Mongolia herps rl mongolian

i

Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí óëààí äàíñ

Ýìõýòãýñýí: Õàÿíõÿðâààãèéí Òýðáèø, Õîðëîîãèéí Ìºíõáàÿð, E.L. Clark,

Æàâçàíñ¿ðýíãèéí Ìºíõáàò, E.M. Monks

Ðåäàêòîð: Ì.Ìºíõáààòàð, J.E.M.Baillie, Í.Áàòñàéõàí, Ë.ß.Áîðêèí, Ð.Ñàìúÿà,

Ä.Â.Ñåìåíîâ

ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÍÊ

ii

iii

Ýíý á¿òýýëèéã Äýëõèéí áàíêíû Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûã ñàéæðóóëàõ Íèäåðëàíä-Ìîíãîëûí Èòãýëèéí ñàíãèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð õýâë¿¿ëýâ.

Ýíý á¿òýýëä äóðüäñàí ¿ð ä¿í, òàéëáàð, ä¿ãíýëò, ç¿¿ëòèéã çºâõºí çîõèîã÷èä äýâø¿¿ëñýí áîëíî. Óã á¿òýýëä Îëîí Óëñûí Ñýðãýýí áîñãîëò, Õºãæëèéí Áàíêíû ã¿éöýòãýõ çàõèðàë / Äýëõèéí áàíêíû óäèðäàõ àëáàí òóøààëòíû ¿çýë áîäîë òóñãàãäààã¿é þì.

Ýíý íîìîíä îðñîí ìýäýý áàðèìòûí àëäàà ìàäãèéã Äýëõèéí áàíê õàðèóöàõã¿é. Óã á¿òýýëä ä¿ðñýëñýí àëèâàà ãàçðûí çóðàãò áàéãàà óëñ òºðèéí õèë, ºíãº áóäàã, íýðøèë, íóòàã äýâñãýðèéí õóóëü ýðõ ç¿é, óëñ îðíû õèë, õÿçãààðûí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë, ò¿¿íèéã áàòàëãààæóóëñàí áàðèìò áè÷èãò Äýëõèéí Áàíêíû òàëààñ õºíäëºíãººñ îðîëöîîã¿é þì.

Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí óëààí äàíñ á¿òýýëèéã òóóðüâèõàä Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíîîñ (ÄÁÕÕ) ººðñäèéí ìýðãýæèëòíèéã àæèëëóóëàí, øààðäëàãàòàé ìýäýý áàðèìò áóñàä òåõíèê àæèëëàãààíû òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ çîõèõ õóâü íýìðýý îðóóëñàí áîëíî. Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíû äýìæëýã òóñëàëöààãààð õýâëýãäýæ áóé ýíý á¿òýýëä òóñãàãäñàí ìýäýý áàðèìò íü òóñ õîëáîîíû ¿çýë áîäëûã òºëººëºõ àëáàã¿é.

Íèéòë¿¿ëñýí: Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã, Ðåãåíòñ Ïàðê, Ëîíäîí, NW1 4RY

Çîõèîã÷èéí ýðõ: © Ëîíäîíû àìüòàí ñóäëàëûí íèéãýìëýã áîëîí èâýýí òýòãýã÷. 2006. Á¿õ ýðõ õàìãààëàãäñàí. Ýíý á¿òýýëèéí àëü íýãýí õýñãèéã çºâõºí àðèëæààíû áóñ çîðèëãîîð àøèãëàõ áîëîí õýâëýí îëøðóóëàõäàà ýõ ñóðâàëæèéã íü äóðäàæ òàëàðõàë èëýðõèéëñýí áàéõ ¸ñòîé.

ISSN: 1751-0031.Èøëýë: Õ.Òýðáèø., Õ.Ìºíõáàÿð., E.L.Clark., Æ.Ìºíõáàò., E.M.Monks.,

Ì.Ìºíõáààòàð., J.E.M.Baillie., Í.Áàòñàéõàí., Ë.ß.Áîðêèí., Ð.Ñàìúÿà., Ä.Â.Ñåìåíîâ. (Ýìõýòãýã÷èä, ðåäàêòîðóóä) (2006). Mîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí óëààí äàíñ. Á¿ñ íóòãèéí Óëààí Äàíñíû Öóâðàë. Áîòü 5. Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã, Ëîíäîí õîò. (Àíãëè, Ìîíãîë õýëýýð)

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Óëààí äàíñ, õîâîðäîõ ýðñäýë, õàìãààëëûí çýðýã, õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷èä, Ìîíãîë óëñ, õîâîðäëûí øàëòãààí.

Õýâëýëèéí ãàçàð: ADMON õýâëýëèéí ãàçàð, Óëààíáààòàð õîò. Í¿¿ð õàâòàñíû Salamandrella keyserlingii, Ãýðýë çóðãèéã Õ. Òýðáèø; Bufo raddei,çóðàã: Ãýðýë çóðãèéã Õ. Ìºíõáàÿð; Vipera berus, Ãýðýë çóðãèéã Õ. Òýðáèø; Eremias arguta, Ãýðýë çóðãèéã Õ. Òýðáèø;Çóðàà÷: Áàòáàÿðûí Ýíõ÷óëóóí

Ýíý íîìîíä îðñîí á¿õ ç¿éëèéí òàëààðõ íàðèéâ÷èëñàí ìýäýýëýë Ìîíãîëûí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíä áèé. Ýíý ìýäýýëëèéã îëîí íèéòýýð àøèãëàõ áîëîìæòîé áà äàðààõ õàÿãààð õàíäàíà óó:

Óëààíáààòàð õîò, Ìîíãîë Óëñûí Èõ ÑóðãóóëüÁèîëîãèéí Ôàêóëüòåò, Ýêîëîãèéí òýíõèìÕ.ÒýðáèøÓòàñ: 976 99194746, Ýëåêòðîí øóóäàí: [email protected]

Ýíý á¿òýýë íü çºâõºí öººí òîîãîîð õýâëýãäýõ áºãººä ýëåêòðîí õóâèëáàðûã ËÀÑÍ-èéí íîìûí ñàíãèéí èíòåðíýò õóóäàñ (https://library.zsl.org) áîëîí www.regionalredlist.com çýðýã õàÿãààð äàìæóóëàí àâàõ áîëîìæòîé òóë äýýðõ õàÿãèéã îíöãîéëîí äóðäàâ.

iv

1

ÃÀÐ×ÈÃ

ªÌÍªÕ ¯Ã 3

ÓÄÈÐÒÃÀË 5

ÝÐÕÝÌ ÓÍØÈÃ× ÒÀÍÀÀ 7

ÒÀËÀÐÕÀË 9

ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ 13

ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÕÎËÁÎÎÍÛ ÓËÀÀÍ ÄÀÍÑÍÛ ÀÍÃÈËÀË ÁÎËÎÍ ØÀËÃÓÓÐÛÃ ÀØÈÃËÀÍ Á¯Ñ ÍÓÒÃÈÉÍ Ò¯ÂØÈÍÄ ¯ÍÝËÝÕ ÇÀÀÂÀÐ×ÈËÃÀÀ 15

ÀÐÃÀ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÒÅÕÍÈÊÈÉÍ ÒÝÌÄÝÃËÝÃÝÝ 19- Íýð òîìú¸î, àíãèëáàð 19- Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö 19- Ç¿éëèéí òàðõàöûí çóðàã 20- Ãàð çóðàã 20

Ç¯ÉËÈÉÍ ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÀÃÓÓËÃÀ 23

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕÎ¨Ð ÍÓÒÀÃÒÀÍ, ÌªËÕªÃ× ÀÌÜÒÄÛÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË 25

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕÎ¨Ð ÍÓÒÀÃÒÀÍ, ÌªËÕªÃ× ÀÌÜÒÍÛ ÒÀÐÕÀÖ 27

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕÎ¨Ð ÍÓÒÀÃÒÀÍ, ÌªËÕªÃ× ÀÌÜÒÄÀÄ Ó×ÈÐ× ÁÓÉ ÀÞÓË, ÝÐÑÄÝË 31

Ç¯ÉËÈÉÍ Á¯ÐÒÃÝË 33Caudata 33Anura 35Squamata 42

ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÍÎÌ ÇÎÕÈÎË 64

ÕÀÂÑÐÀËÒ I. ÄÁÕÕ-íû Óñòàæ áàéãàà, Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ýìçýã ç¿éëèéí

õîâîðäëûí çýðýãëýëèéã ¿íýëýõýä àøèãëàäàã À-Å õ¿ðòëýõ øàëãóóðûí òîâ÷ òàéëáàð (IUCN, 2001-ûí òîâ÷ òàéëáàð). 74

II. Æàãñààëò 1. Ìîíãîëûí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí îëîí óëñûí II ñåìèíàðûí ¿åä ¿íýëýãäñýí Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ç¿éë 75

Æàãñààëò 2. Ìîíãîë îðîíä òîõèîëäîõ áîëîìæòîé ç¿éë¿¿ä 77

2

3

ªÌÍªÕ ¯Ã

Ìîíãîë îðíû áàéãàëü öàã óóðûí ýðñ òýñ óóð àìüñãàë, ýêîñèñòåìèéí îíöëîã áàéäàë íü ìàíàé îðíû àìüòàí, óðãàìëûí àéìãèéí ç¿éëèéí ýëäýâ õýëáýðèéí ºâºðìºö áàéäëûã èëýðõèéëäýã.

Äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áîëîí õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëèéí ýëäýâ íºëººãººð Ìîíãîë îðíû ýêîñèñòåìèéí òºëºâ áàéäàëä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëò íü öºëæèëò, õºðñíèé äîðîéòîë, óñíû íººöèéí õîìñäîë, áèîëîãèéí ýëäýâ õýëáýðèéí õîâîðäîëò, áàéãàëèéí ãàìøãèéí äàâòàìæèéí ºñºëò çýðãýýð èëýð÷ áàéíà.

Ýíý íü òà áèäíýýñ óóë óñ, óðãàìàë, àìüòíàà ø¿òýí õàìãààëæ, àãóóëàí àðâèæóóëæ èðñýí ò¿¿õýí óëàìæëàë õèéãýýä ºíºº öàãèéí øèíæëýõ óõààíû îëîëò, ¿íäýñëýëèéã ñàéòàð óÿëäóóëàí àæèëëàõûã ç¿é ¸ñîîð øààðäàæ áàéíà.

Ìîíãîë îðíû õîâîðäñîí áà õîâîðäîæ óñòàæ áîëçîøã¿é óðãàìàë, àìüòíû òºðºë ç¿éë¿¿äèéã á¿ðòãýí áàãòààñàí Óëààí íîìûã 1987, 1997 îíóóäàä õýâëýí íèéòýëñýí áèëýý.

Äýëõèéí áàíê, Íèäåðëàíäûí Âàíò óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí äýìæëýãýýð “Ìîíãîëûí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí” òºñëèéí õ¿ðýýíä Ìîíãîë îðíû ñýýðòýí àìüòäûí “Óëààí äàíñ” öóâðàëûí ýýëæèò äóãààðûã õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäààð áýëòãýí ãàðãàëàà. ¯íäýñíèé ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä, ãàäààäûí çàðèì ýðäýìòäèéí îðîëöîîòîé á¿òýýñýí ýíýõ¿¿ “Óëààí äàíñ” íü ìàíàé îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí òàðõàö, õîâîðäëûí çýðýã, ò¿¿íä íºëººëæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éë, õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã îëîí óëñûí æèøãýýð áîëîâñðóóëæ òóñãàñàí á¿òýýë áîëæýý.

Óã á¿òýýë íü ñàëáàðûí õýìæýýíä áàðèìòëàõ øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãûí çºâëºìæèéí øèíæòýé ¿íäñýí áàðèìò áè÷èã áºãººä áàéãàëü õàìãààëëûí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷, øèéäâýð ãàðãàã÷, ìýðãýæèëòýí, ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä, áàéãàëü õàìãààëàã÷èä, îþóòàí, ñóðàã÷, áàéãàëüä ýëýãòýé èðãýí á¿ðèéí ñýòãýëä íèéöíý ãýäýãò ã¿íýý èòãýæ áàéíà.

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÍÛ ÑÀÉÄ È. ÝÐÄÝÍÝÁÀÀÒÀÐ

4

5

ÓÄÈÐÒÃÀË

Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ñóäàëãààíä õîëáîãäîõ øèíæëýõ óõààíû àíõíû ìýäýý áàðèìòûã Îðîñûí ýðäýìòýí Ï.Ñ.Ïàëëàñ á¿òýýëäýý (1814) äóðüäñàí áàéäàã. Ò¿¿íèé á¿òýýë íèéòëýãäñýíýýñ õîéø áàðàã 80 ãàðóé æèëèéí äàðàà Îðîñûí ãàçàð ç¿éí íèéãýìëýãýýñ ýðõëýí Òºâ Àçèä çîõèîí áàéãóóëñàí óäàà äàðààãèéí ñóäàëãààíû ýêñïåäèö¿¿ä Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí ñóäàëãààíä õîëáîãäîõ ¿ëýìæ õýìæýýíèé öóãëóóëãà õèéæ, ìýäýý áàðèìò õóðèìòëóóëñàí íü òóñ îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ñóäàëãààíû àíõäàã÷ ýõ ñóðâàëæ áîëæýý.

Òóñ îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ñóäàëãààíû ÷èãëýëýýð 1950-èàä îíä ñóäàëãààíû õýä õýäýí ºã¿¿ëýë íèéòëýãäñýí áàéíà (Áàííèêîâ, 1958; Øàãäàðñ¿ðýí, 1958; Ýðýãäýíäàãâà, 1958). Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ñóäàëãààíû øèíý ¿å 1960-ààä îíîîñ ýõýëñýí õýìýýí ¿çýæ áîëíî. Ñóäàëãààíû ýõíèé øàòàíä ÌÓÁÈÑ-èéí Áèîëîãèéí òýíõìýýñ ýðõëýí ìàíàé îðíû ç¿¿í áîëîí òºâèéí á¿ñèéí íèëýýä íóòãèéã õàìàðñàí õýä õýäýí óäààãèéí ýêñïåäèö çîõèîí áàéãóóëæ ýðäýì øèíæèëãýýíèé ¿ëýìæ ìýäýý, áàðèìò öóãëóóëñàí áàéíà. Ýäãýýð ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿íä ÌÓÁÈÑ-ä ãåðïåòîëîãèéí ëàáîðàòîðè, Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí öóãëóóëãûí ñàí òóñ òóñ á¿ðýëäæýý.

Ñ¿¿ëèéí 50 øàõàì æèëèéí õóãàöààíä òóñ óëñàä ÿâóóëæ èðñýí ãåðïåòîëîãèéí ñóäàëãààíû àæèë íü ºðãºí õ¿ðýýã õàìàðñàí îëîí òàëòàé þì. ßëàíãóÿà ýíý á¿ëýã àìüòäûí àíãèëàë ç¿éã íàðèéâ÷ëàí ñóäàëæ, ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã òîãòîîí, òàðõàöûí ç¿é òîãòëûã èëð¿¿ëýõ òàëààð ñóäàëãààíû ¿ëýìæ àæèë ã¿éöýòãýñýí áàéíà. Ýäãýýð àæëûí ÿâöàä Eremias arguta (Øàãäàðñ¿ðýí, Ìºíõáàÿð, 1968), Cyrtopodion elongatus (Ìºíõáàÿð, 1976à), Rana chensinensis (Ìºíõáàÿð, 1976á), Lacerta agilis (Òýðáèø, Ìºíõáàÿð, 1988) çýðýã õýä õýäýí ç¿éë àìüòäûã Ìîíãîë îðíîîñ øèíýýð èëð¿¿ëæ òýìäýãëýñíèé çýðýãöýý Eremias przewalskii tuvensis, E. multiocellata bannikowi (Ùåðáàê, 1970,1973), Laudakia stoliczkana altaica (Ìºíõáàÿð, 1971) çýðýã ñàëáàð ç¿éë¿¿äèéã øèíæëýõ óõààíä øèíýýð áè÷æýý.

Ìîíãîë îðîíä ÿâóóëñàí ãåðïîòîëîãèéí ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿íã òóñãàñàí “Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, õýâëýýð ÿâàã÷èä” (Ìºíõáàÿð, 1976á) õýìýýõ íýãýí ñýäýâò çîõèîë õýâëýãäýí ãàð÷ íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëîâ.

Òóñ îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ñóäàëãààã öààøèä óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëæ, á¿ñ÷ëýí ñóäëàõ àæèë 1980-ààä îíû ¿åýñ ýõýëñýí áºãººä ¿íäñýí ¿ð ä¿íã¿¿ä íü “Ìîíãîë îðíû áàðóóí áà ºìíºä íóòãèéí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷èä, òýäãýýðèéí áàéãàëü àæ àõóéí õîëáîãäîë” (Òýðáèø, 1989), “Äîðíîä Ìîíãîëûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷èä” (Ìºíõáààòàð, 2004) õýìýýõ íýã ñýäýâò á¿òýýë¿¿äýä òóñãàëàà îëæýý.

Êàðèîëîãèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä Áóëãàí ãîëûí ñàâ ãàçàðò òåòðàïëîéä õðîìñîìòîé áàõ òàðõñàíûã òîãòîîñíû ¿íäñýíä ýíý ç¿éë áàõûí àíãèëàë ç¿éã øèíýýð àâ÷ ¿çýõ áîëñíû (Áîðêèí íàð, 1986) çýðýãöýý Phrynocephalus versicolor, Eremias multiocellata, Eremias przewalskii çýðýã õýä õýäýí ç¿éë àìüòíû õðîìñîìûí òîî, õýëáýð, õóâüñàõ îíöëîãèéã òîäîðõîéëîõ îðîëäëîãóóä õèéæ çîõèõ ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí áàéíà.

6

Ìîíãîë, Îðîñûí õàìòàðñàí áèîëîãèéí èæ á¿ðýí ýêñïåäèö ¿éë àæèëëàãààãàà ýõýëñýí 1970-ààä îíîîñ òóñ îðíû ãåðïåòîëîãèéí ñóäàëãàà ¿ëýìæ ýð÷èìæñýí þì. Ýäãýýð ñóäàëãààíû ìýäýý, áàðèìò íü Ìîíãîë, Îðîñûí ýðäýìòäèéí õàìòðàí òóóðâèñàí “Çåìíîâîäíûå è ïðåñìûêàþùèåñÿ ÌÍÐ. Çåìíîâîäíûå” (Áîðêèí íàð, 1988), “Çåìíîâîäíûå è ïðåñìûêàþùèåñÿ Ìîíãîëèè. Ïðåñìûêàþùèåñÿ” (Àíàíüåâà íàð, 1998), “Ðåäêèå æèâîòíûå Ìîíãîëèè. Ïîçâîíî÷íûå” (Ñîêîëîâ íàð, 1996) çýðýã íýã ñýäýâò á¿òýýë¿¿äèéí ¿íäýñ áîëñîí áà “Ãåðïåòîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ â ÌÍÐ” (1986), “ÁÍÌÀÓ-ûí Óëààí íîì” (1987; 1997), “Ïóñòûííûå ñòåïè è ñåâåðíûå ïóñòûíè ÌÍÐ” (1980), “ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäýñíèé àòëàñ” (1990), “Ðàçíîöâåòíàÿ ÿùóðêà” (1993), “Ìîíãîë óëñûí áèîëîãèéí áàÿëàã” (1998), “A guide to the Amphibians and Reptiles of Mongolia” (Terbish íàð, 2006) çýðýã õàìòûí á¿òýýëä òóñãàãäàí íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëæýý.

Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí áàéãàëü õàìãààëëûí ñòàòóñûã òîäîðõîéëæ ¿íýëãýý ºãºõ, õàìãààëàõ àðãà çàìûã áîëîâñðóóëàõ òàëààð ñóäàëãààíû çàðèì íýã àæèë ã¿éöýòãýñýí áàéíà. Ìîíãîë óëñûí áàéãàëü õàìãààëûí “Óëààí íîì”-ûí ýõíèé õýâëýëä (1987) 2 ç¿éë õî¸ð íóòàãòàí (øèâýð ã¿ëìýð, äîðíîäûí ìýëõèé), 4 ç¿éë ìºëõºã÷ (ãîâèéí ìàõèð õóðóóò ãåêêîí ã¿ðâýë, òîëáîò ã¿ðâýë, òýìýýí ñ¿¿ë ìîãîé, íàðèéí ìîãîé) àìüòíûã îðóóëæýý. Ìîíãîë óëñûí áàéãàëü õàìãààëëûí “Óëààí íîì”-ûí õî¸ðäîõ õýâëýëä (1997) õî¸ð íóòàãòíû õî¸ð ç¿éë (ìîäíû ìýëõèé, íîãîîí áàõ), ìºëõºã÷äèéí íýã ç¿éë (òîéðìûí õîíèí ã¿ðâýë) øèíýýð íýìæ îðóóëñàí áèëýý. Ìîíãîë îðíû òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã ÿëàíãóÿà íóòàã äýâñãýðèéí õýìæýýãýýð äýëõèéä äýýã¿¿ð îðîõ Ãîâèéí èõ äàðõàí öààçàò ãàçðûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí òàëààð òóñãàéëàí ñóäàëãàà ÿâóóëæ ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãñºí áàéíà (Òýðáèø, 2004).

Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí îëîí óëñûí II ñåìèíàðûí ¿åä ìýðãýæèëòí¿¿ä òóñ îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí àíãèëàë ç¿é, òàðõàëò, áèîëîãè, ýêîëîãè, òóëãàð÷ áóé áýðõøýýëèéí õîëáîãäîëòîé ñóäàëãààíû áîëîìæèò ìýäýý, áàðèìòûã íýãòãýí íÿãòàëæ, òýäãýýðèéí àíãèëàë ç¿éí ñòàòóñ, íýðøëèéã Îëîí óëñûí õýìæýýíä áàðèìòàëæ áóé æèøãèéí äàãóó íýã ìºð áîëãîí òîãòîîõ àæëûã ã¿éöýòãýâ. Ìºí Îëîí óëñûí õýìæýýíä áàðèìòàëæ áóé õîâîðäëûí çýðýãëýë, øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéí äàãóó Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí 24 ç¿éëèéã ¿íýëæ, ýäãýýð àìüòäûí öààøäûí ñóäàëãàà ÿëàíãóÿà õàìãààëëûí àðãà õýìæýýã îíîâ÷òîé àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã öîãöîîð àâ÷ ¿çëýý.

Èéíõ¿¿ ýðäýìòýí ñóäëàà÷äèéí õàìòûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä “Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí Óëààí äàíñ” õýìýýõ á¿òýýë íèéòëýãäýí ãàð÷ áàéíà. Ýíý á¿òýýëèéí íýã ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîë “Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýë” þì. Óã ýìõýòãýëä õîâîðäëûí øàëòãààíûã íàðèéâ÷ëàí èëð¿¿ëæ, îéðûí õóãàöààíä õýðýãæ¿¿ëýõ õàìãààëëûí çàéëøã¿é àðãà õýìæýýã òîäîðõîéëñîí áîëíî. Ýíý á¿òýýë íèéòëýãäñýíýýð òóñ îðíû ãåðïåòîôàóíû òàëààðõ ìýäýý áàðèìòûã çºâõºí íýãòãýõ òºäèé áóñ õàðèí òýäãýýðèéã õàìãààëàõàä òîäîðõîé õóâü íýìýð îðóóëàõ íü äàìæèãã¿é.

Ïðîôåññîð Õàÿíõÿðâààãèéí ÒýðáèøÌîíãîë Óëñûí Èõ ñóðãóóëèéí

Áèîëîãèéí ôàêóëüòåò

7

ÝÐÕÝÌ ÓÍØÈÃ× ÒÀÍÀÀ

Õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí òàëààð ìîíãîë÷óóä ýðòíýýñ íýëýýä ÷àìáàé ìýäëýãòýé áàéæýý. Ìîíãîë àðäûí àìàí çîõèîë, ¿ëãýð, îíüñîãîíä ýíý àìüòäûí òóõàé ñîíèðõîëòîé ä¿ðñýëñýí ç¿éë áèøã¿é. Çàðèì æèøýý äóðüäàõàä íýã îíüñîãîíä ”Ñ¿¿ëã¿é îîäîí áààòàð, Ñ¿¿æã¿é õýëòýí áààòàð, Õºëã¿é ãóëäàí áààòàð, Õºëñã¿é ÷èëäýí áààòàð” ãýæ áèé. Ìýëõèé, çàãàñ, ìîãîé, ã¿ðâýëèéã ¿¿íýýñ èë¿¿ ÿàæ îíîæ òîäîðõîéëîõ âý. XIII çóóíû ¿åèéí ò¿¿õ óðàí çîõèîëûí äóðñãàëò áè÷èã “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîí”-û 102 -ð ç¿éëä “Èéí òèéí çàéì÷èí ÿâàâ÷ óìáà øàâàð, áýðõ îé íü öàòãàëàí ìîãîé øóðãàæ ¿ë áîëîõ øèã¿¿ øóãóé òóë õîéíîîñ íü äàãàæ, ýðæ ÿäæóõóé” ãýæ áàéäàã íü áàñ ë èõ ºâºðìºö ä¿ðñëýë þì. XVII çóóíû ¿åä ìîíãîë îòî÷ Æàìáàëäîðæèéí çîõèîñîí ýìèéí ñóäàðò “Ìýëõèé áîë íýãýí íàñàíäàà õî¸ð áèåèéã îëîã÷ àìüòàí ìºí” ãýæ ñîíãîäîã òîäîðõîéëîëò ºã÷ýý. Ýíý íü XIX çóóíû äóíä ¿åýð ãàðñàí “Íýãýí áèåèéí õºãæèë íü ò¿¿õýí õºãæëºº òîâ÷îîð äàâòàíà” õýìýýñýí áèîãåíåòèêèéí õóóëèéí ¿çýë ñàíààòàé òîõèð÷ áàéãàà þì. Áàñ ìîíãîë îðíû ºíöºã áóëàí á¿ðýýñ îëäñîí õàäíû ñ¿ã çóðàãò ã¿ðâýë, ìîãîéã ä¿ðñýëñýí íü áèé.

Õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷èä áîë áóñàä ñýýð íóðóóòàí àìüòàäòàé õàðüöóóëàõàä èë¿¿ ýìçýã á¿ëýã àìüòàä þì. Ýíý íü 1-ðò òýä àíãèàðàà ðåëèêò àìüòàä ìºí. Ó÷èð íü òýäíèé õîëûí ºâºã áîëîõ àìüòàä àëü äèâàí ãàëàâûí ¿åä öýöýãëýí õºãæèæ áàéñàí. Îäîîãèéí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷èä áîë òýäãýýðèéí º÷¿¿õýí õýñýã íü þì. Ìîíãîë îðíû ãîâü, öºë íóòãèéí ìåçîçîéí ¿åèéí õóðäàñíààñ ýðòíèé àâàðãà ¿ëýã ã¿ðâýëèéí ÷óëóóæñàí ÿñ ýëáýã îëääîã íü ¿¿íèé áàòàëãàà ìºí. 2-ðò Ýõ ãàçðûí ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé ìîíãîë íóòàãò îðøèõ õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ç¿éëèéí îëîí ÿíç áàéäàë äýâñãýð íóòãèéí õýìæýýòýé õàðüöóóëàõàä äýíä¿¿ õîìñ þì. 3-ðò íü õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí àæ àõóéí õîëáîãäîë áàãà ó÷èð òýð á¿ð õ¿ì¿¿ñèéí àíõààðëûã òàòàõã¿é ÿâæ èðñýí áàéíà. Ãýòýë õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷èä íü Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ñàëøã¿é á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã, ýêîñèñòåìèéí áîäèñ ýíåðãèéí ñîëèëöîîíä ÷óõàë áàéð ýçýëäýã àìüòíû àéìãèéí áèåý äààñàí õî¸ð àíãèéí òºëººëºã÷èä áèëýý.

Îð÷èí ¿åä õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéã õàìãààëàõ àñóóäàë óëàì ÷óõàë áîëæ áàéíà. Ó÷èð íü òýäãýýð íü ëàíäøàôòûí áóñ, áèîòîïûí ç¿éë¿¿ä áîëîõîîð ãàäíû íºëººíä ìàø ýìçýã, ÿëàíãóÿà óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí ÿâöàä àìüäðàõ îð÷íûã íü ýâäýæ áóñèíóóëàõ, íóóð, ãîëûí óñûã áîõèðäóóëàõ çýðýã õ¿íèé áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíààñ áîëæ òîî òîëãîé õîðîãäîí öººðñººð áàéíà. Öààøèä õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí õàìãààëàõ ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõàä Ëîíäîíû Àìüòàí ñóäëàëûí Íèéãýìëýãýýñ ñàíàà÷ëàí ãàðãàæ áàéãàà “Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí Óëààí Äàíñ” õýìýýõ ýíý á¿òýýë çîõèõ à÷ õîëáîãäîë ºãºõ íü äàìæèãã¿é.

Ìîíãîë Óëñûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí Óëààí Äàíñûã ãàðãàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëñàí áîëîí á¿òýýí òóóðâèõàä èäýâõòýé îðîëöñîí ãàäààä, äîòîîäûí ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòýí íàðò ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà.

Ïðîôåññîð Õîðëîîãèéí ÌºíõáàÿðÌÓÁÈÑèéí Ýêîëîãèéí òºâèéí çàõèðàë

8

9

ÒÀËÀÐÕÀË

Ìîíãîëûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷èä ñóäëàà÷äûí òîìîîõîí õàìòëàãèéí áèåò îðîëöîî, òóñëàëöàà, äýìæëýãòýéãýýð ýíý íîìûã á¿òýýëýý.

Ìîíãîëûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýñýí á¿òýýë íü Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí îëîí óëñûí õî¸ðäóãààð õóðàëä îðîëöñîí á¿õ íàðèéí ìýðýãøñýí ñóäëàà÷äûí îðîëöîîòîéãîîð õèéñýí õàìòûí á¿òýýë þì. Ýíý õóðàëä áèå÷ëýí îðîëöîæ, õóâü íýìðýý îðóóëñàí á¿õ õ¿ì¿¿ñò (Öàãààí òîëãîéí ¿ñãèéí äàðààëëààð): Á.Àëòàíòóÿà, J.E.M.Baillie, Ã.Áàòáàÿð, Í.Áàòñàéõàí, Â.Â.Áîáðîâ, Ñ.Áîëîðöýöýã, Ë.ß.Áîðêèí, À.Áÿìáàñ¿ðýí, E.L.Clark, À.Fine, Â.Ê.Åð¸ì÷åíêî, Ì.Çîðèãò, Æ.Æàðãàë, Í.Æàâçìàà, S.R.B.King, Æ.Ìºíõáàò, Ì.Ìºíõáààòàð, Õ.Ìºíõáàÿð, Á.Ìºíõ÷óëóóí, Ä.Ìºðºí, Á.Íÿìáàÿð, Ö.Îäáàÿð, Î.Îíîí, Á.Îþóíòóÿà, Ø.ªñºõáàÿð, Ð.Ñàìúÿà, Ä.Â.Ñåìåíîâ, Á.Òàéâàíæàðãàë, Õ.Òýðáèø, Æ.Óðàíñàéõàí, Î.Óóãàíáàäðàõ, Í.Öýâýýíìÿäàã, Ý.Õ¿ðýëáààòàð íàðò ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëüå. Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ñåìèíàðûã J.E.M.Baillie, E.L.Clark, Æ.Æàðãàë, S.R.B.King, Æ.Ìºíõáàò íàð óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàâ. Ñåìèíàðûí ¿éë àæèëëàãààíä Ìîíãîë óëñûí Áàéãàëü Îð÷íû ßàì, Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü, Ìîíãîë Óëñûí Áîëîâñðîëûí Èõ Ñóðãóóëü, Øèíæëýõ Óõàíû Àêàäåìèéí Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí áîëîí çàðèì òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷èä îðîëöîâ. Ïðîô. Ð.Ñàìúÿàãèéí óäèðäñàí óäèðäàõ çºâëºëèéí á¿õ ãèø¿¿äýä òàëàðõàë èëýðõèéëüå. Óäèðäàõ çºâëºëä: Ð.Ñàìúÿà, Õ.Ìºíõáàÿð, Õ.Òýðáèø, Ì.Ìºíõáààòàð, Í.Áàòñàéõàí, Ø.Áîëäáààòàð, Á.Öýöýã, Æ.Æàðãàë íàð àæèëëàâ.

Õóðëûí ¿åä á¿õ òàëûí ÷àíàðòàé ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëñýí Õóñòàéí Áàéãàëèéí Öîãöîëáîð ãàçðûí õàìò îëîíä áàÿðëàëàà.

Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí óëààí äàíñ áîëîí ýíý íîìòîé õîëáîãäîëòîé ìýäýýëëèéã õÿíàñàí Ð.Ñàìúÿà, J.E.M.Baillie, Õ.Òýðáèø, Õ.Ìºíõáàÿð, Æ.Ìºíõáàò, E.L.Clark, Æ.Æàðãàë, Í.Áàòñàéõàí, Ì.Ìºíõáààòàð, E.M.Monks, J.Tallant íàðò òàëàðõàë èëýðõèéëüå. Àíãèëàë ç¿éí òàëààð ¿íýòýé çºâëºãºº ºã÷ òóñàëñàí ñóäëàà÷èä Õ.Òýðáèø, Õ.Ìºíõáàÿð, Ë.ß.Áîðêèí, Ä.Â.Ñåìåíîâ íàðò îíöãîéëîí òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

Ýíý á¿òýýëä ººðñäèéí àâñàí ãýðýë çóðàãíóóäûã ºã÷ òóñ áîëñîí Õ.Òýðáèø, Õ.Ìºíõáàÿð íàðò òàëàðõàæ áàéíà.

Ýíý íîì áîë Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéí íýã õýñýã áºãººä Äýëõèéí Áàíêíû ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãà, ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýãòýéãýýð Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã (ËÀÑÍ) (Ìîíãîë óëñàä Ñòåï Ôîðâàðä Ïðîãðàìì òºëººëæ áàéãàà), Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü õýðýãæ¿¿ëæ, Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààí Àêàäåìè, Áàéãàëü Îð÷íû ßàì, Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëëûí Õîëáîî (ÄÁÕÕ), á¿ñ íóòãèéí áîëîí îëîí óëñûí áóñàä áàéãóóëëàãàòàé õàìòàð÷ àæèëëàâ. Èéìä áèä Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñºëä ÷óõàë õóâü íýìðýý îðóóëñàí äàðààõ áàéãóóëëàãóóäàä òóñãàéëàí òàëàðõëàà èëýðõèéëýõèéã õ¿ñ÷ áàéíà.

