Mongolia mammals rl mongolian

Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñ

Ýìõýòãýñýí: Emma L. Clark, Æàâçàíñ¿ðýíãèéí Ìºíõáàò

Ðåäàêòîð: Ñ. Äóëàìöýðýí, J. E. M. Baillie, Í. Áàòñàéõàí, Ð. Ñàìúÿà, M. Stubbe

ªìíºõ ¿ã: È.Ýðäýíýáààòàð

Ïðîô. Ð. Ñàìúÿà

Óäèðòãàë: Ïðîô. Ñ. Äóëàìöýðýí

Ýíý íîìûã õýâëýõ àæëûã Äýëõèéí Áàíê, Íèäåðëàíä-Ìîíãîëûí Èòãýëèéí ñàíãèéí Áàéãàëü îð÷íû øèíý÷ëýë òºñëººð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýâ.

Ýíý íîìîíä äóðüäñàí ¿ð ä¿í, òàéëáàð, ä¿ãíýëò çýðãèéã çºâõºí çîõèîã÷èä äýâø¿¿ëñýí òóë Îëîí Óëñûí Ñýðãýýí Áîñãîëò, Õºãæëèéí Áàíê, Äýëõèéí Áàíêíû ã¿éöýòãýõ çàõèðàë, çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èéí ¿çýë áîäëûí èëýðõèéëýë áàéõ àëáàã¿é þì.

Ýíý íîìîíä îðñîí ìýäýý áàðèìòûí íàðèéâ÷ëàëûã Äýëõèéí Áàíê õàðèóöàõã¿é. Óã íîìîíä ä¿ðñýëñýí ãàçðûí çóðãóóäûí óëñ òºðèéí õèë, ºíãº áóäàã, íýðøèë, áóñàä ìýäýýëýë àëèâàà íóòàã äýâñãýðèéí õóóëü ýðõ ç¿é, ýñâýë óëñ òºðèéí õèë, õÿçãààðûí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë, ò¿¿íèéã áàòàëãààæóóëñàí áàðèìò áè÷èã íü Äýëõèéí Áàíêàíä õàìààðàëã¿é þì.

Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýë íîìûã ãàðãàõàä Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîî (ÄÁÕÕ) íü ººðñäèéí ìýðãýæèëòýí, øààðäëàãàòàé ìýäýý áàðèìò áîëîí áóñàä òåõíèê àæèëëàãààíû òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí áîëíî. ÄÁÕÕ-íû äýìæëýã òóñëàëöààãààð õýâëýãäýæ áóé ýíý íîìíû ìýäýý áàðèìò íü ÄÁÕÕ-íû ¿çýë áîäëûã òºëººëººã¿é áîëíî.

Íèéòë¿¿ëñýí: Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã, Ðåãåíòñ Ïàðê, Ëîíäîí, NW1 4RY

Çîõèîã÷èéí ýðõ: © Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã áîëîí íîìûã ãàðãàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí áàéãóóëëàãóóä áîëîí õ¿ì¿¿ñ 2006. Á¿õ ýðõ õàìãààëàãäñàí. Óã íîìíû òîäîðõîé íýã õýñãèéã õóäàëäààíû áóñ çîðèóëàëòòàé àøèãëàñàí òîõèîëäîëä ýõ ñóðâàëæèéã íü äóðäàæ òàëàðõàë èëýðõèéëñýí áàéõ ¸ñòîé.

ISBN: 978-99929-0-234-5.Èøëýë: Clark, E. L., Ìºíõáàò, Æ., Äóëàìöýðýí, Ñ., Baillie, J. E.

M., Áàòñàéõàí, Í., Ñàìúÿà, Ð., Stubbe, M. (ýìõòãýã÷èä áà ðåäàêòîðóóä). (2006). Mîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñ. Á¿ñ íóòãèéí óëààí äàíñíû öóâðàë. Áîòü 1. Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã, Ëîíäîí õîò (Ìîíãîë, Àíãëè õýëýýð).

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Óëààí äàíñ, óñòàõ ýðñäýë, õºõòºí àìüòàí, Ìîíãîë óëñ, õàìãààëëûí òºëºâ, õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí.

Õýâëýëèéí ãàçàð: ADMON õýâëýëèéí ãàçàð, Óëààíáààòàð õîò. Í¿¿ð õàâòàñíû çóðàã: Áàäàíãà õ¿äýð (Moschus moschiferus) ãýðýë çóðãèéã R. Reading;

Øàð ¿íýã (Vulpes vulpes) ãýðýë çóðãèéã R. Reading; Õàâòãàé òýìýý (Camelus bactrianus ferus) ãýðýë çóðãèéã R. Reading; Ñîîòîí àëàãäààõàé (Euchoreutes naso) ãýðýë çóðãèéã M. Stubbe; Àðãàëü õîíü (Ovis ammon) ãýðýë çóðãèéã R. Reading; Ìîíãîë õóëàí (Equus hemionus) ãýðýë çóðãèéã M. Stubbe.

Çóðàà÷: À. Õ¿ðýë-Ýðäýíý, Á. Ãàíòóëãà

Ýíý íîìîíä îðñîí õºõòºí àìüòíû ç¿éëèéí òóõàé íàðèéâ÷èëñàí ìýäýýëýë íü Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíä îðñîí áîëíî. Ýíý ìýäýýëýë îëîí íèéòýä íýýëòòýé òóë äàðààõ õàÿãààð õàíäàíà óó:

Óëààíáààòàð õîò, Ìîíãîë Óëñûí Èõ ÑóðãóóëüÁèîëîãèéí Ôàêóëüòåò, Àìüòàí Ñóäëàëûí òýíõèìÍ. ÁàòñàéõàíÓòàñ: +976 99181899Ýëåêòðîí øóóäàí: [email protected] ýñâýë [email protected]

Ýíý íîì íü öººí òîîãîîð õýâëýãäýõ áºãººä ýëåêòðîí õóâèëáàðûã ËÀÑÍ-èéí íîìûí ñàíãèéí èíòåðíýò õóóäàñ (http://library.zsl.org) ýñâýë www.regionalredlist.com õàÿãààð äàìæóóëàí àâàõ áîëîìæòîé òóë äýýðõ õàÿãèéã îíöãîéëîí äóðäàâ.

1

ÃÀÐ×ÈÃ

ªÌÍªÕ ¯Ã 3ªÌÍªÕ ¯Ã 5ÓÄÈÐÒÃÀË 7ÒÀËÀÐÕÀË 9ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ 13ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÕÎËÁÎÎÍÛ ÓËÀÀÍ ÄÀÍÑÍÛ ÀÍÃÈËÀË ÁÀ ØÀËÃÓÓÐÛÃ ÀØÈÃËÀÍ Á¯Ñ ÍÓÒÃÈÉÍ Ò¯ÂØÈÍÄ ¯ÍÝËÝÕ ÇÀÀÂÀÐ×ÈËÃÀÀ 15ÀÐÃÀ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÒÅÕÍÈÊÈÉÍ ÒÝÌÄÝÃËÝÃÝÝ

Íýð òîìú¸î, àíãèëáàð 17Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö 18Ç¿éëèéí òàðõàöûí çóðàã 18Ãàð çóðàã 19

Ç¯ÉËÈÉÍ ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÀÃÓÓËÃÀ 21

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕªÕÒªÍ ÀÌÜÒÍÛ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË 23

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕªÕÒªÍ ÀÌÜÒÍÛ ÒÀÐÕÀÖ 27

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕªÕÒªÍ ÀÌÜÒÀÍÄ Ó×ÈÐ× ÁÓÉ ÀÞÓË ÇÀÍÀË 29

Ç¯ÉËÈÉÍ Á¯ÐÒÃÝË Ìýðýã÷òýí 31Òóóëàéòàí 74Çàðààòàí 79Øàâüæ èäýøòýí 81Ãàð äàëàâ÷òàí 88Ìàõ÷òàí 98Òóóðàéòàí 119Òóðóóòàí 122

ÍÎÌ Ç¯É 139

ÕÀÂÑÐÀËÒI. ÄÁÕÕ-íû Óñòàæ áàéãàà, Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ýìçýã ç¿éëèéí õîâîðäëûí çýðýãëýëèéã ¿íýëýõýä àøèãëàäàã À-Å õ¿ðòëýõ øàëãóóðûí òîâ÷ òàéëáàð (IUCN, 2001-ûí òîâ÷ òàéëáàð) 154

II. Æàãñààëò 1: Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ñåìèíàðûí ¿åýð ¿íýëýãäñýí Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòíû ç¿éë¿¿ä Æàãñààëò 2: Ìîíãîëä òîõèîëäîõ áîëîìæèò ç¿éë¿¿ä 155

2

3

ªÌÍªÕ ¯Ã

Ìîíãîë îðíû áàéãàëü öàã óóðûí ýðñ òýñ íºõöºë, ýêîñèñòåìèéí îíöëîã áàéäàë íü ìàíàé îðíû àìüòàí, óðãàìëûí àéìãèéí ç¿éëèéí ýëäýâ õýëáýðèéí ºâºðìºö áàéäëûã èëýðõèéëäýã.

Äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºë áîëîí õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëèéí ýëäýâ íºëººãººð Ìîíãîë îðíû ýêîñèñòåìèéí òºëºâ áàéäàëä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãàð÷ áóé ººð÷ëºë íü öºëæèë, õºðñíèé äîðîéòîë, óñíû íººöèéí õîìñäîë, áèîëîãèéí ýëäýâ õýëáýðèéí õîâîðäîë, áàéãàëèéí ãàìøãèéí äàâòàìæèéí ºñºëò çýðãýýð èëýð÷ áàéíà.

Ýíý íü òà áèäíýýñ óóë óñ, óðãàìàë, àìüòíàà ø¿òýí õàìãààëæ, àãóóëàí àðâèæóóëæ èðñýí ò¿¿õýí óëàìæëàë õèéãýýä ºíºº öàãèéí øèíæëýõ óõààíû îëîëò, ¿íäýñëýëèéã ñàéòàð óÿëäóóëàí àæèëëàõûã ç¿é ¸ñîîð øààðäàæ áàéíà.

Ìîíãîë îðíû õîâîðäñîí áà õîâîðäîæ óñòàæ áîëçîøã¿é óðãàìàë, àìüòíû òºðºë ç¿éë¿¿äèéã á¿ðòãýí áàãòààñàí Óëààí íîìûã 1987, 1997 îíóóäàä õýâëýí ãàðãàñàí áèëýý.

Äýëõèéí Áàíê, Íèäåðëàíäûí Âàíò óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí äýìæëýãýýð ‘Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí’ òºñëèéí õ¿ðýýíä Ìîíãîë îðíû ñýýðòýí àìüòäûí Óëààí äàíñ öóâðàëûí ò¿ð¿¿÷ áîëîõ õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñûã áýëòãýí ãàðãàëàà. ¯íäýñíèé ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä, ãàäààäûí çàðèì ýðäýìòäèéí îðîëöîîòîé á¿òýýñýí ýíýõ¿¿ Óëààí äàíñ íü ìàíàé îðíû õºõòºí àìüòíû òàðõàö, õîâîðäîëòûí çýðýã, ò¿¿íä íºëººëæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éë, õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã îëîí óëñûí æèøãýýð áîëîâñðóóëæ òóñãàñàí á¿òýýë áîëæýý.

Óã á¿òýýë íü ñàëáàðûí õýìæýýíä áàðèìòëàõ øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãûí çºâëºìæèéí øèíæòýé ¿íäñýí áàðèìò áè÷èã áºãººä áàéãàëü õàìãààëëûí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷, øèéäâýð ãàðãàã÷, ìýðãýæèëòýí, ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä, áàéãàëü õàìãààëàã÷èä, îþóòàí, ñóðàã÷, áàéãàëüä ýëýãòýé èðãýí á¿ðèéí ñýòãýëä íèéöíý ãýäýãò ã¿íýý èòãýæ áàéíà.

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÍÛ ÑÀÉÄ È. ÝÐÄÝÍÝÁÀÀÒÀÐ

4

5

ªÌÍªÕ ¯Ã

Ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä àìüòàí, óðãàìëûí àéìàã, õºðñ èë¿¿òýé ºðòäºãèéã ìýäýðñýí õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàà÷èëãààð XIX çóóíû ýõýýð áàéãàëü õàìãààëëûí õºäºëãººí ¿éëäâýðæñýí îðíóóäààñ àíõ ¿¿ñýæ ýõýëæýý. Ýõ îðíûõîî óðãàìàë, àìüòíû àéìàã, áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã õàéðëàí õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíóóä XXI çóóíä àæ ¿éëäâýðèéí õºãæèë ýð÷èìæèõèéí õýðýýð ò¿¿íèéã äàãàí èäýâõæèæ áàéíà. E. Î. Wilson ‘Áèîëîãèéí Îëîí ßíç Áàéäàë’ (1988) á¿òýýë äýëõèé íèéòèéí àíõààðàë òàòàæ õàìãèéí ñàéí áîðëîãäñîí á¿òýýë áîëñíîîñ õîéø áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë õýìýýõ íýð òîìú¸îã ºðãºíººð õýðýãëýõ áîëæýý. Ýíý íýð òîìü¸î íü òóõàéí íóòãèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã èëýðõèéëýýä çîãñîõã¿é äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò äýëõèéí õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã íýãòãýí ñàéæðóóëàõàä õàìòðàí àæèëëàæ áóé õ¿ì¿¿ñèéí ìýäëýãèéã íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íèé íýã æèøýý áîë 1992 îíä Áðàçèëûí Ðèî äå Æàíåðî õîòîä áàòëàãäñàí Áèîëîãèéí Îëîí ßíç Áàéäëûí Êîíâåíöè þì. Ýíý êîíâåíöèéí ¿ð ä¿íä õ¿íèé íèéãìèéí õºãæèë íü áàéãàëü õàìãààëàë, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ àñóóäàëòàé íÿãò óÿëäààòàé ãýäãèéã íèéãýì, óëñ òºðèéí òîãòîëöîî, ýäèéí çàñãèéí õºãæëººðºº ÿëãààòàé óëñ îðíóóäàä õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéíà.

Àæ ¿éëäâýðèéí õºãæèë àëãóóð ÿâàãäàæ áóé Ìîíãîë îðíû ãàçàð íóòãèéí èõýýõýí õýñýã íü áàðàã õºíäºãäººã¿é óíàãàí òºðõòýé áàéãàà íü ýðòíèé óëàìæëàëò í¿¿äëèéí àõóé íü áàéñààð áàéãààòàé õîëáîîòîé þì. ªíãºðñºí çóóíû òóðø Ìîíãîë îðíû ìàëûí òîî òîëãîé áàéíãà ºñºæ, XX çóóíû ýõýýð 10 îð÷èì ñàÿ áàéñàí áîë õóâü÷èëñíààñ õîéø ìàëûí òîî ýð÷èìòýé ºñºæ 1990-ýýä îíû ýöýñò 33.6 ñàÿä õ¿ðñýí áàéíà. Ýíý áàéäàë íü íýëýýä íóòãèéí áýë÷ýýðèéã òàëõëàãäàëä îðóóëæ, 2001-2002 îíä 58.2 ñàÿ ãà áýë÷ýýðèéí ãàçàð áàéãàà ãýæ ¿íýëñíèé 44,7 õóâü íü äîðîéòîæ (Öýðýíäàø, 2005), 1.2 ñàÿ ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàéí 46,5 õóâü íü àòàðøèæ îðõèãäñîí áàéíà (Àâààäîðæ, 2005). Ìîíãîëä í¿¿ðëýæ áóé áýë÷ýýðèéí äîðîéòîë íü óðãàìëûí á¿ðõýöèéã áàãàñãàæ, õºðñíèé á¿òýö, ÷àíàðûã ìóóòãàí óëìààð ãàçàð íóòãèéã öºëæ¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà äýëõèéí äóëààðàë, öàã óóðûí ººð÷ëºë, ¿ëèéí öàãààí îãîòíî (öàéâàð ¿ëèé÷) áîëîí öàðöààíû õýò îëøðîëîîñ ¿¿äýí áýë÷ýýðèéí óðãàìàë ñ¿éòãýãäýæ áàéãàà çýðýã íºëºº ñºðºã ººð÷ëºëòèéã àâ÷èð÷ áàéíà ãýæ èõýíõ õ¿ì¿¿ñ ¿çäýã. Ãýâ÷ ãàçàð òàðèàëàí áîëîí õàäëàí àâàõàä õýðýãëýãäýæ áóé òîõèðîìæã¿é àðãà òåõíèê, áàðàã ìåíåæìåíòã¿éãýýð ìàë àæ àõóéã ýðõëýõ, áàéãàëèéí íººöèéí çîõèñã¿é àøèãëàëò, àøèãò ìàëòìàëûí îëçâîðëîëò çýðýã õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà íü õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí áîëîí ýêîñèñòåì¿¿äýä ñýðãýýãäýõýýðã¿é õîõèðîë áèé áîëãîõ ãîë øàëòãààí áîëæ áàéãààã òºäèéëºí àíõààðàõã¿é áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ¿éëäâýðæèëò, õèìèéí áîäèñûí çîõèñã¿é àøèãëàëò íü õýäýí ìÿíãàí ãà îéä íºëººëæ èõýýõýí õýìæýýíèé ãàçàð íóòãèéã äîðîéòóóëæýý.

Ìîíãîë îðíû ãàçàð íóòãèéí èõýíõ íü õóóðàé á¿ñ íóòàãò õàìààðäàã áà ýõ ãàçðûí óóð àìüñãàëòàé ó÷ðààñ óñíû íººö õàìãèéí ÷óõàë àñóóäëûí íýã áîëäîã. Óñ áîë àìüäðàëûí ýõ áóëàã ó÷ðààñ õ¿í ìàë õÿçãààðëàãäìàë óñíû íººöèéã äàãàæ òºâëºðºí, ãîëûí ãóëüäðèë äàãóóõ õºðñíèé ýëýãäýë, óðãàìàë á¿ðõýâ÷èéí äîðîéòîë, õºðñíèé íÿãòàðøëûã ¿¿ñãýæ áàéíà. Ýäãýýð íºëººëºë íü õóóðàéøëûã óëàì èõýñãýæ, õºðñíèé óñ øèíãýýõ ÷àäâàðûã áóóðóóëæ, óëìààð õºðñíèé ÷èéãèéí àãóóëàìæèéã áàãàñàæ òàë õýýðèéí ãîë, ãîðõè, áóëàã, øàíä øèðãýæ õàòàõàä õ¿ðãýæ áàéíà.

6

Ç¿éë¿¿ä óñòàõ áîëñîí ¿íäñýí øàëòãààíû íýã áîë áàéãàëèéí íººöèéí çîõèñã¿é àøèãëàëò þì. Õ¿í ÿìàð íýãýí õýðýãöýýãýý õàíãàõûí òóëä óðãàìëûã àøèãëàõ, àìüòíûã àãíàæ áóé øóóä íºëººëºë áîëîí àìüäðàõ îð÷èí äîðîéòñîíîîð òóõàéí àìüòàíä õýðýãöýýòýé áàéãàëèéí íººöèéã õîìñäóóëàõ, àìüä áèåñèéí õîîðîíäûí õîëáîîã ººð÷ëºõ ãýõ ìýò äàì íºëººëëèéã àãóóëäàã. Äàì íºëººëëèéí óëìààñ á¿ëãýìäýë á¿õýëäýý óñòàõ àþóëä õ¿ð÷ áîëäîã. Àìüä áèåñèéí ñòàòóñûã áîëîí õîâîðäóóëàõ øàëòãààíóóäûí íºëººëëèéã óäààí õóãàöààíä òàíäàí ñóäëàõ íü áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Ìîíãîë îðíû ãóóðñò äýýä óðãàìàë áîëîí ñýýð íóðóóòàí àìüòäûí ç¿éë¿¿äèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý, àìüäðàëûí ýðãýëòèéí òàëààð íýëýýä ìýäýýëýë õóðèìòëàãäæýý. Ãýñýí õýäèé ÷ áè÷èë áèåñ, äîîä óðãàìàë, ñýýð íóðóóã¿é àìüòàíä ñóäàëãàà áàãà õèéãäñýí áºãººä õàðààõàí ñóäëàãäààã¿é ç¿éë¿¿ä ÷ áàéíà. Õ¿íèé õýðýãöýýã õàíãàäàã ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé óðãàìàë, àìüòíû ç¿éë¿¿ä íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ÷èã õàíäëàãûã õàðóóëàõ íýã èëòãýã÷ áîëæ ÷àäàõûí çýðýãöýý áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, áîäèò ¿éë àæèëëàãààã òºëºâëºõºä òóñ áîëäîã.

Ç¿éë ¿¿ñýõ ýâîëþöèéí ïðîöåññ ñàÿ ñàÿ æèë ¿ðãýëæèëäýã áîëîâ÷ ¿¿ññýí ç¿éë àñàð áîãèíî õóãàöààíä óñòäàã ãýäãèéã áèä ìýääýã. ¯¿íèé íýã æèøýý íü Ìîíãîëûí çýðëýã àäóó òàõü þì. Ìîíãîëä àìüäàðäàã áàéñàí ýíý ç¿éëèéã XIX çóóíû ñ¿¿ëýýð øèíæëýõ óõààíä øèíýýð íýýñýí ÷ XX çóóíû äóíä ¿åä áàéãàëüä óñòñàí þì. Òàõü àäóóã äýëõèéí îëîí îðíû çàñãèéí ãàçàð, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, áàéãàëüä ýëýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí îëîí æèëèéí íºð èõ ç¿òãýëèéí à÷ààð óóãóóë íóòàãò íü ñýðãýýí íóòàãøóóëæ ÷àäëàà. Ýíý àæèë äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëëûí ò¿¿õýíä ¿íýõýýð ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëæ áàéíà.

Äýëõèéí íýëýýä îëîí îðîí ººðèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ ìºðèéí õºòºëáºðèéã øèíæëýõ óõààí÷ õàíäëàãààð áîëîâñðóóëñàí áàéäàã. Òýðõ¿¿ õºòºëáºð íü Ìîíãîëä õèéãäýæ áàéãààã¿é áºãººä ‘Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíû Óëààí äàíñíû àíãèëàë, øàëãóóð’ (IUCN, 2001)-ààð àìüòàí, óðãàìëûí àíãèëàë ç¿éí òîìîîõîí á¿ëãèéí õàìãààëëûí ñòàòóñûã òîãòîîõ, õîâîðäîæ áóé ç¿éë¿¿äèéí õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýëèéã áîëîâñóóëàõ, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéñàí. Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéã Äýëõèéí Áàíêíààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ äýýðõ àæëóóä õèéãäñýí þì. Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòíû á¿õ ç¿éëèéí óñòàõ ýðñäýëèéí ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿í ýíä áàéãàà áºãººä á¿õ õºõòºí àìüòíû õàìãààëëûí àðãà õýìæýýã ñàéæðóóëàõàä äýýðõè ¿ð ä¿íã àøèãëàõàä õÿëáàð áàéõ áîëíî.

Ïðîôåññîð Ð.ÑàìúÿàÌîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü

7

ÓÄÈÐÒÃÀË

Ìîíãîë óëñàä 128 ç¿éë õºõòºí àìüòàí á¿ðòãýãäýýä áàéíà. Òýäíèé äîòîð ìîíãîëûí áîëîí Òºâ àçèéí ýíäåìèê ýðòíèé ¿ëäýñ ç¿éë, Ìîíãîëä òºäèéã¿é äýëõèéä õîâîðäñîí ìàõ÷òàí, òóóðòàí, ãàð äàëàâ÷òàí, ìýðýã÷äèéí ç¿éë îëîí. Ìîíãîë÷óóä ýðòíýýñ íààø í¿¿äëèéí áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí çýðýãöýýãýýð àí àâûí àæèë ýðõýëñýýð èðæýý. Ìîíãîë îðíû àìüòíû 45 õóâü íü óëàìæëàëò àãíóóðûí ºðãºí à÷ õîëáîãäîëòîé àìüòàä þì. ¯¿íèé òîä æèøýý íü óóë óñ, óðãàìàë, àí àìüòíûã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ òóõàé 1206 îíä ãàðñàí ×èíãèñ õààíû Èõ çàñàã õóóëü þì. Ìîíãîëä XIII çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð àíõíû ñ¿ëä òàõèëãàò äàðõàí ãàçðóóä áèé áîëæ, òºðººñ ¸ñ÷ëîí òîãòîîæ áàéæýý. Óëààíáààòàð õîòûí äýðãýäýõ Áîãäõàí óóë áîë 1778 îíû çàðëèãààð àëáàí ¸ñîîð äàðõàëñàí äýëõèéí óóãàí äàðõàí ãàçðóóäûí íýã áîëíî. Îäîî ìîíãîë îðíû áàéãàëèéí á¿õ á¿ñë¿¿ðýýñ îðîëöñîí, óëñûí íóòàã äýâñãýðèéí 13,5 õóâèéã ýçëýõ Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé 56 ãàçàð àæèëëàæ áàéíà. Áàéãàëü îð÷íû òºð, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîî, ñ¿ëæýý á¿ðýëäëýý.

Áàéãàëü, îð÷èí, àí àìüòàí õàìãààëàõ àñóóäëààð Ìîíãîë óëñ îëîí óëñûí õýìæýýíä ÷ çàð÷èì÷ èäýâõòýé áîäëîãî áàðèìòàëäàã. Í¯Á-èéí Åðºíõèé àññàìáëåé 1962 îíä Ìîíãîë òýðã¿¿òýé õýäýí óëñûí ñàíàà÷ëàí îðóóëñàí ýäèéí çàñãèéí õºãæèë, áàéãàëü îð÷èí òîãòîîëûí òºñëèéã áàòàëñàíû äîòîð àí àìüòíû áàÿëãèéã õàìãààëàõ àñóóäàë ÷óõàë áàéð ýçýëäýã. Í¯Á-èéí ‘Áàéãàëü îð÷èí, õºãæèë’ îëîí óëñûí áàãà õóðàëä 1993 îíä Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûí Åðºíõèé ñàéä îðîëöîæ ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýðèéí 30 õóâèéã òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð áîëãîæ, Ìîíãîë óëñûã îëîí óëñûí îíöãîé õàìãààëàëòàé äýëõèéí øèì ìàíäëûí òóñãàé á¿ñ ãàçàð áîëãîõîîð ñàíàë îðóóëñàí áèëýý. Ìîíãîë óëñ Îëîí óëñûí õýìæýýíä õîâîð óðãàìàë, àìüòíûã õèë äàìíóóëàí õóäàëäààëàõ êîíâåíöè (ÕÇÎÕÊ), Í¿¿äýëäýã ç¿éëèéí êîíâåíöè (ÍÇÊ), Áèîëîãèéí ýëäýâ õýëáýðèéí êîíâåíöè (CBD) áîëîí áóñàä êîíâåíöèä ãèø¿¿íýýð ýëñëýý. Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä øèëæñýí 1990 îíîîñ õîéø Ìîíãîëûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí á¿òýö ººð÷ëºãäñºíòýé óÿëäàí àí àìüòíû áàÿëàã, ýëäýâ õýëáýðèéã õàìãààëàõàä èõýýõýí áýðõøýýë òîõèîëäîõ áîëîâ. Îëîí õºõòºí àìüòíû íººö ñ¿¿ëèéí õýäýí æèëèéí äîòîð õóóëü áóñ àãíóóðûí íºëººãººð ýðñ áàãàñëàà. Ìîíãîëûí õºõòºí àìüòíû ýëäýâ õýëáýð, íººö áàÿëãèéã õàìãààëàõ àñóóäàë ýðñ õóðö òàâèãäàõ áîëëîî.

Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí ñåìèíàðààð ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíã¿¿ä, èõ ñóðãóóëèóä, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ çàñãèéí ãàçðûí õýðýãæ¿¿ëýõ àãåíòëàãóóä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä îðîëöîæ, Ìîíãîë îðíû á¿õ õºõòºí àìüòäûí ìýäýýëýë õóðèìòëàãäñàí ¿ð ä¿íãýýñ Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñ áîëîí õîâîðäîæ áóé ç¿éë¿¿äýä õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýëèéã ãàðãàõàä õ¿ðãýñýí þì. Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòàíä í¿¿ðëýæ áàéãàà äýëõèéí áîëîí á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòàõ ýðñäýë, õîâîðäëûí øàëòãààíûã ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé àâ÷ ¿çñýí. Ìîíãîë óëñûí ºìíºõ óëààí íîìíîîñ íýëýýä ººð áºãººä îëîí óëñàä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóð’-ààð (IUCN, 2001) Ìîíãîëûí õºõòºí àìüòíû õàìãààëëûí ñòàòóñûã ¿íýëýí áóñàä á¿ñ íóòàãòàé ýõíèé óäàà õàðüöóóëæ áàéíà. Ìºí Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõààð õèéãäñýí àæèë îëîí áàéäàã áºãººä ýíý àæèë íü Ìîíãîëûí õºõòºí àìüòíû ñòàòóñûã ººð÷ëºí ñàéæðóóëàõàä ñóóðü áîëæ, öààøèä Ìîíãîë îðíû á¿õ ñýýð íóðóóòàí àìüòäûã õàìðóóëíà ãýäýãò íàéäàæ áàéíà.

Ïðîôåññîð Ñ. ÄóëàìöýðýíØèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè

8

9

ÒÀËÀÐÕÀË

Ýíý íîìûã Ìîíãîëûí õºõòºí ñóäëàà÷äûí áèåò îðîëöîî òóñëàëöàà, äýìæëýãã¿éãýýð á¿òýýõ áîëîìæã¿é áàéñàí. Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñ íîì íü Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí õóðàëä îðîëöñîí ñóäëàà÷äûí õàìòûí á¿òýýë þì. Ýíý àæèëä õóâü íýìðýý îðóóëñàí á¿õ îðîëöîã÷äîä áàÿðëàñàí òàëàðõñàíàà èëýðõèéëüå. ¯¿íä (¿ñãèéí äàðààëëààð): Ä. Àâèðìýä, ß. Àäúÿà, ßä. Àäúÿà, Ñ. Àìãàëàíáààòàð, Æ. Àðèóíáîëä, J. E. M. Baillie, Ä. Áàçàðäîðæ, Í. Áàòñàéõàí, Ñ. Áàÿðõ¿¿, À. Áîëä, A. Bräunlich, Â. Á¿¿âýéáààòàð, E. L. Clark, B. Collen, Î. Ãàíáààòàð, Ï. Ãàíõóÿã, Ñ. Äîðæäýðýì, Ä. Äîðæãîòîâ, Ñ. Äóëàìöýðýí, Æ. Æàðãàë, S. R. B. King, Ä. Ëõàãâàñ¿ðýí, H. Mix, Æ. Ìºíõáàò, Ö. Ìºíõçóë, Î. Ìºíõòîãòîõ, Á. Ìºíõòóÿà, Ä. Íàíäèíöýöýã, Á. Íÿìáàÿð, ¨. Îíîí, Ì. Îòãîíáààòàð, Ø. Îþóí÷èìýã, Ä. ªñºõæàðãàë, Ð. Ñàìúÿà, Ñ. Ñ¿õòóëãà, Ñ. Ñ¿õ÷óëóóí, Ñ. Ñýðãýëýí, Õ. Òóíãàëàãòóÿà, L. Simpson, M. Stubbe, D. Tinnin, Ñ. Öîãò, Á. ×èìýääîðæ, Ñ. Øàð. Õóðëûí çàðèì õýñýãò îðîëöñîí äàðààõ õ¿ì¿¿ñ Æ. Áàòáîëä, Á. Áàÿðòîãòîõ, Ã. Ãàíçîðèã, D. Craighead, Ö. Äàìäèí, Î. Äîðæðàà, Ä. Äîðæãîòîâ, A. Fine, Á. Ëõàãâàñ¿ðýí, Á. Ìºíõöîã, Ã. Íàðàíáààòàð, K. Olson, Ý. Îþóíãýðýë, Ë. Ï¿ðýâñ¿ðýí, H. Reynolds, S. Ross, Ö. Òóÿà, Ì. Öîãáàäðàõ, Ä. Öýíäæàâ, Î. Øàãäàðñ¿ðýí íàðò òàëàðõàëàà èëýðõèéëüå.

J. E. M. Baillie, E. L. Clark, B. Collen, Æ. Æàðãàë, S. R. B. King, Æ. Ìºíõáàò, Ø. Îþóí÷èìýã, L. Simpson íàð Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ñåìèíàðûã ãóðâàí ºäºð çîõèîí áàéãóóëàâ. Ïðîô. Ð. Ñàìúÿà óäèðäàõ çºâëºëèéí óóëçàëòóóäûã óäèðäñàí. Óäèðäàõ çºâëºëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, Ìîíãîë óëñûí Àêàäåìèéí õ¿ðýýëýíã¿¿ä, Ìîíãîëûí Çàñãèéí Ãàçðûí òºëººëºã÷ Áàéãàëü Îð÷íû ßàì îðîëöñîí áºãººä õóðëûí ÿâö ¿éë àæèëëàãààíä áàéíãûí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí óäèðäàõ çºâëºëèéí á¿õ ãèø¿¿äýä òàëàðõñàíàà èëýðõèéëüå. Ñ. Äóëàìöýðýí, Í. Îþóíäàðü, Á. Áàÿðòîãòîõ, Á. Ëõàãâàñ¿ðýí Á. ×èìýä-Î÷èð, Á. Öýöýã, S. R. B. King, Á. Íÿìáàÿð, ß. Àäúÿà, Í. Áàòñàéõàí íàð óäèðäàõ çºâëºëä àæèëëàâ. Ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëàõ ¿åèéí ¿éë÷èëãýýã õàðèóöàí ã¿éöýòãýñýí Õóñòàéí Áàéãàëèéí Öîãöîëáîðò Ãàçðûí õàìò îëîíä òàëàðõñàíàà èëýðõèéëüå.

Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñ íîìûã õÿíàí òîõèîëäóóëñàí áîëîí ýíý íîìîíä îðñîí õîëáîãäîõ ìýäýýëëèéã ºãñºí: ßä. Àäúÿà, Ë. Àìãàëàí, Ñ. Àìãàëàíáààòàð, J. E. M. Baillie, Ä. Áàçàðäîðæ, Æ. Áàòáîëä, Í. Áàòñàéõàí, J. Berger, À. Áîëä, A. Bräunlich, Î. Ãàíáààòàð, C. Davids, Á. Äîðæãîòîâ, Ñ. Äóëàìöýðýí, C. Feh, J. Hare, B. Huffman, Æ. Æàðãàë, P. Kaczensky, S. R. B. King, Á. Ëõàãâàñ¿ðýí, Ä. Ëõàãâàñ¿ðýí, Á. Ìèæèääîðæ, H. Mix, Î. Ìºíõòîãòîõ, K. Olson, H. Reynolds, Ð. Ñàìúÿà, Ã. Øåíáðîò, L. Simpson, A. Stubbe, M. Stubbe, Õ. Òóíãàëàãòóÿà, Ä. Öýíäæàâ, Ñ. Øàð, C. Walzer, T. Wacher íàðò òàëàðõàëàà èëýðõèéëüå. Ìºí àíãèëàë ç¿éí áîëîí òàêñîíîìûí òàëààð ¿íýòýé çºâëºãºº ºã÷ õÿíàñàí David Mallon, Richard Reading, David Tinnin, Samuel Turvey íàðò îíöãîéëîí òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

Ýíý òºñëèéí á¿õ ¿å øàòíû ãîë àðãà õýìæýýã ÷àäâàðëàã çîõèîí áàéãóóëñàí Øàðàâûí Îþóí÷èìýãò òàëàðõàëàà èëýðõèéëüå.

10

Ýíý íîì áîë Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéí ¿ð ä¿í áºãººä Äýëõèéí Áàíêíû ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãà, ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýãòýéãýýð Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã (ËÀÑÍ) (Ìîíãîë óëñàä Ñòåï Ôîðâàðä Ïðîãðàìì òºëººëæ áàéãàà) áîëîí Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü, Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè, Áàéãàëü Îð÷íû ßàì, Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëëûí Õîëáîî (ÄÁÕÕ), áóñàä îðîí íóòãèéí áîëîí îëîí óëñûí îëîí áàéãóóëëàãàòàé õàìòàð÷ õýðýãæ¿¿ëñýí. Èéìä áèä Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñºëä ÷óõàë õóâü íýìðýý îðóóëñàí äàðààõ áàéãóóëëàãóóäàä òóñãàéëàí òàëàðõàëàà èëýðõèéëýõèéã õ¿ñ÷ áàéíà.

Áýýæèí äýõ Íèäåðëàíä óëñûí ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíû ñàíõ¿¿æèëòýýð Äýëõèéí Áàíê íü Ìîíãîëûí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéã ¿¿ñãýí ñàíàà÷èëñàí òºäèéã¿é Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñûã õýâëýí íèéòëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýí ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí þì. Ìºí ò¿¿í÷ëýí ýíýõ¿¿ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä óäèðäàìæ, çºâëºìæ ºã÷ áàéñàí Tony Whitten-ä ã¿í òàëàðõàëàà èëýðõèéëæ áàéíà.

Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîî (ÄÁÕÕ) óã íîìûã òóóðâèõ áîëîí õîëáîãäîõ ìýäýý ìàòåðèàëûã ýìõýòãýõýä ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì. ÄÁÕÕ íü ººðñäèéí ãàðãàñàí ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóðûã àøèãëóóëæ, òåõíèêèéí òóñëàëöàà áîëîí ìýäýýëëýýð õàíãàí ìýðãýæèëòí¿¿äýý îðîëöóóëñàíä òóñ áàéãóóëëàãàä òàëàðõàëàà èëýðõèéëüå. ÄÁÕÕ-íû Äýëõèéí Õºõòºí Àìüòäûí ¯íýëãýýíèé áàãèéíõàíä (ÄÕÀ¯) õºõòºí àìüòäûí òàðõàöûí àíõäàã÷ çóðãààð õàíãàñàí ÿâäàëä òàëàðõñàíàà èëýðõèéëüå.

Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã (ËÀÑÍ) Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéí õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëñàí Jonathan Baillie (Òºñëèéí óäèðäàã÷), Emma Clark (Òºñëèéí çîõèöóóëàã÷), Joanne Ocock (Òºñëèéí çîõèöóóëàã÷), Ben Collen (òåõíèêèéí çºâëºã÷) íàð á¿ãä ËÀÑÍ-èéí àæèëòíóóä áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí óã òºñëèéã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëæ ¿íýòýé õóâü íýìðýý îðóóëñàí ËÀÑÍ-èéí Áàéãàëü õàìãààëëûí õºòºëáºðèéí çàõèðàë Glyn Davies-ä òàëàðõàæ áàéãààãàà èëýðõèéëüå.

Ñòåï Ôîðâàðä Ïðîãðàìì (ÑÔÏ) íü Èõ Áðèòàíèé Äàðâèíû Ñàíàà÷ëàãà Áàéãóóëëàãûí (ÈÁ ÄÑÁ) ñàíõ¿¿æèëòýýð Ìîíãîëä 2003 îíîîñ õîéø ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áóé õºòºëáºð þì. Ýíýõ¿¿ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýãýýñ óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëäàã áºãººä ýíý òºñºë íü Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëüòàé õàìòðàí àæèëëàäàã. Ýíý òºñëèéí á¿õ àæèëòíóóäàä, ÿëàíãóÿà çºâëºãºº ºã÷, óäèðäàí ÷èãë¿¿ëæ áàéñàí Sarah King-ä áîëîí ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã ýìõýòãýõýä ººðèéí ç¿òãýë ãàðãàñàí Æàâçàíñ¿ðýíãèéí Ìºíõáàò, òºñëèéí ¿éë àæèëëàãààã ÷àäâàðëàã çîõèîí áàéãóóëñàí Øàðàâûí Îþóí÷èìýã, àæëûí õýñãèéí óóëçàëòûã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ îð÷óóëãà õèéñýí Æàìñðàíæàâûí Æàðãàë, àæëûí õýñýãò òîäîðõîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí Lucy Simpson íàðò òàëàðõàæ áàéãààãàà èëýðõèéëüå.

Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü (ÌÓÈÑ) íü õóðàë óóëçàëòûã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ, Ñòåï Ôîðâàðä Ïðîãðàìì áîëîí Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ áóé áàéãóóëëàãà þì. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü ýíý òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã òóñëàëöààã õàðàìã¿é ¿ç¿¿ëæ áàéãàà áèëýý. Óã òºñëèéã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýí, äýìæèæ òóñàëñàí Ðàâ÷èãèéí Ñàìúÿà, Àìüòàí ñóäëàëûí òýíõèìèéí á¿õ

11

õºõòºí ñóäëàà÷äàä, ÿëàíãóÿà Íÿìñ¿ðýíãèéí Áàòñàéõàí, Ñýòýâèéí Øàð, Îñîðûí Øàãäàðñ¿ðýí íàðò òóñãàéëàí òàëàðõàëàà èëýðõèéëüå.

Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí (ØÓÀ) ñóäëàà÷èä ñåìèíàðûí ÿâöàä èäýâõòýé îðîëöîæ, ìýäëýãýý õóâààëöàí ýíý íîìûã ãàðãàõàä õóâü íýìðýý îðóóëñàíä òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà. Ýíý òºñºëä ìýäëýã, óð ÷àäâàð, õóâü íýìðýý îðóóëñàí áèîëîãè÷äîä, ÿëàíãóÿà ñåìèíàðò îðîëöîã÷ íàðò òàëàðõàëàà èëýðõèéëýõèéí äàøðàìä Ñàíäóéí Äóëàìöýðýí, Áàäàìæàâûí Ëõàãâàñ¿ðýí, Öýöýã Áàëæèíîâà íàðò òàëàðõàëàà îíöëîí èëýðõèéëüå.

Áàéãàëü Îð÷íû ßàì (ÁÎß) òºñëèéí õýðýãæèëò áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí çîðèëòûã äýìæèæ, óäèðäàõ çºâëºëèéí õóðàëä îðîëöîæ áàéñàíä òàëàðõñàíàà èëýðõèéëüå. Ìºí ñåìèíàðûí ¿éë àæèëëàãààíä Áàéãàëü Îð÷íû ßàìûã òºëººëºí îðîëöñîí ßíñàíæàâûí Àäúÿà, Íàâààí-Þíäýíãèéí Îþóíäàðü, Áàëäàíãèéí Äîðæãîòîâ, Öýðýíäàøèéí Äàìäèí íàðò ã¿í òàëàðõàëàà èëýðõèéëüå.

12

13

ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ

Ãàçðûí òîãòîöîîðîî îëîí õýâ øèíæòýé, ºðãºí óóäàì Ìîíãîë îðîíä õºõòºí àìüòàä ýðòíýýñ áàÿëàã áàéñààð èðæýý. Õàðèí ñ¿¿ëèéí 20 æèë ìîíãîëûí íèéãýì, ýäèéí çàñàã ýðñ ººð÷ëºãäºí øèíý÷ëýãäñýí ýíý õóãàöààíä àðãàëü õîíü (Ovis ammon), õàëèóí áóãà (Cervus elaphus), Ìîíãîë òàðâàãà (Marmota sibirica) çýðýã îëîí õºõòºí àìüòäûí òîî òîëãîé õóðäàöòàéãààð öººðñºí áàéíà. Óëààí äàíñ íîì ãàðãàõààñ ºìíº õºõòºí àìüòíû òîî òîëãîé öººð÷ áàéãààã õýäõýí ç¿éëä ë òîäîðõîé áàéñíû çýðýãöýý Ìîíãîë îðíû íèéò õºõòºí àìüòäûí õàìãààëëûí ñòàòóñ îãò òîäîðõîéã¿é áàéëàà.

Óëààí äàíñ íîìîíä Ìîíãîë îðîíä áàéãàà á¿õ óóãóóë õºõòºí àìüòíû ñòàòóñûã Ìîíãîë îðíû õýìæýýíä ¿íýëýí ãàðãàñàí áºãººä ç¿éë òóñ á¿ðèéí äýëõèéí áîëîí á¿ñ íóòãèéí òàðõàö, õàìãààëàãäñàí áàéäàë, õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí çýðýã ìýäýýëëèéã õàìòàòãàí áàãòààñàí þì. Ç¿éëèéí ¿íýëýýã õèéõäýý òîîí ìýäýýëýë àøèãëàí òóõàéí ç¿éëèéí óñòàõ ýðñäýëèéã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é, Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é, Ýìçýã, Óñòàæ áîëçîøã¿é, Óñòàæ áàéãàà, Áàéãàëüä óñòñàí, Óñòñàí çýðãýýð àíãèëäàã ‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóð’-ûã àøèãëàñàí (IUCN, 2001). Ýíý ¿íýëãýýã Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòäûã ñóäàëäàã äýëõèéí íýðòýé ýðäýìòýä îðîëöñîí 70 ãàðóé ñóäëàà÷èä 2005 îíû àðàâäóãààð ñàðûí 31-ýýñ àðâàííýãä¿ãýýð ñàðûí 4-íèé õîîðîíä çîõèîí áàéãóóëàãäñàí Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí ñåìèíàðûí ¿åä õèéñýí þì.

Ýíý íîìîíä Ìîíãîë îðíû õîâîðäîæ áàéãàà áîëîí ýëáýã õºõòºí àìüòàä á¿ãä îðñîí áºãººä òóñ îðíû õºõòºí àìüòíû á¿õ ç¿éëèéí ñòàòóñûã òîäîðõîéëîí ¿íýëñýí áèëýý. Ìîíãîë îðíîîñ îëäñîí á¿õ õºõòºí àìüòíû òàëààð ãîë ìýäýýëýë àãóóëñàí íýãýí ëàâëàõ áè÷èã áîëñîí. Ýìçýã, óñòàæ áàéãàà, óñòàæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä îðñîí ç¿éë¿¿ä íü Óëààí äàíñíû õîâîðäîæ óñòàõ ýðñäýëòýé ç¿éë¿¿ä þì.

Óëààí äàíñ íîìûã ãàðãàõàä îðîëöñîí ìýðãýæèëòýí¿¿ä íü Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí íýãýí á¿ðäýë õýñýã áîëîõ õºõòºí àìüòíû ìýäýýëëèéí ñàíã áàÿæóóëàõàä òóñàëñàí þì. Ç¿éëèéí òàðõàö, ýêîëîãè, àìüäðàõ îð÷íû áàéäàë, õîâîðäëûí øàëòãààí, õàìãààëëûí àðãà õýìæýý çýðãèéã áàãòààñàí ýíý ìýäýýëëèéí ñàíã Ìîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëèéí Àìüòàí ñóäëàëûí òýíõèìýýñ àâ÷ áîëíî. Ìýäýýëëèéí ñàíä Ìîíãîë óëñûí á¿õ çàãàñíû ìýäýýëýë àãóóëàãääàã áºãººä îéðûí èðýýä¿éä òóñ ìýäýýëëèéí ñàíä Ìîíãîë îðíû á¿õ ñýýð íóðóóòàí àìüòäûí ìýäýýëëèéã îðóóëàõ áîëíî. Õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýëä õîâîðäîæ áàéãàà á¿õ õºõòºí àìüòíû ç¿éëèéí ìýäýýëëèéã íàðèéâ÷ëàí òóñãàæ, öààøäûí òºëºâëºãººã îðóóëñàí áèëýý. Ýíý õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýë íü òóñãàéëàí õýâëýãäýæ áàéãàà áºãººä ýëåêòðîí õóâèëáàðûã Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýãèéí íîìûí ñàíãààð äàìæóóëàí àâ÷ áîëíî (http://library.zsl.org), www.regionalredlist.com.

Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñ íîì íü áàéãàëü õàìãààëëûí íºõöºë áàéäàë õîéøèä ñàéæèð÷ áàéãàà ýñýõèéã ¿íýëýõ àíõíû ¿íäýñ ñóóðü áîëñíîîðîî Ìîíãîëûí áàéãàëü õàìãààëàã÷äàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ýíý íîìîíä õîâîðäîæ áàéãàà õºõòºí àìüòäûí òàëààðõ õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ìýäýýëëèéã ýìõýòãýí ãàðãàñàí áºãººä øèéäâýð ãàðãàã÷äàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé òºäèéã¿é òóõàéí ç¿éëèéã õàìãààëàõ íàðèéâ÷èëñàí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ, íýí òýðã¿¿íä òîäîðõîéëîí ãàðãàæ èðýõýä õàìãèéí õýðýãöýýòýé ìýäýýëëèéã àãóóëñàí áîëíî.

14

Ýíýõ¿¿ Óëààí äàíñ íü ñ¿¿ëèéí ¿åä íýëýýä õýìæýýíèé ç¿éë ýðñäýí õîâîðäîæ áàéãààã õàðóóëñàí. Óëààí äàíñ ãàðñàí ÿâäàë íü áàéãàëü õàìãààëëûí ¿íýëãýý, óðò õóãàöààíû áàéíãûí òàíäàí ñóäàëãàà õèéõèéí à÷ õîëáîãäëûã õàðóóëæ ÷àäñàí òºäèéã¿é ç¿éë¿¿ä ìýäýãäýëã¿éãýýð óñòàõààñ ñýðãèéëæ ÷àäàõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã õàðóóëäàã.

Óëààí äàíñ íü áýë÷ýýð òàëõëàãäëààð áèé áîëñîí îð÷íû äîðîéòîë áîëîí õýò àøèãëàëò (õóäàëäàà àðèëæààíû çîðèóëàëòàé) ãýõ ìýò Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòäûí õîâîðäëûí ãîë øàëòãààíóóäûã àíõààð÷ ¿çýõ à÷ õîëáîãäëûã õàðóóëñàí. Ýäãýýð õîâîðäëûí ãîë øàëòãààíóóä õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí, ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî, á¿õ íèéòèéí áîëîâñðîëîîð äàìæóóëàí àðèëãàõ áîëîìæòîé þì. Öàã óóðûí ººð÷ëºëòººñ áèé áîëñîí õºõòºí àìüòíû õîâîðäëûí øàëòãààíû ¿ð äàãàâðûã àðèëãàõ íü íýëýýä òºâºãòýé þì. Ýöýñò íü õýëýõýä Óëààí äàíñ íü îäîî áàéãàà ìýäëýãèéí ò¿âøíèéã òîäîðõîéëñíîîðîî öààøèä íýí òýðã¿¿íä ÿìàð ñóäàëãàà øààðäëàãàòàé áîëîõûã òîäîðõîéëîõîä òóñ äºõºì áîëíî. Ìàø áàãà ñóäëàãäñàí àòëàà ñîíèðõîëòîé á¿ëãèéí õºõòºí àìüòíûã õàìãààëàí ñóäëàõ àæëóóä õîéøèä èõýýõýí äýëãýðýõ àíõíû àëõàìûã ýíýõ¿¿ íîì á¿ðä¿¿ëñýí þì.

15

ÄÁÕÕ–ÍÛ ÓËÀÀÍ ÄÀÍÑÍÛ ÀÍÃÈËÀË ÁÀ ØÀËÃÓÓÐÛÃ ÀØÈÃËÀÍ Á¯Ñ ÍÓÒÃÈÉÍ Ò¯ÂØÈÍÄ ¯ÍÝËÝÕ ÇÀÀÂÀÐ×ÈËÃÀÀ

Óëààí äàíñ íü õîâîðäîæ áóé ç¿éë¿¿äèéã îíöëîí àíõààðäàã áºãººä áàðàã 60 æèëèéí ò¿¿õòýé áè÷èã áàðèìò þì (Baillie, Groombridge, 1996). Ýäãýýð äàíñ àíãèëàë ç¿éí õóâüä ººð õîîðîíäîî ÿëãààòàé ç¿éë¿¿äèéí óñòàõ ýðñäýëèéã ¿íýëýõ ÷óõàë àðãà õýðýãñýë áîëñîí òºäèéã¿é õîâîðäîæ áóé ç¿éëä òàâèõ àíõààðëûã íýìýãä¿¿ëýõ, òýäãýýðèéã õàìãààëàõàä íýí ò¿ð¿¿íä õèéõ øààðäëàãàòàé àæëûã òîäîðõîéëîõ àíõíû àðãà õýìæýý áîëäîã (Lamoreux íàð, 2003). Ç¿éëèéí õàìãààëëûí çýðãèéã òîäîðõîéëäîã àíõíû õàðüöàíãóé õèéñâýð àðãà ç¿éã 1994 îíä ç¿éëèéí äýëõèéí õýìæýýíä óñòàõ ýðñäýëèéã àíãèëàí ñòàíäàðò÷èëæ, òîîí øàëãóóðò îðóóëñàí èë¿¿ áîäèòîé àðãààð ñîëüñîí áàéíà (Mace, 1994). Øèíý øàëãóóðûã àíõ óäàà 1996 îíû ‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû õîâîðäîæ áóé ç¿éë¿¿ä’ íîìîíä àøèãëàñàí áàéíà (Baillie, Groombridge, 1996). ‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áà øàëãóóð’-ûã (IUCN, 2001) îëîí óëñûí ñòàíäàðòûã õàíãàñàí ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ äýëõèéí îëîí îðíóóä áà ÿíç á¿ðèéí áàéãóóëëàãóóä íèéòýýðýý àøèãëàæ áàéíà.

Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñûã Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ñåìèíàðààð ‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû á¿ñ íóòãèéí ò¿âøíèé øàëãóóðûí óäèðäàìæ: 3.0 Õóâèëáàð’-ûí äàãóó õèéæ ã¿éöýòãýñýí (IUCN, 2003). Ýíý óäèðäàìæààð á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòàõ ýðñäýëòýé ç¿éëèéã ¿íýëäýã áºãººä äýëõèéí õýìæýýíèé ¿íýëãýýíä òóñãàãäààã¿é çààëòóóäûã îðóóëñàí áàéäàã. Æèøýý íü: á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óëñ õîîðîíä í¿¿äýëëýäýã ç¿éëèéã, ýñâýë çºâõºí íýã îðîíä õÿçãààðëàãäìàë ïîïóëÿöèòàé áîëîâ÷ òóõàéí ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé íü ººð îðíîîñ í¿¿äýëëýí èðýõ áîäãàëèóäààñ õàìààðàëòàé ç¿éëèéã ¿íýëæ áîëäîã. Á¿ñ íóòãèéí óñòàõ ýðñäýëèéí ¿íýí çºâ ¿íýëýãýýã ãàðãàõàä óäèðäàìæ íü õî¸ð ÷óõàë îíöëîãòîé áàéäàã. Íýãä¿ãýýðò: Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí (ÁÍÓ) áîëîí ¯íýëýõ áîëîìæã¿é (¯Á) (Õ¿ñíýãò 1) ãýñýí 2 àíãèëàë íýìýãäýæ îðæ èðäýã. Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí ãýñýí àíãèëàë äýëõèéí õýìæýýíä òàðõñàí áîëîâ÷ òóõàéí á¿ñ íóòàãò îëäîõã¿é áîëñîí ç¿éëýýð èëýðõèéëýãäýíý. ¯íýëýõ áîëîìæã¿é ãýñýí àíãèëàë ¿íýëãýý õèéõýä áîëîìæã¿é ç¿éëýýð èëýðõèéëýãäýíý. Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéí ñåìèíàðààð òóõàéí ç¿éëèéí Ìîíãîëûí ïîïóëÿöè íü äýëõèéí ïîïóëÿöèéí íýãýýñ áàãà õóâèàñ òîãòîæ, á¿ñ íóòãèéí òàðõàö íü Ìîíãîë óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí íýãýýñ áàãà õóâüä òîõèîëäîæ áàéãàà áîë ¿íýëýõ áîëîìæã¿é ãýñýí àíãèëàëä îðóóëñàí. Õî¸ðäóãààðò: óäèðäàìæ íü õî¸ð øàòíû ¿éë ÿâöààñ á¿ðäýíý. ‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóð’-ààð (IUCN, 2001) ýõëýýä òóõàéí ïîïóëÿöèéã äýëõèéí ïîïóëÿöèéí òºëººëºë ãýæ ¿çýí á¿ñ íóòãèéí ïîïóëÿöèéí ìýäýýëýëä ¿íýëãýý õèéäýã (Õàâñðàëò I-ýýñ íàðèéâ÷ëàí õàðíà óó). Òóõàéí ïîïóëÿöèä á¿ñ íóòãèéí ãàäíà áàéãàà ïîïóëÿöè íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéâàë ¿íýëãýýã ººð÷èëäºã. Æèøýý íü á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä õîâîðäîæ áàéãàà òóõàéí ç¿éëèéí ïîïóëÿöè íü õºðø çýðãýëäýý îðíîîñ í¿¿äýëëýí èðäýã áîäãàëèóäààð òýòãýãääýã áîë òóõàéí ïîïóëóöèéí á¿ñ íóòãèéí óñòàõ ýðñäýë áóóðàõ òóë ¿íýëãýý áóóðíà. Õàðèí á¿ñ íóòãèéí òîî òîëãîé áóóð÷, òóõàéí ïîïóëÿöè õºðø íóòãèéí ïîïóëÿöèéí áîäãàëèóäààñ ñýëáýãäýõ áîëîìæ ¿ã¿é áîë ¿íýëãýý íü õîâîðëûí äýýä àíãèëàëä øèëæèí îðíî. Õýðýâ õºðø çýðãýëäýýõ óëñààñ ïîïóëÿöèä íºëººëæ áóé ãýñýí ìýäýýëýë áàéõã¿é áîë òóõàéí ¿íýëãýýíä ÿìàð÷ ººð÷ëºëò õèéãäýõã¿é (IUCN, 2003 íàðèéâ÷ëàí õàðíà óó). Èíãýñíýýð òóõàéí ç¿éëèéí Óëààí äàíñíû àíãèëëûã òýð á¿ñ íóòàãò èë¿¿ áîäèòîé òîäîðõîéëæ ÷àäíà.

Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéí ñåìèíàðààð õºõòºí àìüòäûí ç¿éëèéí á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýýã õèéõäýý ¿íýëãýýã àõèóëàõ, áóóðóóëàõ òîõèîëäîë ãàðààã¿é. Ó÷èð íü õºðø çýðãýëäýýõ îðíû ïîïóëÿöèàñ áîäãàëèóäûí í¿¿äýëëýí èðäýã òàëààðõ íîòîëãîî áàãà áàéñàí áºãººä õºðø çýðãýëäýýõ îðíû ïîïóëÿöèéí íºëººëæ áàéãàà ýñýõ íü òîäîðõîéã¿é áàéãààã ¿íäýñëýñýí áèëýý.

16

Õ¿ñíýãò 1. Óëààí äàíñàíä àøèãëàäàã àíãèëëûí òîäîðõîéëîëò (IUCN, 2001 áîëîí 2003).

Óñòñàí (EX) Õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí áîäãàëü ìàðãààíã¿éãýýð ¿õñýí áîë òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéã Óñòñàí ãýñýí àíãèëëààð ¿íýëäýã. Òóõàéí ç¿éëèéí áîäãàëü áàéæ áîëîõ àìüäðàõ îð÷íûã òîõèðîìæòîé öàã õóãàöààíä (ºäºð, óëèðàë, æèëèéí èäýâõèéã õàðãàëçàí) íàðèéí ñóäàëæ ¿çýýä, òóõàéí ç¿éëèéí ºìíº íü òàðõàæ áàéñàí á¿õ ãàçàð íóòãààð ñóäàëãàà õèéæ ¿çýýä íýã ÷ áîäãàëü èëð¿¿ëýýã¿é òîõèîëäîëä òóõàéí ç¿éëèéã Óñòñàí ãýñýí àíãèëä îðóóëíà. Ñóäàëãààã ç¿éëèéí àìüäðàëûí ýðãýëò áà àìüäðàëûí õýëáýðòýé óÿëäñàí öàã õóãàöààíä ã¿éöýòãýñýí áàéõ ¸ñòîé.

Áàéãàëä óñòñàí (EW) Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí áîäãàëèóä çºâõºí òàðèìàë áàéäëààð, õýðýâ çýðëýã àìüòàí áîë òýæýýìýë áàéäëààð ¿ðæ¿¿ëæ áàéãàà, ýñâýë òóõàéí ç¿éëèéí ïîïóëÿöèéã (ïîïóëÿöèóäûã) ò¿¿õýí òàðõàö íóòãèéí ãàäíà áàéãàëèéí íºõöºëä íü áàéëãàæ áàéãàà áîë Áàéãàëüä óñòñàí ãýñýí àíãèëàëä îðóóëäàã. Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí áîäãàëü áàéæ áîëîõ àìüäðàõ îð÷èí òîõèðîìæòîé öàã õóãàöààíä (ºäºð, óëèðàë, æèëèéí èäýâõèéã õàðãàëçàí) íàðèéí ñóäàëæ ¿çýýä, ìºí òóõàéí ç¿éëèéí óóãóóë íóòàãò ñóäàëãàà õèéæ ¿çýýä íýã ÷ áîäãàëü èëð¿¿ëýýã¿é òîõèîëäîëä Áàéãàëüä óñòñàí ãýñýí àíãèëä îðóóëíà. Ñóäàëãààã òóõàéí ç¿éëèéí àìüäðàëûí ýðãýëò áà àìüäðàëûí õýëáýðòýé óÿëäñàí öàã õóãàöààíä ã¿éöýòãýñýí áàéõ ¸ñòîé.

Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí (RE)

Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí õàìãèéí ñ¿¿ëèéí áîäãàëü ¿õñýí, ýñâýë ¿çýãäýõýý áàéñàí áºãººä äàõèí ýíý íóòàãò øèëæèí èðýõ áîëîìæã¿é òîõèîëäîëä Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí ãýñýí àíãèëàëä îðóóëäàã. Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí ãýñýí àíãèëàëä òóõàéí ç¿éëèéã îðóóëàõààñ ºìíº öàã õóãàöààíä åðºíõèé ä¿ðýì òàâèõ áîëîìæã¿é. Ýíý íü ç¿éëèéí òàëààðõ ñóäàëãàà õýð õèéãäñýíýýñ õàìààðàõ áîëíî.

Óñòàæ áàéãàà (CR) Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí òàëààðõ á¿õ áàðèìò A-ãààñ Å õ¿ðòýëõ àëü íýã øàëãóóðààð Óñòàæ áàéãàà ãýñýí àíãèëëààð ¿íýëýãäýæ áàéãàà áîë áàéãàëüä óñòàõ ýðñäýë òóéëûí èõ áàéãààã èëòãýí Óñòàæ áàéãàà ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.

Óñòàæ áîëçîøã¿é (EN) Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí òàëààðõ á¿õ áàðèìò A-ãààñ Å õ¿ðòýëõ àëü íýã øàëãóóðààð Óñòàæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëëààð ¿íýëýãäýæ áàéãàà áîë áàéãàëüä óñòàõ ýðñäýë ìàø èõ áàéãààã èëòãýí Óñòàæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.

Ýìçýã (VU) Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí òàëààðõ á¿õ áàðèìò A-ãààñ Å õ¿ðòýëõ àëü íýã øàëãóóðààð Ýìçýã ãýñýí àíãèëëààð ¿íýëýãäýæ áàéãàà áîë áàéãàëüä óñòàõ ýðñäýë èõ áàéãààã èëòãýí Ýìçýã ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.

Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é (NT)

Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéã À-ãààñ Å õ¿ðòýëõ øàëãóóðààð øàëãàæ ¿çýõýä Óñòàæ áàéãàà, Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ýìçýã ãýñýí àíãèëëààð ¿íýëýõ áîëîìæã¿é áîëîâ÷ îéðûí èðýýä¿éä óñòàæ, õîâîðäîæ áàéãààã èëòãýñýí äýýðõ àíãèëëûí àëü íýãð¿¿ øèëæèí îðæ áîëçîøã¿é ç¿éëèéã Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.

Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é (LC)

Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéã À-ãààñ Å õ¿ðòýëõ øàëãóóðààð øàëãàæ ¿çýõýä Óñòàæ áàéãàà, Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ýìçýã ýñâýë Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é çýðýã àíãèëëûí àëü íýãýýð ¿íýëýõ áîëîìæã¿é áàéãàà òóë Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é ç¿éë ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà. ªðãºí òàðõàö íóòàãòàé, ýëáýã ç¿éë ýíý àíãèëàëä õàìààðíà.

Ìýäýýëýë äóòìàã (DD) Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí ïîïóëÿöèéí òºëºâ áàéäàë áîëîí òàðõàöûã ¿íäýñëýí óñòàõ ýðñäýëèéã òîãòîîõ øóóä áà øóóä áóñ ¿íýëãýý õèéõýä ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéãàà íºõöºëä Ìýäýýëýë äóòìàã ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà. Òóõàéí ç¿éëèéí ýëáýãøèë, òàðõàöûí òàëààð ìýäýýëýë äóòìàã áàéæ áîëíî. Ìýäýýëýë äóòìàã ãýñýí àíãèëàë íü óñòàõ, õîâîðäîõ ýðñäýëèéã èëýðõèéëñýí àíãèëàë áèø þì. Ç¿éëèéã ýíý àíãèëàëä îðóóëàõ íü òóõàéí ç¿éëèéí òàëààð èë¿¿ ìýäýýëýë õýðýãòýé áàéãààã èëýðõèéëäýã òºäèéã¿é òóõàéí ç¿éëèéí òàëààð èðýýä¿éä ñóäàëãàà õèéãäýæ, òóõàéí ñóäàëãàà íü òýð ç¿éëèéã óñòàõ ýðñäýëòýéã íîòëîõ áîëîìæòîé áàéæ áîëíî. Áàéãàà ìýäýýëëèéã àøèãòàéãààð õýðýãëýõ íü ÷óõàë áàéäàã. Òóõàéí ç¿éëèéã Ìýäýýëýë äóòìàã ìºí óñòàõ ýðñäýëòýéã èëýðõèéëñýí àíãèëëûí àëèíä íü õàìààðóóëàõàà ìàø àíõààðàëòàé øèéäýõ õýðýãòýé. Õýðýâ òóõàéí ç¿éëèéí òàðõàö íóòàã õàðüöàíãóé õÿçãààðëàãäìàë, òóõàéí ç¿éëèéã îëîí æèëèéí òýðòýýä ñóäàëñàí áîë òýð ç¿éëèéã õîâîðäîõ, óñòàõ ýðñäýëòýé àíãèëàëä îðóóëàõ íü çàéëøã¿é çºâ ç¿éòýé øèéäâýð þì.

¯íýëýõ áîëîìæã¿é (NA)

Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä ¿íýëýõ øààðäëàãà õàíãààã¿é àíãèëàë ç¿éí íýãæèéã ¯íýëýõ áîëîìæã¿é ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.

17

ÀÐÃÀ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÒÅÕÍÈÊÈÉÍ ÒÝÌÄÝÃËÝÃÝÝ

Íýð òîìú¸î, àíãèëáàðÝíý íîìîíä îðñîí Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòäûí ç¿éëèéí æàãñààëò íü òóñ îðíû áîëîí îëîí óëñûí Õºõòºí ñóäëàà÷äûí íýëýýä îëîí óäààãèéí óóëçàëòûí ¿ð ä¿íä ãàðãàñàí. Óëààíáààòàðò áîëñîí ýõíèé óóëçàëòààð Äóëàìöýðýí (1968), Mallon (1985), Wilson, Reeder (1993), Tinnin íàð, (2002) çýðýã á¿òýýë¿¿ä áîëîí ÄÁÕÕ-íû äýëõèéí õºõòºí àìüòíû ¿íýëãýýíèé (IUCN-GMA, õèéãäýæ áàéãàà) æàãñààëòóóäûã íýãòãýí õÿíàæ õºõòºí àìüòíû ç¿éëèéí æàãñààëòûí àíõíû õóâèëáàðûã ãàðãàñàí þì. Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéí ñåìèíàðûí ¿åä ÿðèãäñàí àíãèëàë ç¿éí ìàðãààíòàé àñóóäëûã ïðîôåññîð M. Stubbe òýðã¿¿òýé 20 ñóäëàà÷èä õàìòàð÷ øèéäâýðëýñýí.Ñåìèíàðûí äàðààãààð äàõèí õóðàëäàæ Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí áîëîí Óëààí äàíñíû áàðèìòëàõ ç¿éëèéí æàãñààëòûã ýöñèéí áàéäëààð áàòëàí ãàðãàñàí.

‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóð’-ûã (IUCN, 2001) çºâõºí áàéãàëüä çýðëýã áàéäëààðàà óóãóóë íóòàãòàà áàéãàà áîëîí ò¿¿õýí òàðõàö íóòàãò íü ñýðãýýí íóòàãøóóëæ áàéãàà ïîïóëÿöèä (ñýðãýýí íóòàãøóóëñàí Òàõü àäóó ãýõ ìýò) õýðýãëýñýí. Óñíû áóëãà Mustela vison Schreber, 1777; Áîð õàðõ Rattus norvegicus (Berkenhout, 1769); Çààðò õàðõ Ondatra zibethicus (Linnaeus, 1766); Ãýðèéí õóëãàíà Mus musculus Linnaeus, 1758 çýðýã Ìîíãîë îðîíä øèíýýð íóòàãøèæ áàéãàà äºðâºí ç¿éë õºõòºí àìüòíûã Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñ íîìîíä îðóóëààã¿é áèëýý.

Ìàçààëàé áààâãàéí Ursus arctos gobiensis Sokolov, Orlov, 1992 àíãèëàë ç¿éí ñòàòóñûã óëàì òîäîðõîé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéñàí õýäèé ÷ òóõàéí ç¿éëèéã ýíý íîìîíä Õ¿ðýí áààâãàéí Ursus arctos Linnaeus, 1758 áèåý äààñàí ñàëáàð ç¿éë ãýæ ¿çýí ¿íýëãýý õèéñýí. Àíãèëàë ç¿éí õóâüä øèéäýãäýýã¿é áàéäëûã ¿ë õàðãàëçàí ýíý ñàëáàð ç¿éëèéã Ìîíãîë îðîíä õàìãààëëûí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé, òîäîðõîé ç¿éë ãýæ ¿íýëñýí. Oakenfull íàðûí (2000) ãåíåòèê ñóäàëãààíû ñàÿõíû ìýäýýã õàðàõàä Òàõü àäóó íü àäóóòàé ¿ðæèëä îðæ áàéñàí ãýñýí ìýäýýëýë áàéäàã áà àäóóòàé óäàì òºðëººðºº îéð õîëáîîòîé áîëîâ÷ ò¿¿íèéã áèåý äààñàí ç¿éë ãýæ ¿çñýí áàéíà. Ýíý íîìîíä çºâõºí áàéãàëüä çýðëýãøèæ áàéãàà òàõü àäóóíû ïîïóëÿöèä ¿íýëãýý õèéñýí áîëîõîîð òàõü àäóóã Equus ferus przewalskii (Groves, 1986) ãýñýí ëàòèí íýðýýð îðóóëñàí. Õàâòãàé òýìýý áîëîí ãýðèéí òýìýýòýé ïîïóëÿöèóäûí õîîðîíä ãåíåòèê ñîëèëöîî áàéäàã õýäèé ÷ îð÷èí ¿åèéí ãåíåòèê ñóäàëãàà õàâòãàé òýìýý íü áèåý äààñàí ç¿éë áàéæ áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà (Han íàð, 2002). Óëààí äàíñ áîëîí ò¿¿íòýé õîëáîîòîé áàðèìòàíä õàâòãàé òýìýýã Camelus bactrianus ferus Przewalski, 1878 ãýñýí ëàòèí íýðýýð îðóóëñàí áºãººä ò¿¿íèé çýðëýã ïîïóëÿöèä ¿íýëãýý õèéñíèéã èëýðõèéëíý. Óëààí äàíñàíä îðñîí õºõòºí àìüòíû çàðèì ç¿éëèéí õóâüä Ìîíãîë îðîíä òîõèîëäîõ íýã áîëîí õýä õýäýí òîäîðõîé ñàëáàð ç¿éëèéã îðóóëñàí. Æèøýý íü Ìîíãîë áºõºí Saiga tatarica mongolica Bannikov, 1946 ãýñýí ñàëáàð ç¿éëèéã Óëààí äàíñàíä îðóóëñàí þì. Äýýð ºã¿¿ëñýí ç¿éë¿¿äýýñ áóñàä òîõèîëäîëä ¿íýëãýýã ç¿éëèéí ò¿âøèíä õèéñýí.

Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ñåìèíàðààð áàòàëñàí ç¿éë¿¿äèéã áóþó 2005 îíû áàéäëààð Ìîíãîë îðîíä òîõèîëäîæ áàéñàí ç¿éë¿¿äèéã Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû óëààí äàíñ áîëîí ò¿¿íòýé õîëáîîòîé áàðèìòàíä îðóóëñàí

18

áîëíî (Õàâñðàëò II, Æàãñààëò 1). Cåìèíàðûí äàðààãààð Ìîíãîëä òîõèîëäîæ áîëîõ áîëîìæèò ç¿éëèéã òýäãýýðèéí òàðõàö íü òýëñýí, õèëèéí îéðîëöîî òîõèîëäñîí ãýñýí ìýäýýëýë äýýð ¿íäýñëýí íýìæ îðóóëàâ. Ìîíãîëä òîõèîëäîæ áîëîõ ýäãýýð ç¿éë¿¿äèéã ñåìèíàðûí äàðàà Æàãñààëò 1-ä íýìæ îðóóëàí (+) íýìýõ òýìäýãýýð òýìäýãëýñýí áºãººä óã òýìäýã á¿õèé ç¿éë¿¿äýä ñåìèíàðûí ¿åýð ¿íýëãýý õèéãýýã¿é áîëíî. Ìîíãîë îðîíä òîõèîëäîõ áîëîìæòîé ç¿éë¿¿äèéã Ìîíãîë îðíîîñ èëð¿¿ëýýã¿é òóë òóõàéí ç¿éë îëäñîí íîòîëãîî áèé áîëòîë òýð ç¿éëèéã áîëîìæèò ç¿éëèéí æàãñààëòàíä îðóóëàõ áîëíî (Õàâñðàëò II, Æàãñààëò 2).

Á¿ñ íóòãèéí òàðõàöÇ¿éë òóñ á¿ðèéí òàðõàöûã Ìîíãîë îðíû òîäîðõîé á¿ñ íóòãààð ÿëãàí çààæ ãàðãàâ. Èíãýõäýý íýãýíò õýâøñýí Ìîíãîë óëñûí ôèçèê ãàçàð ç¿éí çóðãèéã ¿íäýñëýí Öýãìèä (1969), Grubov (1982), Ðà÷êîâñêàÿ (1993), Áàííèêîâ (1954) íàðûí óðãàìàë, õºõòºí àìüòíû ãàçàð ç¿éí ìóæëàëûí çóðãààð ñýëáýí áàÿæóóëæ, Í. Áàòñàéõàí (õýâëýãäýýã¿é ìýäýý) öýãöëýí õÿíàñàí áèëýý (Çóðàã 1). Ýíý 16 á¿ñýä õóâààñàí çóðàã õºõòºí àìüòíû òàðõàëòûã óðãàìëûí ãàçàðç¿éòýé õîëáîí óðüäûíõààñ àðàé òîä òîìðóóí õàðóóëíà ãýæ ¿çëýý.

Çóðàã 1. Ìîíãîë îðíû Õºõòºí àìüòäûí òàðõàöûí çóðãèéã òàéëáàðëàõàä àøèãëàõ Ìîíãîë îðíû ãàçàð ç¿éí ìóæóóä (Öýãìèä, 1969; Ãðóáîâ, 1982). 1 = Õºâñãºëèéí óóëñ, 2 = Õýíòèé íóðóó, 3 = Õàíãàéí íóðóó, 4 = Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýð, 5 = Èõ õÿíãàíû óóëñ, 6 = Ìîíãîë Àëòàéí íóðóó, 7 = Òºâ õàëõûí õýýð, 8 = Äîðíîä Ìîíãîë, 9 = Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, 10 = Îëîí íóóðûí õºíäèé, 11 = Óìàðä ãîâü, 12 = Äîðíîä ãîâü, 13 = Ãîâü Àëòàé íóðóó, 14 = Ç¿¿íãàðûí ãîâü öºë, 15 = Àëòàéí ºâºð ãîâü öºë, 16 = Àëàøàíü ãîâü öºë.

Ç¿éëèéí òàðõàöûí çóðàãÌîíãîëûí õºõòºí àìüòíû îäîîãèéí òàðõàöûí äèæèòàë çóðãèéã ÄÁÕÕ-íû Äýëõèéí Õºõòºí Àìüòäûí ¯íýëãýýíèé áàãèéíõíààñ (IUCN-GMA, õèéãäýæ áàéãàà) àâñàí. Òýð òàðõàöûí çóðãèéã Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ñåìèíàðò îðîëöîã÷èä äàõèí õÿíàñàí þì. Òàðõàöûí çóðãèéã ººð÷èëñºí øàëòãààíûã òýìäýãëýí áàðèìòæóóëæ, Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíä îðóóëñàí. Òàðõàöûí çóðàãò óëñûí õèë îð÷ìîîð òàðõñàí ç¿éë¿¿äèéã îðóóëñàí õýäèé ÷ ýíý ìýäýýëëèéã ñåìèíàðààð íàðèéâ÷ëàí òîãòîîõ áîëîìæã¿é áàéñàí òóë çºâõºí ºðãºí òàðõàöòàé ç¿éë¿¿äèéí òàðõöûã ýíý çóðãààð ¿ç¿¿ëñýí áîëíî. Òàðõàöûí çóðãèéã ñåìèíàðààð ñàéæðóóëàí, ãàçðûí çóðàã õèéäýã ArcView 3.0 õóâèëáàðûí

19

êîìïüþòåðèéí ïðîãðàììûã àøèãëàí ç¿éëèéí áàÿëàã, õîâîðäîæ áóé ç¿éëèéí áàÿëàã, áàãà ñóäëàãäñàí ç¿éëèéí íÿãòøèë ºíäºð áàéãàà ãàçðûã òîãòîîí ãàðãàñàí. Ç¿éë á¿ðèéí òàðõàöûí çóðãèéã Ìîíãîë óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçðûí çóðàãòàé äàâõöóóëàí òóõàéí ç¿éëèéí òàðõàöûí õýäýí õóâü íü òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð õàìðàãäàæ áàéãààã ãàðãàñàí. Òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçðûí çóðãèéã ÄÁÕÕ-íû òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí çóðãààí àíãèëëûí äàãóó õèéãäñýí Í¯Á-ûí Áàéãàëü îð÷íû õºòºëáºð, Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õÿíàëòûí Òºâèéí Òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçðûí äýëõèéí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí (http://sea.unep-wcmc.org/wdpa/) ìýäýýëýëä ¿íäýñëýí ãàðãàñàí. Äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã ‘Òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí àíãèëëûí óäèðäàìæ’-ààñ àâíà óó (IUCN, 1994).

Ãàð çóðàãÌîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñ íîìîíä îðñîí ç¿éë á¿ðèéí ãàð çóðãèéã Ìîíãîë óëñûí Áàéãàëèéí ò¿¿õèéí ìóçåéí öóãëóóëãà, áîëîí Ognev (1948), Áîáðèíñêèé íàð (1965), Corbet, Ovenden (1982), Görner, Hackethal (1988), Màcdonald, Barret (1993), Øåíáðîò íàð (1995), Ñîêîëîâ íàð (1996), Schober, Grimmberger (1998), Ïàâëèíîâ íàð (2002) çýðýã á¿òýýë¿¿äýýñ àøèãëàâ. Çóðãèéã ìàø ñàéí çóðàõûã õè÷ýýñýí áîëîâ÷ çàðèì ç¿éëèéí ìýðýã÷ àìüòäûã áèåòýýð íü õàðààä õýýðèéí íºõöºëä òîäîðõîéëîõîä ÷ õýö¿¿ áàéäãèéí íýãýí àäèë áýðõøýýë çóðàõ ¿åä ÷ òîõèîëäîæ áàéâ. Õºõòºí àìüòäûí èë¿¿ íàðèéí ìýäýýëëèéã Ñîêîëîâ, Îðëîâ (1980) áóþó Äóëàìöýðýí (1970) íàðûí òîäîðõîéëîõ áè÷ã¿¿äýýñ õàðíà óó.

20

21

Ç¯ÉËÈÉÍ ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÀÃÓÓËÃÀ

Wilson, Reeder íàðûí (1993) ñ¿¿ëèéí ¿åèéí õÿíàí öýãöýëñýí àíãèëàë ç¿éã áàðèìòëàí Óëààí äàíñíû õºõòºí àìüòäûã äàðààõ çàãâàðààð áè÷ëýý. ¯¿íä:

Ç¿éëèéí íýð, çîõèîã÷Ò¿ãýýìýë íýð (Ìîíãîë, Àíãëè)Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë (õýðýâ áàéâàë)Èæèë íýð (õýðýâ áàéâàë)

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý (îëîí óëñàä óñòàõ ýðñäýëòýé)Ç¿éë á¿ðèéí äýëõèéí ïîïóëÿöèéí ¿íýëãýýã ãàðãàõäàà ÄÁÕÕ-íû ‛2004 îíû ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû õîâîðäîæ áóé ç¿éë’ íîìîíä îðñîí ¿íýëãýýã øóóä àøèãëàâ (IUCN, 2004). Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéí ñåìèíàðààð îäîîãèéí îëîí óëñûí ¿íýëãýýíä ººð÷ëºëò îðóóëñàí áîë íýã äóãèðàã õàðààð (•) òýìäýãëýñýí. Õýðýâ ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóðûã (IUCN, 2001) àøèãëàí ç¿éëä àíõ óäàà ¿íýëãýý õèéñýí áîëîí ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû çîõèîã÷äûí ãàðãàñàí ¿íýëãýýíèé øèéäâýðèéã õ¿ëýýæ áàéãàà ç¿éëèéã õî¸ð äóãàðèã õàðààð (••) òýìäýãëýñýí.

Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý (Ìîíãîë óëñàä óñòàõ ýðñäýëòýé)Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòäûí á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýýã àíõ óäàà ‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóð: 3.1 Õóâèëáàð’ (IUCN, 2001) (Õ¿ñíýãò 1-èéí àíãèëàë áîëîí òîäîðõîéëîëòûã õàðíà óó) áîëîí ‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû Á¿ñ íóòãèéí ò¿âøíèé ¿íýëãýýíèé óäèðäàìæ: 3.0 Õóâèëáàð’-ûí (IUCN, 2003) äàãóó õèéâ. Õýðýâ Ìîíãîë îðîíä ýíäåìèê ç¿éë áàéâàë á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýýòýé îëîí óëñûí ¿íýëãýý èæèë áàéíà.

¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë ‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóð’-ûí (IUCN, 2001) ¿íýëãýýã õýðýãëýõ

¿íäýñëýëèéã ç¿éë òóñ á¿ðò Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí ñåìèíàðààð ãàðãàñàí. Ýíý õýñãèéã ‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû á¿ñ íóòãèéí ò¿âøíèé øàëãóóðûí ¿íýëãýýíèé óäèðäàìæ: 3.0 Õóâèëáàð’ (IUCN, 2003) áîëîí Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíòàé õîëáîæ óíøèõ õýðýãòýé.

Õàìãààëñàí áàéäàëÌîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòäûã õàìãààëñàí õóóëèóäàä Ìîíãîë óëñûí õîëáîãäîõ õóóëèóä (Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëü, Àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëü ãýõ ìýò) áîëîí îëîí óëñûí õóóëèóä (Çýðëýã óðãàìàë, àìüòíû õîâîðäñîí ç¿éëèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ êîíâåíö (ÕÇÎÕÊ): UNEP-WCMC (2006) õàðíà óó) îðíî. Äýýð äóðäñàí õóóëèóäàä àãíóóðûí õóãàöàà, ãàäààäûí àí÷äàä àãíóóëàõ õýìæýý, çºâøººðºë çýðãèéã áàãòààñàí. Ç¿éë òóñ á¿ðèéí òàðõàöûí õýäýí õóâü íü òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòàãò õàðúÿàëàãäàæ áóéã òîîöîí ãàðãàñàí. Òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò áàéãàà á¿õ ç¿éëèéã Ìîíãîë óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí õóóëèàð õàìãààëäàã.

Äýëõèéí òàðõàöÄÁÕÕ-íû (2004) áàðèìòàëæ áàéãàà äýñ ìàÿãààð áàðóóíààñ ç¿¿í õ¿ðòëýõ á¿õ óëñûí íýðèéã æàãñààñàí áàéõ áà íýìýëò òîäîðõîéëîëòûã ç¿éëèéí ìýäýýëýëä îðóóëñàí. Îäîîãèéí òàðõàö ãýäýã îéëãîëòîíä óóãóóë òàðõàöûíõ íü ãàäíà áàéãàà óëñ îðîíä

22

íóòàãøóóëñàí [íóòàãøóóëñàí] ýñâýë á¿ñ íóòàãòàà óñòñàíààñ äàõèí íóòàãøóóëñíûã [ñýðãýýí íóòàãøóóëñàí] ãýæ òóñ òóñ òýìäýãëýí îðóóëñàí.

Á¿ñ íóòãèéí òàðõàöÇ¿éë òóñ á¿ðèéí á¿ñ íóòãèéí òàðõàöûã ºã¿¿ëáýðýýð òàéëáàðëàæ Ìîíãîë îðîí äàõü òàðõàöûí çóðàã äàãàëäóóëñàí. Òàðõàöûí çóðãèéã ãàðãàõäàà Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí ñåìèíàðûí ÿâöàä ÄÁÕÕ-íû Äýëõèéí õºõòºí àìüòíû ¿íýëãýýíèé çóðàã (IUCN-GMA, õèéãäýæ áàéãàà) äýýð ¿íäýñëýí ñóäàëãààíû õýðýãëýõ¿¿í, ìóçåéí öóãëóóëãà, çàñãèéí ãàçðûí áîëîí áàéãàëü îð÷èíã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãóóäûí áàðèìò ìýäýý, ìýðãýæèëòí¿¿äèéí àæèãëàëò çýðýã øèíý ìýäýýãýýð íýìýí áàÿæóóëñàí. Òàðõàöûí çóðãèéã ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ìýäýýëëýýð áàÿæóóëæ áîëîìæîîðîî íàðèéâ÷ëàí õèéñýí áîëîâ÷ íýëýýä îëîí ç¿éëèéí òàðõàöûí ìýäýýëýë äóòìàã áàéñíûã äóðüäàõ íü ç¿éòýé. Öààøèä ñóäàëãàà õèéãäýõ òóñàì òàðõàöûí çóðàãò ººð÷ëºëò îðîõ áîëíî. Òóõàéí ç¿éëèéí Ìîíãîë îðíû ãàäíà òàðõñàí ìýäýýëëèéã øèíý÷ëýýã¿é áîëíî.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààíÌîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí ñåìèíàðò îðîëöîã÷äûí òîäîðõîéëñíîîð õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí, ò¿¿íèéã á¿ðä¿¿ëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëèéã íýãòãýí ä¿ãíýâ. Õîâîðäëûí øàëòãààíûã á¿ðä¿¿ëæ áóé ¿éë ÿâö íü íàðèéí òºâºãòýé áà ìàø îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýð èëýðñýí. Íàðèéâ÷èëñàí ìýäýýëëèéí Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãààñ àâàõ áîëîìæòîé þì.

23

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕªÕÒªÍ ÀÌÜÒÍÛ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË

Ìîíãîë îðíû óóãóóë 128 ç¿éë õºõòºí àìüòíûã ¿íýëñíýýñ 16 õóâü íü á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä õîâîðäëûí àíãèëàëä îðñíû 2 õóâü íü Óñòàæ áàéãàà (ÓÁ), 11 õóâü íü Óñòàæ áîëçîøã¿é (ÓÁî), 3 õóâü íü Ýìçýã (Ý) (Çóðàã 2) àíãèëàëä õàìðàãäàæ áàéíà. Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é (ÕÁ) ãýñýí àíãèëàëä 6 õóâü íü îðñîí. Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòíû 37 õóâü íü Ìýäýýëýë äóòìàã (ÌÄ) ãýñýí àíãèëàëä îðæ áàéíà. Çºâõºí íýã ç¿éë øàðíàä öººâºð (Cuon alpinus) Ìîíãîë îðîíä á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí (ÁÍÓ) ãýäãèéã òîãòîîâ.

ÌÄ, 37 %

ÁÍÓ, 1 %ÓÁ, 2 %

ÓÁî,11 %

Ý, 3 %

ÕÁ, 6 %

Àª, 40 %

Çóðàã 2. ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëëààð ¿íýëñýí íèéò 128 õºõòºí àìüòíû á¿ñ íóòãèéí õàìãààëëûí òºëºâ áàéäëûã õóâèàð èëýðõèéëñýí äèàãðàìì. ÁÍÓ = Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí, ÓÁ = Óñòàæ áàéãàà, ÓÁî = Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ý = Ýìçýã, ÕÁ = Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é, Àª = Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é, ÌÄ = Ìýäýýëýë äóòìàã.

Õîâîðäëûí òºëºâ áàéäàë íü Ìîíãîë îðíû õºõòíèé àíãèëàë ç¿éí á¿ëã¿¿äýýð ÿëãààòàé áàéíà (Çóðàã 3). Ìîíãîë îðíû òóóðòíû (Artiodactyla, Perissiodactyla) ç¿éëèéí èõýíõ íü (11/14 áóþó 79 õóâü) á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíèé õîâîðäëûí àíãèëàëä îðæ, ¿ëäñýí ãóðâàí ç¿éëèéí õî¸ð íü õîâîðäîæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä îðñîí. Öîîõîð èðâýñ (Uncia uncia), Îéí áóëãà (Martes zibellina), Ìàçààëàé áààâãàé (Ursus arctos gobiensis) çýðýã Ìîíãîë îðíû ìàõàí èäýøò àìüòäûí 12 õóâü íü õîâîðäëûí àíãèëàëä îðñîí áºãººä 22 õóâü íü õîâîðäîæ áîëçîøã¿é (ÕÁî), 36 õóâü íü àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é (Àª) àíãèëàëä îðñîí. Ìýðýã÷äèéí 12 õóâü íü ìºí õîâîðäëûí àíãèëàëä îðæ, õîâîðäîæ áîëçîøã¿é (ÕÁî) àíãèëàëä 2 õóâü, ìýäýýëýë äóòìàã (ÌÄ) àíãèëàëä 45 õóâü íü îðæ áàéíà. Æèæèã (ìýðýã÷ áèø) õºõòºí àìüòíû ç¿éë¿¿ä (Lagomorpha, Chiroptera, Erinaceomorpha, Soricomorpha) õîâîðäëûí àíãèëàëä îðîîã¿é áºãººä èõýíõ áóþó 43 õóâü íü ìýäýýëýë äóòìàã (ÌÄ) àíãèëàëä îðñîí. Èéì ¿ð ä¿í ãàð÷ áàéãàà íü æèæèã õºõòºí àìüòíû ñóäàëãàà áàãà áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Õîéøèä æèæèã õºõòºí àìüòíû íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà õèéâýë õîâîðäëûí àíãèëàëä îðîõ ç¿éëèéí òîî èõñýõ áîëîìæòîé þì.

24

Òóóðòàí

Àª, 7 % ÓÁ, 14 %

ÓÁî, 51 %

Ý, 14 %

ÕÁ, 14 %

Ìàõ÷òàí

Àª, 36 %

Ý, 4 %

ÕÁ, 22 %

ÓÁî, 4 %ÌÄ, 26 %

ÓÁ, 4 %ÁÍÓ, 4 %

Æèæèã õºõòºí (ìýðýã÷ áèø)

ÌÄ, 43 %

Àª, 57 %

Ìýðýã÷òýí

Çóðàã 3. Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû àíãèëàë ç¿éí 4 á¿ëãèéã õàìãààëëûí çýðýãëýëýýð õàðüöóóëñàí äèàãðàìì. ÁÍÓ = Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí, ÓÁ = Óñòàæ áàéãàà, ÓÁî = Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ý = Ýìçýã, ÕÁ = Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é, Àª = Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é, ÌÄ = Ìýäýýëýë äóòìàã.

Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòíû 21 ç¿éë õîâîðäëûí àíãèëàëä îðæ, 8 ç¿éë õîâîðäîæ áîëçîøã¿é (ÕÁî) àíãèëàëä îðæ áàéíà (Õ¿ñíýãò 2). Íýëýýä îëîí òîõèîëäîëä ýäãýýð ç¿éë¿¿äèéí ñàëáàð ç¿éë íü Òºâ Àçèä ýíäåìèê òóë òóõàéí ç¿éë¿¿ä íü õºõòºí àìüòäûí îëîí ÿíç áàéäëûí õàìãààëàëä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä õîâîðäñîí Ñîîòîí àëàãäààõàé (Euchoreutes naso), Õóëàí àäóó (Equus hemionus), Õàâòãàé òýìýý (Camelus bactrianus ferus), Òàòààð áºõºí (Saiga tatarica), Öîîõîð èðâýñ (Uncia uncia) ãýõ ìýò 12 ç¿éë äýëõèéí õýìæýýíä õîâîðäñîí áîëîí õîâîðäîæ áîëçîøã¿é (ÕÁî) àíãèëàëä îðñîí.

Àª, 41 %

ÕÁ, 2 %

ÌÄ, 45 %

Ý, 2 %ÓÁî, 10 %

25

Õ¿ñíýãò 2. Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä õîâîðäîæ áàéãàà (Óñòàæ áàéãàà, Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ýìçýã) áîëîí õîâîðäîæ áîëçîøã¿é õºõòºí àìüòàä.

Óñòàæ áàéãàà Óñòàæ áîëçîøã¿é Ýìçýã Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é

Ìàçààëàé áààâãàé Ursus arctos gobiensis

Ìîíãîë òàðâàãà Marmota sibirica

Ñîîòîí àëàãäààõàé Euchoreutes naso

Áàðààí õýðýìSciurus vulgaris

Òàõü àäóó Equus ferus przewalskii

Ãîçîîðîé çóðàì Spermophilus alashanicus

Îéí áóëãà Martes zibellina

Åâðàçèéí øèë¿¿ñLynx lynx

Õàëèóí áóãà Cervus elaphus

Åâðàçèéí ìèíæ Castor fi ber

Õàð ñ¿¿ëòèéGazella subgutturosa

Ìàíóóë ìèéOtocolobus manul

Äàâæàà àëàãäààãà Allactaga elater

Öàà áóãàRangifer tarandus

Ñààðàë ÷îíîCanis lupus

Ç¿¿íãàð äààõàé Stylodipus sungorus

Õÿðñ ¿íýãVulpes corsac

Ñóõàéí ÷è÷¿¿ë Meriones tamariscinus

Øàð ¿íýãVulpes vulpes

Öîîõîð èðâýñ Uncia uncia

Çýðëýã ãàõàéSus scrofa

Õóëàí àäóó Equus hemionus

ßíãèð ÿìààCapra sibirica

Õàâòãàé òýìýý Camelus bactrianus ferus

Àðãàëü õîíüOvis ammon

Öàãààí çýýðProcapra gutturosa

Òàòààð áºõºí Saiga tatarica

Áàäàíãà õ¿äýð Moschus moschiferus

Ìîëöîã õàíäãàéAlces alces

26

27

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕªÕÒªÍ ÀÌÜÒÍÛ ÒÀÐÕÀÖ

Õºâñãºëèéí óóëñ, Õýíòèé íóðóó, Õàíãàé íóðóóíû õîéä õýñýãò 60-ààñ äýýø ç¿éëèéí õºõòºí àìüòàí íóòàãëàæ áàéãàà ó÷ðààñ Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòíû ç¿éëèéí áàÿëàã íü òóñ îðíû õîéä íóòãààð õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëòòýé áàéíà (Çóðàã 4). Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòíû ç¿éëèéí áàÿëàã íü õîéíîîñ ºìíº ð¿¿ãýý áóóð÷ áóé ÷èã õàíäëàãàòàé áàéíà. Ìîíãîë îðíû ºìíºä áîëîí ç¿¿í ºìíºä õýñýãò, ÿëàíãóÿà Ãîâü Àëòàé íóðóó, Àëàøàíü ãîâü, Äîðíîä ãîâü, Äîðíîä Ìîíãîë çýðýã íóòãóóäàä ç¿éëèéí áàÿëàã õàìãèéí áàãà áàéíà.

0-67-1314-2021-2728-3435-4142-4849-5556-62

Çóðàã 4. Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòíû ç¿éëèéí áàÿëàã. Áàðààí ºíãº òîäðîõ äóòàì ç¿éëèéí áàÿëàã èõýñíý.

Ìîíãîë îðíû õîéä õýñýãò õîâîðäîæ áàéãàà ç¿éëèéí íÿãòøèë èë¿¿ èõ áºãººä ÿëàíãóÿà Õàíãàé íóðóóíû õîéä õýñýãò õàìãèéí èõ áàéíà (Çóðàã 5). Ìîíãîë îðíû ç¿¿í áîëîí ç¿¿í óðä õýñãýýð õîâîðäîæ áàéãàà ç¿éëèéí òîî õàðüöàíãóé öººí áàéãàà íü òóõàéí íóòàã íü ç¿éëèéí áàÿëàã áàãà áàéäàãòàé õîëáîîòîé þì. Õýäèéãýýð Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Àëòàéí ºâºð ãîâü çýðýã áàðóóí ºìíºä íóòãóóä ç¿éëèéí áàÿëàã áàãà áàéäàã áîëîâ÷ õîâîðäîæ áàéãàà ç¿éë îëîí áàéíà. Ìîíãîë îðíû òºâ õýñãèéí Òºâ õàëõûí õýýðò õîâîðäîæ áóé ç¿éëèéí òîî íü ýíý á¿ñýä òîõèîëäñîí ç¿éëèéí òîîòîé õàðüöóóëàõàä ºíäºð áàéãààä íèéñëýë Óëààíáààòàðûí îéð îð÷ìûí õ¿í àìûí íÿãòøèë, àæ àõóéí õºãæèë, çàìûí õºäºëãººí íºëººëæ áàéõ òàëòàé.

012345678

Çóðàã 5. Ìîíãîë îðíû õºõòíèé ç¿éëèéí õîâîðäëûí áàéäàë. Áàðààí ºíãº òîäðîõ òóñàì õîâîðäîæ áóé ç¿éëèéí òîî èõñýíý.

28

Õîâîðäîõ ýðñäýëèéí ¿íýëãýý õèéõýä ìýäýýëýë äóòìàã áàéãàà ç¿éë¿¿äèéã Ìýäýýëýë äóòìàã (ÌÄ) àíãèëàëä îðóóëñàí. Ç¿éëèéí áàÿëàã èõòýé õýðíýý, ìýäýýëýë äóòìàã ç¿éëèéí òîî èõ áàéãàà á¿ñ íóòãóóäûã ç¿éëèéí áàÿëãèéí çóðàã áîëîí ìýäýýëýë äóòìàã ç¿éëèéí òàðõàöûí çóðàã õîîðîíäîî îéðîëöîî õàðàãäàæ áàéãààãààð çóðàãäñàí (Çóðàã 6). Õàíãàé, Õºâñãºë, Õýíòèé íóðóó çýðýã ç¿éëèéí áàÿëàã èõòýé íóòãóóäàä ìýäýýëýë äóòìàã ç¿éëèéí èõýíõ íü áàéíà. Àëàøàíü ãîâü çýðýã ç¿éëèéí áàÿëàã áàãàòàé á¿ñ íóòàãò ìýäýýëýë äóòìàã ç¿éëèéí òîî öººí áàéíà (Çóðàã 6). Àëòàéí ºâºð ãîâü öºë ç¿éëèéí áàÿëàãààð áàãà áàéãàà áîëîâ÷ õîâîðäîæ áóé ç¿éëèéí òîî îëîí, ìýäýýëýë äóòìàã (ÌÄ) ç¿éë öººí áàéãàà íü öºëèéí áîëîí çàðèìäàã öºëèéí ç¿éë¿¿äèéã õàìãààëàõààð áàéãóóëñàí Ãîâèéí èõ äàðõàí ãàçðûí À õýñýãò ñóäàëãààíû àæèë õàðüöàíãóé ñàéí õèéãäñýíòýé õîëáîîòîé.

0 - 23 - 56 - 89 - 1112 - 1415 - 17

Çóðàã 6. Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòíû ìýäýýëýë äóòìàã ç¿éëèéí òàðõàö. Áàðààí ºíãº òîäðîõ òóñàì ìýäýýëýë äóòìàã ç¿éëèéí òîî íýìýãäýíý.

29

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕªÕÒªÍ ÀÌÜÒÄÀÄ Ó×ÈÐ× ÁÓÉ

ÀÞÓË ÇÀÍÀË ¯íýëãýýíä ç¿éëèéí òîî òîëãîéã áóóðàõàä õ¿ðãýæ áóé ãîë øàëòãààíóóä ò¿¿íèé ¿¿ñãýæ áóé õ¿÷èí ç¿éëèéã (íººöèéí îëáîðëîë, àãíàëò çýðýã) òîäîðõîéëîí ãàðãàñàí, ç¿éëèéí òîî òîëãîéã áóóðóóëæ áóé (îð÷íû õîìñäîë áóþó ñàíààòàéãààð õîðîîõ) øóóä øàëòãààíûã àíõäàã÷, õî¸ðäîã÷, ãóðàâäàã÷ ãýæ àíãèëàí ãàðãàâ.

Ìîíãîë îðíû õîâîðäîæ áóé õºõòºí àìüòäûí òàëààñ äýýø õóâü íü àãíóóðààñ ¿¿äýëòýéãýýð õîðîãäîæ áàéãààã òîãòîîñîí (57 õóâü, Õ¿ñíýãò 3-ààñ õàðíà óó). Àãíàëò õàëèóí áóãà (Cervus elaphus), àðãàëü õîíü (Ovis ammon), öàãààí çýýð (Procapra gutturosa), áàäàíãà õ¿äýð (Moschus moschiferus), Ìîíãîë òàðâàãà (Marmota sibirica), öîîõîð èðâýñ (Uncia uncia) çýðýã àìüòäûã õîâîðäóóëàõ íîöòîé øàëòãààí áîëæ áàéíà. Íýã ç¿éë ñóõàéí ÷è÷¿¿ëä (Meriones tamariscinus) îð÷íû äîðîéòîë íü àíõäàã÷ õîâîðäóóëàõ øàëòãààí áîëñîí áºãººä òàâàí ç¿éë òóóðòàíä õî¸ðäîã÷ õîâîðäóóëàõ øàëòãààí áîëæ áàéíà. Èõýíõ òîõèîëäîëä îð÷íû äîðîéòîë íü ãîëäóó ìàëûí òîî ºññºíººñ ¿¿äýëòýé áýë÷ýýðèéí òàëõëàãäëààñ áîëñîí ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ìîíãîë îðíû õîâîðäîæ áóé õºõòíèé òàëààñ èë¿¿ õóâü íü îð÷íû õîìñäîë, õóâààãäàë, äîðîéòîë çýðýã õî¸ðäîã÷ øàëòãààíûí õàì ¿éë÷ëýëä ºðòæýý (52 õóâü). Ãóðâàí òóðóóòíûã îðîëöóóëàí òàâàí ç¿éëèéí õºõòºí àìüòàíä óóë óóðõàé, íººöèéí îëáîðëîëò çýðãýýñ ¿¿äýëòýé îð÷íû õîìñäîë õîâîðäëûí õî¸ðäîã÷ øàëòãààí áîëæ áàéíà. Îéí ìîä áýëòãýë, íèë òàéðàëòààñ ¿¿äýëòýé áóñàä íººöèéí îëáîðëîë íü Åâðàçèéí ìèíæ (Castor fi ber), îéí áóëãà (Martes zibellina) çýðýã ç¿éëèéã õîâîðäóóëæ áàéíà. Îð÷íû õóâààãäàë óóäàì òàðõàöòàé äºðâºí ç¿éëèéí òóóðòàíä õî¸ðäîã÷ áîëîí ãóðàâäàã÷ õîâîðäëûí øàëòãààí áîëæ áàéíà. Öàã óóðûí ººð÷ëºëò íü ìýðýã÷, òóóðòàí, ìàõ÷òàíû õýä õýäýí ç¿éëèéã õîâîðäóóëàõ øàëòãààí áîëñîí áºãººä õîéøèä óëàì íîöòîé áàéäàë ¿¿ñãýíý ãýæ òýìäýãëýæýý. Ýäãýýð ç¿éë¿¿äèéí èõýíõ íü Ìîíãîë îðíû ºìíºä õýñãèéí ãàíäóó õóóðàé á¿ñ íóòàãò àìüäàðäàã. Ãàíäóó õóóðàé íºõöºë áàéäàë íü õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû ººð÷ëºëò ýñâýë õ¿íèé èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãààíû àëèíààñ íü ¿¿äýëòýé áîëîõ íü òîäîðõîéã¿é áàéíà. Íººöèéí ºðñºëäººí (ãîëäóó ìàëûí òîî òîëãîéí ºñºëò), ºâ÷èí, áîõèðäîë çýðýã áóñàä ãóðàâäàã÷ õîâîðäëûí øàëòãààí ç¿éë òóñ á¿ð äýýð õàðèëöàí àäèëã¿é íºëººëñººð áàéíà.

30

Õ¿ñíýãò. 3. Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ñåìèíàðûí àæëûí õýñãèéíõýíèé ãàðãàñàí Ìîíãîë îðíû õîâîðäñîí õºõòºí àìüòäàä øóóä í¿¿ðëýæ áóé õîâîðäëûí øàëòãààíû òîéì. Õîâîðäóóëàõ àíõäàã÷ øàëòãààíûã õàð, õî¸ðäîã÷èéã ñààðàë, ãóðàâäàã÷èéã öàéâàð ñààðàë ºíãººð òýìäýãëýâ.

Õîâ

îðëû

í çý

ðýã

Ç¿éë

Îð÷

íû ä

îðîé

òîë

Îð÷

íû ô

ðàãì

åíòà

öè

Îð÷

íû õ

îìñä

îë

Áîõ

èðäî

ë

ªâ÷

èí

Øèì

ýã÷è

ä

Ìàõ

÷èä

Ýðë

èéçæ

èëò

ªðñ

ºëäº

ã÷èä

Çîðè

óäû

í ýí

äýë

Ãýíý

òèéí

ýíä

ýë

Öàã

óóð

ûí

ººð÷

ëºëò

Áóñ

àä

Ìýä

ýãäý

ýã¿é

ÓÁ Ursus arctos gobiensis Equus ferus przewalskii Cervus elaphus

ÓÁî Marmota sibirica Spermophilus alashanicus Castor fi ber Allactaga elater Stylodipus sungorus Meriones tamariscinus Uncia uncia Equus hemionus Camelus bactrianus ferus Ovis ammon Procapra gutturosa Saiga tatarica Moschus moschiferus Alces alces

Ý Euchoreutes naso Martes zibellina Gazella subgutturosa Rangifer tarandus

31

Ç¯ÉËÈÉÍ Á¯ÐÒÃÝË

Áàã Ìýðýã÷òýí

Îâîã Õýðýìíèéõýí

1. Marmota baibacina Kastschenko, 1899

Ò¿ãýýìýë íýð: Àëòàéí òàðâàãà (Ìîíãîë), grey marmot, Altai marmot (Àíãëè). Èæèë íýð: M. altaica, M. centralis, M. kastschenkoi, M. ognevi (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Íàéìäóãààð ñàðûí 11-íýýñ àðàâäóãààð ñàðûí 15-ûã õ¿ðòýëõ õóãàöààíä àãíàõûã õóóëèàð çºâøººðäºã (ÁÎß, 2005). Àëòàéí òàðâàãàíû òàðõàö íóòãèéí 16 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Õÿòàä (Øèíæàí), Êèðãèçñòàí, Ìîíãîë. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû õàìãèéí áàðóóí çàõ õÿçãààðò Õîâä àéìãèéí íóòàãò Áóëãàí, Áóÿíò ãîëûí ñàâààð ºíäºð óóëûí òàãèéí íóãààð òîõèîëäîíî (Àäúÿà, 2000).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ìàõ, àðüñûã íü õýðýãëýýíèé çîðèëãîîð îëîí óëñàä õóäàëäààëäàã áºãººä 2004 îíä 66000 òîëãîéã àãíàñàí ãýñýí òîîöîî áèé (Wingard, Zahler, 2006). Ìàëûí òîî òîëãîé îëøèð÷ óëìààð áýë÷ýýðèéí òàëõëàãäàëä îðñíîîñ îð÷íû äîðîéòîëä õ¿ðãýõ ìàãàäëàëòàé (òîäîðõîé ìýäýý øààðäëàãàòàé).

32

2. Marmota sibirica (Radde, 1862)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ìîíãîë òàðâàãà (Ìîíãîë), Siberian marmot, Mongolian marmot, tarbagan marmot, Transbaikal marmot (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: M. s. sibiricus, M. s. caliginosusÈæèë íýð: M. caliginosus, M. dahurica (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Óñòàæ áîëçîøã¿é, A2ad¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: ªíãºðñºí 60 æèëèéí òóðø ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé íýëýýä áóóðñàí áèëýý. 1990 îíä ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé 20 ñàÿ ãýæ òîîöîîëæ áàéñàí (Wingard, Zahler, 2006) áîë ñàÿõíû ñóäàëãààãààð 2001 îíä òàâàí ñàÿ áîëæ 75 õóâü áîëòëîî áóóðñàí áàéíà (Batbold, 2002). 1800 îíîîñ õîéø æèëä 1,2 ñàÿ òîëãîé òàðâàãàíû àðüñ õóäàëäààëäàã áàéñàí áîë 2004 îíû áàéäëààð ãóðâàí ñàÿ òàðâàãàíû àðüñ õóäàëäààëñàí áàéíà (Wingard, Zahler, 2006). Nowak (1991) òàðâàãàíû íýã ¿å óäìûí àìüäðàõ õóãàöààã çóðãààí æèë ãýæ òîîöîîëñîí áàéäàã. Çîõèñã¿é àãíàëòûí óðøãààð ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé ñ¿¿ëèéí ãóðâàí ¿å óäìûí òóðø 50 ãàðóé õóâü áóóðñàí ó÷èð ìîíãîë òàðâàãûã A2ad øàëãóóðààð ¿íýëýí Óñòàæ áîëçîøã¿é õýìýýõ àíãèëàëä îðóóëàâ. Õèë çàëãàà óëñààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýý õýâýýð ¿ëäæýý.Õàìãààëñàí áàéäàë: Áàéãàëü Îð÷íû ßàìíû ñàéäûí òóøààëààð 2005, 2006 oíä îðîí äàÿàð òàðâàãàíû àãíóóðûã á¿ðýí õîðèãëîñîí. Óðüä íü ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéíîîñ õàìààðàí íàéìäóãààð ñàðûí 10-ààñ àðàâäóãààð ñàðûí 15 õ¿ðòýëõ õóãàöààíä òàðâàãà àãíàõûã õóóëèàð çºâøººðäºã áàéñàí (ÁÎß, 2005). Ìºí ò¿¿í÷ëýí îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíä äºðâºí æèë òóòàì ñóäàëãàà õèéõ, ýíý ç¿éëèéã õàìãààëàõûí òóëä òóõàéí ãàçàð íóòãèéí àãíàëòûã õààõ ýðõèéã õóóëèàð îëãîñîí áàéíà. Àãíóóðûí ãîë íóòàãò (çºâøººðºãäñºí òîõèîëäîëä) àãíóóðûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã êîìïàíèéí ººðñäèéí õºðºíãººð íü æèë á¿ð ñóäàëãàà õèéëãýñýí áàéõ ¸ñòîé (Wingard, Zahler, 2006). Ìîíãîë òàðâàãàíû òàðõàö íóòãèéí 6 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: M. s. sibiricus íü äîðíîäûí òàë õýýðýýñ Ìîíãîë Àëòàéí áàðóóí õýñýã õ¿ðòýëõ õýýðýýð òàðõàí àìüäàðíà (Wingard, Zahler, 2006). M. s. caliginosus íü Ìîíãîë îðíû áàðóóí áîëîí òºâ, õîéä õýñãèéí Õàíãàé, Õºâñãºë, Ìîíãîë Àëòàéí íóðóóäûí óóëàðõàã íóòãààð òàðõñàí (Àäúÿà, 2000).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Äîòîîäûí áîëîí ãàäààäûí çàõ çýýëä ãàðãàõààð ìàõ, àðüñ, àðäûí ýìíýëýãò àøèãëàõ çîðèëãîîð àãíàäàã. Òàðâàãàíû òîñ êîðòèêîñòåðîíå2 èõ õýìæýýãýýð àãóóëäàã áà õ¿¿õýä, àìüòàíä õ¿íñíèé íýìýëò òýæýýë áàéäëààð õýðýãëýäýã, ìºí ò¿ëýíõèé, õºëäºëò, àíåìèà, ñ¿ðüåý, àðüñíû ºâ÷èíä õýðýãëýæ èðñýí óëàìæëàëòàé (Àäúÿà, 2000; Wingard, Zahler, 2006). ªíãºðñºí çóóíû 1906 îíîîñ 1994 îíû õîîðîíä Ìîíãîëä íèéò 104,2 ñàÿ òàðâàãàíû àðüñ îëçâîðëîæýý (Áàòáîëä, 1996). Ñ¿¿ëèéí ¿åä

33

õèéãäñýí àãíóóðûí ñóäàëãààíû ìýäýýãýýð òóõàéí æèëä òîãòîîñîí àãíóóðûí õÿíàëòûí òîîíîîñ äàðóé ãóðàâ äàõèí èõ òàðâàãàíû àðüñ àðèëæààëàãäñàí òîî áàðèìò áàéãàà áºãººä õóóëü áóñààð 2004 îíä áýëòãýñýí 117,000 ãàðóé òàðâàãàíû àðüñûã óëñûí îðëîãî áîëãîæýý (Zahler íàð, 2004). Òàõàë ºâ÷èí äýëãýðýõ íü òîî òîëãîéí õîðîãäîëûí øàëòãààíû íýã áºãººä òàðâàãà àãíàõ ÿâöàä õ¿í òàðâàãàí òàõëûí íÿíãààð õàëäâàðëàäãèéã òîãòîîñîí ó÷ðààñ óñòãàõûã îðîëääîã (Batbold, 2002). Ãýñýí õýäèé ÷ ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé áóóðàõ õýðýýð òàõàë ãàðàõ äàâòàìæ áóóðäàã áàéíà.

3. Pteromys volans (Linnaeus, 1758)

Ò¿ãýýìýë íýð: Õºõâºð îëáè (Ìîíãîë), Russian fl ying squirrel, Siberian fl ying squirrel (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: P. v. turovi Èæèë íýð: P. ognevi, P. russicus, P. sibiricus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Îëáèéí òàðõàö íóòãèéí 11 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Ôèíëàíä, Ëàòâè, Ýñòîíè, Áåëàðóñü, Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, ßïîí.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Õºâñãºë, Õàíãàé, Õýíòèé, Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýð, Ìîíãîë Àëòàéí áàðóóí õîéä õýñãèéí îéò íóòàãò òóñ òóñ òàðõàíà (Äóëàìöýðýí íàð, 1989).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Òàðõàöûí çàðèì íóòàãò áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé òàâüñàí ò¿éìýð, îéã ñèéðýãæ¿¿ëýí áýëòãýñíèé óðøãààð îð÷íû õîìñäîë í¿¿ðëýõ áîëîâ.

34

4. Sciurus vulgaris Linnaeus, 1758

Ò¿ãýýìýë íýð: Áàðààí õýðýì (Ìîíãîë), Eurasian red squirrel (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: S. v. fusconigricans, S. v. altaicus, S. v. mantchuricus. Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éëèéí òàëààð íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà øààðäëàãàòàé áàéíà. Èæèë íýð: S. mantchuricus, S. ognevi, S. orientis (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ìîíãîë îðîíä ýíý ç¿éëèéí ïîïóëÿöèéí ÷èã õàíäëàãûí òàëààðõ ìýäýýëýë ìàø áàãà áàéíà. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ òàðõàö íóòãèéí õýìæýýíä õàðàà õÿíàëòã¿é àãíàëò ìàø èõ òîõèîëäîæ áàéíà. Õýðýâ ïîïóëÿöèéí òàëààðõ ìýäýýëýë òîäîðõîé áîëîîä, õàìãààëëûí àðãà õýìæýý àâàõã¿é áîë ýíý ç¿éëèéã õîâîðäëûí À øàëãóóðààð äàõèí ¿íýëýõ áîëíî. Õèë çàëãàà óëñààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýý õýâýýð ¿ëäæýý.Õàìãààëñàí áàéäàë: Æèë á¿ðèéí àðàâäóãààð ñàðûí 21-ýýñ äàðàà îíû íýãä¿ãýýð ñàðûí 16 õ¿ðòýëõ õóãàöààíä õýðýì àãíàõûã õóóëèàð çºâøººðäºã (ÁÎß, 2005). Õýðýìíèé òàðõàö íóòãèéí 14 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Ñýéíò Êèòñ áà Íýâèñ [íóòàãøóóëñàí], Èðëàíä, Èñïàíè, Ôðàíö, Èõ Áðèòàíè, Áåëüãè, Íèäåðëàíä, Ãåðìàí, Íîðâåãè, Øâåéöàðü, Èòàëè, Äàíè, Àâñòðè, ×åõ, Ñëîâåí, Õîðâàò, Øâåä, Ïîëüø, Áîñíè Ãåðöåãîâèí, Óíãàð, Ñåðá Ìîíòåíåãðî, Ñëîâàê, Ôèíëàíä, Ðóìûí, Ìàêåäîí, Óêðàéí, Áîëãàð, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí [íóòàãøóóëñàí], Õÿòàä, Êèðãèçñòàí [íóòàãøóóëñàí], Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, ßïîí; Ã¿ðæ, Àðìåí, Àçåðáàéæàí çýðýã óëñàä íóòàãøóóëñàí áàéæ áîëçîøã¿é.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë Àëòàé, Õºâñãºë, Õàíãàé, Õýíòèé, Õÿíãàíû óóëñûí îéò íóòãààð òàðõàíà (Äóëàìöýðýí, 1970; Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Mallon, 1985).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Îëîí óëñûí çàõ çýýëä õýðýìíèé ¿ñëýã àðüñûã íèéë¿¿ëýõèéí òóëä ç¿é çîõèñã¿é ñóâäàãëàí àãíàæ áàéíà. Õÿòàäûí çàõ çýýëä àðüñ íýëýýä ¿íýòýé áàéäàã áºãººä àãíóóðûí òîî õýìæýý òîäîðõîéã¿é áàéíà. Ýíý ç¿éëèéí òàðõàöûí çàðèì íóòàãò áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé òàâüñàí ò¿éìýð, õóøíû ñàìàð ò¿¿õ, îéí áóñàä äàãàëò áàÿëãèéí àøèãëàëò, ìîä áýëòãýëýýñ ¿¿äýëòýé îð÷íû äîðîéòîë, õîìñäîë çýðýã íü õîðîãäëûí ãîë øàëòãààí áîëæ áàéíà.

35

5. Spermophilus alashanicus Büchner, 1888

Ò¿ãýýìýë íýð: Ãîçîîðîé çóðàì (Ìîíãîë), Alashan ground squirrel (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: S. a. dilutusÈæèë íýð: S. dilutus, S. obscurus, S. siccus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Óñòàæ áîëçîøã¿é, A3c¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ãîçîîðîé çóðàìíû îðøèí àìüäàð÷ áàéãàà èäýýøèë íóòàã íü áàéíãà õóìèãäàæ, îð÷íû äîðîéòîëä îðæ áàéíà. Macdonald (2004) íýã ¿å óäàì õî¸ðîîñ ãóðâàí æèë ¿ðãýëæèëíý ãýæ áè÷ñýí. Ïîïóëÿöèéí áóóðàëò ñ¿¿ëèéí àðâàí æèë 50 õóâü áóóðñàí ãýæ ¿çýýä A3c øàëãóóðààð ¿íýëýí Óñòàæ áîëçîøã¿é ç¿éëèéí àíãèëàëä îðóóëàâ. Õèë çàëãàà óëñààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýý õýâýýð ¿ëäæýý.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé 2000 îíû õóóëèéí äàãóó ãàðñàí Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëîîð (¹ 264) 2001 îíä õîâîð ç¿éë àìüòíû çýðýãëýëä õàìðóóëæýý (Áàäàì, Àëòàíçóë, 2005). Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèàð õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòàä (ÁÎß, 1996), Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí óäààõ õýâëýëä õîâîð ç¿éë çýðýãëýëýýð îðóóëæýý (Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Ãîçîîðîé çóðàìíû òàðõàö íóòãèéí 13 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Õÿòàä, Ìîíãîë. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Èõ, Áàãà áîãä, Àðö áîãä, Ãîâü Àëòàéí Ãîâü ãóðâàí ñàéõàí, ªøºã óóëñààð òàðõàíà (Áàííèêîâ, 1954; Äàâàà, 1972).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíèé óëìààñ áýë÷ýýðèéí òàëõëàãäàëä îðæ îð÷íû äîðîéòëûã áèé áîëãîæ áàéíà (òîäîðõîé ñóäàëãàà øààðäëàãàòàé). Ìºí íººöèéí îëáîðëîë (óóë óóðõàé) îð÷íû õîìñäîëä õ¿ðãýæ áàéíà.

36

6. Spermophilus dauricus Brandt, 1843

Ò¿ãýýìýë íýð: Äàãóóð çóðàì, çóìáàðàà çóðàì (Ìîíãîë), Daurian ground squirrel (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: S. d. alaschanicus Èæèë íýð: S. mongolicus, S. ramosus, S. umbratus, S. yamashinae (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Äàãóóð çóðàìíû òàðõàö íóòãèéí 7 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Äîðíîäûí òàë õýýðýýñ Õýðëýí ãîëûí äóíä óðñãàë (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980) õ¿ðòýë òàðõàæ áàéñàí áîë îäîî Òºâ Õàëõûí õýýðò Òóóë ãîëûí õºíäèéä òîõèîëäîõ (Áàòñàéõàí, õýâëýýã¿é ìýäýý) áîëîâ.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíèé óëìààñ áýë÷ýýð òàëõëàãäàæ óã ç¿éëèéí àìüäðàõ îð÷íûã äîðîéòóóëàõ áîëîìæòîé (òîäîðõîé ñóäàëãàà øààðäëàãàòàé).

