ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ Τ Η Σ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ άριθμ. 13

Ρομαντισμός, 4

Τ Ω Ν Ι Δ Ι Ω Ν

Robert SayreSolitude in society, Harvard Univ. Press, 1976.

Michael Lowy ’Georg Lukacs. From Romanticism to Bolsevism, Λονδίνο, Verso, 1980. Marxism el Romantisme revolutionnaire, Παρίσι, Sycomorc 1980 |έλλην. εχδοση: Μαρξισμός xat Επαναστατικός ρομαντισμός. Ουτοπία, 1985|.Redemption et Utopie. Le Judaisme libertaire en Europe Centrale. Une etude d ' affinite Elective, Παρίσι, Presses Universitaires de France, 1989.

Στοιχειοθιτήθηχι οτόν «Πολίτη» καί τυκώθτμα <π6 τυπογραφείο τοϋ Π. Χριστο­δούλου τίν Φεβρουάριο τοΰ 1991 γιά λογαριασμέ τών ίχδϊσιων ΕΡΑΣΜΟΣ,

Μαυρομιχάλη 131, 114 72. Άβήνα, τηλ. 6436676

R. SAYRE-M . LOWY

ΜΟΡΦΕΣΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ

ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥΕισαγωγή - Μιτάφραση

ΣΤΕΦΑΝΟΤ ΡΟΖΑΝΗ

ΕΡΑΣΜΟΣΡομαντισμός, 4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ TOT ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ

Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ Robert Sayre κ α ί Michael Lowy είναι μιά εϋστοχη σπουδή τον Ρομαντισμού ώς «ουσιώδους συστατικού στοιχείου τής σύγχρονης κουλτούρας». Ύπό τήν έννοια αυτή άποτελεΐμιάν έξέχουσα συμβολή στή μελέ­τη τοϋ φαινομένου, παράλληλα μ έ τήν ενρεία καί διεισδυτι­κή άνάλυση θεμελιωδών άρχών τής ρομαντικής κοσμοαντί­ληψης, την όποία έπιτυγχάνει.

Γιά τόν γράφοντα, ή τοποθέτηση αυτή παρουσιάζει Ιδιαί­τερο ένδιαφέρον. Πολύ περισσότερο πού, άπό μιάν ανάλο­γη σκοπιά, ό γράφων έπεχείρησε νά προσεγγίσει τόν Ρο­μαντισμό ώς φαινόμενο μέ άδιάκοπη συνέχεια μέσα στα πολιτισμικά καί καλλιτεχνικά ρεύματα τοϋ είκοστοΰ αΙώνα (Συμβολισμός, Υπερρεαλισμός, 'Εξπρεσιονισμός, Μοντερ­νισμός, Μεταμοντερνισμός), άλλά καί μέ Ισχυρή έπιρροή στή φιλοσοφική καί πολιτική θεωρία μέχρι σήμερα, σέ σειρά ραδιοφωνικών διαλέξεων πού μεταδόθηκαν στό διάστημα μεταξύ ’Οκτωβρίου 1988 καί Μαΐου 1989,1 χωρίς τότε νά £χει Ελθει σέ έπαφή μ έ τήν παρούσα έργασία τών Robert Sayre καί Michael Lowy, ή όποία δημοσιεύθηκε στό τιεριο- δικό New German Critique, τεϋχος 32, “Ανοιξη - Καλοκαί­ρι 1984.

Ώ ς γενική σύλληψη, ή τοποθέτηση τών R.S. καί M.L. φαίνεται νά αναπτύσσεται άντιθετικά πρός τήν απόφανση τοϋ Karl Mannheim, κατά τήν όποία ό «Ρομαντισμός, έ- ξαιτίας τής κοινωνικής του θέσης, είχε ήδη περιλάβει στό πρόγραμμά του τό αίτημα γιά μιάν ενρεία, δυναμική δια- μεσολάβηση (dynamische Vermittung) τών συγκρουομέ- νων άντάήψεων. Ά πό τη φύση του, τό αίτημα αύτό όδήγη- σε σέ μιά συντηρητική προοπτική».2 Oi R.S. καί M.L. ξεκι-