10

Áýýæèí äýõ Íèäåðëàíä Óëñûí ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíû ñàíõ¿¿æèëòýýð Äýëõèéí Áàíê íü Ìîíãîëûí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéã àíõ ¿¿ñãýí ñàíàà÷èëæ, Ìîíãîë îðíû õºõòºí, çàãàñ, õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí Óëààí äàíñíû áîëîí Õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé öóâðàë ýìõýòãýëèéã õýâëýí íèéòëýõýä ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí þì. Ìºí ýíýõ¿¿ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä òóëãàðñàí àëèâàà àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ººðèéí õ¿÷ ÷àäëàà õàðàìã¿é çîðèóëæ áàéñàí Tony Whitten-ä ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîî (ÄÁÕÕ) óã íîìûã òóóðâèõ áîëîí õîëáîãäîõ ìýäýý ìàòåðèàëûã ýìõýòãýõýä ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì. ÄÁÕÕ-íû Óëààí Äàíñíû Àíãèëàë áîëîí Øàëãóóð, òåõíèêèéí òóñëàëöàà, ìýäýýëëýýð õàíãàæ, ìýðãýæèëòí¿¿äýý îðîëöóóëñàí ÄÁÕÕ-ä òàëàðõàæ áàéíà.

Ëîíäîíû Àìüòàí ñóäëàëûí Íèéãýìëýã (ËÀÑÍ) Ìîíãîëûí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéí õýðýãæèëòèéã óäèðäàí ÿâóóëñàí þì. Jonathan Baillie (Òºñëèéí óäèðäàã÷), Emma Clark (Òºñëèéí çîõèöóóëàã÷) íàð á¿ãä ËÀÑÍ-ûí àæèëòíóóä áîëíî Ò¿¿í÷ëýí, Áàéãàëü õàìãààëëûí õºòºëáºðèéí óäèðäàõ àëáàí òóøààëòàí Glyn Davies óã òºñëèéã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëæ ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëñàí áèëýý. Ýäãýýð õ¿ì¿¿ñò áèä ã¿íýý òàëàðõàæ áàéíà.

Ñòåï Ôîðâàðä Ïðîãðàìì (ÑÔÏ) áîë Äàðâèíû (Èõ Áðèòàíû Äàðâèíû Ñàíàà÷ëàãà Áàéãóóëëàãà) òºñëèéí ñàíàà÷ëàãààð Ìîíãîëä 2003 îíîîñ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà õºòºëáºð þì. Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéí ¿éë àæèëëàãààã Ëîíäîíû àìüòàí ñóäëàëûí íèéãýìëýãýýñ óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëäàã áºãººä Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëüòàé õàìòðàí àæèëëàäàã. Ýíý òºñëèéí á¿õ àæèëòíóóäàä, ÿëàíãóÿà òºñëèéí çºâëºõ Sarah King, àæëûí õýñãèéí óóëçàëòûã øóóðõàé, ¿ð ä¿íòýé çîõèîí áàéãóóëæ óäèðäñàí Æàìñðàíæàâûí Æàðãàë, Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí Óëààí äàíñ öóâðàëûí ýõèéã áýëòãýõ íàðèéí ÷èìõë¿¿ð àæèëä èõýýõýí õ¿÷ õºäºëìºð ãàðãàí, ¿ð á¿òýýëòýé àæèëëàñàí Æàâçàíñ¿ðýíãèéí Ìºíõáàò íàðò òàëàðõàæ áàéíà. ßëàíãóÿà Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí Óëààí äàíñ öóâðàëûí ýõèéã áýëòãýõýä òóñ òºñëèéí àæèëòàí Æ.Ìºíõáàò èõýýõýí õ¿÷ õºäºëìºð ãàðãàí, ¿ð á¿òýýëòýé àæèëëàñíûã îíöãîéëàí òýìäýãëýæ áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü (ÌÓÈÑ) íü òóñ àæëûí õýñãèéí óóëçàëòûã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëñíû çýðýãöýý Ñòåï Ôîðâàðä Ïðîãðàìì áîë Ìîíãîëûí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ¿éë àæèëëàãààãààã ÿâóóëæ áóé ¿íäñýí íýãæ áàéãóóëëàãà þì. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü ýíýõ¿¿ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä èäýâõèòýé îðîëöîæ, øààðäëàãàòàé äýìæëýã òóñëàëöààã õàðàìã¿é ¿ç¿¿ëæ áàéãàà áèëýý. Óã òºñëèéã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõýä ººðèéí õóâü íýìðýý îðóóëñàí Ðàâ÷èãèéí Ñàìúÿà, Ìîíãîëûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ñåìèíàðûã çîõèîí áàéãóóëàõàä ìýðãýæëèéí ¿íýòýé çºâëºëãºº ºã÷, áàéíãà òóñëàí äýìæñýí Õàÿíõÿðâààãèéí Òýðáèø, Íÿìñ¿ðýíãèéí Áàòñàéõàí íàðò òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè (ØÓÀ) ñåìèíàðûí ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõòýé îðîëöîæ, ìýäëýã, òóðøëàãàà õóâààëöàí õóâü íýìðýý îðóóëñàíä òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà.

11

Áàéãàëü Îð÷íû ßàì (ÁÎß) òºñºë, òºñëèéí õýðýãæèëò áîëîí ¿éë àæèëãààíû ¿íäñýí çîðèëòûã äýìæèæ áàéñàíä òàëàðõëàà èëýðõèéëüå.

Ìîíãîë Óëñûí Áîëîâñðîëûí Èõ Ñóðãóóëü (ÌÓÁÈÑ) ýíý òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä èäýâõèòýé îðîëöîæ ººðèéí äýìæëýã òóñëàëöààã ¿ç¿¿ëæ èðñýí áèëýý. Ýíý àæèëä èäýâõèòýé îðîëöñîí òóñ ñóðãóóëèéí Ýêîëîãèéí òºâèéí çàõèðàë, ïðîôåññîð Õîðëîîãèéí Ìºíõáàÿð, äýä ïðîôåññîð Ìºíõáàÿðûí Ìºíõáààòàð íàðò áàÿðëàëàà. OÕÓ-ûí ØÓÀ-ûí Àìüòàí Ñóäëàëûí Õ¿ðýýëýí, Ñåâåðöîâûí íýðýìæèò Ýêîëîãè, Ýâîëþöèéí Õ¿ðýýëýí, Êèðãèçèéí ØÓÀ-èéí Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýí ýíý òºñëèéã äýìæèí áîäèò òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí áîëíî. Ýíý àæèëä èäýâõèòýé îðîëöñîí äýýðõ íýð á¿õèé õ¿ðýýëýíã¿¿äèéí ñóäëàà÷èä Ë.ß.Áîðêèí, Ä.Â.Ñåìåíîâ, Â.Â.Áîâðîâ, Â.Ê.Åð¸ì÷åíêî íàðò áàÿðëàëàà.

12

13

ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ

Öººí òîî òîëãîé á¿õèé ç¿éëèéã óíàãàí çýðëýã áàéäëààð õàäãàëàí ¿ëäýõýä í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøèë çîõèõ ýåðýã ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áàéíà. Òàðõàöûí çàðèì õýñýãò çýðëýã àìüòäûí òîî òîëãîé áóóð÷ áàéãàà õýäèé ÷ Ìîíãîë îðíû õóâüä öººí òîî òîëãîé á¿õèé ç¿éë¿¿ä, òýäãýýðèéí àìüäðàõ îð÷èí óíàãàí áàéäëàà õàäãàëñààð èðëýý. Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Ñàí ìàíàé äýëõèéí áàéãàëèéí ä¿ð òºðõèéã á¿ðýí òºëººëºõ, îíöãîé ÷óõàë íóòãóóäûã õàìãààëàëòàíä àâ÷ òýäãýýðèéã íèéòýä íü äýëõèéí 200 ýêîá¿ñ íóòàã õýìýýí íýðëýñýí áàéíà. Ýíýõ¿¿ ýêîá¿ñ íóòàãò òóñ óëñûí Ìîíãîë Äàãóóðûí òàë õýýð áîëîí Àëòàé Ñàÿíû á¿ñ íóòãóóä á¿õýëäýý áàãòäàã (WWF, 2007). Ýäãýýð ýêîá¿ñ íóòàã íü õ¿íèé íºëººíä áàãà ºðòñºí, óíàãàí áîëîí õîâîð ç¿éë¿¿äèéã àãóóëñàí áàéäãààðàà îíöëîã þì.

Ìîíãîë îðîí ÷ºëººò çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîíä øèëæñýíýýð ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýí, òºðºë á¿ðèéí àøèãò ìàëòìàë, ãàçðûí òîñíû õàéãóóë, îëáîðëîëòûí ¿éë àæèëëàãàà ýðñ ýð÷èìæèæ áàéíà. Ìºí áýë÷ýýðèéí ìàëûí òîî òîëãîé ¿ëýìæ õýìæýýãýýð ºñ÷ýý. Ýíý á¿õíýýñ ¿¿äýí òóõàéí ãàçàð íóòàã ýëýãäýëä îðæ áýë÷ýýð òàëõëàãäñàíààñ çýðëýã àìüòäûí òîî òîëãîéä ñºðãººð íºëººëºí, õîâîðäîõîä õ¿ðãýæ áàéíà. Èéíõ¿¿ ¿¿ññýí øèíý íºõöºë áàéäàëòàé óÿëäóóëàí áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õýâýýð õàäãàëàõ çîðèëãîîð Áàéãàëü Îð÷íû ßàìûã 1992 îíä áàéãóóëñàí áàéíà. Áàéãàëü Îð÷íû ßàì íü Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Õºãæëèéí Õºòºëáºð, Í¯Á-ûí Áàéãàëü Îð÷íû Õºòºëáºð áîëîí Äàÿí Äýëõèéí Áàéãàëü Îð÷íû Ñàí çýðýã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäòàé ¿ð á¿òýýëòýé õàìòðàí àæèëëàæ èðæýý. Ýäãýýð õàìòûí àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä Äîðíîä Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí Îëîí ßíç Áàéäëûí òºñºë, Èõ Ãîâèéí ýêîñèñòåì ò¿¿íèé ø¿õýð ç¿éëèéí õàìãààëàë çýðýã îëîí òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëñýí áàéíà. Ìºí Ìîíãîë îðíû óíàãàí áàéãàëèéã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã Èðâýñ Õàìãààëàõ Ñàí, Çýðëýã Àìüòíûã Õàìãààëàõ Íèéãýìëýã, Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Ñàí çýðýã îëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä Ìîíãîë îðíû áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éëñýä õóâü íýìðýý îðóóëæ áàéíà. Ìîíãîë óëñ áîë Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí êîíâåíöèä íýãäýí îðñîí ãèø¿¿í óëñ áºãººä Áàéãàëü Îð÷íû ßàì Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ òºëºâëºãºº áîëîí Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûã õàìãààëàõ òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëäýã þì (UNDP-UNEP, 2000).

Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð õýðýãæ¿¿ëæ áóé àæëûí íýã íü Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñºë þì. Ýíý òºñëèéí õ¿ðýýíä á¿ñ íóòãèéí ñýýð íóðóóòàí àìüòäûí óëààí äàíñ á¿òýýëèéã öóâðàëààð íèéòë¿¿ëæ áàéãàà áºãººä òîëèëóóëàí áóé Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí óëààí äàíñ áîëîí õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýë á¿òýýë¿¿ä íü ýíýõ¿¿ öóâðàëä áàãòàíà.

Óëààí äàíñ íîìîíä Ìîíãîë îðîíä òýìäýãëýñýí á¿õ ç¿éëèéí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ñòàòóñûã íÿãòëàí ¿íýëæ, ç¿éë òóñ á¿ðèéí äýëõèéí áîëîí á¿ñ íóòãèéí òàðõàö, õàìãààëñàí áàéäàë, õîâîðäëûí ¿íäñýí øàëòãààíû õîëáîãäîëòîé ìýäýýëëèéã îðóóëñàí þì. Èéìýýñ Óëààí äàíñíû ýíý öóâðàëûã Ìîíãîë îðíîîñ òýìäýãëýñýí á¿õ õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòíû òàëààðõ ¿íäñýí ãîë ìýäýýëëèéã àãóóëñàí ëàâëàõ áè÷èã õýìýýí ¿çýæ áîëíî. Ýìçýã, óñòàæ áàéãàà, óñòàæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä îðñîí ç¿éë¿¿ä íü Óëààí äàíñíû õîâîðäîæ óñòàõ ýðñäýëòýé ç¿éëä õàìààðíà.

14

Õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýëä õîâîðäîæ áàéãàà á¿õ õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ç¿éëèéí ìýäýýëëèéã íàðèéâ÷ëàí òóñãàæ, õàìãààëàõ òàëààð öààøèä õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí ¿íäñýí ÷èãëýëèéã íèëýýä äýëãýðýíã¿é àâ÷ ¿çëýý. Õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýë íü òóñãàéëàí õýâëýãäýæ áàéãàà áºãººä ýëåêòðîí õóâèëáàðûã Ëîíäîíû Àìüòàí ñóäëàëûí íèéãýìëýãèéí íîìûí ñàíãààð äàìæóóëàí àâàõ áîëîìæòîé (http://library.zsl.org), www.regionalredlist.com.

Ìîíãîë óëñûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòíû Óëààí äàíñ íîì íü áàéãàëü õàìãààëëûí íºõöºë áàéäàë õîéøèä ñàéæèð÷ áàéãàà ýñýõèéã ¿íýëýõ àíõíû ¿íäýñ ñóóðü áîëñíîîðîî Ìîíãîëûí áàéãàëü õàìãààëàëä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé õýìýýí ¿çýæ áàéíà. Ýíý íîìîíä õîâîðäîæ áàéãàà õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí òàëààðõ õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ìýäýýëëèéã ýìõýòãýí îðóóëñàí òóë øèéäâýð ãàðãàã÷äàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ãàðûí àâëàãà áîëîõ þì. Òóõàéí ç¿éëèéã õàìãààëàõ íàðèéâ÷èëñàí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ, õàìãààëëûí íýí òýðã¿¿íèé àðãà õýìæýýã òîäîðõîéëîõîä õýðýãöýýòýé ìýäýýëýë ýíý íîìîíä áèé.

Ñ¿¿ëèéí ¿åä íýëýýä õýìæýýíèé ç¿éë ýðñäýí õîâîðäîæ áàéãààã ýíýõ¿¿ Óëààí äàíñ áàñ íîòîëíî. Óëààí äàíñ á¿òýýë íèéòëýãäñýíýýð áàéãàëü õàìãààëëûí ¿íýëãýý, óðò õóãàöààíû áàéíãûí òàíäàí ñóäàëãàà õèéõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëîõûã íîòëîí, ç¿éë¿¿äèéã óñòàõààñ ñýðãèéëæ, àâðàí õàìãààëàõûí ÷óõëûã áèäýíä ñàíóóëæ áàéãàà áèëýý.

15

ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÕÎËÁÎÎÍÛ ÓËÀÀÍ ÄÀÍÑÍÛ ÀÍÃÈËÀË ÁÀ ØÀËÃÓÓÐÛÃ ÀØÈÃËÀÍ Á¯Ñ ÍÓÒÃÈÉÍ Ò¯ÂØÈÍÄ ¯ÍÝËÝÕ ÇÀÀÂÀÐ×ÈËÃÀÀ

Óëààí äàíñ íü õîâîðäîæ áóé ç¿éë¿¿äèéã îíöëîí àíõààðäàã 60 øàõàì æèëèéí ò¿¿õòýé áàðèìò áè÷èã þì (Baillie & Groombridge, 1996). Ýäãýýð äàíñ àíãèëàë ç¿éí õóâüä ººð õîîðîíäîî ÿëãààòàé ç¿éë¿¿äèéí óñòàõ ýðñäýëèéã ¿íýëýõ ÷óõàë àðãà õýðýãñýë áîëñîí òºäèéã¿é õîâîðäîæ áóé ç¿éëä òàâèõ àíõààðëûã íýìýãä¿¿ëýõ, òýäãýýðèéã õàìãààëàõàä íýí ò¿ð¿¿íä õèéõ øààðäëàãòàé àæëûã òîäîðõîéëîõ àíõíû àðãà õýìæýý áîëäîã (Lamoreux íàð, 2003). Ç¿éëèéí õàìãààëëûí çýðãèéã òîäîðõîéëäîã àíõíû õàðüöàíãóé õèéñâýð àðãà ç¿éã 1994 îíä øèíý÷ëýí, ç¿éëèéí äýëõèéí õýìæýýíä óñòàõ ýðñäýëèéã àíãèëàí ñòàíäàðò÷èëæ, òîîí øàëãóóðò îðóóëàí èë¿¿ áîäèòîé àðãààð ñîëüñîí áàéíà (Mace, 1994). Øèíý øàëãóóðûã àíõ 1996 îíä íèéòëýãäñýí “ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû õîâîðäîæ áóé ç¿éë¿¿ä” íîìîíä àøèãëàñàí þì (Baillie & Groombridge, 1996). ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû ýíýõ¿¿ àíãèëàë áîëîí øàëãóóð íü (IUCN, 2001) îëîí óëñûí ñòàíäàðòûí øààðäëàãûã õàíãàñàí ãýäãèéã äýëõèéí îëîí óëñ îðîí, áàéãàëü õàìãààëëûí ñàëáàðò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ÿíç á¿ðèéí áàéãóóëëàãóóä õ¿ëýýí çºâøººð÷, íèéòýýðýý àøèãëàæ áàéíà.

Ìîíãîë óëñûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòíû óëààí äàíñûã Ìîíãîëûí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ýýëæèò ñåìèíàðààð ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû á¿ñ íóòãèéí ò¿âøíèé øàëãóóðûí óäèðäàìæ: 3.0 õóâèëáàðûí äàãóó õèéæ ã¿éöýòãýëýý (IUCN, 2003). Ýíý óäèðäàìæààð á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòàõ ýðñäýëòýé ç¿éëèéã ¿íýëäýã áºãººä äýëõèéí õýìæýýíèé ¿íýëãýýíä òóñãàãäààã¿é çàðèì çààëòóóäûã îðóóëñàí áàéäàã. Æèøýý íü á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óëñ õîîðîíä í¿¿äýëäýã ç¿éëèéã ýñâýë àëü íýã îðîíä õÿçãààðëàãäìàë òàðõàëòòàé õýäèé ÷ òóõàéí ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé íü ººð îðíîîñ í¿¿äýëëýí èðýõ áîäãàëèóäààñ õàìààðàëòàé ç¿éëèéã ¿íýëæ áîëäîã. Á¿ñ íóòãèéí óñòàõ ýðñäýëòýé ç¿éë¿¿äèéí òàëààð ¿íýí çºâ ¿íýëãýý ºãºõºä óäèðäàìæ íü äàðààõ õî¸ð ÷óõàë îíöëîãòîé áàéäàã. Íýãä¿ãýýðò: Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí (ÁÍÓ) áîëîí ¯íýëýõ áîëîìæã¿é (¯Á) (Õ¿ñíýãò 1) ãýñýí 2 àíãèëàë íýìýãäýí îðæ èðäýã. Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí ãýñýí àíãèëàë äýëõèéí õýìæýýíä ò¿ãýýìýë õýðýãëýãääýã áºãººä òóõàéí á¿ñ íóòàãò îëäîõã¿é áîëñîí ç¿éëèéã èëýðõèéëíý. ¯íýëýõ áîëîìæã¿é ãýñýí àíãèëëûã òóõàéí ç¿éëèéí òàëààð áîäèòîé ¿íýëãýý ºãºõºä øààðäëàãàòàé ìýäýý, áàðèìò õàíãàëòã¿é þì óó ýñâýë ¿íýëãýý õèéõ áîëîìæã¿é ç¿éë¿¿äèéí õóâüä õýðýãëýäýã. Ìîíãîëûí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéí ñåìèíàðààð òóõàéí ç¿éëèéí Ìîíãîëûí ïîïóëÿöè íü äýëõèéí ïîïóëÿöèéí íýãýýñ áàãà õóâèàñ òîãòîæ, á¿ñ íóòãèéí òàðõàö íü Ìîíãîë óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí íýãýýñ áàãà õóâüä òîõèîëäîæ áàéãàà ç¿éëèéã ¿íýëýõ áîëîìæã¿é ãýñýí àíãèëàëä îðóóëàâ. Õî¸ðäóãààðò: Óäèðäàìæ íü õî¸ð øàòíû ¿éë ÿâöààñ á¿ðäýíý. ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóðààð (IUCN, 2001) ýõëýýä òóõàéí ïîïóëÿöèéã äýëõèéí ïîïóëÿöèéí òºëººëºë ãýæ ¿çýí á¿ñ íóòãèéí ïîïóëÿöèéí òàëààðõ ìýäýýëýëä ¿íýëãýý õèéäýã (Õàâñðàëò 1-ä áàéãàà íàðèéâ÷èëñàí àðãà÷ëàëòàé òàíèëöàíà óó).

Á¿ñ íóòãèéí òóõàéí ïîïóëÿöèä ò¿¿íèé ãàäíà áàéãàà ïîïóëÿöè íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéâàë ¿íýëãýýã ººð÷èëäºã. Æèøýý íü õýðýâ á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä õîâîðäîæ áàéãàà òóõàéí ç¿éëèéí ïîïóëÿöè íü õºðø çýðãýëäýý îðíîîñ í¿¿äýëëýí èðäýã áîäãàëèóäààð òýòãýãääýã òîõèîëäîëä òóõàéí ïîïóëÿöèéí á¿ñ íóòãèéí óñòàõ ýðñäýë áóóðàõ òóë ¿íýëãýý áóóðíà.

16

Õàðèí á¿ñ íóòãèéí ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé áóóð÷, òóõàéí ïîïóëÿöè õºðø íóòãèéí ïîïóëÿöèéí áîäãàëèóäààñ ñýëáýãäýõ áîëîìæ ¿ã¿é áîë ¿íýëãýý íü õîâîðäëûí äýýä àíãèëàëä øèëæèí îðíî. Õýðýâ õºðø çýðãýëäýýõ óëñààñ á¿ñ íóòãèéí ïîïóëÿöèä íºëººëæ áóé ãýñýí ìýäýýëýë áàéõã¿é áîë òóõàéí ¿íýëãýýíä ÿìàð÷ ººð÷ëºëò õèéãäýõã¿é (IUCN, 2003-ààñ íàðèéâ÷ëàí õàðíà óó). Èíãýñíýýð òóõàéí ç¿éëèéí Óëààí äàíñíû àíãèëëûã á¿ñ íóòàãò èë¿¿ áîäèòîé òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé áîëíî.

Ìîíãîëûí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéí ñåìèíàðààð õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí ç¿éëèéí á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýýã õèéõäýý ¿íýëãýýã àõèóëàõ, áóóðóóëàõ òîõèîëäîë ãàðààã¿é. Ó÷èð íü õºðø çýðãýëäýýõ îðíû ïîïóëÿöèàñ í¿¿äýëëýí èðäýã áîäãàëèóäûí òàëààðõ íîòîëãîî áàãà, õèë çàëãàà íóòãèéí ïîïóëÿöèéí íºëºº áàéãàà ýñýõ íü òîäîðõîéã¿é áàéãààã ¿íäýñëýñýí áèëýý.

17

Õ¿ñíýãò 1. Óëààí äàíñàíä àøèãëàäàã àíãèëëûí òîäîðõîéëîëò (IUCN,2001 áîëîí 2003).

Óñòñàí (Ó) Õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí áîäãàëü ìàðãààíã¿éãýýð ¿õñýí áîë òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéã Óñòñàí ãýñýí àíãèëëààð ¿íýëäýã. Òóõàéí ç¿éëèéí áîäãàëü áàéæ áîëîõ àìüäðàõ îð÷íûã òîõèðîìæòîé öàã õóãàöààíä (ºäºð, óëèðàë, æèëèéí èäýâõèéã õàðãàëçàí) íàðèéí ñóäàëæ ¿çýýä, òóõàéí ç¿éëèéí ºìíº íü òàðõàæ áàéñàí á¿õ ãàçàð íóòãààð ñóäàëãàà õèéæ ¿çýýä íýã ÷ áîäãàëü èëð¿¿ëýýã¿é òîõèîëäîëä òóõàéí ç¿éëèéã Óñòñàí ãýñýí àíãèëä îðóóëíà. Ñóäàëãààã ç¿éëèéí àìüäðàëûí ýðãýëò áà àìüäðàëûí õýëáýðòýé óÿëäñàí öàã õóãàöààíä ã¿éöýòãýñýí áàéõ ¸ñòîé.

Áàéãàëüä óñòñàí (ÁÓ) Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí áîäãàëèóä çºâõºí òàðèìàë áàéäëààð, õýðýâ çýðëýã àìüòàí áîë òýæýýìýë áàéäëààð ¿ðæ¿¿ëæ áàéãàà, ýñâýë òóõàéí ç¿éëèéí ïîïóëÿöèéã (ïîïóëÿöèóäûã) ò¿¿õýí òàðõàö íóòãèéí ãàäíà áàéãàëèéí íºõöºëä íü áàéëãàæ áàéãàà áîë Áàéãàëüä óñòñàí ãýñýí àíãèëàëä îðóóëäàã. Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí áîäãàëü áàéæ áîëîõ àìüäðàõ îð÷èí òîõèðîìæòîé öàã õóãàöààíä (ºäºð, óëèðàë, æèëèéí èäýâõèéã õàðãàëçàí) íàðèéí ñóäàëæ ¿çýýä, ìºí òóõàéí ç¿éëèéí óóãóóë íóòàãò ñóäàëãàà õèéæ ¿çýýä íýã ÷ áîäãàëü èëð¿¿ëýýã¿é òîõèîëäîëä Áàéãàëüä óñòñàí ãýñýí àíãèëä îðóóëíà. Ñóäàëãààã òóõàéí ç¿éëèéí àìüäðàëûí ýðãýëò áà àìüäðàëûí õýëáýðòýé óÿëäñàí öàã õóãàöààíä ã¿éöýòãýñýí áàéõ ¸ñòîé.

Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí (ÁÍÓ)

Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí õàìãèéí ñ¿¿ëèéí áîäãàëü ¿õñýí, ýñâýë ¿çýãäýõýý áàéñàí áºãººä äàõèí ýíý íóòàãò øèëæèí èðýõ áîëîìæã¿é òîõèîëäîëä Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí ãýñýí àíãèëàëä îðóóëäàã. Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí ãýñýí àíãèëàëä òóõàéí ç¿éëèéã îðóóëàõààñ ºìíº öàã õóãàöààíä åðºíõèé ä¿ðýì òàâèõ áîëîìæã¿é. Ýíý íü ç¿éëèéí òàëààðõ ñóäàëãàà õýð õèéãäñýíýýñ õàìààðàõ áîëíî.

Óñòàæ áàéãàà (ÓÁ) Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí òàëààðõ á¿õ áàðèìò A-ãààñ Å õ¿ðòýëõ àëü íýã øàëãóóðààð Óñòàæ áàéãàà ãýñýí àíãèëëààð ¿íýëýãäýæ áàéãàà áîë áàéãàëüä óñòàõ ýðñäýë òóéëûí èõ áàéãààã èëòãýí Óñòàæ áàéãàà ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.

Óñòàæ áîëçîøã¿é(ÓÁî) Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí òàëààðõ á¿õ áàðèìò A-ãààñ Å õ¿ðòýëõ àëü íýã øàëãóóðààð Óñòàæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëëààð ¿íýëýãäýæ áàéãàà áîë áàéãàëüä óñòàõ ýðñäýë ìàø èõ áàéãààã èëòãýí Óñòàæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.

Ýìçýã (Ý) Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí òàëààðõ á¿õ áàðèìò A-ãààñ Å õ¿ðòýëõ àëü íýã øàëãóóðààð Ýìçýã ãýñýí àíãèëëààð ¿íýëýãäýæ áàéãàà áîë áàéãàëüä óñòàõ ýðñäýë èõ áàéãààã èëòãýí Ýìçýã ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.

Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é (ÕÁ)

Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéã À-ãààñ Å õ¿ðòýëõ øàëãóóðààð øàëãàæ ¿çýõýä Óñòàæ áàéãàà, Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ýìçýã ãýñýí àíãèëëààð ¿íýëýõ áîëîìæã¿é áîëîâ÷ îéðûí èðýýä¿éä óñòàæ, õîâîðäîæ áàéãààã èëòãýñýí äýýðõ àíãèëëûí àëü íýãð¿¿ øèëæèí îðæ áîëçîøã¿é ç¿éëèéã Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.

Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é (Àª)

Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéã À-ãààñ Å õ¿ðòýëõ øàëãóóðààð øàëãàæ ¿çýõýä Óñòàæ áàéãàà, Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ýìçýã ýñâýë Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é çýðýã àíãèëëûí àëü íýãýýð ¿íýëýõ áîëîìæã¿é áàéãàà òóë Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é ç¿éë ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà. ªðãºí òàðõàö íóòàãòàé, ýëáýã ç¿éë ýíý àíãèëàëä õàìààðíà.

Ìýäýýëýë äóòìàã (ÌÄ) Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí ïîïóëÿöèéí òºëºâ áàéäàë áîëîí òàðõàöûã ¿íäýñëýí óñòàõ ýðñäýëèéã òîãòîîõ øóóä áà øóóä áóñ ¿íýëãýý õèéõýä ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéãàà íºõöºëä Ìýäýýëýë äóòìàã ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà. Òóõàéí ç¿éëèéí ýëáýãøèë, òàðõàöûí òàëààð ìýäýýëýë äóòìàã áàéæ áîëíî. Ìýäýýëýë äóòìàã ãýñýí àíãèëàë íü óñòàõ, õîâîðäîõ ýðñäýëèéã èëýðõèéëñýí àíãèëàë áèø þì. Ç¿éëèéã ýíý àíãèëàëä îðóóëàõ íü òóõàéí ç¿éëèéí òàëààð èë¿¿ ìýäýýëýë õýðýãòýé áàéãààã èëýðõèéëäýã òºäèéã¿é òóõàéí ç¿éëèéí òàëààð èðýýä¿éä ñóäàëãàà õèéãäýæ, òóõàéí ñóäàëãàà íü òýð ç¿éëèéã óñòàõ ýðñäýëòýéã íîòëîõ áîëîìæòîé áàéæ áîëíî. Áàéãàà ìýäýýëëèéã àøèãòàéãààð õýðýãëýõ íü ÷óõàë áàéäàã. Òóõàéí ç¿éëèéã Ìýäýýëýë äóòìàã, ìºí óñòàõ ýðñäýëòýéã èëýðõèéëñýí àíãèëëûí àëèíä íü õàìààðóóëàõàà ìàø àíõààðàëòàé øèéäýõ õýðýãòýé. Õýðýâ òóõàéí ç¿éëèéí òàðõàö íóòàã õàðüöàíãóé õÿçãààðëàãäìàë, óã ç¿éëèéã îëîí æèëèéí òýðòýýä ñóäàëñàí áîë òýð ç¿éëèéã õîâîðäîõ, óñòàõ ýðñäýëòýé àíãèëàëä îðóóëàõ íü çàéëøã¿é çºâ ç¿éòýé øèéäâýð þì.

¯íýëýõ áîëîìæã¿é (¯Á)

Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä ¿íýëýõ øààðäëàãà õàíãààã¿é àíãèëàë ç¿éí íýãæèéã ¯íýëýõ áîëîìæã¿é ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.

18

19

ÀÐÃÀ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÒÅÕÍÈÊÈÉÍ ÒÝÌÄÝÃËÝÃÝÝ

Íýð òîìú¸î, àíãèëáàðÝíý íîìîíä îðñîí Ìîíãîë óëñûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí ç¿éëèéí æàãñààëòûã òóñ îðíû áîëîí îëîí óëñûí ãåðïåòîëîãè÷äûí õýä õýäýí óäààãèéí óóëçàëòûí ¿ð ä¿íä áîëîâñðóóëñàí þì. Óëààíáààòàðò áîëñîí ýõíèé óóëçàëòààð Ë.ß.Áîðêèí íàð (1988), Í.Á.Àíàíüåâà íàð (1997), Terbish íàð, (2006), IUCN (2006) çýðýã á¿òýýë¿¿äèéã íýãòãýí õÿíàæ õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòíû ç¿éëèéí æàãñààëòûí àíõíû õóâèëáàðûã ãàðãàñàí. Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí îëîí óëñûí II ñåìèíàðûí ýõýíä äýýðõ àñóóäëààð òóñãàéëàí õóðàëäàæ, ç¿éëèéí æàãñààëòûí àíõíû õóâèëáàðûí õ¿ðýýíä íýìýãäýõ, õàñàãäàõ ç¿éëèéí òàëààð õýëýëöñýí. Ýíý õóðëûã J.Baillie óäèðäñàí áºãººä 30 ñóäëàà÷ îðîëöñîí. Ñåìèíàðûí òºãñãºëä äàõèí õóðàëäàæ Óëààí äàíñíû õ¿ðýýíä áàðèìòëàõ ç¿éëèéí æàãñààëòûã ýöñèéí áàéäëààð áàòëàí ãàðãàñàí áºãººä çóðãààí ç¿éë õî¸ð íóòàãòàí, 21 ç¿éë ìºëõºã÷ àìüòíûã óã æàãñààëòàíä îðóóëàâ.

ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóðûã (IUCN, 2001) çºâõºí áàéãàëüä çýðëýã áàéäëààð, óóãóóë íóòàãòàà àìüäàð÷ áàéãàà ïîïóëÿöèä õýðýãëýñýí. Ýä¿¿ãýý Ìîíãîë îðîíä óóãóóë íóòàãò íü ñýðãýýí áîëîí ãàäíààñ øèíýýð íóòàãøñàí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ç¿éë áàéõã¿é.

Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí îëîí óëñûí II ñåìèíàðààð áàòàëñàí ç¿éë¿¿ä áóþó 2006 îíû áàéäëààð Ìîíãîë îðîíä òîõèîëäîæ áàéñàí ç¿éë¿¿äèéã Ìîíãîë óëñûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí Óëààí äàíñ áîëîí ò¿¿íòýé õîëáîîòîé áóñàä áàðèìò áè÷èãò îðóóëñàí áîëíî (Õàâñðàëò II, Æàãñààëò 1). Òîõèîëäîõ áîëîìæòîé äîëîîí ç¿éëèéã Ìîíãîë îðíîîñ îëæ òýìäýãëýñýí òóõàé áàòòàé íîòîëãîî áèé áîëòîë òýäãýýðèéã áîëîìæèò ç¿éëèéí æàãñààëòàíä õýâýýð áàéëãàõ áîëíî (Õàâñðàëò II, Æàãñààëò 2).