7. Spermophilus erythrogenys Brandt, 1841

Ò¿ãýýìýë íýð: Áîçëîã çóðàì, õàëòàð çóðàì (Ìîíãîë), red-cheeked ground squirrel (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: S. e. pallidicauda, S. e. brevicaudaÈæèë íýð: S. brevicauda, S. pallidicauda, S. selevini (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Áîçëîã çóðàìíû òàðõàö íóòãèéí 5 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

37

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Èõ íóóðóóäûí õîòãîðûí õîéä Óâñ íóóðûí õîòãîðîîñ Äîðíîä ãîâèîð äàìæààä äîðíî ç¿ãò Äàðüãàíãà õ¿ðòýëõ öºëºðõºã õýýðèéí á¿ñýýð òàðõàíà (Äàâàà, 1972).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Îðîí íóòàãò ìàõ, àðüñûã íü àøèãëàõ çîðèëãîîð çîõèñã¿é àãíàäàã áàéâ. Ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººñ áýë÷ýýð òàëõëàãäàæ îð÷íû õîìñäîë í¿¿ðëýæ áîëçîøã¿é (òîäîðõîé ìýäýý øààðäëàãàòàé). Æèë äàðààëñàí ãàí ãà÷èã, áóëàã, øàíäíû øèðãýëò ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîé õîðîãäîõ øàëòãààí õýäèé ÷, õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà ýñâýë áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëòèéí àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà.

8. Spermophilus undulatus (Pallas, 1778)

Ò¿ãýýìýë íýð: Óðò ñ¿¿ëò çóðàì, ñ¿¿ëýðõýã çóðàì (Ìîíãîë), long-tailed ground squirrel (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: S. u. undulatus, S. u. stramineus Èæèë íýð: S. altaicus, S. eversmanni, S. transbaikalicus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Óðò ñ¿¿ëò çóðàìíû òàðõàö íóòãèéí 11 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Õÿòàä (Õåéëîíæÿíü, Øèíæàí), Ìîíãîë. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë Àëòàé, Õàíãàé, Õºâñãºë, Õýíòèé íóðóóäûí îéò õýýð, õýýðèéí á¿ñýýð èõýä òàðõñàí. ªìíº òèéø Ìîíãîë Àëòàéí íóðóóíû Àæ Áîãäûí íóðóóíä òîõèîëäîíî (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980). Äîðíîãîâèéí Èõ íàðòûí ÷óëóó áàéãàëèéí íººö ãàçðûí óìàðä íóòàãò ñàÿõàí òýìäýãëýãäñýí áàéíà (Reading íàð, 2006).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Îëîí óëñûí çàõ çýýëä ýíý çóðàìíû àðüñûã õàìãèéí îëíîîð áóþó æèëä 418,400-551,000 øèðõýãèéã 1958-1960 îíû õîîðîíä áýëòãýí íèéë¿¿ëæ áàéæýý (Stubbe, 1965). Çóðàìíû àðüñ áýëòãýë çîãññîí õýäèé ÷ ò¿¿íèé òîî òîëãîéí áóóðàëòàä íºëººëºõ áóñàä øàëòãààí îäîîãîîð òîäîðõîéã¿é áàéíà.

38

9. Tamias sibiricus (Laxmann, 1769)

Ò¿ãýýìýë íýð: Çàìáà æèðõ (Ìîíãîë), Siberian chipmunk (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: T. s. sibiricus Èæèë íýð: T. altaicus, T. orientalis, T. pallasii (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëýãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Æèðõíèé òàðõàö íóòãèéí 15 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, ßïîí. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû õîéä õýñãèéí Õàíãàé, Õºâñãºë, Õýíòèé, Ìîíãîë Àëòàéí îéò íóòãààð äýëãýð òàðõàíà (Äóëàìöýðýí, 1970; Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Mallon, 1985).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Îëîí óëñûí çàõ çýýëä æèðõíèé àðüñûã õóäàëääàã. Õàìãèéí îëíîîð æèëä 2,600-4,400 øèðõýãèéã 1958-1960 îíû õîîðîíä áýëòãýí íèéë¿¿ëæ áàéæýý (Stubbe, 1965). Æèðõíèé àðüñ áýëòãýë áàãàññàí õýäèé ÷, ò¿¿íèé òàðõàöûí çàðèì íóòàãò áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé òàâüñàí ò¿éìýð îäîîãîîð ãîë àþóë, çàíàë ó÷ðóóëæ áàéíà.

Îâîã Óíòààõàéíõàí

10. Dryomys nitedula (Pallas, 1778)

Ò¿ãýýìýë íýð: Îéí óíòààõàé (Ìîíãîë), forest dormouse (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: D. n. angelus Èæèë íýð: D. obolenskii, D. ognevi, D. pallidus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä õîâîð ç¿éë çýðýãëýëýýð òóñ òóñ

39

á¿ðòãýãäæýý (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Îéí óíòààõàéí òàðõàö íóòãèéí 8 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Ãåðìàí, Ëèõòåíøòàéí, Øâåéöàðü, Èòàëè, Àâñòðè, ×åõ, Ñëîâåí, Õîðâàò, Ïîëüø, Áîñíè Ãåðöîãîâèí, Óíãàð, Ñåðá Ìîíòåíåãðî, Ñëîâàê, Ãðåê, Ðóìûí, Ìàêåäîí, Ëàòâè, Ëèòâà, Óêðàéí, Áîëãàð, Áåëàðóñü, Òóðê, Îðîñûí Õîëáîîíû óëñ, Ìîëäàâ, Èçðàèëü, Ñèðè, Èðàí, Èðàê, Ã¿ðæ, Êàçàõñòàí, Òóðêìåíèñòàí, Óçáåêèñòàí, Àôãàíèñòàí, Ïàêèñòàí, Òàæèêèñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë, Êèðãèçñòàí; Ëèâàíä áàéõ áîëîìæòîé.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Îéí óíòààõàéí äýëõèéí òàðõàöûí ç¿¿í õÿçãààð áîëîõ Ç¿¿íãàðûí ãîâèéí óìàðä õýñýã Áóëãàí ãîëûí ñàâä òîìîîõîí ïîïóëÿöè îðøäîãèéã Stubbe (1986à) íàðûí ñóäëàà÷èä òýìäýãëýæýý.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ãîëûí øóãóéí áóðãàñûã çàìáàðààã¿é îãòëîñíîîñ îð÷íû õîìñäîë áèé áîëæ áàéíà.

Îâîã Ìèíæíèéõýí

11. Castor fi ber Linnaeus, 1758

Ò¿ãýýìýë íýð: Åâðàçèéí ìèíæ (Ìîíãîë), Eurasian beaver (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: C. f. birulai. Åâðàçèéí ìèíæíèé ¿ëäýö ïîïóëÿöè äýýð õèéñýí ìîëåêóë áèîëîãèéí ñóäàëãààãààð ýíý íü ñàëáàð ç¿éë ìºí áîëîõ íü òîãòîîãäæýý (Ducroz íàð, 2003; Durka íàð, 2005). Èæèë íýð: C. birulai, C. bindai, C. fl avus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é, C. f. birulai ñàëáàð ç¿éë íü Ýìçýã D1 íàðèéâ÷ëàí ¿íýëýãäñýí.Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Óñòàæ áîëçîø¿é B1ab(iii)¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéí îëáîðëîëòîîñ ¿¿äýëòýé îð÷íû õîìñäîë, çîõèñã¿é àøèãëàëò çýðýã íü õîâîðäîõ øàëòãààí áîëæ áàéíà. Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö íóòãèéí òàëáàé 5,000 êì2-ààñ áàãà (îéðîëöîîãîîð 2,000 êì2), çºâõºí ãóðâàí áàéðøèë íóòãààð (õî¸ð áàéðøèë íóòàãò íü õàìãààëàõ çîðèëãîîð íóòàãøóóëñàí) õÿçãààðëàãäàæ, èäýýøèë, òàðõàö íóòàã íü áàéíãà õóìèãäàæ áàéãàà çýðãèéã õàðãàëçàí ¿çýýä B1ab(iii) øàëãóóðààð ¿íýëýí Óñòàæ áîëçîøã¿é ç¿éëèéí àíãèëàëä îðóóëàâ. Õèë çàëãàà óëñààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýý õýâýýð ¿ëäæýý.Õàìãààëñàí áàéäàë: C. f. birulai ñàëáàð ç¿éëèéã Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèéí (2000) 7.1-ä íýí õîâîð àìüòäûí æàãñààëòàä õàìðóóëñàí (Áàäàì, Àðèóíçóë, 2005). Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèàð õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòàä îðóóëñàí áàéíà (ÁÎß, 1996). Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä õîâîð

40

ç¿éë çýðýãëýëýýð òóñ òóñ á¿ðòãýãäæýý (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Ò¿¿íèé òàðõàö íóòãèéí 11 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Ôðàíö, Íèäåðëàíä, Ãåðìàí, Ëèõòåíøòàéí, Ùâåéöàðü [íóòàãøóóëñàí], Íîðâåãè, Àâñòðè [íóòàãøóóëñàí], ×åõ, Õîðâàò, Øâåä, Ïîëüø, Óíãàð, Ñëîâàê, Ôèíëàíä, Ëàòâè, Ëèòâà, Ýñòîí, Óêðàéí, Áåëàðóñü, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ìîëäàâ, Õÿòàä, Ìîíãîë. C. f. birulai ç¿éë íü Õÿòàä, Ìîíãîëä òàðõñàí.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû áàðóóí ºìíºä õÿçãààðûí Ç¿¿íãàðûí ãîâèéí óìàðä õýñýãò Áóëãàí ãîëûí ñàâ ãàçàðò Åâðàçèéí ìèíæíèé æèæèã àâòîõòîí ïîïóëÿöè îðøäîã. Ìîíãîë-Ãåðìàíû õàìòàðñàí áèîëîãèéí ýêñïåäèöè Áóëãàí ãîëîîñ ìèíæ áàðüæ, 1974, 1975, 1978 îíä Ìîíãîë Àëòàéí íóðóóíû Õîâä ãîëä, 1985, 1988, 2002 îíä Õàíãàéí íóðóóíû óìàðä íóòãèéí Òýñ ãîëä òºâ Àçèéí óñíû àé ñàâä ¿ëäâýð ìèíæíèé ãåíèéí ñàíã õàìãààëàõ çîðèëãîîð òóñ òóñ íóòàãøóóëæýý (Stubbe, Dawaa, 1982; Stubbe, Dawaa, 1986b; Stubbe íàð, 1991; Stubbe íàð, 2005a). Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñûí Âîðîíåæèéí áàéãàëèéí íººö ãàçðààñ Åðºº ãîëä ìèíæ íóòàãøóóëàõ îðîëäëîãî õèéñýí áîëîâ÷ àìæèëòàíä õ¿ðýýã¿é þì (M. Stubbe, àìàí ìýäýý).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Çàðèì íóòàãò òóõàéëáàë, Òýñ ãîë îð÷ìûí èðãýä ìèíæíèé àðüñààð ýä ç¿éë õèéõ, ìàõûã íü õ¿íñ, àíõèëàì ¿íýðò áóë÷èðõàéã (¿íýðòíèé á¿òýýãäýõ¿¿íä õýðýãëýäýã) àøèãëàõ çîðèëãîîð õóóëü áóñààð àãíàæ áàéíà. Áóëãàí, Õîâä ãîëûí øóãóéí áóðãàñûã íóòãèéí èðãýä îãòîëæ, ò¿ëø, ýä àõóéí ç¿éë õèéõýä àøèãëàæ áàéãàà íü ìèíæíèé èäýø òýæýýë, îðîãíîõ ãàçðûí õîìñäîëûã áèé áîëãîæ áàéíà. Îð÷íû õîìñäîë áèé áîëñíîîð æèæèã ïîïóëÿöèéã õîîðîíä íü òóñãààðëàæ, óëìààð èíáðèäèíãèéí áîëîìæ, íºõöëèéã óëàì íýìýãä¿¿ëýõýä õ¿ðãýæ áàéíà. Óñíû áîõèðäîë ìºí õîâîðäëûí øàëòãààí áîëíî. Õÿòàä óëñûí íóòàãò Áóëãàí ãîë äýýð áàðüñàí óñàí öàõèëãààí ñòàíöûí äàëàíãèéí áàéãóóëàìæ ìèíæíèé øèëæèëò, ñóóðüøèëä ñààä ó÷ðóóëäàã (M. Stubbe, àìàí ìýäýý).

41

Îâîã Àëàãäààãàíûõàí

12. Allactaga balikunica Hsia and Fang, 1964

Ò¿ãýýìýë íýð: ªìíºãîâèéí àëàãäààãà (Ìîíãîë), Balikun jerboa (Àíãëè).Èæèë íýð: A. nataliae (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ýíý ç¿éë àëàãäààãàíû òàðõàö íóòãèéí 43 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Õÿòàä, ÌîíãîëÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Àëòàéí ºâºð ãîâü, Àëàøàíü ãîâü, Äîðíîä ãîâèéí íóòãààð òàðõñàí. Ìîíãîë îðíû ºìíºä õýñýãò ãîâèéí àëàãäààãàòàé (A. bullata) çýðýãöýí îðøäîã (Wilson, Reeder, 1993).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Æèë äàðààëñàí ãàí ãà÷èã, áóëàã øàíäíû øèðãýëò, òàòðàëò ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîéã õîâîðäóóëàõ øàëòãààí õýäèé ÷, õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà ýñâýë áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëòèéí àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà.

13. Allactaga bullata Allen, 1925

Ò¿ãýýìýë íýð: Ãîâèéí àëàãäààãà (Ìîíãîë), Gobi jerboa (Àíãëè).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ãîâèéí àëàãäààãàíû òàðõàö íóòãèéí 21 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

42

Äýëõèéí òàðõàö: Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Íóóðóóäûí õºíäèé, Óìàðä ãîâü, Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Àëòàéí ºâºð ãîâü, Àëàøàíü ãîâü, Äîðíîä ãîâüä òàðõàíà (Ñîêîëîâ íàð, 1998). Ìîíãîë îðíû ºìíºä íóòàãò A. balikunica ç¿éëòýé çýðýãöýí îðøäîã (Wilson, Reeder, 1993).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Áóëàã, øàíäíû øèðãýëò, òàòðàëò, ãàí ãà÷èã ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîéã õîâîðäóóëàõ øàëòãààí õýäèé ÷ õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà ýñâýë áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëòèéí àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà.

14. Allactaga elater (Lichtenstein, 1828)

Ò¿ãýýìýë íýð: Äàâæàà àëàãäààãà (Ìîíãîë), small fi ve-toed jerboa (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: A. e. dzungariae Èæèë íýð: A. bactriana, A. dzungariae, A. strandi (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Óñòàæ áîëçîøã¿é, B1ab(iii) ¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Äàâæàà àëàãäààãà îð÷íû äîðîéòîë áîëîí öàã óóðûí òààã¿é íºõöëèéí óëìààñ õîðîãäîæ áàéíà. Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö íóòãèéí õýìæýý íü 5,000 êì2-ààñ áàãà (îéðîëöîîãîîð 2,000 êì2), òàâààñ öººí õÿçãààðëàãäìàë áàéðøèë íóòàãò îðøèí àìüäàðäàã. Äàâæàà àëàãäààãà íü öººí áàéðøèë íóòàãò õÿçãààðëàãäìàë òàðõàöòàéí çýðýãöýý áýë÷ýýðèéí òàëõëàëò àìüäðàõ îð÷íûã íü äîðîéòóóëæ, óëìààð èäýýøèë íóòàã íü õóìèãäàæ áàéãààã õàðãàëçàí B1ab(iii) øàëãóóðààð óñòàæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëæýý. Õèë çàëãàà óëñààñ í¿¿äýë øèëæèëò, ñóóðüøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýýã õýâýýð ¿ëäýýâ. Õàìãààëñàí áàéäàë: Äàâæàà àëàãäààãàíû òàðõàö íóòãèéí 54 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Òóðê, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ã¿ðæ, Àðìåí, Èðàí, Àçåðáàéæàí, Àôãàíèñòàí, Ïàêèñòàí, Êàçàõñòàí, Òóðêìåíèñòàí, Êèðãèçñòàí, Òàæèêñòàí, Óçáåêèñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë (Ã. Øåíáðîò, àìàí ìýäýý). Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû õàìãèéí áàðóóí ºìíºä íóòãèéí Ç¿¿íãàðûí ãîâèéí Áîäîí÷ ãîëûí àäãààñ àíõ òýìäýãëýñíýýñ (Stubbe, Chotolchu, 1968) õîéø Õîíèí óñíû ãîâüä äàõèí îëäæýý (Ñîêîëîâ íàð, 1998).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Áóëàã, øàíäíû øèðãýëò, òàòðàëò, ãàí ãà÷èã ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîéí õîðîãäîëä íºëººëæ áàéãàà õýäèé ÷ õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà ýñâýë áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëòèéí àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà.

43

15. Allactaga sibirica (Forster, 1778)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ñèáèð àëàãäààãà, Øèâýð àëàãäààãà (Ìîíãîë), Siberian jerboa, Mongolian fi ve-toed jerboa (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: A. s. saltator (A. s. semideserta ãýæ ÷ ¿çäýã), A. s. sibirica, A. s. bulganensis (Øåíáðîò (1991); Øåíáðîò íàð (1995); Ñîêîëîâ íàðûí (1998) á¿òýýëýýñ íàðèéâ÷ëàí õàðíà óó). Èæèë íýð: A. alactaga, A. mongolica, A. semideserta (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ñèáèð àëàãäààãàíû òàðõàö íóòãèéí 10 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò áàãòäàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Êàçàõñòàí, Òóðêìåíèñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû îéò õýýð, õýýð, õóóðàé õýýð, ãîâü öºëèéí á¿ñýýð èõýä òàðõñàí (Mallon, 1985). A. s. sibirica ñàëáàð ç¿éë äîðíîä áîëîí óìàðä Ìîíãîëä, òóõàéëáàë, Ñýëýíãý ìºðíèé àé ñàâ íóòãààð, õàðèí A. s. saltator (A. s. semideserta áàãòñàí) ñàëáàð ç¿éë Ìîíãîë îðíû áàðóóí óìàðä, ºìíºä, ºðíºä íóòàãò îðøèí àìüäàðíà. A. s. bulganensis ñàëáàð ç¿éë çºâõºí Ç¿¿íãàðûí ãîâüä òîõèîëäîíî (Ã. Øåíáðîò, àìàí ìýäýý).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ýíý ç¿éëèéí õîâîðäëûí øàëòãààíû òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.

16. Cardiocranius paradoxus Satunin, 1903

Ò¿ãýýìýë íýð: Òàâàí-õóðóóò àòèãäààõàé, òàðâóó àòèãäààõàé (Ìîíãîë), fi ve-toed pygmy jerboa (Àíãëè).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Ýìçýã, A1c Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä õîâîð ç¿éë

44

çýðýãëýëýýð òóñ òóñ á¿ðòãýãäæýý (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Ýíý ç¿éë àòèãäààõàéí òàðõàö íóòãèéí 13 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû óìàðä õèëýýñ Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Íóóðóóäûí õºíäèé, Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Àëòàéí ºâºð ãîâü, Óìàðä ãîâü, Àëàøàíü ãîâü, Äîðíîä ãîâü õ¿ðòýëõ öºë, öºëºðõºã õýýðèéí á¿ñýä 52 áàéðøëûã òýìäýãëýæ áàéñàí áîë (Ñîêîëîâ íàð, 1996) ñàÿõàí ýíý òîî 60 áîëñîí áàéíà (Ã. Øåíáðîò, àìàí ìýäýý).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ãàí ãà÷èã, øèð¿¿í ààäàð áîðîî çýðýã áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäýë ýíý ç¿éëèéã õîâîðäóóëàõ øàëòãààí íü áîëäîã.

17. Dipus sagitta (Pallas, 1773)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ýëñ÷ ñàâàãäààõàé (Ìîíãîë), northern three-toed jerboa, hairy-footed jerboa (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: D. s. sowerbyi (D. s. ubsanensis õýìýýí ¿çäýã), D. s. halli, D. s. bulganensis (Shenbrot (1991); Øåíáðîò íàð (1995); Ñîêîëîâ íàðûí (1998) á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿). Èæèë íýð: D. halli, D. lagopus, D. zaissanensis (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ýëñ÷ ñàâàãäààõàéí òàðõàö íóòãèéí 17 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Èðàí, Êàçàõñòàí, Òóðêìåíèñòàí, Êèðãèçñòàí, Óçáåêèñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë (Ã. Øåíáðîò, àìàí ìýäýý). Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Íóóðóóäûí õºíäèé, Óìàðä ãîâü, Àëàøàíü ãîâèéí öºëºðõºã õýýð, öºëèéí á¿ñýýð èõýä òàðõñàí (Ñîêîëîâ íàð, 1996). Ìºí Äîðíîä ãîâü, Ãîâü Àëòàéí íóðóó, Àëòàéí ºâºð ãîâü, Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Òºâ Õàëõûí õýýð, öºë, öºëºðõºã õýýðýýð òàðõñàí. Ñàâàãäààõàéí D. s. sowerbyi (D. s. ubsanensis áàãòñàí) ñàëáàð ç¿éë Ìîíãîë îðíû áàðóóí óìàðä, òºâ, ºìíºä íóòãààð, õàðèí D. s. halli ñàëáàð ç¿éë äîðíîä íóòãààð, D. s. bulganensis ñàëáàð ç¿éë Ç¿¿íãàðûí ãîâüä òóñ òóñ òàðõàí àìüäàðíà (Ã. Øåíáðîò, àìàí ìýäýý).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Áóëàã, øàíäíû øèðãýëò, òàòðàëò, ãàí ãà÷èã ýíý ç¿éëèéí õîðîãäîëä íºëººëºõ õýäèé ÷, áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëò ýñâýë õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà.

45

18. Euchoreutes naso Sclater, 1891

Ò¿ãýýìýë íýð: Ñîîòîí àëàãäààõàé, ñîîòîí àëàãäàé (Ìîíãîë), long-eared jerboa (Àíãëè). Èæèë íýð: E. alashanicus, E. yiwuensis (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Óñòàæ áîëçîøã¿é, A1c Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ýìçýã, A3c ¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí îðøèí àìüäàð÷ áàéãàà, èäýýøèë íóòàã íü îð÷íû äîðîéòîëä îðæ, õ¿íèé ñàäààíààñ áàéíãà õóìèãäàæ áàéíà. Macdonald (2004) íýã ¿å óäàì õî¸ðîîñ ãóðâàí æèë ¿ðãýëæèëíý ãýæ áè÷ñýí. Ïîïóëÿöèéí áóóðàëò ñ¿¿ëèéí àðâàí æèë 30 õóâü áóóðñàí ãýæ ¿çýýä A3c øàëãóóðààð ¿íýëæ ýìçýã ç¿éë õýìýýõ àíãèëàëä îðóóëàâ. Õèë çàëãàà íóòãààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýý õýâýýð ¿ëäýâ. Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä õîâîð ç¿éë çýðýãëýëýýð òóñ òóñ á¿ðòãýãäæýý (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Ñîîòîí àëàãäààõàéí òàðõàö íóòãèéí 44 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ñîêîëîâ íàð (1996) Àëòàéí ºâºð ãîâü, Àëàøàíü ãîâèéí öºëèéí á¿ñò àðâàí áàéðøëûã òýìäýãëýæýý. Ìîíãîë óëñûí ºìíºä íóòàã ýíý ç¿éë àëàãäààãàíû äýëõèéí òàðõàöûí óìàðä õèë áîëíî.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººð áýë÷ýýðèéí òàëõëàãäëààñ ¿¿äýëòýé îð÷íû äîðîéòîë í¿¿ðëýæ áîëçîøã¿é (òîäîðõîé ìýäýý øààðäëàãàòàé). Õ¿íèé íºëºº, ñ¿éòãýë áàãà èëýð÷ áîëíî. Áóëàã øàíäíû øèðãýëò, òàòðàëò, ãàí ãà÷èã ýíý ç¿éëèéí õîðîãäëûí øàëòãààí áîëîõ õýäèé ÷ áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëò ýñâýë õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà.

46

19. Pygeretmus pumilio (Kerr, 1792)

Ò¿ãýýìýë íýð: Çýãýë àëàãäààãàíöàð (Ìîíãîë), dwarf fat-tailed jerboa (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: P. p. potanini, P. p. bulatoides Èæèë íýð: P. aralensis, P. minutus, P. sibiricus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Çýãýë àëàãäààãàíöàðûí òàðõàö íóòãèéí 26 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Èðàí, Êàçàõñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Íóóðóóäûí õºíäèé, Óìàðä ãîâü, Àëòàéí ºâºð ãîâü, Àëàøàíü ãîâüä òàðõàíà (Ñîêîëîâ íàð, 1998). Stubbe, Chotolchu (1968) íàð Ìîíãîë îðíû áàðóóí ºìíºä õèëèéí îð÷èì õî¸ð áàéðøëûí öýã òýìäýãëýæýý. Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Áóñàä ç¿éë ìýðýã÷èä ò¿¿íèé òàðõàö íóòãèéí õ¿ðýýíä èäýø òýæýýëèéí òºëºº ºðñºëäººíä õ¿ðãýæ áîëîõ òàëòàé. Áóëàã øàíäíû øèðãýëò, òàòðàëò, ãàí ãà÷èã ýíý ç¿éëèéí õîðîãäëûí øàëòãààí áîëîõ õýäèé ÷ áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëò ýñâýë õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà.

20. Salpingotus crassicauda Vinogradov, 1924

Ò¿ãýýìýë íýð: ªºõºí-ñ¿¿ëò àòèãäààõàé, ººõëºã òàæèãäààõàé (Ìîíãîë), thick-tailed pygmy jerboa (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: S. c. crassicauda,S. c. gobicus Èæèë íýð: S. gobicus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿). Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Ýìçýã, A1c Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä õîâîð ç¿éë çýðýãëýëýýð òóñ òóñ á¿ðòãýãäæýý (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997).

47

ªºõºí-ñ¿¿ëò àòèãäààõàéí òàðõàö íóòãèéí 19 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Êàçàõñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ñîêîëîâ íàð (1996) Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Íóóðóóäûí õºíäèé, Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Àëòàéí ºâºð ãîâü, Àëàøàíü ãîâü, Óìàðä áîëîí Äîðíîä ãîâèéí öºëºðõºã õýýð, öºëèéí á¿ñò íèéò 31 áàéðøëûã òýìäýãëýæýý.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Áóëàã øàíäíû øèðãýëò, òàòðàëò, ãàí ãà÷èã ýíý ç¿éëèéí õîðîãäëûí øàëòãààí áîëîõ õýäèé ÷ áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëò ýñâýë õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà.

21. Salpingotus kozlovi Vinogradov, 1922

Ò¿ãýýìýë íýð: Êîçëîâûí àòèãäààõàé, ýëñíèé òàæèãäààõàé (Ìîíãîë), Kozlov’s pygmy jerboa (Àíãëè).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä õîâîð ç¿éë çýðýãëýëýýð òóñ òóñ á¿ðòãýãäæýý (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Êîçëîâûí àòèãäààõàéí òàðõàö íóòãèéí 37 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Õÿòàä (ªâºð Ìîíãîë, Øèíæàí, Ãàíñó, Óìàðä Øàíüøè, Íèíãøà), Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Òóí áàãà ñóäëàãäñàí ýíý ç¿éë àòèãäààõàéã Àëòàéí ºâºð ãîâü, Àëàøàíü ãîâü, Äîðíîä ãîâü çýðýã íóòàãò íèéò 16 öýãò òýìäýãëýæýý (Ñîêîëîâ íàð, 1996).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Áóëàã øàíäíû øèðãýëò, òàòðàëò, ãàí ãà÷èã ýíý ç¿éëèéí õîðîãäëûí øàëòãààí áîëîõ õýäèé ÷ áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëò ýñâýë õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà

48

22. Stylodipus andrewsi Allen, 1925

Ò¿ãýýìýë íýð: Ìîíãîë äààõàé, Ìîíãîëæèí äààõàé (Ìîíãîë), Andrews’s three-toed jerboa, Mongolian jerboa (Àíãëè).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë äààõàéí òàðõàö íóòãèéí 13 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Íóóðóóäûí õºíäèé, Àëàøàíü ãîâü, Óìàðä ãîâü, Äîðíîä ãîâüä òîõèîëäîíî (Ñîêîëîâ íàð, 1998).


23. Stylodipus sungorus Sokolov and Shenbrot, 1987

Ò¿ãýýìýë íýð: Ç¿¿íãàð äààõàé (Ìîíãîë), Mongolian three-toed jerboa (Àíãëè).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Óñòàæ áîëçîøã¿é, A3c•. òàðõàö íóòãèéí èõýíõ õýñýã áóþó á¿õýëäýý Ìîíãîë îðîíä òîõèîëäîíî ãýæ ¿çäýã. Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Óñòàæ áîëçîøã¿é, A3c¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí îðøèí àìüäàð÷ áàéãàà èäýýøèë íóòàã îð÷íû äîðîéòîë áîëîí õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû ººð÷ëºëòºíä îðæ ¿ðãýëæëýí õóìèãäàæ áàéíà. Macdonald (2004) íýã ¿å óäàì õî¸ðîîñ ãóðâàí æèë ¿ðãýëæèëíý ãýæ áè÷ñýí. Ïîïóëÿöèéí áóóðàëò ñ¿¿ëèéí àðâàí æèë 50 õóâü áóóðñàí ãýæ ¿çýýä A3c øàëãóóðààð ¿íýëýí óñòàæ áîëçîøã¿é ç¿éë õýìýýõ àíãèëàëä îðóóëàâ. Õèë çàëãàà íóòãààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýý õýâýýð ¿ëäýâ. Õàìãààëñàí áàéäàë: Ç¿¿íãàð äààõàéí òàðõàö íóòãèéí 41 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

49

Äýëõèéí òàðõàö: Ìîíãîë; Õÿòàäààñ îëäîõ áîëîìæòîé Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ýíý ç¿éë äààõàé çºâõºí Ç¿¿íãàðûí ãîâüä Ãîâèéí èõ äàðõàí ãàçðûí Á õýñãýýð òàðõìàë (Ñîêîëîâ, Øåíáðîò, 1987; Ñîêîëîâ íàð, 1998).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Áóëàã øàíäíû øèðãýëò, òàòðàëò, ãàí ãà÷èã ýíý ç¿éëèéí õîðîãäëûí øàëòãààí áîëîõ õýäèé ÷ áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëò ýñâýë õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà. Ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººð áýë÷ýýðèéí òàëõëàëò áèé áîëæ ¿¿íèé óðøãààð îð÷íû äîðîéòîë í¿¿ðëýæ áîëçîøã¿é (òîäîðõîé ìýäýý øààðäëàãàòàé).

Îâîã Øèø¿¿õýéíõýí

24. Allocricetulus curtatus (Allen, 1925)

Ò¿ãýýìýë íýð: Öîì÷ øèø¿¿õýé, öîì÷ øèø¿¿ (Ìîíãîë), Mongolian hamster (Àíãëè).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Öîì÷ øèø¿¿ãèéí òàðõàö íóòãèéí 9 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Õÿòàä, Ìîíãîë Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Íóóðóóäûí õºíäèé, Óìàðä ãîâü, Ãîâü Àëòàéí íóðóó, Òºâ Õàëõûí õýýð, Äîðíîä ãîâü, Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Àëòàéí ºâºð ãîâèîð òàðõàíà (Äóëàìöýðýí íàð, 1989).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººð áýë÷ýýðèéí òàëõëàëò áèé áîëæ ¿¿íèé óðøãààð îð÷íû äîðîéòîë í¿¿ðëýæ áîëçîøã¿é áàéíà (òîäîðõîé ìýäýý øààðäëàãàòàé). Áóëàã øàíäíû øèðãýëò, òàòðàëò, ãàí ãà÷èã ýíý ç¿éëèéí õîðîãäëûí øàëòãààí áîëîõ õýäèé ÷ áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëò ýñâýë õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà.

50

25. Cricetulus barabensis (Pallas, 1773)

Ò¿ãýýìýë íýð: Õºõ øèø¿¿õýé (Ìîíãîë), striped dwarf hamster (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: C. b. griseus, C. b. obscurus Èæèë íýð: C. manchuricus, C. mongolicus, C. obscurus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Õºõ øèø¿¿õýéí òàðõàö íóòãèéí 9 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû õàìãèéí ºðíºä áîëîí ºìíºä íóòãèéí öºë, öºëºðõºã õýýðýýñ áóñàä íóòãààð èõýä òàðõñàí. Õºõ øèø¿¿õýé íü á¿ðäèéí øèø¿¿õýéí C. sokolovi òàðõàö íóòãèéí õ¿ðýýíä òîõèîëääîãã¿é (Ã. Øåíáðîò, àìàí ìýäýý).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººð áýë÷ýýðèéí òàëõëàëò áèé áîëæ ¿¿íèé óðøãààð îð÷íû äîðîéòîë í¿¿ðëýæ áîëçîøã¿é áàéíà (òîäîðõîé ìýäýý øààðäëàãàòàé). Áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé òàâüñàí ò¿éìðèéí óëìààñ îð÷íû õîìñäîë í¿¿ðëýäýã.

26. Cricetulus longicaudatus (Milne-Edwards, 1867)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ñ¿¿ëëýã øèø¿¿õýé (Ìîíãîë), long-tailed dwarf hamster (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: C. l. longicaudatus Èæèë íýð: C. andersoni, C. kozhantschikovi, C. nigrescens (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ñ¿¿ëëýã øèø¿¿õýéí òàðõàö íóòãèéí 11 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû ºðíºä áîëîí òºâ íóòãààñ äîðíîä óðòðàãèéí 1040 E õ¿ðòýëõ óóäàì íóòàãò òàðõñàí (Äóëàìöýðýí íàð, 1989). Äîðíîä ãîâüä Èõ íàðòûí ÷óëóó áàéãàëèéí íººö ãàçðûí óìàðä íóòàãò òýìäýãëýãäñýí áàéíà (Reading íàð, 2006).

51

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººð áýë÷ýýðèéí òàëõëàëòààñ ¿¿äýëòýé îð÷íû äîðîéòîë í¿¿ðëýæ áîëçîøã¿é (òîäîðõîé ìýäýý øààðäëàãàòàé). Çàðèì íóòàãò áóñàä ìýðýã÷ àìüòàäòàé èäýø òýæýýëèéí ºðñºëäººíä îðæ áîëíî. Áóëàã øàíäíû øèðãýëò, òàòðàëò, ãàí ãà÷èã ýíý ç¿éëèéí õîðîãäëûí øàëòãààí áîëîõ õýäèé ÷ áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëò ýñâýë õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà.

27. Cricetulus migratorius (Pallas, 1773)

Ò¿ãýýìýë íýð: Áîðäóó øèø¿¿õýé (Ìîíãîë), grey hamster, grey dwarf hamster (Àíãëè). Èæèë íýð: C. isabellinus, C. murinus, C. ognevi (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Áîðäóó øèø¿¿õýéí òàðõàö íóòãèéí 33 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã. Äýëõèéí òàðõàö: Ãðåê, Ðóìûí, Óêðàéí, Áîëãàð, Òóðê, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ìîëäàâ, Èçðàéëü, Ëèâàí, Éîðäàí, Èðàê, Èðàí, Êàçàõñòàí, Àôãàíèñòàí, Ïàêèñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Àëòàéí ºâºð ãîâü, Àëàøàíü, Äîðíîä ãîâèéí õýä õýäýí ãàçàðò òîõèîëäæýý (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980).


28. Cricetulus sokolovi Orlov and Malygin, 1988

Ò¿ãýýìýë íýð: Á¿ðäèéí øèø¿¿õýé (Ìîíãîë), Sokolov’s dwarf hamster (Àíãëè).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.

52

Õàìãààëñàí áàéäàë: Á¿ðäíèé øèø¿¿õýéí òàðõàö íóòãèéí 6 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Õÿòàä, Ìîíãîë Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Íóóðóóäûí õºíäèé, Óìàðä ãîâü, Àëàøàíü ãîâü, Äîðíîä ãîâèîñ îëäñîí (Îðëîâ, Ìàëüãèí, 1988) áºãººä Ìîíãîë îðîíä ò¿¿íèé òàðõàöûí òàëààðõ ñóäàëãàà ìàø áàãà õèéãäæýý.


29. Phodopus campbelli (Thomas, 1905)

Ò¿ãýýìýë íýð: Îðîã çóñàã, îðîã çóçãà (Ìîíãîë), Campbell’s hamster (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: P. c. campbelli Èæèë íýð: P. crepidatus, P. tuvinicus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Îðîã çóñãèéí òàðõàö íóòãèéí 6 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû òºâ, ºðíºä áîëîí äîðíîä íóòãèéí õýýð, õóóðàé õýýð, öºëºðõºã õýýðèéí á¿ñýýð ò¿ãýýìýë òàðõàíà (Äóëàìöýðýí íàð, 1989).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººð áýë÷ýýðèéí òàëõëàëòààñ ¿¿äýëòýé îð÷íû äîðîéòîë í¿¿ðëýæ áîëçîøã¿é (òîäîðõîé ìýäýý øààðäëàãàòàé). Áóëàã øàíäíû øèðãýëò, òàòðàëò, ãàí ãà÷èã ýíý ç¿éëèéí õîðîãäëûí øàëòãààí áîëîõ õýäèé ÷ áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëò ýñâýë õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà.

53

30. Phodopus roborovskii (Satunin, 1903)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ýëñíèé çóñàã, ýëñíèé çóçãà (Ìîíãîë), desert hamster, Roborowski’s hamster (Àíãëè).Èæèë íýð: P. bedfordiae, P. praedilectus, P. przewalskii (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ýëñíèé çóñãèéí òàðõàö íóòãèéí 18 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ãîâü Àëòàé íóðóó, Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Íóóðóóäûí õºíäèé, Óìàðä ãîâü, Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Àëòàéí ºâºð ãîâü, Àëàøàíü ãîâü, Äîðíîä ãîâèéí öºë, öºëºðõºã õýýðèéí á¿ñò èõýä òàðõñàí (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980).


Îâîã Îãîòíûõîí

31. Alticola barakshin Bannikov, 1947

Ò¿ãýýìýë íýð: Ãîâü Àëòàéí áàðàã÷èí, õ¿ìæ áàðàã÷èí (Ìîíãîë), Govi Altai mountain vole (Àíãëè).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ãîâü àëòàéí áàðàã÷èíû òàðõàö íóòãèéí 20 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

54

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë (Hou íàð, 1995). Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë Àëòàé íóðóóíû õîéä õýñãèéí çàðèì íóòàãò òàðõñàí (Ïàâëèíîâ íàð, 2002).


32. Alticola macrotis (Radde, 1862)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ñî¸í áàðàã÷èí (Ìîíãîë), large-eared vole (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: A. m. vinogradovi, A. m. macrotis. Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éëèéã íÿãòëàí òîãòîîõ ñóäàëãàà øààðäëàãàòàé. Èæèë íýð: A. altaica, A. fetisovi, A. vicina, A. vinogradovi (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿). Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ñî¸í áàðàã÷èíû òàðõàö íóòãèéí 15 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë Àëòàéí íóðóóíû Ìºíõõàéðõàí, Õàíãàéí Òàðâàãàòàé íóðóó (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980), Õºâñãºëèéí Ìºíõ Ñàðüäàã óóëñûí òàãèéí õàäàðõàã íóòãààð òàðõìàë (Ëèòâèíîâ, 1982; Ëèòâèíîâ, Áàçàðäîðæ, 1992).


55

33. Alticola semicanus (Allen, 1924)

Ò¿ãýýìýë íýð: Õàäíû áàðàã÷èí (Ìîíãîë), Mongolian silver vole, Royle’s mountain vole (Àíãëè).Èæèë íýð: A. argentatus ç¿éëèéã õîæèì ñàëãàæ A. tuvinicus Ognev, 1950, A. semicanus (Allen, 1924) õýìýýõ õî¸ð áèå äààñàí ç¿éë áîëãîæýý. Wilson, Reeder (1993) íàð A. alleni ç¿éëèéã èæèë íýðèéí æàãñààëòàíä îðóóëñàí áàéíà.

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí. Õàìãààëñàí áàéäàë: Õàäíû áàðàã÷èíû òàðõàö íóòãèéí 10 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã. Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû áàðóóí áîëîí ç¿¿í óìàðä õýñãýýñ áóñàä á¿õ íóòãààð èõýä òàðõñàí.


34. Alticola strelzowi (Kastschenko, 1899)

Ò¿ãýýìýë íýð: Òàâøãàð áàðàã÷èí (Ìîíãîë), fl at-headed vole (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: A. s. depressus Èæèë íýð: A. depressus, A. desertorum (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Òàâøãàð áàðàã÷èíû òàðõàö íóòãèéí 15 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Kàçàõñòàí, Õÿòàä (Øèíæàí), Mîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû çºâõºí áàðóóí óìàðä íóòàãò îðøèõ Ìîíãîë Àëòàéä Õîâä îð÷èì òýìäýãëýãäæýý (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980).

56


35. Alticola tuvinicus Ognev, 1950

Ò¿ãýýìýë íýð: Òóâà áàðàã÷èí (Ìîíãîë), Tuva silver vole (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: A. t. kosogol. Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éëèéã íÿãòëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé. Èæèë íýð: A. argentatus ç¿éëèéã õîæèì ñàëãàæ A. tuvinicus Ognev, 1950, A. semicanus (Allen, 1924) õýìýýõ õî¸ð áèå äààñàí ç¿éë áîëãîæýý. Wilson, Reeder (1993) íàð A. baicalensis, A. khubsugulensis, A. kosogol, A. olchonensis çýðýã ç¿éëèéã èæèë íýðèéí æàãñààëòàä îðóóëñàí áàéíà.

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Òóâà áàðàã÷èíû òàðõàö íóòãèéí 25 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ìîíãîë. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë Àëòàéí íóðóóíû áàðóóí óìàðä õýñýã, Õºâñãºëèéí óóëñààð, Õàíãàéí íóðóóíû õîéä õýñãýýð òàðõàíà (Ëèòâèíîâ, Áàçàðäîðæ, 1992).


36. Arvicola terrestris (Linnaeus, 1758)

Ò¿ãýýìýë íýð: Óñ÷ îãîòíî, óñ÷ áºðºì (Ìîíãîë), European water vole (Àíãëè).Èæèë íýð: A. barabensis, A. ognevi, A. pallasii (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Óñ÷ áºðìèéí òàðõàö íóòãèéí 20 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

57

Äýëõèéí òàðõàö: Ïîðòóãàë, Àíäîð, Èñïàíè, Ôðàíö, Èõ Áðèòàíè, Áåëüãè, Íèäåðëàíä, Ãåðìàí, Ëèõòåíøòåéí, Íîðâåãè, Øâåéöàðü, Ëþêñåìáóðã, Èòàëè, Õîëè Ñè, Äàíè, Àâñòðè, ×åõ, Ñëîâåí, Õîðâàò, Øâåä, Ïîëüø, Áîñíè Ãåðöîãîâèí, Óíãàð, Ñëîâàê, Ñåðá Ìîíòåíåãðî, Àëáàíè, Ôèíëàíä, Ãðåê, Ðóìûí, Ìàêåäîí, Ëàòâè, Ëèòâà, Ýñòîíè, Áîëãàð, Óêðàéí, Áåëàðóñü, Òóðê, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Èçðàéëü, Èðàí, Õÿòàä, Ìîíãîë. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Áàííèêîâ (1954) Õºâñãºëººñ àðüñûã íü àíõ îëæ èëð¿¿ëñíýýñ õîéø Äóëàìöýðýí (1970) òýíäýýñ óñ÷ îãîòíû ãóðâàí áàéðøëûã òýìäýãëýæýý. Ìºí Ìîíãîë Àëòàéí Õîâäîä õýä õýäýí áàéðøëûã øèíýýð èëð¿¿ëñýí áàéíà.


37. Clethrionomys rufocanus (Sundevall, 1846)

Ò¿ãýýìýë íýð: Îéí õ¿ðýí îãîòíî, õ¿ðýíä¿¿ îéãî (Ìîíãîë), grey red-backed vole (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: C. r. irkutensis Èæèë íýð: C. kamtschaticus, C. latastei, C. sibirica (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí. Õàìãààëñàí áàéäàë: Îéí õ¿ðýí îãîòíû òàðõàö íóòãèéí 11 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Íîðâåãè, Øâåä, Ôèíëàíä, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä (Õåëîíæÿíü, Øèíæàí), Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, ßïîí (Õîêêàéäî).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Õàíãàé, Õýíòèé, Õºâñãºëèéí óóëñ, Ìîíãîë Àëòàé, Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýð, Èõ Õÿíãàíû óóëñûí îéò íóòàãò òàðõàíà. Ãîâèéí Àëòàéí íóðóóíû Èõ Áîãä îð÷èì òóñãààðëàãäñàí æèæèã ïîïóëÿöè áèé (Lkhagvasuren, Samiya, 2004).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ýíý ç¿éëèéí õîâîðäëûí øàëòãààíûã òîäðóóëàõ áàòòàé ìýäýý áàéõã¿é õýäèé ÷ áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé òàâüñàí ò¿éìðýýñ îð÷íû õîìñäîë í¿¿ðëýõ áîëîìæòîé.

58

38. Clethrionomys rutilus (Pallas, 1779)

Ò¿ãýýìýë íýð: Îéí óëààí îãîòíî, óëààí îéãî (Ìîíãîë), northern red-backed vole (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: C. r. baikalensis Èæèë íýð: C. alascensis, C. tundrensis, C. vinogradovi (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Îéí óëààí îãîòíû òàðõàö íóòãèéí 11 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Êàíàä, Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ, Íîðâåãè, Øâåä, Ôèíëàíä, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, ßïîí. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Õºâñãºë, Ìîíãîë Àëòàé, Õàíãàé, Õýíòèé íóðóóä, ìºí Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýðò òàðõñàí (Äóëàìöýðýí íàð, 1989). Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ýíý ç¿éëèéí õîâîðäëûí øàëòãààíûã òîäðóóëàõ áàòòàé ìýäýý áàéõã¿é ÷ áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé òàâüñàí ò¿éìðýýñ îð÷íû õîìñäîë í¿¿ðëýõ áîëîìæòîé.

39. Ellobius tancrei Blasius, 1884

Ò¿ãýýìýë íýð: Ñîõäîé îãîòíî, çýýðä ñîõäîé (Ìîíãîë), Zaisan mole vole (Àíãëè).Èæèë íýð: E. kastschenkoi, E. ognevi, E. ursulus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ñîõäîé îãîòíû òàðõàö íóòãèéí 11 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Êàçàõñòàí, Òóðêìåíèñòàí, Óçáåêèñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë.

59

Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû áàðóóí óìàðä, òºâ áîëîí ç¿¿í ºìíºä íóòãèéí äîâ òîëãîäîîð òàðõàí íóòàãøèíà. Èõ íóðóóäûí õºíäèé, Íóóðóóäûí õºíäèé, Ìîíãîë Àëòàé íóðóó, Óìàðä ãîâü, Òºâ Õàëõûí õýýð, Äîðíîä ãîâèéí öºëºðõºã áîëîí öºëèéí á¿ñýä òàðõàíà (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980).


40. Eolagurus luteus (Eversmann, 1840)

Ò¿ãýýìýë íýð: Îâûí øàð îãîòíî, øàðãàë îâîë (Ìîíãîë), yellow steppe lemming (Àíãëè).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Áàãà ýðñäýëòýé, õàìãààëëààñ øàëòãààëàõ Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Îâûí øàð îãîòíû òàðõàö íóòãèéí 50 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàëò: Êàçàõñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë, (Ã. Øåíáðîò, àìàí ìýäýý).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Àëòàéí ºâºð ãîâèéí çàðèì íóòàãò òàðõñàí (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980). Äîðíîä ãîâèéí Èõ íàðòûí ÷óëóó áàéãàëèéí íººö ãàçðûí óìàðä íóòàãò ìºí òýìäýãëýãäñýí (Reading íàð, 2006) ãýõ áºãººä ýíý íü îäîîãîîð òîäîðõîéã¿é (Ã. Øåíáðîò, àìàí ìýäýý).


60

41. Eolagurus przewalskii (Büchner, 1889)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ò¿âä îâ, Òàíãàä îâîë (Ìîíãîë), Przewalski’s steppe lemming (Àíãëè).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ò¿âä îâûí òàðõàö íóòãèéí 19 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Íóóðóóäûí õºíäèé, Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Óìàðä ãîâü, Äîðíîä ãîâü, Àëòàéí ºâºð ãîâü, Àëàøàíü ãîâüä òàðõàíà (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Äóëàìöýðýí íàð, 1989).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººð áýë÷ýýðèéí òàëõëàëòààñ ¿¿äýëòýé îð÷íû äîðîéòîë í¿¿ðëýæ áîëçîøã¿é (òîäîðõîé ìýäýý øààðäëàãàòàé). Áóëàã øàíäíû øèðãýëò, òàòðàëò, ãàí ãà÷èã ýíý ç¿éëèéí õîðîãäëûí øàëòãààí áîëîõ õýäèé ÷ áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëò ýñâýë õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà. Ò¿¿íèé ïîïóëÿöèéí òîîíû ýðñ õýëáýëçýë íü õîðîãäîëä õ¿ðãýõ íýã øàëòãààí áàéæ áîëçîøã¿é.

42. Lagurus lagurus (Pallas, 1773)

Ò¿ãýýìýë íýð: Îâûí õºõ îãîòíî, õºõ îâ (Ìîíãîë), steppe lemming (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: L. l. altorum Èæèë íýð: L. abacanicus, L. migratorius, L. occidentalis (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Îâûí õºõ îãîòíû òàðõàö íóòãèéí 17 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

61

Äýëõèéí òàðõàö: Óêðàéí, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Àëòàéí ºâºð ãîâü, Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Óâñ íóóðûí õîòãîð, Ìîíãîë Àëòàéí Øàðãûí ãîâüä òýìäýãëýãäæýý (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Òàðõàöûí çàðèì íóòàãò ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººð áýë÷ýýðèéí òàëõëàëòààñ ¿¿äýëòýé îð÷íû äîðîéòîë í¿¿ðëýæ áîëçîøã¿é (òîäîðõîé ìýäýý øààðäëàãàòàé). Áóñàä ìýðýã÷èäòýé íººöèéí òºëººõ ºðñºëäººí áèé áîëîõ áîëîìæòîé. Áóëàã øàíäíû øèðãýëò, òàòðàëò, ãàí ãà÷èã ýíý ç¿éëèéí õîðîãäëûí øàëòãààí áîëîõ õýäèé ÷ áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëò ýñâýë õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà.

43. Lasiopodomys brandti (Radde, 1861)

Ò¿ãýýìýë íýð: ¯ëèéí öàãààí îãîòíî, öàéâàð ¿ëèé÷ (Ìîíãîë), Brandt’s vole (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: L. b. brandtii, L. b. hangaicus Èæèë íýð: L. aga, L. hangaicus, L. warringtoni (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: ¯ëèéí öàãààí îãîòíû òàðõàö íóòãèéí 4 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Õàíãàé, Õýíòèéí ñàëáàð óóëñûí óóëûí õýýð, Òºâ Õàëõûí õýýð, Äîðíîä Ìîíãîë, Óìàðä ãîâü, Íóóðóóäûí õºíäèéãººð òàðõìàë (Àâèðìýä, 2003).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: ¯ëèéí öàãààí îãîòíû ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé õýò ºñºõ ¿åä ìàëûí áýë÷ýýðèéí óðãàìëûã öºëìºæ, õàëäâàðò ºâ÷èí òàðààäàã õºíººëò ç¿éë ãýæ ¿çäýã. Èõýíõäýý ìàë áàéíãà áýë÷èæ òàëõëàãäñàí íóòãèéã èë¿¿òýé ø¿òýí àìüäðàõ òóë èéì ãàçàðò îëøðîõ íü ýëáýã òîõèîëäîíî. Äîðíîä Ìîíãîë áîëîí Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýðò 2001, 2002, 2003 îíóóäàä Áðîìàäèîëîíå õîðûã àøèãëàñàí íü ìàíóóë (Otocolobus manul), øàð ¿íýã (Vulpes vulpes), õÿðñ ¿íýã (Vulpes corsac), òàëûí á¿ðãýä (Aquila nipalensis), öàðìûí á¿ðãýä (Aquila chrysaetos), øèëèéí ñàð (Buteo hemilasius), èäëýã øîíõîð (Falco cherrug) çýðýã ç¿éë¿¿äýä èõýýõýí õîð íºëºº ¿ç¿¿ëñýí. Ýíý ¿éë àæèëëàãàà îäîîãîîð ýäãýýð ç¿éëä íºëººëñººð áàéíà (Í. Áàòñàéõàí, àìàí ìýäýý). ¯ëèéí öàãààí îãîòíû ïîïóëÿöèéí õýò îëøðîõ ìº÷ëºã 9-11 æèëä òîõèîäîã áàéíà (Dawaa íàð, 2005).

62

44. Lasiopodomys mandarinus (Milne-Edwards, 1871)

Ò¿ãýýìýë íýð: ¯ëèéí áîð îãîòíî (Ìîíãîë), Mandarin vole (Àíãëè).Èæèë íýð: L. kishidai, L. pullus, L. vinogradovi (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: ¯ëèéí áîð îãîòíû òàðõàö íóòãèéí íýã îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Õàíãàé íóðóóíû ç¿¿í óìàðä íóòãààð äàéðàí óðñàõ Îðõîí, Ñýëýíãèéí ñàâ, Íóóðóóäûí õºíäèéí çàðèì íóòàãò òýìäýãëýãäñýí (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Äóëàìöýðýí íàð, 1989).


45. Microtus arvalis (Pallas, 1778)

Ò¿ãýýìýë íýð: Áàðààí îãîòíî (Ìîíãîë), common vole (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: M. a. obscurus Èæèë íýð: M. arvensis, M. meridianus, M. terrestris (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Áàðààí îãîòîíû òàðõàö íóòãèéí 14 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Àíäîð, Èñïàíè, Ôðàíö, Èõ Áðèòàíè, Áåëüãè, Íèäåðëàíä, Ãåðìàí, Øâåéöàðü, Ëþêñåìáóðã, Èòàëè, Äàíè, Àâñòðè, ×åõ, Ñëîâåí, Õîðâàò, Ïîëüø, Áîñíè

63

Ãåðöîãîâèí, Óíãàð, Ñåðá Ìîíòåíåãðî, Ñëîâàê, Àëáàíè, Ôèíëàíä, Ðóìûí, Ìàêåäîí, Ëàòâè, Ëèòâà, Ýñòîíè, Óêðàéí, Áîëãàð, Áåëàðóñü, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ìîëäàâ, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðîíä çºâõºí Ìîíãîë Àëòàé, Õºâñãºëèéí óóëñààñ îëäîõ áîëîìæòîé ãýæ ñóäëàà÷èä (Ñîêîëîâ íàð, 1985) ¿çñýí áàéäàã. Ýíý ç¿éëèéí òàðõàöûí òàëààðõ ìýäýýëýë ìàø õîìñ.


46. Microtus fortis Büchner, 1889

Ò¿ãýýìýë íýð: ªðãºº÷ îãîòíî (Ìîíãîë), reed vole (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: M. f. michnoi Èæèë íýð: M. michnoi, M. pelliceus, M. uliginosus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: ªðãºº÷ îãîòíû òàðõàö íóòãèéí 14 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû ç¿¿í õîéä õýñýãò Óëç ãîëûí õºíäèé, Ìîíãîë Äàãóóðûí Õóñòàéí íóðóó, Õýíòèé íóðóóíû áàðóóí óìàðä íóòàã Åðºº ãîëûí ýõ îð÷èì îëäñîí (Ñàìúÿà íàð, 2002). Äîðíîä Ìîíãîëä Èõ Õÿíãàíû óóëñààð òàðõàíà.


64

47. Microtus gregalis (Pallas, 1779)

Ò¿ãýýìýë íýð: Õýðãýëçèé îãîòíî (Ìîíãîë), narrow-headed vole (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: M. g. raddei, M. g. angustus, M. g. gregalis. Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éëèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé.Èæèë íýð: M. pallasii, M. slowzovi, M. unguiculatus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿). Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí. Õàìãààëñàí áàéäàë: Õýðãýëçèé îãîòíû òàðõàö íóòãèéí 9 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð õàìààðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Õÿòàä, Êèðãèçñòàí, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû áàðóóí õýñãýýñ Ìîíãîë Àëòàéí õîéä õýñýã, Õºâñãºë, Õàíãàé, Õýíòèé, Äîðíîä Ìîíãîë, Òºâ Õàëõûí õýýðèéí á¿ñýýð ò¿ãýýìýë òàðõñàí.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Òàðõàöûí çàðèì íóòàãò ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººð áýë÷ýýðèéí òàëõëàëòààñ ¿¿äýëòýé îð÷íû äîðîéòîë í¿¿ðëýæ áîëçîøã¿é (òîäîðõîé ìýäýý øààðäëàãàòàé). Áóëàã øàíäíû øèðãýëò, òàòðàëò, ãàí ãà÷èã ýíý ç¿éëèéí õîðîãäëûí øàëòãààí áîëîõ õýäèé ÷ áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëò ýñâýë õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà.

48. Microtus limnophilus Büchner, 1889

Ò¿ãýýìýë íýð: Ç¿ëãèéí îãîòíî (Ìîíãîë), Lacustrine vole (Àíãëè).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ç¿ëãèéí îãîòíû òàðõàö íóòãèéí 24 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìààðäàã.

65

Äýëõèéí òàðõàö: Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Èõ íóóðûí õîòãîð, Íóóðóóäûí õºíäèé, Ìîíãîë Àëòàé, Ãîâü Àëòàéí íóðóóíû çààã, Àëòàéí ºâºð ãîâü, Ç¿¿íãàðûí ãîâüä òàðõàíà (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980).


49. Microtus maximowiczii (Schrenk, 1859)

Ò¿ãýýìýë íýð: Øèðãèéí îãîòíî (Ìîíãîë), Maximowicz’s vole (Àíãëè).Èæèë íýð: M. ungurensis (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Øèðãèéí îãîòíû òàðõàö íóòãèéí 38 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû Õýíòèé, Èõ Õÿíãàíû ñàëáàð óóëñûí îéò õýýðèéí á¿ñèéí èë çàäãàé íóòàãò òîõèîëäîíî.


66

50. Microtus mongolicus (Radde, 1861)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ìîíãîë îãîòíî (Ìîíãîë), Mongolian vole (Àíãëè).Èæèë íýð: M. baicalensis, M. poljakovi, M. xerophilus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë îãîòíû òàðõàö íóòãèéí 12 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Õºâñãºëèéí Ìºíõ ñàðüäàã, Õàíãàéí óìàðä õýñýã, Õýíòèé, Èõ Õÿíãàíû óóëñûí îéò õýýðèéí á¿ñ, ãîëûí õºíäèé äàãàí áàéðøèíà. Ìºí Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýð, Òºâ Õàëõûí õýýð, Äîðíîä Ìîíãîëä òàðõàíà (Ñîêîëîâ, Îðëîâ 1980; Äóëàìöýðýí íàð, 1989).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Áàéãàëü áîëîí õ¿íèé òàâüñàí ò¿éìðýýñ øàëòãààëæ îð÷íû õîìñäîë í¿¿ðëýõ áîëîìæòîé áîëîâ÷ ýíý ç¿éëèéí õîâîðäëûí øàëòãààíû òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.

51. Microtus oeconomus (Pallas, 1776)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ìýõýýð÷ îãîòíî (Ìîíãîë), root vole, tundra vole (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: M. o. dauricus, M. o. altaicusÈæèë íýð: M. altaicus, M. dauricus, M. koreni (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìýõýýð÷ îãîòíû òàðõàö íóòãèéí 12 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìààðäàã.

67

Äýëõèéí òàðõàö: Êàíàä, Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ, Íèäåðëàíä, Ãåðìàí, Íîðâåãè, Àâñòðè, ×åõ, Øâåä, Ïîëüø, Óíãàð, Ñëîâàê, Ôèíëàíä, Óêðàéí, Áåëàðóñü, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë Àëòàé, Õàíãàé, Õºâñãºë, Õýíòèé íóðóóä, Èõ Õÿíãàíû ñàëáàð óóëñ, Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýð çýðýã Ìîíãîë îðíû õîéä õýñãýýð òàðõñàí (Ñîêîëîâ íàð, 1985).


52. Myopus schisticolor (Lilljeborg, 1844)

Ò¿ãýýìýë íýð: Îéí õºâõºëæèí, òàéãûí õºâäíèé õºâõºëæèí (Ìîíãîë), wood lemming (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: M. s. saianicusÈæèë íýð: M. middendorfi , M. saianicus, M. vinogradovi (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Îéðîëöîîãîîð òàðõàö íóòãèéí 23 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Íîðâåãè, Øâåä, Ôèíëàíä, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Õàíãàé (Stubbe, Chotolchu, 1968), Õºâñãºëèéí Ìºíõ Ñàðüäàã óóë, Õýíòèé íóðóóãààð òàðõàíà (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Ñîêîëîâ íàð, 1985).


