаа эхлүүлснээр нийлүүлэлтийн өсөлтийг дэмжихээр байна. Цаг агаар, дэд бүтэц, техникийн асуудлаас болж саатаж байсан нийлүүлэлт сэргэж байна.

Нүүрсний олборлолтын зардал буурав.

Австралийн нүүрсний олборлолтын зардал 2019 оны 1 дүгээр улиралд 36 тэрбум авс.доллар болсон нь өмнөх улирлаас 28 хувь, өмнөх оноос 1.1 хувиар буурсан үзүүлэлт юм. Нүүрс олборлолтын үйл ажиллагаа нь ерөнхийдөө 1 дүгээр улиралд Квинслэнд мужийн цаг агаарын тааламжгүй байдлаас болж сулхан байлаа. 2015-2016 оноос хойш зах зээлийн нөхцөл байдал сайжирч байгаа ч Австрали

Сая тонн 2018 2019 f 2020 f 2021 f 2019 f 2020 f 2021 f

Дэлхийн худалдаа 328 334 338 340 1.7 1.2 0.6Коксжих нүүрсний импорт

Европын Холбооны улс 28 45 44 44 43 -2.2 -1.1 -1.1Япон 48 48 48 47 0.0 -0.8 -0.8Хятад 65 68 64 62 4.6 -5.9 -3.1Өмнөд Солонгос 35 35 34 34 0.0 -2.9 0.0Энэтхэг 60 64 67 70 6.5 4.7 4.5Коксжих нүүрсний экспорт

Австрали 179 181 195 200 1.3 7.7 2.3Канад 30 31 32 33 3.3 3.2 3.1Америкийн Нэгдсэн Улс 55 51 48 46 -7.3 -5.9 -4.2Оросын Холбооны Улс 26 28 29 29 9.1 0.5 1.8Монгол 31 33 32 31 6.5 -3.0 -3.1Мозамбик 8 9 10 11 20.0 11.1 10.0

Тайлбар:f-таамаглалs-тооцоолол

Эх үүсвэр: Олон улсын Эрчим хүчний Агентлаг (2018) Аж үйлдвэр, Санаачлага, Шинжлэх ухааны газар (2018)

Жилийн өөрчлөлтийн хувь


38

болон дэлхийн хэмжээнд нүүрсний төслүүд, ялангуяа эрчим хүчний нүүрсний хувьд ихээхэн бэрхшээлтэй тулгарч байна.

Хүснэгт 33. Австрали улсын коксжих нүүрсний төлөв байдал

2.5 Эрчим хүчний нүүрсний дэлхийн зах зээл, хэтийн төлөв Олон улсын нөхцөл байдлын хураангуй

“Ньюкастле”–ийн эрчим хүчний нүүрсний арилжааны үнэ 2018 онд дунджаар 1 тонн нь 105

ам.доллар байснаа нийлүүлэлтийн өсөлт нь эрэлтээс давснаар 2019 онд 1 тонн нь 83

ам.доллар, 2021 онд 1 тонн нь 70 ам.доллар болтлоо буурах төлөвтэй байна.

Австралийн эрчим хүчний нүүрсний экспортын хэмжээ үйлдвэрлэлийг сайжруулан, сүүлийн

саатлуудыг дахин сэргээж, шинэ хүчин чадлаар ажиллаж бүтээмжийг дээшлүүлснээр 2018-

2019 онд 209 сая тонн байснаа 2020-2021 онд 216 сая тонн болтлоо өснө гэж урьдчилан

тооцоолж байна.

Австралийн эрчим хүчний нүүрсний экспортын орлого 2018-2019 онд 26 тэрбум авс.доллар

буюу дээд цэгтээ хүрнэ гэж тооцоолж байна. 2018 онд нүүрсний үнэ өндөр байснаар

экспортын орлого огцом өсөлттэй байлаа. Харин экспортын хэмжээ ихэссэн ч нүүрсний үнэ

илүү хямдарсны улмаас 2020-2021 онд экспортын орлого 19 тэрбум авсm.долларт хүрч буурах

төлөвтэй байна.

Эрчим хүчний нүүрсний үнэ

Эрчим хүчний нүүрсний үнэ буурна.

“Ньюкастле”–н эрчим хүчний нүүрсний арилжааны үнэ (6000 ккал-тай) 4 дүгээр сарын эхээр огцом буурч, 1 тонн нь 76 ам.долларт хүрсэн байна. Үнэ ингэж буурахын өмнө 2 дугаар улиралд өмнөх

Дэлхий нэгж 2018 2019 f 2020 f 2021 f 2019 f 2020 f 2021 f

Гэрээний үнэ e-нэрлэсэн ам.дол/тн 208 201 171 160 -3.0 -14.9 -6.3-бодит d ам.дол/тн 212 201 167 153 -5.1 -16.8 -8.3Спот үнэ g -нэрлэсэн ам.дол/тн 207 198 170 160 -4.5 -14.3 -5.6-бодит d ам.дол/тн 212 198 166 153 -6.6 -16.2 -7.6

нэгж 2017-18 2018-19s 2019-20 f 2020-21 f 2019-20 f 2019-20 f 2020-21 fАвстрали улс

Үйлдвэрлэл сая тн 183 181 190 200 -1.5 5.1 5.6Экспортын хэмжээ сая тн 179 180 188 198 0.6 4.1 5.6- нэрлэсэн үнэ сая авс.дол 37,793 42,045 39,498 35,506 11.3 -6.1 -10.1- бодит үнэ i сая авс.дол 38,546 42,045 38,572 33,840 9.1 -8.3 -12.3Тайлбар:d-2018 оны Америк долларын ханшe- Өндөр чанартай коксжих нүүрсний гэрээний үнэi-2018-19 оны Австрали долларын ханшg-Австралийн зүүн эргийн хил дээрх ФОБ хатуу коксжих нүүрсний үнэf-таамаглалs-тооцоололЭх үүсвэр: Австралийн Статистикийн хороо (2018) Олон улсын худалдаа, 5368.0; Санаачлага, Шинжлэх ухааны

газар (2018);



39

оны мөн үеэс 27 хувиар бага, өмнөх улирлаас 12 хувиар бага буюу 1 тонн нүүрсний үнэ дунджаар 80 ам.доллар байна гэж тооцсон байна.

Улирлын нөлөөлөл болон бусад хүчин зүйлс эрчим хүчний нүүрсний үнэд дарамт үзүүлж байна. Хойд бөмбөрцгийн эрэлт хэрэгцээ өвлийн халаалтын улирлын үеэр сул байлаа. БНХАУ-д нүүрсээр галладаг цахилгаан станцаа халж, усан болон атомын цахилгаан станцаа шинэчилж байна. Хэдийгээр БНХАУ-ын боомтууд дах олон төрлийн импортын бодлого, арга хэмжээ нь зах зээлд тодорхойгүй байдал үүсгэж байсан ч 4 дүгээр сард импорт дахин өссөн байна. Арилжааны үнийн бууралт нь Ази болон Европт нүүрснээс хий рүү шилжихийг дэмжиж байна. Эдгээр чиг хандлагууд нь сүүлийн 2 жилийн хугацаанд далайгаар тээвэрлэдэг зах зээлд эрчим хүчний нүүрсний хэмжээ ихсэхэд хүргэсэн бөгөөд ингэснээр зах зээлд нийлүүлэлтийн илүүдэл үүсгэсэн байна.

Эрчим хүчний нүүрсний үнэ төлөвлөсөн хугацаанд буурах төлөвтэй байна.

Эрчим хүчний нүүрсний үнэ 2019 онд дунджаар 1 тонн нь 83 ам.доллар байснаа 2021 онд 1 тонн нь 70 ам.доллар болж буурах төлөвтэй байна. Азийн эрчим хүчний нүүрсний зах зээлд ирэх 2 жил хагасын хугацаанд Австрали, ОХУ, Индонезиас нүүрсний нийлүүлэлт их хэвээр байх төлөвтэй байна. Уламжлалт Азийн худалдан авагчдын эрэлт хэрэгцээ буурч байгаа ч хөгжиж буй Азиас олох орлого нөхөхөөр байна.

Азийн зах зээлийн үнийг тодорхойлдог Японы гэрээний үнэ арилжааны үнэтэй холбоотойгоор буурах төлөвтэй байна. 2019-2020 (2019 оны 4 сараас 2020 оны 3 сар хүртэл) оны гэрээний үнэ 1 тонн нь 95 ам.доллар, 2020-2021 онд 1 тонн нь 78 ам.доллар болж буурах тооцоотой байна.

Эрчим хүчний нүүрсний үнийн төлөв байдалд хэд хэдэн эрсдэл байна. БНХАУ-ын дотоодын нүүрсний зах зээл болон импортын бодлогын өөрчлөлт нь төлөвлөсөн хугацаанд гол эрсдэл хэвээр байгаа бөгөөд эрчим хүчний нүүрсний эрэлт хэрэгцээ тогтворгүй байдалтай байна.


Сүүлийн 2 жилийн хугацаанд нүүрс өндөр үнэтэй, эрэлт ихтэй бөгөөд далайгаар тээвэрлэдэг зах зээл илүү нийлүүлэлттэй байсан нь харагдаж байна. 2019 оны эхээр эдгээр чиг хандлагууд нь урвуу болж эхэллээ. Төлөвлөсөн хугацаанд далайгаар тээвэрлэдэг зах зээл 2018-2021 оны хооронд жилд дундажаар 0.5 хувиар аажмаар буурч, ойролцоогоор 1.1 тэрбум тонн байх төлөвтэй байна.

Дэлхийн импорт

Эрчим хүчний нүүрсний импортын эрэлт 2019 оноос буурч эхэллээ. Хоёрдугаар улирлын дараагаас эрэлт өсөх төлөвтэй байгаа ч, дэлхийн импортын хандлага бага зэрэг буурахаар байна. Засгийн газар нүүрсээр галладаг цахилгаан станцуудыг зогсоосноор өндөр хөгжилтэй орнуудаас импорт буурах төлөвтэй байна. Дотоодын үйлдвэрлэл тасралтгүй өсч, Засгийн газрын бодлогын өөрчлөлтүүд нөлөөлөхийн хирээр БНХАУ-ын эрчим хүчний нүүрсний импорт буурах төлөвтэй байна. Энэ хандлагын эсрэгээр Азийн хөгжиж буй орнууд нүүрсээр галладаг цахилгаан эрчим хүчний үйлдвэрлэлээ өргөжүүлж импортын өсөлтөөс хүчтэй байхаар байна. Эдгээр зөрүүтэй чиг хандлагын нийт үр дүнгээр 2021 он хүртэл импорт бууралттай байх нь.

Зураг 23. Эрчим хүчний нүүрсний импорт


40

БНХАУ-ын эрчим хүчний нүүрсний импорт буурах төлөвтэй байна.

2019 онд БНХАУ-ын эрчим хүчний нүүрсний импортод улирлын болон бодлогын хүчин зүйлс нөлөөлж байна. 2018 оны сүүлээр жилийн импортод квот тогтоосноор худалдан авагчид нэмэгдэж, 1 дүгээр сард импорт хамгийн дээд цэгтээ хүрсэн байна. Дараа нь хоёрдугаар сарын эхээр Цагаан сарын баяр тэмдэглэх үеэр импортын хэмжээ 2 сарын хугацаанд огцом буурч, өмнөх оны мөн үеэс 21 хувиар буурчээ. Түүнчлэн чанар сайжруулах туршилт гэх мэт импортын бодлогын үр дүнд импортын хэмжээ буурч хэд хэдэн боомт дээр саатал гарсан байна. Гурав болон дөрөвдүгээр сард импортын хэмжээ сэргэж байсан боловч өмнөх оноос 13 хувиар буурсан хэвээр байна. Тавдугаар сар хүртэл нүүрсээр галладаг цахилгаан үүсгүүрийг нүүлгэн шилжүүлж, усан болон цөмийн цахилгаан эрчим хүчний үйлдвэрлэл тус бүр 16 болон 25 хувиар нэмэгдсэн ч эрэлт буурсан байна. БНХАУ-ын эрчим хүчний нүүрсний импорт ирэх 2 жил хагасын хугацаанд буурч, 2021 он гэхэд 170 сая тоннд хүрэхээр байна. Эрэлт багасч байгаа учраас худалдан авалтын индекс болон эрчим хүчний үйлдвэрлэлд нүүрсний эзлэх хувь багасч байна. Цаашид импортын хэрэгцээгээ бууруулж, хүчин чадалдаа шинэ нэмэлт өөрчлөлтүүд оруулж үйлдвэрлэлдээ 3 жилийн турш шинэчлэл хийсний дараагаас БНХАУ-ын нүүрсний үйлдвэрлэл өсөх төлөвтэй байна. 2018 оноос хойш нүүрс үйлдвэрлэдэг бүс нутаг болон эрэлтийн гол төвүүдийн холболтыг сайжруулан төмөр зам тавьсан байна. Гэсэн хэдий ч, БНХАУ-д хүлээгдэж байснаас сул үйлдвэрлэлтэй байгаа нь импортыг нэмэгдүүлэх боломжтой юм. Сүүлийн саруудад болсон үерийн гамшиг нь дотоодын аж ахуйн нэгжүүдэд аюулгүй байдлын шалгалт, үйлдвэрлэлийг зогсоох шинэ давалгааг бий болгосноор дотоодын эрчим хүчний нүүрсний үнэд дарамт болж байна. Японы эрчим хүчний нүүрсний импорт аажмаар буурна.

Япон улсын эрчим хүчний нүүрсний импорт 2019 оны 1 дүгээр улиралд 36 сая тонн байсан нь өмнөх оноос 1.6 хувиар буурсан үзүүлэлт юм. Энэ хугацаанд Австралиас авсан эрчим хүчний нүүрсний импорт 2 хувиар буурсан бол АНУ болон ОХУ-аас авсан импортын дүн ойролцоогоор 19 хувиар өссөн байна. Эрчим хүчний салбар нь өрсөлдөөн, эрчим хүчний аюулгүй байдлыг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн шинэчлэл хийснээр Японы эрчим хүчний хэрэглээний худалдан авалтын хэв маяг өөрчлөгдөж байна. Үүний үр дүнд хангамжийн нийлүүлэлтийн эх үүсвэрээ төрөлжүүлэн, богино хугацааны гэрээгээр их нүүрс худалдан авч, зардлаа багасган ажиллаж байна. Японы эрчим хүчний нүүрсний импорт жилд дунджаар 1.3 хувиар буурч, 2021 онд 134 сая тоннд хүрэхээр байна. Нүүрсээр галладаг цахилгаан эрчим хүчний үйлдвэрлэл аажмаар буурч байгаа нь цөмийн реакторыг дахин эхлүүлэх болон үнэ хямд байснаар нүүрснээс хий рүү шилжихийг дэмжиж байна. Эрчим хүчний шилжилт хурдасч байгаа үед Өмнөд Солонгос улсын нүүрсний импорт буурч байна.