Á¿ñ íóòãèéí òàðõàöÇ¿éë òóñ á¿ðèéí òàðõàöûã Ìîíãîë îðíû òîäîðõîé á¿ñ íóòãààð ÿëãàí çààæ ãàðãàâ. ¯¿íèé òóëä Ìîíãîë óëñûí ôèçèê ãàçàð ç¿éí çóðãèéã ¿íäýñëýí (Öýãìèä, 1969), óðãàìàë ãàçàð ç¿éí ìóæëàëûí çóðãààð (Grubov, 1982), (Ðà÷êîâñêàÿ, 1993) íýìýí áàÿæóóëæ, õÿíàñàí áèëýý. Ýíýõ¿¿ 16 á¿ñýä õóâààñàí çóðàã íü óðãàìàë ãàçàðç¿éí ìóæëàëòàé õîëáîãäñîíîîð óðüäûíõààñ èë¿¿ òîäîðõîé áîëñîí õýìýýí ¿çýæ áàéíà.

20

Çóðàã 1. Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí òàðõàöûí çóðãèéã òàéëáàðëàõàä àøèãëàõ Ìîíãîë îðíû ãàçàð ç¿éí ìóæóóä (Öýãìèä, 1969; Ãðóáîâ, 1982). 1 = Õºâñãºëèéí óóëñ, 2 = Õýíòèéí íóðóó, 3 = Õàíãàéí íóðóó, 4 = Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýð, 5 = Èõ Õÿíãàíû óóëñ, 6 = Ìîíãîë Àëòàéí íóðóó, 7 = Òºâ õàëõûí õýýð, 8 = Äîðíîä Ìîíãîë, 9 = Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, 10 = Îëîí íóóðûí õºíäèé, 11 = Óìàðä ãîâü, 12 = Äîðíîä ãîâü, 13 = Ãîâü Àëòàéí íóðóó, 14 = Ç¿¿íãàðûí ãîâü öºë, 15 = Àëòàéí ºâºð ãîâü öºë, 16 = Àëàøàà ãîâü öºë.

Ç¿éëèéí òàðõàöûí çóðàãÌîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòíû îäîîãèéí òàðõàöûí äèæèòàë çóðãèéã Õ.Òýðáèø íàðûí (2006) á¿òýýëä ¿íäýñëýí ArcGIS 9 (ArcMap version 9.1) ïðîãðàììûã àøèãëàí ñåìèíàðûí ºìíº áýëäñýí þì. Óã òàðõàöûí çóðãèéã Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ñåìèíàðò îðîëöîã÷èä äàõèí õÿíàñàí. Òàðõàöûí çóðãûã ººð÷èëñºí øàëòãààíûã òýìäýãëýí áàðèìòæóóëæ Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíä îðóóëñàí. Ñåìèíàðûí ¿åä ãàçðûí çóðàã õèéäýã ArcGIS 9 (ArcMap version 9.1) õóâèëáàðûí êîìïüþòåðûí ïðîãðàììûã àøèãëàí òàðõàöûí çóðãèéã ñàéæðóóëàí ç¿éëèéí áàÿëàã, õîâîðäîæ áóé ç¿éëèéí òàðõàöûí òºëºâ áàéäàë, áàãà ñóäëàãäñàí ç¿éëèéí íÿãòøèë ºíäºð áàéãàà ãàçðóóäûã òîãòîîí ãàðãàñàí. Õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ç¿éë á¿ðèéí òàðõàöûí çóðãèéã Ìîíãîë óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçðûí çóðàãòàé äàâõöóóëàí òóõàéí ç¿éëèéí òàðõàöûí õýäýí õóâü íü òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð õàìðàãäàæ áàéãààã òîäîðõîéëîâ. Òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçðóóäûí çóðãèéã ÄÁÕÕ-íû Òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí çóðãààí àíãèëëûí äàãóó õèéãäñýí Í¯Á-ûí Áàéãàëü Îð÷íû Õºòºëáºð, Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õÿíàëòûí Òºâèéí Òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçðûí äýëõèéí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí (http://sea.unep-wcmc.org/wdpa/) ìýäýýëýëä ¿íäýñëýí ãàðãàëàà. Äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã ”Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí Ìåíåæìåíòèéí Àíãèëëûí óäèðäàìæ”-ààñ àâíà óó (IUCN, 1994).

Ãàð çóðàãÌîíãîë óëñûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòíû óëààí äàíñ á¿òýýëä îðñîí ç¿éë òóñ á¿ðèéí ãàð çóðãûã Ìîíãîë óëñûí Áàéãàëèéí ò¿¿õèéí ìóçåéí öóãëóóëãà áîëîí ”A guide to the Amphibians and reptiles of Mongolia” (Terbish íàð, 2006) á¿òýýëýýñ àøèãëàâ.Çóðãèéã ìàø ñàéí çóðàõûã õè÷ýýñýí áîëîâ÷ çàðèì ç¿éëèéí àìüòäûã áèåòýýð íü õàðààä õýýðèéí íºõöºëä òîäîðõîéëîõîä õýö¿¿ áàéäãèéí àäèë áýðõøýýë çóðàõ ¿åä ÷ òîõèîëäîæ áàéâ. Õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüäûã òàíüæ òîäîðõîéëîõòîé õîëáîãäñîí èë¿¿ íàðèéí ìýäýýëëèéã “Çåìíîâîäíûå è ïðåñìûêàþùèåñÿ ÌÍÐ. Çåìíîâîäíûå” (Áîðêèí íàð,

21

1988), “Çåìíîâîäíûå è ïðåñìûêàþùèåñÿ ÌÍÐ. Ïðåñìûêàþùèåñÿ” (Àíàíüåâà íàð, 1997), “Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéã òîäîðõîéëîõ áè÷èã” (Ìºíõáàÿð íàð, 2001), ”A guide to the Amphibians and reptiles of Mongolia” (Terbish íàð, 2006) çýðýã íîì, òîäîðõîéëîõ áè÷ã¿¿äýýñ íÿãòëàí ¿çíý ¿¿.

22

23

Ç¯ÉËÈÉÍ ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÀÃÓÓËÃÀ

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ õîëáîîíû Ç¿éëèéí õàìãààëëûí êîìèññûí (IUCN, SSC) Óìàðä Åâðàçèéí õýñãèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí (North Eurasian Reptile Specialist Group) õÿíàí öýãöýëñýí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí àíãèëàë ç¿éã áàðèìòëàí, Óëààí äàíñíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûã äàðààõ äàðààëëààð áè÷ëýý. ¯¿íä:

Ç¿éëèéí øèíæëýõ óõààíû íýð, çîõèîã÷Ò¿ãýýìýë íýð (Äàðààõ äàðààëëààð Ìîíãîë, Àíãëè õýë äýýð)Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë (õýðýâ áàéâàë)Èæèë íýð (õýðýâ áàéâàë)

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý (Îëîí óëñûí õýìæýýíä óñòàõ ýðñäýëòýé)“ÄÁÕÕ-íû 2007 îíû Óëààí äàíñíû õîâîðäîæ áóé ç¿éë” (IUCN, 2007) íîìîíä îðñîí ¿íýëãýýã øóóä àøèãëàí Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ç¿éë òóñ á¿ðýýð äýëõèéí ïîïóëÿöèéí ò¿âøèíä ¿íýëãýý ºãºâ. Òýãýõäýý òóõàéí ç¿éëèéí òàëààðõ îäîîãèéí îëîí óëñûí ¿íýëãýýíä ººð÷ëºëò îðñîí áîë Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí ñåìèíàðààð íýã äóãàðèã õàðààð (•) òýìäýãëýâ. Õýðýâ ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóð (IUCN, 2001)-ûã àøèãëàí óã ç¿éëä àíõ óäàà ¿íýëãýý õèéñýí áºãººä ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû çîõèîã÷äûí ãàðãàñàí ¿íýëãýýíèé øèéäâýðèéã õ¿ëýýæ áàéãàà áîë õî¸ð äóãàðèã õàðààð (••) òýìäýãëýñýí.

Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý (Ìîíãîë îðîíä óñòàõ ýðñäýëòýé)Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýýã ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñûí àíãèëàë áîëîí øàëãóóð: 3.1 Õóâèëáàð (IUCN, 2001) (Õ¿ñíýãò 1-èéí àíãèëàë áîëîí òîäîðõîéëîëòûã õàðíà óó) áîëîí ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû á¿ñ íóòãèéí ò¿âøíèé ¿íýëãýýíèé óäèðäàìæ: 3.0 Õóâèëáàðûí (IUCN, 2003) äàãóó àíõ óäàà õèéâ. Õýðýâ Ìîíãîë îðîíä óíàãàí ç¿éë áàéõ òîõèîëäîëä á¿ñ íóòãèéí áîëîí îëîí óëñûí ¿íýëãýý èæèë áàéíà.

¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí ñåìèíàðûí ¿åä ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóðûí (IUCN, 2001) ¿íýëãýýã õýðýãëýõ ¿íäýñëýëèéã ç¿éë òóñ á¿ðýýð ãàðãàñàí. Ýíý õýñãèéã ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû á¿ñ íóòãèéí ò¿âøíèé øàëãóóðûí ¿íýëãýýíèé óäèðäàìæ: 3.0 Õóâèëáàð (IUCN, 2003) áîëîí Ìîíãîë îðíû Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ìýäýýëýëòýé õîëáîæ óíøèõ õýðýãòýé.

Õàìãààëñàí áàéäàëÌîíãîë óëñûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûã õàìãààëñàí ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä Ìîíãîë óëñûí õîëáîãäîõ õóóëèóä (Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ áîëîí Àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëü ãýõ ìýò) áîëîí Îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíöóóä (Çýðëýã óðãàìàë áîëîí àìüòíû õîâîðäñîí ç¿éëèéã Îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ êîíâåíö (CITES): UNEP-WCMC (2007) õàðíà óó) îðíî. Äýýð äóðäñàí ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä õàìãààëàõ, ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ, áàðèõ, ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõ, õóäàëäààëàõòàé õîëáîãäñîí õýì õýìæýýã çîõèöóóëñàí áàéäàã.Ç¿éë òóñ á¿ðèéí òàðõàöûí õýäýí õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòàãò õàðúÿàëàãäàæ áóéã òîîöîí ãàðãàñàí. Òýíä èäýýøèí àìüäàð÷ áóé á¿õ ç¿éëèéã Òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí òóõàé Ìîíãîë óëñûí õóóëèàð õàìãààëäàã.

24

Äýëõèéí òàðõàöÄÁÕÕ-íû (2007) áîëîí EMBL Ìýäýýëëèéí ñàíãèéí (Uetz íàð, 2006) áàðèìòàëæ áóé æóðìûí äàãóó áàðóóíààñ ç¿¿í òèéø á¿õ óëñûí íýðèéã æàãñààæ, íýìýëò òîäîðõîéëîëòûã ç¿éëèéí ìýäýýëýëä îðóóëñàí. Îäîîãèéí òàðõàö ãýñýí õýñýãò áàéãàà [íóòàãøóóëñàí] õýìýýõ òýìäýãëýý íü òóõàéí ç¿éëèéã óóãóóë òàðõàöûíõ íü ãàäíà áàéãàà îðîíä íóòàãøóóëñàí ãýñýí óòãà ñàíààã èëýðõèéëíý. Õàðèí òóõàéí á¿ñ íóòàãòàà óñòààä áàéñàí àìüòäûã äàõèí íóòàãøóóëñàíûã [ñýðãýýí íóòàãøóóëñàí] õýìýýí òýìäýãëýëýý.

Á¿ñ íóòãèéí òàðõàöÇ¿éë òóñ á¿ðèéí á¿ñ íóòãèéí òàðõàöûã ãàçàð ç¿éí ¿íäñýí á¿ñ þìóó òýìäýãëýñýí ãàçðóóäûí íýðýýð äóðüäàí îðóóëñàí áºãººä Ìîíãîë îðîí äàõü òàðõàöûí çóðãèéã äàãàëäóóëñàí. ªìíºõ ¿åèéí ñóäëàà÷äûí á¿òýýë, ìóçåéí öóãëóóëãà, çàñãèéí ãàçðûí áîëîí áàéãàëü îð÷èíã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãóóäûí áàðèìò ìýäýý, ìýðãýæèëòí¿¿äèéí àæèãëàëò çýðýã øèíý ìýäýýí äýýð ¿íäýñëýí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí òàðõàöûí çóðãèéã áîëîâñðóóëàâ. Òàðõàöûí ýäãýýð çóðãèéã ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ìýäýýëëýýð áàÿæóóëæ, áîëîìæèéí ò¿âøèíä íàðèéâ÷ëàí õèéõèéã õè÷ýýñýí ÷ íýëýýä ç¿éëèéí õóâüä òàðõàöûí ìýäýýëýë äóòìàã áàéñíûã äóðüäàõ íü ç¿éòýé. Öààøäûí ñóäàëãààãààð òàðõàöûí çóðàãò ººð÷ëºëò îðîõ íü äàìæèãã¿é. Õàðèí òóõàéí ç¿éëèéí Ìîíãîë îðíû õèëèéí ãàäíàõ òàðõàëòûí òóõàé àëèâàà ìýäýýëëèéã øèíý÷ëýýã¿é áîëíî.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààíÌîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí ñåìèíàðò îðîëöîã÷äûí îðîëöîîòîéãîîð õîâîðäëûí ¿íäñýí øàëòãààí, ò¿¿íèéã á¿ðä¿¿ëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëèéã íýãòãýõ îðîëäëîãî õèéâ. Õîâîðäëûí øàëòãààíûã á¿ðä¿¿ëæ áóé ¿éë ÿâö íü íàðèéí òºâºãòýé, ìàø îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýð íºõöºëäñºí áîëîõ íü òîãòîîãäîâ. Ýíý òàëûí íàðèéâ÷èëñàí ìýäýýëëèéã Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãààñ àâàõ áîëîìæòîé þì.

25

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕÎ¨Ð ÍÓÒÀÃÒÀÍ, ÌªËÕªÃ× ÀÌÜÒÍÛ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË

Ìîíãîë îðîíä òýìäýãëýñýí 24 ç¿éë õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûã äýýðõ øàëãóóðààð ¿íýëñíýýñ 25 õóâü íü Ýìçýã (Ý) (Çóðàã 2) õýìýýõ àíãèëàëä õàìðààðàãäàõ, á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä õîâîðäñîí ç¿éë¿¿ä ãýæ ¿çýâ. Õàðèí Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é (ÕÁ) ãýñýí àíãèëàëä íèéò ¿íýëýãäñýí ç¿éëèéí 21 õóâèéã îðóóëëàà. Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé çºâõºí äºðâºí õóâü íü Ìýäýýëýë äóòìàã (ÌÄ), 50 õóâü íü Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é (Àª) ãýñýí àíãèëàëä òóñ òóñ îðñîí áàéíà. ¯íýëýõ áîëîìæã¿é ãýñýí àíãèëëààð ãóðâàí ç¿éëèéã ¿íýëñýí áºãººä ýäãýýð ç¿éë¿¿ä á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýýíèé øàëãóóðòàé íèéöýýã¿é áîëíî (Á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí óäèðäàìæààñ õàðíà óó).

Ý25%

ÕÁ21%

ÌÄ4%

Àª50%

Çóðàã 2. ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëëààð ¿íýëñýí Ìîíãîë îðíû íèéò 24 ç¿éë õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí õàìãààëëûí òºëºâ áàéäëûã õóâèàð èëýðõèéëñýí äèàãðàìì. Ý = Ýìçýã, ÕÁ = Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é, ÌÄ = Ìýäýýëýë äóòìàã, Àª = Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é.

Çóðàã 3-ò Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí áà ìºëõºã÷äèéí àíãèéí ç¿éë¿¿äèéã ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëëààð ¿íýëñýí ¿íýëãýýã òóñ òóñä íü ñàëãàí àâ÷ ¿çýâ. Òàðõàëò, òîî òîëãîé, àìüäðàëûí òºëºâ áàéäàë, àìüäðàõ îð÷íû ÿëãàà çýðãýýñ õàìààð÷ õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ç¿éë¿¿äèéí Á¿ñ íóòãèéí Óëààí äàíñíû àíãèëàëûí ¿íýëãýý ººð õîîðîíäîî íèëýýä ÿëãààòàé áàéãàà þì. Ýíý íü äýýðõ õî¸ð àíãèéí ç¿éë¿¿äýä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë õàðèëöàí àäèëã¿é áîëîõûã áàñ õàðóóëæ áàéíà.

Õî¸ð íóòàãòàíÌîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòíû (Áàã Anura áîëîí Caudata) ç¿éëèéí èõýíõ áóþó 67 õóâü íü Ýìçýã ãýñýí àíãèëàëä îðñîí. ¯¿íä øèâýð ã¿ëìýð (Salamandrella keyserlingii), íîãîîí áàõ (Bufo pewzowi), ìîäíû ìýëõèé (Hyla japonica), äîðíîäûí ìýëõèé (Rana chensinensis) çýðýã áîëíî. ¯ëäñýí 33 õóâü íü àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é ãýñýí àíãèëàëä õàìààðàâ.

Ìºëõºã÷èäÁ¿ñ íóòãèéí Óëààí äàíñíû ¿íýëãýýãýýð Ìºëõºã÷äèéí àíãèéí (Áàã Squamata) ç¿éë¿¿ä ÿíç á¿ðèéí àíãèëàëä áàãòàæ áàéíà. Òóõàéëáàë ìºëõºã÷äèéí íèéò ç¿éëèéí 11 õóâü íü ýìçýã, 28 õóâü íü õîâîðäîæ áîëçîøã¿é, 6 õóâü íü ìýäýýëýë äóòìàã àíãèëàëä îðëîî.

26

Õî¸ð íóòàãòàí

Àª33%

Ý67%

Ìºëõºã÷èä

Àª55%

Ý11%

ÕÁ28%

ÌÄ6%

Çóðàã 3. Ìîíãîë óëñûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí àíãèéí ç¿éë¿¿äèéã õàìãààëëûí çýðýãëýëýýð òóñ òóñä íü õàðüöóóëñàí äèàãðàìì. Ý = Ýìçýã, ÕÁ = Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é, Àª = Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é, ÌÄ = Ìýäýýëýë äóòìàã.

27

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕÎ¨Ð ÍÓÒÀÃÒÀÍ, ÌªËÕªÃ× ÀÌÜÒÄÛÍ ÒÀÐÕÀÖ

Õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ç¿éë¿¿äèéí òàðõàöûã íýãòãýæ ¿çâýë õîâîð ç¿éë¿¿äèéí íÿãòøèë Ìîíãîë îðíû ºìíºä íóòãóóäàä èë¿¿ ºíäºð áàéíà. Õîâîðäîæ áóé ç¿éë¿¿ä îëíîîð òàðõñàí íóòãóóäàä Àëòàéí ºâºð ãîâü, Ãîâü Àëòàéí íóðóó, Àëàøàà áîëîí Äîðíîä ãîâü çýðýã îðæ áàéíà. Ìîíãîë îðíû ºìíºä õýñãèéí öºëèéí áîëîí öºëºðõºã õýýðèéí á¿ñýýð ìºëõºã÷äèéí èõýíõ ç¿éë òàðõñàí ãýæ ¿çäýã. Õîâîðäîæ áóé õî¸ð íóòàãòíû ç¿éëèéí òîî ìºëõºã÷èéíõýýñ èë¿¿ áàéãàà þì. Ìîíãîë îðíû ãàäàðãûí óñàí ñ¿ëæýýãýýð áàÿëàã, îé á¿õèé óìàðä áîëîí äîðíîä òàëûí íóòãààð õî¸ð íóòàãòíû õîâîðäîæ áóé ç¿éëèéí òîî õàðüöàíãóé äàâóó áàéíà. Õîâîðäîæ áóé õî¸ð íóòàãòíóóä ãîëäóó òàðõàö íóòàã õóìèãäìàë áºãººä òèéìýýñ òýäãýýðèéí òàðõàö áàãà äàâõöàæ áàéíà.

0123

456

Çóðàã 4. Ìîíãîë îðíû õîâîðäîæ áóé õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí ç¿éëèéí òàðõàö. Áàðààí ºíãº òîäðîõ äóòàì ç¿éëèéí áàÿëàã èõýñíý.

Õî¸ð íóòàãòàíÕîâîðäîæ áóé õî¸ð íóòàãòíû ç¿éëèéí òàðõàö áîëîí ç¿éëèéí áàÿëãèéã õàðüöóóëàõàä íýëýýä îíöëîã ¿ç¿¿ëýëò õàðàãäàæ áàéíà (Çóðàã 6à áîëîí á). Òýäãýýð ç¿éë¿¿äèéí èõýíõ íü Ìîíãîë îðíû ç¿¿í óìàðä áîëîí óìàðä íóòãààð òóõàéëáàë Õàíãàé íóðóó, Õºâñãºëèéí óóëñ, Ìîíãîë äàãóóðûí õýýð, Òºâ Õàëõûí õýýð, Äîðíîä Ìîíãîë, Èõ Õÿíãàíû óóëñààð, õàìãèéí îëîí ç¿éë íü Õýíòèé íóðóóíä òóñ òóñ òàðõàí àìüäàð÷ áàéíà. Õîâîðäîæ áóé ç¿éë¿¿äèéí òàðõàöûí çóðàãíààñ àæèãëàõàä Õýíòèé íóðóóíä õîâîðäîæ áóé õî¸ð íóòàãòàíû ç¿éë õàìãèéí èõýýð òîõèîëäîæ áàéíà. Èõ Õÿíãàíû óóëñ, Õºâñãºëèéí óóëñ, Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýð çýðýã íóòãóóäàä õîâîðäîæ áóé ç¿éë¿¿äèéí òîî èõ áàéíà.

Ìºëõºã÷èäÌîíãîë îðîíä áèåèéí õýëáýð, àìüäðàëûí òºëºâ áàéäëûí õóâüä ÿëãàà á¿õèé ã¿ðâýë, ìîãîéí ñàëáàð áàãò õàìààðàõ ìºëõºã÷ àìüòàä òîõèîëääîã áºãººä òýäãýýðèéí òàðõàö íü õàðèëöàí àäèëã¿é. Ìºëõºã÷äèéí ç¿éëèéí áàÿëàã òàðõàöûí çóðãààñ òîäîðõîé õýìæýýíä õàðàãäàõ áºãººä Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Õàíãàéí íóðóóíû ºìíºõ íóóðóóäûí õºíäèé çýðýã á¿ñ íóòãààð õàðüöàíãóé öººí òàðõæýý. Àëòàéí ºâºð ãîâü, Ãîâü Àëòàéí íóðóó, Àëàøàà ãîâü, Äîðíîä ãîâü çýðýã íóòãóóäàä õàðüöàíãóé îëîí ç¿éë ìºëõºã÷ èäýýøèí àìüäàðíà. Ìºí äýýðõ á¿ñ íóòãóóäàä õîâîð, õîâîðäîæ áóé ìºëõºã÷äèéí ç¿éëèéí äèéëýíõ íü òàðõæýý.

28

a) Õî¸ð íóòàãòíû ç¿éëèéí áàÿëàã

á) Õîâîðäîæ áóé õî¸ð íóòàãòíû ç¿éëèéí áàÿëàã

01234

012

29

012345

01234

â) Ìºëõºã÷äèéí ç¿éëèéí áàÿëàã

ã) Õîâîðäîæ áàéãàà áîëîí áîëçîøã¿é ìºëõºã÷äèéí ç¿éëèéí áàÿëàã

Çóðàã 5. Õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ç¿éëèéí áàÿëàã, õîâîðäîæ áóé áîëîí õîâîðäîæ áîëçîøã¿é ç¿éëèéí òàðõàöûí çóðàã. Áàðààí ºíãº òîäðîõ òóñàì ç¿éëèéí òîî íýìýãäýíý.

30

31

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕÎ¨Ð ÍÓÒÀÃÒÀÍ, ÌªËÕªÃ× ÀÌÜÒÄÀÄ Ó×ÈÐ× ÁÓÉ ÀÞÓË, ÝÐÑÄÝË

¯íýëãýýãýýð ç¿éëèéí òîî òîëãîé áóóðàõàä õ¿ðãýæ áóé ¿íäñýí ãîë øàëòãààí òýäãýýðèéã ¿¿ñãýæ áóé øóóä áà äàìûí õ¿÷èí ç¿éëñèéã (àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîë, àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà, çîðèóäûí áîëîí ñàíàìñàðã¿é áàéäëààð õºíººí óñòãàõ ã.ì) èëð¿¿ëýí òîäîðõîéëîõ îðîëäëîãî õèéëýý. Ç¿éëèéí òîî òîëãîéä ñºðãººð íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ, õîâîðäóóëæ áóé øàëòãààíûã àíõäàã÷, õî¸ðäîã÷, ãóðàâäàã÷ õýìýýí àíãèëàâ.

Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäûí õóâüä àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîë, áîõèðäîë íü õîâîðäóóëàõ ¿íäñýí ãîë øàëòãààí áîëæ áàéíà. Àìüäðàõ îð÷íû ýâäðýëèéí çàðèì õýëáýð, äîðîéòîë, õýñýã÷èëñýí õóâààãäàë, õîìñäîë çýðýã àíõäàã÷ áà õî¸ðäîã÷ øàëòãààíû óëìààñ òóõàéí íýã ç¿éëèéí òîî òîëãîé õîâîðäîæ áàéãàà áºãººä á¿õ ç¿éëä îð÷íû áîõèðäîë íýãýí àäèë ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áóé íü ¿íýëãýýãýýð òîãòîîãäîâ. Èõýíõ òîõèîëäîëä áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîëò, àøèãëàëòûí óëìààñ îð÷íû õîìñäîë, äîðîéòîë í¿¿ðëýæ áàéíà. ßëàíãóÿà õî¸ð íóòàãòíû òîî òîëãîéí òºëºâ áàéäàëä óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë íýëýýä íîöòîé íºëººëæ, àìüäðàõ îð÷íûã íü ¿ã¿é õèéí, îð÷èí òîéðíû íóòãèéã áîõèðäóóëæ áàéíà. ¯éëäâýðëýë, àõóé, õºäºº àæ àõóéí õîã õàÿãäàë áîëîí áóñàä ¿éë àæèëëàãààíààñ óñ áîõèðäîæ áàéíà. Ìàë÷èí àéë ºðõ óñò öýãèéã ò¿øèãëýí íýã íóòàãò óäààí õóãàöààãààð ñýëãýýã¿é ñóóðüøñàíààð àìüäðàõ îð÷íûã äîðîéòóóëàí õîìñäóóëæ áàéíà. Óñ áàðààäàõ ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººñ áàéäàë óëàì õ¿íäðýõ áîëîâ.

Ìºí äóëààðàë, õóð òóíàäàñíû õîìñäîë, ãàíãèéí óëìààñ óñ íàìãàðõàã ãàçðóóä õàòàæ øèðãýí, òýíä àìüäàðäàã õî¸ð íóòàãòíóóäûã àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîëä õ¿ðãýæ òîî òîëãîéä íü ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ ýõýëëýý. Åð íü õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí àìüäðàõ îð÷íûã äîðîéòóóëàõ ãîë øàëòãààíä áîõèðäîë, áýë÷ýýðèéí ýëäýâ õýëáýðèéí òàëõàãäàë, ò¿éìýð çýðãèéã íýí òýðã¿¿íä äóðüäàõ íü ç¿éòýé.

Öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéí çàðèì ¿éë ÿâö õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ç¿éëèéã õîâîðäóóëàõ ãóðàâäàã÷ øàëòãààí áîëæ áàéíà. Ìºëõºã÷äèéí ç¿éë¿¿äèéí èõýíõ íü Ìîíãîë îðíû ºìíºä íóòãèéí ãàíäóó, õóóðàé á¿ñ íóòàãò àìüäàðäàã. Ãàíäóó õóóðàé á¿ñ íóòãóóäàä õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû ººð÷ëºëò þìóó õ¿íèé èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãààíû àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà.

32

Õ¿ñíýãò. 3. Ìîíãîë îðíû õîâîðäñîí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷ àìüòäàä øóóä ñºðãººð íºëººëæ áóé ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éëñ. Àíõäàã÷ õîâîðäóóëàõ øàëòãàíûã õàð, õî¸ðäîã÷èéã ñààðàë, ãóðàâäàã÷èéã öàéâàð ñààðàë ºíãººð òóñ òóñ òýìäýãëýâ.

Õîâ

îðäë

ûí

çýðý

ã

Ç¿éë

Îð÷

íû ä

îðîé

òîë

Îð÷

íû ô

ðàãì

åíòà

öè

Îð÷

íû õ

îìñä

îë

Áîõ

èðäî

ë

ªâ÷

èí

Øèì

ýã÷è

ä

Ìàõ

÷èä

Ýðë

èéçæ

èëò

ªðñ

ºëäº

ã÷èä

Çîðè

óäû

í ýí

äýë

Ãýíý

òèéí

ýíä

ýë

Öàã

óóð

ûí

ººð÷

ëºëò

Áóñà

ä

Ìýä

ýãäý

ýã¿é

Ýìçýã Øèâýð ã¿ëìýðSalamandrella keyserlingii

Ýìçýã Íîãîîí áàõBufo pewzowi

Ýìçýã Ìîäíû ìýëõèéHyla japonica

Ýìçýã Äîðíîäûí ìýëõèéRana chensinensis

Ýìçýã Ãîâèéí ìàõèð õóðóóò ã¿ðâýëCyrtopodion elongatus

Ýìçýã Ýãýë çàëàìãàéò ìîãîéVipera berus

33

Ç¯ÉËÈÉÍ Á¯ÐÒÃÝË-ÕÎ¨Ð ÍÓÒÀÃÒÀÍ. AMPHIBIA

Ñ¿¿ëòýé õî¸ð íóòàãòíû áàã. Caudata

Ã¿ëìýðèéí îâîã. Hynobiidae

1. Salamandrella keyserlingii Dybowski, 1870

Ò¿ãýýìýë íýð: Øèâýð ã¿ëìýð, Siberian salamander, Siberian newt, Dybowski’s salamander (Frank, Ramus, 1996).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: Îäîîãîîð ñàëáàð ç¿éë òîãòîîãäîîã¿é áàéíà (Êóçüìèí, 1999; Frost, 2007).Èæèë íýð: Hynobius keyserlingii Boulenger, 1910 (Ìîíãîëä); Hynobius michnoi Nikolskii, 1925 (Ãóìèëåâñêèé, 1932); Isodactylium schrenckii Strauch, 1870.Àíãèëàë ç¿éí òýìäýãëýãýý: Ìîëåêóë áèîëîãèéí ñóäàëãààíû ä¿íä ýíý ç¿éëèéã Àëñ Äîðíîäûí ç¿éëýýñ òóñä íü ñàëãàæ, áèåý äààñàí ç¿éë ãýæ òîãòîîñîí áàéíà. Ãýâ÷ ýäãýýðèéí õîîðîíä ìîðôîëîãèéí ÿëãàà òóí áàãà (Ë. Áîðêèí, àìàí ìýäýý). Salamandrella áà Hynobius-èéí òºðë¿¿ä íü Hynobiidae-èéí îâãèéí äîòîðõ ôèëîãåíåçèéí íýã øóãàìä áàéðëàõ îéð òºðëèéí àìüòàä ãýäãèéã ýä¿¿ãýý ýíý ñàëáàðûí ñóäëàà÷èä íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðººä áàéíà. Øèâýð ã¿ëìýð íýí ºðãºí òàðõàöòàé àìüòàí. Ãýâ÷ ýíý ç¿éëèéí ãàçàð ç¿éí õóâüñëûí ñóäàëãàà ºíºº õ¿ðòýë á¿ðýí ã¿éöýä õèéãäýýã¿é òóë õè÷íýýí ñàëáàð ç¿éë áàéãàà òàëààð ýöñèéí ä¿ãíýëò õèéõ áîëîìæã¿é. Ãàãöõ¿¿ óã ç¿éëèéí àíãèëàë ç¿éí àíõäàã÷ áè÷èãëýë õèéñýí ãîëîòèï íü òóñ óëñûí õèë çýðãýëäýý íóòãààñ îëäñîíîîñ ¿çýõýä Ìîíãîëä øèâýð ã¿ëìýðèéí ýõ ñàëáàð ç¿éë áàéõ á¿ðýí ìàãàäëàëòàé.