68

Îâîã Õóëãàíûõàí

53. Apodemus agrarius (Pallas, 1771)

Ò¿ãýýìýë íýð: Õýýðèéí õóëãàíà, àíãèñíû ãàëàé (Ìîíãîë), striped fi eld mouse (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: A. a. mantchuricus Èæèë íýð: A. coreae, A. ognevi, A. pallescens (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Õýýðèéí õóëãàíû òàðõàö íóòãèéí 52 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí. Äýëõèéí òàðõàö: Ãåðìàí, Äàíè, Àâñòðè, Õîðâàò, Ïîëüø, Áîñíè Ãåðöîãîâèí, Óíãàð, Ñåðá Ìîíòåíåãðî, Ñëîâàê, Ôèíëàíä, Ãðåê, Ðóìûí, Ëàòâè, Ëèòâà, Ýñòîíè, Óêðàéí, Áîëãàð, Áåëàðóñü, Òóðê, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ã¿ðæ, Àðìåí, Àçåðáàéæàí, Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, Òàéâàí.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ýíý ç¿éëèéã îäîîãîîð Ìîíãîë îðíû õàìãèéí áàðóóí õýñýã Èõ õÿíãàíû óóëñûí çºâõºí Õàëõ, Íºìðºã ãîëîîñ (Stubbe, Chotolchu, 1968; Äóëàìöýðýí, 1970) îëæ òîãòîîãîîä áàéíà.


54. Apodemus peninsulae (Thomas, 1907)

Ò¿ãýýìýë íýð: Àçèéí õóëãàíà, ìîäîí ãàëàé (Ìîíãîë), Korean fi eld mouse (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: A. p. preatorÈæèë íýð: A. giliacus, A. majusculus, A. rufulus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿). Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.

69

Õàìãààëñàí áàéäàë: Àçèéí õóëãàíû òàðõàö íóòãèéí 12 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìààðäàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, ßïîí (Õîêêàéäî àðàë).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë Àëòàé, Õºâñãºë, Õàíãàé, Õýíòèé íóðóóä, Èõ õÿíãàíû óóëñààð, Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Ìîíãîë Äàãóóðûí îé, îéò õýýð, õýýðèéí á¿ñýýð ýëáýã òàðõñàí (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Äóëàìöýðýí íàð, 1989).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Áàéãàëü áîëîí õ¿íèé òàâüñàí ò¿éìðýýñ øàëòãààëæ îð÷íû õîìñäîë í¿¿ðëýõ áîëîìæòîé áîëîâ÷ ýíý ç¿éëèéí õîâîðäëûí øàëòãààíû òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.

55. Micromys minutus (Pallas, 1771)

Ò¿ãýýìýë íýð: ×èã÷èé õóëãàíà, óðàí ÷èã÷èé (Ìîíãîë), Eurasian harvest mouse (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: M. m. ussuricusÈæèë íýð: M. minimus, M. soricinus, M. ussuricus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Îéðîëöîîãîîð òàðõàö íóòãèéí 15 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìààðäàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Èñïàíè, Ôðàíö, Èõ Áðèòàíè, Áåëüãè, Íèäåðëàíä, Ãåðìàí, Øâåéöàðü, Èòàëè, Äàíè, Àâñòðè, ×åõ, Ñëîâåí, Õîðâàò, Øâåä, Ïîëüø, Áîñíè Ãåðöîãîâèí, Óíãàð, Ñåðá Ìîíòåíåãðî, Ôèíëàíä, Ðóìûí, Ìàêåäîí, Ëàòâè, Ëèòâà, Ýñòîíè, Óêðàéí, Áîëãàð Áåëàðóñü, Òóðê, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ã¿ðæ, Àðìåí, Àçåðáàéæàí, Õÿòàä, Ýíýòõýã, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Òàéâàí, ßïîí. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû óìàðä íóòãààð íàðèéí çóðâàñ ãàçàðò õÿçãààðëàãäìàë òàðõñàí. Ìîíãîë Àëòàé, Õºâñãºë, Õýíòèé (Ñîêîëîâ íàð, 1985), Èõ õÿíãàíû óóëñ (Áàòñàéõàí, õýâëýýã¿é ìýäýý), Äîðíîä Ìîíãîë, Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýðýýð òàðõñàí.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàöûí äîðíîä õýñýãò áàéãàëèéí ò¿éìýð, ìàëûí òýæýýë áýëòãýõ çîðèëãîîð õàäëàí õàäàõ çýðãýýñ øàëòãààëæ àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîë í¿¿ðëýõ áîëîìæòîé.

70

Îâîã ×è÷¿¿ëèéíõýí

56. Meriones meridianus (Pallas, 1773)

Ò¿ãýýìýë íýð: Øàðãàë ÷è÷¿¿ë (Ìîíãîë), mid-day gerbil, mid-day jird (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: M. m. psammophilus, M. m. buechnerÈæèë íýð: M. heptneri, M. roborowskii, M.uschtaganicus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Øàðãàë ÷è÷¿¿ëèéí òàðõàö íóòãèéí 17 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Èðàí, Êàçàõñòàí, Òóðêìåíèñòàí, Óçáåêèñòàí, Àôãàíèñòàí, Òàæèêñòàí, Õÿòàä, Êèðãèçñòàí, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû ºìíºä íóòãèéí á¿õ ãîâü, öºëèéí á¿ñ, Ìîíãîë Àëòàéí íóðóó, Èõ íóóðóóäûí õîòãîðò òàðõñàí (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Òàðõàöûí çàðèì íóòàãò ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººð áýë÷ýýðèéí òàëõëàëòààñ ¿¿äýëòýé àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòîë í¿¿ðëýæ áîëçîøã¿é (òîäîðõîé ìýäýý øààðäëàãàòàé). Áóëàã øàíäíû øèðãýëò, òàòðàëò, ãàí ãà÷èã ýíý ç¿éëèéí õîðîãäëûí øàëòãààí áîëîõ õýäèé ÷ áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëò ýñâýë õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà.

57. Meriones tamariscinus (Pallas, 1773)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ñóõàéí ÷è÷¿¿ë (Ìîíãîë), tamarisk gerbil, tamarisk jird (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: M. t. jaxartensisÈæèë íýð: M. kokandicus, M. satschouensis (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí òàðõàö: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Óñòàæ áîëçîøã¿é, B1ab(iii)¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý õîâîð ç¿éë ÷è÷¿¿ëä îð÷íû äîðîéòîë, õ¿íèé äàì ñ¿éòãýë àþóë

71

çàíàë ó÷ðóóëæ áàéíà. Ò¿¿íèé òàðõàö íóòãèéí õýìæýý íü 5,000êì2-ààñ áàãà, òàâààñ öººí áàéðøèë íóòàãò õÿçãààðëàãäìàë îðøäîã, èäýýøèí àìüäàðäàã îð÷íû íºõöºë, ÷àíàð íü ìàëä òàëõëàãäñàíû óëìààñ îð÷íû äîðîéòîëä îðæ òàðõàö, èäýýøèë íóòàã íü õóìèãäñààð áàéãààã õàðãàëçàí ¿çýýä B1ab(iii) øàëãóóðààð ¿íýëýí Óñòàæ áîëçîøã¿é õýìýýõ àíãèëàëä îðóóëàâ. Õèë çàëãàà íóòãààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèëò òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýý õýâýýð ¿ëäýâ. Õàìãààëñàí áàéäàë: Ñóõàéí ÷è÷¿¿ëèéí òàðõàö íóòãèéí 23 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìààðäàã. Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí óäààõ õýâëýëä õîâîð ç¿éë çýðýãëýëýýð á¿ðòãýãäæýý (Øèéðýâäàìáà íàð, 1997).

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Òóðêìåíèñòàí, Óçáåêèñòàí, Õÿòàä, Êèðãèçñòàí, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ç¿¿íãàðûí ãîâüä Áóëãàí ãîë, Áîäîí÷èéí ãîëûí àäàã, Àëòàéí ºâºð ãîâèéí Àæ áîãäûí áàðóóí áýë çýðýã öººí ãàçðààñ îëäæýý (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîë, ÿëàíãóÿà òýìýý ñóõàéí (Tamarix ramossima) áóòûã èäýæ öºëìºõ, òàëõëàõ çýðãýýð áèé áîëæ áàéíà. Ìºí õ¿íèé ñ¿éòãýë, äàì íºëºº íü òîî òîëãîéã õîâîðäóóëàõ øàëòãààí áîëñîí. Áóëàã øàíäíû øèðãýëò, òàòðàëò, ãàí ãà÷èã ýíý ç¿éëèéí õîðîãäëûí øàëòãààí áîëîõ õýäèé ÷ áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëò ýñâýë õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà.

58. Meriones unguiculatus (Milne-Edwards, 1867)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ìîíãîë ÷è÷¿¿ë, õóë ÷è÷¿¿ë (Ìîíãîë), Mongolian gerbil, Mongolian jird (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: M. u. unguiculatus, M. u. kozlovi, M. u. selenginus. Corbet (1978) ýäãýýð ñàëáàð ç¿éëèéã õ¿ëýýí çºâøººðººã¿é. Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éëèéí àíãèëëûã íÿãòëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé. Èæèë íýð: M. chihfengensis, M. koslovi, M. kurauchii, M. selenginus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë ÷è÷¿¿ëèéí òàðõàö íóòãèéí 6 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Íóóðóóäûí õºíäèé, Õàíãàéí íóðóóíû ºìíºä áèå, Õàíãàéí íóðóóíû ç¿¿í õîéä õýñãýýð óðñàõ Îðõîí, Ñýëýíãèéí ñàâ, Òºâ Õàëõûí õýýð, Óìàðä ãîâü, Äîðíîä ãîâü, Äîðíîä Ìîíãîë çýðýã Ìîíãîë îðíû èõýíõ íóòãèéí õýýð, õóóðàé õýýð, öºëæ¿¿ õýýðò èõýä òàðõñàí (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980).

72

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé òàâüñàí ò¿éìýð îð÷íû äîðîéòîëä îðóóëäàã. Ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººñ áýë÷ýýðèéí òàëõëàëò áèé áîëæ ¿¿íèé óðøãààð îð÷íû äîðîéòîë í¿¿ðëýõ áîëîìæòîé (òîäîðõîé ìýäýý øààðäëàãàòàé) þì.

59. Rhombomys opimus (Lichtenstein, 1823)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ìîðèí ÷è÷¿¿ë, ìîðèí öºö¿¿ë (Ìîíãîë), great gerbil (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: R. o. nigrescens, Stubbe, Chotolchu (1968) íàð óã ñàëáàð ç¿éëèéã ÿëãàí áè÷ñýí áîëîâ÷, Corbet (1978) õ¿ëýýí çºâøººðººã¿é. Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éëèéí àíãèëëûã íÿãòëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé. Èæèë íýð: R. alaschanicus, R. nigrescens, R. pallidus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí. Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîðèí ÷è÷¿¿ëèéí òàðõàö íóòãèéí 35 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìààðäàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Èðàí, Êàçàõñòàí, Àôãàíèñòàí, Ïàêèñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Àëòàéí ºâºð ãîâü, Àëàøàíü ãîâü, Óìàðä ãîâü, Äîðíîä ãîâü çýðýã Ìîíãîë îðíû ºìíºä íóòãèéí öºë áîëîí öºëºðõºã õýýðýýð òàðõàíà (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980). Ìîðèí ÷è÷¿¿ë ãîâü, öºëèéí çàãò á¿ëãýìäýëòýé íóòàãò èë¿¿ òàðõàí àìüäàðäàã (M. Stubbe, àìàí ìýäýý).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººð áýë÷ýýðèéí òàëõëàëòààñ ¿¿äýëòýé àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòîë í¿¿ðëýæ áîëçîøã¿é (òîäîðõîé ìýäýý øààðäëàãàòàé). Áóëàã øàíäíû øèðãýëò, òàòðàëò, ãàí ãà÷èã ýíý ç¿éëèéí õîðîãäëûí øàëòãààí áîëîõ õýäèé ÷ áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëò ýñâýë õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà.

73

Îâîã Íîìèíãèéíõîí

60. Myospalax aspalax (Pallas, 1776)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ñîõîð íîìèí (Ìîíãîë), false zokor (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: M. a. hangaicus Èæèë íýð: M. armandii, M. dybowskii, M. talpinus, M. zokor (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ñîõîð íîìèíãèéí òàðõàö íóòãèéí 18 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû ç¿¿í õîéä õýñãýýð, Õàíãàé íóðóóíû ç¿¿í õýñýã, Õýíòèé íóðóó, Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýðýýð òîõèîëäîíî (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980).


61. Myospalax psilurus (Milne-Edwards, 1874)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ìàíæóóð íîìèí, Ìàíæ íîìèí (Ìîíãîë), Transbaikal zokor, Manchurian zokor (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: M. p. epsilanus

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìàíæóóð íîìèíãèéí òàðõàö íóòãèéí 31 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Èõ õÿíãàíû óóëñàä Õàëõ, Íºìðºã ãîëûí ñàâ ãàçðààð òîõèîëäîíî (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980).


74

Áàã Òóóëàéòàí

Îâîã Îãäîéíõîí

62. Ochotona alpina (Pallas, 1773)

Ò¿ãýýìýë íýð: Òàãèéí îãäîé (Ìîíãîë), alpine pika (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: O. a. nitida, O. a. changaica. Ãóðååâ (1964) ýäãýýð ñàëáàð ç¿éëèéã O. a. alpina-ãèéí õýëáýð ãýæ ¿çæýý. Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éëèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé. Èæèë íýð: O. changaica, O. nitida (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí. Õàìãààëñàí áàéäàë: Òàãèéí îãäîéí òàðõàö íóòãèéí 12 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë Àëòàé, Õàíãàé, Õºâñãºëèéí óóëñààð, Èõ íóóðóóäûí õîòãîðûí õîéä, Íóóðóóäûí õºíäèéí õîéä íóòãààð òàðõàíà (Öýâýãìèä, Öýíäæàâ, 2004).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ìîíãîëûí ºíäºð óóëñààð õÿçãààðëàãäìàë ïîïóëÿöè áàéãàà íü õîâîðäëûí øàëòãààí áîëæ áàéíà. ßëàíãóÿà äýëõèéí äóëààðàë íºëººëºõ ýñýõ íü ýðãýëçýýòýé õýâýýð áàéíà (A. Smith, àìàí ìýäýý). Àðüñûã ãàäààäàä õóäàëäààëàõ çîðèëãîîð àãíàäàã áàéñàí áºãººä ýíý ç¿éëèéí õóâüä õîð óðøèã áàãàòàé þì (Wingard, Zahler, 2006).

75

63. Ochotona dauurica (Pallas, 1776)

Ò¿ãýýìýë íýð: Äàãóóð îãäîé (Ìîíãîë), Daurian pika (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: O. d. dauurica, O. d. altaina, O. d. mursaevi. Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éëèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé.Èæèë íýð: O. altaina, O. bedfordi, O. mursavi (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Äàãóóð îãäîéí òàðõàö íóòãèéí 8 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû èõýíõ íóòãààð òàðõñàí (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Öýâýãìèä, Öýíäæàâ, 2004). O. d. altaina ñàëáàð ç¿éëèéã Èõ íóóðóóäûí õîòãîðûí ºðíºä áîëîí ºìíºä íóòãààñ îëæýý (Stubbe, Chotolchu, 1968).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Óðüä íü Îðîñ óëñàä àðüñûã íü õóäàëäààëàõ çîðèëãîîð àãíàäàã áàéñàí õýäèé ÷ îäîî ýíý ¿éë àæèëëàãàà çîãññîí. Ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººñ áýë÷ýýðèéí òàëõëàëò áèé áîëæ, ¿¿íèé óðøãààð îð÷íû õîìñäîë í¿¿ðëýæ áîëçîøã¿é áàéíà (òîäîðõîé ìýäýý øààðäëàãàòàé). Äîðíîä Ìîíãîë áîëîí Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýðò 2001, 2002, 2003 îíóóäàä ¿ëèéí öàãààí îãîòíû (Lasiopodomys brandti) òîî òîëãîéã çîõèöóóëàõàä õýðýãëýæ áóé Áðîìàäèîëîíå õèìèéí õîðò áîäèñîíä äàì ºðòºæ õîðîãäîõ íü áèé. Ýíý ¿éë àæèëëàãàà îäîîãîîð çîãññîí ÷ ò¿¿íèé íºëºº áóñàä ç¿éëä íºëººëñººð áàéíà (Í. Áàòñàéõàí, àìàí ìýäýý).

64. Ochotona hyperborea (Pallas, 1811)

Ò¿ãýýìýë íýð: Àñãàíû îãäîé (Ìîíãîë), northern pika (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: O. h. mantchurica Èæèë íýð: O. mantchurica, O. svatoshi (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.

76

Õàìãààëñàí áàéäàë: Àñãàíû îãäîéí òàðõàö íóòãèéí 40 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, ßïîí.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Èõ Õÿíãàíû óóëñ, Õýíòèé íóðóó, Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýðèéí îéò íóòãààð òàðõñàí (Áàííèêîâ, 1954; Äóëàìöýðýí, 1970; Stubbe, Chotolchu, 1971; Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ìîíãîëûí ºíäºð óóëñààð õÿçãààðëàãäìàë ïîïóëÿöè áàéãàà íü õîâîðäëûí øàëòãààí áîëæ áàéíà. ßëàíãóÿà äýëõèéí äóëààðàë íºëººëºõ ýñýõ íü ýðãýëçýýòýé õýâýýð áàéíà (A. Smith, àìàí ìýäýý). Àðüñûã ãàäààäàä õóäàëäààëàõ çîðèëãîîð àãíàäàã áºãººä ýíý íü õîð óðøèã áàãàòàé þì (Wingard, Zahler, 2006).

65. Ochotona pallasii (Gray, 1867)

Ò¿ãýýìýë íýð: ¯õýð îãäîé (Ìîíãîë), Pallas’s pika (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: O. p. pricei

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë îãäîéí òàðõàö íóòãèéí 17 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû áàðóóí áîëîí ºìíºä íóòãèéí óóëñààð, ÿëàíãóÿà Ìîíãîë Àëòàé, Ãîâèéí Àëòàéí óóëñààð èõýä òàðõñàí (Áàííèêîâ, 1954; Äóëàìöýðýí, 1970; Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Öýâýãìèä, Öýíäæàâ, 2004).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ýíý ç¿éëèéí õîâîðäëûí ãîë øàëòãààíû òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.

77

Oâîã Òóóëàéíõàí

66. Lepus timidus Linnaeus, 1758

Ò¿ãýýìýë íýð: ×àíäàãà òóóëàé (Ìîíãîë), Arctic hare, mountain hare (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: L. t. transbaicalicus Èæèë íýð: L. alpinus, L. borealis, L. transbaicalicus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Àðàâäóãààð ñàðûí 21-íýýñ äàðàà îíû õî¸ðäóãààð ñàðûí 16 õ¿ðòýëõ õóãàöààíä ÷àíäàãà àãíàõûã õóóëèàð çºâøººðäºã (ÁÎß, 2005). ×àíäàãà òóóëàéí òàðõàö íóòãèéí 12 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäæýý.

Äýëõèéí òàðõàö: Êàíàä, Ãðåíëàíä, Èñëàíä, Èðëàíä, Ôðàíö, Èõ Áðèòàíè, Ãåðìàí, Íîðâåãè, Ëèõòåíøòåéí, Øâåéöàðü, Èòàëè, Àâñòðè, Ñëîâåí, Øâåä, Ïîëüø, Ôèíëÿíä, Ëàòâè, Ëèòâà, Ýñòîíè, Óêðàéí, Áåëàðóñü, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë, ßïîí.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë Àëòàé, Õàíãàé, Õºâñãºë, Õýíòèé, Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýð, Èõ õÿíãàíû óóëñûí îé, õºâ÷ òàéãàä èõ òàðõñàí (Áàííèêîâ, 1954; Äóëàìöýðýí, 1970; Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Îëîí óëñûí õýìæýýíä óëàìæëàëò àíàãààõ óõààíä ìàõ, àðüñûã íü ýì áýëäìýëèéí ò¿¿õèé ýä áîëãîí õóäàëäàõ çîðèëãîîð öººí õýìæýýãýýð àãíàäàã.

78

67. Lepus tolai Pallas, 1778

Ò¿ãýýìýë íýð: Áîð òóóëàé (Ìîíãîë), tolai hare (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: L. t. tolai. Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éëèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé. Èæèë íýð: L. brevinasus, L. gobicus, L. zaisanicus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: ‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóð’ (IUCN, 2001) àøèãëàí ¿íýëãýý õèéãýýã¿é áîëíî.Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Àðàâäóãààð ñàðûí 21-íýýñ äàðàà îíû õî¸ðäóãààð ñàðûí 16 õ¿ðòýëõ õóãàöààíä àãíàõûã õóóëèàð çºâøººðäºã (ÁÎß, 2005). Áîð òóóëàéí òàðõàö íóòãèéí 12 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäæýý.

Äýëõèéí òàðõàö: Èðàí, Êàçàõñòàí, Àôãàíèñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë (Ïàâëèíîâ íàð, 2002).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû òàãèéí á¿ñýýñ áóñàä á¿õ íóòãààð òàðõàíà. Öºëºðõºã õýýð áîëîí õýýðèéí ººð ººð õýâ øèíæ á¿õèé íóòãààð ýëáýã òîõèîëäîíî (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Öýâýãìèä, Öýíäæàâ, 2004). Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Óëàìæëàëò àíàãààõ óõààíä áîëîí ìàõ, àðüñûã íü õýðýãëýõ ¿¿äíýýñ àãíàäàã áºãººä îëîí óëñûí õýìæýýíèé õóäàëäàà áàãà áàéäàã. Õààÿà ¿íýã (Vulpes vulpes), õÿðñ (Vulpes corsac) çýðýã àíãóó÷ àìüòàíä òàâüñàí õàâõ, óðõèíä ºðòºõ íü áèé.

79

Áàã Çàðààòàí

Îâîã Çàðààíûõàí

68. Hemiechinus auritus (Gmelin, 1770)

Ò¿ãýýìýë íýð: Äýëäýí çàðàà (Ìîíãîë), long-eared hedgehog (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: H. a. aegyptius, H. a. albulus, H. a. holdereri. Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éëèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé. Èæèë íýð: H. alaschanicus, H. microtus, H. caspicus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Äýëäýí çàðààíû òàðõàö íóòãèéí 17 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Àðàá, Ãðåê, Åãèïåò, Êèïð, Òóðê, Èçðàéëü, Ëèâàí, Ñèðè, Èðàê, Èðàí, Òóðêìåíèñòàí, Óçáåêèñòàí, Àôãàíèñòàí, Ïàêèñòàí, Òàæèêñòàí, Õÿòàä, Êèðãèçñòàí, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû ºìíºä, áàðóóí áîëîí áàðóóí óìàðä íóòãèéí öºë, öºëºðõºã õýýðèéí á¿ñ íóòãààð, òóõàéëáàë Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Íóóðóóäûí õºíäèé, Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Ãîâü Àëòàé íóðóó, Óìàðä ãîâü, Äîðíîä ãîâü, Àëòàéí ºâºð ãîâü, Àëàøàíü ãîâüä òàðõàí àìüäàðäàã (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Äóëàìöýðýí íàð, 1989).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ãàçðûí äîîðõè íººöèéã îëáîðëîõ (óóë óóðõàé) ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ îð÷íû õîìñäîë í¿¿ðëýõ áîëñîí. Õààÿà ìàøèí òýðãýíä äàéðóóëàí îñîëääîã.

80

69. Mesechinus dauuricus (Sundevall, 1842)

Ò¿ãýýìýë íýð: Äàãóóð çàðàà (Ìîíãîë), Daurian hedgehog (Àíãëè).Èæèë íýð: M. manchuricus, M. przewalskii, M. sibiricus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ðäîõ õýâëýëä õîâîð çýðýãëýëä îðóóëæýý (Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Äàãóóð çàðààíû òàðõàö íóòãèéí 7 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû ç¿¿í óìàðä íóòãèéí òàë îéò õýýð, õýýð, òóõàéëáàë Èõ Õÿíãàíû íóðóóíû Õàëõ ãîëûí ñàâ, Õàíãàéí íóðóóíû ç¿¿í õîéä íóòãèéã äàéðàí óðñäàã Îðõîí, Ñýëýíãý ãîëûí ñàâ (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Äóëàìöýðýí íàð, 1989), Ìîíãîë Äàãóóðûí Õýýð, Äîðíîä Ìîíãîë õýýðò òàðõàíà. Èõ íàðòûí ÷óëóó áàéãàëèéí íººö ãàçðûí óìàðä íóòàãò ñàÿõàí òýìäýãëýãäýâ (Reading íàð, 2006).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Îðîí íóòàãò óëàìæëàëò àíàãààõ óõààíä àøèãëàõ çîðèëãîîð àãíàäàã. Íººöèéí îëáîðëîëòûí (óóë óóðõàé) ¿éë àæèëëàãààíààñ îð÷íû õîìñäîë í¿¿ðëýñíèé çýðýãöýý ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººñ áýë÷ýýðèéí òàëõëàëò îð÷íû äîðîéòëûã áèé áîëãîæ áàéíà (òîäîðõîé ìýäýý øààðäëàãàòàé). Õààÿà (ÿëàíãóÿà õàòóó õó÷èëòòàé çàì äýýð) ìàøèí òýðãýíä äàéðóóëàí îñîëääîã.

81

Áàã Øàâüæ èäýøòýí

Îâîã Àòààõàéíõàí

70. Crocidura sibirica Dukelsky, 1930

Ò¿ãýýìýë íýð: Ìàëòààõàé, Øèâýð æºâ¿¿ (Ìîíãîë), Siberian shrew (Àíãëè).Èæèë íýð: C. ognevi (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö íóòãèéí 14 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäæýý.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ýíý ç¿éë ºìíº íü C. suaveolens íýðýýð á¿ðòãýãäýæ áàéñàí òóë ò¿¿íèé òàðõàö íü ñ¿¿ëä ººð÷èëñºí ç¿éëä õàìààðàõ áîëíî. Ìîíãîë îðíû Õàíãàéí íóðóó, Àëòàéí íóðóóäûí ñàëáàð óóëñ õîîðîíäûí õºíäèé, Àëòàéí ºâºð ãîâü öºëèéí áàÿíá¿ðä, öºëºðõºã õýýðèéí áóëàã øàíä, àéëûí õóäàã îð÷èìä, ºíäºð óóëñ çýðýã àðâàí áàéðøèë íóòàãò òýìäýãëýãäæýý (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980). Ñàÿõàí Àëàøàíü ãîâü (2004 îíä òýìäýãëýñýí), Äîðíîä ãîâü (2004 îíä òýìäýãëýñýí), òºâ Ìîíãîë (2005 îíä òýìäýãëýñýí) áîëîí Íóóðóóäûí õºíäèéãººñ (2005 îíä òýìäýãëýñýí) îëäîâ (Áàòñàéõàí, Stubbe, õýâëýýã¿é ìýäýý).


82

71. Neomys fodiens (Pennant, 1771)

Ò¿ãýýìýë íýð: Óñ÷ ãýðýëçãýíý (Ìîíãîë), Eurasian water shrew (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: N. f. orientisÈæèë íýð: N. aquaticus, N. daubentonii, N. orientalis (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿). Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Óñ÷ ãýðýëçãýíèé òàðõàö íóòãèéí 13 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Èñïàíè, Ôðàíö, Èõ Áðèòàíè, Áåëüãè, Íèäåðëàíä, Ãåðìàí, Íîðâåãè, Ëèõòåíøòåéí, Øâåéöàðü, Ëþêñåìáóðã, Èòàëè, Äàíè, Àâñòðè, ×åõ, Ñëîâåí, Õîðâàò, Øâåä, Ïîëüø, Áîñíè Ãåðöåãîâèí, Óíãàð, Ñåðá Ìîíòåíåãðî, Ñëîâàê, Àëáàíè, Ôèíëàíä, Ãðåê, Ðóìûí, Ìàêåäîí, Ëàòâè, Áîëãàð, Áåëàðóñü, Òóðê, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ; Êèðãèçñòàíààñ îëäîõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çäýã.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû óìàðä íóòãèéí ãîë ìºðíèé ñàâààð èõýä òàðõñàí. Õýíòèé íóðóóíä Õàðàà ãîëä, Ìîíãîë Àëòàéä Õîâä ãîëûí ýõ (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980), Õàíãàéí íóðóóíû áàðóóí óìàðä íóòàãò Òýñ, Çàâõàí ãîëûí ñàâ (Áàííèêîâ, 1954; Äóëàìöýðýí íàð, 1989), Õàíãàéí íóðóóíû äîðíîä íóòàãò Îðõîí, Ñýëýíãèéí äàãóó íóòãààñ (Ñîêîëîâ íàð, 1985) òóñ òóñ îëäæýý. Èõ íóóðóóäûí õîòãîðûí ºðíºä íóòàãò ×îíî õàðàéõ ãîëä õîæóóõàí òýìäýãëýãäñýí (Samiya íàð, 1993).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Óóë óóðõàé, ìîä áýëòãýë çýðýã áàéãàëèéí íººö îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà èõýññýíèé óðøãààð óñíû áîõèðäîë, îð÷íû õîìñäîë, õ¿íèé ñàäàà ¿¿ñ÷ áàéíà.

83

72. Sorex caecutiens Laxmann, 1788

Ò¿ãýýìýë íýð: Äààãàí àòààõàé (Ìîíãîë), Laxmann’s shrew (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: S. c. caecutiens Èæèë íýð: S. altaicus, S. karpinskii, S. macropygmaeus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Äààãàí àòààõàéí òàðõàö íóòãèéí 12 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Íîðâåãè, Øâåä, Ïîëüø, Ôèíëàíä, Ëàòâè, Ëèòâà, Ýñòîíè, Óêðàéí, Áåëàðóñü, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Õýíòèé, Õàíãàéí íóðóó, Õºâñãºëèéí õºâ÷ òàéãà, îéò õýýðèéí á¿ñ, Ìîíãîë Àëòàéí óóëñûí óìàðä íóòàã, Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýðò òîõèîëäîíî (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Mallon, 1985; Äìèòðèåâ íàð, 1992; Ñàìúÿà íàð, 2002).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Óóë óóðõàé, ìîä áýëòãýë çýðýã áàéãàëèéí íººö îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà èõýññýíèé óðøãààð óñíû áîõèðäîë, îð÷íû õîìñäîë, õ¿íèé ñàäàà çýðýã íü òîî òîëãîé õîðîãäîõîä íºëººëæ áîëçîøã¿é.

73. Sorex daphaenodon Thomas, 1907

Ò¿ãýýìýë íýð: Áýñðýã àòààõàé (Ìîíãîë), large-toothed Siberian shrew (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: S. d. scaloni Èæèë íýð: S. orii, S. sanguinidens, S. scaloni (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Áýñðýã àòààõàéí òàðõàö íóòãèéí 7 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë. Åâðîïò òàðõàí îðøèõ áîëîìæòîé.

84

Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Õàíãàéí íóðóóíû äîðíîä íóòàãò Îðõîí, Ñýëýíãèéí ñàâ (Chotolchu, Stubbe, 1971; Ñîêîëîâ íàð, 1985), Õýðëýí ãîëûí äóíä óðñãàë áîëîí ýõýíä (Ñàìúÿà íàð, 2002), Òºâ Õàëõ, Äîðíîä Ìîíãîë, Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýð, Èõ Õÿíãàíû ñàëáàð óóëñààð òàðõñàí (Äìèòðèåâ, Òàðàêàíîâñêèé, 1984).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Òàðõàöûí çàðèì íóòàãò ìîä áýëòãýëýýñ ¿¿äýëòýé îð÷íû õîìñäîë áèé áîëñîí. Áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé òàâüñàí ò¿éìýð ìºí õîâîðäóóëàõ øàëòãààíóóä áîëæ áàéíà.

74. Sorex isodon Turov, 1924

Ò¿ãýýìýë íýð: Òýãø ø¿äýò àòààõàé, òýãø àòààõàé (Ìîíãîë), even-toothed shrew (Àíãëè). Èæèë íýð: S. gravesi, S. princeps, S. ruthenus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ýíý ç¿éë àòààõàéí òàðõàö íóòãèéí 12 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Íîðâåãè, Øâåä, Ôèíëàíä, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ; Õÿòàäààñ îëäîõ áîëîìæòîé.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Õýíòèé íóðóóíû áàðóóí ºìíºä íóòãààñ Ñºãíºãºð ãîëûí ñàâ, Õýíòèé íóðóóíû äîðíîä íóòàãò Ç¿¿íá¿ðõ îð÷èì (Øâåöîâ íàð, 1980), Õýíòèé íóðóóíû áàðóóí íóòàã Åðºº ãîëûí ýõýíä òýìäýãëýãäñýí (Ñàìúÿà íàð, 2002). Ìºí Ìîíãîë Äàãóóðûí çàðèì íóòãààð òîõèîëääîã. Ìîíãîë óëñ ýíý ç¿éëèéí äýëõèéí òàðõàöûí ºìíºä õèë íü áîëäîã.


85

75. Sorex minutissimus Zimmermann, 1780

Ò¿ãýýìýë íýð: ªºäñºí àòààõàé (Ìîíãîë), least shrew, miniscule shrew (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: S. m. tsherskii, S.m.caudata Èæèë íýð: S. barabensis, S. minimus, S. ussuriensis (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: ªºäñºí àòààõàéí òàðõàö íóòãèéí 11 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Íîðâåãè, Øâåä, Ôèíëàíä, Ýñòîíè, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, ßïîí. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë Àëòàéí óóëñ, Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Õºâñãºë, Õàíãàé áîëîí Õýíòèé íóðóó, Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýðò á¿õ áèîòîïîä, ÿëàíãóÿà ãîëûí òàòàìä òàðõñàí. Ìºí Òºâ Õàëõûí õýýð, Ìîíãîë îðíû ç¿¿í õýñãèéí Èõ Õÿíãàíû óóëñàä òýìäýãëýãäñýí áàéíà (Ñîêîëîâ íàð, 1985; Äìèòðèåâ íàð, 1992; Ëèòâèíîâ, Áàçàðäîðæ, 1992).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Òàðõàö íóòãèéí çàðèì õýñýãò óóë óóðõàé, ýð÷èìòýé ìîä áýëòãýëýýñ ¿¿äýí õ¿íèé ñàäàà áîëîí îð÷íû õîìñäîë áèé áîëîõ áîëîìæòîé. Áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé òàâüñàí ò¿éìýð ìºí õîâîðäóóëàõ øàëòãààíóóä áîëîîä áàéíà.

76. Sorex roboratus Hollister, 1913

Ò¿ãýýìýë íýð: Òàâøãàð àòààõàé, áîð àòààõàé (Ìîíãîë), fl at-skulled shrew (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: S. r. roboratus, S. r. thomasiÈæèë íýð: S. aranoides, S. platycranius, S. vir (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).


86

Õàìãààëñàí áàéäàë: Òàâøãàð àòààõàéí òàðõàö íóòãèéí 10 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Õýíòèéä Îíîí ãîëûí ñàâûí çàðèì ãàçàð (Chotolchu, Stubbe, 1971), Åðºº ãîëûí ýõ (Ñàìúÿà íàð, 2002), Õºâñãºë îð÷èì òàðõñàí (Äàâàà íàð, 1973; Ëèòâèíîâ, Áàçàðäîðæ, 1992).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Òàðõàöûí çàðèì íóòàãò ìîä áýëòãýëýýñ ¿¿äýëòýé õ¿íèé ñàäàà áîëîí îð÷íû õîìñäîëä õ¿ðãýõ áîëîìæòîé. Áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé òàâüñàí ò¿éìýð õîâîðäóóëàõ øàëòãààíóóä áîëîîä áàéíà.

77. Sorex tundrensis Merriam, 1900

Ò¿ãýýìýë íýð: Öàðìûí àòààõàé (Ìîíãîë), tundra shrew (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: S. t. baikalensis, S. t. sibiriensisÈæèë íýð: S. baikalensis, S. schnitnikovi, S. sibiriensis (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Öàðìûí àòààõàéí òàðõàö íóòãèéí 12 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Êàíàä, Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë Àëòàéí íóðóó (Ñîêîëîâ íàð, 1985), Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Õàíãàé íóðóó (Äìèòðèåâ íàð, 1992), Õºâñãºë óóëñààð òàðõñàí (Ëèòâèíîâ, 1982; Ëèòâèíîâ, Áàçàðäîðæ, 1992), áºãººä Õýíòèé íóðóóíû äîðíîä ýòãýýäýýñ Òºâ Õàëõûí õýýðèéã äàìæèí äîðíîä Ìîíãîëûí òàë õýýð, Îíîí, Õýðëýí ãîëûí ñàâ, Ìîíãîë Äàãóóðûí Óëç ãîëûí ñàâààð (Ñîêîëîâ íàð, 1985) òóñ òóñ òîõèîëäîíî.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Òàðõàöûí çàðèì íóòàãò ìîä áýëòãýë çýðýã íººöèéí îëáîðëîëûí óðøãààð îð÷íû õîìñäîëä õ¿ðãýõ áîëîìæòîé. Áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé òàâüñàí ò¿éìýð õîâîðäóóëàõ øàëòãààíóóä áîëîîä áàéíà.

87

Îâîã ×àöóóëèíûõàí

78. Talpa altaica Nikolsky, 1883

Ò¿ãýýìýë íýð: Àëòàéí ÷àöóóëèí (Ìîíãîë), Siberian mole (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: T. a. suschkini

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ðäîõ õýâëýëä (Øèéðýâäàìáà íàð, 1997) õîâîð çýðýãëýëýýð îðóóëñàí. ×àöóóëèíû òàðõàö íóòãèéí 16 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Õºâñãºë îð÷ìûí á¿ñ íóòàãò õî¸ð áàéðøëûã òýìäýãëýñýí. Ìºí Èõ íóóðóóäûí õîòãîðûí óìàðä õýñýãò òîõèîëäîíî (Áàííèêîâ, 1954). Òàðõàöûí ºìíºä õèë íü Òýñèéí ãîëûí äóíä óðñãàë îð÷ìîîð õÿçãààðëàãääàã ãýæ òýìäýãëýæýý (Áàííèêîâ, 1954).


88

Áàã Ãàð äàëàâ÷òàí

Îâîã Áàãâààõàéíõàí

79. Eptesicus gobiensis Bobrinskii, 1926

Ò¿ãýýìýë íýð: Ãîâèéí ñàðìààõàé, ãîâüñîã ñàðñààõàé (Ìîíãîë), Gobi big brown bat (Àíãëè).Èæèë íýð: E. centralasiaticus, E. kashgaricus.

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ãîâèéí ñàðìààõàéí òàðõàö íóòãèéí 17 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Àôãàíèñòàí, Ïàêèñòàí, Õÿòàä (Øèíæàí, Øèçàí), Ýíýòõýã, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë Àëòàéí íóðóó, Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Íóóðóóäûí õºíäèé, Ãîâü Àëòàéí íóðóó, Õàíãàéí íóðóóíû ºìíºä íóòàã, Òºâ Õàëõûí õýýðèéí ºìíºä íóòàã, Óìàðä ãîâü, Äîðíîä ãîâü, Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Àëòàéí ºâºð ãîâü, Àëàøàíü ãîâüä òîõèîëäîíî (Äóëàìöýðýí íàð, 1989).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Æèë äàðààëñàí ãàí ãà÷èã, áóëàã, øàíäíû øèðãýëò, òàòðàëò íü ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîé õîðîãäîõ øàëòãààí õýäèé ÷, õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà ýñâýë áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëòèéí àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà. Èõ íóóðóóäûí õîòãîðûí ×îíî õàðàéõ ãîëä áàðüæ áóé óñàí öàõèëãààí ñòàíöûí äàëàíãèéí áàéãóóëàìæ íü ãîëûí öóòãàë õ¿ðòýëõ ãîëüäðèë äàãóóä îð÷íû õîìñäîë, ñ¿éòãýë áèé áîëãîõ áîëîìæòîé áàéíà. Ìàëûí õàøàà ñàðàâ÷èéã áóóëãàæ, í¿¿ëãýñíýýñ îðîãíîäîã ¿¿ð, òºðìºëèéã ýâäýæ, ñ¿éòãýõ çýðýã íü õîðîãäëûí øàëòãààí áîëæ áàéãàà áîëîâ÷ ýäãýýðèéí íºëººëºë íü áàãà áàéíà.

89

80. Eptesicus nilssoni (Keyserling, Blasius, 1839)

Ò¿ãýýìýë íýð: Óìàðäûí ñàðìààõàé, óìðûí ñàðñààõàé (Ìîíãîë), northern bat (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: E. n. nilssoniÈæèë íýð: E. japonensis

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Óìàðäûí ñàðìààõàéí òàðõàö íóòãèéí 12 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Ôðàíö, Áåëüãè, Íèäåðëàíä, Ãåðìàí, Íîðâåãè, Øâåéöàðü, Èòàëè, Àâñòðè, ×åõ, Ñëîâåí, Øâåä, Ïîëüø, Óíãàð, Ñëîâàê, Ôèíëàíä, Ðóìûí, Ëàòâè, Áîëãàð, Òóðê, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Èðàê, Ã¿ðæ, Èðàí, Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ; ßïîíû àðëààñ îëäîõ áîëîìæòîé.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë Àëòàé íóðóóíû áàðóóí óìàðä îéò íóòàã, Õºâñãºë, Õàíãàé, Õýíòèé, Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýð, Äîðíîä Ìîíãîë çýðýã Ìîíãîë îðíû õîéä íóòãààð ò¿ãýýìýë òàðõñàí (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Äóëàìöýðýí íàð, 1989). Ýíý ç¿éëèéí äýëõèéí òàðõàöûí ºìíºä õèë Ìîíãîë îðíû îéò íóòãèéí ºìíºä çàõààð õÿçãààðëàãäàíà (Ñòðåëêîâ, 1986).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Òàðõàö íóòãèéí çàðèì ãàçàðò äýä á¿òöèéí õºãæèë, áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîëò (óóë óóðõàé) çýðãèéí ºñºëòººñ îð÷íû õîìñäîë í¿¿ðëýæ áàéíà. Ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººñ áýë÷ýýðèéí òàëõëàëò áèé áîëæ îéí íºõºí ñýðãýýëòýä ñààä ó÷ðóóëæ îð÷íû äîðîéòîëä õ¿ðãýæ áàéãàà íü ¿¿ðëýæ õîíîãëîõîä íºëººëæ áàéíà (òîäîðõîé ìýäýý øààðäëàãàòàé). Ýíý ç¿éë ñàðìààõàé íü áóñàä õºíººëò ç¿éëèéí òîî òîëãîéã çîõèöóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíä äàì ºðòºõ íü áèé.

81. Hypsugo savii (Bonaparte, 1837)

Ò¿ãýýìýë íýð: Áîðõîí òóðñààõàé (Ìîíãîë), Savi’s pipistrelle (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: H. s. caucasicus, H. s. alaschanicus. Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éëèéí ñóäàëãààã ã¿íçãèéð¿¿ëýí õèéõ øààðäëàãàòàé.


90

Õàìãààëñàí áàéäàë: Áîðõîí òóðñààõàéí òàðõàö íóòãèéí 23 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Ìàðîêêî, Àëæèð, Êàïè Âåðäè, Èñïàíè, Ôðàíö, Ãåðìàí, Èòàëè, Òóíèñ, Ñëîâåí, Ãðåê, Óêðàéí, Áîëãàð, Òóðê, Èçðàéëü, Ëèâàí, Ã¿ðæ, Èðàí, Êàçàõñòàí, Àôãàíèñòàí, Õÿòàä, Ýíýòõýã, Ìîíãîë, Ìüÿíìàð, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, ßïîí.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû áàðóóí ºìíºä õýñýã áîëîõ Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Àëòàéí ºâºð ãîâü, Íóóðóóäûí õºíäèé, Ãîâü Àëòàé íóðóó, Óìàðä ãîâèéí áàðóóí íóòàã, Äîðíîä ãîâü, Àëàøàíü ãîâüä òàðõñàí.


82. Murina leucogaster Milne-Edwards, 1872

Ò¿ãýýìýë íýð: Öîðãî õàìàðò áàãâààõàé, àöàé (Ìîíãîë), greater tube-nosed bat (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: Ìîíãîë äàõ ñàëáàðûí ç¿éëèéí ñóäàëãàà õàðààõàí õèéãäýýã¿é áàéíà.Èæèë íýð: M. hilgendorfi , M. rubex, M. sibirica (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Öîðãî õàìàðò áàãâààõàéí òàðõàö íóòãèéí 8 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, ßïîí.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû Õºâñãºë, Áàðóóí óìàðä Õýíòèéí òàéãûí á¿ñýä õÿçãààðëàãäìàë òàðõàí àìüäàðäàã (Á. Øåôòåëü, àìàí ìýäýý).


91

83. Myotis brandti (Eversmann, 1845)

Ò¿ãýýìýë íýð: Îéñîã áàãâààõàé (Ìîíãîë), Brandt’s bat (Àíãëè).Èæèë íýð: M. aureus, M. fujiensis, M. gracilis, M. sibiricus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Îéñîã áàãâààõàéí òàðõàö íóòãèéí 11 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Èñïàíè, Ôðàíö, Èõ Áðèòàíè, Áåëüãè, Íèäåðëàíä, Ãåðìàí, Ëèõòåíøòåéí, Øâåéöàðü, Ëþêñåìáóðã, Èòàëè, Äàíè, Àâñòðè, ×åõ, Øâåä, Ïîëüø, Óíãàð, Ñëîâàê, Àëáàíè, Ãðåê, Ðóìûí, Ëàòâè, Áîëãàð, Òóðê, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Õºâñãºë, Õàíãàé, Õýíòèé íóðóó, Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýð, Äîðíîä Ìîíãîë, Èõ Õÿíãàíû ñàëáàð óóëñàä Õàëõ, Íºìðºã ãîëûí ñàâ íóòãààð òàðõñàí (Áàííèêîâ, 1954; Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Tinnin íàð, 2002).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãàààí: Ýíý ç¿éëèéí õîâîðäëûí øàëòãààíû òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.

84. Myotis daubentonii (Kuhl, 1817)

Ò¿ãýýìýë íýð: Óññàã áàãâààõàé (Ìîíãîë), Daubenton’s bat (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: M. d. volgensis, M. d. ussuriesis. Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éëèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé.

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Óññàã áàãâààõàéí òàðõàö íóòãèéí 12 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

92

Äýëõèéí òàðõàö: Èðëàíä, Ïîðòóãàë, Èñïàíè, Ôðàíö, Èõ Áðèòàíè, Áåëüãè, Íèäåðëàíä, Ãåðìàí, Íîðâåãè, Øâåéöàðü, Ëþêñåìáóðã, Èòàëè, Äàíè, Àâñòðè, ×åõ, Ñëîâåí, Øâåä, Ïîëüø, Óíãàð, Ñëîâàê, Ôèíëàíä, Ðóìûí, Ëàòâè, Òóðê, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ýíýòõýã, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ; ßïîíîîñ îëäîõ áîëîìæòîé.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû óìàðä íóòãèéí óñ, ãîë á¿õèé íóòãààð íýëýýä ºðãºí òàðõàöòàé. Ìîíãîë Àëòàéí íóðóó, Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Õºâñãºë, Õàíãàé, Õýíòèé íóðóó, Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýð, Òºâ Õàëõûí óìàðä õýñýã, Äîðíîä Ìîíãîëûí õîéä íóòãààð òàðõñàí (Stubbe, Chotolchu, 1968; Äóëàìöýðýí, 1970).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ýíý ç¿éëèéí õîâîðäëûí øàëòãààí íü áàãà ìýäýãäýæ áàéãàà õýäèé ÷ óñíû ìàíäëààñ èäýø ø¿¿ð÷ õîîëëîäîã òóë óñíû áîõèðäîë, ýëäýâ äàëàíãèéí áàéãóóëàìæèéí óëìààñ àìüäðàõ îð÷èí íü õóâààãäàëä îðæ áîëçîøã¿é.

85. Myotis ikonnikovi Ognev, 1912

Ò¿ãýýìýë íýð: Èêîííèêîâûí áàãâààõàé (Ìîíãîë), Ikonnikov’s bat (Àíãëè).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö íóòãèéí 36 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, ßïîí.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Èõ õÿíãàíû óóëñûí óìàðä õýñãýýð òàðõñàí (Áàííèêîâ, 1954).


93

86. Myotis mystacinus (Kuhl, 1817)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ñàõàëò áàãâààõàé (Ìîíãîë), whiskered bat (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: M. m. mystacinus, M. m. przewalskii. Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éëèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé.Èæèë íýð: M. aureus, M. collaris, M. przewalskii (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ñàõàëò áàãâààõàéí òàðõàö íóòãèéí 13 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Èðëàíä, Ïîðòóãàë, Ìàðîêêî, Èñïàíè, Ôðàíö, Èõ Áðèòàíè, Áåëüãè, Íèäåðëàíä, Ãåðìàí, Íîðâåãè, Ëþêñåìáóðã, Èòàëè, Äàíè, Àâñòðè, ×åõ, Ñëîâåí, Ïîëüø, Óíãàð, Ñëîâàê, Àëáàíè, Ôèíëàíä, Ãðåê, Ëàòâè, Áîëãàð, Òóðê, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Àðìåíè, Èðàí, Àôãàíèñòàí, Ïàêèñòàí, Õÿòàä, Ýíýòõýã, Áàëáà, Ìîíãîë, Ìüÿíìàð, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, Ìàëàéç, Ñèíãàïóð, Ëàîñ, ßïîí; Ëèâàíààñ îëäîõ áîëîìæòîé. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðîíä íýëýýä ºðãºí òàðõñàí. Õàíãàé, Õºâñãºë, Õýíòèé íóðóó, Èõ íóóðûí õîòãîð, Íóóðóóäûí õºíäèé (Áàòñàéõàí íàð, 2004), Àëòàéí ºâºð ãîâü, Àëàøàíü ãîâü, Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Ìîíãîë Àëòàé, Ãîâü Àëòàéí íóðóó, Äîðíîä ãîâüä òàðõñàí (Áàííèêîâ, 1954; Stubbe, Chotolchu, 1968; Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Ñòðåëêîâ, 1983).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Òàðõàöûí çàðèì íóòàãò æèë äàðààëñàí ãàí ãà÷èã, áóëàã, øàíäíû øèðãýëò, òàòðàëò íü ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîé õîðîãäîõ øàëòãààí õýäèé ÷ õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà ýñâýë áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëòèéí àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà. Óñíû áîõèðäîë, áàéãàëèéí íººö îëáîðëîëò ºñºõ õýðýýð îð÷íû õîìñäîë í¿¿ðëýõ áîëîâ.

94

87. Nyctalus noctula (Schreber, 1774)

Ò¿ãýýìýë íýð: Á¿ðýíõèéí õîíãîð áàãâààõàé, õîíãîð á¿ðýíõèéâ÷ (Ìîíãîë), noctule (Àíãëè).Èæèë íýð: N. magnus, N. rufescens, N. velutinus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).


Äýëõèéí òàðõàö: Ïîðòóãàë, Ìàðîêêî, Èñïàíè, Ôðàíö, Èõ Áðèòàíè, Áåëüãè, Íèäåðëàíä, Ãåðìàí, Ëþêñåìáóðã, Øâåéöàðü, Èòàëè, Äàíè, Ìàëòà, Àâñòðè, ×åõ, Ñëîâåí, Ïîëüø, Ñëîâàê, Àëáàíè, Ãðåê, Ðóìûí, Ëàòâè, Áîëãàð, Òóðê, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ëèâàí, Èçðàéëü, Èðàí, Êàçàõñòàí, Îìàí, Ïàêèñòàí, Õÿòàä, Ýíýòõýã, Ìîíãîë, Ìàëàéç, Âüåòíàì, Õîíêîíã, Òàéâàíû àðàë, ßïîí; Ìîçàìáèêààñ îëäîõ áîëîìæòîé.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîëä çºâõºí Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Õîâä ãîëûí õºíäèé, Îíãîöíû óëààí óóë îð÷èìä òýìäýãëýãäñýí (Samiya íàð, 1993).


88. Plecotus auritus (Linnaeus, 1758)

Ò¿ãýýìýë íýð: Æèæèã ñîîòîí áàãâààõàé, æèæèã ñîîòãîé, áîð ñîîòîí áàãâààõàé (Ìîíãîë), brown long-eared bat, brown big-eared bat (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: P. a. auritus, P. a. wardi, P. a. sacrimontis. Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éëèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé. Èæèë íýð: P. communis, P. sacrimontis (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿). Ñàÿõíû ìîðôîëîãè áîëîí ãåíåòèê ñóäàëãààíû ä¿íä Ìîíãîë îðíû P. auritus ç¿éëèéí ïîïóëÿöèéã P. ognevi áèå äààñàí ç¿éë áîëãîí ñàëãàñàí áºãººä ñàëáàð ç¿éëèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé (Spitzenberger íàð, 2006).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

95

¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Áîð ñîîòîí áàãâààõàéí òàðõàö íóòãèéí 10 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Èðëàíä, Ïîðòóãàë, Èñïàíè, Ôðàíö, Èõ Áðèòàíè, Áåëüãè, Íèäåðëàíä, Ãåðìàí, Íîðâåãè, Øâåéöàðü, Ëþêñåìáóðã, Èòàëè, Äàíè, Àâñòðè, ×åõ, Ñëîâåí, Øâåä, Ïîëüø, Ñëîâàê, Ôèíëàíä, Ðóìûí, Ëàòâè, Óêðàéí, Áîëãàð, Òóðê, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ãóðæ, Èðàí, Õÿòàä, Áàëáà, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, ßïîí.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë Àëòàé, Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Õºâñãºë, Õàíãàé, Õýíòèé íóðóó çýðýã Ìîíãîë îðíû óìàðä íóòãààð òàðõñàí (Stubbe, Chotolchu, 1968; Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Spitzenberger íàð, 2006). Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýð, Äîðíîä Ìîíãîëîîñ õîæóó îëäæýý (Äîðæäýðýì, 2004).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Îäîîãîîð ýíý ç¿éëèéí õîâîðäëûí øàëòãààíûã òîäðóóëàõ áîëîìæ õîìñ õýäèé ÷ îéðûí èðýýä¿éä áàéãàëèéí íººö îëáîðëîëò, ìîä áýëòãýë ýð÷èìæâýë îð÷íû õîìñäîë í¿¿ðëýæ áîëçîøã¿é.

89. Plecotus austriacus (Fischer, 1829)

Ò¿ãýýìýë íýð: Òîì ñîîòîí áàãâààõàé, òîì ñîîòãîé, ñààðàë ñîîòîí áàãâààõàé (Ìîíãîë), grey long-eared bat, grey big-eared bat (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: P. a. kozlovi. Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éëèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé. Èæèë íýð: P. ariel, P. wardi (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿). Ñàÿõíû ìîðôîëîãè áîëîí ãåíåòèê ñóäàëãààíû ä¿íä Ìîíãîë îðíû P. austriacus ç¿éëèéí ïîïóëÿöèéã P. kozlovi áèå äààñàí ç¿éë áîëãîí ñàëãàñàí áºãººä ñàëáàð ç¿éëèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé (Spitzenberger íàð, 2006).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Òîì ñîîòîí áàãâààõàéí òàðõàö íóòãèéí 21 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Èðëàíä, Ïîðòóãàë, Èñïàíè, Ôðàíö, Èõ Áðèòàíè, Áåëüãè, Íèäåðëàíä, Ãåðìàí, Íîðâåãè, Øâåéöàðü, Ëþêñåìáóðã, Èòàëè, Äàíè, Àâñòðè, ×åõ, Ñëîâåí, Øâåä, Ïîëüø, Ñëîâàê, Ôèíëàíä, Ðóìûí, Ëàòâè, Óêðàéí, Áîëãàð, Òóðê, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ã¿ðæ, Èðàí, Õÿòàä, Áàëáà, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, ßïîí.

96

Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë Àëòàéí íóðóó, Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Àëòàéí ºâºð ãîâü, Ãîâü Àëòàéí íóðóó, Èõ íóóðûí õîòãîð, Íóóðóóäûí õºíäèé, Àëàøàíü ãîâü, Äîðíîä ãîâèéí áàðóóí õýñãýýð òàðõñàí (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980). Õàíãàéí íóðóóíû ç¿¿í õýñýã Îðõîí ãîëûí ýõýýð (Stubbe, Chotolchu, 1968) òîõèîëäîíî.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Õ¿íèé ñóóðüøèë ø¿òýæ áàéðøèõ íü íýëýýä ýëáýã òóë õ¿íèé ñàäàà (òºðìºë, ¿¿ð íîîõîéã íü ýâäýõ, õ¿í ýãä¿¿öýæ õîðîîõ) õîâîðäóóëàõ øàëòãààíûã á¿ðä¿¿ëäýã. Æèë äàðààëñàí ãàí ãà÷èã, áóëàã, øàíäíû øèðãýëò, òàòðàëò ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîé õîðîãäóóëàõ øàëòãààí õýäèé ÷ õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà ýñâýë áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëòèéí àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà.

90. Vespertilio murinus Linnaeus, 1758

Ò¿ãýýìýë íýð: Áóóðàë ñàðìààõàé (Ìîíãîë), particoloured bat (Àíãëè).Èæèë íýð: V. discolor, V. luteus, V. siculus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Áóóðàë ñàðìààõàéí òàðõàö íóòãèéí 13 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Ôðàíö, Èõ Áðèòàíè, Íèäåðëàíä, Ãåðìàí, Íîðâåãè, Èòàëè, Äàíè, ×åõ, Ñëîâåí, Øâåä, Ïîëüø, Ñëîâàê, Ôèíëàíä, Ãðåê, Ëàòâè, Áîëãàð, Òóðê, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Èðàí, Àôãàíèñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Àíõ 1964 îíä Èõ íóóðóóäûí õîòãîðò Øàðãûí ãîâèîñ îëæ òýìäýãëýæýý (Stubbe, Chotolchu, 1968). Ìîíãîë îðíû Õýíòèé, Õàíãàé (Tinnin íàð, 2002), Íóóðóóäûí õºíäèé (Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980), Äîðíîä Ìîíãîëûí Ãàíãà íóóð (Äìèòðèåâ, Òàðàêàíîâñêèé, 1984), Àëàøàíü ãîâü (Äîðæäýðýì, 2004; Áàòñàéõàí, õýâëýýã¿é ìýäýý), Õºâñãºëèéí Y¿ð-Óéëãàí ãîëûí áýë÷èðò (Dolch íàð, õýâëýýã¿é ìýäýý) òàðõàí àìüäàðíà.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Õ¿íèé ñóóðüøèë ø¿òýæ áàéðøèõ íü íýëýýä ýëáýã òóë õ¿íèé ñàäàà (òºðìºë, ¿¿ð íîîõîéã íü ýâäýõ, õ¿í ýãä¿¿öýæ õîðîîõ) õîâîðäóóëàõ øàëòãààíûã á¿ðä¿¿ëäýã. Æèë äàðààëñàí ãàí ãà÷èã, áóëàã, øàíäíû øèðãýëò, òàòðàëò ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîéã õîðîãäóóëàõ øàëòãààí õýäèé ÷ õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà ýñâýë áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëòèéí àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà. Öààøèä áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîë (ìîä áýëòãýë) ýð÷èìæâýë îð÷íû äîðîéòîëä îðæ áîëíî.

97

91. Vespertilio superans Thomas, 1899

Ò¿ãýýìýë íýð: Äîðíûí ñàðìààõàé (Ìîíãîë), Asian particolored bat (Àíãëè).Èæèë íýð: V. anderssoni, V. motoyoshii, V. orientalis (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ðäîõ õýâëýëä õîâîð çýðýãëýëä îðóóëæýý (Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Äîðíûí ñàðìààõàéí òàðõàö íóòãèéí 8 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, Òàéâàí, ßïîí.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Äîðíîä ìîíãîëûí õýýðò (Stubbe, Chotolchu, 1968; Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980) Õýðëýí, Õàëõ ãîë, Áóéð íóóðûí îð÷èìä (Áàííèêîâ, 1954; Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Äîðæäýðýì, 2004) ýíý ç¿éë ñàðìààõàé òóñ òóñ òýìäýãëýãäæýý.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Õ¿íèé ñóóðüøèë ø¿òýæ áàéðøèõ íü íýëýýä ýëáýã òóë õ¿íèé ñàäàà (òºðìºë, ¿¿ð íîîõîéã íü ýâäýõ, õ¿í ýãä¿¿öýæ õîðîîõ) õîâîðäóóëàõ øàëòãààíûã á¿ðä¿¿ëäýã. Öààøèä áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîë (ìîä áýëòãýë) ýð÷èìæâýë îð÷íû äîðîéòîëä îðæ áîëíî.