41

Өмнөд Солонгос улсын эрчим хүчний нүүрсний импорт 2019 оны 1 дүгээр улиралд өмнөх

оноос 5.2 хувиар буурч 27 сая тонн байлаа. Өмнөд Солонгос улсын эрчим хүчний нүүрсний импорт жилд дунджаар 0.6 хувиар буурч, 2021 онд 113 сая тоннд хүрэх төлөвтэй байна. 2017 онд засгийн газар солигдсоносс хойш Өмнөд Солонгос улс нүүрсээр ажилладаг цахилгаан үйлдвэрлэлийн хамаарлыг бууруулах чиглэлээр олон арга хэмжээ хэрэгжүүлсэн. Үүнд нүүрсээр ажилладаг шинэ цахилгаан станцыг цуцлах, агаарын чанар муу үед хуучин үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагааг зогсоох, нүүрсээс хий рүү шилжихийг дэмжин татварыг өөрчлөх зэрэг өөрчлөлтүүд багтаж байна.

Тайваний эрчим хүчний нүүрсний импорт тогтвортой байх төлөвтэй байна.

Тайваний эрчим хүчний нүүрсний импорт жилээс жилд тогтвортой байсан бөгөөд энэ хандлага үргэлжлэх төлөвтэй байна. Төлөвлөсөн хугацаанд импортын хэмжээ жилд 61 сая тонн орчим байна. Энэтхэг улсын эрчим хүчний нүүрсний хэрэглээ үйлдвэрлэлээс дээгүүр байна.

Энэтхэг улсын эрчим хүчний нүүрсний импорт 2019 оны 1 дүгээр улиралд өмнөх оноос 18 хувиар өссөн байна. Дотоодын эрчим хүчний нүүрсний үйлдвэрлэл тухайн хугацаанд 5.3 хувиар өсч, дээд амжилт тогтоосон боловч эрчим хүчний нүүрсний хэрэглээ хурдацтай өсч байв. Эдийн засгийн өсөлт хүчтэй байгаа учраас эрчим хүчний эрэлт хэрэгцээ ихэсч, эрчим хүчний нүүрсний хэрэглээ нэмэгдэж байна. Засгийн газар 5 дугаар сарын ерөнхий сонгууль болох хүртэл цахилгаан эрчим хүчний найдвартай байдлыг хангахыг эрэлхийлж, нүүрсээр ажилладаг цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэх эрэлтийг улам нэмэгдүүлэв. Засгийн газар эрчим хүчний нүүрсний импортыг тэг болгож бууруулах урт хугацааны зорилт дэвшүүлж байгаа боловч Энэтхэг улсын эрчим хүчний нүүрсний импорт богино хугацаанд өндөр хэвээр байж 2021 онд 183 сая тоннд хүрэх төлөвтэй байна. Зохицуулалт болон дэд бүтцийн бэрхшээлээс үүдэн эрэлтийн өсөлт нь дотоодын нийлүүлэлтийн өсөлтөөс давж гарах төлөвтэй байна.

Вьетнам улс нь эрчим хүчний нүүрсний импортын өсөлтийн гол эх үүсвэр хэвээр байна.

Вьетнам улсын эдийн засгийн хүчтэй өсөлт нь нүүрсээр ажилладаг цахилгаан эрчим хүчний

үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлж байна. Вьетнам улсын эрчим хүчний нүүрсний импорт Индонез болон Австрали улсаас нэмэгдсэн байна. Вьетнам улс нь хойд зүгт ихээхэн хэмжээний нүүрсний нөөцтэй боловч нүүрсээр ажилладаг шинэ цахилгаан станцуудын ихэнх нь урд зүгт байрлалтай бөгөөд чанарын шаардлагаас шалтгаалан импортын нүүрсээр ажилладаг. Нүүрсээр ажилладаг эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн эрэлт нэмэгдэж байгаа учраас Вьетнам улсын эрчим хүчний нүүрсний импорт жилд дунджаар 16 хувиар өсч, 2021 онд 30 сая тоннд хүрэх төлөвтэй байна. Тооцоолсон 5 гигаваттын нүүрсээр ажилладаг цахилгаан эрчим хүчний хүчин чадал 2019 болон 2020 онд нэвтрэх төлөвтэй байна. Гэсэн хэдий ч Вьетнам улсын нүүрсний импортын хэрэгцээ боомт болон төмөр замын хүчин чадлын хязгаарлалттай тулгарч байгаа тул үүнийг шийдвэрлэхэд зарим бэрхшээл тулгарах болно. Дэлхийн экспорт

2019 оны эхний хэдэн сард АНУ, Өмнөд Африк, Колумбиас нийлүүлэлт буурсан ч энэ нь өөр газрын экспортын өсөлтөөр нөхөгдсөн байна. Эдгээр чиг хандлага үргэлжилбэл, Австрали болон ОХУ экспортын өсөлтийн гол эх үүсвэр болж магадгүй юм. Зураг 24. Эрчим хүчний нүүрсний экспорт


42

Индонез улсын эрчим хүчний нүүрсний экспорт бага зэрэг буурах боловч өндөр түвшинд хэвээр байна.

Индонез улсын эрчим хүчний нүүрсний экспорт 2019 оны 1 дүгээр улиралд өмнөх оноос 11 хувиар өсч, 3 дугаар сард 42 сая тонн буюу сарын хамгийн дээд цэгтээ хүрсэн байна. Эрчим хүчний нүүрсний экспорт одоогийн дээд түвшнээс бага зэрэг буурах боловч жил бүр 400 сая тонноос их байж харьцангуй өндөр хэвээр байх төлөвтэй байна. Азийн эрэлт сул, дотоодын хэрэглээ нэмэгдэж байгаа болон засгийн газрын бодлого илүү хязгаарлагдмал байгаа зэрэг нь бүгд экспортод нөлөөлж байна. Индонез улсын Засгийн газар 2019 онд үндэсний нүүрсний олборлолтыг 480 сая тоннд хүргэхийг зорьж байгаа нь 2018 оны 528 сая тонн хэмжээнээс хамаагүй бага байгаа бөгөөд энэ нь далайгаар тээвэрлэдэг нүүрсний үнийг тогтворжуулах зорилготой байна. Индонезийн дотоодын зах зээлийн үүрэг ёсоор үйлдвэрлэгчид бүтээгдэхүүнийхээ тодорхой хувийг дотоодын зах зээлд борлуулах үүрэгтэй бөгөөд үүнийг 2019 онд 128 сая тонн болгож тогтоосон. Нүүрсний үнэ хямд байснаар АНУ-ын экспорт буурна.

Хүчтэй өсөлтийн мөчлөгийн дараа АНУ-ын эрчим хүчний нүүрсний экспорт буцаж буурлаа. АНУ-ын эрчим хүчний нүүрсний экспорт энэ жилийн хувьд аль хэдийн төлөвлөгдсөн тул 2019 онд харьцангуй өндөр түвшинд хэвээр байх төлөвтэй байна. Гэвч нүүрсний үнэ буурч байгаа учраас экспорт 2020 болон 2021 онд буурч, 2021 онд 43 сая тоннд хүрэхээр байна. Өмнөд Африкийн нүүрсний экспорт тогтвортой байх төлөвтэй байна.

Өмнөд Африкийн эрчим хүчний нүүрсний экспорт 2019 оны эхний 4 сард өмнөх онтой харьцуулахад 3.6 хувиар буурчээ. Өмнөд Африкийн нүүрс экспортлогчид Энэтхэгийн эрэлт сул, экспортын үнэ буурч, дотоодын нүүрсний үнэ өндөр байгаа учраас нийлүүлэлтээ дотоодын зах зээл рүү чиглүүлсэн байна. Өмнөд Африкийн эрчим хүчний нүүрсний экспорт төлөвлөсөн хугацаанд 80 сая тонноос их буюу тогтвортой байхаар байна. ОХУ-ын эрчим хүчний нүүрсний экспорт өсөх төлөвтэй байна.

ОХУ-ын эрчим хүчний нүүрсний экспорт 2019 оны 1 дүгээр улиралд зүүн өмнөд хэсгийн хилийн боомт болон төмөр зам сайжирсан, БНХАУ болон Өмнөд Солонгос улсын эрэлт нэмэгдсэн учраас өмнөх оноос 14 хувиар өссөн байна. Хүхэр багатай нүүрсний эрэлт Азид ихэсч байгаа бөгөөд Рублийн ханш суларснаар ОХУ-ын эрчим хүчний нүүрсний экспорт төлөвлөсөн хугацаанд тогтвортой өсч, 2021 онд 182 сая тоннд хүрэхээр байна.

Колумбын эрчим хүчний нүүрсний экспорт буурахаар байна.

Колумбын эрчим хүчний нүүрсний экспорт 2019 оны эхний 4 сард зах зээлийн нөхцөл байдал муу байсан учраас өмнөх оноос 16 хувиар буурч 23 сая тонн болжээ. Экспорт нь жилд дунджаар 1.8


43

хувиар буурч, 2021 онд 76 сая тоннд хүрэхээр байна. Австрали улсын үйлдвэрлэл болон худалдаа

Австрали улсын эрчим хүчний нүүрсний экспортын хэмжээ тогтвортой байна.

Австрали улсын эрчим хүчний нүүрсний экспорт 2019 оны 1 дүгээр улиралд 49 сая тоннд хүрч, өмнөх оноос 2.9 хувиар өссөн байна. Японы санхүүгийн жилээр тогтоосон нүүрсний гэрээний үнэ өндөр байсан учраас экспортын орлого энэ хугацаанд өмнөх оноос 11 хувиар нэмэгдсэн байна. БНХАУ руу худалдах эскпорт огцом буурсан ч, Австралийн эрчим хүчний нүүрсний экспорт худалдааны урсгалаа өөр тийш чиглүүлсэн учраас тогтвортой хэвээр байлаа. 1 дүгээр улиралд Австралиас БНХАУ руу худалдах эрчим хүчний нүүрсний экспорт өмнөх оноос 19 хувиар буурсан ч, Өмнөд Солонгос руу 26 хувь, Тайвань руу 31 хувиар тус тус нэмэгджээ. Хагас зөөлөн болон эрчим хүчний нүүрсний үнийн тархалт эрчим хүчний нүүрсний экспортыг

бууруулж болзошгүй юм.

Дөрөвдүгээр сард эрчим хүчний нүүрсний үнэ буурснаар хагас зөөлөн коксжих нүүрсний экспорт өмнөх оноос 16 хувиар нэмэгджээ. Хэрэв “Ньюкастле”–ийн эрчим хүчний нүүрсний арилжааны үнэ хагас зөөлөн коксжих нүүрсний үнээс харьцангуй суларвал, нүүрс угаах байгууламж бүхий Австралийн эрчим хүчний нүүрс үйлдвэрлэгчид хагас зөөлөн коксжих нүүрс үйлдвэрлэх системд шилжвэл илүү ашигтай болж магадгүй юм. Австралийн эрчим хүчний нүүрсний экспортын орлого 2017-2018 онд 23 тэрбум авст.доллар байсан бол 2018-2019 онд 14 хувиар өсч 26 тэрбум авст.доллар болсон байна. Экспортын орлого нэмэгдсэн нь үнийн өсөлт болон 2018 оны хоёрдугаар хагаст экспортын хэмжээ тогтвортой өссөнтэй холбоотой юм.

Хүснэгт 34. Эрчим хүчний нүүрсний төлөв байдал


44

Эх үүсвэр: Resources and Energy Quarterly, June 2019

2.6 Цайрын зах зээл, хэтийн төлөв Олон улсын нөхцөл байдлын хураангуй

Цайрын үнэ нь 2019 оны эхний хагаст өөрийн тогтоосон бага зэргийн “оргил” үзүүлэлт болох

2780.0 ам. долларын түвшингээс алгуур буурах ба, 2019 оны үлдэж буй сүүлийн хагаст 2500.0

ам.долларын хязгаарт хадгалагдана гэсэн урьдчилсан таамаглал байна. Үнэ тодорхойлох

зорилгоор дэвшүүлж буй үнийн санал болон бодит эрэлт хэрэгцээний хооронд байнга гарч буй

зөрчилдөөний улмаас 2021 оны үнийн таамаглалыг урьдчилан дэвшүүлэхэд туйлын

хүндрэлтэй байна.

Үйл ажиллагааг нь зогсолтын горимоос эргэн идэвхжүүлсэн Queensland мужийн Century

уурхай нь өөрийн бүрэн хүчин чадлаар ажиллах бололцоотой болж байгаагаас шалтгаалан

2019-2020 онуудад Австрали улс нь цайрын олборлолтын оргил үедээ хүрэх төлөв

ажиглагдаж байгаа боловч ашиглалтын хугацаа дууссан олон тооны жижиг уурхайнуудын

хаалтаас хамаарч олборлолт эргэж буурах хандлагатай байна.

Дэлхий нэгж 2018 2019 f 2020 f 2021 f 2019 f 2020 f 2021 f

Гэрээний үнэ b -нэрлэсэн ам.дол/тн 110 95 78 73 -13.9 -18.1 -6.4 -бодит c ам.дол/тн 113 95 76 69 -15.8 -19.9 -8.4Спот үнэ d -нэрлэсэн ам.дол/тн 105 83 75 70 -21.1 -9.9 -6.3 -бодит e ам.дол/тн 108 83 73 67 -22.8 -11.9 -8.3Нүүрсний худалдаа сая.тн 1,140 1,138 1,132 1,121 -0.1 -0.6 -0.9Импорт

Ази сая.тн 832 839 837 830 0.9 -0.2 -0.8 БНХАУ сая.тн 216 200 185 170 -7.3 -7.5 -8.1 Энэтхэг сая.тн 168 175 180 183 4.2 2.9 1.7 Япон сая.тн 140 140 137 134 0.4 -2.1 -2.2 Өмнөд Солонгос сая.тн 115 115 114 113 0.0 -0.9 -0.9 Тайвань сая.тн 60 61 61 61 1.9 0.0 0.0Экспорт Австрали улс сая.тн 208 204 214 225 -1.0 4.3 4.7 Колумба сая.тн 80 80 78 76 0.0 -2.6 -2.7 Индонез сая.тн 428 430 425 420 0.5 -1.2 -1.2 Оросын Холбооны улс сая.тн 172 176 179 182 2.2 1.7 1.7 Өмнөд Африк сая.тн 80 80 80 80 0.0 0.0 0.0 Америкийн Нэгдсэн Улс сая.тн 51 46 44 43 -9.8 -3.9 -2.3

2017-18 2018-19 f 2019-20 f 2020-21 f 2019-20 f 2019-20 f 2020-21 fАвстрали

Үйлдвэрлэл сая.тн 267 270 274 280 1.1 1.5 2.2Экспортын хэмжээ сая.тн 203 209 210 216 3.2 0.4 2.8- нэрлэсэн үнэ цэнэ сая авс.дол 22,586 25,632 21,193 18,546 13.5 -17.3 -12.5- бодит үнэ цэнэ h сая авс.дол 23,036 25,632 20,696 17,676 11.3 -19.3 -14.6

Тайлбар:

b-Японы санхүүгийн жил (JFY), IV/1-ээс эхэлсэн, ФОБ-Австрали суурьтай, Австрали-Японы хооронд хийгдсэн гэрээний дундаж үнэ

c-Японы санхүүгийн жил ам.дол

d-Ньюкастле 6000Kcal-н үнэ

e-2018 оны хуанлийн жил ам.доллар

h-2017-2018 оны Австрали долларын ханш

f-таамаглал



45

Австралийн үйлдвэрлэл 2019-20 онуудад дээд цэгтээ хүрнэ гэж таамаглаж байна. Клинсланд

муж дахь дахин сэргээгдэж буй Зууны уурхайд олборлолт явуулж эхэлснээс хойш жижиг

уурхайнуудтай холилдохын зэрэгцээ бага ангийн түвшинд хүрч, амьдралын зарим түвшинд

хүрч байна.