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ýìçýã, À3ñ¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òîî òîëãîéí õóâüä öººí áîëîõ íü ýíý ç¿éëèéí èäýýøèí àìüäàðäàã íóòãóóäàä õèéñýí ñóäàëãààãààð òîãòîîãäæýý (Ìºíõáàÿð, 1987: Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997). Îð÷íû áîõèðäîë, óñ ÷èéãèéí õîìñäîë, íàìãàðõàã ãàçðóóäûí õàòàëò, õóóðàéøèëò, àøèãò ìàëòìàëûí îëáîðëîëò, ò¿éìýð áîëîí áóñàä øàëòãààíû (õºäºº àæ àõóé çýðýã) óëìààñ òàðõàö íóòàã íü áàãàñàí õóìèãäàõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Èäýýøèë íóòãèéí ººð÷ëºëòººñ ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîé äàðààãèéí àðâàí æèë áîëîí ãóðâàí ¿å óäìûí õóãàöààíä 30 õóâèàð áóóðíà ãýæ ¿çñýí. Øèâýð ã¿ëìýðèéí õóâüä õèë çàëãàà óëñààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèëò ¿ã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðààð øàëãàñíû äàðàà ÷ äýýðõ ¿íýëãýý õýâýýð õàäãàëàãäàõ íü òîäîðõîé. Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí Óëààí íîìíû õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä õîâîð çýðýãëýëýýð òóñ òóñ îðñîí (Ìºíõáàÿð, 1987; Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997). Òàðõàö íóòãèéí 16 õóâü îð÷èì íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòàãò õàìðàãäæýý

Äýëõèéí òàðõàö: Õî¸ð íóòàãòíû á¿ëýã äîòîð ºðãºí òàðõàöòàé ç¿éëä òîîöîãääîã. Äýëõèéí õýìæýýíä 12 ñàÿ êì2 íóòàãò òàðõæýý (IUCN, Conservation International and Nature Serve, 2006). Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ

34

Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, ßïîíû íóòàã äýâñãýðò èäýýøèí àìüäàðíà (IUCN, Conservation International, and NatureServe, 2006; IUCN, 2007). Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Øèâýð ã¿ëìýð Ìîíãîë îðíû óìàðä íóòãèéí îé, òàéãà á¿õèé íóòãààð íèëýýä ºðãºí òàðõàöòàé õýìýýí ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. Ýíý ç¿éëèéã Óìàðä ìºñºí äàëàéí àé ñàâûí Ñýëýíãý, Îðõîí, Òóóë, òýäãýýðèéí öóòãàëóóä, Õîðüäîë Ñàðüäàã, Óëààí òàéãààñ ýõ àâäàã Øèøõýä, ¯õýðò, Àðñàé, Õºã, Ãóíà, Òýíãèñ, òýäãýýðèéí öóòãàë (Ìºíõáàÿð, 1976á: Êóçüìèí íàð, 1986: Óëûêïàí, Ìºíõáàÿð, 1982: Ëèòâèíîâ, Ñêóðàòîâ, 1986; Ñåìåíîâ, Ìºíõáàÿð, 1996; Òýðáèø íàð, 2006), Õýíòèéí íóðóóíààñ ýõ àâ÷ áóé Îíîí ò¿¿íèé öóòãàë (Ìºíõáààòàð íàð, 2000), Õýðëýíãèéí ýõ (Õîòîëõ¿¿, 1969), Õàíãàéí íóðóóíààñ ýõ àâ÷ Èõ íóóðûí õîòãîðûí Óâñ íóóðò öóòãàäàã Òýñèéí ãîëûí ñàâ íóòãààñ (Äàâàà íàð, 1992) òóñ òóñ òýìäýãëýæýý. ªºðººð õýëáýë øèâýð ã¿ëìýð Ìîíãîë îðîíä òîìîîõîí ãîëóóäûí ñàâ äàãóóõ íóòãóóäûã ø¿òýí òàðõñàí áàéíà. Ìîíãîëä äàëàéí ò¿âøèíýýñ äýýø 600-2250ì ºíäºðò òîõèîëäîíî (Áîðêèí íàð, 1988). Ìºíõñàðüäàã óóëûí ºâºð áýëèéí 2200ì ºíäºðò Àðèã ãîëûí òàãèéí íóãàä òýìäýãëýãäñýí áàéíà (Ëèòâèíîâ, 1981; Ëèòâèíîâ, Ñêóðàòîâ, 1986). Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîë îðîí äàõü òàðõàö íü îéðîëöîîãîîð 202,083 êì2 òàëáàéã ýçýëíý. Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Àìüäðàõ îð÷íûã ººð÷ëºõ, óñ íàìàã õàòàæ õóóðàéøèõ, óñàí îð÷èí áîõèðäîõ çýðýã øàëòãààíààñ øèâýð ã¿ëìýðèéí òîî òîëãîé öººð÷ áàéíà (Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997). Èéì áàéäàë Òóóë ãîëûí ñàâ, Óó-áóëàí îð÷èìä àæèãëàãäàæ áàéíà. Àõóéí áîëîí àæ ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéí ãàðàëòàé õàòóó, øèíãýí õîã õàÿãäëóóä íü óñ áîõèðäóóëàõ ¿íäñýí ýõ ¿¿ñâýð áîëæ áàéíà. Áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîë (àøèãò ìàëòìàëûí îëáîðëîëò, ìîä áýëòãýë), õ¿í àìûí ñóóðüøèë, îéí ò¿éìýð (ÿëàíãóÿà øèëì¿¿ñò îéä) çýðýã øàëòãààíààñ àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòîë, õîìñäîë ¿¿ñ÷, òàðõàö íóòãèéí õýñýã÷èëñýí õóâààãäàë áèé áîëæ áàéíà. Õÿçãààðëàãäìàë òàðõàö, ñèéðýã íÿãòøèë, àëñ í¿¿äýëëýõ ÷àäâàð ìóó çýðýã äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëñèéí óëìààñ àëèâàà ãýíýòèéí ¿çýãäëèéã òýñâýðëýí äàâàõ ÷àäâàð øèâýð ã¿ëìýðèéí õóâüä òààðóó. Õóð òóíàäàñíû õîìñäîë, ãàíãèéí äàâòàãäàë, áóëàã øàíäûí øèðãýëò íü ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîéä ñºðãººð íºëººëºõ áàéãàëèéí ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éëñ áîëíî. Rhabdias spp. ìýòèéí øèìýã÷ õîðõîéãîîð óóøèã çýðýã ýðõòýí õàëäâàðëàõ íü ã¿ëìýðèéí òîî òîëãîéã õîâîðäóóëàõ áàñ íýãýí øàëòãààí áîëæ áàéíà (Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997).

35

Ñ¿¿ëã¿é õî¸ð íóòàãòíû áàã. Anura

Áàõûí îâîã. Bufonidae

2. Bufo pewzowi Bedriaga, 1898

Ò¿ãýýìýë íýð: Íîãîîí áàõ, Òºâ Àçèéí áàõ, Pewzow’s toad, Central Asian green toad.Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: Ìîíãîë îðíû ñàëáàð ç¿éëèéí òàëààð ñóäàëãààíû ìýäýý, áàðèìò ¿ã¿é. Íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà øààðäëàãàòàé (Õ. Òýðáèø, àìàí ìýäýý).Èæèë íýð: Bufo viridis Laurenti, 1768; Bufo danatensis Pisanetz, 1978Àíãèëàë ç¿éí òýìäýãëýãýý: Bufo viridis ç¿éëèéí áàõûã Áàðóóí óìàðä Àôðèêààñ ýõëýí ç¿¿í òèéø ªìíºä Ñèáèðü, Òºâ Àçè õ¿ðòëýõ Ïàëåàðêòèêèéí ºðãºí óóäàì íóòàãò òàðõñàí àìüòàí õýìýýí ¿çýæ áàéëàà. Ãýâ÷ 1970-ààä îíû äóíäóóð ÿâóóëñàí êàðèîëîãèéí ñóäàëãààãààð Òºâ áîëîí Äóíäàä Àçèä òàðõñàí ýíýõ¿¿ áàõ òåòðàïëîèä õðîìîñîìòîé áîëîõ íü òîãòîîãäñîí áàéíà (Ìàçèê íàð, 1976: Ïèñàíåö, 1978; Bassalayeva íàð, 1998; Borkin íàð, 2001). Èéìýýñ ò¿¿íèéã äèïëîèä õðîìîñîìòîé Bufo viridis ç¿éëýýñ òóñäàà, Bufo danatensis õýìýýõ áèå äààñàí ç¿éë ãýæ ¿çýõ áîëñîí þì. Îëîí óëñûí íýðøëèéí çàð÷ìûí äàãóó Bufo pewzowi õýìýýõ ç¿éëèéí ñòàòóñûã äàõèí ñýðãýýæ, ýíýõ¿¿ ïîëèïëîèä õðîìîñîì á¿õèé áàõûã ýä¿¿ãýý óã ç¿éëä õàìààðóóëàõ áîëæýý. Ìîíãîë îðîíä òàðõñàí ýíý ç¿éë áàõûã ñóäëàà÷èä àíõ Bufo viridis õýìýýõ ç¿éëä õàìààðóóëæ áàéâ (Peters, 1971: Ìºíõáàÿð, 1976á). Êàðèîëîãèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä ýäãýýð íü ìºí ë òåòðàïëîèä õðîìîñîìòîé (4n=44, NF=88) áîëîõûã òîãòîîñíîîð (Áîðêèí íàð, 1986) Bufo pewzowi õýìýýí ¿çýõ áîëæýý. Ýíý ç¿éëèéí òàðõàöûí çàðèì íóòàã íü Bufo viridis turanensis ñàëáàð ç¿éëòýé ñèìïàòðèê áºãººä àíäóóðàãäàõ òîõèîëäîë ãàðäàã (IUCN, 2007). Áàéãàëèéí íºõöºëä õðîìîñîìûí òîî ïîëèïëîèäæèõ ¿çýãäýë äýýä õºãæèëòýé ñýýð íóðóóòàí àìüòäàä õîâîð òîõèîëääîã, øèíæëýõ óõààíû ãîéä ñîíèðõîëòîé ¿çýãäýë þì (Áîðêèí íàð, 1986). Çºâõºí õî¸ð íóòàãòàí àìüòäûí òóõàéä ë ãýõýä íèéò ç¿éëèéí äºíãºæ 0,5 îð÷èì õóâüä íü ïîëèïëîèä èëýðñýí áàéäàã (Õ. Òýðáèø, àìàí ìýäýý).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ýìçýã, B1ab(iii)¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîë îðîí äàõü ýçëýí àìüäðàõ íóòãèéí íèéò òàëáàé áàðàãöààëáàë 11,870 êì2. 20,000 êì2-ýýñ áàãà, àðâààñ öººí áàéðøèë íóòàãòàé (Ç¿¿íãàðûí ãîâèéí 4 áàÿíá¿ðä áîëîí Áóëãàí ãîë, óóëàðõàã íóòãèéí ãîëóóä) ãýæ ¿çýýä B øàëãóóðààð ¿íýëýí Ýìçýã àíãèëàëä îðóóëàâ. Áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîëò, îð÷íû áîõèðäîë, ãîâü öºëèéí áàÿí á¿ðä, áóëàã øàíäûí õýò àøèãëàëòààñ ¿¿äýí ýíý ç¿éë áàõûí àìüäðàõ îð÷èí äîðîéòîí õîìñäîæ áàéíà. Ýíý ç¿éëèéí òàëààðõ áèäíèé òîãòîîñîí ñòàòóñûã öààøèä íàðèéâ÷ëàõûí òóëä çîõèõ ñóäàëãàà õèéõ øààðäëàãàòàéã òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé. Õºðø çýðãýëäýý óëñûí ïîïóëÿöèéí í¿¿äýë øèëæèëò, ñóóðüøèëò òîäîðõîé áîëòîë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýýã õýâýýð áàðèìòëàõûã çºâëºæ áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí Óëààí íîìíû õî¸ðäàõü õýâëýëä õîâîð çýðýãëýëýýð îðñîí (Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997). Íîãîîí áàõûí òàðõàö íóòãèéí íýãýýñ áàãà õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäñàí áàéíà.

36

Äýëõèéí òàðõàö: Êàçàõñòàí, Óçáåêèñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë, Êèðãèçñòàí; Àôãàíèñòàí, Òàæèêñòàíä áàéõ áîëîìæòîé (IUCN, 2007).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû áàðóóí ºìíºä íóòàã, Ìîíãîë Àëòàéí íóðóóíû áàðóóí ºìíºä õýñýã, Áóëãàí, ¯åí÷ ãîëûí ñàâ, Ç¿¿íãàðûí ãîâèéí Óóøèã, Äàìæèãèéí óñ çýðýã áàÿí á¿ðäýýð òàðõæýý (Ìºíõáàÿð, 1976à; Òýðáèø, Êóçüìèí, 1985; Îðëîâà, Òýðáèø, 1986; Áîðêèí íàð, 1988; Ñåìåíîâ, Ìºíõáàÿð, 1996; Terbish íàð, 2006). Íîãîîí áàõûí Ìîíãîëûí òàðõàö íü òîãòìîë áîëîí øèðãýäýã áóëàã øàíäòàé õîëáîîòîé áºãººä ïîïóëÿöè íü ãîëäóó òóñãààðëàãäìàë (Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997). Ë.ß. Áîðêèí íàðûí (1988) á¿òýýëä íîãîîí áàõ òàðõñàí áóëàã øàíä á¿ðèéã íàðèéâ÷ëàí òóñãàñàí áàéäàã. Ìîíãîë îðîíä äàëàéí ò¿âøíººñ äýýø 1150-2000ì-ò òîõèîëäîíî (Áîðêèí íàð, 1986). Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîë îðîí äàõü òàðõàö íü îéðîëöîîãîîð 16,200êì2 òàëáàéã ýçýëíý.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Öºëèéí áóëàã øàíä, íàìàã õàòàæ õóóðàéøñàíààñ îëíîîð õîðîãäîíî. Áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîëòûí óëìààñ àìüäðàõ îð÷èí ýâäðýõ, áîõèðäîõ çýðãýýð äîðîéòîëä îðæ, òîî òîëãîéä íü ñºðãººð íºëººëºõ ìàãàäëàë ºíäºð. Àéë ºðõ, ìàë ñ¿ðýã ñýëãýýã¿é, óäààí õóãàöààãààð áàéíãà ñóóðüøèõ íü õóóðàé á¿ñ íóòãèéí ýìçýã ýêîñèñòåì áîëîõ óñò öýã, ò¿¿íèé îð÷ìûí íóòãèéã äîðîéòóóëàí, íîãîîí áàõûí àìüäðàõ îð÷íûã õîìñäóóëàõ áàñ íýã õ¿÷èí ç¿éë áîëíî. Ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîéí òºëºâ áàéäàëä óãèéí õÿçãààðëàãäìàë òàðõàö, ñèéðýã íÿãòøèë, ºâ÷èí ýìãýã çýðýã õ¿÷èí ç¿éëñ íºëººëñººð áàéíà.

3. Bufo raddei Strauch, 1876

Ò¿ãýýìýë íýð: Ìîíãîë áàõ, Mongolian toad, Radde’s toad, Siberian sand toad, piebald toad, Tengger desert toad (Frank, Ramus, 1996).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: Ñàëáàð ç¿éë òîäîðõîéã¿é áºãººä öààøèä íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé, ÿëàíãóÿà ãîâü öºëèéí íóòàãò ñóäàëãàà õèéõ.Èæèë íýð: Bufo kozlovi Zarevskij, 1924 Àíãèëàë ç¿éí òýìäýãëýãýý: ªìíº íü ýíý ç¿éëèéã Bufo viridis á¿ëãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðóóëæ áàéñàí áà óã á¿ëãèéã õî¸ð äýä á¿ëýãò õóâààäàã (Amphibiaweb, 2006). Õîæèì ÿâóóëñàí áèîõèìèéí ñóäàëãààãààð Bufo raddei ç¿éëèéã Bufo viridis á¿ëãýýñ ÿëãààòàé, õàðèí Bufo bufo, Bufo melanostictus ç¿éë¿¿äòýé èë¿¿ îéðõîí õýìýýí ¿çñýí áàéäàã (Maxson, 1981). Ãýâ÷ ºðãºí óóäàì íóòàãò òàðõñàí ýíýõ¿¿ ïîëèìîðô ç¿éëèéí õóâüñëûí ñóäàëãàà ºíºº õèð á¿ðýí ã¿éöýä õèéãäýýã¿é áàéíà. Ìîíãîëûí óìàðä áîëîí Àëòàéí ºâºð ãîâèéí ïîïóëÿöèä õèéñýí êàðèîëîãèéí ñóäàëãààãààð (Áîðêèí íàð, 1986) Ìîíãîë áàõ äèïëîèä õðîìîñîìòîé áîëîõ (2n=22, ìºðèéí òîî NF=44) íü òîãòîîãäæýý.

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

37

¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí. Õàìãààëñàí áàéäàë: Ýíý ç¿éë áàõûí Ìîíãîë äàõü òàðõàö íóòãèéí 8 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäñàí (UNEP-WCMC, 2006). Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ (Áàéãàëü íóóðûí îð÷ìûí íóòàã, Àëñ Äîðíîä), Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñàä òàðõàõ áîëîìæòîé (IUCN, Conservation International, and NatureServe, 2006; IUCN, 2007). Ýíý ç¿éë Òºâ Àçèä õàìãèéí ºðãºí òàðõàöòàé õî¸ð íóòàãòíû íýã þì (Êóçüìèí, Èøåíêî, 1997).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû õàìãèéí ò¿ãýýìýë òàðõàëòòàé áàõ þì (Terbish íàð, 2006). Òàðõàëòûí åðºíõèé òºëºâ áàéäëààñ ¿çâýë òóñ îðíû ãîâü öºë, òàë õýýð, îéò õýýðèéí á¿ñèéí ãîë, íóóð, áóëàã øàíä, áàÿí á¿ðä çýðýã óñ, íàìãàðõàã ãàçðóóäûã ø¿òýí àìüäàðíà (Terbish íàð, 2006). Ìîíãîë áàõ Íóóðóóäûí õºíäèéí áàðóóí óìàðä õýñýã, Áèãýð íóóðûí õîòãîðîîñ ç¿¿í òèéø Èõ Õÿíãàíû óóëñ, Ìîíãîë îðíû óìàðä íóòãààñ ºìíº ç¿ã Àëòàéí ºâºð ãîâü õ¿ðòýë íýëýýä ºðãºí óóäàì íóòàãò òàðõñàí áºãººä õýä õýäýí õÿçãààðëàãäìàë ïîïóëÿöè áèé. Ýíý ç¿éë Èõ íóóðûí õîòãîð, Õàíãàé íóðóóíû áàðóóí õýñýã, Õºâñãºëèéí óóëñ, Ç¿¿íãàðûí ãîâü çýðýã íóòãààñ õàðààõàí îëäîîã¿é (Òýðáèø, 1989: Áîðêèí íàð, 1988). Ìîíãîë îðîíä äàëàéí ò¿âøíººñ äýýø 500-3800 ìåòðò òîõèîëäîíî (Áàííèêîâ, 1958; Áîðêèí íàð, 1986; Áîðêèí íàð, 1988). Ýíý ç¿éë Ìîíãîë îðîíä íèéò 842,920 êì2 òàëáàéä òàðõñàí õýìýýí ¿íýëëýý.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ìîíãîë áàõ îëîí ÿíçûí àìüäðàõ îð÷èíä íýëýýä ºðãºí òàðõàöòàé òóë õîâîðäóóëàõ øàëòãààí ìºí ë òºäèé îëîí ÿíç áàéäàã. Òóõàéëáàë àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòîë, óñíû áîõèðäîë, áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîë (óóë óóðõàé), ãîë íóóð, áóëàã øàíäûí òàòðàëò, øèðãýëò çýðýã îëîí øàëòãààíààñ òîî òîëãîé íü õîìñäîí, õîâîðäîõ ìàãàäëàëòàé (Õ.Òýðáèø, Ë.Áîðêèí íàð, àìàí ìýäýý). Õýäèé òèéì ÷, äýýðõ øàëòãààíóóä îäîîãîîð ýíý ç¿éëèéã õîâîðäóóëàõ õýìæýýíä õ¿ðýýã¿é ãýæ ¿çýæ áàéíà (Õ.Òýðáèø, Ë.Áîðêèí íàð, àìàí ìýäýý).

38

Ìîäíû ìýëõèéí îâîã. Hylidae

4. Hyla japonica Gűnther, 1859

Ò¿ãýýìýë íýð: Ìîäíû ìýëõèé, Far Eastern tree frog, Japanese tree frog (Frank, Ramus, 1996).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: H. j. stepheni Boulenger, 1887Èæèë íýð: Hyla stepheni Boulenger, 1887; H. ussuriensis Nikolsky, 1918 Àíãèëàë ç¿éí òýìäýãëýãýý: Ýíý ç¿éëèéí àíãèëàë ç¿éí ñóäàëãàà á¿ðýí ã¿éöýä õèéãäýýã¿é. Òóõàéëáàë Åâðîïûí áîëîí Õÿòàäûí çàðèì ñóäëàà÷èä Hyla arborea-ãèéí ñàëáàð ç¿éë ãýæ ¿çäýã áàéñàí ÷ õîæèì õèéñýí ãåíåòèêèéí ñóäàëãààíû ä¿í ò¿¿íèéã áèå äààñàí ç¿éë ãýäãèéã íîòîëñîí áàéíà (Daito, 1968; Kawamura, Nishioka, 1977; Kuramoto, 1984, Kuzmin, 1999; Frost, 2007; IUCN, Conservation International, and NatureServe, 2006). Fei (1999) óìàðä Õÿòàä, Ñîëîíãîñ, Îðîñûí äîðíîä õýñýã, Ìîíãîëä òàðõñàí ìîäíû ìýëõèéã H. japonica ç¿éëýýñ ÿëãààòàé, H. ussuriensis õýìýýõ ç¿éë ãýæ ¿çäýã (IUCN, 2006). Öààøèä Òºâ Àçè áîëîí Ìîíãîëä òàðõñàí H. japonica ç¿éëèéí àíãèëàë ç¿éã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé.

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ýìçýã, D2¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ìîíãîë äàõü ýíý ç¿éëèéí ýçëýí àìüäðàõ íóòãèéí òàëáàé 19,980êì2, îäîîãîîð òàâààñ öººí áàéðøèë íóòàãò èäýýøèí àìüäàðäãèéã òîãòîîñîí õýäèé ÷ òàðõàö íóòàã íü áàéíãà õóìèãäàæ áàéãàà òàëààð áàòòàé íîòîëãîî áàéõã¿éãýýñ B1 ab (iii) øàëãóóðààð ¿íýëýõ áîëîìæã¿é òóë D2 øàëãóóðààð ¿íýëýí Ýìçýã ãýñýí àíãèëàëä îðóóëàâ. Èðýýä¿éä óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ýíý ç¿éëèéã õîâîðäóóëàõ áîëîìæòîé. Õýðýâ õîâîðäëûí òàëààð áàòòàé ìýäýýëýë õóðèìòëàãäâàë äàõèí ¿íýëæ õîâîðäëûí àíãèëàëä îðóóëàõ áîëîìæòîé. Õèë çàëãàà óëñóóäûí õîîðîíä ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë øèëæèëò ¿ã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðààð øàëãàñíû äàðàà ÷ äýýðõ ¿íýëãýý õýâýýð áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí Óëààí íîìíû õî¸ð äàõü õýâëýëä õîâîð çýðýãëýëýýð îðñîí (Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997). Ìîäíû ìýëõèéí òàðõàö íóòàã óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàíä îðîîã¿é (Terbish íàð, 2006; UNEP-WCMC, 2006).

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, ßïîí (IUCN, Conservation International, and NatureServe, 2006; IUCN, 2007).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîäíû ìýëõèé èõ òºëºâ ãîë ìºðíèé ñàâ äàãóó, óóëñ õîîðîíäûí õºíäèé, õîòñûí óñ íàìãàðõàã íóòãóóäààð èäýýøèí àìüäàðíà (Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997). Îðõîí-Ñýëýíãèéí áýë÷èð, Øààìàðûí Èõ, Áàãà Á¿¿ðýã Òîëãîé, Åðºº, Õàðàà ãîë, Áóëãàí àéìãèéí Òóëãàòûí äàâàà çýðýã ãàçðààñ òýìäýãëýæýý (Áîðêèí, Êóçüìèí, 1988; Ñåìåíîâ, Ìóíõáàÿð, 1996; Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997; Terbish íàð, 2006). Øààìàð îð÷èìä äàëàéí

39

ò¿âøèíýýñ äýýø 600 ìåòðò òîõèîëäîíî (Áîðêèí, Êóçüìèí, 1988). Ýíý ç¿éë Ìîíãîë îðîíä íèéò 19,980 êì2 òàëáàéä òàðõñàí õýìýýí ¿íýëýâ.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ìîäíû ìýëõèéí òîî òîëãîé öàã àãààðûí òºëºâ áàéäëààñ õàìààð÷ èõýýõýí õýëáýëçýíý. ªâºë èõ õ¿éòýðñýí þìóó õóð áîðîî áàãà æèë ìîäíû ìýëõèéí òîî òîëãîé ýðñ õîðîãääîã. Ìºí ýëäýâ ìàõ÷èä òýäíèé òîî òîëãîéä ìýäýãäýõ¿éö ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëíý. Õºäºº àæ àõóé, õîò ñóóðèí ãàçðûí ãàðàëòàé áîõèð óñ, ýëäýâ õîã õàÿãäëûí íºëººãººð óñàí îð÷èí áîõèðäîí, àìüäðàõ îð÷èí íü äîðîéòîëä îðæ áîëçîøã¿é áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ¿ëýìæ ýð÷èìæèæ áóé áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîëòûí (àëò îëáîðëîë) óëìààñ àìüäðàõ îð÷èí ýâäýð÷, õîìñäîëä îðîõ ìàãàäëàëòàé.

Ìýëõèéí îâîã. Ranidae

5. Rana amurensis Boulenger, 1886

Ò¿ãýýìýë íýð: Ñèáèðèéí ìýëõèé, Siberian wood frog, Khabarovsk frog (Frank and Ramus, 1996)Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: Òîäîðõîéã¿é.Èæèë íýð: Rana temporaria Linnaeus, 1758 (Íèêîëüñêèé, 1905: Øàãäàðñ¿ðýí, 1958). Rana asiatica Bedriaga, 1898 (Íèêîëüñêèé, 1914: Öàðåâñêèé, 1930: Ãóìèëåâñêèé, 1932) Rana chensinensis David, 1876 (Áàííèêîâ, 1958: Ìºíõáàÿð, 1962, 1968, 1970: Obst, 1962) Rana cruenta Pallas, 1814 (Ìºíõáàÿð, 1976á.) Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë (Terbish íàð, 2006). Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýýã áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýýä àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é àíãèëàëä îðóóëàâ.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ñèáèðèéí ìýëõèéí òàðõàö íóòãèéí 11 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäñàí (UNEP-WCMC, 2006).

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Êàçàõñòàíä áàéõ áîëîìæòîé (IUCN, Conservation International and Nature Serve, 2006; IUCN, 2007).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Øèâýð ìýëõèé òàðõàö íóòàã, àìüäðàõ îð÷íû õýëáýðýýð Bufo raddei ç¿éëèéí áàõòàé îéðîëöîî áºãººä òàë õýýð, îéò õýýðèéí á¿ñèéí óñ íàìãàðõàã íóòãóóäààð èäýýøèí áàéðøèíà (Áîðêèí íàð, 1988). Õàíãàé íóðóóíû äîðíîä õýñýã, Õýíòèé íóðóó, Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýð, Èõ Õÿíãàíû óóëñààð òàðõæýý. Õîéä ìºñºí äàëàéí àé ñàâûí Ñýëýíãý, Íîìõîí äàëàéí àé ñàâûí Îíîí, Õýðëýí, Õàëõ ãîë, òýäãýýðèéí öóòãàëóóäûí äàãóó íóòàãøèí àìüäàðíà. (Áîðêèí íàð, 1988; Terbish íàð, 2006). ªãèé, Áóéð çýðýã òàë ãàçðûí íóóðóóä, óñ íàìãàðõàã ãàçàðò ýëáýã. Ìîíãîë îðîíä äàëàéí ò¿âøíººñ äýýø 580-1200 ìåòðò òîõèîëäîíî (Áîðêèí íàð, 1988). Ýíý ç¿éë Ìîíãîë îðîíä íèéò 293,059 êì2 òàëáàéä òàðõñàí õýìýýí ¿íýëëýý.

40

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Îäîîãîîð ýíý ç¿éëèéã õîâîðäóóëàõ íîöòîé øàëòãààí õàðààõàí ¿ã¿é áàéíà.

6. Rana chensinensis David, 1875

Ò¿ãýýìýë íýð: Äîðíîäûí ìýëõèé, Asiatic grass frog, Chinese brown frog, Inkiapo frog (Frank and Ramus, 1996).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: Ìîíãîëûí ñàëáàð ç¿éëèéã òîãòîîõ íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà õèéõ øààðäëàãàòàé.Èæèë íýð: Rana nigromaculata Hallowell, 1860 (Ìºíõáàÿð, Ýðýãäýíäàãâà, 1970).Àíãèëàë ç¿éí òýìäýãëýãýý: Ïàëåàðêòèêò íýí ºðãºí òàðõàöòàé ýíý ç¿éë ìýëõèéí àíãèëàë ç¿éí àñóóäàë íèëýýä ìàðãààíòàé. Òóõàéëáàë Rana chensinensis õýìýýõ ýíý ìýëõèéã ñóäëàà÷èä ººð ººð ç¿éëä õàìààðóóëàí R. dybowskii (Gunter, 1876), R. semiplicata, R. temporaria (Íèêîëüñêèé, 1918) ãýõ çýðãýýð áè÷èæ áàéâ. Åð íü Rana chensinensis 24 õðîìîñîìòîé áàéäãààðàà áîð ìýëõèéí á¿ëãèéí áóñàä ç¿éëýýñ ýðñ ÿëãàãääàã (Áîðêèí, 1975). Îäîî ÷ ýíý á¿ëýã ìýëõèéí àíãèëàë ç¿éí àñóóäàë á¿ðýí ã¿éöýä øèéäýãäýýã¿é áàéíà (AmphibiaWeb, 2006; IUCN, 2007). Êàðèîëîãèéí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä Ìîíãîë îðîíä òàðõñàí øèâýð ìýëõèé áîëîí äîðíîäûí ìýëõèé õî¸ð íü òóñ òóñäàà áèå äààñàí ç¿éë áîëîõ íü ýðãýëçýýã¿é þì. Ìîíãîë îðîíä àìüäàðäàã ýíý ç¿éëèéí àíãèëàë ç¿éã öààøèä íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé. Ó÷èð íü Äàðüãàíãà áîëîí Èõ Õÿíãàíû óóëñààð òóñãààðëàãäñàí ïîïóëÿöè àìüäàð÷ áàéãàà áºãººä òýä ãåíåòèêèéí õóâüä õîîðîíäîî ÿëãààòàé ñàëáàð ç¿éë þìóó á¿ð áèå äààñàí ç¿éë ÷ áàéõ ìàãàäëàëòàé (Ë.Áîðêèí, àìàí ìýäýý) Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ýìçýã, B1ab(iii)¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí ýçëýí àìüäðàõ íóòãèéí òàëáàé 19,995 êì2. Äîðíîä Ìîíãîëûí áóñ íóòàãò Äàãøèéí ãîë, Õóñûí ãîë, Õàëõûí ãîë, Àçàðãûí ãîë, Õºõ íóóð, Äýãýý ãîë, Õîíãîðûí ãîë, Ìàòàä ñóìûí íóòàã çýðýã Äîðíîä Ìîíãîëûí 9 ãàçðààñ ýíý ç¿éë ìýëõèéã òýìäýãëýñýí áàéíà (Ìºíõáààòàð, 2004; Áîðêèí íàð, 1988). Àìüäðàõ îð÷íû áîõèðäîë, õ¿í àìûí ñóóðüøèë, ò¿éìýð, ìàëûí òîî òîëãîéí ºñºëò, áýë÷ýýðèéí òàëõàãäàë çýðýã øàëòãààíû óëìààñ ýíý ç¿éëèéí òàðõàö íóòàã õóìèãäàæ áàéãààã õàðãàëçàí B1ab(iii) øàëãóóðààð ¿íýëæ, Ýìçýã àíãèëàëä îðóóëàâ. Ýíý ç¿éëèéí ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé áóóð÷ áàéãàà òàëààð çàðèì ìýäýý ìàòåðèàë íèéòëýãäñýíèé çýðýãöýý áèå áèåýñ àëñëàãäàí òóñãààðëàãäñàí õî¸ð ïîïóëÿöè Ìîíãîëä àìüäàðäãèéã òîãòîîñîí áàéíà. Õýðýâ ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîéí õîìñäîë, àìüäðàõ íóòãèéí äîðîéòëûí òàëààð èë¿¿ íàðèéâ÷èëñàí íîòîëãîî áàéâàë À øàëãóóðààð äàõèí ¿íýëæ õîâîðäëûí àíãèëàëä îðóóëàõ áîëîìæòîé. Õèë çàëãàà óëñààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèëò ¿ã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðààð øàëãàñíû äàðàà ÷ äýýðõ ¿íýëãýý õýâýýð ¿ëäýíý.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí Óëààí íîìíû õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä õîâîð çýðýãëýëýýð òóñ òóñ îðñîí (Ìºíõáàÿð, 1987; Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997). Äîðíîäûí ìýëõèéí òàðõàö íóòãèéí 15 îð÷èì õóâü íü Ìîíãîë óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòàãò õàìðàãäñàí (Terbish íàð, 2006; UNEP-WCMC, 2006).

41

Äýëõèéí òàðõàö: Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñàä òàðõæýý (IUCN, Conservation International and Nature Serve, 2006; IUCN, 2007).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Îéò õýýð, õýýðèéí á¿ñèéí öýíãýã óñòàé ãîë íóóð, áóëàã øàíä, íàìãàðõàã ãàçðûã ø¿òýí àìüäàðíà (Ìºíõáààòàð, 2004). Ìîíãîë îðíû äîðíîä õýñýãò Èõ Õÿíãàíû óóëñ, Õàëõ ãîëûí ñàâ, Áóéð íóóð áîëîí Äàðüãàíãûí ãàëò óóëûí á¿ñ íóòàãò òóñãààðëàãäñàí ïîïóëÿöè àìüäàðäàã (Áîðêèí íàð, 1988; Ñåìåíîâ, Ìºíõáàÿð, 1996; Ìºíõáààòàð, 2004; IUCN, Conservation International and NatureServe, 2006; IUCN, 2007). Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Ãàíãà íóóð, Äàãø ãîë, Äóóò íóóð, Õºõ íóóð çýðýã ãàçðààñ òýìäýãëýæýý (Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997). Õîíãîð, Àð Íºìðºã, Õóñ, Áè÷èãò, Àçàðãà, Äýãýý, Õàëõ ãîë, òýäãýýðèéí öóòãàëóóäààð òàðõæýý. Ìîíãîëä äàëàéí ò¿âøèíýýñ äýýø 583-1500 ì ºíäºðò òîõèîëäîíî (Áîðêèí íàð, 1988). Ýíý ç¿éë Ìîíãîë îðîíä íèéò 19,995 êì2 òàëáàéä òàðõñàí õýìýýí ¿íýëëýý.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Õÿçãààðëàãäìàë òàðõàö, òóñãààðëàãäìàë ïîïóëÿö á¿õèé ýíý ç¿éë ãàí, çóä, õóóðàéøèëò çýðýã öàã óóðûí ýðñ ººð÷ëºëò, îíöãîé ¿çýãäýëä íýí ìýäðýìòãèé, ýìçýã áàéäàã. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýíý ç¿éëèéí òàðõàö íóòãèéí õ¿ðýýíä äýä á¿òýö, óóë óóðõàéí çàðèì áàéãóóëàìæ áèé áîëæ, ìàëûí òîî òîëãîé ºñºí, áýë÷ýýðèéí òàëõàãäàë ¿¿ñ÷ áóéí çýðýãöýý ãîë, íóóð, áóëàã øàíäûí îéðîëöîî õ¿í àìûí ñóóðüøèëò íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Ìºí ò¿éìðèéí (ÿëàíãóÿà Èõ Õÿíãàíû óóëñ) óëìààñ îð÷íû äîðîéòîë áèé áîëæ áàéíà. Òàðõàöûí çàðèì íóòàãò òóõàéëáàë Äàðüãàíãûí æèæèã íóóð, áóëàã, øàíäàä ýëäýâ õîã õàÿãäàë õàÿñíààñ áîõèðäîæ áàéíà (Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997).