98

Áàã Ìàõ÷òàí

Îâîã Ìèéíõýí

92. Felis silvestris Schreber, 1775

Ò¿ãýýìýë íýð: Öîîõîíäîé ìèé (Ìîíãîë), wild cat (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: F. s. shawiana Èæèë íýð: F. ferus, F. kozlovi, F. libyca (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿). Åâðîàçèéí, Àôðèêèéí ïîïóëÿöèóäûí àíãèëàë ç¿é, ìºí F. libyca áîëîí F. silvestris ç¿éë¿¿äèéí àíãèëàë ç¿é áîëîí óäàì òºðëèéí õîëáîî íü òîäîðõîéã¿é õýâýýð áàéíà.

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: ÕÇÎÕÊ-ûí Õàâñðàëò II-ò îðñîí (UNEP-WCMC, 2006). Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé (2000) õóóëèéí äàãóó 2001 îíä ãàðñàí òîãòîîëîîð (Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë ¹264) õîâîð çýðýãëýëä îðóóëñàí (Áàäàì, Àëòàíçóë, 2005), Àí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèàð õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòàä îðñîí (ÁÎß, 1996). Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä õîâîð ç¿éë çýðýãëýëýýð òóñ òóñ á¿ðòãýãäæýý (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö íóòãèéí 19 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Á¿õ Åâðîïîîð, Òºâ Àçè, Àôðèêààð òàðõñàí (Nowak, 1991). Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë Àëòàéí Øàðãûí ãîâü, Óìàðä ãîâü, Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Àëòàéí ºâºð ãîâü çýðýã öºë, öºëºðõºã òàë õýýðèéã õàìàðñàí ºðãºí óóäàì íóòàãò àëàã öîîã òàðõñàí (Áàííèêîâ, 1954). Èõ Íóóðóóäûí õîòãîð, Íóóðóóäûí õºíäèé, Äîðíîä ãîâü, Àëàøàíü ãîâèîð òàðõñàí (Äóëàìöýðýí íàð, 1989). Äýëõèéí òàðõàëòûí ç¿¿í õîéä õèë íü Ìîíãîë þì.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ãýðèéí ìóóðòàé ýðëèéçæèæ çýðëýã ìóóðèéí öýâýð ãåíèéã áóóðóóëæ áàéãàà íü õîâîðäëûí øàëòãààí ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ìºí ãýðèéí ìóóð ýíý ç¿éëòýé ãàçàð íóòãèéí áîëîí èäýø áîëîã÷èéí òºëºº ºðñºëäºæ, õàëäâàðò ºâ÷íèéã äàìæóóëäàã. Àðüñûã íü àøèãëàõ çîðèëãîîð áàãà õýìæýýãýýð àãíàäàã, ¿íýã (Vulpes vulpes), õÿðñ (Vulpes corsac), øèë¿¿ñýíä (Lynx lynx) òàâüñàí õàâõ çàíãàíä îðæ ¿õäýã.

99

93. Lynx lynx (Linnaeus, 1758)

Ò¿ãýýìýë íýð: Åâðàçè øèë¿¿ñ, áóóðàë ø¿ë¿¿ñ (Ìîíãîë), Eurasian lynx (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: L. l. isabellina Èæèë íýð: L. isabellina, L. kozlovi, L. vulgaris (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿). Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîëûí ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí òàëààðõ áàòòàé ñóäàëãàà õîìñ áàéíà. Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö íóòãèéí õ¿ðýýíä èõ õýìæýýãýýð àãíàäàã áàéíà. Öààøèä ïîïóëÿöèéí òàëààðõ ìýäýý áàðèìò èõ õóðèìòëàãäàí, ¿¿íèé çýðýãöýý õàìãààëëûí àðãà õýìæýý àâàõã¿é áàéâàë ýíý ç¿éëèéã À øàëãóóðààð äàõèí ¿íýëýí õîâîðäëûí àíãèëëûã ººð÷èëæ áîëîõ þì. Õèë çàëãàà íóòãààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë ñóóðüøèëò òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýýã õýâýýð ¿ëäýýâ.Õàìãààëñàí áàéäàë: ÕÇÎÕÊ-ûí Õàâñðàëò II-ò îðñîí (UNEP-WCMC, 2006). L. l. isabellina-ã Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé (2000) õóóëèéí äàãóó 2001 îíä ãàðñàí òîãòîîëîîð (¹264) õîâîð çýðýãëýëä îðóóëñàí (Áàäàì, Àëòàíçóë, 2005). Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèàð õîâîð àìüòíû æàãñààëòàä îðñîí áºãººä àðàâäóãààð ñàðûí 21-íýýñ äàðàà îíû õî¸ðäóãààð ñàðûí 16 õ¿ðòýëõ õóãàöààíä àãíàõûã õóóëèàð çºâøººðäºã (ÁÎß, 2005). Çàñãèéí ãàçàð îëçâîð àãíóóðûí çºâøººðëèéí ¿íýëãýýã 1,800 àì. äîëëàðààð òîãòîîñîí (MNE, 2005). Ìîíãîë óëñûí áàéãàëèéí íººöèéã àøèãëàñíû òºëáºðèéí òóõàé õóóëèàð òîäîðõîé õóâèéã áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëíà (Wingard, Zahler, 2006). Åâðàçèéí øèë¿¿ñèéí òàðõàö íóòãèéí 13 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Èñïàíè, Ôðàíö, Ãåðìàí, Íîðâåãè, Øâåéöàðü, Èòàëè, Àâñòðè, ×åõ, Ñëîâåí, Õîðâàò, Øâåä, Ïîëüø, Óíãàð, Ñåðá Ìîíòåíåãðî, Ñëîâàê, Àëáàíè, Ôèíëàíä, Ãðåê, Ðóìûí, Ëàòâè, Ëèòâà, Ìàêåäîí, Ýñòîíè, Áåëàðóñü, Òóðê, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ìîëäàâ, Èðàê, Ã¿ðæ, Àðìåí, Èðàí, Àçåðáàéæàí, Êàçàõñòàí, Òóðêìåíèñòàí, Óçáåêèñòàí, Àôãàíèñòàí, Ïàêèñòàí, Òàæèêñòàí, Õÿòàä, Ýíýòõýã, Êèðãèçñòàí, Áàëáà, Ìîíãîë, Áóòàí, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðîíä ºðãºí òàðõñàí áîëîâ÷ òàðõàëò íü æèãä áóñ. Èõýíõäýý Õºâñãºëèéí òàéãûí á¿ñýä òàðõñàí. ßëàíãóÿà Äàðõàä, ×àíäìàíü-ªíäºð, Öàãààí-¯¿ð, Ðýí÷èíëõ¿ìáý, Óëààí-Óóë ñóìäûí îéò á¿ñýä èë¿¿ ýëáýã òîõèîëäîíî (Äóëàìöýðýí, 1970). Ãîâèéí ºìíºä õýñãèéí öºëèéí óóëñàä áàéäàã öººí ç¿éë¿¿äèéí íýã þì.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Îëîí óëñûí õýìæýýãýýð àðüñûã õóäàëäààëäàã ó÷ðààñ õàðàà õÿíàëòã¿é áîëîí õóóëü áóñààð àãíàäàã. Õàìãèéí èõýýð àãíàæ áàéñàí ¿å áîëîõ 1958 îíîîñ 1960 îíû õîîðîíä æèëä 350 øèë¿¿ñ àãíàæ áàéæýý (Stubbe, 1965). Ìºí ãîë èäýø

100

áîëîã÷èä áîëîõ ÿíãèð ÿìàà (Capra sibirica) áîëîí Ìîíãîë òàðâàãà (Marmota sibirica) íü öººðñºí áà ãýðèéí íîõîéí äàéðàëòàíä ºðòäºã. Òàðõàö íóòãèéí çàðèì õýñýãò áàéãàëèéí áàÿëãèéí íººöèéí îëáîðëîë, ÿëàíãóÿà ìîä áýëòãýë áîëîí íèë òàéðàëò õèéñíèé óëìààñ îð÷íû õîìñäîë, äîðîéòîë ÿâàãäàõ áîëîìæòîé áàéíà.

94. Otocolobus manul (Pallas, 1776)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ìàíóóë ìèé (Ìîíãîë), Pallas’s cat (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: O. m. manul Èæèë íýð: O. ferrugineus, O. mongolicus, O. nigripectus, O. satuni (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é ¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ìîíãîë îðíû ýíý ç¿éëèéí ïîïóëÿöèéí ÷èã õàíäëàãûí òóõàé ìýäýýëýë õîìñ áàéíà. Ýíý ç¿éëèéí íèéò òàðõàö íóòãèéí õ¿ðýýíä èõ õýìæýýãýýð àãíàäàã áàéíà. Öààøèä ïîïóëÿöèéí òàëààðõ ìýäýý áàðèìò õóðèìòëàãäàí, ¿¿íèé çýðýãöýý õàìãààëëûí àðãà õýìæýý àâàõã¿é áàéâàë ýíý ç¿éëèéã À øàëãóóðààð äàõèí ¿íýëýí õîâîðäëûí àíãèëëûã ººð÷èëæ áîëîõ þì. Õèë çàëãàà íóòãààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýý õýâýýð ¿ëäýâ. Õàìãààëñàí áàéäàë: ÕÇÎÕÊ-ûí Õàâñðàëò II-ò îðóóëñàí, 2005 îíä çóðãààí áîäãàëü àìüäààð íü ýêñïîðòëîñîí (UNEP-WCMC, 2006). Çàñãèéí ãàçàð îëçâîð àãíóóðûí çºâøººðëèéí ¿íýëãýýã 70 àì. äîëëàðààð òîãòîîñîí (MNE, 2005). Ìîíãîë óëñûí áàéãàëèéí íººöèéã àøèãëàñíû òºëáºðèéí òóõàé õóóëèàð òîäîðõîé õóâèéã áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëíà (Wingard, Zahler, 2006). Ìàíóóë ìèéí òàðõàö íóòãèéí 12 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Àðìåí, Èðàí, Êàçàõñòàí, Òóðêìåíèñòàí, Óçáåêèñòàí, Àôãàíèñòàí, Ïàêèñòàí, Òàæèêèñòàí, Õÿòàä, Ýíýòõýã, Êèðãèçñòàí, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû òàéãûí á¿ñýýñ áóñàä íóòàãò òàðõñàí áºãººä òàã, öºëèéí á¿ñýýð õîâîð òîõèîëäîíî. (Áàííèêîâ, 1954; Äóëàìöýðýí, 1970; Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Îëîí óëñûí õýìæýýíä àðüñûã íü õóäàëäààëäàã òóë õàðàà õÿíàëòã¿é àãíàñíààð ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîé áóóðñàí ãýæ ¿çäýã. Àðüñ áýëòãýëèéí 1958- ààñ 1960 îíû õîîðîíäîõ ä¿íãýýñ ¿çýõýä æèëä 5,500 øèðõýã ãýñýí òîîöîî áàéíà (Stubbe, 1965). Äîðíîä Ìîíãîë áîëîí Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýðò 2001, 2002, 2003 îíóóäàä ¿ëèéí öàãààí îãîòíû (Lasiopodomys brandti) òîî òîëãîéã çîõèöóóëàõàä õýðýãëýæ áóé Áðîìàäèîëîíå õèìèéí õîðò áîäèñîíä äàì ºðòºæ õîðîãäîõ íü áèé. Ýíý ¿éë àæèëëàãàà îäîîãîîð çîãññîí ÷ áóñàä ç¿éëä íºëººëñººð áàéíà (Í. Áàòñàéõàí, àìàí ìýäýý). Ãýðèéí íîõîéí äàéðàëòàíä ºðòäºã, çàðèì æèë ºâëèéí öàã àãààð íýëýýä õ¿íä íºëºº ¿ç¿¿ëäýã.

101

95. Uncia uncia (Schreber, 1775)

Ò¿ãýýìýë íýð: Öîîõîð èðâýñ (Ìîíãîë), snow leopard, ounce (Àíãëè). Èæèë íýð: U. irbis, U. schneideri, U. uncioides (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Óñòàæ áîëçîøã¿é, C2a(i)Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Óñòàæ áîëçîøã¿é, C1¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ìîíãîëûí ïîïóëÿöèéã 2000 îíä 500-ààñ 1,000 áîäãàëü ãýæ òîîëñîí áàéíà (McCarthy, Chapron, 2003). Nowak (1991) Uncia uncia ç¿éëèéí íýã ¿å óäìûí õóãàöààã äîëîîí æèë ãýæ òîãòîîæýý. Ýíý ç¿éëèéí æèæèã ïîïóëÿöè íü äàðààãèéí õî¸ð ¿å óäìûí õóãàöààíä 20 õóâü áóóðíà ãýæ ä¿ãíýýä Ñ1 øàëãóóðààð ¿íýëýí óñòàæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä îðóóëñàí. Õèë çàëãàà óëñààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýýã õýâýýð ¿ëäýýâ. Õàìãààëñàí áàéäàë: ÕÇÎÕÊ-ûí Õàâñðàëò I-ä îðñîí (UNEP-WCMC, 2006). Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèéí 7.1ä (2000) íýí õîâîð çýðýãëýëä îðóóëñàí (Áàäàì, Àðèóíçóë, 2005). 1972 îíîîñ õîéø àãíàõûã õóóëèàð õîðèãëîñîí, 1995 îíû àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèàð íýí õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòàíä îðóóëñàí (ÁÎß, 1996). Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä õîâîð ç¿éë çýðýãëýëýýð òóñ òóñ á¿ðòãýãäæýý (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Èðâýñèéí òàðõàö íóòãèéí 18 îð÷èì õóâü (McCarthy, Chapron, 2003) íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé 10 ãàçðûí äýâñãýðò îðäîã (McCarthy 2000).

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Óçáåêèñòàí, Aôãàíèñòàí, Ïàêèñòàí, Òàæèêñòàí, Õÿòàä, Ýíýòõýã, Êèðãèçñòàí, Áàëáà, Ìîíãîë, Áóòàí.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ýíý ç¿éë òàðõàöûíõàà á¿õ íóòàãò õîâîð. McCarthy (2000) Ìîíãîë äàõü èðâýñíèé íèéò òàðõàöûí òàëáàéã 103,000êì2 ãýæ òîîöîîëñîí. Àëòàéí ºâºð ãîâèéí òºâ õýñýã, Ãîâü Àëòàéí õîéä õýñãýýð íÿãòøèë èõòýé áàéäàã. Õºâñãºë áîëîí Õàíãàéí íóðóóíä òîõèîëäîõ áîëîâ÷ ýíýõ¿¿ áàéðøèëä òîãòìîë òààðàëäàõ íü õîâîð, õàðèí 1960-ààä îíä ¿çýãäýæ áàéñàí (McCarthy, Chapron, 2003). Ìîíãîë äàõü èðâýñíèé òàðõàëò íü èðâýñíèé ãîë èäýø áîëîõ ÿíãèð ÿìàà (Capra sibirica), àðãàëü õîíèíû (Ovis ammon) òàðõàöòàé íÿãò õîëáîîòîé (Ìóíõöîã, 2006).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Àðüñ áîëîí ÿñûã Õÿòàäûí àðäûí ýìíýëýãò áàðûí ÿñíû îðîíä àøèãëàõ çîðèëãîîð õóóëü áóñààð àãíàäàã (Liao, Tan, 1988). Ìºí ìàõûã íü ýìèéí ò¿¿õèé ýä áîëãîäîã. Ìîíãîë, Õÿòàäàä õóäàëäààëàãääàã èðâýñíèé àðüñíû ìåòð òóòàì íü 250-ààñ èõ àì.äîëëàðààð ¿íýëýãääýã áàéíà (Wingard, Zahler, 2006). Èäýø áîëîã÷ òóðóóòàí àìüòàä õîâîðäñîíîîñ òýæýýëèéí õîìñäîë èõñýæ áàéãàà íü õîâîðäîõ ãîë øàëòãààí áîëæ áàéíà. Çàðèì ãàçàð ãýðèéí ìàë ðóó äàéðäàã ó÷ðààñ ñàíààòàé àãíàäàã.

102

Îâîã ×îíûíõîí

96. Canis lupus Linnaeus, 1758

Ò¿ãýýìýë íýð: Ñààðàë ÷îíî (Ìîíãîë), grey wolf, timber wolf (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: C. l. lupus Èæèë íýð: C. albus, C. ater, C. chanco ãýõ ìýò (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: ØÓÀ-èéí ñóäàëãààãààð 1980 îíä Ìîíãîëûí ïîïóëÿöè 30,000 áîäãàëü ãýæ òîîöîîëñîí áàéíà. Ñàÿõíû ñóäàëãààãààð Ìîíãîëä 10,000-ààñ áàãà áîäãàëü áàéæ áîëîõ þì ãýæ ¿çñýí (Mech, Boitani, 2004) áîëîâ÷ ýäãýýð ¿íýëãýý õàíãàëòòàé áèø áºãººä îäîîãèéí òîîã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîõ ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé ñóäàëãàà õèéõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ýíý ç¿éëèéí ïîïóëÿöèéí íÿãòøèë, òàðõàö, ýçëýí àìüäðàõ íóòãèéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ ïîïóëÿöèéí ñóäàëãàà õèéãäýýã¿é áàéíà (Wingard, Zahler, 2006). Nowak (1991) ÷îíûí íýã ¿å óäìûí õóãàöààã çóðãààí æèë ãýæ òîãòîîæýý. Ïîïóëÿöèéí õýìæýýíèé áóóðàëò íü èõýíõäýý õàðàà õÿíàëòã¿éãýýð àãíàõ, õàëäâàðò ºâ÷èíä íýðâýãäýõ øàëòãààíààñ ¿¿ñýëòýé þì. Ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîé áóóð÷ áóé íü òîäîðõîé áîëîâ÷ õýäèé õýìæýýãýýð áóóð÷ áóéã òîäîðõîéëîõ íü íýëýýä òºâºãòýé áàéíà. Îäîîãîîð ýíý ç¿éë Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä áàéãàà ÷ íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà õèéæ äàõèí ¿íýëâýë Ýìçýã ãýñýí àíãèëàëä îðóóëàõ øààðäëàãàòàé. Öààøèëáàë À øàëãóóðààð Óñòàæ áîëçîøã¿é àíãèëàëä ÷ îðæ áîëçîøã¿é þì. Õèë çàëãàà óëñààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýýã õýâýýð ¿ëäýýâ. Õàìãààëñàí áàéäàë: ÕÇÎÕÊ-ûí Õàâñðàëò II-ò îðñîí. Ýêñïîðòëîñîí õýìæýý 2005 îíä 150 àðüñ, ãàâëûí ÿñ áàéíà (UNEP-WCMC, 2006). Çàñãèéí ãàçðààñ îëçâîð àãíóóðûí çºâøººðëèéí ¿íýëãýýã 225 àì. äîëëàðààð òîãòîîñîí (MNE, 2005). Ìîíãîë óëñûí áàéãàëèéí íººöèéã àøèãëàñíû òºëáºðèéí òóõàé õóóëèàð òîäîðõîé õóâèéã áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëíà (Wingard, Zahler, 2006). Ìîíãîëä ñààðàë ÷îíî õàìãààëàõ õóóëü, ýðõ ç¿éí àðãà õýìæýý àâààã¿é ÷ òàðõàö íóòãèéí 13 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí. Òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçðûí ÷îíûã õàìãààëàõ íü õîâîð áºãººä ìàë áîëîí çýðëýã àìüòäûã õàìãààëàõ çîðèëãîîð çîðèóä àãíóóëäàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Ãîëäóó Àçè, Åâðîï, Àìåðèêèéí Íýãäñýí óëñûí õîéä õýñýã, Êàíàäûí îíãîí çýðëýã çýë¿¿ä íóòãààð òàðõæýý (Mech, Boitani, 2004). Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîëûí á¿õ íóòàãò õààÿàã¿é òàðõìàë áºãººä õàëèóí áóãà (Cervus elaphus), áîð ãºðººñ (Capreolus pygargus) íóòàãëàäàã Õýíòèé, Õºâñãºëèéí çýë¿¿ä îé òàéãà, öàãààí çýýð (Procapra gutturosa) ýëáýãòýé Äîðíîä òàë õýýð, àðãàëü õîíü (Ovis ammon), ÿíãèð ÿìààíû (Capra sibirica) áýë÷ýýð á¿õèé óóëàðõàã íóòàãò èë¿¿ ýëáýã (Øàãäàðñ¿ðýí, 1966; Äóëàìöýðýí, 1970). Õ¿í àì íÿãòààð ñóóðüøñàí ãàçðûí îð÷èì òîõèîëäîõã¿é.

103

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Àðüñûã íü õóäàëäààëàõ, á¿õ ýðõòýíã (õýë, õýâëèéí ýðõòýí, øàãàé, ø¿ä çýðýã) àðäûí ýìíýëýãò àøèãëàäàãààñ èõýýõýí àãíàõ áîëñîí íü, ìºí ñïîðò àãíóóðààð àãíàæ áàéãàà íü õîâîðäóóëàõ ãîë øàëòãààí áîëæ áàéíà (Mech, Boitani, 2004; Wingard, Zahler, 2006). Ýíý ç¿éë íü ãýðèéí ìàë ðóó áàéíãà äîâòîëæ èäýøýý áîëãîäîã ó÷ðààñ ìàëûí äàéñàí ãýæ ¿çäýã. Ìîíãîë îðîíä 949 àí÷äààñ àâñàí ñóäàëãààãààð 40 ãàðóé õóâü (321) íü ÷îíî àãíàäàã ãýñýí áàéíà (Wingard, Zahler, 2006). Õàìãèéí èõýýð 1933 îíä 18,000 øèðõýã ÷îíî àãíàñàí ãýæ ¿çäýã (Scharf íàð, 2003) áà 1942-îîñ 1960 îíä áýëòãýñýí ÷îíûí àðüñíû òîî æèëä äóíäæààð 5,827 øèðõýã áîëæ áàéæýý (Stubbe, 1965). Ýíý áàéäàë õàðüöàíãóé òîãòâîðòîéãîîð ¿ðãýëæèëæ 2003 îíä Ìîíãîëûí çàõ çýýëä 4,900 ÷îíûí àðüñ çàðàãäñàí áàéíà. Çýðëýã Àìüòäûã Õàìãààëàõ Íèéãýìëýãýýñ 2004 îíä ¿íäýñíèé õýìæýýíä ñóäàëãàà ÿâóóëàõàä 20,000-30,000 ÷îíî àãíàãäñàí áàéíà, ýíäýýñ õàðàõàä õàðàà õÿíàëòã¿é àãíàëòûí ò¿âøèí õýòýðñýí áàéíà (Wingard, Zahler, 2006). Õàìóó, ø¿äíèé ïàðâîâèðóñ, í¿ä ñîõðîõ, ãàëçóó çýðýã ºâ÷í¿¿äýä ºðòºìòãèé (Mech, Boitani, 2004).

97. Cuon alpinus (Pallas, 1811)

Ò¿ãýýìýë íýð: Øàð öººâºð, øàðíàä öººâºð (Ìîíãîë), Asiatic wild dog (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: C. a. hesperius.Èæèë íýð: C. clamitans, C. grayiformes, C. rutilans (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Óñòàæ áîëçîøã¿é, C2a(i) Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàíÕàìãààëñàí áàéäàë: ÕÇÎÕÊ-ûí Õàâñðàëò II-ò îðñîí (UNEP-WCMC, 2006). Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèéí 7.1-ä (2000) íýí õîâîð ç¿éëä (Áàäàì, Àðèóíçóë, 2005), Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèàð õîâîð àìüòíû æàãñààëòàíä îðóóëñàí (ÁÎß, 1996). Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä íýí õîâîð, óñòàæ áàéãàà ç¿éë çýðýãëýëýýð òóñ òóñ á¿ðòãýãäæýý (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Óðüä òàðõàæ áàéñàí íýëýýä íóòãóóä íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçðóóäàä õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Òóðê, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Òàæèêñòàí, Õÿòàä, Ýíýòõýã, Êèðãèçñòàí, Áàëáà, Ìîíãîë, Áàíãëàäåø, Áóòàí, Ìüÿíìàð, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, Òàéëàíä, Ìàëàéç, Èíäîíåç, Ëàîñ, Êàìáîæ, Âüåòíàì.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: 1930-ààä îíä óã ç¿éëèéã óñòñàí ãýæ ¿çñýí áàéíà (Áàííèêîâ, 1954). Õàðèí ªìíºãîâèéí Çººëºí óóëàíä 1969 îíä õàâõàíä îðñîí òîõèîëäîë íü óã ç¿éëèéí õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí íîòîëãîî áîëíî. Îäîîãîîð çºâõºí Àëòàéí ºâºð ãîâü, Õºâñãºëèéí óóëñ, Óìàðä ãîâü, Àëàøàíü ãîâü, Äîðíîä ãîâüä òîõèîëäîæ ìàãàäã¿é þì.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ãýðèéí ìàëûí äàéñàí ó÷ðààñ ñàíààòàéãààð àãíàäàã.

104

98. Nyctereutes procyonoides (Gray, 1834)

Ò¿ãýýìýë íýð: Çàãàë ýëáýíõ (Ìîíãîë), raccoon dog (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: N. p. ussuriensis Èæèë íýð: N. albus, N. koreensis, N. viverrinus (Wilson, Reeder íàðûí (1993) á¿òýýëýýñ íàðèéâ÷ëàí õàðíà óó)

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Àðàâäóãààð ñàðûí 21-íýýñ äàðàà îíû õî¸ðäóãààð ñàðûí 16 õ¿ðòýëõ õóãàöààíä àãíàõûã õóóëèàð çºâøººðäºã (ÁÎß, 2005). Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëîîð îëçâîðûí àãíóóðûí çºâøººðëèéí ¿íýëãýýã 270 àì. äîëëàðààð òîãòîîñîí (MNE, 2005). Ìîíãîë óëñûí áàéãàëèéí íººöèéã àøèãëàñíû òºëáºðèéí òóõàé õóóëèàð òîäîðõîé õóâèéã áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëíà (Wingard, Zahler, 2006). Ýëáýíõèéí òàðõàö íóòãèéí 10 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Ôðàíö [íóòàãøóóëñàí], Íèäåðëàíä [íóòàãøóóëñàí], Ãåðìàí [íóòàãøóóëñàí], Íîðâåãè [íóòàãøóóëñàí], Øâåéöàðü [íóòàãøóóëñàí], Àâñòðè [íóòàãøóóëñàí], ×åõ [íóòàãøóóëñàí], Øâåä [íóòàãøóóëñàí], Ïîëüø [íóòàãøóóëñàí], Óíãàð [íóòàãøóóëñàí], Ñëîâàê [íóòàãøóóëñàí], Ôèíëàíä [íóòàãøóóëñàí], Ðóìûí [íóòàãøóóëñàí], Ëàòâè [íóòàãøóóëñàí], Ëèòâà [íóòàãøóóëñàí], Ýñòîíè [íóòàãøóóëñàí], Óêðàéí [íóòàãøóóëñàí], Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Áåëàðóñü [íóòàãøóóëñàí], Ìîëäàâ [íóòàãøóóëñàí], Êàçàõñòàí [íóòàãøóóëñàí], Õÿòàä, Ìîíãîë, Âüåòíàì, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, ßïîí; Óçáåêèñòàíààñ îëäîõ áîëîìæòîé. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû äîðíîä á¿ñ íóòãèéí Èõ õÿíãàíû óóëñ, Õàëõ, Íºìðºã ãîëûí ñàâä òîõèîëäîíî. Ò¿¿í÷ëýí Õýíòèé íóðóóíû ç¿¿í áèå, Ìîíãîë Äàãóóð, Òºâ Õàëõûí õýýðýýð äàéðàí óðñäàã Óëç, Îíîí, Õýðëýí, Äº÷ ãîëûí ñàâ íóòãààð òàðõàíà. Ìºí Äîðíîä Ìîíãîëûí Õºõ íóóð, Äîðíîä ãîâèéí ç¿¿í õîéä íóòàãò òýìäýãëýãäæýý. Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö íü Ìîíãîë îðíû ç¿¿í õýñãèéí õîëèìîã îéí á¿ñèéí áóòàðõàã ºíäºðëºã ãàçàð äàãóó òýëýí òàðõàæ áàéíà.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Îäîîãîîð ìàõ, ¿ñëýã àðüñíûõ íü õýðýãöýý áàãà áàéãàà ÷ õàðàà õÿíàëòã¿é àãíàæ áàéíà. Áàãà íÿãòøèëòàé ïîïóëÿöèä àãíóóð íýëýýä õ¿÷òýé íºëººëæ áàéíà. Ãýðèéí íîõîéä áàðèóëàõààñ ãàäíà ñàðêîïòèê õàìóóíä (Sarcoptes scabies) ºðòäºã (Kauhala, Saeki, 2004).

105

99. Vulpes corsac (Linnaeus, 1768)

Ò¿ãýýìýë íýð: Õÿðñ ¿íýã, õÿðñ, õÿðàñ (Ìîíãîë), corsac fox (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: V. c. scorodumovi Èæèë íýð: V. kalmkorum, V. nigra, V. scorodumovi, V. turkmenica (Wilson, Reeder, 1993)

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ìîíãîë îðíîîð íýëýýä ºðãºí òàðõñàí ç¿éë áºãººä òàðõàö íóòãèéí õýìæýýíä õàðàà õÿíàëòã¿é àãíàëò èõ áàéãàà (Wingard, Zahler, 2006) áà îäîîãèéí ïîïóëÿöèéí òàëààðõ ìýäýý àëãà áàéíà. Õýðýâ ïîïóëÿöèéí òàëààðõ ìýäýýëýë õóðèìòëàãäâàë îéðûí èðýýä¿éä À øàëãóóðûã àøèãëàí äàõèí ¿íýëýí õîâîðäëûí àíãèëàëä îðóóëæ ìàãàäã¿é þì. Nowak (1991) ýíý ç¿éëèéí íýã ¿å óäìûí ¿ðãýëæëýõ õóãàöààã äºðâºí æèë ãýæ òîäîðõîéëñîí. Õèë çàëãàà óëñààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýýã õýâýýð ¿ëäýýâ. Õàìãààëñàí áàéäàë: Àðàâäóãààð ñàðûí 21-íýýñ äàðàà îíû õî¸ðäóãààð ñàðûí 16 õ¿ðòýëõ õóãàöààíä àãíàõûã õóóëèàð çºâøººðñºí (ÁÎß, 2005). Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëîîð îëçâîð àãíóóðûí çºâøººðëèéí ¿íýëãýýã 55 àì. äîëëàðààð òîãòîîñîí (MNE, 2005). Ìîíãîë óëñûí áàéãàëèéí íººöèéã àøèãëàñíû òºëáºðèéí òóõàé õóóëèàð òîäîðõîé õóâèéã áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëíà (Wingard, Zahler, 2006). Õÿðñíû òàðõàö íóòãèéí 12 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû óëñ, Èðàí, Êàçàõñòàí, Òóðêìåíèñòàí, Óçáåêèñòàí, Àôãàíèñòàí, Òàæèêñòàí, Õÿòàä, Êèðãèçñòàí, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû èõýíõ íóòãààð ºðãºí òàðõñàí áºãººä õýýð, öºëºðõºã õýýðèéí íóòãóóäàä èõýýð òîõèîëääîã. Õýíòèé, Õºâñãºëèéí òàéãààñ áóñàä îéò õýýðèéí á¿ñ áà çàäãàé õýýðò ºðãºí òàðõñàí (Äóëàìöýðýí íàð, 1989).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: ¯ñëýã àðüñ, ìàõ çýðýã á¿òýýãäýõ¿¿í íü áàãà ¿íýòýé ÷ õàðàà õÿíàëòã¿é àãíóóð ãàçàð àâñààð áàéíà. Äîðíîä Ìîíãîë áîëîí Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýðò 2001, 2002, 2003 îíóóäàä ¿ëèéí öàãààí îãîòíû (Lasiopodomys brandti) òîî òîëãîéã çîõèöóóëàõàä õýðýãëýæ áóé Áðîìàäèîëîíå õèìèéí õîðò áîäèñîíä äàì ºðòºæ õîðîãäîõ íü áèé. Ãýñýí õýäèé ÷ ýíý ¿éë àæèëëàãàà îäîîãîîð çîãññîí ÷ áóñàä ç¿éëä íºëººëñººð áàéíà (Í. Áàòñàéõàí, àìàí ìýäýý). Áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîëòûí (óóë óóðõàé) èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ºññºíººñ àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîë áèé áîëæ áàéíà. Ãýðèéí íîõîéíä äàéðóóëàõààñ ãàäíà ãàëçóó ºâ÷èíä íýëýýä ºðòºìòãèé (Ãåïòíåð íàð, 1967).

106

100. Vulpes vulpes (Linnaeus, 1758)

Ò¿ãýýìýë íýð: Øàð ¿íýã (Ìîíãîë), red fox (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: V. v. daurica Èæèë íýð: V. alba, V. barbarus, V. fulvus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ìîíãîë îðíîîð íýëýýä ºðãºí òàðõñàí ç¿éë áºãººä òàðõàö íóòãèéí õýìæýýíä õàðàà õÿíàëòã¿é àãíàëò èõ áàéãàà (Wingard, Zahler, 2006) áà îäîîãèéí ïîïóëÿöèéí òàëààðõ ìýäýý àëãà áàéíà. Õýðýâ ïîïóëÿöèéí òàëààðõ ìýäýýëýë õóðèìòëàãäâàë îéðûí èðýýä¿éä À øàëãóóðûã àøèãëàí äàõèí ¿íýëýí õîâîðäëûí àíãèëàëä îðóóëæ ìàãàäã¿é þì. Nowak (1991) ýíý ç¿éëèéí íýã ¿å óäìûí õóãàöàà äºðâºí æèë ãýæ áè÷ñýí áàéíà. Õèë çàëãàà óëñààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýýã õýâýýð ¿ëäýýâ. Õàìãààëñàí áàéäàë: Àðàâäóãààð ñàðûí 21-ýýñ äàðàà îíû õî¸ðäóãààð ñàðûí 16 õ¿ðòýëõ õóãàöààíä àãíàõûã õóóëèàð çºâøººðäºã (ÁÎß, 2005). Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëîîð îëçâîð àãíóóðûí çºâøººðëèéí ¿íýëãýýã 70 àì. äîëëàðààð òîãòîîñîí (MNE, 2005). Ìîíãîë óëñûí áàéãàëèéí íººöèéã àøèãëàñíû òºëáºðèéí òóõàé õóóëèàð òîäîðõîé õóâèéã áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëíà (Wingard, Zahler, 2006). Øàð ¿íýãíèé òàðõàö íóòãèéí 13 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Ç¿¿í ºìíºä òðîïèêûí á¿ñýýñ áóñàä Åâðîàçè, Àôðèêèéí õîéä õýñýã, Êàíàä, Àìåðèêèéí Íýãäñýí óëñûí èõýíõ õýñýã (Nowak, 1991). Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðîíä õààÿàã¿é ºðãºí òàðõñàí áîëîâ÷ ñèéðýã íÿãòøèëòàé. Õýíòèé, Õºâñãºëèéí óóëàðõàã íóòãààð, Õàíãàé íóðóóíû áàðóóí ºìíºä áîëîí ç¿¿í õîéä õýñýã, Îðõîí, Ñýëýíãý ãîëûí ñàâ, Äîðíîä Ìîíãîëûí õýýðýýð, Ìîíãîë Àëòàé, Ãîâèéí Àëòàé íóðóóãààð èõ ýëáýã òîõèîëäîíî (Áàííèêîâ, 1954; Äóëàìöýðýí, 1970; Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Dawaa íàð, 1982).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Àðüñûã íü îëîí óëñûí çàõ çýýëä õóäàëäààëäàã ó÷ðààñ õàðàà õÿíàëòã¿é àãíóóð íü õîâîðäóóëàõ ãîë øàëòãààí áîëæ áàéíà. Äîðíîä Ìîíãîë áîëîí Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýðò 2001, 2002, 2003 îíóóäàä ¿ëèéí öàãààí îãîòíû (Lasiopodomys brandti) òîî òîëãîéã çîõèöóóëàõàä õýðýãëýæ áóé Áðîìàäèîëîíå õèìèéí õîðò áîäèñîíä äàì ºðòºæ õîðîãäîõ íü áèé. Ýíý ¿éë àæèëëàãàà îäîîãîîð çîãññîí õýäèé ÷ áóñàä ç¿éëä íºëººëñººð áàéíà (Í. Áàòñàéõàí, àìàí ìýäýý). Ìºí ãàëçóó ºâ÷èíä (Macdonald, Reynolds, 2004) áîëîí ñàðêîïòèê õàìóóíä ºðòºìòãèé (Newman íàð, 2002).

107

Îâîã Ñóóñðûíõàí

101. Arctonyx collaris Cuvier, 1825

Ò¿ãýýìýë íýð: Ìàíãèñ äîðãî, õóìñ çîðõ (Ìîíãîë), hog badger (Àíãëè).Èæèë íýð: A. consul, A. obscurus, A. taxoides (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö íóòãèéí íýã îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò îðñîí.

Äýëõèéí òàðõàö: Õÿòàä, Ýíýòõýã, Ìîíãîë, Áóòàí, Ìüÿíìàð, Òàéëàíä, Ìàëàéç, Èíäîíåç, Ëàîñ, Êàìáîæ, Âüåòíàì.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Óã ç¿éëèéí àðüñûã Ìîíãîë îðíû ç¿¿í õýñãýýñ 1980-èàä îíä îëñîí (Stubbe íàð, 1998).


102. Gulo gulo (Linnaeus, 1758)

Ò¿ãýýìýë íýð: Íîõîé çýýõ (Ìîíãîë), wolverine (Àíãëè).Èæèë íýð: G. arctos, G. borealis, G. luteus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Ýìçýã, A2c Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí. Ïîïóëÿöèéí ÷èã õàíäëàãà áîëîí õîâîðäëûí øàëòãààíû òàëààðõ èë¿¿ íàðèéí ìýäýýëýë õóðèìòëàãäâàë äàõèí àíãèëàí Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä îðóóëàõ ìàãàäëàë áèé.

108

Õàìãààëñàí áàéäàë: Àðàâäóãààð ñàðûí 21-íýýñ äàðàà îíû õî¸ðäóãààð ñàðûí 16 õ¿ðòýëõ õóãàöààíä àãíàõûã õóóëèàð çºâøººðäºã (ÁÎß, 2005). Íîõîé çýýõèéí òàðõàö íóòãèéí 14 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.Äýëõèéí òàðõàö: Êàíàä, Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ, Íîðâåãè, Øâåä, Ôèíëàíä, Ýñòîíè, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Õýíòèé, Õºâñãºëèéí îéò õýýð, òàéãûí á¿ñýä òîõèîëäîíî (Áàííèêîâ, 1954; Äóëàìöýðýí 1970). Õàíãàé íóðóóíû õîéä õýñýã, Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýð, Ìîíãîë Àëòàéí óóëñàä õààÿà ¿çýãääýã (Äóëàìöýðýí íàð, 1989).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ìîíãîë îðíû íºõöºëä íîõîé çýýõèéí õîâîðäëûí øàëòãààí òîäîðõîéã¿é áàéíà. Ãýðèéí ìàë ðóó äîâòëîõ áîëîí õàâõ çàíãàíä îðñîí àìüòäûã èääýã, àãíóóðûí õîëáîãäîëòîé øóâóó õºõòºí àìüòäûã õîðîîäîã òóë õîðòîé ãýæ ¿çäýã.

103. Lutra lutra (Linnaeus, 1758)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ãîëûí õàëèó (Ìîíãîë), Eurasian otter (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éëèéí ñóäàëãààã õàðààõàí õèéãýýã¿é áàéíà. Èæèë íýð: L. indica, L. kutab, L. splendida (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: ÕÇÎÕÊ-ûí Õàâñðàëò I-ä îðñîí (UNEP-WCMC, 2006). Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèéí 7.1-ä (2000) íýí õîâîð çýðýãëýëä îðóóëæ õàìãààëñàí (Áàäàì, Àðèóíçóë, 2005). Õàëèóã àãíàõûã 1930 îíîîñ õîéø õóóëèàð õîðèãëîñîí. Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèàð íýí õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòàíä îðñîí (ÁÎß, 1996). Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä õîâîð, íýí õîâîð çýðýãëýëä òóñ òóñ á¿ðòãýãäñýí (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Õàëèóíû òàðõàö íóòãèéí 12 îð÷èì õóâü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Ýíý ç¿éëèéí ò¿¿õýí òàðõàö íü Åâðàçèéí èõýíõ ãàçàð íóòàãò õàìðàãäàíà (Nowak, 1991). Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîëûí óìàðä õýñãèéí Õºâñãºë, Õàíãàé, Õýíòèé íóðóó (Mallon, 1985), Ìîíãîë Àëòàéí áàðóóí õîéä õýñãèéí îé òàéãàò óóëñûí ãîëóóä, ç¿¿í õÿçãààðûí Èõ õÿíãàíû óóëñ, Õàëõ ãîëûí ñàâä (Áàííèêîâ, 1954; Äóëàìöýðýí, 1970; Tsagaan, 1975; 1977; Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Stubbe íàð, 1989) ºìíº íü òàðõàæ áàéæýý. XIX, XX çóóíû òóðø ýð÷èìòýé àãíàñíààñ ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé áóóðñàí, 1995 îíä çºâõºí öººí ç¿éë Õºâñãºëèéí õîéä õýñýã, Øèøãýäýä Òýíãèñ ãîëûí áýë÷èðýýñ óëñûí õèë õ¿ðòýëõ çýë¿¿ä çàõ õÿçãààð íóòàã (Samjaa íàð, 1998), Áàðóóí Õýíòèéí Åðºº ãîëûí ñàâä (Öýíäæàâ, 2005)

109

îëäæýý. Õàíãàéí íóðóóíû õîéä õýñãèéí Òýñ, Õºâñãºëèéí óóëñûí Ýã, Õóðèìò ãîëóóäûí ñàâä õààÿà ¿çýãääýã (Stubbe íàð, 1998).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Àðüñûã íü äîòîîääîî õýðýãëýõýýñ ãàäíà îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëääàã ó÷ðààñ õóóëü áóñààð àãíàäàã. Îäîîãîîð íººöèéí îëáîðëîëò (óóë óóðõàé) èõýññýíýýñ ýíý ç¿éëèéí àìüäàðäàã óñíû ñèñòåìèéã áîõèðäóóëæ áàéíà ãýæ ¿çñýí.

104. Martes foina (Erxleben, 1777)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ñóóñàð áóëãà (Ìîíãîë), beech marten (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: M. f. intermedia Èæèë íýð: M. domestica, M. intermedia, M. rosanowi (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé (2000) õóóëèéí äàãóó 2001 îíä (Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë ¹ 264) õîâîð çýðýãëýëä áàãòààñàí (Áàäàì, Àðèóíçóë, 2005). Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèíä õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòàíä îðñîí (ÁÎß, 1996). Àðàâäóãààð ñàðûí 21-íýýñ äàðàà îíû õî¸ðäóãààð ñàðûí 16 õ¿ðòýëõ õóãàöààíä àãíàõûã õóóëèàð çºâøººðäºã (ÁÎß, 2005). Ñóóñðûí òàðõàö íóòãèéí 21 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Ïîðòóãàë, Èñïàíè, Ôðàíö, Íèäåðëàíä, Ãåðìàí, Ëèõòåíøòåéí, Øâåéöàðü, Ëþêñåìáóðã, Èòàëè, Äàíè, Àâñòðè, ×åõ, Ñëîâåí, Õîðâàò, Ïîëüø, Áîñíè Ãåðöåãîâèí, Óíãàð, Ñåðá Ìîíòåíåãðî, Ñëîâàê, Àëáàí, Ãðåê, Ðóìûí, Ìàêåäîí, Óêðàéí, Áîëãàð, Áåëàðóñü, Òóðê, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ìîëäàâ, Ã¿ðæ, Àðìåí, Èðàí, Àçåðáàéæàí, Êàçàõñòàí Òóðêìåíèñòàí, Àôãàíèñòàí, Ïàêèñòàí, Õÿòàä, Êèðãèçñòàí, Áàëáà, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë Àëòàé, Ãîâèéí Àëòàé, Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Àëòàéí ºâºð ãîâèéí óóëñ, Õàíãàéí ºâºð õýñýã, Íóóðóóäûí õºíäèé, Óìàðä ãîâü, Äîðíîä ãîâèéí óìàðä õýñãèéí óóë òîëãîäîîð ºðãºí òàðõìàë (Áàííèêîâ, 1954; Äóëàìöýðýí, 1970; Chotolchu íàð, 1980).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Àðüñûã íü äîòîîäîä õýðýãëýõýýñ ãàäíà îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëäàãààñ õàðàà õÿíàëòã¿é áîëîí õóóëü áóñààð àãíàäàã. ªâºëæººíä íººöºëñºí èäýøíèé ìàõèéã èäýõ òóë õàâõ, çàíãàíä îðæ ýíäýõ íü ýëáýã.

110

105. Martes zibellina (Linnaeus, 1758)

Ò¿ãýýìýë íýð: Îéí áóëãà (Ìîíãîë), sable (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: M. z. sajanensis, M. z. princeps, M. z. averini. Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éëèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé.Èæèë íýð: M. brachyura (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ýìçýã, A3cd ¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí àðüñ ºíäºð ¿íýòýé áºãººä ìîíãîëûí ïîïóëÿöè àãíàëòààñ ¿¿äýí áóóðñàí áèëýý. Ýíý ç¿éëèéí ïîïóëÿöèéí òàëààðõ ìýäýýëýë ìàø áàãà áàéãàà ÷ 1966 îíîîñ 1968 îíû õîîðîíä Òºâ Õýíòèéä 1,000 ãà-ä 11.7 áîäãàëèéí íÿãòøèëòàé áàéñàí (Stubbe, Chotolchu 1968) áà 1970-ààä îíä ýíý á¿ñ íóòàãò 10,000 áîäãàëü áàéíà ãýæ ¿íýëñýí (Õîòîëõ¿¿, 1976). Nowak (1991) ýíý ç¿éëèéí íýã ¿å óäìûí õóãàöààã äîëîîí æèë ãýæ áè÷æýý. Ïîïóëÿöèéí áóóðàëò íü äàðààãèéí ãóðâàí ¿å óäaìä 30 õóâü áóóðíà ãýæ ¿çñýí. Èéìýýñ A3cd øàëãóóðààð ¿íýëýí Ýìçýã ãýñýí àíãèëàëä îðóóëñàí. Õèë çàëãàà óëñààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýýã õýâýýð ¿ëäýýâ. Õàìãààëñàí áàéäàë: 1953 îíîîñ 2000 îíû õîîðîíä àãíàõûã õîðèãëîñîí áàéâ. Îäîî àðàâäóãààð ñàðûí 21-íýýñ äàðàà îíû õî¸ðäóãààð ñàðûí 16 õ¿ðòýëõ õóãàöààíä àãíàõûã õóóëèàð çºâøººðäºã (ÁÎß, 2005). Îéí áóëãûí òàðõàö íóòãèéí 20 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Ôèíëàíä, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, ßïîí.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Õºâñãºë, Õýíòèé, Ìîíãîë àëòàéí áàðóóí óìàðä òàéãà, îéò óóëñààð (Áàííèêîâ, 1954; Õîòîëõ¿¿, 1976; Õîòîëõ¿¿, 1980) òàðõìàë. M. z. sajanensis Õºâñãºëèéí óóëñûí ç¿¿í õýñãýýð, M. z. princeps Õýíòèé íóðóó, Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýð, M. z. averini Ìîíãîë Àëòàéí íóðóóãààð òàðõñàí.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Îëîí óëñûí õýìæýýíä àðüñûã õóäàëäààëäàãààñ õàðàà õÿíàëòã¿é áîëîí õóóëü áóñààð àãíàäàã. Õýíòèé, Õºâñãºë, Ñàÿàíû óóëñààñ 1910-ààñ 1920 îíû õîîðîíä 4,000-5,000 øèðõýã áóëãàíû àðüñ áýëòãýñýí áàéíà (Íàìíàíäîðæ, 1976). 1920-èîä îíû ñ¿¿ë÷ýýñ àãíàëò íü áóóð÷ 1927-îîñ 1929 îíû õîîðîíä æèëä 300-500 øèðõýã áóëãà àãíàñàí áàéíà (Áàííèêîâ, 1954). Íººöèéí îëáîðëîëîîñ (ìîä áýëòãýë) ¿¿äýëòýé àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîë íýëýýä íîöòîé õîâîðäóóëàõ øàëòãààí áîëæ áàéíà. Áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé òàâüñàí ò¿éìýð îð÷íû äîðîéòîëä îðóóëæ áàéãàà íü ýíý ç¿éëèéã õîâîðäóóëàõ áàñ íýã àþóë áºãººä ÿëàíãóÿà õàâðûí öàãò òºðºõ ¿åýð ¿¿ð íü ò¿éìýðò ºðòäºã (M. Stubbe, àìàí ìýäýý).

111

106. Meles meles (Linnaeus, 1758)

Ò¿ãýýìýë íýð: Õàëçãàé äîðãî (Ìîíãîë), Eurasian badger (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: M. m. leptorhynchus. Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éëèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé.Èæèë íýð: M. alba, M. heptneri, M. vulgaris (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Åñä¿ãýýð ñàðûí 1-íýýñ àðâàííýãä¿ãýýð ñàðûí 1 õ¿ðòýëõ õóãàöààíä àãíàõûã õóóëèàð çºâøººðäºã (ÁÎß, 2005). Çàñãèéí ãàçðààñ îëçâîð àãíóóðûí çºâøººðëèéí ¿íýëãýýã 70 àì. äîëëàðààð òîãòîîñîí (MNE, 2005). Ìîíãîë óëñûí áàéãàëèéí íººöèéã àøèãëàñíû òºëáºðèéí òóõàé õóóëèàð òîäîðõîé õóâèéã áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëíà (Wingard, Zahler, 2006). Äîðãîíû òàðõàö íóòãèéí 12 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò îðñîí.

Äýëõèéí òàðõàö: Åâðîï, Àçè, ç¿¿í òèéø ßïîí õ¿ðòýë, ºìíº òèéø Ïàëåñòèí, Èðàí, Òºâä, Õÿòàäûí ºìíºä íóòàã (Corbet, 1978).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû òºâ áîëîí óìàðä íóòàã Ìîíãîë Àëòàé, Õºâñãºë, Õàíãàé, Õýíòèé íóðóóäûí îé òàéãà, îéò õýýð, õýýðèéí á¿ñýä (Áàííèêîâ, 1954; Äóëàìöýðýí, 1970; Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Stubbe íàð, 1998) èõýä òàðõñàí. Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Íóóðóóäûí õºíäèé, Óìàðä ãîâü, Äîðíîä ãîâü, Äîðíîä Ìîíãîëä àëàã öîîã òîõèîëääîã ÷ òàðõàëòûí ºìíºä õèë íü òîäîðõîéã¿é áàéíà.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Àðäûí ýìíýëýãò á¿õ ýðõòýí, àðüñûã íü àøèãëàäàãààñ õàðàà õÿíàëòã¿é áîëîí õóóëü áóñààð àãíàäàã. Àãíóóðûí áýëòãýëýýð 1958-ààñ 1960 îíû õîîðîíä æèëä 1,500-ààñ 1,800 áîäãàëü àãíàãäàæ áàéæýý (Stubbe, 1965). Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä àãíàäàã áºãººä îëîí óëñûí õýìæýýíä áàãà õýìæýýãýýð õóäàëäààëäàã (Wingard, Zahler, 2006). Ãýðèéí íîõîéí äàéðàëòàíä õàÿà ºðòºíº.

112

107. Mustela altaica Pallas, 1811

Ò¿ãýýìýë íýð: Ñîëîíãî ¿åí (Ìîíãîë), mountain weasel, alpine weasel (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: M. a. raddei Èæèë íýð: M. alpina, M. birulai, M. raddei (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Àðàâäóãààð ñàðûí 21-íýýñ äàðàà îíû õî¸ðäóãààð ñàðûí 16 õ¿ðòýëõ õóãàöààíä àãíàõûã õóóëèàð çºâøººðäºã (ÁÎß, 2005). Ñîëîíãîíû òàðõàö íóòãèéí 9 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò îðñîí.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Ïàêèñòàí, Õÿòàä, Ýíýòõýã, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû òºâ áîëîí ç¿¿í õýñãèéí îé, òàë õýýðèéí á¿ñýä ýëáýã òîõèîëääîã (Áàííèêîâ, 1954; Äóëàìöýðýí, 1970; Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980). Ìîíãîë Àëòàé, Õàíãàé, Õºâñãºëèéí òàéãà, îé õýýðèéí á¿ñèéí õýñýãò òààðàëäàõ áîëîâ÷ õîâîð ¿çýãääýã.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ãýíýòèéí ýíäýë õîâîðäîõ ãîë øàëòãààí áîëäîã áºãººä îíäîîòîð (Ondatra zibethicus) ãýõ ìýò ç¿éë¿¿äýä òàâüñàí õàâõ çàíãàíä îðäîã. Àãíàëò íü ìºí õîâîðäóóëàõ øàëòãààíû íýã áºãººä 1959, 1960 îíä æèëä 1000 áîäãàëü àãíàñàí áàéíà (Stubbe, 1965). Îäîîãîîð àãíàëò íü áóóð÷ áàéãàà áºãººä îëîí óëñûí õýìæýýíä áàãà õýìæýýãýýð õóäàëäààëàãäñààð áàéíà (Wingard, Zahler, 2006).

108. Mustela erminea Linnaeus, 1758

Ò¿ãýýìýë íýð: Öàãààí ¿åí (Ìîíãîë), stoat, ermine (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: M. e. lymani, M. e. mongolica Èæèë íýð: M. alascensis, M. herminea, M. vulgaris (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.

113

Õàìãààëñàí áàéäàë: Öàãààí ¿åíèé òàðõàö íóòãèéí 10 îð÷èì õóâü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Êàíàä, Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ, Èðëàíä, Ïîðòóãàë, Èñïàíè, Ôðàíö, Èõ Áðèòàíè, Áåëãè, Íèäåðëàíä, Ãåðìàí, Íîðâåãè, Ëèõòåíøòåéí, Øâåéöàðü, Ëþêñåìáóðã, Èòàëè, Äàíè, Àâñòðè, ×åõ, Ñëîâåí, Õîðâàò, Øâåä, Ïîëüø, Áîñíè Ãåðöåãîâèí, Óíãàð, Ñåðá Ìîíòåíåãðî, Ñëîâàê, Àëáàíè, Ôèíëàíä, Ãðåê, Ðóìûí, Ìàêåäîí, Ëàòâè, Ëèòâà, Ýñòîíè, Óêðàéí, Áîëãàð, Áåëàðóñü, Òóðê, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ìîëäàâ, Ã¿ðæ, Àçåðáàéæàí, Êàçàõñòàí, Óçáåêèñòàí, Àôãàíèñòàí, Ïàêèñòàí, Òàæèêñòàí, Õÿòàä, Ýíýòõýã, Êèðãèçñòàí, Áàëáà, Ìîíãîë, ßïîí, Øèíý Çåëàíä [íóòàãøóóëñàí].Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû òºâ áîëîí áàðóóí õîéä íóòãààð ýëáýã, ç¿¿í õýñãèéí òàë íóòãààð õîâîð òàðõñàí (Áàííèêîâ 1954; Äóëàìöýðýí, 1970; Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Îðîí íóòàã áîëîí îëîí óëñûí õýìæýýíä àðüñûã õóäàëäààëäàãààñ àãíàäàã. Ýíý ç¿éëèéã 1958 îíîîñ 1960 îíû õîîðîíä æèëä 860-1,750 áîäãàëèéã àãíàñàí áàéíà (Stubbe, 1965). Îëîí óëñûí õýìæýýíä àðüñûã íü õóäàëäààëàõ ÿâäàë òîõèîëäñîîð áàéãàà òóë ¿ëýìæ áàãà õýìæýýòýé áàéíà (Wingard, Zahler, 2006).

109. Mustela eversmannii Lesson, 1827

Ò¿ãýýìýë íýð: ªìõèé õ¿ðýí, ºìõèé ¿åí (Ìîíãîë), steppe polecat (Àíãëè).Èæèë íýð: M. larvatus, M. lineiventer, M. tiarata(Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: ªìõèé õ¿ðíèé òàðõàö íóòãèéí 12 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: ×åõ, Ïîëüø, Ñåðá Ìîíòåíåãðî, Ñëîâåí, Ðóìûí, Óêðàéí, Áîëãàð, Áåëàðóñü, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ìîëäàâ, Êàçàõñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë; Ã¿ðæ, Àðìåíè, Àçåðáàéæàí, Òóðêìåíèñòàí, Óçáåêèñòàí, Òàæèêñòàí, Êèðãèçñòàí çýðýã óëñóóäàä áàéõ áîëîìæòîé. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû áàðóóí ºìíºä õýñãýýñ áóñàä á¿õ íóòàãò òàðõàíà. Õýíòèé, Õºâñãºë, Õàíãàé íóðóóíû çàðèì õýñãèéí òàãèéí áîëîí îé, Ìîíãîë Äàãóóðûí îéò õýýðò òîõèîëäîíî. (Áàííèêîâ, 1954; Äóëàìöýðýí, 1970; Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980). Õýýðèéí á¿ñýä ýëáýã, öºëºðõºã õýýðèéí çàäãàé íóòãóóäàä áàãà òîõèîëäîíî.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Îëîí óëñûí áîëîí îðîí íóòãèéí õýìæýýíä àðüñûã õóäàëäààëàõ çîðèëãîîð áàãà õýìæýýãýýð àãíàäàã. Àãíóóðûí áýëòãýëýýð 1958 îíîîñ 1960 îíû õîîðîíä 6,000 ãàðóé áîäãàëèéã àãíàñàí áàéíà (Stubbe, 1965). Áóñàä ç¿éëä òàâüñàí õàâõ çàíãàíä õàÿà ºðòäºã.

114

110. Mustela nivalis Linnaeus, 1766

Ò¿ãýýìýë íýð: Õîòíû ¿åí (Ìîíãîë), least weasel (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: M. n. kerulenica, Èæèë íýð: M. alpinus, M. mictrous, M. typicus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Õîòíû ¿åíãèéí òàðõàö íóòãèéí 8 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Ïàëåàðêòèê (Èðëàíä, Àðàáûí õîéã, Àðêòèêèéí àðëóóäààñ áóñàä), ßïîí; Íåàðêòèêò Àëÿñê (AÍÓ), Êàíàä, Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ, Øèíý Çåëàíä [íóòàãøóóëñàí] (Wilson, Reeder, 1993). Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû òºâ áîëîí óìàðä íóòãààð íýëýýä ºðãºí òàðõñàí (Áàííèêîâ, 1954; Äóëàìöýðýí, 1970), Äîðíîä Ìîíãîëûí òàë õýýð íóòàãò ýëáýã áºãººä Õàíãàéí íóðóóíû áàðóóí ºìíºä õýñýã, Óëààíáààòàð õîòûí îéð îð÷èìä òîõèîëääîã.


111. Mustela sibirica Pallas, 1773

Ò¿ãýýìýë íýð: Îéí ñîëîíãî, ìîäíû ¿åí (Ìîíãîë), Siberian weasel (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: M. s. sibirica Èæèë íýð: M. horsfi eldii, M. manchurica, M. peninsulae (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Îéí ñîëîíãîíû òàðõàö íóòãèéí 13 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

115

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ïàêèñòàí, Õÿòàä, Ýíýòõýã, Áàëáà, Ìîíãîë, Áóòàí, Ìüÿíìàð, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, Òàéëàíä, Ëàîñ, Âüåòíàì, Òàéâàí.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Õýíòèé, Õàíãàé, Õºâñãºë îð÷èì, Àëòàéí íóðóóíû áàðóóí õîéä õýñãèéí îéò íóòãóóäààð òàðõñàí. Ìºí Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýðýýð òàðõñàí (Ñ¿õáàò, Øàãäàðæàâ, 1990).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Îëîí óëñûí õýìæýýíä àðüñûã õóäàëäààëäàãààñ áàãà õýìæýýãýýð õàðàà õÿíàëòã¿é àãíàäàã. Îéí áóëãàòàé (Martes zibellina) èäýø òýæýýë, áàéðøèë íóòãèéí òºëºº ºðñºëääºã. Áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé òàâüñàí ò¿éìðýýñ ¿¿äýëòýé îð÷íû äîðîéòîë õîâîðäîõ øàëòãààíû íýã áîëíî.