Дэлхийн тэргүүлэгч цайр олборлогч улс болох Австрали улсын цайрын экспортын хэмжээ нь

(металлын агуулгатай нь харьцуулахад ) 2019–2020 онуудад 1.51 сая тоннд хүрэх боломж

байгаа хэдий ч, 2020–21 онуудад буурч 1.46 сая тоннд хүрэх төлөв ажиглагдаж байна.

Австралийн цайрын экспортын орлогын хэмжээ 2018-2019 онд 4.2 тэрбум долларын хязгаарт

хүрч өсөх боловч, 2020-2021 оны байдлаар 3.5 тэрбум доллар хүртэл буурах сөрөг төлөв

байдал нэгэн адил ажиглагдаж байна.

Цайрын үнийн хандлага

Лондонгийн металлын биржид (LME) 2019 оны 4-р сарын эхээр мөчлөгийн маш богино хугацаанд цайрын үнэ (spot price) тонн тутамд 3000.0 ам. долларын хязгаарыг давж гарсан боловч, эрэлт буурснаас шалтгаалан буурч 2019 оны 06 дугаарын байдлаар тонн нь 2845.0 ам.долларын түвшинд харьцангуй тогтворжоод байна. 2019 оны байдлаар энэ хандлага үргэлжлэх төлөвтэй байна.

Зураг 25. Цайрын үнэ болон хувьцаа

Энэ нь өнгөрсөн оны мөн үеэс 8.6 хувиар буурсан үзүүлэлт юм.

Мөн бирж дээрх цайрын бүтээгдэхүүний хуримтлагдсан нөөцийн хэмжээ туйлын хязгаарлагдмал байдалд байна.Тухайлбал: Лондонгийн металлын биржид (LME) 2019 оны 05 дугаар сарын байдлаар нөөцийн хэмжээ 11 жилийн доод түвшинд, Шанхай фьючерс бирж дээр (SHFE) нөөцийн хэмжээ 2019 оны 3-р дугаар сард ажиглагдсан түр зуурын сэргэлтийн дараа буурч түүхэн доод хязгаартаа хүрээд байна.

Цайрын нөөцийн түвшин доогуур байгаа үзүүлэлт нь Хятад, Европ дахь цайр баяжуулах- хайлуулах үйлдвэрлэлийн хэмжээ бага байгаатай холбоотой бөгөөд, энэ шалтгаанаас хамаарч цайрын үнэ хугацааны богино мөчлөгт өндөр байна гэсэн хүлээлт байна.

Лондонгийн металлын биржид (LME) цайрын спот үнийн өсөлт 2019 онд тонн тутамд дунджаар 2780.0 ам.доллар болох төлөвтэй байна

Зураг 26. Цайрын үнэ болон хувьцааны урьдчилсан төлөв байдал


46

2019 оноос хойш цайрын үнэ жилд дунджаар 5.2 хувиар буурч, 2021 онд тонн тутамд 2500.0 ам.долларт хүрч буурах хандлага ажиглагдаж байна.

Үнийн бууралт нь цаашид баяжмалын үйлдвэрлэл нэмэгдэж, бараа материалын нөөцийн түвшин тогтмол өсөхөд эерэгээр нөлөөлөх бөгөөд, дээрх нөөцийн хуримтлалын үр дүнд 2020, 2021 онуудад зах зээл эрүүл ажиллах бололцоотой болох юм.

Дэлхийн цайрын хэрэглээ

Дэлхийн хэмжээнд цэвэршүүлсэн цайрын хэрэглээний хэтийн төлөв нь тооцоолж буй

хугацааны мөчлөгт буюу 2019 онд 13.8 сая тонноос 2021 онд 14.3 сая тоннд хүрч маш бага хэмжээнд өсөх хандлага ажиглагдаж байна.

Цайрын үндсэн хэрэглээ нь цайрдсан гангийн хэрэглээнээс 100.0 хамаардаг тул нь ирээдүйд

өсөх төлөвтэй байгаа гангийн хэрэглээг дагаж цайрын хэрэглээ ирээдүйд өсөх төлөвтэй байна. Дэлхийн цайр, гангийн хэрэглээний тал хувийг эзэлдэг Хятад улсын эдийн засгийн хурдац

удааширч байгаа, мөн худалдааны гол түнш АНУ-тай хийж буй худалдааны түншлэлийн бодлогод гарсан тодорхойгүй байдал зэргээс хамаарч тус улсын эдийн засгийн ерөнхий нөхцөл байдалд тодорхойгүй хүчин зүйлс цөөнгүй байна. АНУ нь БНХАУ-ын импортын хэд хэдэн бараанд импортын худалдааны тарифыг нэмж ногдуулсан нь магадгүй Хятадын дотоодын цайрын эрэлт хэрэгцээг бууруулах боломжтой боловч, эцсийн дүндээ цайр эсвэл цайрдсан ган агуулсан Хятадын экспортын бараа бүтээгдэхүүнийг АНУ-ын хэрэглэгчид илүү өндөр үнэтэйгээр авч хэрэглэх сөрөг тал ажиглагдаж байна.

Гадаад худалдааны нөлөөллөөс гарах алдагдлыг БНХАУ-ын засгийн газраас дэд бүтцийн

бүтээн байгуулалтын зардлыг нэмэгдүүлэх замаар дотоодын цайрын үйлдвэрлэлд дэмжлэг үзүүлэх хэлбэрээр нөхөх боломжтой юм. Гэсэн хэдий ч цайрын хэрэглээний өсөлт нь Энэтхэг болон хөгжиж буй бусад улс орнуудын эдийн засгийн өсөлтөнд ч ашиг хүртэх боломжийг нээж өгөх юм.

Энэтхэг улс ойрын ирээдүйд дотоодын гангийн үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх зорилт дэвшүүлэн

ажиллаж байгаа бөгөөд, цайрын эрэлт хэрэгцээний хэмжээ нь тасралтгүй өсөж 2021 оны байдлаар жилдээ 7.6 хувиар өсч, 850.0 сая тоннд хүрэх урьдчилсан төлөв ажиглагдаж байна.

Зураг 27. Дэлхийн ган хийц, цайрын хэрэглээний өөрчлөлтийн харьцуулсан хүснэгт /жилээр/


47

Үйлдвэрлэл

Ойрын ирээдүйд ерөнхий дүр зургаар нь авч үзвэл цайрын уурхайн олборлолт өсөх хандлагатай байна.

Дэлхийн хэмжээнд цайрын уурхайн олборлолт 2019 оны эхний 4 сарын байдлаар 1.8 хувиар өсч, 2019 оны бусад хугацаанд энэ үзүүлэлт нэмэгдэх төлөвтэй байна. Зах зээлийн нөөцийн үлдэгдэл 2019 оны эцсээр илүүдэл төлөв байдалдаа эргэж орох хандлага нэгэн адил ажиглагдаж байна.

Дэлхийн хэмжээнд цайрын уурхайн олборлолт 2018 онд 13.0 сая тоннын хязгаарт байсан бол

жилд дунджаар 4.1 хувиар өсч, улмаар 2021 онд 14.0 сая тоннд хүрэх төлөвтэй байна. Цайрын олборлолтыг нэмэгдүүлэх зорилгоор ойрын ирээдүйд ашиглалтанд орох томоохон төслүүд гэвэл: жилд 100,000.0 тонн олборлолт хийх хүчин чадал бүхий БНХАУ-ын Юннань муж дахь Хуалянь уурхайн цогцолбор (2020 онд үйлдвэрлэлээ эхлүүлэхээр төлөвлөж байгаа), мөн Энэтхэг улс нь өөрийн цайрын олборлолтыг 2019 онд 80,000.0 тоннд хүргэх төлөвлөгөөтэйгөөр хэрэгжүүлж буй хэд хэдэн төслүүдийг дурьдаж болох юм.

Дэлхийн гурав дахь том уурхай үйлдвэрлэгч Австрали нь өөрийн уурхайн олборлолтыг

нэмэгдүүлэх зорилгоор жил бүр олборлолтоо ихэсгэж байна. Цаашид уурхайн олборлолтын өсөлтөөс хамаарч цэвэршүүлсэн цайрын үйлдвэрлэл өсөх хандлагатай байна. Хэдийгээр БНХАУ-ын Засгийн газраас өвлийн улиралд авч хэрэгжүүлсэн байгаль орчны хязгаарлалтын бодлогоос хамаарч цэвэршүүлсэн цайрын 2019 оны 1 улирлын үйлдвэрлэлийн хэмжээг өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад 3.0 хувиар буурсан байна. Гэсэн хэдий ч энэ үзүүлэлт 2019 оны үлдсэн хугацаанд сайжрах болно гэсэн хүлээлт зах ажиглагдаж байна.

Өсөн нэмэгдэж буй цайрын үйлдвэрлэлийг хамгийн том үйлдвэрлэгч улс болох Хятад улс

тэргүүлж байна. Тус улсын үйлдвэрлэл нь 2019 онд дунджаар 3.1 хувиар өсөж, улмаар 2021 онд жилийн нийт үйлдвэрлэлийн хэмжээ дунджаар 6,3 сая тоннд хүрэх төлөвтэй байна.

Хятад дахь цайрын үйлдвэрлэл нь маш олон тооны хэдэн зуун жижиг үйлдвэрүүдэд хуваагддаг

бөгөөд, энэ байдлыг өөрчлөхөд 2020 онд ашиглалтанд орох Юньнань мужийн Хуалянь уурхайн цогцолбор /жилд 100,000 тонн олборлолт явуулах хүчин чадалтай/ мэдэгдэхүйц нэмэлт дэмжлэг үзүүлэх нь гарцаагүй юм.

Зураг 28. Австрали улсын цайр үйлдвэрлэл /мужаар/


48

Австрали

Цайрын үйлдвэрлэлийн өсөлтөөс хамаарч, экспортын хэмжээ өсөх төлөвтэй байна.

Тасралтгүй өөрчлөгдөх үнийн шинэчлэлээс хамаарч экспортын орлогын хэмжээ 2018-2019 онуудад 4,2 тэрбум доллараас байх ба энэ үзүүлэлт 2020-2021 онд 3.5 тэрбум доллар хүртэл буурах хандлагатай байна.

2019–2020 онуудад үйлдвэрлэлийн эзлэхүүний хэмжээ (металлын агуулгаар) нь дээд цэгтээ хүрэх хэдий ч, 2020–2021 онуудаас эхлэн буурч улмаар 2018-2019 түвшинд эргэж бууж болзошгүй гэсэн хүлээлт зах зээл судлаачдын хүрээнд байна.

2019 оны 1 дүгээр улирлын байдлаар Австралийн экспортын хэмжээ (металлын агуулгын нийт дүнгээр) 17.0% -иар огцом нэмэгдэж 313,000.0 тоннд хүрсэн нь MMG компанийн “Dugald river ” төсөл ба “New Century” уурхайнуудын үйлдвэрлэл эрс нэмэгдсэнээс үндсэндээ хамаарч байна. Тус улсын цайрын экспортын хэмжээ 2018-2019 онуудад жилийн дүнгээр 24.0 хувиар эрс өссөн нөхцөл байдал нь Австрали улсын нийт экспортын 50.0 гаруй хувийг дамжин өнгөрүүлж буй Mt Isa төмөр замын сүлжээг шинээр ашиглалтанд оруулсантай холбоотой юм.

Австралийн цайрын олборлолт нэмэгдэж байна.

2019 оны 3-р улирлын байдлаар Австралийн цайрын үйлдвэрлэл өмнөх оны мөн үеэс 33% -иар өсч 317,000.0 тн хүрсэн томоохон үр дүн ажиглагдав.

Уурхайн олборлолт 2019-2020 онуудад таван жилийн мөчлөгийн дээд цэгт буюу 1.4 сая тоннд хүрэх төлөвтэй байна.

Энэхүү өсөлтийг цөмд Glencore компанийн “Lady Loretta”, MMG компанийн “Dugal river” зэрэг уурхайнууд болон “Queensland” мужид орших технологийн зогсолтоос эргэн үйл ажиллагаагаа сэргээсэн “New Century Resources” зэрэг уурхайнууд байгааг дурьдаж болох юм.

Зураг 29. Австралийн цайрын экспорт, металлийн орцын судалгаа


49

Квинслэнд дэхь баяжмалын өндөр агуулга бүхий “Thalana zinc” цайрын төслийг 2019 оны 3-р сард дахин эхлүүлсэн ба тус уурхайн шуурхай олборлолтын үр дүн хүлээж байснаас өндөр байна. “Thalana zinc” цайрын төслийн үр дүн ойрын ирээдүйд нэмэлт эх үүсвэр болох нь дамжиггүй.

2019 оноос хайгуулын зардал аажмаар нэмэгдэж эхэлнэ

Мөнгөн, хар тугалга, цайрын хайгуулын зардал 2019 оны 1-р улиралд үнийн өсөлтийг үл харгалзан өмнөх оны мөн үеэс 12.0 хувиар буурч, 16.0 сая долларт хүрсэн үзүүлэлттэй гарлаа. Цайрын үнэ түүхэн дээд түвшнээс буурах хандлагатай байгаагаас шалтгаалан геологийн эрэл хайгуулын ажилд зарцуулах зардлын хэмжээ нэгэн адил буурах хандлагатай байна.