42

ÌªËÕªÃ×ÈÄ

Õàéðñòíû áàã. Squamata

Ã¿ðâýëèéí ñàëáàð áàã. Lacertilia

Íîõîé ã¿ðâýëèéí îâîã. Gekkonidae

7. Alsophylax pipiens (Pallas, 1814)

Ò¿ãýýìýë íýð: Òºìºð ã¿ðâýë, Kaspischer even-fi ngered gecko, Squeaky pygmy gecko (Frank, Ramus, 1996; Ùåðáàê, Ãîëóáåâ, 1986).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: Îäîîãîîð ñàëáàð ç¿éëèéí òàëààð ñóäàëãàà õèéãäýýã¿é.Èæèë íýð: Lacerta pipiens Pallas, 1827; Alsophylax macrotis Boulenger, 1885.

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: ¯íýëãýý õèéãäýýã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ìîíãîë îðîíä íýëýýä ò¿ãýýìýë ãýæ ¿çäýã (Terbish íàð, 2006). Ãýâ÷ ýíý ã¿ðâýë á¿ë àìüäðàëòàé ó÷èð ãàçàð á¿ð æèãä áóñ òàðõñàí áàéäàã.Õàìãààëñàí áàéäàë: Òºìºð ã¿ðâýëèéí òàðõàö íóòãèéí 24 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäñàí (UNEP-WCMC, 2006).

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ (Âîëãà ìºðºí Óðàëûí íóðóóíû õîîðîíä), Èðàíû ç¿¿í óìàðä íóòàã, Êàçàõñòàí (Êàñïûí òýíãèñýýñ Çàéñàí íóóð), Òóðêìåíèñòàíû óìàðä õýñýã, Óçáåêèñòàí, Àôãàíèñòàíû óìàðä õýñýã, Õÿòàäûí áàðóóí óìàðä íóòàã, Ìîíãîëûí ºìíºä íóòààð (Ãîâü öºë) (Áàííèêîâ íàð, 1977; Ùåðáàê, Ãîëóáåâ, 1986; Àíàíüåâà, Îðëîâ, 1995; Uetz íàð, 2006) òàðõæýý. Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîëûí òàðõàö íü äýëõèéí òàðõàöûí äîðíîä õèë áîëäîã (Ùåðáàê, Ãîëóáåâ, 1986). Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Öºë, öºëºðõºã õýýðèéí õàä, ÷óëóóòàé óóëñ, òîëãîäûí áýë, ýíãýð õàæóóãààð äàëàéí ò¿âøèíýýñ äýýø 600-1550ì-ò íóòàãëàíà (Áîðêèí íàð, 1990; Ùåðáàê, Ãîëóáåâ, 1986). Àëòàéí ºâºð ãîâü, Ìîíãîë Àëòàéí íóðóóíû ºìíºä õýñýã, Ãîâü Àëòàéí íóðóó, Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Óìàðä ãîâü, Àëàøàà ãîâü, Äîðíîä ãîâü çýðýã íóòãóóäûí öºëèéí õàäàðõàã îð÷íîîð òàðõñàí (Àíàíüåâà íàð, 1997; Terbish íàð, 2006). Ýíý ç¿éë íü Ìîíãîë îðíû ãîâü öºëèéí ò¿ãýýìýë òàðõàëòòàé äºðâºí ç¿éë (P. versicolor; A. pipiens; E. przewalskii; E. multiocellata) ã¿ðâýëèéí íýã þì (Ðîãîâèí íàð, 2001). Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîë äàõü òàðõàí èäýýøèõ òàëáàé 416,793 îð÷èì êì2 ãýæ ¿íýëýãäñýí.

43

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîëûí (óóë óóðõàé) ¿éë àæèëëàãàà àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòîë, õîìñäîëä õ¿ðãýæ áàéãàà áºãººä õýðýâ ýíý ¿éë àæèëëàãàà öààø èäýâõèæâýë õîâîðäóóëàõ ãîë øàëòãààí áîëîõ ìàãàäëàëòàé.

8. Cyrtopodion elongatus (Blanford, 1875)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ãîâèéí ìàõèð õóðóóò ã¿ðâýë, Ãîâèéí í¿öãýí õóðóóò ã¿ðâýë, Gobi naked-toed gecko, Yangihissar gecko.Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éëèéã öààøèä íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé.Èæèë íýð: Gymnodactylus elongatus Boulenger, 1885 (Uetz íàð, 2006)Àíãèëàë ç¿éí òýìäýãëýãýý: Ýíý ç¿éëèéí àíãèëàë ç¿éí àñóóäàë òºðëèéí áîëîí ñàëáàð òºðëèéí õýìæýýíä ìàðãààíòàé áàéãàà. Öààøèä àíãèëàë ç¿éí òàëààð íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà õèéõ øààðäëàãàòàé (Àíàíüåâà íàð, 1997).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: ¯íýëãýý õèéãýýã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ýìçýã, D2¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ãîâèéí ìàõèð õóðóóò ã¿ðâýë Ìîíãîë îðîíä õÿçãààðëàãäìàë òàðõàöòàé õîâîð ç¿éë (Terbish íàð, 2006). Ýíý ç¿éë íýëýýä ºâºðìºö àìüäðàõ îð÷íûã ø¿òýí áàãà òàëáàéä òàðõæýý (Ä.Â.Ñåìåíîâ, àìàí ìýäýý). Èéíõ¿¿ ýíý ç¿éë òàâààñ áàãà ¿íäñýí áàéðøèë íóòàãòàé, ìºí óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà èðýýä¿éä õîâîðäóóëæ áîëçîøã¿éã õàðãàëçàí D2 øàëãóóðààð ¿íýëæ ýìçýã àíãèëàëä îðóóëàâ. Õºðø óëñûí ïîïóëÿöèéí áîäãàëèéí øèëæèëò, ñóóðøèëò òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýýã õýâýýð ¿ëäýýâ. Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí Óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä õîâîð çýðýãëýëýýð òóñ òóñ á¿ðòãýãäñýí (Ìºíõáàÿð, 1987; Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997). Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö íóòãèéí 55 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäñàí (Terbish íàð, 2006; UNEP-WCMC, 2006).

Äýëõèéí òàðõàö: Õÿòàä, Ìîíãîë (Uetz íàð, 2006).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Àëòàéí ºâºð ãîâèéí Øàð õóëñíû áàÿíá¿ðä, Íîãîîí öàâ, Èíãýí õººâºðèéí õîîëîé, Öóãëàáàðûí íóðóó çýðýã öºëèéí õàäàðõàã íóòãààð òàðõàíà (Ñåìåíîâ, Ìóíõáàÿð, 1996; Ìóíõáàÿð, Òýðáèø, 1997). Ìºí Öóâðàà õàð, Õýðìýí öàâ, Íàðàí áóëàã, Õàé÷ óóëààð òîõèîëäîíî (Ìºíõáàÿð, 1976á; 1977; Ãîðåëîâ, 1977; Ìºíõáàÿð, 1981; Terbish íàð, 2006). Ýíý ç¿éë Çóëãàíàéí áàÿíá¿ðäýä áàéäàã (Áàòñàéõàí, õýâëýýã¿é ìýäýý). Ìîíãîëä äàëàéí ò¿âøíººñ äýýø 700-1300ì ºíäºðò íóòàãëàíà (Áîðêèí íàð, 1990). Ýíý ç¿éë öºëèéí á¿ñèéí èäýø òýæýýëèéí íººö íýí õÿçãààðëàãäìàë, ºâºðìºö îð÷èíä àìüäàðäàã (Áîðêèí íàð, 1990; Àíàíüåâà íàð, 1997). Òàðõàí àìüäðàõ òàëáàé íü Ìîíãîëûí õýìæýýíä 28,549êì2 íóòàã ãýæ ¿íýëýãäñýí.

44

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ýíý ç¿éë èäýø òýæýýë õÿçãààðëàãäìàë, õóð òóíàäàñ áàãà óíàäàã, õóóðàé õàëóóí óóð àìüñãàë á¿õèé îíöãîé îð÷èíä èäýýøèí àìüäàðäàã òóë áàéãàëèéí ýëäýâ íºëººíä ºðòºæ òîî òîëãîé íü áóóðàõ ìàãàäëàë íýí ºíäºð. Øºíèéí èäýâõèòýé ÷ òóõàéí íóòàãò ãàí ãà÷èã òîõèîëäîí øºíèéí àìüäðàëòàé øàâüæèéí òîî òîëãîé áóóðñíààñ òýæýýëèéí õîìñäîëä îðäîã. Óóãóóë ç¿éëèéí äèíàìèê ººð÷ëºëò (¿íäñýí òýæýýë íü áóóðñàíààñ) íü ýíý ç¿éëèéã õîâîðäóóëàõ øàëòãààí áîëæ áàéíà. Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû áîëîí áàéãàëèéí ãàìøèãèéí (óóë óóðõàé áîëîí òåìïåðàòóðûí îãöîì ººð÷ëºëò) ÿìàð íýãýí ººð÷ëºëò çýðýã ãýíýòèéí ¿çýãäëèéã ïîïóëÿöè äàâàí ãàðàõ ÷àäâàð ìóó.

9. Teratoscincus przewalskii Strauch, 1887

Ò¿ãýýìýë íýð: Íîõîé ã¿ðâýë, Przewalski’s wonder gecko (Frank, Ramus, 1996), Plate-tailed gecko (Àíàíüåâà íàð, 1988).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: Ìîíîòèï ç¿éë.Èæèë íýð: Teratoscincus scincus (Ìºíõáàÿð, 1962).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: ¯íýëãýý õèéãäýýã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Óëàìæëàëò àíàãààõ óõààíä àøèãëàõ áîëîí àìüòíû äýëã¿¿ðò õóäàëäààëàõ ¿éë ÿâö îäîîãîîð èëðýýã¿é áàéãàà áºãººä õýðýâ ýíý ¿éë ÿâö èõñýâýë íîõîé ã¿ðâýëèéí ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé áóóðàõ áîëíî. Ïîïóëÿöèéí ÷èã õàíäëàãà, òîî òîëãîéí õýìæýý îäîîãîîð òîäîðõîéã¿é áàéãàà ÷ Õÿòàäàä ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîé ºíäºð áàéãààã òîîöâîë, õºðø óëñûí ïîïóëÿöèàñ òýòãýãäýõ áîëîìæòîé (Â.Ê.Åð¸ì÷åíêî, àìàí ìýäýý). Ýíý ç¿éëèéã îäîîãîîð Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é àíãèëàëä îðóóëààä áàéãàà ÷ öààøèä õóäàëäààëàõ ¿éë ÿâö áèé áîëîõ þìóó Õÿòàäûí ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé áóóðâàë À øàëãóóðààð (ïîïóëÿöèéí áóóðàëò) äàõèí ¿íýëæ õîâîðäëûí àíãèëàëä îðóóëàõ áîëíî. Ìîíãîëûí ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí õýìæýý, ÷èã õàíäëàãûã öààøèä íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé.Õàìãààëñàí áàéäàë: Íîõîé ã¿ðâýëèéí òàðõàö íóòãèéí 37 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí (Terbish íàð, 2006; UNEP-WCMC, 2006).

Äýëõèéí òàðõàö: Õÿòàä (Øèíæààí, Ãàíñó, ªâºð Ìîíãîë), Ìîíãîëûí ºìíºä íóòàã (Uetz íàð, 2006).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ýíý ç¿éëèéã àíõ Ìîíãîëîîñ 1960-ààä îíä îëæ òýìäýãëýñýí áºãººä Òºâ Àçèéí ãåðïåòîôàóíû õàìãèéí áàãà ñóäëàãäñàí ç¿éëèéí íýã þì (Ìºíõáàÿð, 1976à, Ìºíõáàÿð, 1981; Ñåìåíîâ, Áîðêèí, 1992). Äýëõèéí òàðõàö Àëòàéí óóëñààð õÿçãààðëàãääàã áà òàðõàöûí ç¿¿í õèë íü Äîðíîä ãîâèéí áàðóóí õýñýã áîëíî (Ùåðáàê, Ãîëóáåâ, 1986). Àëòàéí ºâºð ãîâü, Àëàøàà ãîâü, Ãîâü Àëòàéí íóðóó, Óìàðä ãîâü (Ñåìåíîâ, Áîðêèí, 1992; Àíàíüåâà íàð, 1997; Terbish íàð, 2006), Ìîíãîë Àëòàéí íóðóóíû ºìíºä íóòàã, Äîðíîä ãîâü çýðýã íóòãèéí ñèéðýã óðãàìàëæèëòàé öºëä òàðõñàí (Ýðýãäýíäàâãà, 1961, Ìºíõáàÿð, 1962, 1976à). Ìîíãîë îðîíä äàëàéí ò¿âøíººñ

45

äýýø 600-1370 ìåòðò íóòàãëàíà (Áîðêèí íàð, 1990; Àíàíüåâà íàð, 1997). Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîë äàõü òàðõàí àìüäðàõ òàëáàé íü 169,290êì2 íóòàã ãýæ ¿íýëýãäñýí.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Îëîí óëñûí õýìæýýíä àìüòíû äýëã¿¿ðò õóäàëäààëàõûí çýðýãöýý óëàìæëàëò àíàãààõ óõààíä ýì÷èëãýý, ñóâèëãààíû çîðèëãîîð àøèãëàäàã. Áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîë (óóë óóðõàé), àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòîë áîëîí áîõèðäîë ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîéä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ ìàãàäëàëòàé. Áàéãàëèéí ãàìøèã, ¿åðèéí óñ çýðýã íü àìüäðàõ îð÷íûã ñ¿éòãýñíýýñ ìºí õîâîðäîõ áîëîìæòîé.

Çàìáà ã¿ðâýëèéí îâîã. Agamidae

10. Laudakia stoliczkana (Blanford, 1875)

Ò¿ãýýìýë íýð: Çàìáà ã¿ðâýë, Mongolian agama, Mongolian rock agama.Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: L. s. altaica (Munkhbayar, 1971).Èæèë íýð: Stellio stoliczkanus Blanford, 1875; Agama stoliczkana Blanford, 1875; Agama tarimensis Zugmayer, 1909; Stellio stoliczkana Blanford, 1875; (Àíàíüåâà íàð, 1997; Macey íàð, 2000 á¿òýýëä íàðèéâ÷ëàí òóñãàñàí).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: ¯íýëãýý õèéãäýýã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ºíººãèéí õýìæýý òîäîðõîéã¿é. Àìüäðàõ îð÷íû íºõöºëººñ áîëæ àëàã öîîã òàðõàöòàé. Ýíý àìüòíûã äîðíûí àíàãààõ óõààíä ýì÷èëãýýíèé çîðèëãîîð àøèãëàæ èðñýí. Õÿòàäàä àðõèíä õàíäëàí õóäàëäààëäàã ãýñýí ìýäýý áèé. Õàðèí õèð ºðãºí õýðýãëýäýã íü òîäîðõîéã¿é. Öààøèä õóäàëäàà, àðèëæàà ïîïóëÿöèéí õýìæýýíä íºëººëºõ¿éö ºñâºë ýíý ç¿éëèéã A øàëãóóðààð äàõèí ¿íýëæ õîâîðäëûí àíãèëàëä îðóóëæ áîëîõ þì. Îäîîãîîð ìýäýýëýë áàãà áàéãààã õàðãàëçàí ýíý ç¿éëèéã Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é àíãèëàëä îðóóëàí ¿íýëëýý. Ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé, ÷èã õàíäëàãà, õîâîðäîõ øàëòãààí, íºõöºëèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Õàìãààëñàí áàéäàë: Çàìáà ã¿ðâýëèéí òàðõàö íóòãèéí 51 õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäñàí (Terbish íàð, 2006; UNEP-WCMC, 2006).

Äýëõèéí òàðõàö: Õÿòàä (Øèíæààí, Ãàíñó), Ìîíãîëûí ºìíºä áà áàðóóí ºìíºä íóòàã (Uetz íàð, 2006).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Àëòàéí ºâºð ãîâü, Ãîâü Àëòàé, Ãîâèéí Òýíãýð óóëñûí õàæóó õîðìîéí õàä àñãà, õàðãàíà ñººãòýé ãàçàð, óóëñûí õîîðîíäîõ õîòîñ õºíäèé, öºëèéí áàÿí á¿ðä îð÷ìûí õàäàò óóëñààð òàðõñàí áàéäàã. Íýëýýä ºðãºí óóäàì íóòàãò òàðõñàí áîëîâ÷ òàðõàö íóòãèéíõàà äîòîð ýêîëîãèéí õóâüä àÿòàé òààòàé íºõöºë, òóõàéëáàë áóò ìîä, õàä ÷óëóóòàé ãàçðûã ø¿òýí àìüäàðíà (Ýðýãäýíäàâãà, 1958; Ìºíõáàÿð, 1976à; Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1991; Àíàíüåâà íàð, 1997; Terbish íàð, 2006). Ìîíãîë îðîíä äàëàéí

46

ò¿âøèíýýñ äýýø 1200-2400 ìåòðò òîõèîëäîíî (Áîðêèí íàð, 1990). Ìîíãîë îðîíä òàðõñàí òàëáàé 98,255 êì2

ãýæ ¿íýëýãäñýí ÷ ýíý ç¿éëèéí ïîïóëÿöè íü õýñýã÷ëýí õóâààãäàæ òóñãààðëàãäñàí áàéäàã (Ä.Â.Ñåìåíîâ, àìàí ìýäýý). Ìîíãîë-Ãåðìàíû ýêñïåäèöèéí õ¿ðýýíä 1974-1978 îíóóäàä Õîâä àéìãèéí íóòàã, Èõ íóóðûí õîòãîðûí Õîâä ãîëûí ñàâä îðøèõ Áàÿí óóëàíä 86 áîäãàëü çàìáà ã¿ðâýë òàâüæ íóòàãøóóëñàí áàéíà (Stubbe íàð, 1981).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Îäîîãîîð ýíý ç¿éëèéí ïîïóëÿöè òîãòâîðòîé áàéíà ãýæ ¿çäýã áºãººä õîâîðäóóëàõ ãîë øàëòãààí ¿ã¿é áàéíà. Õýäèé òèéì ÷ ýíý ç¿éëèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëäàã, ÿëàíãóÿà Õÿòàäûí çàõ çýýëä íýã øèðõýãèéí ¿íý íü îéðîëöîîãîîð 5 àì äîëëàð áàéãàà áºãººä îëáîðëîäîã õýìæýý íü òîäîðõîéã¿é. Õàðèí óóë óóðõàéí àæëûí ÿâöàä òýäãýýðèéí àìüäðàõ îð÷íûã ñ¿éòãýñíýýñ òîî òîëãîéä íü ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ ¿íäýñòýé. Çàìáà ã¿ðâýëýýñ Thelandros mongolicus Sharpilo, Biserkov et Munkhbayar, 1987, Th. gobiensis Sharpilo, Biserkov et Munkhbayar, 1987 õýìýýõ õî¸ð ç¿éëèéí ïàðàçèò äóãàðèã õîðõîé òýìäýãëýãäñýí (Øàðïèëî íàð, 1987). Ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí õýëáýëçýëä õîðõîéí íºëºº ñóäëàãäààã¿é (Õ. Ìºíõáàÿð, àìàí ìýäýý).

11. Phrynocephalus helioscopus (Pallas, 1771)

Ò¿ãýýìýë íýð: Òîéðìûí õîíèí ã¿ðâýë, Sunwatcher toadheaded agama (Frank, Ramus, 1996).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: P. h. saposhnikovi Kaschenko, 1909Èæèë íýð: Phrynocephalus wralensis (Gmelin, 1789); Phrynocephalus varius Eichwald, 1831

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: ¯íýëãýý õèéãäýýã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: ¯íýëýõ áîëîìæã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí ýçëýí àìüäðàõ íóòàã íü 150 êì2 îð÷èì. Òîéðìûí õîíèí ã¿ðâýëèéí äýëõèéí ïîïóëÿöèéí íýãýýñ áàãà õóâü íü Ìîíãîë îðîíä òîõèîëäîõ áºãººä Ìîíãîë óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí íýãýýñ áàãà õóâèéã ýçýëäýã òóë ¿íýëýõ áîëîìæã¿é.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ýíý ç¿éë Ìîíãîë óëñûí Óëààí íîìûí õî¸ðäàõü õýâëýëä õîâîð çýðýãëýëýýð á¿ðòãýãäñýí (Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997). Òîéðìûí õîíèí ã¿ðâýëèéí òàðõàö íóòãèéí íýãýýñ áàãà õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí (Terbish íàð, 2006; UNEP-WCMC, 2006).

Äýëõèéí òàðõàö: Èðàíû óìàðä íóòàã, Òóðê, Êàçàõñòàí, Òóðêìåíèñòàí, Óçáåêèñòàí, Õÿòàäûí áàðóóí óìàðä íóòàã, Ìîíãîëûí áàðóóí ºìíºä õýñýã (Áàííèêîâ íàð, 1977; Áîðêèí íàð, 1990; Àíàíüåâà íàð, 1997).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ç¿¿íãàðûí ãîâüä, Áóëãàí ãîëîîñ õîéø ßðàíò, Ñàëõèòûí õºòºë, Èõ, Áàãà Îíãîãèéí öºë, öºëºðõºã õýýð, õýýðò íóòàãëàíà (Òýðáèø, Ìºíõáàÿð, 1991;

47

Òýðáèø, Ï¿ðýâæàâ, 2000; Terbish íàð, 2006). Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîë äàõü òàðõàö íóòãóóä íü ò¿¿íèé äýëõèéí òàðõàöûí ç¿¿í õîéä õÿçãààð þì (Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997). Ìîíãîë îðîíä äàëàéí ò¿âøíººñ äýýø 1200-1400 ìåòðò òîõèîëäîíî (Áîðêèí íàð, 1990; Òýðáèø, Ìºíõáàÿð, 1993). Ìîíãîë îðîíä ýíý ç¿éëèéí òàðõàö íóòãèéí íèéò õýìæýýã 6,719 êì2 ãýæ ¿íýëñýí.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîë äàõü ïîïóëÿöè ãàí ãà÷ãèéí íºëººíä ºðòºìòãèé íóòãóóäàä àìüäàðäàã òóë òîî òîëãîé íü áóóðàõ ýðñäýë èõòýé.

12. Phrynocephalus versicolor Strauch, 1876

Ò¿ãýýìýë íýð: Öîîõîð õîíèí ã¿ðâýë, Tuva toad-headed agama (Frank, Ramus, 1996).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: Àíàíüåâà íàð (1997) Ìîíãîëä P. v. versicolor Strauch, 1876 áîëîí P. v. kulagini Bedriaga, 1909 ãýñýí õî¸ð ñàëáàð ç¿éë áèé ãýæ òîäîðõîéëñîí. Èæèë íýð: Phrynocephalus rostralis Zarevsky, 1930; Phrynocephalus frontalis Strauch, 1867; Phrynocephalus blanfordi Bedriaga, 1907; Phrynocephalus carinilabris Bedriaga, 1909; Phrynocephalus guentheri Bedriaga, 1906; Phrynocephalus pewzowi (Peters, 1984; Àíàíüåâà íàð, 1997).Àíãèëàë ç¿éí òýìäýãëýãýý: Öîîõîð õîíèí ã¿ðâýë “guttatus” á¿ëýãò îðäîã (Ñîêîëîâñêèé, 1975; Ñåìåíîâ, 1987; Ëèõíîâà, Ìèëèøíèêîâ, 1988; Golubev, 1989; Àíàíüåâà íàð, 1997). ß.Â.Áåäðÿãà (1909) Ìîíãîë îðîíä öîîõîð õîíèí ã¿ðâýëèéí ýõ ñàëáàð ç¿éë Ph. v. versicolor-ýýñ ãàäíà Ph. v. hispida (Ç¿¿íãàðûí ãîâü), Ph. v. kulagini (Õîâäûí òîéðîã), Ph. v. bogdanowi (Ìîíãîë îðíû ç¿¿í ºìíºä íóòàã) ãýñýí ñàëáàð ç¿éë¿¿ä áèé ãýæ òýìäýãëýñýí áàéäàã. Öààøäûí íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãààãààð Ìîíãîë îðîíä öîîõîð õîíèí ã¿ðâýëèéí äàðààõ õî¸ð ñàëáàð ç¿éë àìüäàðäàã áîëîõûã òîãòîîæýý (Ìèëèøíèêîâ, Ëèõíîâà, 1986; Ëèõíîâà, 1992; Ñåìåíîâ, 1987; Ñåìåíîâ, Ùåíáðîò, 1989; Àíàíüåâà íàð, 1997). ¯¿íä: Òóñ îðíû áàðóóí á¿ñ íóòãààð Ph. v. kulagini, áóñàä íóòãààð Ph. v. versicolor õýìýýõ ñàëáàð ç¿éë¿¿ä òóñ òóñ òàðõæýý. Õàðèí Ph. rostralis, Ph. frontalis, Ph. v. bogdanowi, Ph. Blanfordi, Ph. carinilabris, Ph. guentheri, Ph. pewzowi çýðýã íü Ph. v. versicolor-èéí ñèíîíèì áîëíî.

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: ¯íýëãýý õèéãäýýã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é ¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã, íÿãòøèë íü ºíäºð ç¿éë (Terbish íàð, 2006). Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Öîîõîð õîíèí ã¿ðâýëèéí òàðõàö íóòãèéí 18 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäñàí (Terbish íàð, 2006; UNEP-WCMC, 2006).

48

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû óëñûí ç¿¿í ºìíºä íóòàã (Òóâà), Êàçàõñòàíû ç¿¿í õýñýã, Õÿòàäûí õîéä áà áàðóóí õýñýã (Øèíæààí, Ãàíñó, Íèíãõà, ªâºð Ìîíãîë), Ìîíãîë (Ìºíõáàÿð, 1976à; Òýðáèø, 1989; Àíàíüåâà íàð, 1998; Øåíáðîò & Ñåìåíîâ, 1987; Wang & Fu, 2004; Uetz íàð, 2006).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ýíý ç¿éë íü Phrynocephalus (Agamidae îâîã) òºðëººñ Òºâ Àçèéí öºëä õàìãèéí ò¿ãýýìýë òîõèîëääîã (Àíàíüåâà íàð, 1998; Wang & Fu, 2004). Ãîâü öºë, öºëºðõºã õýýð, õýýðèéí ýëäýâ õýâ øèíæèéí àìüäðàõ îð÷èíä ò¿ãýýìýë òîõèîëäîíî (Àíàíüåâà íàð, 1998; Òýðáèø, 2004; Wang & Fu, 2004). Ìîíãîëûí ãîâü, öºëä àìüäàðäàã õàìãèéí ºðãºí òàðõàëòòàé, òîî òîëãîéí ºíäºð íÿãòøèë á¿õèé äºðâºí ç¿éë ã¿ðâýëèéí (P. versicolor; A. pipiens; E. przewalskii; E. multiocellata) íýã þì (Rogovin íàð, 2001; Òýðáèø, 2004). Äàðüãàíãà áîë öîîõîð õîíèí ã¿ðâýëèéí äýëõèéí òàðõàöûí õàìãèéí ç¿¿í õèë áîëäîã (Terbish íàð, 2006). Äîðíîä ãîâü, Óìàðä ãîâü, Àëàøàà ãîâü, Ìîíãîë Àëòàéí íóðóóíû ºìíºä õýñýã, Àëòàéí ºâºð áà Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Ãîâü Àëòàéí íóðóó, Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Äîðíîä Ìîíãîëûí ç¿¿í ºìíºä õýñýã, Õàíãàéí íóðóóíû ºìíºä õýñýã çýðýã íóòãóóäààð òàðõñàí (Ìºíõáàÿð, 1976à; Áîðêèí íàð, 1990; Àíàíüåâà íàð, 1998; Òerbish íàð, 2006). Ýíý ç¿éëèéí òàëààðõ ñóäàëãààã Ìîíãîë-Îðîñûí õàìòàðñàí Áèîëîãèéí èæ á¿ðýí ýêñïåäèöèéí öºëèéí ñóäàëãààíû õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä 1977-1985 îíóóäàä Àëòàéí ºâºð ãîâèéí Ýõèéí ãîëûí áàÿí á¿ðä, ò¿¿íèé îð÷ìûí ñóóðèí ñóäàëãààíû 6 òàëáàéä (Ñåìåíîâ, Áîðêèí, 1985; Ñåìåíîâ, 1985; 1986; 1987; 1991), 1995-1996 îíóóäàä Ãîâü Ãóðâàí Ñàéõàíû áàéãàëèéí öîãöîëáîð ãàçðûí áàÿíá¿ðä, öàâ òîëãîä, çàãàí îé, õàðãàíàò öºë, ýëñýí ìàíõàí á¿õèé íóòàãò òóñ òóñ ÿâóóëæýý (Reading íàð, 1999). Ìîíãîë îðîíä äàëàéí ò¿âøèíýýñ äýýø 600-2000 ìåòðò òîõèîëäîíî (Áîðêèí íàð, 1990; Àíàíüåâà íàð, 1997). Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîëä òàðõàí àìüäðàõ íóòàã 647, 991êì2 ãýæ ¿íýëýãäñýí.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóë, óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿åä õºðñ õóóëàõ, ãàçàð òàðèàëàíãèéí çîðèóëàëòààð õàãàëàí áîëîâñðóóëàõ ÿâöàä àìüäðàõ îð÷èí ýâäýð÷ öîîõîð õîíèí ã¿ðâýëèéí òîî òîëãîéä ñºðºã íºëººëíº. Áàñ ìàëûí õºëä ãèøãýãäýõ, ìàøèíä äàéðóóëàõ ýðñäýë áèé. Æèë äàðààëñàí ãàíãèéí óëìààñ õîîë òýæýýëèéí õîìñäîëä îðîõ, ºâëèéí õàõèð õ¿éòíýýñ è÷ýýíäýý õºëäºõ çýðãýýð òîî òîëãîé íü õîðîãäîõ ìàãàäëàë ºíäºð. Ãýõäýý õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû ººð÷ëºëò ýñâýë õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû àëü íü ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîéä èë¿¿ ñºðºã íºëººëäãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà.

49

Æèíõýíý ã¿ðâýëèéí îâîã. Lacertidae

13. Eremias argus Peters, 1869

Ò¿ãýýìýë íýð: Ìîíãîë ã¿ðâýë, Mongolian racerunner (Frank, Ramus, 1996).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: Àíàíüåâà íàð (1997) E. a. barbouri Schmidt, 1925, E. a. argus Peters, 1869 ãýñýí õî¸ð ñàëáàð ç¿éë Ìîíãîëä òàðõñàí õýìýýí íîòëîäîã. Èæèë íýð: Podarces argus Strauch, 1876; Eremias barbouri Schmidt, 1925. Àíãèëàë ç¿éí òýìäýãëýãýý: Íóòãèéí áàðóóí ºìíºä õýñýã òóõàéëáàë Àëòàéí ºâºð ãîâèéí Àòàñ óóëûí àðûí Òîîðîéí íóðóóíû òàñàðõàéòñàí ïîïóëÿöèéã òóñãàéëàí ñóäàëæ, ãåíåòåêèéí øèíæèëãýý õèéí, àíãèàëàë ç¿éí òºëºâ áàéäëûã íàðèéâ÷ëàí òîäðóóëàõ øààðäëàãàòàé.Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: ¯íýëãýý õèéãäýýã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë (Àíàíüåâà íàð, 1998; Terbish íàð, 2006). Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí. Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë ã¿ðâýëèéí òàðõàö íóòãèéí 8 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäñàí (Terbish íàð, 2006; UNEP-WCMC, 2006).

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ (Áàéãàëü íóóðûí ºìíºä õýñýã, ×èò ìóæèéí áàðóóí ºìíºä õýñýã, Áóðèàä), Õÿòàäûí íóòàã (ªâºð Ìîíãîë, Ëèàîíèíãèéí ºìíºä õýñãýýñ Æèàíãñó õ¿ðòýë, áàðóóí òèéø Êèíãõàé õ¿ðòýë), Ìîíãîëûí òºâ áîëîí äîðíîä íóòàã, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ (Uetz íàð, 2006).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ýíý ç¿éë íü öºëºðõºã õýýð, õýýðèéí á¿ñèéí õóóðàé õýâ øèíæèéí ÿíç á¿ðèéí àìüäðàõ îð÷èíä èäýýøèí íóòàãøäàã (Àíàíüåâà íàð, 1997). Õàíãàé, Õýíòèéí íóðóóíû çàðèì õýñýã, Äîðíîä Ìîíãîëûí òàë õýýð, Óìàðä ãîâèéí óóëûí õýýðèéí çàðèì íóòàãò òîõèîëäîíî (Terbish íàð, 2006). Ìºí Ìîíãîë Àëòàéí íóðóóíû Áóëãàí ãîëûí ñàâ, Àëòàéí ºâºð ãîâü, Íóóðóóäûí õºíäèé, Ãîâü Àëòàéí íóðóó, Äîðíîä ãîâü çýðýã íóòãèéí öºëºðõºã õýýð, õýýðýýð ýëáýã (Àíàíüåâà íàð, 1997). Ãîâü Àëòàéí íóðóóíû Ãóðâàí Ñàéõàíû áàéãàëèéí öîãöîëáîð ãàçðûí óóëûí áîëîí òàëàðõàã íóòàãò (áàÿíá¿ðä, õàðãàíà á¿õèé ààðàã òîëãîä, çàãò öºë, ýëñýí ìàíõàí) òîõèîëäîíî (Ìºíõáàÿð, 1981: Reading íàð, 1999). Ìîíãîë îðîíä äàëàéí ò¿âøíººñ äýýø 600-2050 ìåòðò àìüäàðíà (Áîðêèí íàð, 1990). Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîë äàõü òàðõàí àìüäðàõ íóòàã íü 767,569 êì2. Öîîõîð õîíèí ã¿ðâýë ºðãºí óóäàì òàðõàöòàé, òîî òîëãîé ýëáýã àìüòàí òóë õýýðèéí á¿ñèéí õýâ øèíæèéã èëýðõèéëýã÷ íýã èíäèêàòîð áîëäîã. Òàðõàöûí ç¿¿í õýñãýýð íîìèíàòèâ ñàëáàð ç¿éë, áàðóóí õýñãýýð íü E. a. barbouri ñàëáàð ç¿éë òàðõæýý (Áîðêèí, 1990).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Õîâîðäëûí òàëààð ìýäýý áàðèìò áàéõã¿é. Ãýâ÷ áèîòîïûí ç¿éë ó÷èð óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä ãàçðûí õºðñ ýâäýðñýíýýñ áîëæ òàðõàö íóòàãò òîî òîëãîé õîìñäîõ ìàãàäëàëòàé.