112. Vormela peregusna (Güldenstädt, 1770)

Ò¿ãýýìýë íýð: Ýðýýí õ¿ðíý (Ìîíãîë), marbled polecat (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: V. p. pallidior Èæèë íýð: V. euxina, V. negans, V. ornata (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé (2000) õóóëèéí õýðýãæèëòòýé óÿëäàí 2001 îíä ãàðñàí Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëîîð (¹ 264) õîâîð çýðýãëýëä îðóóëñàí (Áàäàì, Àðèóíçóë, 2005). Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèàð õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòàíä îðñîí (ÁÎß, 1996). Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä õîâîð ç¿éë çýðýãëýëýýð òóñ òóñ á¿ðòãýãäæýý (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Ýðýýí õ¿ðíèé òàðõàö íóòãèéí 19 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Ñåðá Ìîíòåíåãðî, Ãðåê, Ðóìûí, Ìàêåäîíè, Óêðàéí, Áîëãàð, Òóðê, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ëèâàí, Èçðàéëü, Ñèðè, Ã¿ðæ, Èðàê, Àðìåíè, Èðàí, Àçåðáàéæàí, Êàçàõñòàí, Òóðêìåíèñòàí, Óçáåêèñòàí, Àôãàíèñòàí, Ïàêèñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Íóóðóóäûí õºíäèé, Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Àëòàéí ºâºð ãîâü, Óìàðä ãîâü, Àëàøàíü ãîâü, Äîðíîä ãîâèéí õýýð, õóóðàé õýýðýýð ýëáýã, öºë, öºëºðõºã õýýðýýð öººí òîõèîëäîíî (Áàííèêîâ, 1954; Äóëàìöýðýí, 1970; Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Chotolchu íàð, 1989; Äóëàìöýðýí íàð, 1999).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Áóñàä ç¿éëä òàâüñàí õàâõ çàíãàíä õààÿà ºðòºíº.

116

Îâîã Áààâãàéíõàí

113. Ursus arctos Linnaeus, 1758

Ò¿ãýýìýë íýð: Õ¿ðýí áààâãàé (Ìîíãîë), brown bear (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: U. a. baikalensis, U. a. gobiensis (äîîð òîäîðõîé ¿íýëýãäñýí). Èæèë íýð: U. baikalensis, U. collaris, U. dalli (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ìýäýýëýë äóòìàã¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãà, ó÷èð÷ áóé àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéíà.Õàìãààëñàí áàéäàë: ÕÇÎÕÊ-ûí Õàâñðàëò II-ò îðñîí (UNEP-WCMC, 2006). Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé (2000) õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð 2005 îíä ãàðñàí Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëîîð (¹ 248) õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòàä îðóóëñàí áàéíà. Íàéìäóãààð ñàðûí 1-íýýñ àðâàííýãä¿ãýýð ñàðûí 16 õ¿ðòýëõ õóãàöààíä àãíàõûã õóóëèàð çºâøººðäºã (ÁÎß, 2005). Çàñãèéí ãàçàð îëçâîð àãíóóðûí çºâøººðëèéí ¿íýëãýýã 2,250 àì. äîëëàðààð òîãòîîñîí (MNE, 2005). Ìîíãîë óëñûí áàéãàëèéí íººöèéã àøèãëàñíû òºëáºðèéí òóõàé õóóëèàð òîäîðõîé õóâèéã áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëíà (Wingard, Zahler, 2006). Õ¿ðýí áààâãàéí òàðõàö íóòãèéí 21 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò îðñîí.

Äýëõèéí òàðõàö: Êàíàä, Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ, Èñïàíè, Ôðàíö, Íîðâåãè, Èòàëè, Àâñòðè, ×åõ, Ñëîâåí, Õîðâàò, Øâåä, Ïîëüø, Áîñíè Ãåðöåãîâèí, Ñåðá Ìîíòåíåãðî, Ñëîâàê, Àëáàíè, Ôèíëàíä, Ãðåê, Ðóìûí, Ìàêåäîí, Ëàòâè, Ýñòîíè, Óêðàéí, Áîëãàð, Áåëàðóñü, Òóðê, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ñèðè, Èðàê, Ã¿ðæ, Èðàí, Àçåðáàéæàí, Êàçàõñòàí, Òóðêìåíèñòàí, Óçáåêèñòàí, Àôãàíèñòàí, Ïàêèñòàí, Òàæèêñòàí, Õÿòàä, Ýíýòõýã, Êèðãèçñòàí, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ, ßïîí.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Õºâñãºë îð÷èì, Õýíòèé íóðóóíû ç¿¿í áèå, Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýðèéí Óëç, Îíîí ãîë, Ìîíãîë àëòàéí áàðóóí õîéä õýñýã, Èõ õÿíãàíû ñàëáàð óóëñ çýðýã òàéãà, îéò óóëñààð òàðõñàí (Áàííèêîâ, 1954; Äóëàìöýðýí, 1970; Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Õ¿íèé íºëººíººñ óëáààëàí àìüäðàõ îð÷èí ººð÷ëºãäºæ áàéãàà íü õîâîðäóóëàõ ãîë øàëòãààí áîëæ áàéíà. Îëîí óëñûí õýìæýýíä àðäûí ýìíýëýãò á¿õ ýðõòíèéã íü õýðýãëýäýã ó÷ðààñ õàðàà õÿíàëòã¿é áîëîí õóóëü áóñààð àãíàäàã. Ìîíãîëä áààâãàéí äîíüäûã õóäàëäààëäãààñ õàðàà õÿíàëòã¿é áîëîí õóóëü áóñààð ãîëäóó àãíàæ áàéíà (Wingard, Zahler, 2006).

117

114. Ursus arctos gobiensis Sokolov and Orlov, 1992

Ò¿ãýýìýë íýð: Ìàçààëàé, ìàçààëàé áààâãàé (Ìîíãîë), Gobi bear (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: Ìîíãîë óëñûí øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí 1943 îíû ñóäàëãààãààð àëáàí ¸ñîîð òóñãàé õýëáýð ãýæ ¿çñýí (Áàííèêîâ, 1954), ìºí Ñîêîëîâ, Îðëîâ íàð (1992) Ursus gobiensis ãýñýí áèå äààñàí ç¿éë ãýæ òîäîðõîéëñîí áîëîâ÷ ýíý òîäîðõîéëîëò íü ñóäàëãààíû öººí îáúåêò äýýð ìîðôîëîãèéí øàëãóóðààð ãàðãàñàí ä¿ãíýëò òóë àñóóäàëòàé õýâýýð áàéíà (Schaller íàð, 1993; McCarthy, 1999). Ýíý ñàëáàð ç¿éëèéã U. a. pruinosus Blyth, 1854 ãýæ äàõèí òîäîðõîéëñîí ÷ õîæèì íü ýíý ñàëáàð ç¿éëèéí ãàçàðç¿éí òàðõàöàíä Ìîíãîë îðîí áàãòààã¿é áà öººí òîîòîé òîëãîéí ÿñàíä õèéñýí õðîíîëîãèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í ÿëãààòàé ãàðñàí çýðãýýñ áóðóó òîäîðõîéëîãäñîí íü òîãòîîãäñîí. Ñîêîëîâ, Îðëîâ íàð 1980 îíä ýíý ñàëáàð ç¿éëèéã U. a. isabellinus ãýæ ¿çñýí áàéâ. U. a. isabellinus (Horsfi eld, 1826) ñàëáàð ç¿éëèéí òàðõàö íóòãààñ ñàÿõàí õèéñýí ãåíåòèê ñóäàëãààãààð Ìîíãîëûí ìàçààëàéã ýíý ñàëáàð ç¿éëèéí õýëáýð ãýæ ¿çñýí áºãººä U. a. gobiensis ñàëáàð ç¿éë íü óã ñàëáàð ç¿éëèéã äàãàëäàõ ñèíîíèì áàéõ áîëîìæòîé (Galbraith íàð, ñàíàë). Ýíý ç¿éëèéí àíãèëàë ç¿éí ñòàòóñûã öààøèä ÄÍÕ-èéí íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãààãààð òîãòîîõ áîëíî. Ãýâ÷ U. a. isabellinus áîëîí U. a. gobiensis ïîïóëÿöèéí ñèìïàòðèê áóþó ïàðàïàòðèê áàéäàë áàéõã¿éãýýñ Ìàçààëàé áààâãàéã îäîîãîîð ìîðôîëîãèéí øàëãóóðààð ¿íäýñëýí ñàëáàð ç¿éë ãýæ òîãòñîí (H. Reynolds, àìàí ìýäýý).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Óñòàæ áàéãàà, D•• ÄÁÕÕ-íû øèéäâýð áîëîí àíãèëàë ç¿éí ñòàòóñûã õ¿ëýýæ áàéíàÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Óñòàæ áàéãàà, D ¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí ïîïóëÿöè íü ìàø áàãà áºãººä 25-ààñ 40 áîäãàëèéí õîîðîíä áàéíà (Batsaikhan íàð, 2004). Ýíý ç¿éëèéí ïîïóëÿöèéí õýìæýý 1970 îíîîñ õîéø òîãòâîðòîé ¿ëäñýí õýäèé ÷ æèæèã ïîïóëÿöèä òîõèîëääîã èíáðèéäèíã áîëîí ¿ðæëèéí õýìæýý áàãà áàéäàã çýðýã õîâîðäëûí õýä õýäýí øàëòãààí áàéíà. 50-èàñ áàãà ¿ðæëèéí áîäãàëèàñ á¿ðäñýí ïîïóëÿöè ó÷ðààñ D øàëãóóðààð ¿íýëýí Óñòàæ áàéãàà ãýñýí çýðýãëýëä îðóóëñàí. Ýíý ñàëáàð ç¿éëèéí á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýýã õýâýýð ¿ëäýýñýí áºãººä Ìîíãîëûí ýíäåìèê ç¿éë ãýæ ¿çäýã.Õàìãààëñàí áàéäàë: ÕÇÎÕÊ-ûí Õàâñðàëò I-ä îðñîí (UNEP-WCMC, 2006). Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëüä (2000) 7.1-ä íýí õîâîð ç¿éë ãýæ õàìãààëñàí (Áàäàì, Àðèóíçóë, 2005). Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèàð 1953 îíîîñ õîéø àãíàõûã õîðèãëîñîí áºãººä 1995 îíû õóóëèàð íýí õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòàíä îðñîí (ÁÎß, 1996). Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä íýí õîâîð çýðýãëýëýýð òóñ òóñ á¿ðòãýãäñýí (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987, Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö íóòãèéí 82 îð÷èì õóâü íü Ãîâèéí èõ äàðõàí ãàçðûí À õýñýãò îðñîí.

118

Äýëõèéí òàðõàö: Áèå äààñàí ñàëáàð ç¿éë ìºí ãýäýã íü òîäîðõîéëîãäâîë Ìîíãîëûí ýíäåìèê ç¿éë áîëíî. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìàçààëàé áààâãàéí òàðõàö íóòàã íü Àëòàéí ºâºð ãîâèîñ ç¿¿í òèéø Òîñò óóë (Áàííèêîâ, 1954) õ¿ð÷ áàéñàí õýäèé ÷ îäîî Àëòàéí ºâºð ãîâèéí ºìíºä õýñãýýð Àòàñ áîãä, Øàð õóëñ, Öàãààí áîãä óóëñûí áàÿíá¿ðäýýð õÿçãààðëàãäìàë òàðõñàí (McCarthy, 1999). Õààÿà (òàðõàöûí çóðàãò òóñãàãäààã¿é) Ãîâü ãóðâàí ñàéõàí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàðò îðæ èðýí (Íýìýãò áîëîí îð÷ìûí íóòàã) ìàë ðóó äàéðñàí òîõèîëäîë ãàðñàí (R. Reading, àìàí ìýäýý).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Îð÷íû ººð÷ëºëò, õàëäâàðò ºâ÷èí ìýòèéí áèîòèê õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýä ýìçýã ìàçààëàé áààâãàéä æèæèã ïîïóëÿöèä áàéäàã îëîí ñºðºã íºëºº (èíáðèéäèíã, ¿ðæëèéí ýð÷èì áàãà ãýõ ìýò) òîõèîëääîã. Òàðõàö íóòãèéí õýìæýýíä ïîïóëÿöè õîîðîíäûí òóñãààðëàëòûí ò¿âøèí áîëîí ãåíåòèê ñîëèëöîîíû òàëààð áàãà ñóäëàãäñàí ïîïóëÿöè óëàì áàãàñàõ òºëºâòýé áàéíà (McCarthy, 1999). Õ¿íèé èäýâõèòýé ¿éë àæèëëàãàà íü Ãîâèéí èõ äàðõàí ãàçàð À õýñãèéí áàÿíá¿ðä¿¿ä îð÷ìûí çàìûã õààñàí ÷, òýð øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íü òºâºãòýé áàéãàà, õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà ìàçààëàé áààâãàéí õîâîðäîõ øàëòãààíû íýã áîëæ áàéíà (McCarthy, 1999). Æèë äàðààëñàí ãàí, õóóðàéøèëò, áàÿíá¿ðäèéí óñ øèðãýæ áàéãàà çýðýã íü ýíý ç¿éëèéã õîâîðäóóëàõ øàëòãààí õýäèé ÷ áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëò áîëîí õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû àëèíûõ íü ¿ð äàãàâàð èë¿¿òýé òóñäàãèéã õàðààõàí òîãòîîãîîã¿é áàéíà. Ãîâèéí èõ äàðõàí ãàçàð õèéãäñýí ìîíèòîðèíãèéí ñóäàëãààãààð 1992 îíîîñ õîéø ýíä ãàí ãà÷èã áîëæ, æèëèéí õóð òóíàäàñ íü 100 ìì-ýýñ 50 ìì õ¿ðòýë áóóðñàí áàéíà (Ìèæèääîðæ, 2006; H. Reynolds, àìàí ìýäýý, Ãîâèéí èõ äàðõàí ãàçðûí äàðãà Á. Ìèæèääîðæ, ØÓÀ-í Ë. Àìãàëàí íàðûí ãàðãàñàí ìýäýýã àøèãëàâ).

119

Áàã Òóóðàéòàí

Îâîã Àäóóíûõàí

115. Equus ferus przewalskii (Groves, 1886)

Ò¿ãýýìýë íýð: Òàõü, òàõü àäóó (Ìîíãîë), Przewalski’s horse, Asiatic wild horse, Mongolian wild horse (Àíãëè). Èæèë íýð: Equus caballus przewalskii, Equus przewalskii. Òàõü àäóó áîë ãýðèéí àäóóòàé (Equus caballus Boddaert, 1785) ºâºã íýã áºãººä òàõü àäóó íü ãýðèéí àäóóòàé ¿ðæèëä îðæ òºë ãàðãàõ ÷àäâàðòàé (Ryder íàð, 1978; Trommerhausen-Smith íàð, 1979). Ãýâ÷ ãåíåòèê ñóäàëãààãààð òàõü àäóó íü ãýðèéí àäóóíààñ íýëýýä ÿëãààòàé áàéâ (Ryder, 1994). Oakenfull íàðûí (2000) ãåíåòèê ñóäàëãààãààð òàõü àäóó íü àäóóòàé ¿ðæèëä îðæ áàéñàí áà àäóóòàé óäàì òºðëººð îéð õîëáîîòîé áîëîâ÷ òýäãýýðèéí õîîðîíä õðîìñîìûí òîî íü ººð áàéñàí ó÷ðààñ òàõèéã áèå äààñàí ç¿éë ãýæ ¿çýõ ¸ñòîé ãýæýý.

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Óñòàæ áàéãàà D•, îäîî ÄÁÕÕ-íû Àäóó ñóäëàà÷äûí á¿ëãèéí ¿íýëãýýã õ¿ëýýæ áàéíà. Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Óñòàæ áàéãàà, D¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: 1960 îíîîñ õîéø Áàéãàëüä óñòñàí ãýñýí àíãèëàëä áàéñíûã 1996 îíä ñ¿¿ëèéí ¿íýëãýýã õèéñýí áºãººä Õóñòàé ÁÖÃ, Òàõèéí òàë, Õîìûí òàëä ñýðãýýí íóòàãøóóëàëò àìæèëòòàé ÿâàãäàæ òîî òîëãîé ºññºíººð ýíý ç¿éëèéã äàõèí ¿íýëýõýä õ¿ðãýñýí. Îäîîãîîð ïîïóëÿöè äàõü ¿ðæëèéí áîäãàëü 250-èàñ èõ, áàéãàëüä ÷ºëººòýé àìüäàð÷ áàéãàà ãýæ ¿íýëñýí. Ýíý ç¿éëèéã óñòàæ áîëçîøã¿é àíãèëàëä îðóóëæ áîëîõ õýäèé áîëîâ÷ õîâîðäëûí äîîä àíãèëëààð àíãèëàõûí ºìíº òàâàí æèëèéí äýýä àíãèëààð îðñîí áàéõûã øààðääàã. Èéìýýñ òàõèéã îäîî Óñòàæ áàéãàà ãýñýí àíãèëàëä îðóóëñàí áºãººä õýðýâ òîî òîëãîéí ÷èã õàíäëàãà òîãòâîðòîé áàéâàë Óñòàæ áîëçîøã¿é àíãèëàëä îðîõ áîëîìæòîé. Ýíý ç¿éë íü ãýðèéí àäóóòàé ýðëèéçæèæ ãåíèéí îëîí ÿíç áàéäàë íü õîìñäîæ, õàëäâàðò ºâ÷íèé óðøãààð õîðîãäîæ áàéíà. Õèë çàëãàà óëñààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýýã õýâýýð ¿ëäýýâ. Õàìãààëñàí áàéäàë: ÕÇÎÕÊ-ûí Õàâñðàëò I-ä îðñîí (UNEP-WCMC, 2006). Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèéí 7.1-ä (2000) íýí õîâîð çýðýãëýëýýð îðñîí (Áàäàì, Àðèóíçóë, 2005). Ìîíãîë îðîíä 1930 îíîîñ õîéø àãíàõûã õóóëèàð õîðèãëîñîí. Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèàð õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòàíä îðñîí (ÁÎß, 1996). Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä íýí õîâîð ãýñýí çýðýãëýëýýð òóñ òóñ îðñîí (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Òàðõàöûí á¿õ íóòàã íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

120

Äýëõèéí òàðõàö: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàëò óðüä öàãò Åâðàçèéí èõýíõ íóòãèéã õàìàð÷ áàéñíûã Ôðàíö, Èñïàíèéí õàäíû ñ¿ã çóðãóóä ãýð÷èëäýã. Äýëõèéí õýìæýýíä õóó÷èí òàðõàö íóòãèéí õýä õýäýí ãàçàðò îäîîãîîð òàõèéã ñýðãýýí íóòàãøóóëàõ õºòºëáºð ÿâàãäàæ áàéíà. Îäîîãîîð Óêðàéí [ñýðãýýí íóòàãøóóëñàí], Êàçàõñòàí [ñýðãýýí íóòàãøóóëñàí], Õÿòàä [ñýðãýýí íóòàãøóóëñàí], Ìîíãîëä [ñýðãýýí íóòàãøóóëñàí] ïîïóëÿöèóä áèé. Ýíý ç¿éë ò¿¿õýí òàðõàö íóòàãòàà çýðëýãýýð àìüäàð÷ áàéãàà öîðûí ãàíö íóòàã áîë Ìîíãîë îðîí þì. Èéìýýñ Ìîíãîëûí ýíäåìèê ç¿éë ãýæ ¿çäýã. Ó÷èð íü òîäîðõîé ¿åä ºíãºðñºí çóóíû ýõíèé õàãàñ õ¿ðòýë çýðëýãýýð ýíý ãàçàð íóòàãò îðøèí àìüäàð÷ áàéñàí íü áàòàëãààòàé. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Áàéãàëüä óñòàõûí ºìíºõ õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí òîõèîëäîë íü 1969 îíä Ç¿¿íãàðûí ãîâèéí Òàõèéí øàð íóðóó îð÷èì õàðàãäæýý (Paklina, Pozdnyakova, 1989). Óóãóóë íóòàãò íü ñýðãýýí íóòàãøóóëàõ àæëûã Ìîíãîëä 1994 îíä Ç¿¿íãàðûí ãîâèéí Òàõèéí Òàë áàéãàëèéí íººö ãàçàðò, Õóñòàé áàéãàëèéí öîãöîëáîð ãàçàðò òóñ òóñ ýõë¿¿ëñýí (King, Gurnell, 2005). Èõ íóóðóóäûí õîòãîðûí Õàð óñ íóóðûí áàéãàëèéí öîãöîëáîð ãàçðûí îð÷ìûí á¿ñ áîëîõ Õîìûí òàëä 2004 îíä ãóðàâ äàõü íóòàãò ñýðãýýí íóòàãøóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã õèéæ áàéíà (C. Feh, àìàí ìýäýý).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ãýðèéí àäóóòàé ýðëèéçæèõ íü õîâîðäîõ ãîë øàëòãààí áºãººä ãýðèéí àäóóòàé ãîëëîí áýë÷ýýðýýð ºðñºëäºæ, áóñàä ìàëòàé ºðñºëäºõ áîëîìæòîé. Ìàø æèæèã ïîïóëÿöèéã õýä õýäýí ¿å óäìààð ¿ðæ¿¿ëæ áàéãàà òîõèîëäîëä ãåíèéí îëîí ÿíç áàéäëûí õîìñäîëä îðîõ àþóë áèé. Ñýðãýýí íóòàãøóóëàõàä àìüòíû õ¿ðýýëýíãýýñ òàõü òýýæ èðñýí Babesia equi, B.caballi áîëîí áîîì (Streptococcus equi-ààð õàëäâàðëàõ) çýðýã õàëäâàðò ºâ÷íººð ºâ÷ëºõ íü ìºí õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí áîëæ áàéíà (Roberts íàð, 2005). Ýíý ç¿éëèéí ïîïóëÿöèéí ºñºæ îëøðîõ ¿íäýñ áîëñîí óíàãûã ñààðàë ÷îíî èääýãýýñ òîî òîëãîé íü õîðîãääîã (Øèéðýâäàìáà íàð, 1997; M. Stubbe, àìàí ìýäýý).

116. Equus hemionus Pallas, 1775

Ò¿ãýýìýë íýð: Õóëàí, õóëàí àäóó (Ìîíãîë), Asiatic wild ass (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: E. h. hemionus, E. h. luteus ãýäýã ÷ îäîîãîîð ýäãýýð ñàëáàð ç¿éëèéã ñèíîíèì ãýæ ¿çäýã (Oakenfull íàð, 2000). Ìîíãîëûí ØÓÀ áîëîí ÄÁÕÕ-íû Àäóó ñóäëàëûí õýñãèéí õàìòàðñàí ñàëáàð ç¿éëèéã òîäîðõîéëîõ ìîëåêóëü ãåíåòèêèéí ñóäàëãàà õèéãäýæ áàéíà (Feh íàð, 2002). Èæèë íýð: E. bedfordi, E. castaneus, E. fi nschi, E. luteus (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: E. hemionus Ýìçýã, A3bcd áà C1 ¿íýëýãäñýí. E. h. hemionus, E. h. luteus Ýìçýã, C1 íàðèéâ÷ëàãäàí ¿íýëýãäñýí.Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Óñòàæ áîëçîøã¿é, A4abd¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ïîïóëÿöè 2003 îíä 19,000-20,000 áîäãàëèàñ á¿ðäýæ áàéíà ãýæ ¿íýëñýí (Á. Ëõàãâàñ¿ðýí, àìàí ìýäýý) áºãººä õàðàà õÿíàëòã¿é àãíàñíààñ îð÷íû õîìñäîë, äîðîéòîë,

121

¿ðæëèéí èäýâõ ìóóäàõ çýðãýýñ òîî òîëãîé íü áóóð÷ áàéíà. Nowak (1991) íýã ¿å óäìûí õóãàöàà íü 10 æèë ãýæ òîãòîîñîí. Õóóëü áóñààð æèëä 3,000 ãàðóé õóëàí àãíàäàã (Wingard, Zahler, 2006). ¯¿íýýñ ¿çýõýä æèëä 5 õóâü áóóð÷, ºíãºðñºí 20 æèëèéí õóãàöààíä æèëä 60 ãàðóé õóâü áóóðñàí áàéíà. Ïîïóëÿöèéí áóóðàëò íü ìýäýãäýæ áàéãàà áºãººä äàðààãèéí ãóðâàí ¿å óäìûí õóãàöààíä 50 õóâü áóóðíà ãýæ ¿çýæ ýíý ç¿éëèéã À4abd øàëãóóðààð ¿íýëýí óñòàæ áîëçîøã¿é àíãèëàëä îðóóëñàí. Õÿòàäòàé õèë çàëãàà ïîïóëÿöè ºðãºæèõ áîëîìæ áàãà ãýæ ¿çñýí áà á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí ¿íýëãýýã ººð÷ëºëã¿é õýâýýð ¿ëäýýâ. Õàìãààëñàí áàéäàë: E. hemionus ç¿éë ÕÇÎÕÊ-ûí Õàâñðàëò II-ò, E. h. hemionus, E. h. luteus ÕÇÎÕÊ-ûí Õàâñðàëò I-ä òóñ òóñ îðñîí áàéíà (UNEP-WCMC, 2006). Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëüä (2000) ººð÷ëºëò îðóóëàí (2001, çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë ¹ 264) õîâîð çýðýãëýëýýð (Áàäàì, Àðèóíçóë, 2005), Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí 1995 îíû õóóëèàð õîâîð çýðýãëýëä òóñ òóñ îðóóëñàí (ÁÎß, 1996). Ìîíãîëä 1953 îíîîñ õîéø àãíàõûã õîðèãëîñîí (Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). 2002 îíä Í¿¿äýëëýäýã ç¿éëèéí êîíâåíöûí (ÍÇÊ) Õàâñðàëò II-ò îðñîí. Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä õîâîð çýðýãëýëýýð òóñ òóñ á¿ðòãýãäñýí (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Õóëàíãèéí òàðõàö íóòãèéí 29 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòàãò îðñîí. Çàñãèéí ãàçðààñ 1999 îíä ýíý ç¿éëèéã õàìãààëàõ çîðèëãîîð Ãîâèéí áàãà äàðõàí ãàçðûí Á õýñýã (Ç¿¿íãàðûí ãîâü), Çàãèéí óñ áàéãàëèéí íººö ãàçàð (Óìàðä ãîâü) çýðýã õî¸ð òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçðûã áàéãóóëñàí (Feh íàð, 2002).

Äýëõèéí òàðõàö: Óðüä íü Îéðõ Äîðíîäîä Àðàáûí õîéã, Áàãà Àçè áîëîí Áàðóóí õîéä Ýíýòõýãò áàéñàí áîë îäîî ýäãýýð íóòãóóäàä óñòñàí. Îäîî Èçðàèëü [ñýðãýýí íóòàãøóóëñàí], Ñàóäûí Àðàá [ñýðãýýí íóòàãøóóëñàí], Èðàí, Êàçàõñòàí [ñýðãýýí íóòàãøóóëñàí], Òóðêìåíèñòàí [ñýðãýýí íóòàãøóóëæ áóé ïîïóëÿöè áàãòñàí], Óçáåêèñòàí [ñýðãýýí íóòàãøóóëñàí], Õÿòàä (Øèíæèàí ìóæèéí õîéä õýñýã; R. Reading, àìàí ìýäýý), Ýíýòõýã, Ìîíãîë (Feh íàð, 2002). Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû õàìãèéí áàðóóí õýñãýýñ õàìãèéí ç¿¿í õîéä õýñýã áîëîõ Ìîíãîë-Îðîñ-Õÿòàäûí õèë õ¿ðòýëõ ãîâü öºëèéí áîëîí õýýðèéí á¿ñýä ºðãºí òàðõàëòòàé áàéñàí áàéíà (Feh íàð, 2002). Òýð öàãààñ õîéø ò¿¿íèé òàðõàö áîëîí òîî òîëãîé íü áàãàñàõ ¿éë ÿâö ¿ðãýëæèëñýýð áàéæýý (Áàííèêîâ, 1981). Îäîî Ìîíãîë îðíû ºìíºä õýñãèéí ãîâèéí íóòãóóäààð òîäðóóëáàë Àëòàéí ºâºð ãîâü, Óìàðä ãîâü, Àëàøàíü ãîâü, Ç¿¿íãàðûí ãîâüä (Reading íàð, 2001), Äîðíîä ãîâèéí Èõ íàðòûí ÷óëóó áàéãàëèéí íººö ãàçðûí õîéä õýñãýýð òàðõñàí (Reading íàð, 2006). Ñàÿõíû ñóäàëãààãààð ñ¿¿ëèéí 20-25 æèëèéí õóãàöààíä õóëàí àäóóíû ïîïóëÿöè õóó÷èí òàðõàöààñàà õîéø áîëîí ç¿¿í òèéø òýëýí øèëæèæ òºìºð çàì ãàòàëæ Ñàéíøàíä õ¿ðòýë òàðõàæ áàéãààã õàðóóëñàí (Kaczensky íàð, õýâëýëòýíä). Ìîíãîë îðíû ºìíºä õýñãèéí Ç¿¿íãàðûí ãîâüä Ãîâèéí èõ äàðõàí ãàçðûí Á õýñýãò, Àëòàéí ºâºð ãîâüä Ãîâèéí èõ äàðõàí ãàçðûí À õýñýãò ÷óõàë ïîïóëÿöèóä áèé (Feh íàð, 2002; Stubbe íàð, 2005b; Kaczensky íàð, õýâëýëòýíä).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Çàðèì íóòàãò àðüñ, ìàõûã íü õóäàëäààëàõààð õóóëü áóñààð àãíàäàã (Duncan, 1992; Stubbe íàð, 2005b). Ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººñ áýë÷ýýðèéí òàëõëàëä îðîõ áîëîìæòîé (òîäîðõîé ìýäýý øààðäëàãàòàé), áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîëò (óóë óóðõàé), õ¿í àì ñóóðüøñàíààñ (áàÿíá¿ðä, çàäãàé óñíû îéðîëöîî) àìüäðàõ îð÷èí íü äîðîéòîæ, õîìñäîæ áàéíà. Óëààíáààòàð-Áýýæèíãèéí ÷èãëýëèéí òºìºð çàìûí áîëîí Õÿòàä-Ìîíãîëûí õèëèéí çóðâàñûí òîðîí õàøààãààð àìüäðàõ îð÷íûã íü òóñãààðëàæ æàì ¸ñíû øèëæèëò õºäºëãººíèéã íü ñààòóóëæ áàéíà. (Kaczensky íàð, õýâëýëòýíä). Íººöèéí îëáîðëîëò àâòî çàì áàðèõ øèíý òºëºâëºãºº õîéøèä àþóë ó÷ðóóëàõ áîëîìæòîé.

122

Áàã Òóðóóòàí

Îâîã Ãàõàéíõàí

117. Sus scrofa Linnaeus, 1758

Ò¿ãýýìýë íýð: Çýðëýã ãàõàé (Ìîíãîë), wild boar (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: S. s. raddianus, S. s. nigripesÈæèë íýð: S. barbarus, S. ferus, S. japonica (Wilson, Reeder (1993) íàðûí á¿òýýëýýñ äýëãýðýíã¿é ¿çíý ¿¿).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí ïîïóëÿöèéí òàëààðõ ìýäýýëýë äóòìàã, àãíóóðûí õýìæýý èõ ºíäºð, ýðëèéçæèëò áîëîí îð÷íû äîðîéòîë çýðýã àþóë í¿¿ðëýæ áàéíà. Nowak (1991) ýíý ç¿éëèéí íýã ¿å óäìûí õóãàöààã äºðâºí æèë ãýæ òîãòîîñîí. Ïîïóëÿöèéí áóóðàëòàíä õàðàà õÿíàëòã¿é àãíàëò íºëººëæ, õýðýâ ïîïóëÿöèéí òàëààðõ ìýäýýëýë õóðèìòëàãäâàë ýíý ç¿éëèéã À øàëãóóðààð äàõèí ¿íýëýí õîâîðäëûí àíãèëàëä îðóóëàõ áîëîìæòîé. Õèë çàëãàà íóòãààñ S. s. sibirica ñàëáàð ç¿éëèéí ïîïóëÿöèàñ öººíã¿é áîäãàëü í¿¿äýëëýí èðýõ áîëîìæòîé ÷ ýíý ïîïóëÿöèéí àãíóóðûí äàðàìò íü òîäîðõîé áóñ áàéãààñ á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí ¿íýëãýýã ººð÷ëºëã¿é õýâýýð ¿ëäýýâ. Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé 2000 îíû õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð 2001 (¹264) îíä ãàðñàí Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëîîð S. s. nigripes–èéã õîâîð ç¿éë çýðýãëýëýýð õàìãààëñàí. Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèàð õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòàíä îðñîí (ÁÎß, 1996). Åñä¿ãýýð ñàðûí 1-íýýñ àðâàíõî¸ðäóãààð ñàðûí 1 õ¿ðòýë àãíàõûã õóóëèàð çºâøººðäºã (ÁÎß, 2005). Çàñãèéí ãàçðààñ îëçíû àãíóóðûí çºâøººðëèéí ¿íýëãýýã 225 àì. äîëëàðààð òîãòîîñîí (MNE, 2005). Ìîíãîë óëñûí áàéãàëèéí íººöèéã àøèãëàñíû òºëáºðèéí òóõàé õóóëèàð òîäîðõîé õóâèéã áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëíà (Wingard, Zahler, 2006). Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä S. s. nigripes ñàëáàð ç¿éëèéã õîâîð çýðýãëýëýýð òóñ òóñ á¿ðòãýñýí (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Çýðëýã ãàõàéí òàðõàö íóòãèéí 13 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

Äýëõèéí òàðõàö: Ýíý ç¿éëèéí ò¿¿õýí òàðõàëò íü Åâðàçèéã á¿õýëä íü õàìàð÷ áàéñàí. Îäîîãîîð äýëõèéí îëîí îðîíä íóòàãøóóëñàí (Nowak, 1991).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû áàðóóí õýñãýýð S. s. nigripes ñàëáàð ç¿éë Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Ìîíãîë Àëòàéí áàðóóí õýñãýýð òàðõñàí. S. s. raddeanus ñàëáàð ç¿éë íü Õàíãàé, Õºâñãºë, Õýíòèé, Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýð, Èõ õÿíãàíû óóëñààð òîõèîëäîíî.

123

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: ¯íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí õýìæýýíä ìàõûã íü õ¿íñýíä õýðýãëýõ çîðèëãîîð õàðàà õÿíàëòã¿é áîëîí õóóëü áóñààð àãíàäàã íü ýíý ç¿éëèéí õîâîðäóóëàõ ãîë øàëòãààí þì. Ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººñ áýë÷ýýðèéí òàëõëàëò, áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé òàâüñàí ò¿éìýð çýðãèéí óðøãààð îð÷íû äîðîéòîëä îðæ áàéíà. Òàðõàö íóòãèéí çàðèì õýñýãò áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîë (îé ìîä àøèãëàëò) íü îð÷íû õîìñäîëä îðóóëæ áàéíà. Ãýðèéí ãàõàéòàé ýðëèéçæèõ áîëîìæòîé áºãººä òîäîðõîé ñóäàëãàà øààðäëàãàòàé.

Îâîã Òýìýýíèéõýí

118. Camelus bactrianus ferus Przewalski, 1878

Ò¿ãýýìýë íýð: Õàâòãàé, õàâòãàé òýìýý (Ìîíãîë), Bactrian camel, wild camel (Àíãëè). Èæèë íýð: C. ferus (Wilson, Reeder íàðûí (1993) á¿òýýëýýñ íàðèéâ÷ëàí õàðíà óó). Õàâòãàé òýìýý ãýðèéí òýìýýíýýñ ÿëãààòàé òóñäàà ç¿éë áàéæ ìàãàäã¿é ãýäãèéã ãåíåòåê ñóäàëãààíû óðüä÷èëñàí ä¿í õàðóóëñàí (Han íàð, 2002) áºãººä àíãèëàë ç¿éí ñòàòóñûã ã¿éöýä òîãòîîõûí òóëä íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà øààðäëàãàòàé áàéíà.

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Óñòàæ áàéãàà, A3de áîëîí À4ade Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Óñòàæ áîëçîøã¿é, C1¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ìîíãîëûí ïîïóëÿöèéí õýìæýý íü 463 +/-92 ¿ðæëèéí áîäãàëèàñ á¿ðääýã ãýæ ¿íýëñýí (Àäúÿà, Äîâ÷èíäîðæ, 2005). Ýíý ç¿éë îäîî îð÷íû õîìñäîë, õàëäâàðò ºâ÷èí, áîõèðäîë, ýðëèéçæèëò, öàã óóðûí òîõèðîìæã¿é íºõöºë çýðýã îëîí ç¿éëýýñ õîâîðäîæ áàéíà. Nowak (1991) íýã ¿å óäìûí õóãàöààã õîðèí æèë ãýæ òîäîðõîéëñîí. Æèæèã ïîïóëÿöèòàé ýíý ç¿éëä ¿ç¿¿ëæ áóé äýýðõ íºëººí¿¿ä äàðààãèéí õî¸ð ¿å óäàìä 20 õ¿ðòýëõ õóâèàð ¿ðãýëæëýí áóóðíà ãýæ òîîöîîä Ñ1 øàëãóóðààð ¿íýëæ Óñòàæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä îðóóëñàí. Õèë çàëãàà óëñààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýýã õýâýýð ¿ëäýýâ. Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèéí (2000) 7.1-ä íýí õîâîð çýðýãëýëýýð õàìãààëñàí (Áàäàì, Àðèóíçóë, 2005). Õàâòãàé òýìýýã àãíàõûã 1930 îíîîñ õóóëèàð õîðèãëîñîí áºãººä àí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèàð íýí õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòàíä îðóóëñàí (ÁÎß, 1996). Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä íýí õîâîð çýðýãëýëýýð òóñ òóñ á¿ðòãýãäñýí (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Í¿¿äýëäýã ç¿éëèéí êîíâåíöèä (ÍÇÊ) í¿¿äýã ç¿éë ãýæ òýìäýãëýñýí. Õàâòãàé òýìýýíèé òàðõàö íóòàã á¿õýëäýý óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò îðñîí.

124

Äýëõèéí òàðõàö: Õÿòàä, Ìîíãîëûí íóòàã äýâñãýðò õàâòãàé òýìýýíèé äºðâºí æèæèã õÿçãààðëàãäìàë ïîïóëÿöè îðøèí àìüäàð÷ áàéíà. Y¿íä Õÿòàäûí Ãàíñó ìóæèéí Ãàøóóí ãîâèéí ïîïóëÿöè; Õÿòàäûí Øèíæàí ìóæèéí Òàêëèìàêàí öºëä áóé ïîïóëÿöè (ýíý ïîïóëÿöè ìàø èõýýð öººðñºí, îäîî áàðàã óñòñàí); Õÿòàäûí Àðæèíøàíü óóëûí óìàðä áýë, ò¿¿íòýé õèë çàëãàà Ëîá íóóðûí Õàâòãàéí áàéãàëèéí íººö ãàçàðò áàéðøèõ ïîïóëÿöè; Ìîíãîëûí Õÿòàäòàé õèë çàëãàà îðøèõ Ãîâèéí èõ äàðõàí ãàçðûí À õýñãèéí ïîïóëÿöèóä (Reading íàð, 1999; Mix íàð, 2002; Wang íàð, 2002) õàìààðíà.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ýíý ç¿éëèéí òàðõàö íóòàã íü Àëòàéí ºâºð ãîâèéí (Mix íàð, 2002) Ýäðýíãèéí íóðóóíû áýëýýñ Øèâýýò óëààí, Õºõ òºìºðòèéí íóðóó, óëñûí õèë õ¿ðòýë òàðõñàí (Àäúÿà íàð, 2004; Àäúÿà, Äîâ÷èíäîðæ, 2005).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ãýðèéí òýìýýòýé ýðëèéçæèõ íü õîâîðäîõ ãîë øàëòãààí áîëæ áàéíà. Ýðëèéçæèëò ÿìàð ò¿âøèíä áàéãàà íü òîäîðõîéã¿é áàéãàà ÷ ìàë÷äûí òýìýý õàâòãàéòàé ýâöýëäýýíä îðäîã òàëààð òîäîðõîé ìýäýýëýë áàéäàã (R. Reading, àìàí ìýäýý). Ãýðèéí òýìýý íü Ãîâèéí èõ äàðõàí ãàçðûí À õýñãèéí íóòàãò íýâòýð÷ áóé ¿çýãäýë îëîí óäàà òîõèîëäîæ áàéãàà íü õàëäâàðò ºâ÷èí òàðõàõ, ýðëèéçæèõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ áîëîõ þì (Walzer, Kaczensky, 2005). Áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîë (àëò îëáîðëîë), õ¿íèé ñºðºã íºëººëºë, îð÷íû õîìñäîë çýðýã íü õîéøèä õàâòãàé òýìýýíä íºëººëºõ áîëîìæòîé (J. Hare, àìàí ìýäýý). Àëòíû óóðõàéä òºìðèéí õ¿äðèéã ÿëãàõàä öèàíò êàëèéã àøèãëàñíààñ óñíû íººöèéã íü öèàíòààð áîõèðäóóëæ áàéíà (Hare, 2006). Õÿòàä, Ìîíãîëûí õèëèéí äàãóóõ òîðîí õàøàà õàâòãàéí í¿¿äýë, õºäºëãººíä ñààä áîëæ óëìààð Õÿòàäûí ïîïóëÿöèòàé ãåíèéí ñîëèëöîîíä îðîõ áàéäëûã òóñãààðëàæ áàéíà. Áàÿíá¿ðä¿¿ä áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëò ýñâýë õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíààñ áîëæ õóóðàéøèæ áàéãàà ýñýõ íü òîäîðõîéã¿é áàéíà. Ìºí áàéãàëèéí äàâòàìæààð óñò öýã¿¿ä öººð÷ áàéãàà ýñýõ íü òîäîðõîéã¿é áàéíà (R. Reading, àìàí ìýäýý). Õàâòãàé òýìýýíèé áîòãî ðóó ñààðàë ÷îíî õàëääàã íü æèæèã ïîïóëÿöèéã áóóðóóëàõ øàëòãààí ãýæ ¿çäýã (M. Stubbe, àìàí ìýäýý).

125

Îâîã Òóãàëìàéòíûõàí

119. Capra sibirica (Pallas, 1776)

Ò¿ãýýìýë íýð: ßíãèð ÿìàà (Ìîíãîë), Siberian ibex, Asiatic ibex (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: Àëòàéí ÿíãèð C. s. sibirica Ãîâèéí ÿíãèð C. s. hagenbecki. Îëîí ñóäëàà÷èä ýäãýýð ñàëáàð ç¿éë¿¿äèéã ñèíèîíèì ãýäýã áºãººä àíãèëàë ç¿éã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé (Mallon íàð, 1997; Shackleton, 1997). Èæèë íýð: C. altaica, C. hagenbecki, C. wardi ãýõ ìýò îëîí èæèë íýðí¿¿ä áàéäàã (Wilson, Reeder íàðûí (1993) á¿òýýëýýñ íàðèéâ÷ëàí õàðíà óó). ßíãèð ÿìàà íü áóñàä ÿìààíû ç¿éëýýñ ñàëáàðëàñàí ýñýõ íü îäîîã õ¿ðòýë òîäîðõîéã¿é áàéãàà áºãººä çàðèì ñóäëàà÷èä Capra [ibex] sibirica íýðèéã áàðèìòàëäàã (Shackleton, 1997), Ìºí Ãåïòíåð íàðûí (1961) á¿òýýëèéã áàðèìòëàí Wilson, Reeder íàð (1993) ýíý ç¿éëèéã ñàëàíãèä ãýæ ¿çñýí.

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Õîâîðäîæ áîëçîøã¿éYíýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìîíä Ìîíãîë îðíû ÿíãèð ÿìààíû íèéò ïîïóëÿöè íü 80,000 îð÷èì áîäãàëü áàéíà (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987) ãýæ ¿íýëñýíýýñ õîéø ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé íººöèéí òºëººõ ºðñºëäººí, îð÷íû õîìñäîë, õàðàà õÿíàëòã¿é àãíàëò çýðãýýñ ¿¿äýí áóóðñààð áàéíà ãýæ ¿çñýí áàéíà (Mallon íàð, 1997). Nowak (1991) óã ç¿éëèéí íýã ¿å óäìûí õóãàöààã äîëîîí æèë ãýæ òîãòîîñîí. Ýíý ç¿éëèéí îäîîãèéí ïîïóëÿöè áîëîí òàðõàö íü õîâîðäîæ áîëçîøã¿é àíãèëàëä îðîõîä õàíãàëòòàé áàòàëãàà áîëæ áàéíà. Õýò àãíàëòûí óëìààñ ïîïóëÿöè äàðààãèéí ãóðâàí ¿å óäàìä 30-40 ãàðóé õóâèàð áóóðíà ãýæ ¿çýí õýðýâ õàìãààëàëòûí àðãà õýìæýý àâàõã¿é áîë À øàëãóóðààð äàõèí ¿íýëýõýä õ¿ðãýæ áîëîõîîð áàéíà. Õèë çàëãàà óëñààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýýã õýâýýð ¿ëäýýâ. Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé 2000 îíû õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð 2001 (¹264) îíä ãàðñàí Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëîîð õîâîð çýðýãëýëýýð õàìãààëñàí (Áàäàì, Àðèóíçóë, 2005), Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèàð õîâîð àìüòíû æàãñààëòàíä îðóóëñàí (ÁÎß, 1996). Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ îëçâîð àí àãíàõ çºâøººðëèéí ¿íýëãýýã Àëòàéí ÿíãèðò 800 àì. äîëëàð, Ãîâèéí ÿíãèðò 720 àì. äîëëàðààð òóñ òóñ òîãòîîæýý. Çàñãèéí ãàçðààñ 2005 îíä 260 øèðõýã ÿíãèð àãíàõ çºâøººðëèéã õóâààðèëàñàí áàéíà (MNE, 2005). Ìîíãîë óëñûí áàéãàëèéí íººöèéã àøèãëàñíû òºëáºðèéí òóõàé õóóëèàð òîäîðõîé õóâèéã áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëíà (Wingard, Zahler, 2006). Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä õîâîð çýðýãëýëýýð òóñ òóñ á¿ðòãýãäñýí (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). ßíãèðûí òàðõàö íóòãèéí 14 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð îðñîí.

126

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Óçáåêèñòàí (Shackleton, 1997), Àôãàíèñòàí, Ïàêèñòàí, Õÿòàä (Ãàíñó, Øèíæàí), Òàæèêñòàí (Wilson, Reeder, 1993), Ýíýòõýã (Õèìèêàë Ïðàïåø; Æàììó-Êàøìèð), Êèðãèçñòàí, Ìîíãîë.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ãîâü àëòàéí áàðóóí ºìíºä áîëîí ç¿¿í õýñýã, Õàíãàéí íóðóó, Õºâñãºëèéí óóëñààð áàéðøèíà (Áàííèêîâ, 1954; Äóëàìöýðýí, 1977). Ìîíãîë îðíû òºâ áîëîí ç¿¿í õýñãèéí íóòàãò òàñàðõàéòñàí ïîïóëÿöèóä áàéäàã ÷ îäîîãîîð ýíý ç¿éë íü Óìàðä ãîâèéí ç¿¿í õýñãýýñ îëäñîí áºãººä Àëàøàíü ãîâèéí Õ¿ðõ óóë áà Àëòàéí ºâºð ãîâèéí õàäàðõàã óóëñààð òàðõñàí (Mallon íàð, 1997). Õýíòèé íóðóóíä, Äàðõàí öààçàò Áîãä Õàí óóëàíä 1980-ààä îíä æèæèã ïîïóëÿöè íóòàãøóóëàõ àæèëëàãààã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæýý. Ýíý ç¿éë íü Èõ íàðòûí ÷óëóó áàéãàëèéí íººö ãàçðûí õîéä õýñýãò ñàÿõàí òýìäýãëýãäñýí (Reading íàð, 2006). C. s. hagenbecki ñàëáàð ç¿éë íü Àëòàéí ºâºð ãîâü, Ãîâü Àëòàéí íóðóóãààð òàðõñàí, C. s. sibirica ñàëáàð ç¿éë íü ¿íäñýí òàðõàöûí õîéä õýñãýýð Ìîíãîë Àëòàéí íóðóóíû õîéä õýñãýýð òàðõñàí (Fedosenko, Blank, 2001).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Á¿ñ íóòàãò ìàõ áîëîí àðüñûã õóäàëäààëàõ, ãàäààäûí àí÷äàä àãíóóëäàãààñ õóóëü áóñ áîëîí õÿíàëòã¿é àãíàõ íü õîðîãäëûí ãîë øàëòãààí áîëñîîð áàéíà. Çàðèì íóòàãò ìàëûí òîî òîëãîé ºñºæ áýë÷ýýðèéí òàëõëàëò áèé áîëñíîîð îð÷íû äîðîéòîë ¿¿ñýæ óñ, áýë÷ýýð áàéðøèë íóòãààð õàâ÷èãäàæ, ìàëòàé ºðñºëäºæ áàéíà (òîäîðõîé ìýäýý øààðäëàãàòàé). Áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîëò (óóë óóðõàé) èõýññýíýýñ îð÷íû õîìñäîë, äîðîéòîëä õ¿ðãýæ áàéíà. Çóä òóðõàíòàé ºâºë öàã óóðûí íºõöºë¿¿ä ïîïóëÿöèä íýëýýä õîõèðîë ó÷ðóóëæ áàéíà.

120. Gazella subgutturosa (Güldenstädt, 1780)

Ò¿ãýýìýë íýð: Õàð ñ¿¿ëòèé (Ìîíãîë), goitered gazelle, black-tailed gazelle (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: G. s. hillieriana. Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éëèéí àíãèëëûí òàëààðõ íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà øààðäëàãàòàé.Èæèë íýð: G. mongolica, G. hilleriana, G. gracilicornis (Wilson, Reeder íàðûí (1993) á¿òýýëýýñ íàðèéâ÷ëàí õàðíà óó).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Ýìçýã, A2adÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ýìçýã, A3cde¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ýíý ç¿éëèéí Ìîíãîëûí òàðõàö áîëîí ïîïóëÿöèéí õýìæýý 1940 îíîîñ 1960 îíû õîîðîíä 30 õóâèàð áóóðñàí áàéíà (Lkhagvasuren íàð, 2001). Ïîïóëÿöèéí õýìæýýã 1990-ýýä îíä íèéò ïîïóëÿöè 60,000 îð÷èì áîäãàëèàñ òîãòîæ áàéíà ãýæ ¿íýëñýí (Àìãàëàí, 1995). Ïîïóëÿöèéí áóóðàëòàíä íºëººëæ áàéãàà ãîë øàëòãààí íü çàìáàðààã¿é, õÿíàëòã¿é àãíàëò áîëîâ÷ îð÷íû äîðîéòîë, íººöèéí ºðñºëäººí, õ¿íèé ñàíààòàé ¿éëäýë çýðýã íü áàñ íºëººëæ áàéíà. Nowak (1991) ýíý ç¿éëèéí íýã ¿å óäìûí õóãàöààã òàâàí æèë ãýæ òîãòîîñîí. Äýýðõ øàëòãààíû íºëººíººñ áîëæ ïîïóëÿöèéí áóóðàëò äàðààãèéí ãóðâàí ¿å óäàìä 30 õóâü áóóðíà ãýæ ¿çýýä óã

127

ç¿éëèéã A3cde øàëãóóðààð ¿íýëæ Ýìçýã ãýñýí àíãèëàëä îðóóëëàà. Õèë çàëãàà óëñààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýýã õýâýýð ¿ëäýýâ. Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëü (2000), Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëîîð (2001 îíû ¹264) õîâîð çýðýãëýëýýð õàìãààëñàí (Áàäàì, Àðèóíçóë, 2005). Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèàð ýíý ç¿éëèéã õîâîð çýðýãëýëä îðóóëñàí (ÁÎß, 1996). Çàñãèéí ãàçðààñ àãíóóðûí çºâøººðëèéí ¿íýëãýýã 450 àì.äîëëàðààð òîãòîîñîí (MNE, 2005). Ìîíãîë óëñûí áàéãàëèéí íººöèéã àøèãëàñíû òºëáºðèéí òóõàé õóóëèàð òîäîðõîé õóâèéã áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëíà (Wingard, Zahler, 2006). Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä õîâîð çýðýãëýëýýð òóñ òóñ á¿ðòãýãäñýí (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Õàð ñ¿¿ëòèéí òàðõàö íóòãèéí 15 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Òóðê, Ñèðè, Ñàóäûí Àðàá, Áàõðàéí, Éîðäàí, Èðàê, Éåìåí, Èðàí, Àçåðáàéæàí, Êàçàõñòàí, Àðàáûí Íýãäñýí Ýìèðàò óëñ, Îìàí, Òóðêìåíèñòàí, Óçáåêèñòàí, Àôãàíèñòàí, Ïàêèñòàí, Òàæèêñòàí, Êèðãèçñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Íýëýýä óóäàì òàðõàöòàé áîëîâ÷ íÿãòøèë íü áàãà áàéäàã. Îäîî Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Íóóðóóäûí õºíäèé, Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Àëòàéí ºâºð ãîâü, Äîðíîä ãîâü, Àëàøàíü ãîâüä ýëáýã òàðõñàí (Áàííèêîâ, 1954; Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Àìãàëàí, 1984, 1986; Lkhagvasuren íàð, 1999).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Îëçâîð àãíóóðààñ ãàäíà ìàõûã íü àøèãëàõ çîðèëãîîð õóóëü áóñààð àãíàæ áàéãàà íü õîâîðäîõ ãîë øàëòãààí þì. Ýíý ç¿éë óñ áàãà õýðýãëýäýã õýäèé ÷ ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººñ ¿¿äýí áàÿíá¿ðä àøèãëàõ ºðñºëäººí áèé áîëñíîîð áýë÷ýýðèéã äîðîéòóóëæ áîëçîøã¿é (òîäîðõîé ñóäàëãàà øààðäëàãàòàé). Îäîîãîîð íººöèéí îëáîðëîë (óóë óóðõàé) íü îð÷íû õîìñäîëä íîöòîé íºëººëººã¿é ÷ õýðýâ èäýâõòýé ¿ðãýëæèëáýë çàðèì ãàçàð õ¿íèé ñàäàà çýðãýýñ øàëòãààëæ óã ç¿éë õîâîðäîæ áîëçîøã¿é.

121. Ovis ammon (Linnaeus, 1758)

Ò¿ãýýìýë íýð: Àðãàëü õîíü, àðõàð (Ìîíãîëûí Àëòàé, Êàçàõ õýë), argali (Àíãëè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: Àëòàéí àðãàëü õîíü O. a. ammon, Ãîâèéí àðãàëü õîíü áóþó Ìîíãîë àðãàëü õîíü O. a. darwini ãýñýí õî¸ð ñàëáàð ç¿éë áèé ãýæ ºìíº íü ¿çäýã áàéñàí. Ãýâ÷ àðãàëü õîíèíû ãåíåòèêèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ñóäàëãààãààð Ìîíãîë îðíû á¿õ àðãàëü õîíü íýã ñàëáàð ç¿éëä õàìààðíà ãýæ ¿çñýí (Tserenbataa, 2003; Tserenbataa íàð, 2004). Èæèë íýð: O. altaica, O. argali, O. blythi (Wilson, Reeder íàðûí (1993) á¿òýýëýýñ èë¿¿ òîäîðõîé õàðíà óó).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Ýìçýã, A2cde çýðýãëýëýýð ¿íýëýãäñýí. Ãîâèéí àðãàëü õîíü (O. a. darwini) íü Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ñ1; Àëòàéí àðãàëü õîíü (O. a. ammon) íü Ýìçýã A2cde áîëîí Ñ1 ãýñýí íàðèéâ÷èëñàí ¿íýëãýýãýýð òóñ òóñ ¿íýëýãäñýí.

128

Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Óñòàæ áîëçîøã¿é, A2acde áîëîí A3cde¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé 1975 îíä 50,000 áîäãàëü, 1985 îíä ºñºæ 60,000 áîäãàëü áîëñîí áºãººä õàðèí 1994 îíä ïîïóëÿöèéí õýìæýý èõýýõýí áóóð÷ 20000 îð÷èì áîäãàëü áîëñîí (Reading íàð, 1997), 2001 îíä 13,000-15,000 áîäãàëü áîëæ ¿ðãýëæëýí áóóðñààð áàéíà (Àìãàëàíáààòàð íàð, 2002). ¯¿íýýñ ¿çýõýä ïîïóëÿöèéí õýìæýý ºíãºðñºí 26 æèëä 72 õóâü áóóðñàí áàéíà (Zahler íàð, 2004). Nowak (1991) ýíý ç¿éëèéí ¿å óäìûí õóãàöààã òàâàí æèë ãýæ òîãòîîñîí. Õàðàà õÿíàëòã¿é àãíóóð áîëîí îð÷íû õîìñäîë, äîðîéòîë, íººöèéí òºëººõ ºðñºëäººí áèé áîëñîíû óëìààñ ºíãºðñºí ãóðâàí ¿å óäìûí õóãàöààíä 50 õóâü áóóðñàí ãýæ À2acde øàëãóóðààð ¿íýëýýä óñòàæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä îðóóëñàí. Õýðýâ äàðààãèéí ãóðâàí ¿å óäìûí õóãàöààíä ïîïóëÿöè íü ¿ðãýëæëýí áóóðâàë ýíý ç¿éëèéã À3cde øàëãóóðààð ¿íýëýí óñòàæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä îðóóëæ áîëíî. Õèë çàëãàà óëñààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýýã õýâýýð ¿ëäýýâ. Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèíä (2000) ººð÷ëºëò îðóóëæ (2001) (çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë ¹264) õîâîð çýðýãëýëýýð õàìãààëñàí (Áàäàì, Àðèóíçóë, 2005). Àãíàõûã 1953 îíîîñ õîéø õóóëèàð õîðèãëîñîí. Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèàð õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòàíä îðñîí (ÁÎß, 1996). ÕÇÎÕÊ-ûí Õàâñðàëò II-ò îðñîí. ÕÇÎÕÊ-ûí çºâøººðëººð ýêñïîðòëîñîí õýìæýý 2005 îíû áàéäëààð; 80 øèðõýã àãíàñàí ýâýðòýé àðãàëü õîíü áîëîí 44 øèðõýã àðüñ, ýâýðòýé (UNEP-WCMC, 2006). Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ ãàäààäûí àí÷äàä 18000 àì. äîëëàð áîëîí 9000 àì. äîëëàðààð àãíàõ çºâøººðëèéí áè÷ãèéã ºãäºã (MNE, 2005). Ìîíãîë óëñûí áàéãàëèéí íººöèéã àøèãëàñíû òºëáºðèéí òóõàé õóóëèàð òîäîðõîé õóâèéã áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëíà (Wingard, Zahler, 2006). Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä õîâîð çýðýãëýëýýð òóñ òóñ îðñîí (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Àðãàëü õîíèíû òàðõàö íóòãèéí 14 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Óçáåêèñòàí, Àôãàíèñòàí, Êèðãèçñòàí, Ïàêèñòàí, Òàæèêñòàí, Õÿòàä, Ýíýòõýã, Áàëáà, Ìîíãîë, Áóòàí. Àëòàéí àðãàëü õîíü Õÿòàä, Ìîíãîë, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Ãîâèéí àðãàëü õîíü Õÿòàä, Ìîíãîëîîñ îëäñîí.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû ç¿¿í õýñãýýñ áóñàä íóòãààð òàñàðõàéòñàí áàéäëààð òýãø ºíäºðëºã¿¿ä, õàäàí öîõèî, óóëñ, äîâ òîëãîäîîð òààðàëääàã áàéñàí. Ýíý òàðõàö íü ºíãºðñºí õýäýí àðâàí æèë íýëýýä òàñàðõàéòñàí áàéíà (Mallon íàð, 1997; Amgalanbaatar, Reading, 2000; Àìãàëàíáààòàð íàð, 2002; Amgalanbaatar íàð, 2002). Îäîîãîîð ýíý ç¿éë ãîâèéí á¿ñèéí óìàðä õýñãýýñ, õýýð, îéò õýýð, óóëûí òàéãûí ºìíºä õýñýã õ¿ðòýëõ Ìîíãîë Àëòàé, Ãîâèéí Àëòàé, Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Àëòàéí ºâºð ãîâèéí óóëñ, Àëàøàíü ãîâü, Äîðíîä ãîâèéí áýñðýã óóëñààð òàðõñàí (Áàííèêîâ, 1954; Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Fedosenko, Blank, 2005). Ìºí Òºâ õàëõûí çàðèì óóëñ, Õàí õºõèéí íóðóó, Õàíãàéí íóðóó, Õºâñãºëèéí Àðñàéí ãîë îð÷èì òàñàðõàéòñàí ïîïóëÿöèóä áèé (Äóëàìöýðýí, 1970; Ñîêîëîâ, Îðëîâ, 1980; Reading íàð, 1997; Reading, 2000; Àäúÿà, Òºìºðñ¿õ, 2001; Amgalanbaatar íàð, 2002; Fedosenko, Blank, 2005).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Õóóëü áóñ àãíóóð, ýâðèéí òºëººõ ãàäààäûí àí÷äûí òîãòâîðòîé áóñ (òîîöîîíä ¿íäýñëýýã¿é) àãíóóð ýíý ç¿éëèéí õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí áîëæ áàéíà (Àmgalanbaatar íàð, 2002). Ò¿¿íèé õîâîðäëûí çýðãèéã ¿ë òîîìñîðëîñíîîñ óãàëçûí îëçâîð àãíóóðûí çºâøººðëèéí òîî ºññººð áàéãàà (Zahler íàð, 2004) áà ØÓÀ-ààñ òîãòîîñîí õýìæýýíýýñ äàâààä áàéíà (Zahler íàð, 2004; Wingard, Zahler,

129

2006). Õóóëü áóñ àãíóóðûí èõýíõ õóâèéã íîõîéòîé àãíàëò ýçýëæ áàéíà (Reading íàð, 2003; 2005). Æèë äàðààëñàí ãàí, çóäààñ áîëæ àðãàëü õîíü èõýýð õîðîãäîæ áàéíà. Ìºí ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººð áýë÷ýýð íóòàã íü õóìèãäàæ, òàëõëàãäàæ áóé íü õîâîðäëûí øàëòãààíû íýã áîëæ áàéíà. Áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîëòûí (óóë óóðõàé) ¿éë àæèëëàãàà èõýññýíýýñ îð÷íû õîìñäîë áèé áîëæ áàéãàà áºãººä ýäãýýð íü àðãàëü õîíèíä ÿìàð íºëººëºë ¿ç¿¿ëæ áóéã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà (Reading íàð, 1997; 2003; 2005; Wingard, 2005).