50

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ. МОНГОЛ УЛСЫН ХЭМЖЭЭНД ХҮЧИН ТӨГӨЛДӨР МӨРДӨГДӨЖ БУЙ ТОМООХОН ЭРХ ЗҮЙН АКТУУД

3.1 “Тогтворжуулах гэрчилгээ” эзэмшигч ахуйн нэгжүүдийн талаарх мэдээлэл

№

Регистрийн

дугаар

Хөрөнгө оруулагч

Төсөл

Хамрах салбар, үйл

ажиллагааны салбар

Төсөл хэрэгжих

байршил

Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ/ сая

төгрөг/

Тогтворжуулах албан татвар,

төлбөр

Гэрчилгээ олгосон огноо

Гэрчилгээ олгосон хугацаа

Хүчинтэй

огноо

1

2887746

"Энержи ресурс" ХХК

Ухаа худаг уурхайн цогцолбор төсөл

Уул уурхай

Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутаг дахь, Ухаа худаг уурхай

1 169 593,4


2015.08.13

24 жил

2033.04.17

Гаалийн албан татвар

Нэмэгдсэн өртгийн албан татвар


2

5095549

"Алтайн хүдэр" ХХК

Таяннуурын төмрийн хүдрийн орд ашиглах

төсөл

Уул уурхай

Говь-Алтай аймгийн Цээл сумын нутаг

дахь Таяннуурын уурхай

279 719,7


2015.08.13

11 жил

2020.07.30




3

5228697

"Скай резорт"

ХХК

Цанын бааз, Гольфын талбайн төсөл

Аялал жуулчлал

УБ хот, БЗД, 11-р

хороо Богд хан уул, Хүрхрээгийн ам

46 603,8


2015.08.13

8 жил

2023.07.30




4

2663503

"М Си Эс Кока" кола

ХХК

Кока кола компанийн

бүтээгдэхүүний үйлдвэр төсөл

Хүнсний үйлдвэрлэл

УБ хот, БЗД, 10-р хороо, Улиастай, Амгалан-13260,

Гачууртын зам 104 тоот

135 810,9


2015.12.30

10 жил

2025.12.28




5

5149037

"Шангрила- Улаанбаатар хотел" ХХК

Шангрила- Улаанбаатар хотел

ХХК-ийн зочид буудал, худалдаа

үйлчилгээ, амралт зугаалгын цогцолбор

байгуулах төсөл

Зочид буудал, ресторан, гадаад

худалдаа

УБ хот, СБД, 1-р хороо, Олимпийн

гудамж

1 045 599,3

Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар 2015.12.30

15 жил

2030.12.28




6

5036895

"Юнител" ХХК

Үүрэн холбооны дараа үеийн системийн үйлчилгээ /3.5G/,

өндөр хурдны системийн үйлчилгээ

/4G-LTE/ үзүүлэх төсөл

Мэдээлэл, харилцаа

холбооны салбар

УБ хот, СБД, 8-р хороо, Сэнтрал тауэр 8 давхар

141 240,0


10 жил

2025.12.28




7

5388457

"Юнивишн" ХХК

IPTV, Суурин утас, өндөр хурдны интернэтийн

гурвалсан үйлчилгээ, түүнд дагалдах нэмэлт үйлчилгээ болон дэд

бүтцийн төсөл



УБ хот, СБД, 8-р хороо, Сэнтрал тауэр 8 давхар

128 104,0


10 жил

2025.12.28




8

5286301

"Сайншанд

салхин парк" ХХК

Сайншанд салхин парк

төсөл

Эрчим хүчний салбар

Дорноговь

аймгийн сайншанд сум

233 671,0


2016.03.29

9 жил

2025.03.03





51

9

2027194

"Эрэл" ХХК

БҮК-1 төсөл

Барилгын салбар

ХУД, 3-р хороо, Чингисийн өргөн

чөлөө, өөрийн байр

123 500,0


2016.05.31

8 жил

2024.05.31




10

5648343

"Клин-Энержи

ази" ХХК

Цэций салхин станц

Сэргээгдэх эрчим

хүчний салбар

Өмнөговь аймгийн

Цогтцэций сум, Сийрст баг

241 000,0


2016.05.31

9 жил

2025.05.31




11

2851741

"Клин- Энержи" ХХК

Салхит салхин цахилгаан станц төсөл

Сэргээгдэх эрчим

хүчний салбар

Төв аймгийн

Сэргэлэн сумын нутаг

148 100,0


2016.07.08

9 жил

2025.07.08




12

2072572

"Мобиком

корпораци" ХХК

Дараа үеийн

хөдөлгөөнт холбооны сүлжээ төсөл



УБ хот, ЧД, 1-р

хороо, Энхтайвны

өргөн чөлөө, өөрийн байр

31 600,0


2016.07.08

8 жил

2024.07.08




13

5387051

"Интернейшнл

Медикал Сентер" ХХК

Интермед эмнэлэг

Эрүүл мэнд

ХУД, 15-р

хороо, Чингисийн

өргөн чөлөө, Интермед эмнэлэг

69 125,0


2016.09.19

8 жил

2024.09.19




14

2788705

"Ачит-Ихт" ХХК

Катодын зэсийн үйлдвэр

Уул уурхай

Орхон аймгийн

Баян-Өндөр сумын

Баянцагаан багийн нутаг

97 500,0


2017.07.21

6 жил

2023.07.21




15 5990769 Страто ХХК Нүүрс баяжуулах

үйлдвэр Уул уурхай

Говьсүмбэр аймгийн Шивээговь сум, 2-р баг

41,723.0


2019.06.28 9 жил 2026.06.28 Гаалийн албан татвар



НИЙТ 3,932,890.1


52

3.2 “Бүтээгдэхүүн хуваах” гэрээ байгуулсан аж ахуйн нэгжүүдийн талаарх мэдээлэл

д/д

Бүт

ээгд

эхүү

н ху

ваах

гэ

рээ

т та

лба

й

БХ

Г б

атла

гдса

н ог

ноо

, ЗГ

-ын

то

гтоо

лын

дуга

ар

Гэр

ээл

эгч

ком

пан

и

Х

өрөн

гө

оруу

лагч

ийн

ха

ръ

яал

ал

Г

эрээ

т та

лбай

ба

йр

ши

л

Г

эрээ

т та

лбай

н хэ

мж

ээ

Ү

йл

ажи

ллаг

аан

ы

чи

глэл

Н

өөц

ашиг

ласн

ы

төлб

өри

йн

хэм

жээ

Г

эрээ

Г

эрээ

ни

й х

үчи

н

төгө

лдөр

хуг

ацаа

Хөр

өнгө

ору

улал

тын

хэм

жээ

Т

атва

рын

үндс

эн

нөх

цөл

Ашигт газрын тосны Монгол Улсын Засгийн Газар болон гэрээлэгчийн хоорондох хувиарлалт

Тухайн хуанлийн сард олборлосон

гэрээт түүхий тосны өдрийн дундаж олборлолтын хэмжээ нь

Мон

гол

Улс

ын

Засг

ийн

газ

арт

Г

эрээ

лэг

чи

д

1

Тосон-Уул XIX

1993.04.26

Дачин Ойл

Фийлд Лимитед /Петрочайна

Дачин Тамсаг/

БНХАУ

Дорнод аймгийн

Эрдэнэцагаан, Халх гол, Матад сумдыг хамарна.

Ашигт малтмалын хайгуул, олборлолт

5000 баррельтэй тэнцүү буюу түүнээс бага байвал 40 хувь 60 хувь

5000 баррельтай тэнцүү буюу түүнээс их боловч 10.000 баррель хүрсэн байвал

50 хувь 50 хувь

10001 баррельтай тэнцүү буюу түүнээс их байвал 55 хувь 45 хувь

2

Тамсаг XXI

1996.08.07 ЗГ-ын

тогтоол №183

Дачин Ойл

Фийлд Лимитед /Петрочайна

Дачин Тамсаг/

БНХАУ

Ашигт малтмалын хайгуул, олборлолт

7.5 хувь


50001 баррельтай тэнцүү буюу түүнээс их боловч 100000 баррель хүрсэн байвал

50 хувь 50 хувь


3

1997 БХГ

1997.02.19 ЗГ- ын тогтоол № 47 /2006.02.27

шинэчлэн бүртгүүлсэн/

Доншен Жингүн

Девелопмент групп /Доншен

газрын тос монгол/ 2766337

БНХАУ /100%

хөрөнгө оруулалттай/

Зүүнбаян, Зүүнбаянгийн

баруун урд хэсэг болон Цагаан элсний талбай

Шинэчлэн тогтоосон хэмжээ

5321 км 2

Газрын тосны хайгуул хийх, хамгаалахах, тээвэрлэх, хадгалах, борлуулах шатдаг

хий олборлолт, гадаад худалдаа

7.5 хувь

2010-2040 он /30 жил/ хайгуулын

хугацаа 2010.06.14нд

дуусгавар болсон

Олборлолт хийх эхний 5 жилд

ААНОАТ-аас 100 хувь, дараагийн 5 жилд 50 хувийн хөнгөлөлт эдлэх ба дараагийн жилүүдэд 30

хувийн татвар төлнө

25000 баррелаас илүүгүй байвал 38.75 хувь

61.25 хувь

25000 баррелаас 50000 баррелийн хооронд байвал 45 хувь 55 хувь

50000 баррелаас 100000 баррелийн хооронд байвал 50 хувь 50 хувь

100000 баррелаас их байвал

55 хувь

45 хувь

4 Матад ХХ 2006.07.19 ЗГ-ын тогтоол №170 Петроматад Монгол улс

Ашигт малтмалын хайгуул хийх

5

Нялга XVI

2007.06.20 ЗГ-ын тогтоол №148

Шаман Ресурсэс Лимитед

Канад

16839 кв.км


5 хувь

5000 баррель байвал 40 хувь 60 хувь 5000 баррелиас их буюу 10.000 баррель байвал 40 хувь 60 хувь

10000 баррелиас их буюу 15.000 баррелаас хүртэл байвал 40 хувь 60 хувь

15000 баррелиас их буюу 20000 баррель хүртэл байвал 45 хувь 55 хувь

20000 баррелиас их байвал 50 хувь 50 хувь

6

Цагаан элс

XIII

2009.05.20 ЗГ-ын


DWM

Петролиум AG

Швейцарь

улс

11590 кв.км

Ашигт малтмалын

хайгуул хийх

12.5 хувь

5000 баррельтэй тэнцүү буюу түүнээс их байвал

43.5 хувь

56.5 хувь

5001 баррельтай тэнцүү буюу түүнээс их боловч 10.000 баррелаас бага бол

48.5 хувь

51.5 хувь

10001 баррельтай тэнцүү буюу түүнээс их боловч 15.000 баррелаас бага байвал

53.5 хувь

46.5 хувь

15001 баррельтай тэнцүү буюу түүнээс их боловч 20000 баррелиас бага байвал

58.5 хувь

41.5 хувь

20001 баррельтай тэнцүү буюу түүнээс бага байвал

63.5 хувь

36.5 хувь

7

Зүүнбаян XIV

2009.05.20 ЗГ-ын


DWM Петролиум AG

Швейцарь улс

8731 кв.км


12.5 хувь

5000 баррельтэй тэнцүү буюу түүнээс их байвал

43.5 хувь

56.5 хувь

5001 баррельтай тэнцүү буюу түүнээс их боловч 10.000 баррелаас бага бол

48.5 хувь

51.5 хувь

10001 баррельтай тэнцүү буюу түүнээс их боловч 15.000 баррелаас бага байвал

53.5 хувь

46.5 хувь

15001 баррельтай тэнцүү буюу түүнээс их боловч 20000 баррелиас бага байвал 60 хувь 40 хувь

15001 баррельтай тэнцүү боловч 20000 баррелаас бага байвал

58.5 хувь

41.5 хувь

20001 баррельтай тэнцүү буюу түүнээс их байвал

63.5 хувь

36.5 хувь

8

Галба XI

2009.05.20 ЗГ-ын


Зон Хэн Юу

Тиан Лимитед

БНХАУ

11262.82

кв.км



10.5 хувь


5001 баррельтай тэнцүү буюу түүнээс их боловч 10.000 баррелаас бага бол 50 хувь 50 хувь

10001 баррельтай тэнцүү буюу түүнээс их боловч 15.000 баррелаас бага байвал 55 хувь 45 хувь




53

9

Сулинхээр

XXIII

2009.07.22 ЗГ-ын


Шунхлай Энержи

Монгол улс

13575 кв.км



11 хувь

2009.05.22- 2014.05.22 5

жил

45

,000

,000

.00

ам $






10

Борзон VII

2014.08.20 ЗГ-ын


Импайргаз Монголиа

БНХАУ

31.430 кв.км



10 хувь






11

Хөхнуур XVIII

2009.07.29 ЗГ-ын тогтоол № 238

Эн Пи Ай ХХК

БНХАУ

9861 кв.км


9.5 хувь

2009.07.29- 2014.07.29 5

жил

51,3

90,0

00.0

0 ам

$

5001 баррельтэй тэнцүү буюу түүнээс их боловч 10000 баррелаас бага байвал 50 хувь 50 хувь

10001 баррельтай тэнцүү буюу түүнээс их боловч 15000 баррелаас бага байвал 55 хувь 45 хувь


12

Төхөм Х /

хойд/

2009.07.29 ЗГ-ын


Сансарын геологи хайгуул

ХХК

БНХАУ

21840 кв.км



10 хувь






13

Цайдам XXVI

2009.07.29 ЗГ-ын



ХХК

БНХАУ



10 хувь






14

Богд IV

2009.07.29 ЗГ-ын


Капкорп Монголиа

Их Британий Каймэний арал улс

39011.24 кв.км


8 хувь

5000 баррельтэй тэнцүү буюу түүнээс бага байвал

42.5 хувь

57.5 хувь






15

Онги V

2015.05.04 ЗГ-ын

тогтоол №172 эрх үүргийн 78%

шилжүүлсэн 2015.06.22-нд

гурвалсан гэрээ байгуулсан.

Би Жи Монголиа Холдингс

лимитед 78%

32030 кв.км


8 хувь


42.5 хувь

57.5 хувь






16

Баянтүмэн

XVII

2010.12.08 ЗГ-ын


Магнай трейд

ХХК

Монгол улс

7832.39 кв.км



10 хувь

28,972,530.00

ам $





17

Дарьганга

XXIV

2011.02.09 ЗГ-ын


Апекспо инвестмент

лимитед

БНХАУ

17180 кв.км



10.75 хувь







54

18

Төхөм Х /

урд/

2012.07.25 ЗГ-ын


Монголын алт (МАК) ХХК

/2095025/

Монгол улс

24706 кв.км



11 хувь

2012.07.06 2012.07.06- 2017.07.06 5

жил

22,390,000.00

ам $



10001 баррельтай тэнцүү байвал 60 хувь 40 хувь

19

Сүхбаатар

XXVII

2013.01.05 ЗГ-ын


Вульф петролиум /5660327/

Австрали улс

23,047.53

кв.км



12.5 хувь

2013.01.02

2013.01.02- 2018.01.02 5

жил

68,070,000.00

ам $


5001 баррельтай тэнцүү буюу түүнээс их боловч 10000 баррелиас багабайвал 50 хувь 50 хувь




20

Увс I

2015.04.20 ЗГ-ын тогтоол №162

Монголиа

Гладвилл Увс Петролиум ХХК

БНХАУ

Увс аймгийн Сагил, Түргэн,

Тариалан, Өмнөговь, Өлгий,

Наранбулаг, Малчин, Завхан,

Хяргас, Тэс, Зүүнговь,

Баруун-туруун, Давст сумдыг

хамарна.