50

14. Eremias arguta (Pallas, 1773)

Ò¿ãýýìýë íýð: Òîëáîò ã¿ðâýë, Steppe racerunner, Racerunner, Arguta.Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: E. a. potanini Bedriaga 1912Èæèë íýð: Lacerta arguta Pallas, 1773; Podarcis variabilis; Wagler, 1830

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: ¯íýëãýý õèéãäýýã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà. Õºðø çýðãýëäýýõ Õÿòàäûí ïîïóëÿöèàñ ñýëáýãäýõ áîëîìæòîé ÷ ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý, í¿¿äýë øèëæèëòýä ñààä áîëîõ ºíäºð óóë áîëîí áóñàä øàëòãààíû òàëààðõ ìýäýýëýë áàðàã ¿ã¿é. Öààøèä äýýðõ ÷èãëýëýýð íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà õèéõ øààðäëàãàòàé. Ìîíãîë îðîíä ýíý ç¿éëèéí òàðõàö íóòàã õÿçãààðëàãäìàë, õîâîð ç¿éë ãýæ ¿çäýã (Terbish íàð, 2006). Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí Óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä õîâîð çýðýãëýëýýð òóñ òóñ á¿ðòãýãäñýí (Ìºíõáàÿð, 1987; Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997). Òàðõàö íóòãèéí 18 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí (Terbish íàð, 2006; UNEP-WCMC, 2006).

Äýëõèéí òàðõàö: Ç¿¿í óìàðä Ðóìûí, Óêðàéíû ºìíºä íóòàã, Òóðê (Szczerbak, 1974), ÎÕÓ-ûí áàðóóí ºìíºä (ºìíºäººñ óìàðä Êàâêàç, ç¿¿í òèéø Óðàë ãîë õ¿ðòýë), Ã¿ðæèéí ç¿¿í õýñýã, Ìîëäàâûí ºìíºä õýñýã, Àðìåí (Ñåâàí ãîëûí ñàâ), Óìàðä Èðàí, Óìàðä Àçàðáàéæàí, Êàçàõñòàíû áàðóóí, ç¿¿í õýñýã, Óçáåêèñòàí, Òàæèêèñòàí, Êèðãèçñòàí, Õÿòàäûí áàðóóí óìàðä õýñýã (Øèíæààí, ªâºð Ìîíãîë), Ìîíãîëûí áàðóóí ºìíºä õýñýã (Uetz íàð, 2006).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Õîâä àéìãèéí ¯åí÷, Áóëãàí, Àëòàé ñóìûí íóòàã, Ç¿¿í ãàðûí ãîâèéí çàã, íîõîé øýýðýí, òýñýã, îðòóóç, áàãëóóð çýðýã áóò ñººã á¿õèé õàéðãà ÷óëóóò öºëººð òîõèîëäîíî (Ìºíõáàÿð, Øàãäàðñ¿ðýí, 1968; Îðëîâà, Òýðáèø, 1986; Òýðáèø, 1989; Ìºíõáàÿð, 1987; Ñåìåíîâ, Ìóíõáàÿð, 1996; Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997). Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîëûí òàðõàö íü äýëõèéí òàðõàöûí ç¿¿í óìàðä õèë áîëäîã. Ìîíãîëä äàëàéí ò¿âøèíýýñ äýýø 1200-2000 ìåòðò òîõèîëäîíî (Îðëîâà, Òýðáèø, 1986; Àíåíüåâà íàð, 1997). Òàðõàí àìüäðàõ íóòàã íü Ìîíãîëûí õýìæýýíä 20,811êì2 ãýæ ¿íýëñýí. Õîâîðäëûí øàëòãààíÕýò õ¿éòðýëò, ãàí çýðýã áàéãàëü, öàã óóðûí òîõèðîìæã¿é íºõöëèéí óëìààñ òîî òîëãîé íü õîâîðäîõ ìàãàäëàëòàé ÷ õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû ººð÷ëºëò áîëîí õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû àëü íü èë¿¿ ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëäãèéã õàðààõàí òîãòîîã¿é áàéíà.

51

15. Eremias multiocellata Günther, 1872

Ò¿ãýýìýë íýð: Ìîãîé ã¿ðâýë, Multi-cellated racerunner (Frank, Ramus, 1996).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: Ìîãîé ã¿ðâýëèéí E. m. bannikowi Szcerbak, 1973; E. m. multiocellata Günther, 1872; E. m. kozlowi Bedriaga, 1907; E. m. yarkandensis ãýñýí äºðâºí ñàëáàð ç¿éëèéã òýìäýãëýñýí áºãººä Ìîíãîë îðîíä E. m. bannikowi; E. m. multiocellata õýìýýõ õî¸ð ñàëáàð ç¿éë òîõèîëäîíî (Øåðáàê, 1974; Áîðêèí íàð, 1990). Öààøèä ç¿éëèéí äîòîîä àíãèëàë ç¿éí òàëààð íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé. Èæèë íýð: Podarces multiocellata Strauch, 1876; Podarces planiceps Strauch, 1876; Eremias yarkandensis Blanford, 1875

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: ¯íýëãýý õèéãäýýã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë (Terbish íàð, 2006). Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí. Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîãîé ã¿ðâýëèéí òàðõàö íóòãèéí 18 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäñàí (Terbish íàð, 2006; UNEP-WCMC, 2006).

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñûí ç¿¿í ºìíºä íóòàã (Òóâà), Êàçàõñòàíû ç¿¿í áîëîí ç¿¿í ºìíºä íóòàã, Óçáåêèñòàí, Õÿòàäûí áàðóóí õîéä íóòàã (Øèíæààí, Êèíãõàéãààñ ç¿¿í òèéø ªâºð Ìîíãîë, áàðóóí òèéø Ëèàîíèíã õ¿ðòýë), Ìîíãîëûí ºìíºä íóòàã, Êèðãèçñòàí, (Uetz íàð, 2006).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ýíý íü Ìîíãîë îðíû ãîâü öºëèéí á¿ñ íóòãààð ò¿ãýýìýë òàðõñàí äºðâºí ç¿éë (P. versicolor; A. pipiens; E. przewalskii; E. multiocellata) ã¿ðâýëèéí íýã þì (Àíàíüåâà íàð, 1998; Ðîãîâèí íàð, 2001, Òýðáèø, 2004). Àëòàéí ºâºð ãîâü, Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Ìîíãîë Àëòàéí íóðóó, Ãîâü Àëòàéí íóðóó, Íóóðóóäûí õºíäèé, Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Óìàðä ãîâü, Äîðíîä ãîâü, Àëàøàà ãîâü çýðýã íóòàãò òàðõñàí (Ìºíõáàÿð, 1976à; Àíàíüåâà íàð, 1997; Terbish íàð, 2006). Ìîíãîë îðîíä äàëàéí ò¿âøíººñ äýýø 600-2700 ìåòðò òîõèîëäîíî (Àíàíüåâà íàð, 1997). Ìîíãîë îðíû áàðóóí á¿ñ íóòãààð E. m. bannikowi, áóñàä íóòãààð E. m. multiocellata õýìýýõ ñàëáàð ç¿éë òóñ òóñ òàðõæýý (Ùåðáàê, 1974). Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîë äàõü òàðõàí àìüäðàõ òàëáàé 657,900 îð÷èì êì2 ãýæ ¿íýëñýí.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîëò, óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí óëìààñ àìüäðàõ îð÷èí äîðîéòîõ íü ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîé áóóðàõ íýã øàëòãààí áîëíî. Òàðõàö íóòàãò àìüäðàõ ìàõàí èäýøò àìüòäûí òîî òîëãîéí ºñºëò, ãàí, çóä çýðýã áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººãººð ìîãîé ã¿ðâýëèéí òîî òîëãîé áóóðàõ ìàãàäëàë ºíäºð.

52

16. Eremias przewalskii (Strauch, 1878)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ãîâèéí ã¿ðâýë, Gobi racerunner (Frank, Ramus, 1996).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: E. p. przewalskii (Strauch, 1876); E. p. tuvensis Szczerbak, 1970 (Ùåðáàê, 1974; Îðëîâà, 1992)Èæèë íýð: Podarces (Eremias) przewalskii Strauch, 1876; Podarces (Eremias) kessleri Strauch, 1876; Podarces (Eremias) brachydactyla Strauch, 1876; Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: ¯íýëãýý õèéãäýýã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë (Terbish íàð, 2006). Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí. Ýíý ç¿éëèéã äîðíûí àíàãààõ óõààíä àøèãëàõ çîðèëãîîð àðèëæààëàõ ¿éë ÿâö èõýñâýë äàõèí ¿íýëýõ øààðäëàãàòàé.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ãîâèéí ã¿ðâýëèéí òàðõàö íóòãèéí 18 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäñàí (Terbish íàð, 2006; UNEP-WCMC, 2006).

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ (Òóâàãèéí ºìíºä õýñýã), Õÿòàäûí óìàðä íóòàã, Ìîíãîë (Flint, 1960; Pope, 1935; Schmidt, 1927; Szczerbak, 1974; Ìºíõáàÿð, 1976à; Orlova, 1992; Òýðáèø íàð, 2006).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû áàðóóí áîëîí ºìíºä íóòãèéí öºëèéí ýëñýðõýã õºðñòýé íóòãààð ò¿ãýýìýë òàðõæýý (Áàííèêîâ, 1958; Ùåðáàê, 1974; Ìºíõáàÿð, 1976; Òýðáèø, 1989). Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Ìîíãîë Àëòàéí íóðóó, Ãîâü Àëòàéí íóðóó, Àëòàéí ºâºð ãîâü, Íóóðóóäûí õºíäèé, Óìàðä ãîâü, Äîðíîä ãîâü, Àëàøàà ãîâü çýðýã íóòãóóäàä òàðõñàí (Terbish íàð, 2006). E. p. przewalskii ñàëáàð ç¿éë Ìîíãîë îðíû ºìíºä íóòãààð, E. p. tuvensis ñàëáàð ç¿éë áàðóóí õîéä íóòãààð òóñ òóñ àìüäàðíà (Ùåðáàê, 1974; Îðëîâà, 1992). Ìîíãîë îðîíä äàëàéí ò¿âøíººñ äýýø 760-1800 ìåòðò òýìäýãëýñýí (Ùåðáàê, 1974; Àíàíüåâà íàð, 1997). Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîë äàõü òàðõàí àìüäðàõ äýâñãýð íóòãèéí íèéò òàëáàé 585,814 îð÷èì êì2 ãýæ ¿íýëñýí Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Äîðíî äàõèíä àðäûí óëàìæëàëò ýìíýëýãò ýìèéí ò¿¿õèé ýäèéí çîðèëãîîð îëáîðëîí, àìüòíû äýëã¿¿ðò õóäàëäààëäàã òóõàé àëáàí áóñ ìýäýý áèé. Áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîëûí óëìààñ àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîë ¿¿ñýõ íü ýíý ç¿éë àìüòíû òîî òîëãîéí õîâîðäëûí øàëòãààíû íýã áîëíî. Ìàõ÷èí àìüòäûí òîî òîëãîéí ºñºëò, ãàí, çóä çýðýã áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí íºëººãººð õîðîãäîõ ìàãàäëàë ºíäºð.

53

17. Eremias vermiculata Blanford, 1875

Ò¿ãýýìýë íýð: Çàãàëò ã¿ðâýë, Variegated Racerunner (Frank, Ramus, 1996).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: Îäîîãîîð ñàëáàð ç¿éëèéí òàëààð ñóäàëãàà õèéãäýýã¿é.Èæèë íýð: Poderces (Eremias) pewzowi Strauch, 1876

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: ¯íýëãýý õèéãäýýã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòãèéí õ¿ðýýíä ºíäºð íÿãòøèëòýé, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë (Terbish íàð, 2006). Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí. Õàìãààëñàí áàéäàë: Çàãàëò ã¿ðâýëèéí òàðõàö íóòãèéí 38 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäñàí (Terbish íàð, 2006; UNEP-WCMC, 2006).

Äýëõèéí òàðõàö: Êàçàõñòàíû ç¿¿í íóòàã, Õÿòàäûí áàðóóí óìàðä íóòàã (Øèíæààíààñ ç¿¿í òèéø ªâºð Ìîíãîë õ¿ðòýë), Ìîíãîëûí òºâ áîëîí ºìíºä íóòàã (Ìºíõáàÿð, 1976à; Àíàíüåâà íàð, 1998; Êóáûêèí, 1984; Uetz íàð, 2006). Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Àëòàéí ºâºð ãîâü, Àëàøàà ãîâü öºëèéí áàÿíá¿ðäýýð òàðõñàí. Óìàðä ãîâüä õî¸ð öýãò òýìäýãëýñýí (Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1981; Ñåìåíîâ, Áîðêèí, 1992; Àíàíüåâà íàð, 1997; Terbish íàð, 2006). Ìîíãîë îðîíä äàëàéí ò¿âøíººñ äýýø 750-1450 ìåòðò òîõèîëäîíî (Áîðêèí, 1986, 1986à; Ñåìåíîâ, Áîðêèí, 1986; Àíàíüåâà íàð, 1997). Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîë äàõü òàðõàí àìüäðàõ òàëáàé 104,530 îð÷èì êì2 ãýæ ¿íýëñýí.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîëûí (óóë óóðõàé) óðøãààð îð÷íû õîìñäîë ¿¿ñýõ íü õîâîðäëûí øàëòãààí áîëîõ ¿íäýñòýé. Ìàõ÷èí àìüòäûí òîî òîëãîéí ºñºëò, ãàí, çóä çýðýã áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí íºëººãººð õîðîãäîõ ìàãàäëàë ºíäºð.

18. Lacerta agilis Linnaeus, 1758

Ò¿ãýýìýë íýð: Ãàâøãàé ã¿ðâýë, Sand lizard (Frank, Ramus, 1996).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: Ìîíãîëä L.a. exigua Eichwald, 1831 õýìýýõ ñàëáàð ç¿éë òýìäýãëýñýí (Òýðáèø, Ìºíõáàÿð, 1988). Èæèë íýð: Òîäîðõîéã¿éÎëîí óëñûí ¿íýëãýý: ¯íýëãýý õèéãäýýã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: ¯íýëýõ áîëîìæã¿é

54

¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òîî òîëãîéí õóâüä ýíý ç¿éëèéí äýëõèéí ïîïóëÿöèéí íýãýýñ áàãà õóâü íü Ìîíãîë îðîíä òîõèîëäîõûí çýðýãöýý òàðõàö íóòãèéí òàëáàé íü òóñ óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí íýãýýñ áàãà õóâèéã ýçýëäýã ó÷èð ¿íýëýõ áîëîìæã¿é áàéâ.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ãàâøãàé ã¿ðâýëèéí òàðõàö íóòàã óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäààã¿é áàéíà (Terbish íàð, 2006; UNEP-WCMC, 2006).

Äýëõèéí òàðõàö: Ôðàíö, Àíãëèéí ºìíºä íóòàã, Áåëüãè, Íèäåðëàíä, Ãåðìàí, Íîðâåãèéí ç¿¿í ºìíºä íóòàã, Øâåéöàðü, Ëþêñýíáóðã, Èòàëèéí ç¿¿í õîéä íóòàã, Äàíè, Àâñòðè, ×åõ, Õîðâàò, Ïîëüøèéí áàðóóí íóòàã, Øâåä, Áîñíè Ãåðöåãîâèí, Óíãàð, Ñåðáè Ìîíòåíåãðî, Àëáàíè, Ãðåê, Ðóìûí, Ëàòâè, Ëèòâà, Ìàêåäîí, Ýñòîíè, Áîëãàð, Óêðàéí (Äíåïð ìºðíèé ç¿¿í õýñýã, Óêðàéíû áàðóóí íóòàã), Áåëàðóñü, Òóðêèéí ç¿¿í óìàðä íóòàã, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ìîëäàâ, Ã¿ðæ, Àðìåí, Àçàðáåéæàí, Êàçàõñòàí, Õÿòàäûí áàðóóí óìàðä íóòàã (Øèíæààíû áàðóóí íóòàã), Ìîíãîëûí áàðóóí óìàðä íóòàã, Êèðãèçñòàí (Uetz íàð, 2006).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë Àëòàéí íóðóóíû áàðóóí, áàðóóí ºìíºò õýñýã, Áàÿí, Ñîíãèíîò ãîëûí ñàâ äàãóó àðöíû á¿ëãýìäýëòýé óóë òîëãîäîîð òàðõàíà (Òýðáèø, Ìºíõáàÿð, 1988; Terbish íàð, 2006). Ìîíãîë îðîíä äàëàéí ò¿âøíººñ äýýø 1700-2500 ìåòðò òîõèîëäîíî (Òýðáèø, Ìºíõáàÿð, 1988). Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîë äàõü òàðõàí àìüäðàõ òàëáàé 2485 îð÷èì êì2 ãýæ ¿íýëñýí.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ýíý ç¿éëèéí õîâîðäëûí òàëààðõè ñóäàëãààíû ìýäýý áàðèìò ¿ã¿é.

19. Zootoca vivipara Jacquin, 1787

Ò¿ãýýìýë íýð: Çóëçàãàëàã÷ ã¿ðâýë, Viviparous lizard, ñommon lizard (Frank, Ramus, 1996).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: Z. v. vivipara Jacquin, 1787Èæèë íýð: Lacerta vivipara Íèêîëüñêèé, 1905 Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, õýâèéí íÿãòøèëòàé ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí. Ýíý ç¿éë äýëõèéí õýìæýýíä ºðãºí òàðõñàí áºãººä Ìîíãîëä äýëõèéí òàðõàöûí íýãýýñ áàãà õóâü òîõèîëäîæ áàéãàà õýäèé ÷ ýíý íü òóñ óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí íýãýýñ èë¿¿ õóâèéã ýçëýæ áàéãàà þì. Ýíý ¿ç¿¿ëýëò õàìãààëëûí ¿íýëãýýíèé íýã ¿íäñýí øàëãóóð áîëíî. Õºðø çýðãýëäýýõ Õÿòàä áîëîí Îðîñûí ïîïóëÿöèàñ çîõèõ õýìæýýíä òýòãýãäýõ áîëîìæòîé. Õàìãààëñàí áàéäàë: Çóëçàãàëàã÷ ã¿ðâýëèéí òàðõàö íóòãèéí 25 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäñàí (UNEP-WCMC, 2006)

55

Äýëõèéí òàðõàö: Çóëçàãàëàã÷ ã¿ðâýë Èðëàíä, Ïèðåíåéí õîéãîîñ ç¿¿í òèéø Êîëûì, Øàíòàðûí àðëóóä, Ñàõàëèí õ¿ðòëýõ Åâðàçèéí ºðãºí óóäàì íóòàãò òàðõæýý (Àíàíüåâà íàð, 1997). Òàðõàëòûí õîéä õèë Õîéò òóéë õ¿ðíý (Áàííèêîâ íàð, 1977).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë Àëòàéí íóðóóíû áàðóóí õîéä íóòàã, Õýíòèéí íóðóó, Õºâñãºë, Èõ Õÿíãàíû óóëñûí îé òàéãà, óóëûí õýýðèéí á¿ñýýð òàðõæýý. Äàðõàäûí õîòãîðûí Óëààí òàéãà îð÷èìä óóëûí òóíäðò òýìäýãëýñýí (Ìºíõáààòàð, Öýâýýíìÿäàã, 2002; Ìºíõáààòàð, 2003; Terbish íàð, 2006). Ìîíãîë îðîíä äàëàéí ò¿âøíººñ äýýø 1300-2900 ìåòðò òîõèîëäîíî (Àíàíüåâà íàð, 1997). Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîë äàõü òàðõàí àìüäðàõ òàëáàé 115,619 îð÷èì êì2 ãýæ ¿íýëñýí.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé òàâüñàí ò¿éìðèéí óðøãààð îð÷íû äîðîéòîë áèé áîëñîí íü õîâîðäóóëàõ øàëòãààí áîëæ áàéíà. Ìºí ìîä áýëòãýë, àøèãò ìàëòìàëûí îëáîðëîëò çýðýã áàéãàëèéí íººöèéí àøèãëàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ àìüäðàõ îð÷èí íü õîìñäîëä îðîõ ìàãàäëàëòàé. Æèë äàðààëñàí ãàí ãà÷èã, ìºíõ öýâäãèéí ãýñýëò, óðãàìëûí óðãàöûí áóóðàëò çýðýã íü ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîéä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ áàéãàëèéí áîäèò øàëòãààí áîëíî.

56

Ìîãîéí ñàëáàð áàã. Serpentes

Àâàðãà ìîãîéí îâîã. Boidae

20. Eryx tataricus Lichtenstein, 1823

Ò¿ãýýìýë íýð: Òýìýýí ñ¿¿ë ìîãîé, Tatar sand boa (Frank, Ramus, 1996).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: E. t. tataricus (Lichtenstein, 1823)Èæèë íýð: Boa tatarica Lichtenstein, 1823

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: ¯íýëãýý õèéãäýýã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éë ºðãºí óóäàì íóòàãò òàðõñàí õýäèé ÷ òîî òîëãîé öººí, íÿãòøèë áàãà (Terbish íàð, 2006). Òàðõàö íóòãèéí çàðèì õýñýã íü òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäñàí ÷ àøèãò ìàëòìàë çýðýã áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîëò, õóð òóíàäàñíû òàòðàë, óðãàöûí áóóðàëòòàé óÿëäñàí èäýø òýæýýëèéí õîìñäîë çýðýã õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà, áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí óëìààñ àìüäðàõ îð÷èí äîðîéòîí, òîî òîëãîé íü áóóðàõ ýðñäýë ýðñ íýìýãäýæ áàéíà. Îäîîãîîð ýíý ç¿éëèéã õîâîð çýðãèéí àíãèëàëä îðóóëàõ áîëîìæã¿é ÷ öààøäûí ñóäàëãààãààð ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé áóóð÷ áàéãàà íü íîòëîãäâîë À øàëãóóðààð äàõèí ¿íýëýõýä õ¿ðíý.

Õàìãààëñàí áàéäàë: CITES-ûí Õàâñðàëò II (UNEP-WCMC, 2006), Ìîíãîë óëñûí Óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä õîâîð çýðýãëýëýýð òóñ òóñ á¿ðòãýãäñýí (Ìºíõáàÿð, 1987; Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997). Òýìýýí ñ¿¿ë ìîãîéíû òàðõàö íóòãèéí 33 îð÷èì õóâü íü Ãîâèéí èõ áîëîí Ãîâèéí áàãà äàðõàí öààçàò ãàçàð çýðýã óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçðûí íóòàã äýâñãýðò õàìðàãäñàí (Terbish íàð, 2006; UNEP-WCMC, 2006).

Äýëõèéí òàðõàö: Èðàí, Êàçàõñòàíû ç¿¿í íóòàã, Òóðêìåíèñòàí, Óçáåêèñòàí, Àôãàíèñòàí, Ïàêèñòàíû áàðóóí íóòàã, Òàæèêñòàí, Õÿòàäûí áàðóóí óìàðä íóòàã (Øèíæààí, Ãàíñóãààñ ªâºð Ìîíãîë, Íèíãõà õ¿ðòýë), Ìîíãîëûí ºìíºä íóòàã, Êèðãèçñòàí (Uetz íàð, 2006).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Àëàøàà ãîâèéí Áîðçîí, Àëòàéí ºâºð ãîâèéí Çýýìýã, Íîãîîí öàâ, Òîëü áóëàã, Ýõèéí ãîë, Òàõèéí øàð íóðóóíû áàðóóí õýñýã, Íîãîîí äîâîíãèéí óñ, Óìàðä ãîâèéí Óóëûí õóäàã çýðýã ãàçàðò òàðõæýý (Ìºíõáàÿð, 1976à; Ñåìåíîâ, Ìóíõáàÿð, 1996; Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997; Terbish íàð, 2006). Ìîíãîë îðîíä äàëàéí ò¿âøíººñ äýýø 700-1800 ìåòðò òîõèîëäîíî (Àíàíüåâà íàð, 1997). Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîë äàõü òàðõàí àìüäðàõ òàëáàé 84,551 îð÷èì êì2 ãýæ ¿íýëñýí.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ãîâü öºëèéí çàã, ñóõàé çýðýã óðãàìëûã õýò àøèãëàñíààñ àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîëä îðóóëæ áàéíà. Æèë äàðààëñàí ãàí ãà÷èã, áóëàã øàíäûí øèðãýëò ýíý ç¿éëèéã õîâîðäóóëàõ øàëòãààí õýäèé ÷ õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû ººð÷ëºëò ýñâýë õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà.

57

Íàðèéí ìîãîéí îâîã. Colubridae

21. Coluber spinalis (Peters, 1866)

Ò¿ãýýìýë íýð: Íàðèéõàí ìîãîé, íàðèéí ìîãîé, slender racer (Frank, Ramus, 1996).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: C. s. spinalisÈæèë íýð: Masticophis spinalis Peters, 1866; Hierophis spinalis Schmidt, 1988

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: ¯íýëãýý õèéãäýýã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Õÿçãààðëàãäìàë òàðõàöòàé, áàãà ñóäëàãäñàí ç¿éë (Terbish íàð, 2006), Ýíý ç¿éë ºðãºí óóäàì íóòàãò òàðõñàí ÷ òîî òîëãîé öººí. Ãàí çóä áîëîõ, èäýø òýæýýëèéí õîìñäîë, áàéãàëèéí íººö, àøèãò ìàëòìàëûí îëáîðëîëò çýðýã áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººãººð àìüäðàõ îð÷èí äîðîéòîí, ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîé áóóð÷ áàéãààã òîãòîîâîë À øàëãóóðààð äàõèí ¿íýëæ õîâîðäëûí àíãèëàëä îðóóëàõ áîëîìæòîé. Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí Óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä õîâîð çýðýãëýëýýð òóñ òóñ á¿ðòãýñýí (Ìºíõáàÿð, 1987; Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997). Íàðèéí ìîãîéí òàðõàö íóòãèéí 24 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäñàí (Terbish íàð, 2006; UNEP-WCMC, 2006). Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàíû äîðíîä íóòàã, Õÿòàäûí õîéä íóòàã (Øèíæàíû áàðóóí íóòãààñ Õåèîíãæèàíû ç¿¿í íóòàã õ¿ðòýë, õîéøîî Æèàíãñó, Øàíòóíã, Íîíàí, Ãàíñó, Ñþÿàí, Øàíñè, Õîïåé, Æåõîë), Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ (Uetz íàð, 2006).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Öºë, öºëºðõºã õýýð, õóóðàé õýýðèéí á¿ñèéí õàä àñãàòàé óóëñûí ýíãýð, áýë, äýðñ, õàðìàã, áóäàðãàíà çýðýã áóò, ñººã á¿õèé ýëñýðõýã õºðñòýé ãàçàð àìüäàðíà. (Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997). Àëòàéí ºâºð ãîâèéí Çàõóé, Çàðìàí, Àæ Áîãä, Òîñò, Íî¸í, Ãîâü Àëòàéí íóðóóíû Èõ Áîãä, Íóóðóóäûí õºíäèéä Îðîã íóóð, Õîëáîîëæ íóóð, Õàíãàé íóðóóíû ç¿¿í ºìíºä ¿ç¿¿ð, Óìàðä ãîâèéí Äýëãýðõàíãàé, Áàÿí äîâ, Òàëûí õóäàã, Àëàøàíü ãîâèéí Áóóðûí íóðóó, Õàíáîãä, Çóðàìòàé óóë, Õîîëîéí ãàøóóí, Äîðíîäãîâü, Äàðüãàíãà Ñóëèíõýýð çýðýã ãàçðààñ òýìäýãëýæýý (Áàííèêîâ, 1958; Ìºíõáàÿð, 1971, 1982; Ñåìåíîâ & Øåíáðîò, 1986; Àíàíüåâà íàð, 1997). Ìºí Õàíãàé, Õýíòèé íóðóóíû çààã íóòàã Îðõîí ãîëûí õºíäèé Öàãààí òîëãîéí ñàíãèéí àæ àõóéí îð÷èìä òýìäýãëýãäñýí (Terbish íàð, 2006). Ìîíãîë îðîíä äàëàéí ò¿âøíººñ äýýø Îðîã íóóðûí õîòãîðûí 1200 ìåòðýýñ Íî¸í óóëûí 1900 ìåòðò òîõèîëäîíî (Àíàíüåâà íàð, 1997). Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîë äàõü òàðõàí àìüäðàõ òàëáàé 388,313 îð÷èì êì2 ãýæ ¿íýëñýí.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Æèë äàðààëñàí ãàí ãà÷èã, ãîâèéí áàÿí á¿ðä¿¿äèéí äîðîéòîë, áóëàã øàíäûí øèðãýëò çýðýã íü ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîéã áóóðóóëàõ ¿íäñýí

58

øàëòãààí áîëíî. Ò¿ëýý, ò¿ëøíèé çîðèëãîîð ìîä áóòûã ò¿¿õ, àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóë, îëáîðëîëò çýðýã àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû íºëººãººð àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîë áèé áîëæ, òàðõàö íóòàã íü õóìèãäàí, íÿãòøèë íü áóóðàõ ìàãàäëàë íýí ºíäºð.

22. Elaphe dione (Pallas, 1773)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ðàøààíû ìîãîé (Ìîíãîë), Steppes rat snake, Dione snake, Pallas’ coluber ((Frank and Ramus, 1996)).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: E. d. dione Pallas, 1773Èæèë íýð: Coluber dione Pallas, 1773.

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: ¯íýëãýý õèéãäýýã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë (Terbish íàð, 2006). Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí. Õàìãààëñàí áàéäàë: Ðàøààíû ìîãîéí òàðõàö íóòãèéí 10 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäñàí. Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîë äàõü òàðõàö íóòàã óóäàì ó÷ðààñ íèéò óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçðûí íóòàã äýâñãýðò òîõèîëäîíî (Terbish íàð, 2006; UNEP-WCMC, 2006). Äýëõèéí òàðõàö: Óêðàéíû ç¿¿í íóòàã, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ã¿ðæ, Àðìåí, Èðàí, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Àçàðáåéæàí, Êàçàõñòàí, Òóðêìåíèñòàí, Óçáåêèñòàí, Àôãàíèñòàí, Òàæèêñòàí, Õÿòàäûí óìàðä íóòàã (ºìíººñ Ñû÷óàíû áàðóóí íóòàã õ¿ðòýë, Æèàíãñóãèéí ç¿¿í íóòàã, Êèàíãñó, Øàíòóíã, Øàíñè, Øåíñè, Ãàíñó, õîéø ×àíã Æèàíã ãîë õ¿ðòýë), Ìîíãîë, Êèðãèçñòàí, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ (Uetz íàð, 2006).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû ãîâü, öºëèéí á¿ñýýñ õîéò õýñãèéí îé òàéãà õ¿ðòýëõ ºðãºí óóäàì íóòàãò, ºíäºð óóëûí á¿ñýýñ áóñàä áàéãàëèéí ÿíç á¿ðèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ðò òàðõàí àìüäàðíà (Ìºíõáàÿð, 1976á; Aíàíüåâà íàð, 1997; Òýðáèø, Ìºíõáàÿð, 2004). Õàðèí Ìîíãîë îðíû ç¿¿í ºìíºò õýñýã, Àëòàéí ºâºð ãîâèéí ¿ëýìæ íóòãààñ îäîîãîîð ýíý ç¿éëèéã òýìäýãëýýã¿é. Ýíý íü ñóäàëãàà õèéãýýã¿éòýé õîëáîîòîé òóë öààøèä äóðüäñàí á¿ñ íóòàãò ðàøààíû ìîãîéí òàðõàöûí öýã¿¿ä òýìäýãëýãäýõ ¿íäýñòýé. Ìîíãîë îðîíä äàëàéí ò¿âøíººñ äýýø 600-3000 ìåòðò òîõèîëäîíî (Àíàíüåâà íàð, 1997). Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîë äàõü òàðõàí àìüäðàõ òàëáàé 1,356,223 îð÷èì êì2 ãýæ ¿íýëñýí. Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ýíý ç¿éë ÿíç á¿ðèéí áèîòîïûã õàìàðñàí ºðãºí óóäàì òàðõàöòàé ó÷ðààñ õîâîðäëûí øàëòãààí òºäèé õýìæýýãýýð îëîí ÿíç áàéíà. ªâëèéí õ¿éòýí, ãàí ãà÷èã, óðãàöûí áóóðàëòòàé óÿëäñàí õîîë òýæýýëèéí õîìñäîë, ¿íýã, õÿðñ, ìàõ÷èí øóâóóä çýðýã íü ðàøààíû ìîãîéí òîî òîëãîéä ñºðãººð íºëººëºõ áàéãàëèéí ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä áîëíî. Õîò ñóóðèí, çàñìàë çàì, óñàí öàõèëãààí ñòàíö çýðýã äýä á¿òöèéí áàéãóóëàìæèéã áàðüæ áàéãóóëàõ áîëîí áàéãàëèéí íººö, áàÿëãèéí õàéãóóë, àøèãëàëò, îëáîðëîëò çýðýã õ¿íèé òºðºë á¿ðèéí ¿éë àæèëëàãààíû íºëººãººð àìüäðàõ

59

îð÷èí äîðîéòîõ íü ðàøààíû ìîãîéí òàðõàö íóòãèéã õóìüæ, àìüäðàõ îð÷íû ÷àíàð áàéäëûã äîðîéòóóëàí, òîî òîëãîéã áóóðóóëàõ ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éëñ àæýý.

23. Elaphe schrenckii (Strauch, 1813)

Ò¿ãýýìýë íýð: Õàð ìºðíèé öàðèã ìîãîé (Ìîíãîë), Amur rat snake, Great black, Manchurian black, Siberian rat snake (Frank, Ramus, 1996).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: E. s. schrenkii Strauch, 18736Èæèë íýð: Coluber schrenkii Boulenger, 1894

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: ¯íýëãýý õèéãäýýã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: ¯íýëýõ áîëîìæã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí äýëõèéí ïîïóëÿöèéí íýãýýñ áàãà õóâü íü Ìîíãîë îðîíä òîõèîëäîíî. Ìºí Ìîíãîë äàõü òàðõàö íóòãèéí õýìæýý íü òóñ óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí íýãýýñ áàãà õóâèéã ýçýëäýã. Õàð ìºðíèé öàðèã ìîãîéã Ìîíãîëä 1983 îíä Õÿíãàíû íóðóóíû áàðóóí õýñýã, Íºìðºãèéí ãîëûí ñàâä óñ ãàòàëæ ÿâàõûã ãàíöõàí óäàà ë àæèãëàæýý (Áîðêèí íàð, 1990; Àíàíüåâà íàð, 1997). Ñóäàëãààíû äýýæ õàðààõàí öóãëóóëààã¿é. Öààøèä Èõ Õÿíãàíû óóëñûí Íºìðºã ãîëûí äàãóó ñóäàëãàà õèéæ Ìîíãîë îðîíä àìüäàðäàã ýñýõèéã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîõ øààðäëàãàòàé.Õàìãààëñàí áàéäàë: Õàð ìºðíèé öàðèã ìîãîéí òàðõàö íóòãèéí 81 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäñàí (UNEP-WCMC, 2006).