122. Procapra gutturosa (Pallas, 1777)

Ò¿ãýýìýë íýð: Öàãààí çýýð (Ìîíãîë), Mongolian gazelle (Àíãëè). Èæèë íýð: P. altaica, P. orientalis (Wilson, Reeder íàðûí (1993) á¿òýýëýýñ íàðèéâ÷ëàí õàðíà óó).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Óñòàæ áîëçîøã¿é, À4ñde¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Îäîîãîîñ 80 æèëèéí ºìíº 4,75 ñàÿàñ èõ ãýæ ¿íýëýãäñýí (Milner-Gulland and Lkhagvasuren, 1998). 1978, 1979 îíóóäàä 250,000-ààñ 270,000 áîëîí 250,000 òîëãîé çýýðýýñ òóñ òóñ òîãòîæ (Öàãààí, 1980; Sokolov, Lushchekina, 1997), 1980 îíä ãàí ãà÷èã áîëîí ºâ÷íèé óëìààñ îéðîëöîîãîîð 150,000-180,000 áîëîí áóóðñàí. 1981 îíä ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé ºñ÷ 300,000-ààñ 400,000 õîîðîíä òîîëîãäñîí áàéíà (Ëóùåêèíà íàð, 1983). Õàìãèéí ñ¿¿ëä ¿íäýñíèé õýìæýýíä õèéñýí ñóäàëãààãààð 2002 îíä Äîðíîä Ìîíãîëûí öàãààí çýýðèéí òîî òîëãîéã 800,000-900,000 ãýæ ¿íýëæýý (Olson íàð, 2005). ªíãºðñºí 20 æèëä 180,000-ààñ (Ëóùåêèíà, 1990) 2,67 ñàÿä õ¿ð÷ ïîïóëÿöè íýëýýä õýëáýëçýæ áàéâ (àãààðûí ñóäàëãààíû òîîëëîãîîð ñòàíäàðò àëäàà 472,000 ãàðñàí). Ñóäàëãààíû àðãà ç¿é áîëîí ÷èãëýë¿¿ä ººð áàéñíààñ ïîïóëÿöèéí ¿íýëãýý íýëýýä çºðæ áàéñíûã àíõààðàõ íü ç¿éòýé (Milner-Gulland, Lkhagvasuren, 1998). Ïîïóëÿöèéí îäîîãèéí õýìæýýã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîõ áóóðüòàé ñóäàëãàà øààðäëàãàòàé áàéíà. Õýäèé òèéì ÷ 2000 îíû áàéäëààð ýíý ç¿éëèéí òàðõàö XX çóóíû äóíä ¿åèéí òàðõàöûí äºðºâíèé íýãýýñ áàãà áàéíà (Lkhagvasuren íàð, 2001). Îäîîãèéí ïîïóëÿöèéí õýìæýý íü õàðààõàí ñàéí òîãòîîãäîîã¿é áºãººä õàðàà õÿíàëòã¿é àãíóóð áîëîí îð÷íû õîìñäîë, õóâààãäàë, äîðîéòîë, íººöèéí òºëººõ ºðñºëäººí, õ¿íèé ñàäàà çýðã¿¿ä íü ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîéã áóóðóóëàõàä íºëººëæ áàéíà ãýæ ¿çäýã. Íýã ¿å óäìûí ¿ðãýëæëýõ õóãàöààã òàâàí æèë ãýæ îéðîëöîî ç¿éëýýð æèøèí ãàðãàâ. 1996 îíîîñ 2011 îíû õîîðîíä ïîïóëÿöè äýýðõ øàëòãààíóóäààñ 50 ãàðóé õóâèàð áóóðíà ãýæ ¿çýýä ýíý ç¿éëèéã A4cde øàëãóóðààð ¿íýëýí óñòàæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä îðóóëñàí. Õèë çàëãàà óëñààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýýã õýâýýð ¿ëäýýâ. Õàìãààëñàí áàéäàë: Àãíóóðûã 1932 îíîîñ õÿíàëòòàé ÿâóóëæ áàéñàí áà á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä àëáàíû õýðýãöýýíä àãíàõ òîî õýìæýýã òîãòîîæ èðñýí áàéíà. Æèë á¿ðèéí

130

åñä¿ãýýð ñàðûí 1-íýýñ àðâàíõî¸ðäóãààð ñàðûí 1 õ¿ðòýë àãíàõûã õóóëèàð çºâøººðñºí (ÁÎß, 2005). 1995 îíû Àãíóóðûí òóõàé õóóëèàð öàãààí çýýðèéã òåõíèêýýð àãíàõûã õîðèãëîñîí áà õýðýâ õóóëü áóñààð àãíàâàë íýã á¿ðèéí ¿íý íü 30-40 àì.äîëëàð ãýæ òîãòîîñîí. Çàñãèéí ãàçàð îëçâîðûí àíãèéí çºâøººðëèéí ¿íýëãýýã 90 àì. äîëëàðààð òîãòîîñîí (MNE, 2005). Ìîíãîë óëñûí áàéãàëèéí íººöèéã àøèãëàñíû òºëáºðèéí òóõàé õóóëèàð òîäîðõîé õóâèéã áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëíà (Wingard, Zahler, 2006). Öàãààí çýýðèéí òàðõàö íóòãèéí 8 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãääàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Õÿòàä, ÌîíãîëÁ¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Óðüä íü Ìîíãîë îðíû öºëºðõºã õýýð áîëîí õýýðèéí á¿ñýýð òàðõàæ, òàðõàö íóòãèéí õýìæýý íü 780,000 îð÷èì êì2 áàéñàí áàéíà (Áàííèêîâ, 1954). Ìîíãîë îðíû òºâ áîëîí ºìíºä õýñã¿¿äýä ïîïóëÿöè õóâààãäñàí áàéíà (Lkhagvasuren íàð, 2001). Ìîíãîë îðíû Äîðíîä Ìîíãîë, Òºâ Õàëõ, Óìàðä ãîâü, Äîðíîä ãîâü, Íóóðóóäûí õºíäèéí ç¿¿í õýñãýýð òàðõñàí. Ìîíãîë îðíû ç¿¿í õîéä õýñýã áîëîõ Äîðíîä àéìàãò ºâºëæäºã, ìºí Õýíòèé íóðóóíû ç¿¿í áîëîí ºìíºä õýñýãò ºâºëæäºã ãýñýí ñàÿõíû ìýäýý áèé (K. Olson, àìàí ìýäýý). Èõ íóóðóóäûí õîòãîðûí Õîìûí òàëûí õýýðò 1980 îíû ñ¿¿ë÷ýýð 1990 îíû ýõýýð Ìîíãîë îðíû ç¿¿í õýñãèéí ïîïóëÿöèàñ òýòãýãääýã òóñãààðëàãäñàí ïîïóëÿöè áàéñàí. Öàãààí çýýð áàéíãà íýã ãàçàð óäààí áàéäàãã¿é øèëæèí í¿¿äýã ó÷èð òàðõàö ºññºí ýñâýë ýðñ ÿëãààòàé ìýò ñýòãýãäýë òºð¿¿ëäýã (Äóëàìöýðýí íàð, 1989).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Àëáàí ¸ñíû àãíóóðûí òîîíîîñ õóóëü áóñ àãíóóðûí õýìæýý äàâæ, ºðãºí öàð õ¿ðýýãýýð àãíàæ áàéãàà íü õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí þì (Lkhagvasuren, Milner-Gulland, 1997). Milner-Gulland, Lkhagvasuren (1998) íàðûí ãàðãàñàí àãíóóðûí çàãâàð íü íýã ñàÿ òîëãîé á¿õèé ïîïóëÿöèàñ æèëä 60,000 òîëãîéã àãíàõ äààöòàé ãýæ ¿çñýí ÷ îäîîãîîð àãíàñàí õýìæýý íü 300 ãàðóé õóâèàð äàâæ áàéíà (Wingard, Zahler, 2006). Äîðíîä Ìîíãîëä 1977 îíû ºâºë 70,000 îð÷èì öàãààí çýýð áýëòãýñýí áàéñàí (Sokolov, Lushchekina, 1997) áîë 2004 îíä íèéò 250,000 çýýð àãíàñàí áàéíà (Wingard, Zahler, 2006). Óëààíáààòàð Áýýæèíãèéí ÷èãëýëèéí ãàëò òýðýãíèé çàìûí äàâõàð õàøëàãà íü Ìîíãîë îðíû ç¿¿í õýñýã äýõ ãîë ïîïóëÿöèéã õóâààæ áàéãàà íü áàéäëûã óëàì õóðöàòãàæ áàéíà. Îðîñ Ìîíãîëûí, Õÿòàä Ìîíãîëûí õèëèéí çóðâàñûí äàãóóõ õàøàà íü òîäîðõîé æèë, óëèðëààð ñîðãîã áýë÷ýýðò õ¿ðýõýä ñààä áîëäîã (Takahaiko íàð, 2005). Öàãààí çýýðèéí òàðõàöûí çàðèì íóòàãò íººöèéí îëáîðëîëò (ÿëàíãóÿà ãàçðûí òîñ) ºñºæ áàéãàà íü õîâîðäóóëàõ øàëòãààíû íýã áîëæ áàéíà. Õ¿í, ìàëûí íÿãòøèë èõòýé ãàçðóóäàä ºðñºëäººí áîëîí ø¿ëõèé, õºëèéí ºâ÷í¿¿ä ãýõ ìýò õàëäâàðëàõ ºâ÷èí áàéäàã íü õîâîðäóóëàõ øàëòãààíû òîîíä îðæ áàéíà. (Schaller, Lkhagvasuren, 1998; Campos-Arceiz íàð, 2004). Çàðèì çóäòàé ºâºë ýíý ç¿éë öàãààí çýýð èõýýõýí õîðîãääîã.

131

123. Saiga tatarica (Linnaeus, 1766)

Ò¿ãýýìýë íýð: Áºõºí, Òàòààð áºõºí (Ìîíãîë), saiga antelope (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: S. t. mongolica. S. t. tatarica íü ºíãºðñºí 40 æèëä Ìîíãîëä á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí ãýæ ¿çäýã (Äóëìàà, Øàãäàðñ¿ðýí, 1973; Lkhagvasuren íàð, 2001). Èæèë íýð: S. colus, S. mongolica, S. saiga, S. scythica (Wilson, Reeder íàðûí (1993) á¿òýýëýýñ íàðèéâ÷ëàí õàðíà óó).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Óñòàæ áàéãàà, A2a; S. t. mongolica ñàëáàð ç¿éë íü Óñòàæ áîëçîøã¿é, A2ad áîëîí Ñ1 áîëîí 2a(ii) õýìýýí íàðèéâ÷ëàí ¿íýëýãäñýí áàéíà.Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Óñòàæ áîëçîøã¿é, A2acde¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ìîíãîë óëñûí ØÓÀ-èéí Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí, Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí æèë á¿ðèéí ñóäàëãààãààð Ìîíãîëûí íèéò ïîïóëÿöè 1998 îíä 2,950-èàñ ºñºæ 2000 îíä 5,240 áîäãàëüä õ¿ðñýí áàéíà (Äóëàìöýðýí, Àìãàëàí, 2003). Ìîíãîëä õî¸ð òóñãààðëàãäñàí ïîïóëÿöè áàéäàã áºãººä Øàðãûí ãîâèéí ïîïóëÿöè 2001 îíä 1,600-3,000 áîäãàëü, Ìàíõàíû ïîïóëÿöè 35 îð÷èì áîäãàëü ãýæ ¿íýëñýí áàéíà (Mallon, Kingswood, 2001). Ìîíãîëûí íèéò ïîïóëÿöè 2002 îíä îéðîëöîîãîîð 1,020; 2003 îíä 750 áîëæ áóóðñàí áºãººä îäîîãèéí ïîïóëÿöè íü 2004 îíû áàéäëààð 800 áîäãàëü áîëñîí (WWF, 2004; Zahler íàð, 2004). Ñàÿõíû ñóäàëãààãààð 2005 îíä íèéò ïîïóëÿöè 1,500 áîäãàëèàñ òîãòîæ áàéíà ãýæ ¿íýëñýí (Ë. Àìãàëàí, àìàí ìýäýý). Nowak (1991) Òàòààð áºõºíãèéí íýã ¿å óäìûí õóãàöààã òàâàí æèë ãýæ òîãòîîñîí. Òèéìýýñ ýíý ç¿éë öàã óóðûí çàðèì íºõöëººñ, îð÷íû äîðîéòîë, íººöèéí òºëººõ ºðñºëäººí, õàðàà õÿíàëòã¿é àãíóóð (áàãà ò¿âøèíä òîõèîëäîíî) çýðãýýñ ºíãºðñºí ãóðâàí ¿å óäìûí õóãàöààíä 50 ãàðóé õóâèàð áóóðñàí ãýæ ¿çýí A2acde øàëãóóðààð ¿íýëýí óñòàæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä îðóóëñàí. Ìºí áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëò õýñýã÷ëýí ÿâàãäàæ, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí îãöîì õýëáýëçýë, áýë÷ýýðèéí òàëõëàëò, àãíàëò çýðýã íýìýëò íºëººãººð áàéãàëèéí òîî òîëãîéãîî áàðüæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðãýæ áàéíà. Õèë çàëãàà óëñààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýýã õýâýýð ¿ëäýýâ. Õàìãààëñàí áàéäàë: ÕÇÎÕÊ-ûí Õàâñðàëò II-ò îðñîí (UNEP-WCMC, 2006). Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèéí (2000) 7.1-ä íýí õîâîð çýðýãëýëä õî¸ð ñàëáàð ç¿éëèéã îðóóëñàí (Áàäàì, Àðèóíçóë, 2005). 1930 îíîîñ õîéø àãíàõûã õóóëèàð õîðèãëîñîí áºãººä Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèíä íýí õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòàíä îðñîí (ÁÎß, 1996). Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä íýí õîâîð çýðýãëýëä õî¸ð ñàëáàð ç¿éë òóñ òóñ îðñîí (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Ìîíãîë áºõºíãèéí òàðõàö íóòãèéí 24 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò îðñîí.

Äýëõèéí òàðõàö:, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Òóðêìåíèñòàí, Óçáåêèñòàí, Ìîíãîë. S. t. mongolica Ìîíãîëûí ýíäåìèê, S. t. tatarica Ìîíãîë, Óêðàéíä á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí.

132

Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: S. t. tatarica Ìîíãîë îðíû áàðóóí õýñãèéí Ç¿¿íãàðûí ãîâüä îëäîæ áàéñàí (Áàííèêîâ, 1954; Äóëìàà, Øàãäàðñ¿ðýí, 1973; Lkhagvasuren íàð, 2001). Îäîî S. t. mongolica Ìîíãîë îðíû áàðóóí õýñýãò õóó÷èí òàðõàö íóòãèéí çºâõºí 20 õóâü-ä íü òóñãààðëàãäñàí õî¸ð æèæèã ïîïóëÿöè áàéäàã. Ïîïóëÿöèéí èõýíõ íü (90 õóâü) Ãîâü Àëòàé íóðóóíû õîéä õýñãèéí öºëºðõºã õºíäèé áîëîõ Øàðãûí ãîâüä 2000 êì2 òàðõàö íóòãèéã õàìàð÷ áàéíà. Íºãºº ïîïóëÿöè íü Øàðãûí ïîïóëÿöèàñ õîéø 200 êì-ò Õàð óñ íóóðûí ºìíºä õýñýã äýõ Ìàíõàí ýëñýíä 200 îð÷èì êì2 òàðõàö íóòãèéã õàìàð÷ áàéíà (Äóëàìöýðýí, Àìãàëàí, 1995). Èõ íóóðóóäûí õîòãîðûí Õ¿éñèéí ãîâü, Õ¿ðýí òàëûí îð÷ìîîð òààðàëäàíà (Ëóùåêèíà, Äóëàìöýðýí, 1997; Äóëàìöýðýí, Àìãàëàí, 2003). Ýíý ç¿éëèéí íèéò òàðõàö íóòàã íü îéðîëöîîãîîð 13000êì2.

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ïîïóëÿöè ìàø öººí òîîíû áîäãàëüòàé ó÷ðààñ çóä ãýõ ìýò áàéãàëèéí ãýíýòèéí ¿çýãäë¿¿äýä ºðòºìòãèé áàéäàã (Lkhagvasuren íàð, 2001). Áóñàä ç¿éëòýé õàðüöóóëáàë Ìîíãîëä àãíàëò õàðüöàíãóé áàãà ò¿âøèíä áàéãàà ÷ àãíàëò õèéõ ÿâäàë íü ìàø öººí áîäãàëüòàé ïîïóëÿöèä íýëýýäã¿é íºëººëíº (Lkhagvasuren íàð, 2001). Ýðýã÷íèé ýâðèéã àðäûí ýìíýëýãò àøèãëàõ çîðèëãîîð õóóëü áóñààð àãíàæ áàéãàà íü õ¿éñèéí õàðüöààã àëäàãäóóëæ áàéíà (Zevegmid, Dawaa, 1973). Ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººñ àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîë, äîðîéòîë áèé áîëæ, ïîïóëÿöèéí õýìæýýã áóóðóóëàõ äàì øàëòãààí áîëäîã ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ìàë áýë÷ýýð, óñíû íººöèéã ýçýìøñýíýýñ íººöèéí òºëººõ ºðñºëäººíèéã áèé áîëãîæ áàéíà ãýæ ¿çäýã ÷ öààøèä íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà õèéõ øààðäëàãàòàé (Äóëàìöýðýí, Àìãàëàí, 1995; Zahler íàð, 2004). Ìàëààñ õàëäâàðò ºâ÷èí, ïàðàçèò (Pallasiomyia antilopum çýðýã ïàðàçèò ÿëàà) õàëääàã íü ýíý ç¿éëèéã õîâîðäîëä õ¿ðýõ áàñ íýã àþóë áîëäîã.

Îâîã Õ¿äðèéíõýí

124. Moschus moschiferus Linnaeus, 1758

Ò¿ãýýìýë íýð: Õ¿äýð, áàäàíãà õ¿äýð (Ìîíãîë), Siberian musk deer (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: M. m. moschiferus (Öýíäæàâ, 2002 á¿òýýëýýñ íàðèéâ÷ëàí õàðíà óó). Õ¿äðèéí á¿ëãèéí àíãèëàë íü á¿ðýí ã¿éöýä øèéäýãäýýã¿é õýâýýð áàéíà. Ýíý ç¿éëèéí ãîëäóó Cervidae îâîãò áàãòààäàã.

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Ýìçýã, A1acd Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Óñòàæ áîëçîøã¿é, A3d¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ìîíãîë îðíû ïîïóëÿöèéí õýìæýý 1970 îíä 60,000-80,000-ä õ¿ðñýí áàéíà (Äóëàìöýðýí, 1977). ØÓÀ-èéí Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãýýñ 1986 îíä 6 àéìãèéí 63 ñóìûí íóòàãò òîîëëîãî ÿâóóëæ Ìîíãîëûí íèéò ïîïóëÿöè 44,000 áîäãàëü ãýæ ¿çñýí (Äóëàìöýðýí, 1989). Ò¿¿íýýñ õîéø ïîïóëÿöè íü áóóðñààð 1990-ýýñ 2000 îíû áàéäëààð íýã óäààãèéí ïîïóëÿöèéí ñóäàëãààíä íÿãòøèë íü 1êì2-ä 1,2–îîñ

133

0,2 áîëòëîî áóóðñàí áàéíà (Öýíäæàâ, Á¿æèíõàíä, 2000; Öýíäæàâ, 2002). Nowak (1991) õ¿äýðèéí íýã ¿å óäìûí õóãàöààã çóðãààí æèë ãýæ òîãòîîñîí. Õàðàà õÿíàëòã¿é àãíàëò íü ýíý ç¿éëèéí ïîïóëÿöèéí áóóðàõ øàëòãààí áîëæ äàðààãèéí ãóðâàí ¿å óäìûí õóãàöààíä 50 õóâü õ¿ðòýë áóóðíà ãýæ ¿çýýä, ýíý ç¿éëèéã A3d øàëãóóðààð ¿íýëýí óñòàæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä îðóóëñàí. Îðîñûí ïîïóëÿöèàñ äýìæèãäýõ áîëîìæòîé ÷ õóóëü áóñ àãíóóð ãàçàð àâààä áàéíà. Òèéìýýñ á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýýã ººð÷ëºãäººã¿é õýâýýð ¿ëäýýñýí. Õýðýâ ýíý ç¿éëèéí àãíàëòûã áàãàñãàõ õàìãààëëûí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõã¿é áîë Óñòàæ áàéãàà ãýñýí àíãèëàëä îðîõîä îéðõîí áàéíà. Õàìãààëñàí áàéäàë: ÕÇÎÕÊ-ûí II õàâñðàëòàä îðñîí (UNEP-WCMC, 2006). Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèéí (2000) 7.1-ä íýí õîâîð çýðýãëýëä îðóóëñàí (Áàäàì, Àðèóíçóë, 2005). Àãíàõûã 1953 îíîîñ õîéø õóóëèàð õîðèãëîñîí. Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèàð íýí õîâîð àìüòäûí æàãñààëòàíä îðñîí (ÁÎß, 1996). Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí óäààõ õýâëýëä íýí õîâîð çýðýãëýëä á¿ðòãýñýí (Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Õ¿äýðèéí òàðõàö íóòãèéí 13 îð÷èì õóâü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò îðñîí. Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Àôãàíèñòàí, Ïàêèñòàí, Õÿòàä, Ýíýòõýã, Êèðãèçñòàí, Áàëáà, Ìîíãîë, Áóòàí, Ìüÿíìàð, Âüåòíàì, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ (Öýíäæàâ, 2002).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë àëòàéí õîéä õýñãèéí îéò íóòàã (Òîãòîõáàÿð íàð, 2000) Õºâñãºë, Õýíòèéí òàéãûí îéò õýñãýýð, Õàíãàéí óóëñûí çàðèì íóòàã (Ñîñîðáàðàì, 1970; Äóëàìöýðýí, 1977; Äóëàìöýðýí íàð, 1989), Õàí õºõèéí óóëñûí áàðóóí õîéò õºâ÷ººð òàðõñàí (Äóëàìöýðýí íàð, 1989; Wemmer, 1998; Öýíäæàâ, 2002).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ãèðýýíèé çààðûã àâàõûí òóëä õóóëü áóñ áîëîí õàðàà õÿíàëòã¿é àãíàõ íü õîâîðäîõ ãîë øàëòãààí áîëæ áàéíà. 1990 îíîîñ 2001 îíû õîîðîíä õóóëü áóñààð áîëîí áýëòãýëýýð 25,000 òîëãîé áèå ã¿éöñýí ãèðýýã àãíàñàí ãýñýí ¿íýëãýý áèé (Homes, 2004). Õ¿äðèéí çààðûã àâàõûí òóëä íàñ, õ¿éñ ÿëãàëã¿é äºðâººñ òàâàí õ¿äýð àãíàäàã ãýæ ¿íýëñýí (Green, 1987). Îäîî ñ¿ð÷ãèéã ñèíòåòèê ýäýýð õèéäýã íü èë¿¿ íèéòëýã áîëñîí áºãººä ¿éëäâýðèéí àðãààð çààðààð ñ¿ð÷èã õèéõ íü áóóð÷ áàéãàà õýäèé ÷ àðäûí ýìíýëýãò àìüñãàëûí áîëîí ç¿ðõ ñóäàñíû ºâ÷èíã àíàãààõàä àøèãëàäàã òóë ºíäºð ¿íýòýé õýâýýð áàéíà. Áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîë (óóë óóðõàé, ìîä áýëòãýë) íü îäîîãîîð îð÷íû õîìñäîëä ýð÷èìòýé íºëººëëººã¿é ÷ õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíààñ áîëæ ýíý ç¿éë õîâîðäîæ áàéíà. Àìüäðàõ îð÷íû õóâààãäàë ìºí õîâîðäëûí øàëòãààíû íýã áîëæ áàéíà (Öýíäæàâ, Á¿æèíõàíä, 2000).

134

Îâîã Áóãûíõàí

125. Alces alces (Linnaeus, 1758)

Ò¿ãýýìýë íýð: Õàíäãàé, ìîëöîã õàíäãàé (Ìîíãîë), moose (Àíãëè, Õîéä àìåðèêèéí ïîïóëÿöè) elk, Eurasian elk (Àíãëè, Åâðàçèéí ïîïóëÿöè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: Õàð ìºðíèé ìîëöîã õàíäãàé A. a. cameloides, Øèâýð ìîëöîã õàíäãàé A. a. pfi zenmayeri (Geist, 1998 õàðíà óó). Èæèë íýð: A. americanus, A. columbae, A. pfi zenmayeri (Wilson, Reeder íàðûí (1993) á¿òýýëýýñ íàðèéâ÷ëàí õàðíà óó).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Óñòàæ áîëçîøã¿é, A2cd, A3d¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ìîíãîë îðîíä õàð ìºðíèé ìîëöîã õàíäãàéí ãàíöõàí æèæèã ïîïóëÿöè áàéäàã. Íºìðºãèéí äàðõàí ãàçàðò 2004 îíä 73 áîäãàëü áàéñàí (K. Olson, àìàí ìýäýý). Õàðèí Ìîíãîë îðíû øèâýð ìîëöîã õàíäãàé òîî òîëãîéãîîð íýëýýä îëîí áºãººä Õàíãàé, Õýíòèéä 1989 îíä 10,000 ãýæ òîîëîãäñîí áà ýíý íü ïîïóëÿöèéí 70 õóâü þì. Ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé áóóð÷ áàéãàà íü ìýäýãäýæ áàéãàà áºãººä 1926 îíîîñ 1985 îíû õîîðîíä 1,5 ñàÿ òîíí õàíäãàéí ýâýð Îðîñ óëñàä ýêñïîðòëîñîí áàéíà (Wingard, Zahler, 2006). Nowak (1991) ýíý ç¿éëèéí ¿å óäìûí õóãàöààã åñºí æèë ãýæ òîãòîîñîí. Îð÷íû õîìñäîë, áîõèðäîë, õàðàà õÿíàëòã¿é àãíóóðààñ øàëòãààëàí ºìíºõ ãóðâàí ¿å óäìûí òóðøèä ïîïóëÿöè 50 ãàðóé õóâü áóóðñàí ãýæ ¿çýýä ýíý ç¿éëèéã A2cd øàëãóóðààð ¿íýëýí Óñòàæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä îðóóëñàí. Òîî òîëãîé áóóðñàí áóñàä òîì õºõòºí àìüòäûí àäèë àí÷èä áîëîí õóäàëäàà÷äûí òîî ºññºíººñ ýíý ç¿éëèéã àãíàõ íü èõñýæ áàéíà (Pratt íàð, 2004). Èéìýýñ äàðààãèéí 3 ¿å óäìûí õóãàöààíä ÷ ¿ðãýëæëýí áóóðíà ãýæ ¿çýýä ýíý ç¿éëèéã A3d øàëãóóðààð ¿íýëýí óñòàæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä îðóóëñàí. Õèë çàëãàà óëñààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýýã õýâýýð ¿ëäýýâ. Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí õóóëèéí 7.1-ä õî¸ð ñàëáàð ç¿éë¿¿äèéã íýí õîâîð çýðýãëýëä á¿ðòãýí õàìãààëñàí áàéíà (2000) (Áàäàì, Àðèóíçóë, 2005). Àãíàõûã 1953 îíîîñ õóóëèàð õîðèãëîñîí. Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèàð íýí õîâîð, õîâîð çýðýãëýëýýð òóñ òóñ îðñîí (ÁÎß, 1996). Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä íýí õîâîð çýðýãëýëä á¿ðòãýñýí (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Õàíäãàéí òàðõàö íóòãèéí 20 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò, Õàð ìºðíèé ìîëöîã õàíäãàéí á¿õ òàðõàö íóòàã íü Íºìðºãèéí äàðõàí öààçàò ãàçàðò îðñîí.

Äýëõèéí òàðõàö: Êàíàä, Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ, Íîðâåãè, ×åõ, Ñëîâåí, Õîðâàò, Øâåä, Ïîëüø, Óíãàð, Ñëîâàê, Ôèíëàíä, Ðóìûí, Ëàòâè, Ëèòâà, Ýñòîíè, Óêðàéí, Áåëàðóñü, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë. Õàð ìºðíèé ìîëöîã õàíäãàé íü

135

Îðîñûí Õîëáîîíû óëñ, Õÿòàä, Ìîíãîë îðíû ç¿¿í õýñãýýð íóòàãëàäàã, Øèâýð ìîëöîã õàíäãàé íü Åâðîàçèéí á¿õ íóòàãò òàðõæýý (Hundertmark íàð, 2002).Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Õàð ìºðíèé ìîëöîã õàíäãàé íü çºâõºí Ìîíãîë îðíû ç¿¿í õýñýãò Èõ õÿíãàíû óóëñ, èõýíõäýý Õàëõ, Íºìðºã ãîëóóäûí àé ñàâààð òàðõàöòàé (Shagdarsuren, Stubbe, 1974; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Øèâýð ìîëöîã õàíäãàé íü Ìîíãîë îðíû Õýíòèé, Õºâñãºëèéí òàéãà, Îíîí, Õýðëýí, Òóóë, Õàðàà, Åðºº, Ìèíæ ãîëóóäûí àé ñàâààð ãîëäóó òîõèîëäîíî. Ìºí Õºâñãºëä Õîðüäèë ñàðüäàã, Öàãààí óóë, Èõ äàëáàé ãîëóóäûí ñàâààð ¿çýãäýíý. Õàíãàé íóðóóíû õîéä õýñýã áîëîõ Á¿òýýëèéí íóðóó, Á¿ðýíãèéí íóðóóíû ç¿¿í õýñýã ãàçðóóäàä òààðàëääàã (Áàííèêîâ, 1954; Ãåïòíåð íàð, 1961; Äóëàìöýðýí íàð, 1989).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Àðäûí ýìíýëýãò ìàõ, àðüñ, ýâýð, õîøóó çýðýã íü ¿íýò ò¿¿õèé ýä áîëäîã ó÷ðààñ õóóëü áóñààð àãíàäàã. Óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíààñ áîëæ óñíû íººö áîõèðäîæ (àëòíû óóðõàé áîëîí ýðäýñ îëáîðëîë), ýíý ç¿éëèéã îð÷íû õîìñäîëä îðóóëæ áàéíà. Áóñàä òîì õºõòºí àìüòàäòàé íººöèéí òºëººõ ºðñºëäººíä îðäîã íü ìºí õîâîðäîõ øàëòãààí áîëæ áàéãàà áºãººä õîâîðäëûí øàëòãààíûã òîäîðõîé ñóäëàõ øààðäëàãàòàé.

126. Capreolus pygargus (Pallas, 1771)

Ò¿ãýýìýë íýð: Áîð ãºðººñ (Ìîíãîë), Siberian roe deer, eastern roe deer (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: C. p. tianschanicus Èæèë íýð: C. bedfordi, C. ochracea, C. ferghanicus (Wilson, Reeder íàðûí (1993) á¿òýýëýýñ íàðèéâ÷ëàí õàðíà óó).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí.Õàìãààëñàí áàéäàë: Åñä¿ãýýð ñàðûí 1-íýýñ àðâàíõî¸ðäóãààð ñàðûí 1 õ¿ðòýë àãíàõûã õóóëèàð çºâøººðäºã (ÁÎß, 2005). Çàñãèéí ãàçàð îëçâîðûí àãíóóðûí çºâøººðëèéí ¿íýëãýýã 550 àì. äîëëàðààð òîãòîîñîí (MNE, 2005). Ìîíãîë óëñûí áàéãàëèéí íººöèéã àøèãëàñíû òºëáºðèéí òóõàé õóóëèàð òîäîðõîé õóâèéã áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëíà (Wingard, Zahler, 2006). Áîð ãºðººñíèé òàðõàö íóòãèéí 13 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìààðäàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Êàçàõñòàí, Õÿòàä, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ.Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Ìîíãîë îðíû îéí á¿ñèéí íèéò íóòãààð òàðõñàí (Áàííèêîâ, 1954; Ñîêîëîâ íàð, 1982; Äóëàìöýðýí íàð, 1989) òóõàéëáàë Äîðíîä Ìîíãîëûí õèëèéí á¿ñýä îðøèõ Ëõà÷èíâàíäàí óóëûí îð÷èìä, Õàíãàé íóðóó, Õºâñãºëèéí Äàðõàä, Õýíòèé íóðóó, Èõ õÿíãàíû óóëñ, Ìîíãîë àëòàé íóðóóíû ç¿¿í õîéä õýñýãò òàðõñàí.

136

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Îðîí íóòãèéí õýìæýýíä ìàõ, ýâðèéã íü àøèãëàõ çîðèëãîîð õàðàà õÿíàëòã¿é àãíàäàã. Îäîîãîîð õîâîðäîõ øàëòãààí áàãà áàéãàà ÷ ìàëûí òîî òîëãîéí ºñºëòººñ áýë÷ýýðèéí òàëõëàëò áîëîí íººöèéí îëáîðëîëòûí èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãààíû óðøãààñ îð÷íû äîðîéòîë, õ¿íèé ñàäàà í¿¿ðëýõ áîëîìæòîé.

127. Cervus elaphus Linnaeus, 1758

Ò¿ãýýìýë íýð: Õàëèóí áóãà (Ìîíãîë), red deer (Àíãëè, Åâðàçèéí ïîïóëÿöè), wapiti (Àíãëè, Àìåðèêèéí ïîïóëÿöè). Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: C. e. sibiricus. Ýíý ìýäýýíèé çîðèëãîä íèéö¿¿ëýí Ìîíãîëûí á¿õ õàëèóí áóãûã ýíý ñàëáàð ç¿éë ãýæ ¿çñýí. Çàðèì ñóäëàà÷èä C. e. alashanicus, C. e. songaricus, C. e. xanthopygus, C. e. wachei ãýõ ìýò õýä õýäýí ººð ººð ñàëáàð ç¿éë áèé ãýæ ¿çäýã. Áóñàä ñóäëàà÷èä Àçèéí á¿õ áóãûã C. e. canadensis òàé èæèë ¿çñýí (Geist, 1998, õàðíà óó). Èæèë íýð: C. alashanicus C. hagenbecki C. maral (Wilson, Reeder, íàðûí (1993) á¿òýýëýýñ òîäîðõîé õàðíà óó).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Óñòàæ áàéãàà, A2acd, A3d¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Çàñãèéí ãàçðûí òîîëëîãîîð 1986 îíä 115,000 êì2 íóòàãò 130,000 áîäãàëü áàéñàí (Äóëàìöýðýí íàð, 1989) áîë 2004 îíä 15 àéìàãò 8,000-ààñ 10,000 áîäãàëü áîëæ ñ¿¿ëèéí 18 æèëèéí äîòîð 92 õóâü áóóðñàí áàéíà (Zahler íàð, 2004). Nowak (1991) ýíý ç¿éëèéí ¿å óäìûí õóãàöààã çóðãààí æèë ãýæ òîãòîîñîí. Õàðàà õÿíàëòã¿é àãíàëò, ìºí îð÷íû õîìñäîëîîñ ºìíºõ ãóðâàí ¿å óäìûí õóãàöààíä ïîïóëÿöè 80 ãàðóé õóâü áóóðñàíààñ A2acd øàëãóóðààð ¿íýëýí Óñòàæ áàéãàà ãýñýí àíãèëàëä îðóóëñàí. Ìºí äýýðõ øàëòãààíóóä ÿëàíãóÿà õàðàà õÿíàëã¿é àãíàëò çýðãýýñ ïîïóëÿöè äàðààãèéí ãóðâàí ¿å óäìûí õóãàöààíä ¿ðãýëæëýí áóóðíà ãýæ ¿çýýä A3d øàëãóóðààð ¿íýëýí Óñòàæ áàéãàà ãýñýí àíãèëàëä îðóóëñàí. Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñûí ïîïóëÿöèàñ ñýëáýãäýõ áîëîìæòîé áîëîâ÷ óã ïîïóëÿöèéí ñòàòóñ áîëîí àãíóóðûí äàðàìòûí òàëààðõ òîäîðõîé ìýäýý øààðäëàãàòàé áàéíà. Á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýýã õýâýýð ¿ëäýýâ.Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèéã (2000) (çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë ¹264) ººð÷ëºí (2001) õîâîð çýðýãëýëä îðóóëñàí (Áàäàì, Àëòàíçóë, 2005). Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèíä õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòàíä îðóóëñàí (ÁÎß, 1996). Ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé áóóð÷ áàéãàà áîëîâ÷ àãíàëòûí çºâøººðëèéí òîîã ãàðãààã¿é áàéíà (Wingard, Zahler, 2006). Õàëèóí áóãûí òàðõàö íóòãèéí 11 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò îðñîí.

Äýëõèéí òàðõàö: Ãîëàðêòèê: Êàíàäûí ºìíºä õýñýã, Àìåðèêèéí Íýãäñýí óëñûí èõýíõ õýñýã, Ìåêñèêèéí õîéä õýñýã, áàðóóí õîéä Àôðèê, áàðóóí áîëîí ç¿¿í Åâðîï, Áàãà Àçè,

137

Ñèáèðèéí ºìíºä õýñýã, Êàâêàç, Òºâ àçè, Õÿòàäûí õîéä áîëîí áàðóóí õýñýã, Ãèìàëàéí á¿ñ íóòàã, Ìîíãîë, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ (Nowak, 1991)Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Õºâñãºë, Õàíãàé, Õýíòèé íóðóóä, Èõ õÿíãàíû óóëñ, Ìîíãîë àëòàéí Ãîâü Àëòàéí íóðóó (Äóëàìöýðýí, 1989), òàðõàöûí ç¿¿í óðä íóòàãò 18-ð çóóíä îéòîé áàéñàí óóë òîëãîäîîð íóòàãøóóëñàí òóñãààðëàãäñàí ïîïóëÿöè áèé (Ñîêîëîâ íàð, 1982; Äóëàìöýðýí íàð, 1989).

Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Ýíý ç¿éëèéí õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí íü õóóëü áóñ àãíàëò þì. Îäîîãîîð 1 êã ýâýðíèé àðèëæààíû ¿íý îéðîëöîîãîîð 60-100 àì. äîëëàð õ¿ðäýã áàéíà. Áàñ ýâðýýð õèéñýí áóñàä á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîí áóãûí ÷èâ, çàñàà, ñîãîîíû ñ¿¿ë çýðýã ýðõòýí àðäûí ýìíýëýãò ¿íý õ¿ðäýã (Zahler íàð, 2004; Wingard, Zahler, 2006). Äýä á¿òöèéí õºãæèë, íººöèéí îëáîðëîëûí (óóë óóðõàé) ¿éë àæèëëàãàà çýðãýýñ øàëòãààëæ îð÷íû õîìñäîë, àìüäðàõ îð÷íû õóâààãäàë, õ¿íèé ñàäàà çýðýã íü õîâîðäóóëàõ øàëòãààí áîëæ áàéíà.

128. Rangifer tarandus (Linnaeus, 1758)

Ò¿ãýýìýë íýð: Öàà áóãà, áóãàí öàà (Ìîíãîë), reindeer, caribou (Àíãëè).Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë: R. t. valentinae Èæèë íýð: R. caribou, R. valentinae, R. granti (Wilson, Reeder íàðûí (1993) á¿òýýëýýñ íàðèéâ÷ëàí õàðíà óó). Òýæýýâýð ïîïóëÿöè çýðëýã ïîïóëÿöèàñàà ãåíåòèêèéí õóâüä ÿëãààòàé (Geptner íàð, 1961).

Îëîí óëñûí ¿íýëãýý: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éÁ¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý: Ýìçýã, D1 ¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë: Ìîíãîë îðíû ïîïóëÿöè 1,000-ààñ áàãà áîäãàëèàñ á¿ðääýã. Ýíý ç¿éëèéã õàðàà õÿíàëòã¿é èõýýð àãíàæ áàéãàà íü àþóë ó÷ðóóëæ áàéãàà ÷ îð÷íû äîðîéòîë, õàëäâàðò ºâ÷èí, ýðëèéçæèëò çýðýã óäààõ àþóë í¿¿ðëýæ áàéíà. Ýíý æèæèã ïîïóëÿöèéã D1 øàëãóóðààð ¿íýëýí ýìçýã ãýñýí àíãèëàëä îðóóëñàí. Õèë çàëãàà óëñààñ ìýäýãäýõ¿éö í¿¿äýë, ñóóðüøèë òîäîðõîéã¿é òóë á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí äýýðõ ¿íýëãýýã õýâýýð ¿ëäýýâ. Õàìãààëñàí áàéäàë: Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèéí (2000) 7.1-ä R. t. valentinae ñàëáàð ç¿éëèéã íýí õîâîð çýðýãëýëýýð õàìãààëñàí (Áàäàì, Àðèóíçóë, 2005). Àãíàõûã 1953 îíîîñ õîéø õóóëèàð õîðèãëîñîí. Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèíä íýí õîâîð æàãñààëòàíä îðñîí (ÁÎß, 1996), Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìûí õî¸ð óäààãèéí õýâëýëä íýí õîâîð çýðýãëýëýýð òóñ òóñ á¿ðòãýãäñýí (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1987; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997). Öàà áóãûí òàðõàö íóòãèéí 13 îð÷èì õóâü íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò õàìðàãäñàí.

138

Äýëõèéí òàðõàö: Êàíàä, Àìåðèêèéí Íýãäñýí óëñ, Ãðèíëàíä, Íîðâåãè, Ôèíëàíä, Îðîñûí Õîëáîîíû óëñ, Ìîíãîë. Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö: Õºâñãºëèéí óóëñûí Æîäîã, Õýâýí, Çàëóó ¿¿ð ãîëûí ýõ îð÷èì, Áÿðàíãa, Òýíãèñ, Øàðãà ãîëûí ýõ îð÷ìûí ºíäºð óóëûí òàéãûí íóòãààð òàðõìàë (Áàííèêîâ, 1954; Íàìíàíäîðæ, 1976; Áàçàðäîðæ, Ñ¿õáàò, 1984; Ëèòâèíîâ, Áàçàðäîðæ, 1992). Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí: Àðüñ, ìàõûã íü àøèãëàõ çîðèëãîîð õóóëü áóñ, õàðàà õÿíàëòã¿é àãíàëò ýðñ èõýññýí íü ïîïóëÿöèéí áóóðàëòàíä ýðñ íºëººëæ õîâîðäóóëàõ ãîë øàëòãààí áîëæ áàéíà. Çàðèì ãàçàð ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººñ áýë÷ýýðèéí òàëõëàëò áèé áîëñîíû óðøãààð îð÷íû äîðîéòîë í¿¿ðëýæ áàéíà (òîäîðõîé ìýäýý øààðäëàãàòàé). Ìºí ìàëààñ áóðöîëë¸ç çýðýã ºâ÷í¿¿ä àìàðõàí õàëäâàðëàäàã áàéíà. Ãýðèéí òýæýýâýð öàà áóãàòàé ýðëèéçæèõ íü áîëîìæèò àþóë áèé áºãººä ýðëèéçæèëò ÿìàð ò¿âøèíä áàéãàà íü òîãòîîãäîîã¿é áàéíà.

139

ÍÎÌ Ç¯É

Àäúÿà, ß. (2000). Ìîíãîë òàðâàãà. Áèîëîãè, ýêîëîãè, õàìãààëàë, àøèãëàëò. ADMON Printing, Óëààíáààòàð.

Àäúÿà, ß., Òºìºðñ¿õ, Æ. (2001). Õîðüäîë Ñàðüäàãèéí äàðõàí ãàçðûí àðãàëèéí ïîïóëÿöè, ò¿¿íèé ñóäàëãàà. Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë. 23: 33-38.

Àäúÿà, ßä., Ðûäèíã, Ð.Ï., Áëþìåð, Ý., Ìèêñ, Õ., Ìèæèääîðæ, Á., ×îéæèí, Ñ. (2004). Õàâòãàé òýìýýíèé (Camelus bactrianus ferus Przewalski, 1883) ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ñóäàëãààíû òîéì. ß. Àäúÿà, K.Óëûêïàí (ðåä.) Àëòàéí ºâºð ãîâèéí ýêîñèñòåìèéí çàðèì ñóäàëãààíû òîéì. Õóðëûí èëòãýëèéí ýìõòãýë. Í¯Á-ûí Õºãæëèéí Õºòºëáºð, Äàÿí Äýëõèéí Áàéãàëü Îð÷íû Ñàí, Èõ Ãîâèéí ýêîñèñòåì áà ò¿¿íèé ø¿õýð ç¿éëèéã õàìãààëàõ òºñºë, Óëààíáààòàð, Ìîíãîë. 38-45

Àäúÿà, ßä., Äîâ÷èíäîðæ, Ã. (2005). Õàâòãàé òýìýýíèé (Camelus bactrianus) ïîïóëÿöèéí ýêîëîãèéí ñóäàëãààíààñ. Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí á¿òýýë 25: 44-49.

Àìãàëàí, Ë. (1984). Ç¿¿íãàðûí ãîâüä õàð ñ¿¿ëò çýýð (Gazella subgutturosa) áàéðøèí ñ¿ðýãëýõ îíöëîã. Åðºíõèé áà Ñîðèëûí Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí á¿òýýë 19: 208-213.

Àìãàëàí, Ë. (1986). Ìîíãîë îðíû õàð ñ¿¿ëò çýýðèéí (Gazella subgutturosa) òàðõàö, òîî òîëãîéí îäîîãèéí áàéäàë. Åðºíõèé áà Ñîðèëûí Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí á¿òýýë 21: 15-19.

Àìãàëàí, Ë. (1995). Ìîíãîë îðíû õàð ñ¿¿ëò çýýðèéí òàðõàö, òîî òîëãîéí õýëáýëçýë (Gazella subgutturosa). Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí Áèîëîãè-30 ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýëèéí õóðààíãóé, Óëààíáààòàð, 56 õ

Àìãàëàíáààòàð, Ñ., Ðèéäèíã, Ð.Ï., Äóëàìöýðýí, Ñ., Îíîí, ¨., Ò¿ìýíöýöýã, Ø., Áàòñ¿õ, Í. (2002). Ìîíãîë îðíû àðãàëü õîíèíû (Ovis ammon) òàðõàöûã ãàçàð ç¿éí ìýäýýëëèéã àøèãëàí ¿íýëñýí ä¿í. Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí á¿òýýë 24: 26-34

Àâààäîðæ (2005). Ìîíãîëûí õºäºº àæ àõóé ãàçàð òàðèàëàíãèéí õºãæèë; ò¿¿õýí õºãæèë, îäîîãèéí áàéäàë, èðýýä¿éí ÷èã õàíäëàãà. 2005 îíû ‘Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë áîëîí Ìàë àæ àõóéí õºãæèë’ ñýäýâòýé îëîí óëñûí õî¸ð ºäðèéí êîíèâåíöèéí òàéëàíãààñ, õýâëýãäýýã¿é ìàòåðèàë. Óëààíáààòàð.

Áàäàì, Õ. Àðèóíçóë, ß. (ýìõýòãýã÷, ðåäàêòîð) (2005). Àìüòàí, óðãàìëûí õîëáîãäîëòîé õóóëü òîãòîîìæèéí ýìõòãýë. Áàéãàëü Îð÷íû ßàì. Óëààíáààòàð. 248 õ.

Áàéãàëü Îð÷íû ßàì (ÁÎß) (1996). Ìîíãîëûí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäýñíèé õºòºëáºð. Áàéãàëü Îð÷íû ßàì, Óëààíáààòàð. 143 õ.

140

Áàéãàëü Îð÷íû ßàì (ÁÎß) (2005). Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëü. Áàäàì, Õ. Àðèóíçóë, ß. (ðåä.) Àìüòàí, óðãàìëûí õîëáîãäîëòîé õóóëü òîãòîîìæèéí ýìõòãýë. Áàéãàëü Îð÷íû ßàì. Óëààíáààòàð. 140-145.

Áàííèêîâ, À.Ã. (1954). Ìëåêîïèòàþùèå Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè. Òðóäû Ìîíãîëüñîé êîìèññèè, âûï. 53. Àêàäåìèÿ íàóê ÑÑÑÐ. Ìîñêâà. 669 ñ.

Áàííèêîâ, À.Ã. (1981). Êóëàí. Ëåñíàÿ ïðîìûøëåííîñòü, Ìîñêâà. 120 ñ.

Áàòáîëä, Æ. (1996). Ìîíãîë îðíû òàðâàãàíû íººöèéã çîõèñòàé àøèãëàõ îíîë àðãàç¿éí ¿íäýñ. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëèéí Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áè÷èã, 3(121): 21-34

Áàòñàéõàí, Í., Ëõàãâàñ¿ðýí, Ä., Ñàìúÿà, Ð. (2004). Èõ ãîâèéí äàðõàí ãàçðûí æèæèã õºõòºí àìüòàä. ß. Àäúÿà, Ê. Óëûêïàí (ðåä.) Àëòàéí ºâºð ãîâèéí ýêîñèñòåìèéí çàðèì ñóäàëãààíû òîéì. Õóðëûí èëòãýëèéí ýìõòãýë. Í¯Á-ûí Õºãæëèéí Õºòºëáºð, Äàÿí Äýëõèéí Áàéãàëü Îð÷íû Ñàí, Èõ Ãîâèéí Ýêîñèñòåì áà ò¿¿íèé ø¿õýð ç¿éëèéã õàìãààëàõ òºñºë, Óëààíáààòàð, Ìîíãîë. 95-105.

Áàçàðäîðæ, Ä., Ñ¿õáàò, Õ. (1984). Õºâñãºë àéìãèéí àí àìüòàí, àãíóóðûí àæ àõóé. Ýðõ ÷ºëºº õýâëýëèéí ãàçàð. Ìºðºí.

Áîáðèíñêèé, Í.À., Êóçíåöîâ, Á.À., Êóçÿêèí, À. Ï. (1965). Îïðåäåëèòåëü ìëåêîïèòàþùèõ ÑÑÑÐ. Ïðîñâåùåíèå. Ìîñêâà

Ãåïòíåð, Â.Ã., Íàñèìîâè÷, A.A., Áàííèêîâ, A.Ã. (ðåä) (1961). Mëåêîïèòàþùèå Ñîâåòñêîãî Ñîþçà. Òîì 1. Ïàðíîêîïûòíûå è Íåïàðíîêîïûòíûå. Âûøñàÿ Øêîëà, Ìîñêâà. 423-441.

Ãåïòíåð, Â.Ã., Íàóìîâ, Í.Ï., Þðãåíñîí, M.B., Ñëóäñêèé, A.A., ×èðêîâà, A.Ô., Áàííèêîâ A.Ã. (ðåä) (1967). Mëåêîïèòàþùèå Ñîâåòñêîãî Ñîþçà, Òîì 2., Âûï 1. Õèøíèê. Âûñøàÿ øêîëà, Ìîñêâà. 1003 ñ.

Ãóðååâ, A.A. (1964). Çàÿöåîáðàçíûå, Ôàóíà ÑÑÑÐ, Mëåêîïèòàþùèå. Òîì 3. âûï 10: 276 ñ Èçä. Íàóêà, Ëåíèíãðàä.

Äàâàà, Í. (1972). Óðò ñ¿¿ëò çóðàìíû èäýø òýæýýëèéí òóõàé àñóóäàëä. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëèéí Ýðäýì Øèíæèëãýýíèé áè÷èã 40. 53-55.

Äàâàà, Í., Áàçàðäîðæ, Ä., Ëèòâèíîâ, Í.È., Áààñàíõ¿¿, Ë., ×óëóóíáààòàð, Ë., Äîðæäàâãà, Ò. (1973). Ê ôàóíå ìëåêîïèòàþùèõ Ïðèõóáñóãóëüÿ. Ïðèðîäíûå óñëîâèÿ è ðåñóðñû Ïðèõóáñóãóëüÿ. 2. 174-192.

Äìèòðèåâ, Ï.Ï., Òàðàêàíîâñêèé, À.À. (1984). Ê ôàóíå ìåëêèõ ìëåêîïèòàþùèõ Þãî- âîñòî÷íûõ ïðåäãîðèé Õýíòýÿ (ÌÍÐ). Çîîëîãè÷åñêèé Æóðíàë 63 (11): 1748-1750.

Äìèòðèåâ, Ï.Ï., Øâåöîâ, Þ.Ã., Äóëàìöýðýí, Ñ. (1992). Ìëåêîïèòàþùèå Õàíãàéñêîãî íàãîðüÿ. Íàóêà, Ìîñêâà. 192 õ.

141

Äîðæäýðýì, Ñ. (2004). Ìîíãîë îðíû ñàðüñàí áàãâààõàé (Chiroptera: Vespertilionidae) ãàçàð ç¿éí ìóæààð òàðõàõ òºëºâ áàéäàë. Áàêàëàâðûí àæèë. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü, Óëààíáààòàð. 78 õ.

Äóëàìöýðýí, Ñ. (1968). ÁÍÌÀÓ-ûí õºõòºí àìüòäûí àíãèëàë, ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé àñóóäàë. Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí Ýðäýì Øèíæèëãýýíèé á¿òýýë. 2: 77-92.

Äóëàìöýðýí, Ñ. (1970). Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòàí òîäîðõîéëîõ áè÷èã. Øèíæëýõ Óõààí Àêàäåìèéí õýâëýëèéí ãàçàð. Óëààíáààòàð. 241 õ.

Äóëàìöýðýí, Ñ. (1977). Õýíòèé, Õàíãàéí îéí òóóðàéòàí àìüòíû ýêîëîãè, àãíóóðûí õîëáîãäëûí çàðèì àñóóäàë. Äýä ýðäýìòíèé çýðýã ãîðèëñîí äèññåðòàöèéí õóðààíãóé. Óëààíáààòàð.

Äóëàìöýðýí Ñ. (1989). Õàíãàé õýíòèéí îéí òóðóóòíû ýêîëîãè. Äóëàìöýðýí Ñ., Öýíäæàâ, Ä., Àâèðìýä, Ä. (ðåä.) ÁÍÌÀÓ-ûí àìüòíû àéìàã, Õºõòºí àìüòàí. Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí õýâëýëèéí ãàçàð. Óëààíáààòàð. 43-92.

Äóëàìöýðýí, Ñ., Öýíäæàâ, Ä., Àâèðìýä. Ä. (1989). ÁÍÌÀÓ-ûí àìüòíû àéìàã, Õºõòºí àìüòàí. Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí õýâëýëèéí ãàçàð. Óëààíáààòàð. 160 õ.

Äóëàìöýðýí, Ñ., Àìãàëàí, Ë. (1995). Ìîíãîë áºõºíãèéí (Saiga tatarica mongolica, Bannikov) òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîéí îäîîãèéí áàéäàë. Ãîâèéí Èõ Äàðõàí Ãàçðûí áàéãàëèéí íºõöºë, áèîëîãèéí íººö áàÿëàã. Õóðëûí èëòãýëèéí ýìõòãýë. 46-51.

Äóëàìöýðýí, Ñ., Äàøçýâýã, Ã., Òîãòîõáàÿð, Ä. (1999). Ýðýýí õ¿ðíèé (Vormela peregusna Guld, 1770) òàðõàöûí òóõàé øèíý ìýäýý. Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí á¿òýýë 1: 141-143.

Äóëàìöýðýí, Ñ., Àìãàëàí, Ë. (2003). Ìîíãîë áºõºí (Saiga tatarica mongolica). Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí á¿òýýë. ¹ 24: 64-70.

Äóëàìöýðýí, Ñ. (2003). Äýëýíòíèé àíãèëàë ç¿é, àíãèëáàðûí ìîíãîë íýðñ. Ìîíãîëûí íýð òîìú¸îíû êîìèññûí ìýäýý. ¹ 148: 75 õ.

Äóëìàà, À., Øàãäàðñ¿ðýí, Î. (1973). ÁÍÌÀÓ-ûí àãíóóðûí àìüòàí áà àí õàìãààëàë. ØÓÀ-èéí õýâëýëèéí ãàçàð Óëààíáààòàð. 252 õ.

Ëèòâèíîâ, Í.È. (1982). Ìåëêèå ìëåêîïèòàþùèå Áàÿí-Ãîëüñêîãî ñòàöèîíàðà. Â êí: Ïðèðîäíûå óñëîâèÿ è ðåñóðñû Ïðèõóáñóãóëüÿ. Èðêóòñê. 59-71.

Ëèòâèíîâ, Í.È., Áàçàðäîðæ, Ä. (1992). Ìëåêîïèòàþùèå Ïðèõóáñóãóëüÿ ÌÍÐ. Èçä. Èðêóòñêîãî Óíèâåðñèòåò. Èðêóòñê. 128 ñ.

142

Ëóùåêèíà A.A., Íåðîíîâ Â.Ì., Øóðõàë, A.Â. (1983). Ñòðóêòóðà àðåàëà, âíóòðèâèäîâàÿ èçìåí÷èâîñòü è âîïðîñû ðàöèîíàëüíîãî èñïîëüçîâàíèÿ çàïàñîâ ìîíãîëüñêîãî äçåðåíà. Ïðèêëàäíûå àñïåêòû ïðîãðàììû ÞÍÅÑÊÎ ‘×åëîâåê è áèîñôåðà’. Ìîñêâà. 134-146.

Ëóùåêèíà, À.À. (1990). Ýêîëîãî-ãåîãðàôè÷åñêèå îñíîâû îõðàíû è ðàöèîíàëüíîãî èçïîëüçîâàíèÿ äçåðåíà â ÌÍÐ. Àâòîðåôåðàò äîêòîðñêîé (PhD) äèññåðòàöèé. Ìîñêâà. 20 ñ.

Ëóùåêèíà, A.A., Äóëàìöýðýí, Ñ. (1997). Ìîíãîëüñêàÿ ñàéãà: ñîâðåìåííûé ñòàòóñ è ïåðñïåêòèâû ñîõðàíåíèÿ. Èçâåñòèÿ Ðîññèéñêîé Àêàäåìèè Íàóê, (Ñåðèÿ Áèîëîãèè) 2: 177-185.

Ìèæèääîðæ, Á. (2006). Ìàçààëàé áààâãàéí ýêîëîãè, áèîëîãè áîëîí õàìãààëëûí àñóóäàë. Äîêòîðûí äèññåðòàöè. Ìîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëü. Óëààíáààòàð. 31 õ.

Ìóíõöîã, Á. (2006). Áèîëîãèÿ, ýêîëîãèÿ è îõðàíà èðáèñà (Uncia uncia Schreber, 1775). Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè íà ñîèñêàíèå ó÷¸íîé ñòåïåíè êàíäèäàòà áèîëîãè÷åñêèõ íàóê, (Ph.D), ÌÃÓ, Óëààíáààòàð.

Íàìíàíäîðæ, Î. (1976). ÁÍÌÀÓ-ûí äàðõàí ãàçàð, àí àìüòàí. ØÓÀ-èéí õýâëýëèéí ãàçàð. Óëààíáààòàð. 189 õ.

Îðëîâ, Â.Í., Ìàëüãèí, Â.M. (1988). Íîâûé âèä õîìÿ÷êîâ - Cricetulus sokolovi sp. n. (Rodentia, Cricetidae) èç Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè. Çîîëîãè÷åñêèé Æóðíàë. 67(2): 304-308.

Ïàâëèíîâ, È.ß., Êðóñêîï, Ñ.Â., Âàðøàâñêèé, A.A., Áîðèñåíêî, A.Â. (2002). Íàçåìíûå çâåðè Ðîññèè. Ñïðàâî÷íèê-îïðåäåëèòåëü. KMK. Íàóêà, Ìîñêâà. 299 ñ.

Ðà÷êîâñêàÿ, E. È. (1993). Ðàñòèòåëüíîñòü ãîáèéñêèõ ïóñòûíü ìîíãîëèé. Íàóêà, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã. 132 ñ.

Ñàìüÿà, Ð., Áàòñàéõàí, Í., Øåôòåëü, Á.È., Öýðýíäàâàà, Ï., Àìàðñàéõàí, Ñ., Ìþëåíáåðã, Ì. (2002). Åðºº ãîëûí ýõ îð÷ìûí æèæèã õºõòíèé ç¿éëèéí áàÿëàã, áèîòîïîîð áàéðøèõ îíöëîã. Ìîíãîë áà õèë çàëãàà çàðèì íóòãèéí õºõòíèé ñóäàëãàà. Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí á¿òýýë. 24: 141-148.