13.6 хувь

2015.04.20

2015.04.20- 2023.04.20 8

жил

827,160,300.00 ам $


45 хувь

55 хувь

5000 баррелиас их 10.000 баррельтай тэнцүү бол 50 хувь 50 хувь

10000 баррелиас их 15.000 баррельтайтэнцүү бол 55 хувь 45 хувь

15000 баррелиас их байвал

60 хувь

40 хувь

21

Хэрлэн- Тохой XXVIII

2015.04.20 ЗГ-ын


Хонгконг Вэлпэк

Индастриал ХХК

БНХАУ

Дорнод

амйгийн Булган, Баянтүмэн,

Матад, Хөлөнбуйр, Сүхбаатар аймгийн

Сүхбаатар сумдыг хамарна

14,280.21

кв.км



13.6 хувь

2015.04.16

2015.04.16- 2023.04.16 8

жил

81,374,000.00

ам $


45 хувь

55 хувь

5000 баррелиас их 10.000 баррельтай тэнцүү бол 50 хувь 50 хувь

10000 баррелиас их 15.000 баррельтайтэнцүү бол 55 хувь 45 хувь


22

Хар-ус II

2015.06.15 ЗГ-ын


Ренова илч ХХК

БНХАУ

Увс аймгийн Өлгий, Завхан, Цагаанхайрхан

сум, Ховд аймгийн

Дөргөн, Мандал, Эрдэнэбүрэн сум, Завхан

аймгийн Ургамал, Завханмандал,

Дөрвөлжин сум, Говь-

Алтай аймгийн Хөхморьт сум

27,409.33 кв.км


10 хувь

2015.07.05

2015.07.05- 2023.07.05

8жил

53,267,500.00

ам $


45 хувь

55 хувь


50 хувь

50 хувь


55 хувь

45 хувь


23

Эргэл XII

2016.08.24 ЗГ-ын тогтоол

№53 2016.09.09 -нд гарын үсэг

зурсан.

Смарт ойл инвестмент

лимитед

Монгол улс



24 Арбулаг

XXIX

2016.06.20 ЗГ-ын тогтоол №337 2016.07.06-нд

гарын үсэг зурсан

Макс ойл ХХК

Монгол улс



25 Номгон IX 2014.02.07 ЗГ-ын



ХХК БНХАУ



26 Номгон IX 2018.08.22 ЗГ-ын


Жи Өү Эйч ХХК БНХАУ

Метан хийн эрэл

хайгуул

ЭРДЭС БАЯЛГИЙН САЛБАРЫН БҮТЭЭГДЭХҮҮНИЙ ТОЙМ СУДАЛГАА (2019 оны эхний хагас жилийн байдлаар) 55

3.3 Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан аж ахуйн нэгжүүдийн мэдээлэл

Монгол улсын Засгийн газартай хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан аж ахуйн нэгжүүд:

Хөрөнгө оруулалтын гэрээтэй аж ахуйн нэгжүүд

№ Хөрөнгө оруулагч Төсөл Огноо Хөрөнгө

оруулалтын дүн

1

“Айвенхоу Майнз Монголия Инк” ХХК /“Айвенхоу Майнз” Лимитед, “Рио Тинто Интернэшнл Холдингс” Лимитед/

Оюутолгойн орд

2009.10.06

Анхны хөрөнгө оруулалт- 5,1 тэрбум ам.$

2 “Монголын алт” (МАК) ХХК Цагаан суваргын зэс-молибдений уулын баяжуулах үйлдвэр

2015.10.13 1,963.0 тэр.төг

3 “Монголын алт” (МАК) ХХК Хөх цавын Цемент-Шохойн үйлдвэрийн төсөл

2015.10.13 563.0 тэр.төг

4 “Монполимет” ХХК Монцемент үйлдвэрийн төсөл 2015.12.28 512.0 тэр.төг

5

“Бодь интернэшнл” ХХК Бөөрөлжүүтийн нүүрсний уурхай болон цахилгаан станцын нэгдсэн төсөл

2016.05.31

1,300.0 тэр.төг

“Powerchina resources” ХХК

6

“Тавантолгойн цахилгаан станц” ХХК Тавантолгойн цахилгаан станц төслийн хөрөнгө оруулалтын гэрээ

2016.06.24

2,000.0 тэр.төг

“Эм Си Эс повер” ХХК

/Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ гэрчилгээнд туссан дүнгээр/


56

3.4 “Оюу толгойн орд” газарт байгуулсан хөрөнгө оруулалтын гэрээний татварын орчны талаарх мэдээлэл

ОЮУТОЛГОЙН ОРД: Оюутолгойн ордыг ашиглахаар Монгол Улсын Засгийн газар болон Айвенхоу Майнз Монголия Инк XXK, Айвенхоу Майнз Лимитед, Рио Тинто Интернэшнл Холдингс Лимитед нарын хооронд 2009 оны 10 дугаар сарын 6-ны өдөр Хөрөнгө оруулалтын гэрээг байгуулсан байна. Энэхүү гэрээний 2 дугаар бүлэгт татварын орчинг зохицуулж өгсөн.

I. Тогтворжуулсан татвар. Үүнд:

Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар Гаалийн албан татвар Нэмэгдсэн өртгийн албан татвар Онцгой албан татвар Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр Үл хөдлөх хөрөнгийн албан татвар Ашигт малтмалын хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн төлбөр Зарим бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татвар*

“Оюутолгой” ХХК-ийн татварын орчны талаарх мэдээллийг хүснэгтээр харуулбал:

№ Үзүүлэлтүүц Гэрээний

заалт Товч агуулга

1


2,5

Татвар ногдох орлого 0-3.0 тэрбум төгрөг байхад 10 хувь, 3.0 тэрбумаас дээш үед 300. сая төгрөг дээр 3.0 тэрбумаас дээш давсан орлогын 25 хувиар нэмж ногдуулна.

2,12

Татварын тайлангаар гарсан алдагдлыг дараалсан 8 жил, татвар ногдуулах орлогоос хасч тооцно. Хасагдах алдагдлын хэмжээ татвар ногдуулах орлогын дүнгийн 100 /зуун/ хувиас хэтрэхгүй.

2,33

Оюутолгой төслийн барилгын ажлыг гүйцэтгэж дуусах хүртэлх хугацаанд элэгдэл байгуулах үндсэн хөрөнгөнд Хөрөнгө оруулагчийн оруулсан хөрөнгө оруулалтын 10 /арав/ хувьтай тэнцэх татварын хөнгөлөлт олгоно. Шилжүүлэн тооцох хугацаа 3 жил.

2 НӨАТ 2,2 10/арав/ хувь

3 Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр

3,13 Олборлож худалдсан, худалдахаар ачуулсан, эсвэл өөрөө ашигласан бүх бүтээгдэхүүний борлуулалтын үнэлгээний 5 /тав/ хувиар

4 Гаалийн татвар 2,19 5 /тав/ хувь

5

Онцгой албан татвар

2.1.4

Гэрээ байгуулсан өдөр мөрдөгдөж байсан хувь хэмжээгээр. Харин хөрөнгө оруулагч нь өөрийн хэрэгцээнд зориулан импортолсон болон дотоодын зах зээлээс худалдан авсан автобензин, дизелийн түлшинд автобензин, дизелийн түлшний онцгой албан татварыг холбогдох хувь хэмжээгээр үл ялгаварлах зарчмаар төлнө.

6 Үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татвар

2.1.7 Үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татвар ногдуулах үнэлгээнээс 0.6 хувь

7

Зарим бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татвар

2.1.8 2.6

Хөрөнгө оруулагч 2011 оны 1 дүгээр сарын 1-ний өдрөөс эхлэн төлөхгүй


57

8

Ашигт малтмалын ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн төлбөр

3,14

Олгогдсон талбайн гектар тутамд жил бүр 15.00 ам.доллар

9 Ногдол ашгаас суутган тооцох татвар

2.7.1 10/арав/ хувь

10 Эрхийн шимтгэлийн орлогод


11 Үл хөдлөх эд хөрөнгө борлуулсны орлогод

2.7.3 2 /хоёр/ хувь

12 Хүүний орлогоос суутган тооцох татвар


13 Эрх борлуулсны орлогод 2.7.5 30 /гуч/ хувь

14

Менежментийн төлбөрөөс суутган тооцох татвар

2,9

20/хорь/ хувь

Татварын ерөнхий хуулийн /энэхүү Гэрээг байгуулсан өдөр хүчин төгөлдөр үйлчилж байсан/ 7 дугаар зүйлд заасан, дээр дурдсанаас бусад төрлийн татвар /цаашид “Үл тогтворжуулсан татвар” гэх/-ыг Монгол Улсад тухайн татварын жилд мөрдөж байгаа хууль тогтоомж, дүрэм журмын дагуу төлнө.


58

3.5 Монгол улсын Засгийн газрын 2019 оны 09-р сарын 04-ний өдрийн 342 тоот тогтоолын талаарх танилцуулга


59


60


61


62


63

ДӨРӨВДУГААР БҮЛЭГ. ОЛОН УЛСЫН ТАТВАРЫН АСУУДАЛ

4.1 Үнэ шилжилтийн баримтжуулалт

Үнэ шижилтийн баримтжуулалт нь үнэ шилжилтийн лавлагаа авах, эрсдэлийн үнэлгээ

хийхтэй холбогдуулан татвар төлөгчдөөс гаргуулан авах баримт бичгийн талаарх дүрэм, журмыг боловсруулахад нь татварын албанд дэмжлэг болох зөвлөмжийг тусгасан. Түүнчлэн татвар төлөгчдийн ажил гүйлгээ сунгасан гарын зарчимд нийцсэн болохыг харуулахад хамгийн тохиромжтой баримт бичгийг тодорхойлоход нь татвар төлөгчдөд туслах, ингэснээр тэдэнд үнэ шилжилтийн асуудлаа шийдвэрлэх, татварын хяналт шалгалтад орох ажлыг хөнгөвчлөхөд дэмжлэг болох зөвлөмж болох юм.

Баримтжуулалтын үйл явц татвар төлөгч болон татварын албаны аль алиных нь хувьд бодитоор хэрэгжүүлэх боломжтой байхад болон тэднээс сунгасан гарын зарчмыг зөв хэрэглэхэд шаардлагатай хангалттай хэмжээний мэдээлэл гаргуулан авахдаа баримт бичиг бүрдүүлэлттэй холбоотой хэт их хүндрэл учруулахгүй байх, үүний тулд баримтжуулалтын асуудлаар татварын алба, татвар төлөгч аль болох хамтран ажиллах хэрэгцээ шаардлагад ач холбогдол өгсөн байдаг.

Түүнээс хойш олон улсын хэмжээнд групп доторх худалдааны цар хүрээ улам бүр өргөжиж, нарийн төвөгтэй болохын хэрээр татварын алба үнэ шилжилтийн асуудлыг нарийн шалгах шаардлагатай болсон нь олон улс орныг үнэ шилжилтийн баримтжуулалтын дүрмийг нэвтрүүлэхэд хүргэсэн бөгөөд шаардлагууд нэмэгдэхийн хэрээр татвар төлөгчдийн татварын хууль тогтоомжийг мөрдөх зардал ихээр өсөхөд хүрсэн. Гэвч татварын алба үнэ шилжилтийн баримт бичгүүдээс шаардлагатай бүх мэдээлэл авч чаддаггүй, татварын хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлэх болон эрсдэлийн үнэлгээ хийх хэрэгцээ шаардлагыг бүрэн хангадаггүй гэж үзсээр ирсэн.

Үнэ шилжилтийн баримтжуулалтад мөрдөх дүрмийн гурван зорилгыг тодорхойлсон. Ийм дүрмийг боловсруулснаар үнэ шилжилтийн хууль тогтоомжийг мөрдөх байдлыг саадгүй, улс орнуудын хооронд илүү нийцтэй байх боломжийг олгохын зэрэгцээ үнэ шилжилтийн эрсдэлийн үнэлгээ болон хяналт шалгалтын хувьд асуудалд илүү төвлөрсөн, ач холбогдолтой мэдээллээр татварын албадыг хангадаг байх боломжийг олгох зөвлөмжийг энэ хэлэлцүүлгийн хүрээнд өгч байгаа юм. Ийм дүрмийг боловсруулахад анхаарах чухал нийтлэг асуудал нь үнэ шилжилтийн эрсдэлийн үнэлгээ хийх болон бусад зорилгоор татварын албадад тоон мэдээллийн ач холбогдолтой байдал ба хууль тогтоомж мөрдөхөд татвар төлөгчдөд улам бүр учирч буй ачаалал хоорондын тэнцвэрийг хангах явдал юм. Үүнтэй холбоотойгоор баримтжуулалтын ойлгомжтой, өргөн хүрээнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн дүрэм нь үнэ шилжилтийн маргаан үүсгэж мэдэх хууль тогтоомж мөрдөлтийн зардлыг бууруулж чадна.

Үнэ шилжилтийн баримтжуулалтад тавигдах шаардлагуудын зорилго

Үнэ шилжилтийн баримтжуулалт нь дараах гурван зорилготой:

1. харилцан хамаарал бүхий аж ахуйн нэгжүүд хооронд хийгдэх ажил гүйлгээний үнэ болон бусад нөхцөлүүдийг тогтоох, ийм ажил гүйлгээнээс олсон орлогыг татварын тайландаа тайлагнахад татвар төлөгчид үнэ шилжилтийн шаардлагуудыг зохих ёсоор авч үздэг байхад анхаарах;

2. татварын албадаас үнэ шилжилтийн эрсдэлийн үнэлгээг нөхцөл байдлын талаарх мэдээлэлд үндэслэн хийхэд нь шаардлагатай мэдээллээр хангах;

3. өөрийн улсдаа татвар төлөх үүрэг хариуцлага хүлээдэг аж ахуйн нэгжүүдийн үнэ шилжилтийн үйл ажиллагаанд нарийвчилсан хяналт шалгалтыг зохих ёсоор хийхэд ашиглах ач холбогдолтой мэдээллээр татварын албадыг хангах. Гэхдээ хяналт шалгалт хийх явцад нэмэлт мэдээлэл бүхий баримтжуулалтыг нэмж өгөх шаардлагатай болж мэднэ.