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ (Àìàð ìºðºí, Ïðèìîðûí õÿçãààð), Õÿòàäûí òºâ áîëîí óìàðä íóòàã (Æåõîë, Õîïåé, Øàíñè), Ìîíãîëûí äîðíîä íóòàã, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ (Uetz íàð, 2006).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Èõ Õÿíãàíû óóëñ, Íºìðºã, Äýãýý ãîëûí ñàâ äàãóó îéò õýýð, óóëûí õýýð, íóãààð íóòàãøèõ áîëîìæòîé (Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997; Terbish íàð, 2006). Ìîíãîë îðîíä äàëàéí ò¿âøèíýýñ äýýø 500-1000 ìåòðò òîõèîëäîíî (Àíàíüåâà íàð, 1997). Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîë äàõü òàðõàí àìüäðàõ òàëáàé 823 îð÷èì êì2 ãýæ ¿íýëñýí

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ýíý ç¿éëèéí õîâîðäëûí øàëòãààí õàðààõàí òîäîðõîéã¿é áàéíà. Õàðèí Íºìðºãèéí ãîëä òàâèõààð çýõýæ áóé ã¿¿ð çýðýã íü ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ ìàãàäëàëòàé.

60

24. Natrix natrix (Linnaeus, 1758)

Ò¿ãýýìýë íýð: Óñíû ìîãîé, European grass snake, Grass snake (Frank, Ramus, 1996).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: N. n. scutata (Pallas, 1771)Èæèë íýð: Tropidonotus natrix Linnaeus, 1758; Coluber natrix Linnaeus, 1758

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ìîíãîë îðîíä õÿçãààðëàãäìàë òàðõàöûíõàà õýìæýýíä õîâîð, öººí òîîãîîð òîõèîëäîõ, áàãà ñóäàëñàí ç¿éë þì (Terbish íàð, 2006). Àìüäðàõ îð÷èí äîðîéòîí, ýêîëîãèéí íºõöºë ººð÷ëºãäñºíººñ ýíý ç¿éëèéí òàðõàö íóòàã õóìèãäàí, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé áóóðàõ õàíäëàãàòàé áàéíà. ßëàíãóÿà Òóóë, Õàðàà, Åðºº çýðýã çàðèì ãîëûí ñàâ íóòàãò àøèãò ìàëòìàë, áàéãàëèéí áóñàä íººöèéí îëáîðëîëò èõýññýíèé óðøãààð îð÷íû õîìñäîë, áîõèðäëûã áèé áîëãîñîí áàéíà. Ýíý íü óã ç¿éëèéí ïîïóëÿöèä õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ ¿ç¿¿ëæ áóé çîíõèëîõ ñºðºã íºëººëë¿¿ä áîëíî. Õýðýâ öààøèä õàìãààëëûí òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâàõã¿é áîë À øàëãóóðààð äàõèí ¿íýëæ õîâîðäëûí àíãèëàëä îðóóëàõ ¿íäýñòýé. Õàìãààëñàí áàéäàë: Óñíû ìîãîéí òàðõàö íóòãèéí 11 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäñàí (UNEP-WCMC, 2006).

Äýëõèéí òàðõàö: Ìàðîêêî, Àëæèð, Ïîðòóãàë, Ýñïàíè, Ôðàíö (Êîðñèêà), Àíãëè, Íèäåðëàíä, Ãåðìàí, Íîðâåãè, Øâåéöàðü, Ëþêñåíáóðã, Èòàëè, Òóíèñ, Äàíè, Àâñòðè, ×åõ, Ñëîâåí, Õîðâàò, Øâåä, Ïîëüø, Áîñíè Ãåðöåãîâèí, Óíãàð, Àëáàí, Ôèíëàíä, Ãðåê, Êèïð, Ðóìûí, Ìàêåäîí, Ëàòâè, Ëèòâà, Ýñòîíè, Óêðàéí, Áîëãàð, Áåëàðóñü, Òóðê, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ìîëäàâ, Ñèðè, Ã¿ðæ, Àðìåíè, Èðàíû óìàðä íóòàã, Àçàðáåéæàí, Êàçàõñòàí, Òóðêìåíèñòàí, Õÿòàäûí áàðóóí óìàðä íóòàã (Øèíæààí), Ìîíãîëûí óìàðä íóòàã (Uetz íàð, 2006). Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ýíý ç¿éëèéí Äýëõèéí òàðõàöûí ºìíºä õèë Ìîíãîë îðíû õîéä íóòãèéí øèëì¿¿ñò áîëîí õîëèìîã îé, íóãà, íàìãàðõàã çàðèì íóòàãòàé äàâõöäàã. Ñýëýíãý, Îðõîí, Îíîí, Óëç ãîëóóäûí ñàâ, Õºâñãºë îð÷ìûí íóòãààð òàðõæýý ((Ìºíõáàÿð, 1976á; Ñåìåíîâ, Ìóíõáàÿð, 1996; Àíàíüåâà íàð, 1997; Terbish íàð, 2006). Ìîíãîë îðîíä óñíû ìîãîéã òýìäýãëýñýí öººí õýäýí öýã íü äàëàéí ò¿âøíººñ äýýø 500-600 ìåòð ºðãºãäæýý. Ãýâ÷ ýíý ç¿éëèéí ºíäðèéí òàðõàëòûí òàëààðõ áîäèò áàðèìò õàðààõàí òîäîðõîé áóñ. Áóñàä óëñàä õèéñýí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çâýë äàëàéí ò¿âøèíýýñ äýýø 2000-2500 ìåòðò òîõèîëääîã áàéíà (Àíàíüåâà íàð, 1997). Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîë äàõü ýçëýí àìüäðàõ òàëáàé 130,692 îð÷èì êì2 ãýæ ¿íýëñýí.

Õîâîðäëûí øàëòãààí: Õóð òóíàäàñ áàãàñ÷, ãîë, ãîðõè õàòàæ øèðãýí, àìüäðàõ îð÷èí äîðîéòñîíîîñ õî¸ð íóòàãòàí àìüòàä áººíººðºº óñòäàã. Èéíõ¿¿ èäýø òýæýýëèéí ãîë ýõ ¿¿ñâýð ¿ã¿é áîëñíîîð óñíû ìîãîéí òîî òîëãîé ýðñ õîðîãäîõ á¿ðýí ¿íäýñòýé. Ãîë, ìºðíèé

61

ñàâ äàãóóõ àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóë, îëáîðëîëò çýðýã óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíû íºëººãººð àìüäðàõ îð÷èí äîðîéòîõ íü ýíý ç¿éë àìüòíû òîî òîëãîéä ñºðãººð íºëººëæ áóé õ¿íèé ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë áîëíî. Ãîëûí óñ áîõèðäñîíîîñ ýíý ç¿éëèéí èäýø áîëîã÷ àìüòäûí òîî òîëãîé ìºí áóóð÷ áàéíà. Îðîñ, Õÿòàä óëñàä ýíý ç¿éëèéã öóãëóóëàí àìüòíû äýëã¿¿ðò õóäàëäààëäàã.

25. Psammophis lineolatus (Brandt, 1838)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ñóì ìîãîé, Steppe ribbon racer (Frank, Ramus, 1996).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: P. l. lineolatus Brandt, 1838Èæèë íýð: Coluber (Taphrometopon) lineolatus Brandt, 1836; Coluber caspius Lichtenstein, 1823; Chorisodon sibericum Dumeril and Bibron, 1854; Taphrometopon lineolatum Boulenger, 1896; Psammophis triticeus Wall, 1912.

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: ¯íýëãýý õèéãäýýã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì ÷ òîî òîëãîé ñèéðýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí. Õàìãààëñàí áàéäàë: Ñóì ìîãîéí òàðõàö íóòãèéí 29 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäñàí (UNEP-WCMC, 2006).

Äýëõèéí òàðõàö: Èðàí, Àçàðáåéæàí, Êàçàõñòàíû ç¿¿í ºìíºä íóòàã, Òóðêìåíèñòàí, Óçáåêèñòàí, Àôãàíèñòàí, Ïàêèñòàí, Òàæèêñòàí, Êèðãèçñòàí, Õÿòàäûí áàðóóí õîéä íóòàã (Ãàíñó, Íèíãõèà, Øèíæààí), Ìîíãîë (Uetz íàð, 2006).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Àëòàéí ºâºð ãîâü, Ãîâü Àëòàéí íóðóó, Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Àëàøàà ãîâü, Óìàðä ãîâü, Äîðíîä ãîâü çýðýã íóòãèéí öºë, öºëºðõºã õýýðýýð òàðõàíà (Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997; Terbish íàð, 2006). Àëòàéí ºâºð ãîâèéí õóóðàé öºëèéí äýä á¿ñ äýõ Ýõèéí ãîëûí áàÿíá¿ðäýä òýìäýãëýãäñýí (Ñåìåíîâ, Áîðêèí, 1992). Ìîíãîë îðîíä äàëàéí ò¿âøèíýýñ äýýø 700-2000 ìåòðò òîõèîëäîíî (Áîðêèí íàð, 1990; Àíàíüåâà íàð, 1997). Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîë äàõü òàðõàí àìüäðàõ òàëáàé 345,932 îð÷èì êì2 ãýæ ¿íýëñýí.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Aøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóë, îëáîðëîëòûí ¿éë àæèëëàãàà ýð÷èìæèõ çýðýã õ¿íèé îëîí òàëò ¿éë àæèëëàãààíû íºëººãººð àìüäðàõ îð÷èí õîìñäîæ áàéíà.

62

Õîð÷èãíóóðò ìîãîéí îâîã. Viperidae

26. Gloydius halys (Pallas, 1776)

Ò¿ãýýìýë íýð: Áàìáàé õîíøîîðò, Halys pit viper, Asian viper.Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: G. h. halys (Pallas, 1776); G. h. carganus (Eichwald, 1831) (Àíàíüåâà íàð, 1997)Èæèë íýð: Ancistrodon halys Nikolskii, 1916, Agkistrodon halys (Pallas, 1776)

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: ¯íýëãýý õèéãäýýã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë (Terbish íàð, 2006). Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí. Õàìãààëñàí áàéäàë: Áàìáàé õîíøîîðò ìîãîéí òàðõàö íóòãèéí 12 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäñàí (UNEP-WCMC, 2006).

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñûí ºìíºä áîëîí ç¿¿í ºìíºä õýñýã, Èðàíû óìàðä íóòàã, Êàçàõñòàí (Âîëãà ìºðíººñ Óðàë ìºðíèé õîîðîíä), Óçáåêèñòàí, Àôãàíèñòàíû ç¿¿í íóòàã, Òàæèêñòàí, Êèðãèçñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë, Òóðêìåíèñòàí (Uetz íàð, 2006).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû ãîâü öºë, óóëûí õýýð, îéò õýýð, îé õºâ÷ çýðýã áàéãàëèéí ¿íäñýí á¿ñ á¿ñë¿¿ðò ºðãºí òàðõñàí (Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997; Terbish íàð, 2006). Äàðõàäûí õîòãîð, Ìîíãîë Àëòàéí íóðóóíû Àëòàé Òàâàí áîãä îð÷ìûí íóòãààñ áóñàä á¿õ íóòãààñ òýìäýãëýæýý (Ìºíõáàÿð, Òýðáèø, 1997). Ìîíãîë îðîíä äàëàéí ò¿âøíººñ äýýø 600-3100 ìåòðò òîõèîëäîíî (Áîðêèí íàð, 1990). Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîë äàõü ýçëýí àìüäðàõ òàëáàé 1,520,465 îð÷èì êì2 ãýæ ¿íýëñýí.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîëò, àøèãëàëòààñ (óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë, õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ, îé ìîä îãòëîõ, ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýõ ã.ì.) àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîë, äîðîéòîë ¿¿ñýõ íü ýíý ç¿éëèéí òàðõàëò, òîî òîëãîéä ñºðãººð íºëººëæ áîëíî.

27. Vipera berus (Linnaeus, 1758)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ýãýë çàãàëìàéò ìîãîé, Adder, Northern viper (Frank, Ramus, 1996).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: V. b. berus (Linnaeus, 1758) (Áîðêèí íàð, 1990)Èæèë íýð: Coluber berus Linnaeus, 1758 (Uetz íàð, 2006)

63

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: ¯íýëãýý õèéãäýýã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ýìçýã, D2¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Õÿçãààðëàãäìàë òàðõàëòòàé, õîâîð òîõèîëääîã, íÿãòøèë áàãàòàé ç¿éë. Ìîíãîëä õèéñýí ñóäàëãààíû ìýäýý, áàðèìò òóí áàãà (Terbish íàð, 2006). Ýíý ç¿éëèéí ýçëýí àìüäðàõ íóòàã íü îéðîëöîîãîîð 6000 êì2, òàâààñ öººí áàéðøèë íóòàãòàé áºãººä àìüäðàõ îð÷íû ÷àíàð áóóð÷, òàðõàö íóòãèéí õýìæýý íü õóìèãäñààð áàéíà. Òèéìýýñ D2 øàëãóóðààð ¿íýëýí Ýìçýã ãýñýí àíãèëàëä îðóóëàâ. Õºðø óëñûí ïîïóëÿöèéí áîäãàëèéí øèëæèëò, ñóóðøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýýã õýâýýð ¿ëäýýâ.Õàìãààëñàí áàéäàë: Òàðõàö íóòãèéí 9 õóâü îð÷èì íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòàãò õàìðàãäñàí (Terbish íàð, 2006; UNEP-WCMC, 2006).

Äýëõèéí òàðõàö: Ôðàíö, Àíãëè, Áåëüãè, Íèäåðëàíä, Ãåðìàí, Íîðâåãè, Ùâåéöàðü, Óìàðä Èòàëè, Äàíè, Àâñòðè, Ñëîâåí, ×åõ, Õîðâàò, Øâåä, Ïîëüø, Áîñíè-Ãåðöåãîâèí, Ñåðáè Ìîíòåíåãðî, Óíãàð, Ôèíëàíä, Àëáàí, Ðóìûí, Áîëãàð, Ìàêåäîí, Ëàòâè, Ëèòâà, Ýñòîíè, ÎÕÓ, Áàðóóí óìàðä Õÿòàä (Øèíæèàí, Æèëèí), Ìîíãîë, ÁÍÀÑÀÓ (Uetz íàð, 2006).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë Àëòàéí íóðóó, Õºâñãºë, Õýíòèéí áàðóóí õýñãèéí Åðºº ãîëûí ñàâààñ òýìäýãëýæýý. Øèëì¿¿ñò îé á¿õèé õàä, ÷óëóóò óóëñûí ýíãýð, õàæóóãààð ãîë òºëºâ òîõèîëäîíî (Òýðáèø, Ìºíõáàÿð, 1989; Ñåìåíîâ, Ìºíõáàÿð, 1996; Terbish íàð, 2006). Ýãýë çàãàëìàéò ìîãîéí Ìîíãîë äàõü òàðõàëòûí çóðàãò öýãýýð òýìäýãëýñýí ìýäýýëýë íü íýëýýä ýðòíèéõ áºãººä ýíý ç¿éëèéã íóòãèéí õîéä õýñýãò îäîîãîîñ 100-ààä æèëèéí ºìíº òýìäýãëýñýí áàéíà. Ìîíãîëä äàëàéí ò¿âøèíýýñ äýýø 1000-2750ì ºíäºðò íóòàãëàäàã (Àíàíüåâà íàð, 1997).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ýíý ç¿éëèéí õîâîðäëûí øàëòãààíû òàëààð ìýäýý áàðèìò òóí áàãà. Õýíòèéí íóðóóíä ÿâóóëæ áóé áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîëòûí àëèâàà ¿éë àæèëëàãàà ýãýë çàãàëìàéò ìîãîéí àìüäðàõ îð÷íûã äîðîéòîëä îðóóëàõ ìàãàäëàëòàé.

64

ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÍÎÌ ÇÎÕÈÎË

Àíàíüåâà, Í.Á., Ìóíõáàÿð, Õ., Îðëîâ, Í.Ë., Îðëîâà, Â.Ô., Ñåìåíîâ, Ä.Â., Òýðáèø, Õ. (1997). Çåìíîâîäíûå è ïðåñìûêàþùèåñÿ ìîíãîëèè. Ïðåñìûêàþùèåñÿ. ÊÌÊ ëòä. Ìîñêâà, 416ñ

Áàííèêîâ, À.Ã. (1958). Ìàòåðèàëû ïî ôàóíå è áèîëîãèè àìôèáèé è ðåïòèëèé Ìîíãîëèè. Áþëë. Ìîñê. Î-âà èñïûò. Ïðèð., îòä. Áèîë. Ò. 63. Âûï. 2. 71-91.

Áàííèêîâ, À.Ã., Äàðåâñêèé, È.Ñ., Èùåíêî, Â.Ã., Ðóñòàìîâ, À.Ê., Ùåðáàê, Í.Í. (1977) Îïðåäåëèòåëü çåìíîâîäíûõ è ïðåñìûêàþùèõñÿ ôàóíû ÑÑÑÐ. Ïðîñâåùåíèå. Ìîñêâà. 414ñ.

Áåäðÿãà, ß.Â. (1909). Çåìíîâîäíûå è ïðåñìûêàþùèåñÿ. Íàó÷íûå ðåçóëüòàòû ïóòåøåñòâèé Í. Ì. Ïðæåâàëüñêîãî ïî Öåíòðàëüíîé Àçèè. Îòä. Çîîë. Ò.3. ×.1 Âûï. Ç. ÑÏá. Ñ. 279-502.

Áîðêèí, Ë.ß. (1975). Ïðàâèëüíîå íàçâàíèå ñòðîìîðäîé ëÿãóøêè Rana arvalis Nilsson, 1842. Çîîë. Æóðí. 1975. Ò.54. âûï. 9. 1410-1411.

Áîðêèí, Ë.ß. (1986). Çîîãåîãðàôè÷åñêèé àíàëèç ãåðïåòîôàóíû Ìîíãîëèè. Ïðèðîäíûå óñëîâèÿ è áèîëîãè÷åñîèå ðåñóðñû ÌÍÐ: Òåç. Äîêë. Ìåæäóíàð. Êîíô. Ìîñêâà. 129-130.

Áîðêèí, Ë.ß., Âîðîáüåâà, Ý.È., Äàðåâñêèé, È.Ñ., Ìóíõáàÿð, Õ. è äð. 1988. Çåìíîâîäíûå è ïðåñìûêàþùèåñÿ ÌÍÐ. Çåìíîâîäíûå. Ì.: Íàóêà, 248ñ.

Áîðêèí, Ë.ß., Ñåìåíîâ, Ä.Â. (1986). Òåìïåðàòóðà è ñóòî÷íàÿ àêòèâíîñòü ïåñòðîé êðóãëîãîëîâêè Phrynocephalus versicolor (Reptilia, agamidae) â Çààëòàéñêîé Ãîáè (íà ïðèìåðå ïóñòûííîãî ñòàöèîíàðà è Áîëüøîãî Ãîáèéñêîãî çàïîâåäíèêà). Çîîëîãè÷åñêèå Æóðíàë 65(11): 1655-1663.

Áîðêèí, Ë.ß., Òýðáèø, Õ., Öàóíå, È.À. 1986. Òåòðàïëîèäíàÿ è äèïëîèäíûå ïîïóëÿöèè æàá ãðóïïû Bufo viridis èç Ìîíãîëèè. Äîêë. ÀÍ ÑÑÑÐ. Ò. 287, ¹3. Ñ. 760-764.

Áîðêèí, Ë.ß., Ìóíõáàÿð, Õ., Îðëîâ, Í.Ë., Ñåìåíîâ, Ä. Â., Òýðáèø, Õ. (1990). Ðàñïðîñòðàíåíèå ðåïòèëèé â Ìîíãîëèè. Ðåïòèëèè ãîðíûõ è àðèäíûõ òåððèòîðèé: ñèñòåìàòèêà è ðàñïðîñòðàíåíèå. Òðóäû çîîëîãè÷åñêîãî èíñòèòóòà ÀÍ ÑÑÑÐ. Ò 207. 22-138.

Ãóìèëåâñêèé, Á. À. (1932). Ê ôàóíå àìôèáèé Áàéêàëè è Çàáàéêàëüÿ. Äîêë. ÀÍ ÑÑÑÐ. Ñåð. À, N 15. Ñ. 374-382.

Äàâàà, Í., Ìºíõáàÿð, Õ., Ëõàìñ¿ðýí, Í. (1990). Øèâýð ã¿ëìýðèéí øèíý îëäâîð. Øèíæëýõ Óõààí Àìüäðàë. ¹3

65

Äàíçàí, Ã. (1963). Àìüòàí ñóäëàëûí íýð òîìú¸î. Óëñûí íýð òîìü¸îíû êîìèññûí ìýäýý. ¹45-46, 1-121õ

Êóáûêèí, Ð.À. 1984. Íîâûé äëÿ ôàóíû ÑÑÑÐ âèä-öåíòðàëüíîàçèàòñêàÿ èëè ïåñòðàÿ ÿùóðêà (Eremias vermiculata Blanford, 1875) èç Âîñòî÷íîãî Êàçàõñòàíà. Òðóäû Çîîë. Èí-òà ÀÍ ÑÑÑÐ. Ò.124. Ñ.143-144.

Êóçüìèí, Ñ.Ë., Ìóíõáàÿð, Õ., Îþóí÷èìýã, Æ. (1986). Îá ýêîëîãèè è ðàñïðîñòðàíåíèè ñèáèðñêîãî óãëîçóáà (Hynobius keyserlingii Dyb.) â Ìîíãîëèè. Ãåðïåòîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ â ÌÍÐ. Ìîñêâà. ÈÝÌÝÆ ÀÍ ÑÑÑÐ. Ñ. 59-73

Kuzmin, S.L., Borkin, L.J., Munkhbayar, Kh., Vorobjeva, E.I. and Semenov, D.V. (1988). Amphibians and reptiles of Mongolia. General Aspects. Amphibia. Science, Moscow. 248 pp. (In Russian)

Kóçüìèí, Ñ.Ë. (1999). The amphibians of the Former Soviet Union. Pensoft Series Faunistica No. 12. Sofi a, Moscow. (In Russian)

Ëèòâèíîâ, Í.È. (1981). Ñèáèðñêèé óãëîçóá â Ïðèõóáñóãóëüå. Ïðèðîäíûå óñëîâèÿ è áèîëîãè÷åñêèå ðåñóðñû íåêîòîðûõ ðàéîíîâ ÌÍÐ. Èðêóòñê. 82-83.

Ëèòâèíîâ, Í.È., Ñêóðàòîâ, Í.Â. (1986). Ê ýêîëîèè ñèáèðñêîãî óãëîçóáà â ãîðàõ Ïðèõóáñóãóëüÿ. Ïðèðîäíûå óñëîâèÿ è ðåñóðñû Ïðèõóáñóãóëüÿ. Èðêóòñê. 131-134.

Ëèõíîâà, Î.Ï. (1992). Áèîõèìè÷åñêèé ïîëèìîðôèçì, ñèñòåìàòèêà è ôèëîãåíèÿ ÿùåðèö ðîäà Phrynocephalus (Agamidae, Reptilia). Àâòîðåôåðàò äèññ. Êàíä. Áèîë. Íàóê. Ìîñêâà. 24ñ.

Ëèõíîâà, Î.Ï., Ìèëèøíèêîâ, À.Í (1988). Ãåíåòè÷åñêàÿ äèôôåðåíöèàöèÿ è òàêñîíîìèÿ ÿùåðèö ðîäà Phrynocephalus ãðóïïû guttatus (Agamidae, Reptilia). Ïðîáëåìû ìèêðîýâîëþöèè. Ìîñêâà. Íàóêà. 105-106

Ìàçèê, Å.Þ., Êàäûðîâà, Á.Ê., Òîêòîñóíîâ, À.Ò. (1976). Îñîáåííîñòè êàðèîòèïà çåëåíîé æàáû (Bufo viridis) Êèðãèçèè. Çîîë. Æóðíàë. Ò. 55, âûï. 11. Ñ. 1740-1742.

Ìèëèøíèêîâ, À.Í., Ëèõíîâà, Î.À. (1986). Íåêîòîðûå îñîáåííîñòè ãåíåòè÷åñêîé èçìåí÷èâîñòè â ïîïóëÿöèÿõ ïåñòðîé êðóãëîãîëîâêè (Phrynocephalus versicolor Str.) Ìîíãîëèè è Òóâû. Ãåðïåòîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ â Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêå. Ìîñêâà. 143-153.

Ìºíõáààòàð, Ì., Àðèóíáîëä, Æ. (2001). Øèâýð ã¿ëìýð (Salamandrella keyserlenkii Dyb) Îíîí ãîëûí ñàâààñ îëäîâ. Centrel Asian Ecosystem. 197

Ìºíõáààòàð, Ì,. Öýâýýíìÿäàã, Í. (2002). Çóëçàãàò ã¿ðâýë Äîðíîä Ìîíãîëîîñ îëäîâ. Ìîíãîë îðíû øóâóó, õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷èä. ¹1 Óëààíáààòàð. 222-223.

Ìºíõáààòàð, Ì. (2003). Äîðíîä Ìîíãîëûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷èä. ÓÁ. 76õ

66

Ìºíõáàÿð, Õ. (1962). Ìîíãîë îðíû çàðèì ãàçàð óñíàà ÿâàã÷èä áà õýâëýýð ÿâàã÷äûí òóõàé òýìäýãëýë. ÌÓÈÑ ÝØ á¿òýýë. Óëààíáààòàð, 51-56.

Ìºíõáàÿð, Õ. (1968). Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí àìüòäûí òîäîðõîéëîõ áè÷èã. Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷. ¹1 15-20õ

Ìºíõáàÿð, Õ. (1968). Ìîíãîë îðíû õýâëýýð ÿâàã÷ àìüòäûí òîäîðõîéëîõ áè÷èã. Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷. ¹1. 34-37õ

Ìºíõáàÿð, Õ (1971). Çàìáà ã¿ðâýëèéí øèíý ñàëáàð ç¿éë – Agama stoliczkana altaica subsp. nov. Øèíæëýõ Óõààí Àêåäåìèéí á¿òýýë. ¹ 4. 116-117.

Ìºíõáàÿð, Õ. (1976à) Ãîâü öºëèéí ã¿ðâýë. Øèíæëýõ óõààí, òåõíèê ¹ 6. 88-92

Ìºíõáàÿð, Õ. (1976á). Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, õýâëýýð ÿâàã÷èä. Óëààíáààòàð, ÓÕ¯. 167õ.

Ìóíõáàÿð, Õ. (1977). Ãîáèéñêèé ãîëîïàëûé ãåêêîí, Gymodactylus elongatus Blanford íîâûé äëÿ Ìîíãîëèè âèä ÿùåðèö. Òðóäû Çîîë. Èí-òà ÀÍ ÑÑÑÐ. Ò 74. 73-74

Ìóíõáàÿð, Õ. (1980). Ðåïòèëèè. Ïóñòûííèå ñòåïè è ñåâåðíûå ïóñòûíè ÌÍÐ. × 1 Ïðèðîäíûå óñëîâèÿ (Áóëãàí ñóì). Áèîë. ðåñóðñû è ïðèðîä. óñëîâèÿ ÌÍÐ. Ò. 14. 101-106

Ìóíõáàÿð, Õ. (1981). Íîâûå äàííûå î ðàñïðîñòðàíåíèè íåêîòîðûõ àìôèáèé è ðåïòèëèé Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè. Òðóäû Çîîë. Èí-òà ÀÍ ÑÑÑÐ. Ò.101. Ñ.52-56.

Ìºíõáàÿð, Õ. (1987). Õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷èä. ÁÍÌÀÓ-ûí Óëààí íîì. III õýñýã, 63-69.

Ìºíõáàÿð, Õ., Òýðáèø, Õ. (1981). Ìîíãîë îðíû çàãàëò ã¿ðâýë (Eremias vermiculata Blanford, 1875)-èéí àíãèëàë ç¿é, òàðõàëò, ýêîëîãèéí òóõàé. ÓÁÄÑ-èéí ýðäýì øèíæèëãýý, çààõ àðãûí áè÷èã. 17-ð áîòü. Óëààíáààòàð. Õóóä. 13-21.

Ìºíõáàÿð, Õ., Òýðáèø, Õ. (1991). Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷èä. Óëñûí Õýâëýëèéí ãàçàð. Óëààíáààòàð. 60õ

Ìºíõáàÿð, Õ., Òýðáèø, Õ. (1997). Õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷èä. Ìîíãîë óëñûí óëààí íîì. III, IV á¿ëýã. Óëààíáààòàð. 133-150

Ìºíõáàÿð, Õ., Òýðáèø, Õ., Ìºíõáààòàð, Ì (2001). Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéã òîäîðõîéëîõ áè÷èã. Óëààíáààòàð.

Ìºíõáàÿð, Õ., Ä.Ýðýãäýíäàãâà. (1970). Äîðíîä Ìîíãîëûí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí òóõàé. ÓÈÑ-èéí Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áè÷èã. ¹27.

Ìºíõáàÿð, Õ., Øàãäàðñ¿ðýí, Î. (1968). Eremias arguta Pall. Ìîíãîëîîñ îëäîâ. Studia Museologica. T.1. Fasc. 1-8. C. 125-129.

67

Íèêîëüñêèé, À.Ì. (1905). Ïðåñìûêàþùèåñÿ è çåìíîâîäíûå Ðîññèéñêîé èìïåðèè (Herpetologica Rossica). Çàï. Èìï. Àêàä. Íàóê. Ñïá. 8 ñåð. Ôèç-ìàò. îòä. Ò.17. ¹1. II+518ñ.

Íèêîëüñêèé, À.Ì. (1918). Çåìíîâîäíûå (Amphibia) Ïòã., 311ñ. (Ôàóíà Ðîññèè è ñîïðåäåëüíèõ ñòðàí).

Íèêîëüñêèé, À.Ì. (1925). Ê ôàóíå çåìíîâîäíûõ è ïðåñìûêàþùèõñÿ Âîñòî÷íîé Ñèáèðè. Äîêë. ÀÍ ÑÑÑÐ. 351ñ.

Îðëîâà, Â.Ô. (1984). Çåìíîâîäûå è ïðåñìûêàþùèåñÿ Ìîíãîëèè. Ïðèðîäíûå óñëîâèÿ è áèîëîãè÷åñêèå ðåñóðñû íåêîòîðûõ ðàéîíîâ ÌÍÐ. Òåç. Äîêë. Áðàòèñëàâà. 117-119.

Îðëîâà, Â.Ô., Ñåìåíîâ, Ä.Â. (1986). Ðàñïðîñòðàíåíèå Çåìíîâîäûõ è ïðåñìûêàþùèõñÿ Ìîíãîëèè. Çîîãåîãðàôè÷åñêîå ðàéîíèðîâàíèå ÌÍÐ. ÈÝÌÝÆ ÀÍ ÑÑÑÐ. Ìîñêâà. 91-108.

Îðëîâà, Â.Ô., Òýðáèø, Õ. (1986). Ìàòåðèàëû ïî ãåðïåòîôàóíå Äæóíãàðñêîé Ãîáè. Ãåðïåòîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ â ÌÍÐ. Ìîñêâà. ÈÝÌÝÆ ÀÍ ÑÑÑÐ. Ñ. 95-110

Ïèñàíåö, Å.Ì. (1978). Î íîâîì ïîëèïëîèäíîì âèäå æàá Bufo danatensis Pisanetz sp. n. èç Òóðêìåíèè. Äîê. ÀÍ ÓÑÑÐ. Ãåîë. Õèì. È áèîë. Íàóêè. ¹3. Ñ. 280-284.

Ùåðáàê, Í.Í., Êîòåíêî, Ò.È. è äð. (1993). Ðàçíîöâåòíàÿ ÿùóðêà. Êèåâ. Íàóêîâà äóìêà. 240c

Ðà÷êîâñêàÿ, E.È. (1993). Ðàñòèòåëüíîñòü ãîáèéñêèõ ïóñòûíü ìîíãîëèè. Íàóêà, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã. 132 ñ.

Ñåìåíîâ, Ä.Â. 1985. Ïîâåäåíèå ïåñòðîé êðóãëîãîëîâêè (Phrynocephalus versicolor). Çîîë. æóðíàë. Ò.64. Âûï. 10. Ñ. 1454-1555.

Ñåìåíîâ, Ä.Â. 1986. Ìàòåðèàëû ïî èçìåí÷èâîñòè è âíóòðèâèäîâîé ñèñòåìàòèêå (Phrynocephalus versicolor Str.) â Ìîíãîëèè. Ãåðïåòîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ â ÌÍÐ. Ìîñêâà. Ñ.157-173.

Ñåìåíîâ, Ä.Â. (1987). Ñèñòåìàòèêà, ýêîëîãèÿ è ïîâåäåíèå êðóãëîãîâîê ãðóïïû “guttatus” (Reptilia, Agamidae, Phrynocephalus). Àâòîðåôåðàò äèññ.. êàíä. Áèîë. Íàóê. Ìîñêâà. 17ñ.

Ñåìåíîâ, Ä.Â. (1991). Èçìåí÷èâîñòü ïàðàìåòðîâ ïðîñòðàíñòâåííîãî ðàñïðåäëåíèÿ îñîáåé â ïîïóëÿöèÿõ ïåñòðîé êðóãëîãîëîâêè Phrynocephalus versicolor Str. (Reptilia, Agamidae) â Ýêîëîãèÿ. ¹3. Ñ.77-81.

Ñåìåíîâ, Ä.Â., Áîðêèí, Ë.ß (1985). Ïåðåìåùåíèå è èíäèâèäóëüíûå ó÷àñòêè ó ïåñòðîé êðóãëîãîëîâêè Phrynocephalus versicolor (Reptilia, Agamidae) â Çààëòàéñêîé Ãîáè, Ìîíãîëèè. Çîîë. æóðíàë. Ò.64. Âûï. 1. Ñ.252-263.