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΤ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

νοϋν όρθά άπό τήν άντίληψη δτι μέρος μόνον (σημαντικό, όπωσδήποτε) τής ρομαντικής προοπτικής άναπτύσσεται πρόςμιά συντηρητική κατεύθυνση. Ταυτόχρονα, ωστόσο, ή ρομαντική κοσμοαντίληψη Εμπεριέχει Εντονότατες ριζο­σπαστικές, Επαναστατικές καί ουτοπικές τάσεις, καί από τήν άποψη αυτή ή συντηρητική προοπτική, ένώ μπορεϊ νά περιγράψει ορισμένα ουσιώδη χαρακτηριστικά καί στάσεις τοϋ ευρωπαϊκού Ρομαντισμού, κατά κανέναν τρόπο δέν εί­ναι σέ θέση νά έρμηνεύσει τό ρομαντικό φαινόμενο ώς ο- λον.

'Ο κεντρικός άξονας γύρω από τόν όποιο περιστρέφεται ή σύλληψη τών R.S. καί M.L. είναι δτι «ή ρομαντική κοσμο­αντίληψη ίκπροσωπεϊ στήν ουσία της μιάν αντίδραση πρός τις συνθήκες τής ζωής στήν καπιταλιστική κοινωνία». Ή σύλληψη αυτή ίχει ώς άφετηρία της, δπως άλλωστε τονίζε­ται, τήν Λουκατσιανή iw o ia τοϋ «ρομαντικού άντικαπιτα- λισμοϋ». Δέν άκολουθεΐ, ώστόσο, τόν Λούκατς στά συμπε- ράσματά του3 παρά μόνον έν μέρει, στόν βαθμό πού όρι- σμένα άπό αύτά Εμφανίζονται νά συμφωνούν μέ τή γενική 7ΐροοπτική τών συγγραφέων. ’Επίσης, &ν καί οι συγγραφείς άναγνωρίζουν τή χρησιμότητα όρισμένων μαρξιστικών α ­ναλύσεων τοϋ φαινομένου (Arnold Houser, Raymond Wil­liams, Ernst Fischer, Gyorgy Marcus κ .τ .λ .) , άποσπώνται άπό αυτές μέσω ένός κριτικού λόγου, ό όποιος Επιδιώκει καί Επιτυγχάνει τή θεώρηση τοϋ φαινομένου ώς πρός τόν συνολικό, σύμπλοκο χαρακτήρα του, τήν άντινομιακή του φύση, καί τήν άντιφατικότητα τών πολιτικών καί κοινωνι­κών του Επιλογών καί στάσεων.

’Εκείνο πού Εν τέλει συνάγεται άπό τήν άναλυτική προ­σέγγιση τών R.S. καί M.L. είναι ασφαλώς ή Εξεγερμένη ου­σία τοϋ Ρομαντισμού, τόσο στήν άτομική / υπαρξιακή δσο καί στή δημόσια / κοινωνική σφαίρα. Αυτή ή καθολική Εξέγερση4 Εναντίων τών ποικίλων άτομικών καί κοινωνι­κών μορφών άλλοτρίωσης πού Εκτρέφει ή νεωτερική βιομη­χανική κοινωνία, Εμποτίζει τόν Ρομαντισμό ώς κίνημα,

ΣΗΜΕΙΩΜΑ TOT ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ

καί είναι αυτή ή έξέγερση πού μέ τίς παραλλάσουσες απο­χρώσεις της (μυστικιστικές, συντηρητικές, αναρχικές, έπα- ναστατικές, οντοπικές) γονιμοποιέΐ τά πολιτισμικά καί καλλιτεχνικά ρεύματα, άλλά καί τά φιλοσοφικά καί κοινω­νικά κινήματα τοΰ είκοστοΰ αιώνα.