5.6 Эдгээр зорилт тус бүрийг тухайн улсын дотоодод үнэ шилжилтийн баримтжуулалтын холбогдох шаардлагуудыг боловсруулахдаа харгалзаж үзэх хэрэгтэй. Татвар төлөгчид нь татварын тайланг гаргаж ирүүлэхдээ эсхүл ирүүлэхээсээ өмнө үнэ шилжилтийн дүрмийн мөрдөлтийн байдалдаа нарийвчилсан үнэлгээ хийхийг шаардах нь чухал. Татварын албад нь хяналт шалгалт хийх эсэх талаар нөхцөл байдлын талаарх мэдээлэлд үндэслэсэн шийдвэр гаргах үүднээс үнэ шилжилтийн эрсдэлийн


64

үнэлгээ хийхэд хэрэгтэй мэдээллийг авах боломжтой байх нь бас ач холбогдолтой. Үүний хамт, татварын албад нь ийм хяналт шалгалт хийх шийдвэр гаргамагц иж бүрэн хяналт шалгалт явуулахад шаардлагатай бүх нэмэлт мэдээллийг цаг тухайд нь авах буюу шаардах боломжтой байх явдал чухал.

Сунгасан гарын зарчим мөрдөж буй байдалдаа татвар төлөгч үнэлгээ хийх нь

5.7 Үнэ шилжилтийн баримтжуулалт нь татвар төлөгчдөөс үнэ шилжилтийн байдлаа итгэл үнэмшилтэй, нийцтэй бөгөөд маргаангүйгээр тодорхой илэрхийлэхийг шаардах замаар хууль тогтоомж мөрдөлтийн соёлыг бий болгоход туслалцаа үзүүлдэг. Сайтар бэлтгэгдсэн баримтжуулалт нь татвар төлөгч татварын тайланд тайлагнасан үзүүлэлтдээ шинжилгээ хийсэн, боломжит харьцуулагдах тоон мэдээллийг авч үзсэн бөгөөд үнэ шилжилтийн нийцтэй байдалд хүрсэн байх баталгаагаар татварын албадыг хангана. Үүнээс гадна, үнэ шилжилтэд нэгэн зэрэг баримтжуулалт хийх шаардлага нь татвар төлөгчдийн байр суурийг бүрэн илэрхийлэгдсэн байдлыг хангах, баримт гарсны дараагаар татвар төлөгчид байр суурьтаа тохируулж үндэслэл боловсруулах явдлыг хязгаарлахад туслах болно.

5.8 Хууль тогтоомж мөрдөлтийн энэ зорилтыг хоёр чухал арга замаар хангаж болно. Нэгд, татварын алба нь үнэ шилжилтийн баримтжуулалт хийх шаардлагуудыг нэгэн зэрэг зарчмаар хангахыг шаардаж болно. Энэ нь баримтжуулалтыг ажил гүйлгээ хийх үедээ, эсхүл аливаа үйл явдал болсон үед, ажил гүйлгээ хийгдсэн санхүүгийн жилийн татварын тайланг гаргаж дуусган, ирүүлэх хугацаанаас хэтрэхгүйгээр бэлтгэнэ гэсэн утгатай. Хууль тогтоомж мөрдөх байдлыг дэмжих хоёр дах арга зам нь үнэ шилжилтийн баримтжуулалтыг цаг тухайд нь, үнэн зөв бэлтгэхийг урамшуулах, татвар төлөгчийн үнэ шилжилтийн байдлыг цаг тухайд нь нарийвчлан авч үзэх хөшүүрэг болгох зорилготой үнэ шилжилтийн торгуулийн дэглэмийг тогтоох явдал юм. Баримтжуулалттай холбогдох тайлан ирүүлэх шаардлага болон торгуулийн нөхцөлүүдийг доорх Г хэсэгт илүү дэлгэрэнгүй хэлэлцэх болно.

5.9 Татвар төлөгчид үнэ шилжилтийн баримтжуулалтыг өөрсдийн үнэ шилжилтийн бодлогын сайтар бодолцсон үндэс суурийг илэрхийлэх боломж гэдэг утгаар хэрэглэж буй нь ийм шаардлагуудын чухал зорилтыг хангаж буй боловч өртөг, цаг хугацааны хязгаарлагдмал байдал зэрэг асуудал, мөн холбогдох хүмүүсийн анхаарлыг татах өрсөлдөөнтэй эрэлт хэрэгцээ нь эдгээр зорилт хангагдахгүй байхад заримдаа хүргэдэг. Иймд улс орнууд нь баримтжуулалтын шаардлагыг боломжийн хэмжээнд байлгах, хамгийн чухал гэсэн асуудлуудад анхаарал хандуулдаг байх үүднээс томоохон ажил гүйлгээнүүдэд төвлөрч ажиллах явдал чухал юм.

Үнэ шилжилтийн эрсдэлийн үнэлгээ

5.10 Эрсдэлийг үр дүнтэйгээр тодорхойлж, үнэлгээ хийх явдал нь үнэ шилжилтийн хяналт шалгалтад хамруулах холбогдох кэйсүүд, лавлах мэдээллийг сонгох процесс дах, түүнчлэн ийм хяналт шалгалтыг хамгийн чухал асуудлуудад төвлөрүүлэх чухал эхлэлийн шат байдаг. Татварын албад нь үйл ажиллагаагаа хязгаарлагдмал нөөц эх үүсвэртэйгээр явуулдаг учраас тэдний хувьд, боломжит хяналт шалгалт хийж эхлэхдээ хамгийн түрүүнд, татвар төлөгчийн үнэ шилжилтийн зохицуулалтууд нь нарийвчлан нягталж шалгах үндэслэл болох эсэх, татварын албадлагын арга хэмжээнд ихээхэн нөөц эх үүсвэр зарцуулахаар төлөвлөж байгаа эсэхэд нарийвчилсан үнэлгээ хийх нь чухал. Ялангуяа үнэ шилжилтийн асуудлууд (ерөнхийдөө, нарийн түвэгтэй, баримт ихээхэн шаарддаг)-ын тухайд, эрсдэлийн үр нөлөөтэй үнэлгээ нь нарийн төвлөрсөн бөгөөд нөөцийн үр ашигтай хяналт шалгалт хийх нэн зайлшгүй урьдач нөхцөл болдог. ЭЗХАХБ-ын Үнэ шилжилтийн

эрсдэлийн үнэлгээний гарын авлага нь ийм эрсдэлийн үнэлгээ хийхэд авч үзэх ач холбогдолтой эх сурвалж юм.

5.11 Татварын алба үнэ шилжилтийн эрсдэлийн зохих ёсоор үнэлэхэд нь эхэн шатандаа хангалттай, хамаатай бөгөөд найдвартай мэдээлэл авах боломжтой байхыг шаарддаг. Холбогдох мэдээллийн олон эх сурвалж байгийн дотроос үнэ шилжилтийн баримтжуулалт нь ийм мэдээллийн нэн чухал эх сурвалж болдог.

5.12 Татвар төлөгчдийн үнэ шилжилтийн эрсдэл болон ажил гүйлгээг тогтоож, үнэлгээ хийхэд хэрэглэдэг янз бүрийн арга хэрэгсэл, мэдээллийн эх сурвалжууд тухайлбал, үнэ шилжилтийн маягтууд (татварын жилийн тайлангийн хамт ирүүлэх), эрсдэлийн тодорхой чиглэлүүдэд төвлөрдөг заавал хариулт авах үнэ шилжилтийн асуумжууд, татвар төлөгч сунгасан гарын зарчим мөрдөж байгааг харуулахад хэрэгтэй нотолгоог тодорхойлох үнэ шилжилтийн баримтжуулалтын ерөнхий шаардлагууд, мөн татварын алба ба татвар төлөгчид хооронд хийгддэг хамтарсан хэлэлцүүлэг зэрэг


65

арга хэрэгсэл, мэдээллийн эх сурвалж байдаг. Эдгээр арга хэрэгсэл болон мэдээллийн эх сурвалж тус бүр нь зарчмын хувьд хамгийн чухал шаардлагыг хангахыг зорьдог: татварын албанаас үнэ шилжилтийн эрсдэлийн нарийвчилсан, нөхцөл байдлын талаарх ойлголтод үндэслэсэн үнэлгээ хийх боломжтой байхад нь холбогдох мэдээллийг аль болох эрт шатанд авах хэрэгцээ шаардлага үүсдэг. Үнэ шилжилтийн эрсдэлийн үнэлгээг чанарын өндөр түвшинд, үр ашигтайгаар, үнэн зөв, найдвартай мэдээлэлтэйгээр хийж чаддаг байх нь үнэ шилжилтийн баримтжуулалтын дүрмийг боловсруулахад авч үзэх нэг чухал асуудал байх ёстой.

Үнэ шилжилтэд хийх хяналт шалгалт

5.13 Үнэ шилжилтийн баримтжуулалтын гурав дах зорилт нь татварын албыг үнэ шилжилтэд нарийвчилсан хяналт шалгалт хийхэд ашиглах хэрэгтэй мэдээллээр хангах явдал юм. Үнэ шилжилтэд хийгдэх хяналт шалгалтын ажлууд нь ихээхэн хэмжээний баримт шаардах хандлагатай байдаг. Эдгээр нь ихэнхдээ, хэд хэдэн ажил гүйлгээ болон зах зээлүүдийн харьцуулагдах байдлын ярвигтай үнэлгээг хамардаг. Эдгээр ажил нь санхүүгийн болоод баримтад тулгуурласан болон салбарын бусад мэдээллийг дэлгэрэнгүй авч үзэхийг шаарддаг. Хяналт шалгалтын явцад янз бүрийн эх сурвалжаас шаардлага хангасан мэдээлэл авах боломжтой байх нь харилцан хамаарал бүхий аж ахуйн нэгжүүдтэй татвар төлөгчийн хийсэн хяналтын доорх ажил гүйлгээнүүдийг нягт нямбай шалгах, үнэ шилжилтийн холбогдох дүрмийн хэрэгжилтийг хангахад татварын албанд чухал ач холбогдолтой.

5.14 Үнэ шилжилтийн эрсдэлийн үнэлгээгээр нэг буюу түүнээс олон асуудалтай холбоотойгоор үнэ шилжилтийн нарийвчилсан хяналт шалгалт хийх хэрэгтэй гэж дүгнэсэн нөхцөлд татварын алба татвар төлөгчийн эзэмшилд байх бүх холбогдох баримт бичиг, мэдээллийг аль болох үндэслэлтэй хугацаанд гаргуулан авах боломжтой байх ёстой. Энэ нь татвар төлөгчийн үйл ажиллагаа, ажил үүрэгтэй холбоотой мэдээлэл, татвар төлөгчтэй хяналтын доорх ажил гүйлгээнд орсон харилцан хамаарал бүхий аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагаа, ажил үүрэг, санхүүгийн үр дүнгийн талаарх мэдээлэл, дотоод харьцуулагдах зүйл зэрэг боломжит харьцуулагдах үзүүлэлтүүдтэй холбоотой мэдээлэл, мөн хяналтын гадуурх харьцуулагдах боломжтой ажил гүйлгээнүүдийн болон харилцан хамааралгүй талуудын үйл ажиллагаа, санхүүгийн үр дүнтэй холбоотой баримт бичгүүдийг хамардаг. Үнэ шилжилтийн баримтжуулалтад ийм мэдээллийг зохих хэмжээнд тусгасан тохиолдолд тусгай мэдээлэл, баримт бичиг боловсруулах журмаас боломжийн хэмжээнд зайлсхийж болно. Гэхдээ үнэ шилжилтийн баримтжуулалтын хувьд, бүрэн хэмжээний хяналт шалгалтад шаардлагатай байдаг бүх мэдээллийг олж авахаар зүтгэх нь маш их чирэгдэлтэй, үр ашиггүй гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Иймээс татварын алба баримтжуулалтын багцад тусгагдаагүй мэдээлэл авахыг хүсч буй үед ийм нөхцөл байдал зайлшгүй үүсдэг. Иймд татварын албаны мэдээлэл авах боломж нь үнэ шилжилтийн эрсдэлийн үнэлгээ хийхэд бүрдүүлсэн баримтжуулалтын багцаар хязгаарлагдах ёсгүй. Тухайн улс нь үнэ шилжилтэд хяналт шалгалт хийх зорилгоор тодорхой мэдээлэл бүрдүүлэхийг шаарддаг бол ийм шаардлага тавихдаа татварын албаны мэдээлэл авах хэрэгцээ ба татвар төлөгчдөд үүсэх хууль тогтоомж хэрэгжүүлэлтийн ачааллын хоорондын тэнцвэрийг хангаж байх ёстой.

5.15 Үнэ шилжилтэд хяналт шалгалт хийхэд шаардагдах баримт бичиг болон бусад мэдээлэл нь ихэнх тохиолдолд, шалгалтад хамрагдаж буй дотоодын харьяа аж ахуйн нэгжид бус харин ҮДГ-ийн гишүүдийн эзэмшилд байдаг. Шаардлагатай баримт бичгүүд ихэнхдээ хяналт шалгалт хийж буй татварын албыг харьяалдаг улсаас өөр газарт байх нь бий. Иймд татварын алба нь өөрийн улсаас гаднах мэдээллийг шууд, эсхүл мэдээлэл солилцооны механизмууд зэрэг мэдээлэл хуваалцах арга замаар олж авах явдал чухал.

Үнэ шилжилтийн баримтжуулалтад баримтлах гурван шатлалт арга хандлага

5.16 Улс орнууд нь дээр заасан зорилтуудыг хангах үүднээс үнэ шилжилтийн баримтжуулалтад стандарт арга хандлагыг нэвтрүүлэх хэрэгтэй. Энэ хэсэгт дараах гурван шатлал бүхий бүтцийг харуулав. Үүнд: (i) ҮДГ-ийн бүх гишүүдэд хамаарах стандарт мэдээллийг агуулсан мастер файл; (ii) дотоодын татвар төлөгчийн ялангуяа томоохон ажил гүйлгээнүүдийг тусгасан локал файл; ба (iii) ҮДГ-ийн орлого болон төлсөн татварын олон улсын хэмжээний хуваарилалтыг тухайн ҮДГ-ийн хүрээн дэх эдийн засгийн үйл ажиллагааны байршлын тодорхой үзүүлэлтүүдийн хамтаар тусгасан тодорхой мэдээлэл бүхий Улс бүрээрх тайлан.

5.17 Үнэ шилжилтийн баримтжуулалтад мөрдөх энэ арга хандлага нь татварын албадад үнэ шилжилтийн эрсдэлийн үнэлгээний шинжилгээг үр ашигтай, тууштай байдлаар хийхэд нь холбогдох, найдвартай мэдээллээр хангана. Энэ нь мөн хяналт шалгалтад шаардлагатай мэдээллийг боловсруулах суурь дэмжлэг болохын сацуу татвар төлөгчдийг өөрсдийн томоохон хэмжээний ажил


66

гүйлгээндээ сунгасан гарын зарчмыг мөрдөх, мөрдөж буй байдлаа харуулах арга хэрэгсэл, түлхэц болж чадах юм.