Ñîêîëîâ, Â.Å., Îðëîâ. Â.Í. (1980). Îïðåäåëèòåëü ìëåêîïèòàþùèõ ÌÍÐ. Íàóêà. Ìîñêâà. 351 ñ.

Ñîêîëîâ, Â.Å., Äàíèëêèí, À.À., Äóëàìöýðýí. Ñ. (1982). Ñîâðåìåííîå ðàñïðîñòðàíåíèå è ÷èñëåííîñòü ëåñíûõ êîïûòíûõ â Ìîíãîëèè. Â êí: Çîîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ â ÌÍÐ. Ìîñêâà. 18: 37-56.

Ñîêîëîâ Â.Å., Øâåöîâ, Þ.Ã., Ëèòâèíîâ, Í.È. (1985). Ìåëêèå ìëåêîïèòàþùèå ëåñîâ ÌÍÐ (Insectivora, Chiroptera, Lagomorpha, Rodentia). Íàóêà. Ìîñêâà. 102 ñ.

143

Ñîêîëîâ Â.Å., Øåíáðîò, Ã.È. (1987). Íîâûé âèä åìóðàí÷èêà - Stylodipus sungorus sp.n (Rodentia, Dipodidae) èç Çàïàäíîé Ìîíãîëèè. Çîîëîãè÷åñêèé Æóðíàë 66(4): 579-587.

Ñîêîëîâ, Â.Å., Ëîáà÷åâ, Â.Ñ., Îðëîâ, Â.Í. (1996). Ìëåêîïèòàþùèå Ìîíãîëèè, Òóøêàí÷èê: Euchoreutinae, Cardiocraniinae, Dipodinae. Èçä. Íàóêà, Ìîñêâà. 271 ñ.

Ñîêîëîâ, Â.Å., Ëîáà÷åâ, Â.Ñ., Îðëîâ, Â.Í. (1998). Ìëåêîïèòàþùèå Ìîíãîëèè, Òóøêàí÷èêè: Dipodinae, Allactaginae. Èçä. Íàóêà, Ìîñêâà. 206 ñ.

Ñîñîðáóðàì, Õ. (1970). Õàíãàéí ãóðâàí àéìãèéí àãíóóðûí àìüòàä, ò¿¿íèé àøèãëàëò. Áèîëîãèéí Óõààíû Õ¿ðýýëýíãèéí Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë 5: 120-130.

Ñòðåëêîâ, Ï.Ï. (1983). Óñàòàÿ íî÷íèöà (Myotis mystacinus), è íî÷íèöà áðàíäòà (Myotis brandti) â ÑÑÑÐ è âçàèìîîòíîøåíèÿ ýòèõ âèäîâ. Çîîëîãè÷åñêèé Æóðíàë 62(2): 259-270.

Ñòðåëêîâ, Ï.Ï. (1986). Ãîáèéñêèé êîæàíîê (Eptesicus gobiensis Bobrinskoy, 1926) íîâûé âèä ðóêîêðûëûõ ôàóíû ïàëåàðêòèêè. Çîîëîãè÷åñêèé Æóðíàë 65(7): 1275-1279.

Ñ¿õáàò, Õ., Øàãäàðæàâ, Ä. (1990). Àí àãíóóð. Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí õýâëýëèéí ãàçàð. Óëààíáààòàð. 122 õ.

Òîãòîõáàÿð, Ä., Áóÿíöîã, Á., Ìºíõöîã, Á. (2000). Õ¿äðèéí òàðõàö. Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí á¿òýýë 22: 245-246.

Õîòîëõ¿¿, Í. (1976). Õýíòèéí áóëãàíû òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé. Åðºíõèé áà Ñîðèëûí Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí á¿òýýë 10: 106-124

Õîòîëõ¿¿, Í. (1980). Õýíòèéí áóëãàíû ïîïóëÿöèéí á¿òöèéí àñóóäàë. Åðºíõèé áà Ñîðèëûí Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí á¿òýýë 15: 122-127

Öàãààí, Ñ. (1980). Öàãààí çýýðèéí òàðõàö áàéðøèë, ñ¿ðãèéí á¿òýö, òîî íººöèéí áàéäàë. Åðºíõèé áà Ñîðèëûí Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí á¿òýýë 15; 128-139.

Öýâýãìýä, Ä., Öýíäæàâ, Ä. (2004). Ìîíãîë îðíû òóóëàéòàí. Æèíñò õàðãàíà õýâëýëèéí êîìïàíè, Óëààíáààòàð. 268 õ.

Öýãìèä, Ø. (1969). Ìîíãîë îðíû ôèçèê ãàçàðç¿é. Ìîíãîëûí ØÓÀ-èéí õýâëýëèéí ãàçàð, Óëààíáààòàð.

Öýíäæàâ, Ä., Á¿æèíõàíä, ×. (2000). Áàäàíãà õ¿äýðèéí îäîî áà èðýýä¿é (Moschus moschiferus L., 1758). Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí á¿òýýë 22: 91-94.

Öýíäæàâ, Ä. (2002). Ìîíãîë îðíû áàäàíãà õ¿äýð (Moschus moschiferus L., 1758). Æèíñò

õàðãàíà õýâëýëèéí êîìïàíè, Óëààíáààòàð. 262 õ.

144

Öýíäæàâ, Ä. (2005). Ãîëûí õàëèó (Lutra lutra L., 1758) øèíý íóòãààñ îëäîâ. Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí á¿òýýë 25: 333.

Öýðýíäàø, Ñ. (2005). ‘Õºäºº àæ àõóé áà Áàéãàëü õàìãààëàë’ ñýäýâòýé 2005 îíû îëîí óëñûí óóëçàëò õóðàë. Óëààíáààòàð.

Øàãäàðñ¿ðýí, Î. (1966). Ìîíãîë îðíû àãíóóðûí àìüòàä. Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí õýâëýëèéí ãàçàð. Óëààíáààòàð.

Øàãäàðñ¿ðýí, Î (ðåä)., Æèãæ, Ñ., Öýíäæàâ, Ä., Äóëàìöýðýí, Ñ., Áîëä, À., Ìºíõáàÿð, Õ., Äóëìàà, À., Ýðäýíýæàâ, Ã., ªëçèéõóòàã, Í., Ëèãàà, Ó., Ñàí÷èð, ×. (1987). ÁÍÌÀÓ-ûí óëààí íîì. Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí õýâëýëèéí ãàçàð. Óëààíáààòàð. 181 õ.

Øâåöîâ Þ.Ã., Äìèòðèåâ Ï.Ï., Äóëàìöýðýí, Ñ., Àâèðìýä, Ä. (1980). Ìëåêîïèòàþùèå Âîñòî÷íîãî Õàíãàÿ. À. È. ×åðåïàíîâ (ðåä) Â êí: Ôàóíà è Ýêîëîãèÿ ïîçâîíî÷íûõ Ñèáèðè. Íîâîñèáèðñê, 31-57.

Øåíáðîò, Ã.È. (1991). Ðåâèçèÿ ïîäâèäîâîé ñèñòåìàòèêè ïÿòèïàëûõ òóøêàí÷èêîâ ðîäà Allactaga ôàóíû ÑÑÑÐ. Òð. çîîë. èí-òà ÀÍ ÑÑÑÐ. Ò. 243. Ñ. 42-58

Øåíáðîò, Ã.È., Ñîêîëîâ, Â.Å., Ãåïòíåð, Â.Ã., Êîâàëüñêàÿ, Þ.Ã. (1995). Ìëåêîïèòàþùèå Ðîññèè è ñîïðåäåëüíûõ ðåãèîíîâ. Òóøêàí÷èêîîáðàçíûå. Ì.: Íàóêà. Ñ 1-573

Øèéðýâäàìáà, Ö., Øàãäàðñ¿ðýí, Î., Ýðäýíýæàâ, Ã., Àìãàëàí, Ë., Öýöýãìàà, Ö. (åð. ðåä.) (1997). Ìîíãîë óëñûí óëààí íîì. ADMON õýâëýëèéí ãàçàð. Óëààíáààòàð. 388 õ.

Amgalanbaatar, S. and Reading, R.P. (2000). Altai Argali. In: R.P. Reading and B. Miller (eds.) Endangered Animals: Confl icting Issues. Greenwood Press, Westport. Pp 5-9.

Amgalanbaatar, S., Reading, R.P., Lkhagvasuren, B. and Batsukh, N. (2002). Argali Sheep (Ovis ammon) Trophy Hunting in Mongolia. Pirineos 157: 129-150.

Baillie, J.E.M. and Groombridge, B. (Compilers and Editors) (1996). 1996 IUCN Red List of Threatened Animals. IUCN, Gland and Cambridge.

Batbold, J. (2002). The problems of management of marmots in Mongolia. In: K.B. Armaitage and V.Y. Rumiantsev (eds.) Holarctic marmots as a factor of biodiversity, proceedings of the third international conference on marmots. Cheboksary. pp. 68-75. (In English and Russian)

Batsaikhan, N., Mijiddorj, B., Boldbaatar, Sh. and Amgalan, Ts. (2004). Survey of Gobi bear (Ursus arctos gobiensis) in Great Gobi ‘A’ Strictly Protected Area in 2004. Mongolian Journal of Biological Sciences 2(1): 55-60. (In English with a Mongolian summary)

Campos-Arceiz, A., Takasuki, S. and Lkhagvasuren, B. (2004). Food overlap between Mongolian gazelles and livestock in Omnogobi, southern Mongolia. Ecological Research 19: 455-460.

145

Chotolchu, N. and Stubbe, M. (1971). Zur Säugetierfauna der Mongolei II, Årstnachweise von zwei Sorex-arten. Mitteilungen aus dem Zoologischen Museum in Berlin 47: 43-45. (In German)

Chotolchu, N., Stubbe, M. and Dawaa, N. (1980). Der Steinmarder Martes foina (Erxleben, 1777) in der Mongolei. Acta Theriologica 25: 105-114. (In German)

Chotolchu, N., Stubbe, M., Samiya, R. (1989). Verbreitung des Tigeriltis Vormela peregusna (Güldenstädt, 1770) in Eurasian und sein Status in der Mongolischen Volksrepublik. Populationsökologie marderartiger Säugetiere, Wiss. Beitr. Univ. Halle 1989/37 (P39): 585-596. (In German)

Corbet, G.B. (1978). The mammals of the palaearctic region: a taxonomic review. British Museum (Natural History) and Cornell University Press, London and Ithaca. 314 pp.

Corbet, G.B. and Ovenden, D. (1982). Mammals of Britain and Europe (Collins handguide). HarperCollins, London.

Dawaa, N., Stubbe, M. and Suchbat, Ch. (1982). Die Populationsdichte des Rotfuchses Vulpes vulpes (L., 1758) in verschiedenen Vegetationszonen der Mongolischen Volksrepublik. Beitr. Jagd- u. Wildforsch 12: 81-90. (In German)

Dawaa, N., Stubbe, M. and Stubbe, A. (2005). Beiträge zur ökologie und Verbreitung der Steppenwühlmaus Microtus brandti Radde, 1861 in der Mongolei. Erforschung Biologischer Ressourcen der Mongolei (Halle/Saale) 9: 393-412. (In German)

Ducroz, J.F., Stubbe, M., Saveljev, A.P., Russel, F., Samjaa, R., Stubbe, A., Ulevičuzs, A. and Durka, W. (2003). Phylogeography of the Eurasian beaver Castor fi ber using mitochondrial DNA sequences. Abstracts of the third international beaver symposium, Netherlands 2003, Arnhem 13-15 October 2003. Arnhem. 17 pp.

Duncan, P. (1992). Zebras, asses and horses: an action plan for the conservation of wild equids. IUCN, Gland and Cambridge.

Durka, W., Babik, W., Ducroz, J.F., Heidecke, D., Rosell, F., Samjaa, R., Saveljev, A.P., Stubbe, A., Ulevičius, A. and Stubbe, M. (2005). Mitochondrial Phylogeography of the Eurasian beaver (Castor fi ber l.). Molecular Ecology 14: 3843-3856.

Fedosenko, A.K. and Blank, D.A. (2001). Capra sibirica. Mammalian Species 675: 1-13.

Fedosenko, A.K and Blank, D.A. (2005). Ovis ammon. Mammalian Species 773; 1-15.

Feh, C., Shah, N., Rowen, M., Reading, R.P. and Goyal, S.P. (2002). Status and action plan for the Asiatic wild ass (Equus hemionus). In: P. Moehlman (ed.) Equids, zebras, asses and horses. IUCN, Gland and Cambridge. pp. 62-70.

146

Galbreath, G.J., Groves, C.P. and Waits, L.P. (submitted). Genetic and morphological distinctness of Ursus arctos isabellinus Horsfi eld and the frost bear U. pruinosus Blyth. Submitted to Molecular Ecology.

Geist, V. (1998). Deer of the world: their evolution, behaviour, and ecology. Stackpole Books, Mechanicsburg, PA. 415 pp.

Görner, M. and Hackethal, H. (1988). Saugetiere Europas, Beobachten und Bestimmen. Neumann Verlag Leipzig, Radebeul. (In German).

Green, M.J.B. (1987). Some ecological aspects of a Himalayan population of musk deer. In: C.M. Wemmer (ed.) The biology and management of cervidae. Smithsonian Institution, Washington DC. pp. 307-319.

Grubov, V.I. (1982). Key to the vascular plants of Mongolia (with an atlas). Nauka Press, Leningrad. 443 pp.

Han J., Quan J., Han J. and Men, Z. (2002). Genetic differentiation between Camelus bactrianus ferus and C. b. bactrianus: inferred from mitochondrial DNA RFLPs. In: R.P. Reading, D. Enkhbileg and T. Galbaatar (eds.) Ecology and conservation of wild Bactrian camels (Camelus bactrianus ferus). Mongolian Conservation Coalition and ADMON Printing, Ulaanbaatar. pp. 65-72.

Hare, J. (2006). Counting camels, consulting stones. Geographical Magazine March: 40-43.

Homes, V. (ed.) (2004). No licence to kill: The population and harvest of musk deer and trade in musk in the Russian Federation and Mongolia. TRAFFIC Report, Europe.

Hou, L., Xue, S., Ma, L. and Wang, X. (1995). New records of mammals in China: Alticola barakshin. Acta Theriologica Sinica 15: 105. (In Chinese)

Hundertmark, K.J., Shields, G.F., Bowyer, R.T. and Schwartz, C.C. (2002). Genetic relationships deduced from cytochrome-b sequences among moose. Alces 38: 113-122.

IUCN (1994). Guidelines for protected area management categories. IUCN, Gland and Cambridge.

IUCN (2001). IUCN Red List Categories and Criteria: version 3.1. IUCN Species Survival Commission. IUCN, Gland and Cambridge. ii + 30 pp.

IUCN (2003). Guidelines for application of IUCN Red List Criteria at regional levels version: 3.0. IUCN Species Survival Commission. IUCN, Gland and Cambridge. ii + 26 pp.

IUCN (2004). 2004 IUCN Red List of threatened species. Available online at http://www.iucnredlist.org. Accessed 25 March, 2006.

IUCN-Global Mammal Assessment (in prep.). The global mammal assessment. IUCN Species Survival Commission. IUCN, Gland and Cambridge.

147

Kaczensky, P., Sheehy, D., Johnson, D., Walzer, C. and Sheehy, C. (in prep). Impacts of well rehabilitation and human intrusion on khulan (wild ass) and other threatened species in the Gobi Desert. Final report for the World Bank.

Kauhala, K. and Saeki, M. (2004). Nyctereutes procyonoides. In: C. Sillero-Zubiri, M. Hoffmann and D. Macdonald (eds.) Canids: foxes, wolves, jackals and dogs. IUCN/SSC Canid Specialist Group. IUCN, Gland and Cambridge. pp. 136-142.

King, S.R.B. and Gurnell, J. (2005). Habitat use and spatial dynamics of takhi introduced to Hustai National Park, Mongolia. Biological Conservation 124: 277-290.

Lamoreux, J., Akcakaya, H.R., Bennun, L., Collar, N.J., Boitani, L., Brackett, D., Brautigam, A., Brooks, T.M., da Fonseca, G.A.B., Mittermeier, R.A., Rylands, A.B., Gardenfors, U., Hilton-Taylor, C., Mace, G., Stein, B.A. and Stuart, S. (2003). Value of the IUCN Red List. Trends in Ecology and Evolution 18(5): 214-215.

Liao, Y. and Tan, B. (1988). A preliminary study on the geographical distribution of snow leopards in China. In: H. Freeman (ed.) Proceedings of the fi fth international snow leopard symposium. International Snow Leopard Trust and Wildlife Institute of India, Conway.

Lkhagvasuren, B. and Milner-Gulland, E.J. (1997). The status and management of the Mongolian gazelle Procapra gutturosa population. Oryx 31 (2): 127-134.

Lkhagvasuren, B., Dulamtseren, S., Amgalan, L., Mallon, D., Schaller, G., Reading, R.P and Mix, H. (1999). Status and conservation of antelopes in Mongolia. Proceedings of the Institute of Biology of the Mongolian Academy of Sciences 1: 96-107.

Lkhagvasuren, B., Dulamtseren, S. and Amgalan, L. (2001). Mongolia. In: D.P. Mallon and S.C. Kingswood (eds.) Antelopes. Part 4: North Africa, the Middle East and Asia. Global Survey and Regional Action Plans. IUCN/SSC Antelope Specialist Group. IUCN, Gland and Cambridge. pp. 159-167.

Lkhagvasuren, D and Samiya, R. (2004). On the issue of distribution and geographical variation of the Grey-Side Vole (Clethrionomys rufocanus Sund., 1846-1847). In: Ecosystem research in the arid environments of Central Asia. Result, challenges and perspectives. International Conference. Ulaanbaatar.

Macdonald, D.W. and Barrett, P. (1993). Mammals of Britian and Europe (Collins fi eld guide). HarperCollins, London.

Macdonald, D. (ed.) (2004). The new encyclopedia of mammals. Oxford University Press, Oxford. 930 pp.

Macdonald, D.W. and Reynolds, J.C. (2004). Vulpes vulpes. In: C. Sillero-Zubiri, M. Hoffmann and D. Macdonald (eds.) Canids: foxes, wolves, jackals and dogs. IUCN/SSC Canid Specialist Group. IUCN, Gland and Cambridge. pp. 129-136.

148

Mace, G.M. (1994). Classifying threatened species: Means and ends. Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Part B 344: 91-97.

Mallon, D.P. (1985). The mammals of the Mongolian People’s Republic. Mammal Review 15(2): 71-102.

Mallon, D.P., Dulamtseren, S., Bold, A., Reading, R.P. and Amgalanbaatar, S. (1997). Mongolia. In: D.M. Shackleton (ed.) Wild sheep and goats and their relatives: Status survey and conservation action plan for Caprinae. IUCN/SSC Caprinae Specialist Group. IUCN, Gland and Cambridge. pp. 193-201.

Mallon, D.P. and Kingswood, S.C. (2001). Regional action plan for antelope conservation. In: D.P. Mallon and S.C. Kingswood (eds.) Antelopes. Part 4: North Africa, the Middle East and Asia. Global Survey and Regional Action Plans. IUCN/SSC Antelope Specialist Group. IUCN, Gland and Cambridge. pp. 231-243.

McCarthy, T.M. (1999). Status and management of the Gobi bear in Mongolia. In: C. Servheen, H. Herrero and B. Peyton (compilers) Bears: status survey and conservation action plan. IUCN/SSC Bear and Polar Bear Specialist Groups. IUCN, Gland and Cambridge. pp. 131-136.

McCarthy, T.M. (2000). Ecology and conservation of snow leopards, Gobi brown bears and wild Bactrian camels in Mongolia. Ph.D. Dissertation, University of Massachusetts, Amherst. 133 pp.

McCarthy, T.M. and Chapron, G. (2003). Snow leopard survival strategy. International Snow Leopard Trust and Snow Leopard Network, Seattle.

Mech, L.D. and Boitani, L. (2004). Canis lupus. In: C. Sillero-Zubiri, M. Hoffmann and D. Macdonald (eds.) Canids: Foxes, wolves, jackals and dogs. IUCN/SSC Canid Specialist Group. IUCN, Gland and Cambridge. pp. 124-129.

Milner-Gulland, E.J. and Lkhagvasuren, B. (1998). Population dynamics of the Mongolian gazelle Procapra gutturosa: A historical analysis. Journal of Applied Ecology 35: 240-251.

Ministry of Nature and Environment (MNE) (2005). Manual for foreign hunters and fi shers. Annex 4 to Government Resolution No. 264/2001. MNE, State Inspection Agency and German Technical Co-operation (GTZ), Ulaanbaatar. (In English and Mongolian)

Mix, H., Reading, R.P., Blumer, E.S. and Lkhagvasuren, B. (2002). Status and distribution of wild Bactrian camels in Mongolia. In: R.P. Reading, D. Enkhbileg and T. Galbaatar (eds.) Ecology and conservation of wild Bactrian camels (Camelus bactrianus ferus). Mongolian Conservation Coalition and ADMON Printing, Ulaanbaatar. pp. 39-48.

Newman, T.J., Baker, P.J. and Harris, S. (2002). Nutritional condition and survival of red foxes with sarcoptic mange. Canadian Journal of Zoology 80(1): 154-161.

149

Nowak, R.M. (1991). Walker’s mammals of the world. Fifth edition. Johns Hopkins University Press, London. 1630 pp.

Oakenfull, E.A., Lim, H.N. and Ryder, O.A. (2000). A survey of equid mitochondrial DNA: implications for the evolution, genetic diversity and conservation of Equus. Conservation Genetics 1: 341-255.

Ognev, S.I. (1948). Rodents, the mammals of U.S.S.R. and adjacent countries. Volume 6: The mammals of Eastern Europe and Northern Asia. Nauka Press, Moscow and Leningrad. 559 pp.

Olson, K.A., Fuller, T.K., Schaller, G.B., Odonkhuu, D. and Murray, M.G. (2005). Estimating the population density of Mongolian gazelles Procapra gutturosa by driving long-distance transects. Oryx 39: 164-169.

Paklina, N. and Pozdnyakova, M.K. (1989). Why the Przewalski horses of Mongolia died out. Przewalski Horse 24: 30-34.

Pratt, D.G., Macmillan, D.C. and Gordon, I.J. (2004). Local community attitudes to wildlife utilization in the changing economic and social context of Mongolia. Biodiversity and Conservation 13: 591-613.

Reading, R.P., Amgalanbaatar, S., Mix, H. and Lkhagvasuren, B. (1997). Argali Ovis ammon surveys in Mongolia’s South Gobi. Oryx 31: 285-294.

Reading, R.P., Mix, H., Lkhagvasuren, B. and Blumer, E. (1999). The status of wild Bactrian camels and other large ungulates in south-western Mongolia. Oryx 33(3): 247-255.

Reading, R.P. (2000). Excerpts from a fi eld biologists journal: Argali sheep research in Mongolia. Zoo Review Summer 2000: 10-13.

Reading, R.P., Mix, H., Lhagvasuren, B., Feh, C., Kane, D.P., Dulamtseren, S. and Enkhbold, S. (2001). Status and distribution of khulan (Equus hemionus) in Mongolia. Journal of the Zoological Society of London 254: 381-389.

Reading, R.P., Amgalanbaatar, S., Kenny, D., Onon, Yo., Namshir, Z. and DeNicola, A. (2003). Argali ecology in Ikh Nartiin Chuluu Nature Reserve: Preliminary fi ndings. Mongolian Journal of Biological Sciences 1(2): 3-14. (In English with a Mongolian summary)

Reading, R.P., Amgalanbaatar, S., Wingard, G.J., Kenny, D. and DeNicola, A. (2005). Ecology of argali in Ikh Nartiin Chuluu Nature Reserve, Dornogobi Aimag. Erforschung Biologischer Ressourcen der Mongolei (Halle/Saale) (Exploration into the Biological Resources of Mongolia) 9: 77-89.

Reading, R.P., Kenny, D., Wingard, G., Mandakh, B. and Steinhauer-Burkart, B. (2006). Ikh Nart Nature Reserve. Nature - Guide No. 4, Mongolia. ECO Nature Edition, Ulaanbaatar. 64 pp.

150

Roberts, N., Walzer, C., Ruegg, S.R., Kaczensky, P., Ganbataar, O. and Stauffer, C. (2005). Pathological investigations of reintroduced Przewalski’s horses (Equus caballus przewalskii) in Mongolia. Journal of Zoo and Wildlife Medicine 36(2): 273-285.

Ryder, O., Epel, N.C. and Benirschke, K. (1978). Chromosome banding studies of Equidae. Cytogenetics and Cell Genetics 20: 323-350.

Ryder, O. (1994). Genetic studies of Przewalski’s horses and their impact on conservation. In: L. Boyd and D.A. Houpt (eds.) Przewalski’s horse: The history and biology of an endangered species. State University of New York Press, Albany, New York. pp. 75-92.

Samiya, R., Dawaa, N., Stubbe, M., Stubbe, A., Haideke, D., Sumiya, D. and Munkhtogtokh, O. (1993). New geographic records of mammals in western Mongolia. Proceedings and abstracts from a conference entitled ‘Natural and Biological Resources of Western Mongolia and its Adjacent Countries’. Orchlon Publishing, Ulaanbaatar. Pp. 104-105.

Samjaa, R., Sumjaa, D., Batsajchan, N., Tseveenmyadag, N. and Tumursukh, J. (1998). Verbreitüng und Oekologie des Fischotters (Lutra lutra L., 1758) in der Nord und Ostmongolei. Beitraege zür Jagd und Wildforschung, Bd 23. S. 231-238. (in German)

Schaller, G.B., Tulgat, R. and Narantsatsralt, B. (1993). Observations of the Gobi brown bear in Mongolia. In: Bears of Russia and adjacent countries - state of populations. Proceedings of the 6th Conference of Specialists Studying Bears, 6-11 September. Tver. vol. 2, pp. 110-125.

Schaller, G.B. and Lkhagvasuren, B. (1998). A disease outbreak in Mongolian gazelles. Gnusletter 17: 18.

Scharf, K., Enkhbold, S. and Burnee, M. (2003). Hunting in Mongolia. Unpublished report, Eastern Steppe Biodiversity Project, Wildlife Conservation Society, New York.

Schober, W. and Grimmberger, E. (1998). Die Fledermäuse Europas. Kosmos Naturführer Verlags-GmbH and Co., Stuttgart. (In German)

Shackleton, D.M. (ed.) (1997). Wild sheep and goats and their relatives: Status survey and conservation action plan for Caprinae. IUCN/SSC Caprinae Specialist Group. IUCN, Gland and Cambridge.

Shagdarsuren, O. and Stubbe, M. (1974). Zur säugetierfauna der Mongolei IV. Der Ussurische elch - Alces alces cameloides (Milne-Edwards, 1867) - in der Mongolei. Archiv für Naturschutz und Landschaftsforschung 14: 147-150. (In German)

Shenbrot G.I. (1991). Geographical variation of the three-toed brush-footed jerboa, Dipus sagitta (Rodentia, Dipodidae) and subspecifi c differentiation in eastern Kazakhstan, Tuva and Mongolia. Zoologicheskii Zhurnal (U.S.S.R) 70(7): 91-97. (In Russian with an English summary)

151

Sokolov, V.E. and Orlov, V.N. (1992). A new species of modern bear - Ursus gobiensis sp. n. - mazalai or Gobi bear. Proceedings of the second international symposium ‘Erforschung Biologischer Ressourcen der Mongolei’. Martin-Luther University, Halle/Saale. pp. 132-133.

Sokolov, V.E. and Lushchekina, A.A. (1997). Procapra gutturosa. Mammalian Species 571: 1-5.

Spitzenberger, F., Strelkov, P.P., Winkler, H. and Haring, E. (2006). A preliminary revision of the genus Plecotus (Chiroptera, Vespertilionidae) based on genetic and morphological results. Zoologica Scripta 35: 187-230.

Stubbe, M. (1965). Jagd, Jagdgesetz und Wild in der Mongolischen Volksrepublik. Beiträge zur Jagd-und Wildforschung 4: 163-178. (In German)

Stubbe, M. and Chotolchu, N. (1968). Zur säugetierfauna der Mongolei. Mitteilungen aus dem Zoologischen Museum in Berlin 44: 5-121. (In German)

Stubbe, M. and Chotolchu, N. (1971). Zur säugetierfauna der Mongolei III. Taiga-pfeifhase, Ochotona alpina hyperborea (Pallas, 1811), aus dem Chentej. Mitteilungen aus dem Zoologischen Museum in Berlin 47: 349-356. (In German)

Stubbe, M. and Dawaa, N. (1982). Akklimatisation des Zentralasiatischen Bibers – Castor fi ber birulai Serebrennikov, 1929 - in der Westmongolei. Erforschung Biologischer Ressourcen der Mongolischen Volksrepublik (Halle/Saale) 2: 3-92. (In German)

Stubbe, M., Dawaa, N. and Dorž, S. (1986a). Der Baumschläfer - Dryomys nitedula Pallas, 1778 – in der Mongolei (The forest dormouse - Dryomys nitedula Pallas, 1778 - in Mongolia). Erforschung Biologischer Ressourcen der Mongolei (Halle/Saale) 5: 17-25. (In German)

Stubbe, M. and Dawaa, N. (1986b). Die autochthone Zentralasiatische Biberpopulation (Mammalia, Rodentia, Castoridae). Zool. Abh. Mus. Tierk. Dresden 41: 93-103. (In German)

Stubbe, M., Chotolchu, N. and Dawaa, N. (1989). Der Fischotter Lutra lutra (L., 1758) in der Mongolischen Volksrepublik. Populationsökologie marderartiger Säugetiere, Wiss. Beitr. Univ. Halle 1989/37 (P39): 71-76. (In German)

Stubbe, M., Dawaa, N. and Heidecke, D. (1991). The autochthonous Central Asiatic beaver population in the Dzungarian Gobi. In: J.A. McNeely, and V.M. Nerenov (eds.) Mammals in the Palaearctic desert: Status and trends in the Sahara-Gobian region. Moscow: 258-268.

Stubbe, M., Stubbe, A., Ebersbach, H., Samjaa, R. and Doržraa, O. (1998). Die Dachse (Melinae/Mustelidae) der Mongolei. Beiträge zur Jagd-und Wildforschung 23: 257-262. (In German)

152

Stubbe, M., Dawaa, N., Samjaa, R., Stubbe, A., Saveljev, A.P., Heidecke, D., Sumjaa, D., Ansorge, H., Shar, S. and Ducroz, J.F. (2005a). Beaver research in the Uvs Nuur region. Erforschung Biologischer Ressourcen der Mongolei (Halle/Saale) 9: 101-106. (In German)

Stubbe, A., Stubbe, M., Batsajchan, N., Samjaa, R. and Doržderem, S. (2005b). First results of wild ass research in the South Gobi aimag Mongolia in 2003 and 2004. Erforschung Biologischer Ressourcen der Mongolei (Halle/Saale) 9: 107-120. (In German)

Takahaiko, Y., Ito, N.M., Lkhagvasuren, B., Enkhbileg, D., Takatsuki, S., Tsunekawa, A. and Jiang, Z. (2005). Preliminary evidence of a barrier effect of a railroad on the migration of Mongolian gazelles. Conservation Biology 19(3): 945-948.

Tinnin, D.S., Dunnum, J.L., Salazar-Bravo, J., Batsaikhan, N., Burt, M.S., Gardner, S.L. and Yates, T.L. (2002). Contributions to the mammalogy of Mongolia, with a checklist of species for the country. Special Publications of the Museum of Southwestern Biology, University of New Mexico 6: 1-38.

Trommerhausen-Smith, A., Ryder, O. and Suzuki, Y. (1979). Bloodtyping studies of twelve Przewalski’s horses. International Zoo Yearbook 19: 224-227.

Tsagaan, S. (1975). Distribution of otters (Lutra lutra l.) in Mongolia. Studia Museologica 2: 95-107.

Tsagaan, S. (1977). Biological study of otters in Mongolia. Studia Museologica 9: 73-89.

Tserenbataa, T. (2003). A genetic study on populations of argali sheep (Ovis ammon) in Mongolia: Implications for conservation. M.Sc. Thesis, Department of Biology, University of Denver, Denver.

Tserenbataa, T., Ramey II, R.R., Ryder, O.A., Quinn, T.W. and Reading, R.P. (2004). A genetic comparison of populations of argali sheep (Ovis ammon) in Mongolia using the ND5 gene of mtDNA: Implications for conservation. Molecular Ecology 13: 1333-1339.

UNEP-WCMC (2006). UNEP-WCMC species database: CITES-listed species. Available online at http://www.cites.org/. Accessed 25 March 2006.

Walzer, C. and Kaczensky, P. (2005). Wild camel training and collaring mission for the Great Gobi A Strictly Protected Area in Mongolia. Report to the United Nations Development Programme (UNDP), Ulaanbaatar.

Wang, Z., Wang, X. and Bu, H. (2002). Status of wild Bactrian camels in China. In: R.P. Reading, D. Enkhbileg and T. Galbaatar (eds.) Ecology and conservation of wild Bactrian camels (Camelus bactrainus ferus). Mongolian Conservation Coalition and ADMON Printing, Ulaanbaatar. pp. 25-38.

Wemmer, C. (1998). Deer status survey and conservation action plans. IUCN/SSC Deer Specialist Group. IUCN, Gland and Cambridge. pp. 72-77.

153

Wilson, D.E. and Reeder, D.M. (eds.) (1993). Mammal species of the world. A taxonomic and geographic reference. Second edition. Smithsonian Institution Press, Washington, DC. 1206 pp. Available online at http://nmnhgoph.si.edu/msw/. Accessed 25 March 2006.

Wingard, G. (2005). Seasonal food habits of argali and dietary overlap with domestic livestock in Mongolia. M.Sc. Thesis, University of Montana, Missoula.

Wingard J.R. and Zahler, P. (2006). Silent Steppe: The Illegal Wildlife Trade Crisis in Mongolia. Mongolia Discussion Papers, East Asia and Pacifi c Environment and Social Development Department. Washington D.C.: World Bank.

WWF (2004). Workshop on Illegal Trade of Wildlife and its Monitoring, Bayan-Ulgii Aimag December 12-13, 2004. WWF Mongolia Programme Offi ce, State Specialized Inspection Agency, Mongolian Central Customs Authority, and Mongolian CITES Commission.

Zahler, P., Lkhagvasuren, B., Reading, R.P., Wingard, G.J., Amgalanbaatar, S., Gombobaatar, S., Barton, N. and Onon, Yo. (2004). Illegal and unsustainable wildlife hunting and trade in Mongolia. Mongolian Journal of Biological Sciences 2(1): 23-31. (In English with a Mongolian summary)

Zevegmid, D. and Dawaa, N. (1973). Large rare mammals and conservation in the Mongolian People’s Republic. Archiv für Naturschutz und Landschaftsforschung 13 (2): 87-106. (In German)

154

ÕÀÂÑÐÀËÒ

Õàâñðàëò I. ÄÁÕÕ-íû Óñòàæ áàéãàà, Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ýìçýã ç¿éëèéí õîâîðäëûí çýðýãëýëèéã ¿íýëýõýä àøèãëàäàã À-Å õ¿ðòëýõ øàëãóóðûí òîâ÷ òàéëáàð (IUCN, 2001-ûí òîâ÷ òàéëáàð).

A-B-ãèéí àëü ÷ øàëãóóðûã àøèãëàõ Óñòàæ áàéãàà Óñòàæ áîëçîøã¿é ÝìçýãA. Ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí áóóðàëò. 10 æèë ýñâýë 3 ¿åýýñ äýýø õóãàöààíä àæèãëàëòààð áóóðàõ õàíäëàãàòàé

A1 ≥ 90 õóâü ≥ 70 õóâü ≥ 50 õóâüA2, A3, A4 ≥ 80 õóâü ≥ 50 õóâü ≥ 30 õóâü

Al. Ïîïóëÿöèéí áóóðàëòûí øàëòãààíóóäûã óðüä íü ñóäàëæ ¿íýëãýý, ä¿ãíýëò ºãñºí áóþó ýðãýëçñýí ä¿ãíýëò¿¿äèéã äîîð ºãºãäñºí æàãñààëòóóä äýýð òóëãóóðëàí ïîïóëÿöèéí äîðîéòîëûí øàëòãààíóóäûã áóöààä õóó÷èíäàà îðîõ ìàãàäëàë íü áàòòàé áóþó òîäîðõîé ýñýõèéã òîãòîîõ

(a) øóóä àæèãëàëò(b) òóõàéí òàêñîíä íèéöñýí ýëáýãøëèéí èíäåêñ(c) ýçëýí àìüäðàõ òàëáàé áîëîí îðøèõ íóòãèéí õýìæýý,

àìüäðàõ îð÷íû òààëàìæòàé áàéäàë(d) àøèãëàëòûí ºíººãèéí áîëîí áîëîìæèò ò¿âøèí(e) íóòàãøóóëñàí ç¿éë, ýðëèéçæèë, ýìãýã ¿¿ñãýã÷, áîõèðäëóóä, ºðñºëäºã÷¿¿ä áà

ïàðàçèòóóäûí íºëººí¿¿ä.A2. Ïîïóëÿöèéí áóóðàëòûí øàëòãààíóóäûã óðüä íü ñóäàëñàí, ¿íýëñýí, ä¿ãíýñýí áîëîí ýðãýëçñýí ä¿ãíýëò¿¿äèéã À1-èéí (a)-

(e) õîîðîíä ºãºãäñºí ¿íýëãýýí¿¿ä äýýð òóëãóóðëàí áóóðàëòûí ÿâö çîãñîîã¿é, áóóðàëòûí øàëòãààí òîäîðõîé áóñ áóþó ìàãàäã¿é áóöààä àíõíû áàéäàëäàà ýðãýí îðîõ áîëîìæòîéã òîãòîîõ

A3. À1-èéí (b)-(e) õ¿ðòýëõ øàëãóóð èðýýä¿éä ïîïóëÿöè íü òîäîðõîé áóóðàõ ýñâýë ìàãàäëàëòàé òóëãàðâàë (õàìãèéí èõ íü 100 æèë)A4. ªíãºðñºí ¿å áóþó èðýýä¿éäýý (õàìãèéí èõ íü 100 æèë) ïîïóëÿöèéí äîðîéòëûí øàëòãààíóóäûã ñóäàëæ, ¿íýëãýý, ä¿ãíýëò

ºãñºí, òîîöîîëîí áîëîâñðóóëñàí áóþó ýðãýëçýý òºð¿¿ëñýí ä¿ãíýëò¿¿äèéã À1-èéí (a)-(e) õ¿ðòëýõ øàëãóóðóóä äýýð òóëãóóðëàí ïîïóëÿöèéí áóóðàëòûí øàëòãààí íü òîäîðõîéã¿é, îéëãîìæòîé áóñ áóþó áóöààä õóó÷èí áàéäàëäàà ýðãýí îðîõ áîëîìæòîéã òîãòîîõ

B. B1 áîëîí B2-ûí Ãàçàðç¿éí òàðõàëòûí õèëèéí õýëáýð, õýìæýýB1. Òàðõàö íóòãèéí õýìæýý < 100 êì2 < 5,000 êì2 < 20,000 êì2

B2. Ýçëýí àìüäðàõ òàëáàé < 10 êì2 < 500 êì2 < 2,000 êì2

Äàðààãèéí 3-èéí 2 íü(a) Õýä õýäýí òàñàðõàéòñàí ýñâýë

òàñàðõàéòñàí ãàéçàð íóòãèéí òîî = 1 ≤ 5 ≤ 10

(b) Òîî òîëãîéí áàéíãà áóóðàõ õàíäëàãà íü: (i) òàðõàö íóòãèéí õýìæýý; (ii) ýçëýí àìüäðàõ òàëáàé; (iii) àìüäðàõ îð÷íû òààëàìæòàé áàéäàë, òàëáàé áîëîí õýìæýý; (iv) áàéðøèë ýñâýë ñàëáàð ïîïóëÿöèéí òîî; (v) ¿ðæëèéí íàñíû áîäãàëèóäûí òîî

(c) Ýðñ õýëáýëçýë íü: (i) òàðõàö íóòãèéí õýìæýý; (ii) ýçëýí àìüäðàõ òàëáàé; (iii) áàéðøèë ýñâýë ñàëáàð ïîïóëÿöèéí òîî; (iv) ¿ðæëèéí íàñíû áîäãàëèóäûí òîî

C. Æèæèã ïîïóëÿöèéí õýìæýý áîëîí áóóðàëò¯ðæëèéí íàñíû áîäãàëèóäûí òîî < 250 < 2,500 < 10,000äàðààãèéí C1 ýñâýë C2:C1. Òîî òîëãîéí ¿ðãýëæëýí áóóðàõ

õàíäëàãûí ¿íýëãýý íü: 1 ¿å ýñâýë 3 æèëä 25 õóâü 2 ¿å ýñâýë 5 æèëä 20 õóâü 3 ¿å ýñâýë 10 æèëä 10 õóâü

Õàìãèéí èõ íü 100 æèëC2. Òîî òîëãîéí ¿ðãýëæëýí áóóðàõ õàíäëàãà áîëîí (a) ýñâýë (b):a (i) á¿õ ñàëáàð ïîïóëÿöèóäûí áèå

ã¿éöñýí áîäãàëèóä: < 50 < 250 < 1,000

a (ii) íýã ñàëáàð ïîïóëÿöèä áàéãàà áîäãàëèóäûí õóâü 90 õóâü 95 õóâü 100 õóâü

(b) ¯ðæëèéí íàñíû áîäãàëèóäûí ýðñ õýëáýëçýë¿¿äD. Ìàø áàãà áóþó õÿçãààðëàãäìàë ïîïóëÿöèÀëü íýãèéã íü:(1) ¯ðæëèéí íàñíû áîäãàëûí òîî < 50 < 250 < 1,000

Ýñâýë

(2) Ýçëýí àìüäðàõ òàëáàé Ýçëýí àìüäðàõ òàëáàé < 20 êì2 ýñâýë áàéðøèë íóòàã ≤ 5

E. Òîîíû àíàëèç

Áàéãàëüä óñòàõ ìàãàäëàëûí èëýðõèéëýë: 3 ¿å (õàìãèéí èõ íü 100 æèë) ýñâýë 10 æèëä ≥ 50 õóâü

5 ¿å (õàìãèéí èõ íü 100 æèë) ýñâýë 20 æèëä ≥ 20

õóâü 100 æèëä ≥ 10 õóâü

155

Õàâñðàëò II. Æàãñààëò 1: Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ñåìèíàðûí ¿åýð ¿íýëýãäñýí Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòíû ç¿éë¿¿ä.

Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû óëààí äàíñ áîëîí ò¿¿íèéã äàãàëäàí ãàðñàí áè÷èã áàðèìòàíä Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí ñåìèíàðûí ¿åä áàòëàí ãàðãàñàí ç¿éë¿¿äèéã îðóóëñàí. Ýäãýýð ç¿éë¿¿ä íü 2005 îíû áàéäëààð Ìîíãîë îðîíä òîõèîëäîæ áàéãàà ç¿éë¿¿ä þì. Õóðëûí äàðààãààð òàðõàö íóòàã íü òýëñýí áàéõ áîëîìæòîé áîëîí Ìîíãîë óëñûí õèëä îéð òàðõäàã ç¿éë¿¿äèéã Æàãñààëò 1-ä íýìæ îðóóëàí (+) òýìäýãýýð òýìäýãëýñýí áºãººä õóðëûí ¿åýð ¿íýëãýý õèéãäýýã¿é áîëíî. * - Äóëàìöýðýí, 2003.

a) Ìýðýã÷òýí

Øèíæëýõ óõààíû íýðøèë Ò¿ãýýìýë íýð Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý Îëîí óëñûí ¿íýëãýý

Sciuridae

Marmota baibacinaKastschenko, 1899

Àëòàéí òàðâàãà Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Marmota sibirica(Radde, 1862)

Ìîíãîë òàðâàãà Óñòàæ áîëçîøã¿é, A2ad Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Pteromys volans(Linnaeus, 1758)

Õºõâºð îëáè Ìýäýýëýë äóòìàã Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é

Sciurus vulgaris Linnaeus, 1758

Áàðààí õýðýì Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é

Spermophilus alashanicusBüchner, 1888

Ãîçîîðîé çóðàì Óñòàæ áîëçîøã¿é, A3c Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Spermophilus dauricusBrandt, 1843

Äàãóóð çóðàì Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Spermophilus erythrogenysBrandt, 1841

Áîçëîã çóðàì Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Spermophilus undulatus(Pallas, 1778)

Óðò ñ¿¿ëò çóðàì,ñ¿¿ëýðõýã çóðàì*

Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Tamias sibiricus(Laxmann, 1769)

Çàìáà æèðõ Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Gliridae

Dryomys nitedula(Pallas, 1778)

Îéí óíòààõàé Ìýäýýëýë äóòìàã Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é

Castoridae

Castor fi ber Linnaeus, 1758

Àçèéí ìèíæ Óñòàæ áîëçîøã¿é, B1ab(iii)

Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é

Dipodidae

Allactaga balikunica Hsia and Fang, 1964

ªìíºãîâèéí àëàãäààãà Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Allactaga bullataAllen, 1925

Ãîâèéí àëàãäààãà Ìýäýýëýë äóòìàã Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é

156


Allactaga elater (Lichtenstein, 1828)

Äàâæàà àëàãäààãà Óñòàæ áîëçîøã¿é, B1ab(iii)

Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Allactaga sibirica (Forster, 1778)

Ñèáèðü àëàãäààãà,øèâýð àëàãäààãà*


Cardiocranius paradoxus Satunin, 1903

Òàâàí õóðóóò àòèãäààõàé,òàâðóó àòèãäààõàé*

Ìýäýýëýë äóòìàã Ýìçýã, A1c

Dipus sagitta (Pallas, 1773)

Ýëñ÷ ñàâàãäààõàé Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Euchoreutes nasoSclater, 1891

Ñîîòîí àëàãäààõàé,ñîîòîí àëàãäàé*

Ýìçýã, A3c Óñòàæ áîëçîøã¿é, A1c

Pygeretmus pumilio (Kerr, 1792)

Çýãýë àëàãäààãàíöàð Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Salpingotus crassicaudaVinogradov, 1924

ªºõºí ñ¿¿ëò àòèãäààõàé,ººõëºã òàæèãäààõàé*

Ìýäýýëýë äóòìàã Ýìçýã, A1c

Salpingotus kozloviVinogradov, 1922

Êîçëîâûí àòèãäààõàé,ýëñíèé òàæèãäààõàé*

Ìýäýýëýë äóòìàã Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é

Stylodipus andrewsiAllen, 1925

Ìîíãîë äààõàé,ìîíãîëæèí äààõàé*


Stylodipus sungorus Sokolov and Shenbrot, 1987

Ç¿¿íãàð äààõàé Óñòàæ áîëçîøã¿é, A3c Óñòàæ áîëçîøã¿é, A3c•

Cricetidae

Allocricetulus curtatus (Allen, 1925)

Öîì÷ øèø¿¿õýé,öîì÷ øèø¿¿*


Cricetulus barabensis (Pallas, 1773)

Õºõ øèø¿¿õýé Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Cricetulus longicaudatus(Milne-Edwards, 1867)

Ñ¿¿ëëýã øèø¿¿õýé Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Cricetulus migratorius (Pallas, 1773)

Áîðäóó øèø¿¿õýé Ìýäýýëýë äóòìàã Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é

Cricetulus sokoloviOrlov and Malygin, 1988

Á¿ðäèéí øèø¿¿õýé Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Phodopus campbelli (Thomas, 1905)

Îðîã çóñàã,îðîã çóçãà*


Phodopus roborovskii (Satunin, 1903)

Ýëñíèé çóñàã,ýëñíèé çóçãà*


Arvicolidae

Alticola barakshinBannikov, 1947

Ãîâü-Àëòàéí áàðàã÷èí,õ¿ìæ áàðàã÷èí*

Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Alticola macrotis(Radde, 1862)

Ñî¸í áàðàã÷èí Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

157


Alticola semicanus (Allen, 1924)

Õàäíû áàðàã÷èí Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Alticola strelzowi(Kastschenko, 1899)

Òàâøãàð áàðàã÷èí Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Alticola tuvinicusOgnev, 1950

Òóâà áàðàã÷èí Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Arvicola terrestris(Linnaeus, 1758)

Óñ÷ îãîòíî,óñ÷ áºðºì*


Clethrionomys rufocanus (Sundevall, 1846)

Îéí õ¿ðýí îãîòíî,õ¿ðýíä¿¿ îéãî*


Clethrionomys rutilus (Pallas, 1779)

Îéí óëààí îãîòíî,óëààí îéãî*


Ellobius tancreiBlasius, 1884

Ñîõäîé îãîòíî,çýýðä ñîõäîé*


Eolagurus luteus(Eversmann, 1840)

Îâûí øàð îãîòíî,øàðãàë îâîë*

Ìýäýýëýë äóòìàã Áàãà ýðñäýëòýé, õàìãààëàëààñ õàìààðíà

Eolagurus przewalskii (Büchner, 1889)

Ò¿âä îâ,òàíãàä îâîë*


Lagurus lagurus(Pallas, 1773)

Îâûí õºõ îãîòíî,õºõºâòºð îâîë*


Lasiopodomys brandti (Radde, 1861)

¯ëèéí öàãààí îãîòíî,öàéâàð ¿ëèé÷*


Lasiopodomys mandarinus (Milne-Edwards, 1871)

¯ëèéí áîð îãîòíî,áîðîâòîð ¿ëèé÷*


Microtus arvalis(Pallas, 1778)

Áàðààí îãîòíî,ñàðõèòãàíà îãòîíî


Microtus fortis Büchner, 1889

ªðãºº÷ îãîòíî Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Microtus gregalis (Pallas, 1779)

Õýðãýëçèé îãîòíî Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Microtus limnophilus Büchner, 1889

Ç¿ëãèéí îãîòíî Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Microtus maximowiczii(Schrenk, 1859)

Øèðãèéí îãîòíî Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Microtus mongolicus (Radde, 1861)

Ìîíãîëûí îãîòíî Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Microtus oeconomus (Pallas, 1776)

Ìýõýýð÷ îãîòíî Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

158


Myopus schisticolor(Lilljeborg, 1844)

Îéí õºâõºëæèí Ìýäýýëýë äóòìàã Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é

Muridae

Apodemus agrarius (Pallas, 1771)

Õýýðèéí õóëãàíà,àíãèñíû ãàëàé*


Apodemus peninsulae (Thomas, 1907)

Àçèéí õóëãàíà,ìîäîí ãàëàé*


Micromys minutus (Pallas, 1771)

×èã÷èé õóëãàíà,óðàí ÷èã÷èé*

Ìýäýýëýë äóòìàã

Gerbillidae

Meriones meridianus (Pallas, 1773)

Øàðãàë ÷è÷¿¿ë Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Meriones tamariscinus (Pallas, 1773)

Ñóõàéí ÷è÷¿¿ë Óñòàæ áîëçîøã¿é, B1ab(iii)


Meriones unguiculatus (Milne-Edwards, 1867)

Ìîíãîë ÷è÷¿¿ë,õóë ÷è÷¿¿ë*


Rhombomys opimus (Lichtenstein, 1823)

Ìîðèí ÷è÷¿¿ë,ìîðèí öºö¿¿ë*


Spalacidae

Myospalax aspalax (Pallas, 1776)

Ñîõîð íîìèí Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Myospalax psilurus (Milne-Edwards, 1874)

Ìàíæ íîìèí Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

á) Òóóëàéòàí


Ochotonidae

Ochotona alpina (Pallas, 1773)

Òàãèéí îãäîé Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Ochotona dauurica (Pallas, 1776)

Äàãóóð îãäîé Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Ochotona hoffmanni Formozov, Yakhontov, Dmitriev, 1996+

Õýíòèé îãäîé ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é Ýìçýã, D2

Ochotona hyperborea (Pallas, 1811)

Àñãàíû îãäîé Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Ochotona pallasii(Gray, 1867)

¯õýð îãäîé Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

159


Leporidae

Lepus tibetanus+ Ò¿âä òóóëàé ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Lepus timidusLinnaeus, 1758

×àíäàãà òóóëàé Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Lepus tolai Pallas, 1778

Áîð òóóëàé Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

â) Çàðààòàí


Erinaceidae

Hemiechinus auritus (Gmelin, 1770)

Äýëäýí çàðàà Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Mesechinus dauuricus(Sundevall, 1842)

Äàãóóð çàðàà Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

ã) Øàâüæ èäýøòýí


Soricidae

Crocidura sibirica Dukelsky, 1930

Ñèáèðü æºâ¿¿,øèâýð æºâ¿¿*


Neomys fodiens (Pennant, 1771)

Óñ÷ ãýðýëçãýíý Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Sorex caecutiens Laxmann, 1788

Äààãàí àòààõàé Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Sorex daphaenodon Thomas, 1907

Áýñðýã àòààõàé Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Sorex isodon Turov, 1924

Òýãø àòààõàé Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Sorex minutissimus Zimmermann, 1780

ªºäñºí àòààõàé Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Sorex roboratus Hollister, 1913

Òàâøãàð àòààõàé Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Sorex tundrensis Merriam, 1900

Öàðìûí àòààõàé Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

160


Talpidae

Talpa altaica Nikolsky, 1883

Àëòàéí ÷èöóóëèí Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

ä) Ãàð äàëàâ÷òàí


Vespertilionidae

Eptesicus gobiensis Bobrinskii, 1926

Ãîâèéí ñàðìààõàé,ãîâüñîã ñàðñààõàé*


Eptesicus nilssonii (Keyserling and Blasius, 1839)

Óìðûí ñàðìààõàé,óìðûí ñàðñààõàé*


Eptesicus serotinusSchreber, 1774+

Õîæóó ñàðìààõàé,õîæóó ñàðñààõàé*

¯íýëãýý õèéãäýýã¿é Áàãà ýðñäýëòýé, õàìãààëàëààñ õàìààðíà

Hypsugo savii (Bonaparte, 1837)

Áîðõîí òóðñààõàé Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Murina leucogaster Milne-Edwards, 1872

Öîðãî õàìàðò áàãâààõàé,öîðãî áàãâààõàé*


Myotis brandti (Eversmann, 1845)

Îéñîã áàãâààõàé Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Myotis daubentonii (Kuhl, 1817)

Óññàã áàãâààõàé Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Myotis ikonnikovi Ognev, 1912

Èêîííèêîâûí áàãâààõàé Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Myotis mystacinus (Kuhl, 1817)

Ñàõàëò áàãâààõàé Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Nyctalus noctula (Schreber, 1774)

Á¿ðýíõèéí õîíãîð áàãâààõàé,õîíãîð á¿ðýíõèéâ÷*


Plecotus auritus (Linnaeus, 1758)

Æèæèã ñîîòîí áàãâààõàé,æèæèã ñîîòãîé*


Plecotus austriacus (Fischer, 1829)

Òîì ñîîòîí áàãâààõàé, òîì ñîîòãîé*


Vespertilio murinus Linnaeus, 1758

Áóóðàë ñàðìààõàé Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Vespertilio superans Thomas, 1899

Äîðíûí ñàðìààõàé Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

161

å) Ìàõ÷òàí


Felidae

Felis silvestris Schreber, 1775

Öîîõîíäîé ìèé Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Lynx lynx (Linnaeus, 1758)

Øèë¿¿ñ ìèé,áóóðàë ø¿ë¿¿ñ*

Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é

Otocolobus manul (Pallas, 1776)

Ìàíóóë ìèé Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é

Uncia uncia(Schreber, 1775)

Öîîõîð èðâýñ Óñòàæ áîëçîøã¿é, C1 Óñòàæ áîëçîøã¿é, C2a(i)

Canidae

Canis lupus Linnaeus, 1758

Ñààðàë ÷îíî Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Cuon alpinus (Pallas, 1811)

Øàðíàä öººâºð Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí

Óñòàæ áîëçîøã¿é, C2a(i)

Nyctereutes procyonoides (Gray, 1834)

Çàãàë èëáýíõ Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Vulpes corsac (Linnaeus, 1768)

Õÿðñ ¿íýã Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Vulpes vulpes (Linnaeus, 1758)

Øàð ¿íýã Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Mustelidae

Arctonyx collaris Cuvier, 1825

Ìàíãèñ äîðãî,õóìñ çîðõ*


Gulo gulo (Linnaeus, 1758)

Íîõîé çýýõ Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Ýìçýã, A2c

Lutra lutra (Linnaeus, 1758)

Ãîëûí õàëèó Ìýäýýëýë äóòìàã Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é

Martes foina (Erxleben, 1777)

Ñóóñàð áóëãà Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Martes zibellina (Linnaeus, 1758)

Îéí áóëãà Ýìçýã, A3cd Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Meles meles (Linnaeus, 1758)

Õàëçãàé äîðãî Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Mustela altaica Pallas, 1811

Ñîëîíãî ¿åí Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Mustela erminea Linnaeus, 1758

Öàãààí ¿åí Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

162


Mustela eversmanni Lesson, 1827

ªìõèé õ¿ðýí,ºìõèé ¿åí*


Mustela nivalis Linnaeus, 1766

Õîòíû ¿åí Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Mustela sibirica Pallas, 1773

Îéí ñîëîíãî,ìîäíû ¿åí*


Vormela peregusna (Güldenstädt, 1770)

Ýðýýí õ¿ðíý Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Ursidae

Ursus arctos Linnaeus, 1758

Õ¿ðýí áààâãàé Ìýäýýëýë äóòìàã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Ursus arctos gobiensis Sokolov and Orlov, 1992

Ìàçààëàé áààâãàé Óñòàæ áàéãàà, D Óñòàæ áàéãàà D••

¸) Òóóðàéòàí


Equidae

Equus ferus przewalskii (Groves, 1986)

Òàõü àäóó Óñòàæ áàéãàà, D Óñòàæ áàéãàà, D•

Equus hemionus Pallas, 1775

Õóëàí àäóó Óñòàæ áîëçîøã¿é A4abd Ýìçýã, A3bcd, C1

æ) Òóðóóòàí


Suidae

Sus scrofa Linnaeus, 1758

Çýðëýã ãàõàé Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Camelidae

Camelus bactrianus ferus Przewalski, 1878

Õàâòãàé òýìýý Óñòàæ áîëçîøã¿é, C1 Óñòàæ áàéãàà, A3de áîëîí A4ade

Bovidae

Capra sibirica (Pallas, 1776)

ßíãèð ÿìàà Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Gazella subgutturosa (Güldenstädt, 1780)

Õàð ñ¿¿ëòèé Ýìçýã, A3cde Ýìçýã, A2ad

163


Ovis ammon (Linnaeus, 1758)

Àðãàëü õîíü Óñòàæ áîëçîøã¿é, A2acde áîëîí A3cde

Ýìçýã, A2cde

Procapra gutturosa (Pallas, 1777)

Öàãààí çýýð Óñòàæ áîëçîøã¿é, A4cde Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Saiga tatarica (Linnaeus, 1766)

Òàòààð áºõºí Óñòàæ áîëçîøã¿é, A2acde Óñòàæ áàéãàà, A2a

Moschidae

Moschus moschiferus Linnaeus, 1758

Áàäàíãà õ¿äýð Óñòàæ áîëçîøã¿é, A3d Ýìçýã, A1acd

Cervidae

Alces alces (Linnaeus, 1758)

Ìîëöîã õàíäãàé Óñòàæ áîëçîøã¿é, A2cd áîëîí A3d


Capreolus pygargus (Pallas, 1771)

Áîð ãºðººñ Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Cervus elaphus Linnaeus, 1758

Õàëèóí áóãà Óñòàæ áàéãàà, A2acd áîëîí A3d


Rangifer tarandus (Linnaeus, 1758)

Öàà áóãà,áóãàí öàà*

Ýìçýã, D1 Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

164

Æàãñààëò 2: Ìîíãîëä òîõèîëäîõ áîëîìæèò ç¿éë¿¿ä.

Ìîíãîë îðîíä 2005 îíû áàéäëààð òîõèîëäîö èëýðñýí, Óëààí äàíñàíä îðñîí ç¿éëýýñ ãàäíà õèë îð÷èìä òîõèîëäñîí áîëîí òàðõàö íü òýëæ áàéãàà ÷ òîäîðõîéã¿é ç¿éë¿¿äèéã Ìîíãîë îðîíä òîõèîëäîõ áîëîìæòîé ç¿éëèéí æàãñààëòàíä îðóóëàâ.

Øèíæëýõ óõààíû íýðøèë Ò¿ãýýìýë íýð

RODENTIA

Dipodidae

Sicista subtilis (Pallas, 1773) Òàëûí õóëãàíàöàð

Sicista betulina Pallas, 1779 Îéí õóëãàíàöàð

Muridae

Microtus agrestis (Linnaeus, 1761) Õýðãýëçèé îãîòíî

SORICOMORPHA

Soricidae

Sorex araneus Linnaeus, 1758 Õýâë¿¿í àòààõàé

Sorex minutus Linnaeus, 1766 Õîíèí àòààõàé

CHIROPTERA

Vespertilionidae

Eptesicus bottae (Peters, 1869) Öºëèéí áàãâààõàé

Documents

Mongolia mammals rl mongolian