Είναι πράγματι πολύ σημαντικό νά κατανοηθεΐ τό γεγο­νός δτι τό ρομαντικό φαινόμενο έπηρεάζει καί ένεργοποιεΐ τίς πλέον σημαντικές τάσεις τοϋ καλλιτεχνικού καί φιλοσο­φικού μοντερνισμού. “Εργα όπως των Μπωντλαίρ, Ρεμ- πώ, Μπρετόν, Νταλί, Πικάσσο, Καντίνσκυ, Σαγκάλ, Κάφκα, Προύστ, “Ελιοτ, Πάουντ, Τζόυς, Μάλερ, η φιλο­σοφικές θεωρήσεις δπως των “Ερνστ Μπλόχ, Χάιντεγγερ, Μαρκοΰζε καί Βάλτερ Μπένγιαμιν (γιά νά ττεριοριστώ σέ όρισμένους μόνον έκπροσώπους τού καλλιτεχνικού καί φι­λοσοφικού μοντερνισμού) έντάσσονται σέ μιά μεταρομαν- τική προοπτική, ή όποια κατ ’ ουσίαν συνδιαλλέγεται μέ τόν Ρομαντισμό, έρμηνεύει καί δίδει τίς δικές της άπαντήσεις στά θεμελιώδη έρωτήματα (αισθητικά, φιλοσοφικά, πολιτι­σμικά καί άλλα) πού Εθεσε κατά τόν δέκατο Ενατο αίώνα ή άγωνιώδης ρομαντική κοσμοαντίληψη.

Τό γεγονός αυτό άποτελεϊ άναμφισβήτητα τόν κρισιμότε­ρο παράγοντα στό έγχείρημα νά άκουστοϋν έκ νέου τά ρο­μαντικά έρωτήματα μέσα άπό τήν έμπλοκή μας στή φύση καί τήν ουσία τής μοντερνικής κατάστασης, τήν όποια βιώ- νουμε.

’Αναλύοντας αίφνης τούς χαρακτήρες τής κατάστασης αυτής στή σφαίρα των τεχνών, οί Malcolm Bradbury καί James McFarlane έπισημαίνουν μεταξύ άλλων: «Κανείς καλλιτέχνης δέν άνέχεται τήν πραγματικότητα, μάς λέγει ό Ν ίτσε· ή [σύγχρονη] τέχνη ίχει ως Εργο της τή δική της αυ­τοπραγμάτωση, Εξω καί πέρα άπό τούς κατεστημένους τύ ­πους, σέ 'έναν κόσμο άνώμαλα διαγραφομένων προοπτι­κών. «Αυτό πού μ έ Εντυπωσιάζει ώς ώραΐο, αύτό πού θά ή­θελα νά κάνω, είναι £να βιβλίο γιά τό τίποτα Ενα βιβλίο χω­ρίς έξωτερικές συνδέσεις, τό όποιο θά συναρμοζόταν άπό

1

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΤ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

τόν έαντό τον μέσω τής έσωτερικής δύναμης τοϋ ϋφονς τον» — αυτό τό δνειρο τον Φλωμπέρ γιά Εναν τύπο τέχνης άνεξάρτητο ή άλλοιώς νπερβαίνοντα τό ουμανιστικό, τό υ ­λικό, τό π ρ α γ μ α τ ι κ ό , υπήρξε κρίσιμα σημαντικό γιά μιάν ολόκληρη περιοχή τών συγχρόνων τεχνών. Καί αύτό πού έπέτνχαν τέτοιοι καλλιτέχνες μπορεΐ νά θεωρηθεί ~ h e i ήδη θεωρηθεί— τό έσχατο έπίτενγμα τής καλλιτε­χνικής δυνατότητας στόν εικοστό αιώνα, μέρος τής 7ΐροόδου καί έξέλιξης τών τεχνών πρός τήν έκλέπτυνση καί τήν πλη­ρότητα. Ή τέχνη πού δημιουργεί τή ζωή, τό δράμα τής συ­νείδησης τοϋ καλλιτέχνη, ή δομή πού κεΐται πέραν τοϋ χρό-, νου, τής ιστορίας, τοϋ χαρακτήρος ή τής όρατής πραγματι­κότητας, ή ήθική έπιταγή τής τεχνικής· δέν είναι δλα αυτά ή βάση μιας μεγάλης αισθητικής έπανάστασης μέσα στις λο­γοτεχνικές δυνατότητες, μεγαλύτερης ά π ' 8,τι Εχουμε ποτέ όνειρευθεΐ; Τώρα, ή άνθρώπινη συνείδηση καί Ιδιαίτερα ή κ α λ λ ι τ ε χ ν ι κ ή συνείδηση θά μπορεΐ νά γίνει περισσό­τερο ένορατική, περισσότερο ποιητική· ή τέχνη θά μπορεΐ τώρα νά έκπληρώσει τόν έ α υ τ ό τ η ς » . 5