В.1. Мастер файл

5.18 Мастер файлд үнэ шилжилтийн их хэмжээний эрсдэл байгаа эсэхийг үнэлгээ хийхэд татварын албанд туслалцаа үзүүлэх үүднээс ҮДГ-ийн бизнесийн тойм мэдээлэл, тухайлбал түүний олон улсын хэмжээнд явуулж буй бизнесийн үйл ажиллагааны шинж чанар, үнэ шилжилтийн ерөнхий бодлого, мөн түүний орлого болон эдийн засгийн үйл ажиллагаагаа олон улсын хэмжээнд хуваарилсан байдлыг тусгах шаардлагатай. Мастер файл нь ерөнхийдөө ҮДГ-ийн үнэ шилжилтийн практик ажиллагааг олон улсын эдийн засаг, хууль эрхзүй, санхүүгийн болон татварын хүрээнд харуулахуйц ерөнхий тойм мэдээллээр хангах зорилготой. Энэ нь хэрэгцээгүй чирэгдэл учруулахуйц, мастер файлын зорилгод нийцэхгүй аар саар зүйлсийн хэтэрхий урт жагсаалт (жишээ нь, ҮДГ-ийн гишүүдийн эзэмшиж буй патент тус бүрээр тусгасан жагсаалт гэх мэт) бүхий мэдээллийг шаардах зорилгогүй юм. Татвар төлөгчид нь мастер файл, түүний дотор чухал хэлэлцээр, биет бус хөрөнгө болон ажил гүйлгээний жагсаалтуудыг боловсруулах явцдаа мастер файлын зорилго болох ҮДГ-ийн олон улсын хэмжээний үйл ажиллагаа, бодлогын ерөнхий тойм мэдээллээр татварын албадыг хангах зорилгыг харгалзан үзэж мэдээллийг ямар хэмжээнд гарган өгвөл зохистой болохыг оновчтойгоор шийдэх хэрэгтэй. Тодорхой нэг тулгаж үзэх мэдээллийг байгаа бусад баримт бичгүүдтэй тулгаж үзэхэд мастер файлд тавигдах шаардлагууд бүрэн хангагдаж байвал тулгаж үзэх ийм мэдээлэл болон түүний холбогдох баримт бичгүүдийн хуулбарыг мастер файлын зохих шаардлагыг хангаж байна гэж үздэг. Хэрвээ мэдээлэл орхигдуулсан нь үнэ шилжилтийн үр дүнгийн үнэн зөв байдалд нөлөө үзүүлэхээр бол мастер файл бүрдүүлэх зорилгын үүднээс уг мэдээллийг зайлшгүй оруулах шаардлагатай чухал мэдээлэлд тооцно.

5.19 Мастер файлд орох мэдээлэл нь ҮДГ-ийн “тойм зураг” болох бөгөөд дараах 5 ангилалд бүлэглэж болох холбоотой мэдээллийг агуулдаг: a) ҮДГ-ийн бүтэц, зохион байгуулалт; б) ҮДААН-ийн бизнесийн үйл ажиллагаа (үйл ажиллагаанууд)-ны тодорхойлолт; в) ҮДААН-ийн биет бус хөрөнгө; г) ҮДААН-ийн компани хоорондын санхүүгийн үйл ажиллагаа; ба (д) ҮДААН-ийн санхүүгийн болон татварын байр суурь.

5.20 Татвар төлөгчид нь ҮДААН-ийг бүхэлд нь тоймлон харуулсан мэдээллийг мастер файлд тусгах хэрэгтэй. Гэхдээ бизнесийн чиглэл тус бүрээр харуулахын хувьд, жишээлбэл ҮДААН-ийн зарим томоохон хэмжээний бизнесийн чиглэлүүд нь ихэнхдээ бие даасан байдлаар явагддаг бүтэцтэй эсхүл тэдгээрийг саяхан бүтэцдээ нэгтгэсэн гэх мэт нөхцөл байдалтай байх бол ийнхүү нарийвчилж тусгахын зөвшөөрнө. Бизнесийн чиглэл бүрээр харуулж байгаа бол мастер файлд группийн төвлөрсөн ажил үүргүүд болон бизнесийн чиглэлүүд хоорондын ажил гүйлгээг зөв зохистойгоор тусгасан байх нь зүйтэй. Бизнесийн чиглэл бүрээр харуулахаар сонгосон ч гэсэн ҮДГ-ийн олон улсын хэмжээнд эрхэлж буй бизнесийн тойм мэдээллийг оновчтой гаргах үүднээс бизнесийн бүх чиглэлүүдээс бүрдсэн мастер файлыг улс бүр авах боломжтой байх шаардлагатай.

В.2. Локал файл

5.22 Энэ Удирдамжийн 5.18 дах заалтад тусгагдсан ерөнхий тойм мэдээлэл бүхий мастер файлтай харьцуулбал локал файл нь компани хоорондын тодорхой ажил гүйлгээнүүдтэй холбоотой илүү дэлгэрэнгүй мэдээллээр хангадаг. Локал файлд тусгах шаардлагатай мэдээлэл нь мастер файлд нэмэлтээр хэрэглэгдэх бөгөөд татвар төлөгч тодорхой улс оронд хамааралтай үнэ шилжилтийн томоохон асуудлуудын хувьд сунгасан гарын зарчмыг хэрэгжүүлсэн байх зорилтыг хангахад тусалдаг. Локал файл нь тухайн улс дах харьяа аж ахуйн нэгжийн өөр улсууд дах харилцан хамаарал бүхий аж ахуйн нэгжүүдтэй хийсэн бөгөөд тухайн улсын татварын системийн тухайд томоохонд тооцогдох ажил гүйлгээнүүдтэй холбоотой үнэ шилжилтийн шинжилгээнд хамаарах мэдээлэлд төвлөрдөг. Ийм мэдээлэлд эдгээр тухайлсан ажил гүйлгээнд хамааралтай санхүүгийн мэдээлэл, харьцуулагдах байдлын шинжилгээ, мөн үнэ шилжилтийн хамгийн тохиромжтой аргын сонголт болон хэрэглээтэй холбоотой мэдээллүүд багтдаг. Тодорхой нэг тулган шалгах мэдээллийг мастер файлд буй мэдээлэлтэй тулгаж үзэхэд локал файлд тавигдах шаардлагыг бүрэн хангаж байвал түүнийг хангалттай гэж үзэж болно.

В.3. Улс бүрээрх тайлан

5.24 Улс бүрээрх тайланд ҮДГ-ийн олсон орлого болон төлсөн татвар, эдийн засгийн үйл ажиллагааны байршлын зарим үзүүлэлтүүд нь уг группийн үйл ажиллагаа явуулж буй татвар ногдуулагч улсуудын хооронд хэрхэн хуваагдаж буй байдлыг тухайн татвар ногдуулагч улсын


67

хэмжээнд нэгтгэн гаргадаг. Энэ тайланд мөн санхүүгийн мэдээллийг нь тайлагнасан бүрэлдэхүүн бүх аж ахуйн нэгжүүдийн жагсаалт, түүний дотор оршин суугч улсаас ялгаатай бол тэдгээрийн байгуулагдсан улс, түүнчлэн уг группийн оролцогч аж ахуйн нэгжийн эрхэлж буй үндсэн үйл ажиллагааны төрлүүдийг тусгасан жагсаалт гаргахыг шаарддаг.

5.25 Улс бүрээрх тайлан нь үнэ шилжилтийн эрсдэлийн ерөнхий үнэлгээ хийхэд ашиглагдах ач холбогдолтой. Үүнийг мөн татварын албад BEPS-тэй холбоотой бусад эрсдэлийг үнэлэх, тохиромжтой тохиолдолд эдийн засаг, статистикийн шинжилгээ хийхэд ашиглаж болно. Гэвч Улс бүрээрх тайланд тусгагдсан мэдээллийг ажил үүргийн болон харьцуулагдах байдлын бүрэн хэмжээний шинжилгээнд үндэслэн тогтоогдсон тодорхой ажил гүйлгээ тус бүрийн үнэ шилжилтийн болон үнийн дэлгэрэнгүй шинжилгээг орлох байдлаар ашиглах ёсгүй. Улс бүрээрх тайланд тусгагдсан мэдээлэл нь өөрөө үнэ шилжилт зохистой эсхүл зохисгүй байна гэдгийг шийдвэрлэх нотолгоо болж чадахгүй. Үүнийг татварын алба нийт ашгийг хувь тэнцүүлэн хуваарилах аргад үндэслэх байдлаар үнэ шилжилтийн тохируулгуудыг санал болгохдоо ашиглах ёсгүй.


68

4.2 Тransfer pricing - үнэ шилжилт

COMPARABILITY FACTORS--ХАРЬЦУУЛАГДАХ БАЙДЛЫН ХҮЧИН ЗҮЙЛҮҮД--Хяналтад буй ажил гүйлгээ болон харьцуулагдах ажил гүйлгээний харьцуулагдах байдлын түвшинг тодорхойлоход хэрэглэдэг хүчин зүйлүүд. Эдгээр нь үнэ, эсхүл ашигт материаллаг нөлөө үзүүлж чадахуйц ажил гүйлгээний, эсхүл талуудын онцлог шинж чанарууд, үүний дотор хөрөнгө, эсхүл үйлчилгээний шинж чанар, ажил үүргийн шинжилгээ, гэрээний нөхцөл, эдийн засгийн нөхцөл байдал болон баримталж буй бизнесийн стратеги байдаг. COMPARABLE ADJUSTABLE TRANSACTION--ТОХИРУУЛГА ХИЙХ БОЛОМЖТОЙ ХАРЬЦУУЛАГДАХ АЖИЛ ГҮЙЛГЭЭ--Хяналтад буй болон хяналтаас гадуурх ажил гүйлгээ хооронд зөрүү гарсан бөгөөд энэ нь сунгасан гарын зарчмаарх үнэ, эсхүл ашигт материаллаг нөлөө үзүүлэхээр үед уг зөрүүг арилгах зорилгоор хангалттай үнэн зөв тохируулга хийж болох тохиолдолд эдгээр ажил гүйлгээг харьцуулагдах ажил гүйлгээ гэж үзнэ. Харьцуулагдах байдлын ийм тохируулга хийх боломжтой ажил гүйлгээг тохируулга хийх боломжтой харьцуулагдах ажил гүйлгээ гэнэ. COMPARABLE DATA--ХАРЬЦУУJIAX МЭДЭЭЛЭЛ--Үүнд дотоод харьцуулагдах ажил гүйлгээ, өөрөөр хэлбэл харьцуулалт хийх тал болон тусдаа бие даасан этгээд хоорондын ажил гүйхггээ, эсхүл гадазд харьцуулагдах ажил гүйлгээ, өөрөөр хэлбэл хяналтад буй ажил гүйлгээнд оролцоогүй тусдаа бие даасан хоёр этгээд хооронд хийсэн ажил гүйлгээ орж болно. COMPARABLE UNCONTROLLED PRICE METHOD (CUP)--ХАРЬЦУУЛАГДАХ ҮНИИН АРГА (XYA)--Хяналтад буй ажил гүйлгээгээр шилжүүлсэн хөрөнгө, эсхүл үйлчилгээний үнийг адил төстэй нөхцөлд хяналтаас гадуурх ажил гүйлгээний үед төлсөн үнэтэй харьцуулдаг үнэ шилжилтийн арга. COMPARABLE UNCONTROLLED TRANSACTION--ХАРЬЦУУЛАГДАХ, ХЯНАЛТААС ГАДУУРХ АЖИЛ ГҮЙЛГЭЭ--Хяналтад буй ажил гүйлгээтэй адил төстэй бөгөөд адил төстэй нөхцөлд хийгдсэн, тусдаа бие даасан аж ахуйн нэгжүүд хооронд хийсэн ажил гүйлгээ. COMPENSATING ADJUSTMENT--ТЭНЦҮҮЛЭХ ТОХИРУУЛГA--Хяналтад буй ажил гүйлгээндээ сунгасан гарын зарчимд нийцсэн үнэ хэрэглэсэн гэсэн тайлан гаргасан татвар төлөгч хэдийгээр энэ үнэ нь хараат аж ахуйн нэгж хооронд хэрэглэсэн үнээс өөр байсан ч гэсэн тэнцүүлэх тохируулгыг хийдэг. Энэ тохируулгыг татварын тайлан гаргахаас өмнө хийнэ. COMPETENT AUTHORITY PROCEDURE--ЭРХ БҮХИИ БАИГУУЛЛАГЫН ЖУРАМ--Давхар татварын гэрээ, эсхүл бусад хэлэлцээрийн хүрээнд гэрээг тайлбарлах, эсхүл хэрэгжүүлэхтэй холбоотойгоор үүсэх маргааныг харилцан тохирох журмаар шийдэх эрхтэй эрх бүхий байгууллагуудыг хэлэлцэн тохирогч улсууд тус бүр томилж болно. Энэхүү харилцан тохирох журам нь гэрээнд, эсхүл хэлэлцээрүүдэд, тухайлбал Европын холбооны Арбитрын Конвенци (Харилцан хамаарал бүхий аж ахуйн нэгжүүдийн ашгийг тохируулахтай, холбоотой Татварын давхардлыг арилгах тухай 90/136/ЕЕС Конвенци) - д туссан байдаг. СONNECTED PERSONS--ХОЛБООТОЙ ЭТГЭЭДҮҮД--Үнэ шилжилтийн хүрээнд холбоотой этгээдүүд гэдэг нь үнэ шилжилтийн хууль болон журмуудын үйлчлэх хүрээнд хамаарч болох хараат аж ахуйн нэгжүүд юм. Холбоотой этгээдүүдийг нэг этгээд нөгөө этгээдцээ хяналт тавьж байгаа, эсхүл хоёр этгээд өөр нэг этгээдийн хяналтад байгаатай нь холбогдуулан тодорхойлно. CONTRIBUTION ANALYSIS--ОРОЛЦООНЫ ШИНЖИЛГЭЭ--Үнэ шилжилтийн үед Ашиг хуваах аргыг хэрэглэхээр бол нийлмэл ашгийг хараат аж ахуйн нэгжүүд хооронд хуваахдаа хяналтад буй ажил гүйлгээнд оролцож байгаа хараат аж ахуйн нэгж бүрээс гүйцэтгэсэн ажил үүргийн хэмжээ тус бүрт үндэслэн хуваахдаа уг шинжилгээг ашигладаг.