68

Ñåìåíîâ, Ä.Â., Áîðêèí, Ë.ß (1986). Çåìíîâîäíûå è ïðåñìûêàþùèåñÿ. Ïóñòûíè Çààëòàéñêîé Ãîáè. Ïðèðîäíûå óñëîâèÿ, ýêîñèñòåìû è ðàéîíèðîâàíèå (Ïðèðîäíûå ðåñóðñû è áèîëîãè÷åñîèå óñëîâèÿ Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè Ò. 27). Ìîñêâà. Íàóêà. 114-119

Ñåìåíîâ, Ä.Â., Øåíáðîò, Ã.È. (1986). Ìàòåðèàëû ïî ãåðïåòîôàóíå þãî-âîñòî÷íîé Ìîíãîëèè. Ãåðïåòîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ â Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêå. Ìîñêâà. 110-119.

Ñåìåíîâ, Ä.Â,. Øåíáðîò, Ã.È. (1989). Òàêñîíîìè÷åñêîå ïåñòðîé êðóãëîãîëîâêè Phrynocephalus versicolor (Reptilia, Agamidea) Ìîíãîëèè. Çîîë. æóðíàë. Ò.68. Âûï. 12. Ñ. 79-87.

Ñåìåíîâ, Ä.Â., Ìóíõáàÿð, Õ. (1996). Êëàññû Çåìíîâîäíûå è ïðåñìûïàþùèåñÿ. Ðåäêèå æèâîòíûå Ìîíãîëèè (Ïîäâîíî÷íûå), Ãëàâà II, 40-71

Ñîâîëîâñêèé, Â.Â. (1975). Ñðàâíèòåëüíî-êàðèîëîãè÷åñêîå èçó÷åíèå ÿùåðèö ñåì. Agamidae. II Õðîìîñîìíûå íàáîðû ïÿòè âèäîâ ðîäà Agama. Öèòîëîãèÿ. Ò. 16. ¹1. 91-93.

Òîêàðü, À.À. (1990). Ñèñòåìàòèêà çìåé ðîäà Eryx (Serpentes, Boidae). Àâòîðåôåðàò äèññ. êàíä. áèîë. íàóê. Êèåâ. 21ñ.

Òýðáèø, Õ. (1989). Ãåðïåòîôàóíà þãî-çàïàäíîé ÷àñòè ÌÍÐ è åå ïðèðîäíî-õîçÿéñòâåííîå çíàÿåíèå. Àôòîðåôåðàò äèññèðòàö. Êàíä. Áèîë. Íàóê. Óëààíáààòàð. 25ñ

Òýðáèø, Õ. (2004). Àëòàéí ªâºð ãîâèéí õî¸ðíóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí òàðõàëò, ýêîëîãèéí ñóäàëãààíû ¿íäñýí ¿ð ä¿í, öààøäûí ÷èãëýë. Àëòàéí ºâºð ãîâèéí ýêîñèñòåìèéí çàðèì ñóäàëãààíû òîéì. Óëààíáààòàð. Õóóä. 122-144.

Òýðáèø, Õ. (2004). Õàð-óñ íóóðûí ñàâ ãàçðûí ìºëõºã÷èä. Õàð-óñ íóóð îð÷ìûí áàéãàëèéí íººö, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû òîéì ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí ýìõýòãýë. 93-105

Òýðáèø, Õ., Êóçüìèí. Ñ.Ë. (1985). Îá ýêîëîãèè æàá Çàïàäíîé Ìîíãîëèè. ÌÓÈÑ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áè÷èã. ¹1, 2 (88,90). Óëààíáààòàð. Õóóä. 83-93.

Òýðáèø, Õ., Ìóíõáàÿð, Õ. (1988). Ãàâøãàé ã¿ðâýëèéí øèíý îëäâîð. Øèíæëýõ Óõààí, Òåõíèê. ¹1 Ñ. 60.

Òýðáèø, Õ., Ìºíõáàÿð, Õ. (1989). Ìîãîéí øèíý îëäâîð. Øèíæëýõ óõààí àìüäðàë. ¹ 3, õóóä. 41-44.

Òýðáèø, Õ., Ìºíõáàÿð, X. (1991). Ìîíãîë îðíû íýí õîâîð òîéðìûí õîíèí ã¿ðâýë (Phrynocephalus helioscopus Pallas)-èéí òóõàé. ØÓÀ-èéí ìýäýý. ¹1, õóóä. 51-57.

69

Òýðáèø Õ., Ìóíõáàÿð, X. (1993). Îá îäíîì ðåä÷àéøèì âèäå ÿùåðèö Ìîíãîëèè - òàêûðíîé êðóãëîãîëîâêå (Phrynocephalus helioscopus Pallas; Agamidae). Áàðóóí Ìîíãîë, ò¿¿íèé õèë çàëãàà íóòãèéí áàéãàëèéí íºõöºë, áèîëîãèéí íººö áàÿëàã. Õîâä-Óëààíáààòàð. Õóóä. 111-112.

Òýðáèø, Õ., Ï¿ðýâæàâ, Ë. (2000). Ìîíãîë îðíû òîéðìûí õîíèí ã¿ðâýë (Phrynocephalus helioscopus)-èéí àìüäðàõóéí ç¿éí ñóäàëãààíû àñóóäàëä. ÓÁÈÑ-èéí Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë. ¹1 (Áèîëîãè). Óëààíáààòàð. Õóóä. 100-106.

Ôëèíò, Â.Å. (1960). Ãîáèéñêàÿ ÿùóðêà íîâûé äëÿ ôàóíû ÑÑÑÐ âèä. Çîîë. Æóð. Ò.39(8): 1264.

Óëûêïàí, Ê., Ìºíõáàÿð, Õ., (1982). Òðè íîâûå íàõîäêè ïîéêèëîòåðìíûõ æèâîòíûõ. I. Ñèáèðñêèé óãëîçóá, íàéäåííûé â Øàìàðå. Øèíæëýõ óõààí, àìüäðàë. ¹2. 89-90õ.

Õîòîëõ¿¿, Í. (1969). Øèâýð ã¿ëìýðèéí òàðõàöûí øèíý öýã. ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëàõ Óõààíû Àêàäåìèéí ìýäýý. ¹2. Ñ. 99-102.

Öàðåâñêèé, Ñ.Ô. (1915). Îáçîð ïðåäñòàâèòåëåé ñòåïíûõ óäàâîâ (Eryx) ãëàâíûì îáðàçîì èç Ðîññèè è ñîïðåäåëüíûõ ñòðàí. Åæåãîäí. Çîîë. Ìóç. Èìï. Àêàä. Íàóê. Ïåòðîãðàä. Ò.20. Ñ.340-388.

Öýãìèä, Ø. (1969). Ìîíãîë îðíû ôèçèê ãàçàðç¿é. Ìîíãîëûí ØÓÀ-èéí õýâëýëèéí ãàçàð, Óëààíáààòàð.

Øàãäàðñ¿ðýí, Î. (1958). Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí áà õýâëýýð ÿâàã÷äûí ñóäëàëààñ. Øèíæëýõ Óõààí, Òåõíèê. Óëààíáààòàð. ¹3. 18-20

Øàãäàðñ¿ðýí, Î., Ìºíõáàÿð, Õ. (1968). Ìîíãîë îðíû Eremias arguta Pallas ã¿ðâýëèéí òýìäýãëýñýí òóõàé. Studia musealogica. 125-129

Øàðïèëî, Â.Ï., Áèñåðêîâ, Â.È., Ìóíõáàÿð, Õ. (1987). Íîâûé âèäû ðîäà Thelandros (Nematoda, Phasynogonidae) ïàðàçèòû Öåíòðàëüî-Àçèàòñêîé àãàìèäíîé ÿùåðèöû Agama stoliczkana (Reptilia, Agamidae). Âåñòíèê çîîëîãèè. ¹6. 3-8ñ

Ùåðáàê, Í.Í., Ãîëóáåâ, Ì.Ë. (1986). Ãåêêîíû ôàóíû ÑÑÑÐ è ñîïðåäåëüíûõ ñòðàí. Íàóêîâà Äóìêà. Êèåâ. 232ñ. (1996 îíä àíãëè õýëíýý îð÷óóëàãäñàí)

Øòðàóõ, À. (1876). Ïðåñìûêàþùèåñÿ è çåìíîâîäíûå. Ïðæåâàëüñêèé Í.Ì. Ìîíãîëèÿ è ñòðàíà òàíãóòîâ. Òðåõëåòíåå ïóòåøåñòâèå â Âîñòî÷íîé íàãîðíîé Àçèè. ÑÏá. Ò. 2. Îòä. 2. 1-55.

Ùåðáàê, Í.Í. (1970). Íîâûé ïîäâèä ÿùóðêè ãîáèéñêîé- Eremias przewalskii tuvensis ssp. N. (Saura, Reptile) èç Òóâèíñêîé ÀÑÑÐ è äàííûå ïî ñèñòåìàòèêå âèäà â öåëîì. Âåñòíèê çîîëîãè. ¹5. 31-36.

Ùåðáàê, Í.Í. (1973). Íîâûé ïîäâèä ÿùóðêè ãëàç÷àòîé- Eremias multiocellata bannikowi ssp. N. (Saura, Reptile) èç Òóâû è Ñåâåðî-çàïàäíîé Ìîíãîëèè. Âåñòíèê çîîëîãè. ¹3. 84-87.

70

Ùåðáàê, Í.Í. (1974). ßùóðêè Ïàëåàðêòèêè. Íàóêîâà Äóìêà. Êèåâ. 296ñ.

Øåðáàê, Í.Í., Ãîëóáåâ, Ì.Ë. (1986). Ãåêêîíû ôàóíû ÑÑÑÐ è ñîïðåäåëüíûõ ñòðà. Êèåâ. Íàóêîâà äóìêà. 232 ñ.

Ýðýãäýíäàâãà, Ä. (1958). Ìîíãîë äàõü çàìáà ã¿ðâýëèéí òàðõàëò. Øèíæëýõ Óõààí, Òåõíèê. ¹1. 25õ

Ýðýãäýíäàâãà, Ä. (1961). Ìàíàé îðíîîñ øèíý ä¿ðñèéí ã¿ðâýë îëäëîî. Øèíæëýõ Óõààí Àêåäåìèéí ìýäýý. ¹3. 66õ

AmphibiaWeb: Information on amphibian biology and conservation. [web application]. (2006). Berkeley, California: AmphibiaWeb. Available: http://amphibiaweb.org/. (Accessed: March 30, 2007).

Ananjeva, N.B. and Orlov, N.L. (1995). Communal clutches in Alsophylax pipiens in southern Mongolia. Russian Journal of Herpetology 2(2): 142-147. (In English)

Baillie, J.E.M. and Groombridge, B. (compiler and editor) (1996). 1996 IUCN Red List of threatened animals. IUCN, Gland and Cambridge.

Bassalayeva, S.A., Kolbintzev, V.G., Dujsebayeva, T.N. and Castellano, S. (1998). Notes on the distribution and natural history of the Middle Asiatic Toad (Bufo danatensis) from the Aksu –Dzhabagly Nature Reserve, Western Tien-Shan Mountains. Advances in Amphibian Research in the Former Soviet Union 3: 163-177. (In English)

Borkin, L.J. (1986). Pleistocene glaciations and western-eastern Palearctic disjunctions in amphibian distribution. Stud. Herpetol. Proc. Eur. Herpetol. Meet. Prague: Charles Univ. 63-66

Borkin, L.J., Eremchenko, V.K., Helfenberger, N., Panfi lov, M. and Rosanov, J.M. (2001). On the distribution of diploid, triploid and tetraploid green toads (Bufo viridis complex) in south-eastern Kazakhstan. Russian Journal of Herpetology 8(1): 45-53. (In English)

Brandstaetter, F. and Redl, M. (1997). On the etymology of Asian snakes of the genus Psammophis (Serpentes: Colubridae). Hamadryad 22(1): 50-53. (In English)

Carevskii, S. 1930. Zoological results of the expedition to Mongolia made by P.K.Kozlov in the years 1924-1926. Åæåãîäí. Çîîë. Ìóç. ÀÍ ÑÑÑÐ. Ò.31. ¹2. Ñ. 213-217.

Daito, J. (1968). Interspcifi c hybrids between Japanese and European treefrogs. Zool. Mag., Tokyo 77(4): 117-127 (In Chinese)

Fei, L., Ye, C.-Y., Huang, Y.-A. and Liu, M.-Y. (1999). Atlas of Amphibians of China. Henan Science and Technical Press, Zhengzhou. (In English)

Frank, N. and Ramus, E. (1996). A complete guide to scientifi c and common names of reptiles and amphibians of the world. NG Publishing Inc. Pottsville, PA. 377 pp. (In English)

71

Frost, D.R. (2007). Amphibian Species of the World: an Online Reference. Version 5.0 (1 February, 2007). Electronic Database accessible at http://research.amnh.org/herpetology/amphibia/index.php. American Museum of Natural History, New York, USA. Accessed: March 30, 2007.

Golubev, M.I. (1989). Contribution to the research of genus Phrynovephalus Kaup, 1825 (Sauria: Agamidae) of the USSR fauna. Abstr. First World Congress Herpetol. Univ. of Kent.

Golubev, M.I. (1993). The variegated toad agama in Djungar Gate (Eastern Kazakhstan) with notes on certain systematic problems of Phrynocephalus versicolor str. (Reptilia: Agamidae). Asiatic Herpetological Research 5: 51-58. (In English)

Grubov, V.I. (1982). Key to the vascular plants of Mongolia (with an atlas). Nauka Press, Leningrad. 443 pp.

Gunter, A. Description of the Batrachia Salientia in the collection of the British Museum. L.: Taylor and Francis, 1858. 160 p.

IUCN (1994). Guidelines for protected area management categories. CNPPA with the assistance of WCMC. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK. x + 261pp. (In English)

IUCN (2001). IUCN Red List Categories and Criteria: version 3.1. IUCN Species Survival Commission. IUCN, Gland and Cambridge. ii + 30 pp.

IUCN (2003). Guidelines for application of IUCN Red List Criteria at regional levels version: 3.0. IUCN Species Survival Commission. IUCN, Gland and Cambridge. ii + 26 pp.

IUCN (2006). 2006 IUCN Red List of threatened species. Available online at http://www.iucnredlist.org. Accessed 25 March, 2007.

IUCN, Conservation International, and NatureServe (2006). Global Amphibian Assessment. <www.globalamphibians.org>. Downloaded on 23 March 2007.

Kawamura, T., Nishioka, M. (1977). Aspects of the reproductive diology of Japanese anurans. Reproductive biology of amphibians. New York. L. Plenum press, P. 103-139.

Kuramoto, M. (1984). Systemativ implications of hybridization experiments with some Eurasian treefrogs (genus Hyla). Ibid. ¹3. P. 100-108.

Kuzmin, S.L. and Ischenko, V. G. (1997). Skeletochronology of Bufo raddei from Gobi Desert. Journal of Herpetology 31(2): 306-309. (In English)

Lamoreux, J., Akcakaya, H.R., Bennun, L., Collar, N.J., Boitani, L., Brackett, D., Brautigam, A., Brooks, T.M., da Fonseca, G.A.B., Mittermeier, R.A., Rylands, A.B., Gardenfors, U., Hilton-Taylor, C., Mace, G., Stein, B.A. and Stuart, S. (2003). Value of the IUCN Red List. Trends in Ecology and Evolution 18(5): 214-215.

72

Mallow, D., Ludwig, D. and Nilson, G. (2003). True vipers : natural history and toxinology of Old World vipers. Krieger Publishing Company, Florida. 359 pp. (In English)

Mace, G.M. (1994). Classifying threatened species: Means and ends. Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Part B 344: 91-97.

Macey, J.R., Ananjeva, N.B., Wang, Y., Papenfuss, T.J. (2000). Phylogenetic relationships among Asian gekkonid lizards formerly of the genus Cyrtodactylus based on cladistic analyses of allozyme data: monophyly of Cyrtopodion and Mediodactylus. J. Herpetol. 34 (2): 258-265

Maxson, L.R. (1981). Albumin evolution and its phylogenetic implications in toads of the genus Bufo. II. Relationships among Eurasian Bufo. Copeia

Munkhbayar, K. (1981). New data on the distribution of some amphibians and reptiles in Mongolia. Trudy Zoologicheskogo Instituta 101: 52-56. (In English)

Nishioka, M., Sumida, M. and Borkin, L. (1990). Biochemical differentiation of the genus Hyla distributed in the Far East. Sci. Rep. Lab. Amph. Biol. Hiroshima Univ. 10: 93-124.

Obst, F.–J. (1962). Eine herpetologische Sammelreise nach der Mongolei // Aquarien-Merrarien. Jhrg. 9. Hf. 11. S. 333-342.

Orlova, V.F. (1992). Intrapopulational and geographic variation of Eremias prewalskii Stauch in Mongolia. Asiatic Herpetological Research 4: 113-122. (In English)

Pallas, P.S. (1788). Marina varia nova et rariora. Nova Acta Acad. Sci. Imp. Petrop. 2: 229-250.

Peters, W. (1866). Mitteilung uber neue Amphibien (Amphibolurus, Lygosoma, Cyclodus, Masticophis, Crotaphopeltis) und Fische (Diagramma, Hopalogenys) des Kgl. Zoologischen Museums. Monatber. Konigl. Preuss. Akad. Wiss. Berlin. S.86-96

Peters, G. (1971). Die Wirtelschwanze Zentralasiens (Agamidae, Agama) // Mitt. Zool. Mus. Berlin. Bd. 47. Hf. 2. S. 357-381

Pope, C.N (1935). The reptiles of china. Turtles, crocodilians, snakes, lizards. Natural History of Central Asia. New York. Vol 10. 604p.

Reading, R.P. (1997). Mongolia’s biodiversity. ZooGoer 26(5). (In English)

Reading, R.P., Amgalanbaatar, S. and Lhagvasuren, L. (1999). Biological assessment of three beauties of the Gobi National Conservation Park, Mongolia. Biodiversity and Conservation 8: 1115-1137. (In English)

Rogovin, K.A., Semenov, D.V. and Shenbrot, G.I. (2001). Lizards of the northern Mongolian deserts: Densities and community structure. Asiatic Herpetological Research 9: 1-9. (In English)

73

Schmidt, K. P. (1927). Notes on China reptiles. Bull. Amer. Mus. Natur. Hist. Vol. 54. P. 467-551.

Semenov, D.V. and Borkin, L.J. (1992). On the ecology of Przewalsky’s gecko (Teratoscincus przewalskii) in the Transaltai Gobi, Mongolia. Asiatic Herpetological Research 4: 99-112. (In English)

Terbish, Kh. and Munkhbayar, Kh. (1998). The distribution of amphibian and reptiles in the protected areas of Mongolia. Third Asian Herpetol. Meeting: Abstracts 39.

Terbish, Kh., Munkhbayar, Kh. and Munkhbaatar, M. (2006). A guide to the amphibians and reptiles of Mongolia. Munkhiin useg, Ulaanbaatar. 72 pp. (In English)

Stöeck, M., Bretschneider, P., and Grosse, W. (2001). The mating call and male release call of Bufo raddei Strauch, 1876 with some phylogenetic implications. Russian Journal of Herpetology 7(3): 215-226. (In Russian or German?)

Stubbe, M., Peters, G., Uhlenhaut, K., Dawaa, N. (1981). Fin Experiment zur Guindung einer Population von Gobi-Agamen, Agama stoliozkana (Blanford), asserhold des Artareals. Mitt. Zool. Mus. Berlin. Bd. 57. Hf.1. 63-74 (in German)

Szczerbak, N.N. and Golubev, M.L. (1996). Gecko fauna of the USSR and contiguous regions. Society for the Study of Amphibians and Reptiles. (In English and Russian)

Uetz, P. íàð, (2006). The Reptile Database, http://www.reptile-database.org, accessed March 23, 2007.

UNDP-UNEP (2000). 1st Workshop on National Biodiversity Strategies & Action Plans in Northeast and East Central Asia: Experiences and Lessons. Biodiversity Planning Support Programme UNDP-UNEP. 26 -28 April, 2000, Beijing, China. (In English)

UNEP-WCMC (2007). UNEP-WCMC species database: CITES-listed species. Available online at http://www.cites.org. Accessed 25 March 2007.

Wang, Y. and Fu, J. (2004). Cladogenesis and Vicariance Patterns in the toad-headed lizard Phrynocphalus versicolor species complex. Copeia 2: 199-206. (In English)

WWF (2007). Ecoregions. Available online at http://www.worldwildlife.org. Accessed 21 February 2007.

Zhao E.M., Adler K. (1993). Herpetology of China. Contribution to Herpetology. ¹10. Soc. Study Amphib. Reptiles. 522p.

74

ÕÀÂÑÐÀËÒ

Õàâñðàëò I. ÄÁÕÕ-íû Óñòàæ áàéãàà, Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ýìçýã ç¿éëèéí õîâîðäëûí çýðýãëýëèéã ¿íýëýõýä àøèãëàäàã À-Å õ¿ðòýëõ øàëãóóðûí òîâ÷ òàéëáàð (IUCN, 2001-ûí òîâ÷ òàéëáàð)

A-B-ãèéí àëü ÷ øàëãóóðûã àøèãëàõ Óñòàæ áàéãàà Óñòàæ áîëçîøã¿é ÝìçýãA. Ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí áóóðàëò. 10 æèë ýñâýë 3 ¿åýýñ äýýø õóãàöààíä àæèãëàëòààð áóóðàõ õàíäëàãàòàé

A1 ≥ 90 õóâü ≥ 70 õóâü ≥ 50 õóâüA2, A3, A4 ≥ 80 õóâü ≥ 50 õóâü ≥ 30 õóâü

Al. Ïîïóëÿöèéí áóóðàëòûí øàëòãààíóóäûã óðüä íü ñóäàëæ ¿íýëãýý, ä¿ãíýëò ºãñºí áóþó ýðãýëçñýí ä¿ãíýëò¿¿äèéã äîîð ºãºãäñºí æàãñààëòóóä äýýð òóëãóóðëàí ïîïóëÿöèéí äîðîéòîëûí øàëòãààíóóäûã áóöààä õóó÷èíäàà îðîõ ìàãàäëàë íü áàòòàé áóþó òîäîðõîé ýñýõèéã òîãòîîõ

(a) øóóä àæèãëàëò(b) òóõàéí òàêñîíä íèéöñýí ýëáýãøèëèéí èíäåêñ(c) ýçëýí àìüäðàõ òàëáàé áîëîí îðøèõ íóòãèéí õýìæýý, àìüäðàõ îð÷íû òààëàìæòàé áàéäàë(d) àøèãëàëòûí ºíººãèéí áîëîí áîëîìæèò òºâøèí(e) íóòàãøóóëñàí ç¿éë, ýðëèéçæèë, ýìãýã ¿¿ñãýã÷, áîõèðäëóóä, ºðñºëäºã÷¿¿ä áà

ïàðàçèòóóäûí íºëººí¿¿ä.A2. Ïîïóëÿöèéí áóóðàëòûí øàëòãààíóóäûã óðüä íü ñóäàëñàí, ¿íýëñýí, ä¿ãíýñýí áîëîí ýðãýëçñýí ä¿ãíýëò¿¿äèéã À1-èéí (a)-(e)

õîîðîíä ºãºãäñºí ¿íýëãýýí¿¿ä äýýð òóëãóóðëàí áóóðàëòûí ÿâö çîãñîîã¿é áàéãàà ýñâýë áóóðàëòûí øàëòãààí òîäîðõîé áóñ áóþó ìàãàäã¿é áóöààä àíõíû áàéäàëäàà ýðãýí îðîõ áîëîìæòîéã òîãòîîõ

A3. Àñóóäàëòàé áîëîí òºëºâëºãäñºí ïîïóëÿöèéí áóóðàëò èðýýä¿éä À1-èéí (b)- (e) òóëãàðâàë (õàìãèéí èõ íü 100 æèë)A4. ªíãºðñºí ¿å áóþó èðýýä¿éäýý (õàìãèéí èõ íü 100 æèë) ïîïóëÿöèéí äîðîéòîëûí øàëòãààíóóäûã ñóäàëæ, ¿íýëãýý, ä¿ãíýëò

ºãñºí, òîîöîîëîí áîëîâñðóóëñàí áóþó ýðãýëçýý òºð¿¿ëñýí ä¿ãíýëò¿¿äèéã À1-èéí (a) - (e) õ¿ðòëýõ øàëãóóðóóä äýýð òóëãóóðëàí ïîïóëÿöèéí áóóðàëòûí øàëòãààí íü òîäîðõîéã¿é þìóó îéëãîìæòîé áóñ, ýñâýë áóöààä õóó÷èí áàéäàëäàà ýðãýí îðîõ

B. B1 áîëîí B2-ûí Ãàçàðç¿éí òàðõàëòûí õèëèéí õýëáýð, õýìæýýB1. Òàðõàö íóòãèéí õýìæýý < 100 êì2 < 5,000 êì2 < 20,000 êì2

B2. Ýçëýí àìüäðàõ òàëáàé < 10 êì2 < 500 êì2 < 2,000 êì2

Äàðààãèéí 3-èéí 2 íü(a) Õýä õýäýí òàñàðõàéòñàí ýñâýë

òàñàðõàéòñàí ãàçàð íóòãèéí òîî = 1 ≤ 5 ≤ 10

(b) Òîî òîëãîéí ¿ðãýëæëýí áóóðàõ õàíäëàãà íü: (i) òàðõàö íóòãèéí õýìæýý; (ii) ýçëýí àìüäðàõ òàëáàé; (iii) àìüäðàõ îð÷íû òààëàìæòàé áàéäàë, òàëáàé áîëîí õýìæýý; (iv) áàéðøèë ýñâýë ñàëáàð ïîïóëÿöèéí òîî; (v) ¿ðæëèéí íàñíû áîäãàëèóäûí òîî

(c) Ýðñ õýëáýëçýë íü: (i) òàðõàö íóòãèéí õýìæýý; (ii) ýçëýí àìüäðàõ òàëáàé; (iii) áàéðøèë ýñâýë ñàëáàð ïîïóëÿöèéí òîî; (iv) ¿ðæëèéí íàñíû áîäãàëèóäûí òîî

C. Æèæèã ïîïóëÿöèéí õýìæýý áîëîí áóóðàëò¯ðæëèéí íàñíû áîäãàëèóäûí òîî < 250 < 2,500 < 10,000äàðààãèéí C1 ýñâýë C2:C1. Òîî òîëãîéí ¿ðãýëæëýí áóóðàõ

õàíäëàãûí ¿íýëãýý íü: 1 ¿å ýñâýë 3 æèëä 25 õóâü 2 ¿å ýñâýë 5 æèëä 20 õóâü 3 ¿å ýñâýë 10 æèëä 10 õóâü

Õàìãèéí èõ íü 100 æèëC2. Òîî òîëãîéí ¿ðãýëæëýí áóóðàõ õàíäëàãà áîëîí (a) ýñâýë (b):a (i) á¿õ ñàëáàð ïîïóëÿöèóäûí áèå

ã¿éöñýí áîäãàëèóä: < 50 < 250 < 1,000

a (ii) íýã ñàëáàð ïîïóëÿöèä áàéãàà áîäãàëèóäûí õóâü 90 õóâü 95 õóâü 100 õóâü

(b) ¯ðæëèéí íàñíû áîäãàëèóäûí ýðñ õýëáýëçýë¿¿äD. Ìàø áàãà áóþó õÿçãààðëàãäìàë ïîïóëÿöèÀëü íýãèéã íü:(1) ¯ðæëèéí íàñíû áîäãàëûí òîî < 50 < 250 < 1,000

Ýñâýë

(2) Ýçëýí àìüäðàõ òàëáàé Ýçëýí àìüäðàõ òàëáàé < 20 êì2 ýñâýë áàéðøèë íóòàã ≤ 5

E. Òîîíû àíàëèç

Áàéãàëüä áàéãàà óñòàõ ìàãàäëàëûí èëýðõèéëýë:

3 ¿å (õàìãèéí èõ íü 100 æèë) ýñâýë 10 æèëä ≥ 50 õóâü

5 ¿å (õàìãèéí èõ íü 100 æèë) ýñâýë 20 æèëä ≥ 20

õóâü 100 æèëä ≥ 10 õóâü

75

Õàâñðàëò II. Æàãñààëò 1: Ìîíãîë îðîíä òýìäýãëýñýí, Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ñåìèíàðààð ¿íýëãýý õèéñýí ç¿éë¿¿ä.

Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí 2006 îíû ñåìèíàðààð Ìîíãîëä òýìäýãëýñýí õýìýýí çºâøººð÷, òóñ îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí óëààí äàíñ áîëîí ò¿¿íòýé õîëáîãäîëòîé áóñàä áàðèìò áè÷èãò îðñîí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí ç¿éëèéí æàãñààëò.

a. Õî¸ð íóòàãòíû àíãè – Class Amphibia

Øèíæëýõ óõààíû íýð Ìîíãîë íýð Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý Îëîí óëñûí ¿íýëãýý

Ñ¿¿ëòýé õî¸ð íóòàãòíû áàã

Ã¿ëìýðèéí îâîã

Salamandrella keyserlingii(Dybowski, 1870)

Øèâýð ã¿ëìýð Ýìçýã, A3c Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Ñ¿¿ëã¿é õî¸ð íóòàãòíû áàã

Áàõûí îâîã

Bufo pewzowi (Bedriaga, 1898)

Íîãîîí áàõ Ýìçýã, B1ab(iii) Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Bufo raddei (Strauch, 1876)

Ìîíãîë áàõ Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Ìîäíû ìýëõèéí îâîã

Hyla japonica (Gunther, 1859)

Ìîäíû ìýëõèé Ýìçýã, D2 Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Ìýëõèéí îâîã

Rana amurensis(Boulenger, 1886)

Øèâýð ìýëõèé Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Rana chensinensis(David, 1875)

Äîðíîäûí ìýëõèé Ýìçýã, B1ab(iii) Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

b. Ìºëõºã÷äèéí àíãè – Class Reptilia


Õàéðñòíû áàã

Ã¿ðâýëèéí äýä áàã

Íîõîé ã¿ðâýëèéí îâîã

Alsophylax pipiens(Pallas, 1814)

Òºìºð ã¿ðâýë Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Cyrtopodion elongatus(Blanford,1875)

Ãîâèéí ìàõèð õóðóóò ã¿ðâýë

Ýìçýã, D2 ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Teratoscincus przewalskii(Strauch, 1887)

Íîõîé ã¿ðâýë Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

76


Çàìáà ã¿ðâýëèéí îâîã

Laudakia stoliczkana(Blanford, 1875)

Çàìáà ã¿ðâýë Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Phrynocephalus helioscopus(Pallas, 1771)

Òîéðìûí õîíèí ã¿ðâýë

¯íýëýõ áîëîìæã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Phrynocephalus versicolor(Strauch, 1876)

Öîîõîð õîíèí ã¿ðâýë

Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Æèíõýíý ã¿ðâýëèéí îâîã

Eremias argus(Peters, 1861)

Ìîíãîë ã¿ðâýë Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Eremias arguta(Pallas, 1773)

Òîëáîò ã¿ðâýë Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Eremias multiocellata(Gunther, 1872)

Ìîãîé ã¿ðâýë Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Eremias przewalskii(Strauch, 1876)

Ãîâèéí ã¿ðâýë Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Eremias vermiculata(Blanford, 1875)

Çàãàëò ã¿ðâýë Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Lacerta agilis(Linnaeus, 1758)

Ãàâøãàé ã¿ðâýë ¯íýëýõ áîëîìæã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Zootoca vivipara(Jacquin, 1787)

Çóëçàãëàã÷ ã¿ðâýë Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Ìîãîéí äýä áàã

Àâàðãà ìîãîéí îâîã

Eryx tataricus(Lichtenstein, 1823)

Òýìýýí ñ¿¿ë ìîãîé

Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Õîðã¿é ìîãîéí îâîã

Coluber spinalis(Peters, 1866)

Íàðèéí ìîãîé Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Elaphe dione (Pallas, 1773)

Ðàøààíû ìîãîé Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Elaphe schrenckii(Strauch, 1813)

Õàð ìºðíèé öàðèã ìîãîé

¯íýëýõ áîëîìæã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Natrix natrix(Linnaeus, 1758)

Óñíû ìîãîé Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Áàãà ýðñäýëòýé, Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Psammophis lineolatus(Brandt, 1838)

Ñóì ìîãîé Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Õîð÷èãíóóðò ìîãîéí îâîã

Gloydius halys(Pallas, 1776)

Áàìáàé õîíøîîðò ìîãîé

Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Vipera berus(Linnaeus, 1758)

Ýãýë çàëàìãàéò ìîãîé

Ýìçýã, D2 ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

77

Æàãñààëò 2: Ìîíãîë îðîíä òîõèîëäîõ áîëîìæòîé ç¿éë¿¿ä.Ìîíãîë îðîíä 2006 îíû áàéäëààð òîõèîëäîö èëýðñýí, Óëààí äàíñàíä îðñîí ç¿éëýýñ ãàäíà õèë îð÷èìä òîõèîëäñîí áîëîí òàðõàö íü òýëæ áàéãàà ÷ òîäîðõîé áàðèìò íîòîëãîîã¿é ç¿éë¿¿äèéã Ìîíãîë îðîíä òîõèîëäîõ áîëîìæòîé ç¿éëèéí æàãñààëòàíä îðóóëàâ.


Õî¸ð íóòàãòíû àíãè

Ñ¿¿ëã¿é õî¸ð íóòàãòàí

Áàõûí îâîã

Bufo bufo (Linnaeus, 1758)

Áîð áàõ ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Bufo gargarizans (Cantor, 1842)

Ñààðàë áàõ, Äîðíîäûí áàõ ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Ìýëõèéí îâîã

Rana arvalis (Nilsson, 1842)

Øºâãºð ìýëõèé ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Rana nigromaculata(Hallowell, 1860)

Õàð òîëáîò ìýëõèé ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Ìºëõºã÷äèéí àíãè

Õàéðñòíû áàã

Çàìáà ã¿ðâýëèéí îâîã

Phrynocephalus axillaris(Blanford, 1875)

Öºëèéí õîíèí ã¿ðâýë ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Õîðã¿é ìîãîéí îâîã

Coluber ravergieriMénétriés, 1832

Òîëáîò íàðèéí ìîãîé ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Õîð÷èãíóóðò ìîãîéí îâîã

Vipera ursinii(Bonaparte, 1833)

Õýýðèéí çàãàëìàéò ìîãîé ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é Óñòàæ áîëçîøã¿é, A1c+2c

78

Documents

Mongolia herps rl mongolian