69

CONTROL--ХЯНАЛТ--Хяналт гэдэгт ЭЗХАХБ-ын болон НҮБ-ын Загвар Конвенцийн 9 дүгээр Зүйлийн хүрээнд нэг аж ахуйн нэгж нөгөө аж ахуйн нэгжийн удирдлага, хөрөнгө, эсхүл хяналтад шууд, эсхүл шууд бусаар оролцож байгаа, эсхүл нэг адил этгээд хоёр аж ахуйн нэгжийн удирдлага, хөрөнгө, эсхүл хяналтад шууд, эсхүл шууд бусаар оролцож байгаа тохиолдлыг авч үзнэ. Нэг этгээд нөгөө этгээдэд тавих хяналтаа хэрэгжүүлснээр тухайн хувь хүн, эсхүл компанид татвараас зайлхийх, эсхүл төлөх татвараа багасгах боломж олгож болох юм. Хэрэв аль нэг этгээд нөгөө этгээдийнхээ саналын эрхтэй хувьцааны 50-иас дээш хувийг эзэмшиж байгаа бол нөгөө компанийг хянаж байна гэж ерөнхийдөө үздэг. Гэхдээ энэ тодорхойлолт нь улс бүрт өөр өөр байдаг. CONTROLLED FOREIGN CORPORATION (CFC) –ХЯНАЛТТАЙ ГАДААДЫН КОМПАНИ (ХГК)--Бага татвартай нутаг дэвсгэрт ихэвчлэн байрладаг бөгөөд хувьцааг нь эзэмшдэг өөр улсын байнга оршин суугчийн хяналтад байдаг компани. Хяналттай гадаадын компанийн хууль тогтоомж нь ийм компаниуд бий болсон орлогынхоо тодорхой хэсгийг аль нэг улсад байнга оршин сууж буй хувьцаа эзэмшигчдэдээ хуваарилах замаар татвараас зайлсхийхтэй тэмцэхэд чиглэдэг. CONTROLLED TRANSACTION--ХЯНАЛТАД БУЙ АЖИЛ ГҮИЛГЭЭ--Хараат аж ахуйн нэгжүүд хооронд хөрөнгө шилжүүлэх, эсхүл үйлчилгээ үзүүлэхтэй холбоотой хийгдсэн ажил гүйлгээ. Энэ нэр томьёог мөн харьцуулагдах байдлын шинжилгээ хийж байгаа харилцан хамаарал бүхий талууд хооронд хийсэн ажил гүйлгээнд хамааруулан хэрэглэж болно. COORDINATION CENTRE--ЗОХИЦУУЛАХ ТӨВ--Хараат аж ахуйн нэгжүүдийн үил ажиллагааг зөвхөн зохицуулах үүрэгтэй, судалгаа хийх, эсхүл эдгээр аж ахуйн нэгжүүдэд дэмжлэг үзүүлэх үйл ажиллагаа эрхэлдэг аж ахуйн нэгж.

CORRESPONDING ADJUSTMENT--НИИЦҮҮЛЭХ ТОХИРУУЛГА--Хараат аж ахуйн нэгжүүдийн ашигт аль нэг улсын татварын байгууллагаас хийсэн анхдагч тохируулгыг харгалзан үзсэний үндсэн дээр тухайн группийн ашгийг хоёр улсын хооронд зохистойгоор хуваах зорилгоор нөгөө улсын татварын байгууллагаас хийсэн тохируулга. COST SHARING ARRANGEMENT /OR COST CONTRIBUTION ARRANGEMENT (CCA)--ЗАРДАЛ ХУВААХ ГЭРЭЭ/ЗАРДЛЫГ САНХҮҮЖҮҮЛЭХЭД ХУВЬ ОРУУЛАХ ГЭРЭЭ (ЗХГ)--Зардал хуваах гэрээ нь хөрөнгө, үйлчилгээ эсхүл эрх боловсруулан бий болгох, үйлдвэрлэх, эсхүл тэдгээрийг олж авах зардал болон эрсдэлээ хувааж гаргахаар аж ахуйн нэгжүүд хооронд хийсэн тохиролцоо юм. Энэ тохиролцоонд оролцогчдын үүрэг болон хүлээх эрсдэл, гэрээний үр дүнд бий болох хөрөнгө, үйлчилгээ, эсхүл эрхэд оролцогч бүрийн ашиг сонирхолын хэмжээ, шинж чанарыг тусгадаг.

COST-PLUS METHOD--ӨРТӨГ НЭМЭГДҮҮЛЭХ АРГА--Хяналтад буй ажил гүйлгээний үед хөрөнгө (эсхүл үйлчилгээ) нийлүүлж байгаа этгээдийн гаргасан өртгийг ашиглан тооцоо хийдэг үнэ шилжилтийн арга. Гүйцэтгэсэн ажил үүрэг (ашигласан хөрөнгө, хүлээсэн эрсдэлийг харгалзан) болон зах зээлийн нөхцөл байдлыг бодолцон холбогдох ашгийг тодорхойлсноор өртөг дээр өртгийн зохих нэмэгдлийг нэмдэг. Ийнхүү өртөг дээр өртгийн нэмэгдлийг нэмсэн дүнг хяналтад буй тухайн ажил гүйлгээний сунгасан гарын зарчмаарх үнэ гэж үзэж болно. COUNTRY- SPECIFIC FILE--ӨӨРИЙН ОНЦЛОГИЙГ ТУСГАСАН " ФАЙЛ--Үнэ шилжилтийн баримт бичиг бүрдүүлэх ЕХ-ны кодексын дагуу холбогдох баримт бичиг, үүний дотор өөрийн онцлогийг харуулсан файл бүрдүүлэхийг татвар төлөгчид зөвлөсөн байдаг. Энэ файлд татвар төлөгчийн бизнесийн стратегийн тухай нарийвчилсан мэдээлэл, өөрийн онцлог бүхий хяналтад буй ажил гүйлгээний талаарх нарийвчилсан мэдээлэл, харьцуулагдах байдлын шинжилгээ, үнэ шилжилтийн аргын сонголт, хэрэглээ, дотоод болон гадаад харьцуулагдах ажил гүйлгээний талаарх мэдээлэл гэх мэт зүйлс туссан байх ёстой. DEEMED INTERES—ТООЦСОН ХҮҮ--Үндэстэн дамнасан аж ахуйн нэгжийн гишүүн харъяа компаниасаа хүүгүй зээл авсан бол зээлдүүлэгч нь байгаа улсын татварын байгууллага зээлдүүлэгчийн ашгийг тодорхойлохдоо тухайн зээлийг сунгасан гарын зарчимд нийцсэн байх тохиолдолд төлөх байсан хүүгийн хэмжээгээр тодорхой дүн нэмж тохируулга хийж болдог.


70

DEFERMENT OF TAX--ТАТВАРЫГ ХОИШЛУУЛАХ--Тухайн жилийн татварын төлбөрийг дараагийн жилд шилжүүлэн хойшлуулах үйл ажиллагаа. Нэлээд олон улс хууль бус байдлаар татварза хойшлуулах арга хэрэглэн татвараас зайлсхийх схемтэй тэмцэх хууль баталсан байдаг. Жишээ нь Хяналттай Гадаадын компанийн тухай хууль тогтоомж.


71

4.3 Эрдэс баялагийн салбарын зарим нэр томъёолол

Cathode (Катод) - уусмал дахь металлыг цахилгааны гүйдлийн тусламжтайгаар барихад

зориулсан хавтгай, тэгш өнцөгт хэлбэртэй металл.

Cesium magnetometer (Цезийн соронзон хэмжүүр) - Соронзон орны үйлчлэлээр босоо

градиент, нийт соронзон орныг хэмждэг геофизикийн төхөөрөмж.

Chalcocite (Зэсийн гялтанга) - Хоёрдогч баяжуулалтын бүсэд элбэг тохиолдох зэсийн

сульфидын эрдэс.

Chalcopyrite (Зэсийн колчедан) - Зэс болон төмрийн сульфидын эрдэс. Хамгийн түгээмэл

зэсийн хүдрийн эрдэс.

Channel sample (Сувгийн дээж) - Гол төлөв 10 см өргөнтэй, 2 см гүн хэмжээтэй жижиг

суваг малтаж судлын дээж авах.

Chip sample (Үйрмэгээс дээж авах) - Чулуулгийн байдлыг шинжлэхээр олон тооны, хэвийн

чулуулгийн үйрмэгээс нүүрний эсрэг шугамын дагуу дээж авах нэг арга.

Circulating load (Дахин нунтаглагдах хүдэр) - Тээрмээс гарсан сайн нунтаглагдаагүй том

хэмжээний хүдрийг баяжуулалтын дараагийн үе шат руу орохоос өмнө буцаан тээрэм рүү

оруулах.

Complex ore (Олон төрлийн металл агуулсан хүдэр) - Эдийн засгийн үнэ цэнэтэй маш

олон тооны эрдсийг агуулдаг хүдэр. Энэхүү нэр томъёо нь үнэ цэнэтэй металлыг ялгах, өөр

хооронд нь ялгахад учирдаг металлургийн хүндрэлийг мөн хэлнэ.

Cone crusher (Конусан бутлагч) - Үзүүр нь дээш болон доошоо зөрсөн хоёр конусан

бутлагчийн хооронд хүдрийг буталдаг машин.

Concentrate (Баяжмал) - Тээрэмдэх явцад ялгаран гардаг ихээхэн өндөр хувийн үнэ

цэнэтэй металл агуулдаг нунтаг бүтээгдэхүүн.

Concentrater (Баяжуулагч) – Үнэт эрдэс, металлын баяжмал гаргадаг тээрэм. Цаашдын

баяжуулалт нь цэвэр металл гаргаж авахыг шаардана.

Cut value (Дээжийн өндөр агуулгын хязгаарлалт) - Олон дээжийг шинжлэх явцад гарсан

ганц нэг хэт өндөр агуулгыг хязгаарлах аргачлал.

Cutoff grade (Захын агуулга) - Баялаг нөөцийн ангилалд тооцогдсон болон эдийн засгийн

хувьд ашигтай олборлох нөөцөд тооцогдоогүй агуулга багатай хүдэр.


4.4 Эрдсийн элементийн цуврал танилцуулга /зэс/

Нэр: Зэс. Англиар Copper.

Химийн томъёо нь: Сu Химийн найрлага: Дан элемент, Дан зэс бага хэмжээгээр Мөнгө (Ag), Мишъяак (As), Төмөр (Fe) агуулж байж болно. Байгальд тохиолдох хэлбэр: Зэс нь байгальд цэвэр байх нь ховор ба аранжин зэс бол дэлхийн зэсийн хүдрийн хамгийн бага хэмжээтэй хүдэр юм. Сингон: Куб Хэлбэр ба агергатын байдал: Талстын бүтэц нь алт, мөнгөтэй адилхан бөгөөд зэсийн атом нь хамгийн чигжүү куб хураалттай байдаг. Зөв хэлбэртэй талст ховор. Талстууд нь сунаж хэлбэрээ алдсан шоо, октаэдр, додэкаэдр хэлбэртэй байдаг. Голдуу салбарласан, мөд хэлбэртэй байна. Ихэнхдээ зөв бус хэлбэртэй цул, өнгөр, хаг байдлаар оршдог. Физик шинж: Хатуулаг нь Моосын шатлалаар 3. Хувийн жин 8.9 гр/м3, өнгө нь шинэ гадарга дээр зэсэн улаан байх ч өнгөр суусны улмаас голдуу бараан байдаг. Гялга нь тунгалаг бус байдаг. Давтамтгай ба сумнамтгай чанартай, цахилгаан дулааныг сайн дамжуулна. Хайлах температур нь 1084.62 ̊С, буцлах температур нь 2562 ̊С. Гарал үүсэл ба тархалт: Зэсийн ихэнх хүдэр нь гидротермал үүсэлтэй байх бөгөөд халькопирит, борнийт, халькозин зэрэг ян бүрийн сульфидын холимогоос тогтдог. Ихэнх дан аранжин зэс нь гидротермал уусмал төмрийн ислийн эрдэстэй харилцан үйлчилсний улмаас зэс хуримтлагддаг базальтлаг лааватай эвшиж оршдог. Зэсийн нөөцөөрөө дэлхийд эхний 10-т ордог ордуудыг нэрлэвэл:

1. Минас Министро (Чили) 2. КоллоХуаси (АНУ) 3. Оюутолгой (Монгол) 4. Грассберг (Индонези) 5. Буэнависта (Мексик) 6. Торомоко (Перу) 7. Сеьрре горда (Чили) 8. Биша (Өмнөд Африк) 9. Эсгондида (Чили) 10. Салобо (Бразил)

Манай улсын хувьд Оюутолгой, Эрдэнэт, Цагаан суварга гэх мэт зэсийн томоохон ордууд бий. Эдгээрээс одоогоор Эрдэнэт, Оюутолгойн ордуудыг ашиглаж байна. Хэрэглээ: Зэс нь давтамхай байдал, уян, дулаан болон цахилгаан сайн дамжуулдаг, зэврэлтэнд тэсвэртэй байдаг учраас олон янзаар түүнийг хэрэглэдэг. Усан хангамж, хөргөлтийн систем, эйркондишэний сүлжээнд өргөнөөр ашигладаг. Мөн цахилгаан хэрэглээ, электроник эдлэлд, цахилгаан дамжуулах утас, хэвлэмэл хэлхээт хавтан зэрэгт ихээр хэрэглэнэ. Эрт дээр цагаас дээврийн хэрэглэгдэхүүн болгож архитектурт хэрэглэсээр иржээ.


ЭХ СУРВАЛЖ

1. Татварын ерөнхий газрын мэдээллийн сан. Татварын орлогын мэдээ, гаалийн мэдээ (2011-2019).

2. Татварын ерөнхий газар, Ашигт малтмалын газрын хооронд мэдээлэл солилцох журам (2013). Ашигт малтмалын газраас ирүүлсэн мэдээ.

3. Сангийн яамны цахим хуудас. Уул уурхайн салбарын гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүний олборлолт, борлуулалт жишиг үнийн талаарх мэдээлэл. (2011- 2019) https://mof.gov.mn

4. Уул уурхайн яамны цахим хуудас. Уул уурхайн салбарын гол нэр төрлийн

бүтээгдэхүүний олборлолт, борлуулалт, жишиг үнийн талаарх мэдээлэл (2011- 2019) ttps:// www.mm.gov.mn

5. Улсын бүртгэл, статистикийн ерөнхий газрын цахим хуудас. Статистикийн эмхэтгэлүүд. https://www.12.mn

6. “Resours and Energy Quarterly” June, 2019. Эрдэс баялгийн бүтээгдэхүүний олон улсын зах зээлийн мэдээлэл. https://www.industry.gov.au

7. Эрдэс баялагийн бүтээгдэхүүний олон улсын зах зээлийн үнийн мэдээлэл https://www.londonstockexchange.com

8. Эрдэс баялагийн бүтээгдэхүүний олон улсын зах зээлийн үнийн мэдээлэл https://www.bloomberg.com

Documents

Mineral review Quarter II 20190920 - cdn.mta.mncdn.mta.mn/2muG1RE5Qkqd_R59a8zy-Q/mta.mn/uul uurkhai/Minera… · ЭРДЭС БАЯЛГИЙН САЛБАРЫН БҮТЭЭГДЭХ ҮҮ