Ά πό τήν άνωτέρω περιγραφή τήςμοντερνικής κατάστα­σης τών τεχνών καθίσταται φανερό δτι ό Ρομαντισμός λει­τουργεί ώς τό άναγχαΐο υπόστρωμα πάνω στό όποιο οίκο- δομεΐται ή μοντερνική κοσμοαντίληψη. Είναι άλήθεια πώς ό μοντερνισμός διατηρεί μιά θεωρητική τουλάχιστον άπό- σταση έναντι τοϋ Ρομαντισμού. "Οπως καί τιρόσφατα Εχει παρατηρηθεί άπό τόν Ricardo Quinones «Ενα άπό τά κεν­τρικά ΰφολογικά χαρακτηριστικά τοϋ μοντερνισμού είναι μιά ριζοσπαστική παράθεση δσον άφορδ στό ΰφος τών στοι­χείων καί τής γλώσσας διαφορετικών περιοχών τής έμπει- ρίας. “Εναντι μ ιας ένοποιημένης άντίληγης τής ΰπαρξης, πού είναι ρομαντική, Εχουμε μιάν άποσπασματική άντίλη- ψη τής ϋπαρξης. Oi ρομαντικοί ουδέποτε σταμάτησαν ν ’ ά- ναζητοϋν τήν ένότητα. 01 μοντερνιστές ήθελαν τό Εργο τους νά άντανακλδ τήν δπελπι φύση τής σύγχρονης έμπει- ρίας».6 Οί παρατηρήσεις αύτές, ώς Εναν βαθμό τουλάχι­

8

ΣΗΜΕΙΩΜΑ TOT ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ

στον, μπορεΐ νά είναι όρθές. Παρά ταϋτα δμως δέν μπο ροϋν νά άναιρέσονν τό γεγονός δτι 'ένα }ΐλήθος χαρακτηρι­στικών τοϋ μοντερνισμού ϊχει τήν καταγωγή τον στις δια­τυπώσεις τών ρομαντικών, οι όποιες δχι λίγες φορές Επανα­λαμβάνονται μέσα στίς μοντερνικές διατυπώσεις, άσφαλώς μέ διαφορετικό ϋφος.

“Ηδη, ή άπόφανση τοϋ Νίτσε «κανείς καλλιτέχνης δέν ά- νέχεται τήν τιραγματικότητα», ή όποια άποτελεΐ Αναφορικό άξονα τής μοντερνικής Ιδεολογίας, είναι άναμφιβόλως μιά ρομαντική άπόφανση. Εξάλλου, ό Νίτσε τοϋ μοντερνι­σμού, ό Νίτσε δπως τόν προσλαμβάνει καί τόν Ερμηνεύει ό μοντερνισμός προκειμένου νά τόν οίκειωθεΐ, είναι 'ένας Ν ί­τσε «πλησιέστερος τιρός τόν Μπάυρον».7 Ά πό τήν άλλη μ ε­ριά, τό αίτημα τοϋ Φλωμπέρ γιά μιά τέχνη πού υπερβαίνει τήν καταδυνάστευση τών Εξωτερικών δυνάμεων τοϋ ουμα­νιστικού, τοϋ υλικού καί τοϋ πραγματικού, μιά τέχνη που δομείται καί συναρθρώνεται στηριγμένη άποκλειοτικά στόν Εαυτό της έχοντας ώς θέμα της τό τίποτα (τό συμβολιστικό neant), αίτημα τό όποιο ό μοντερνισμός θέτει στό κέντρο τοϋ Ενδιαφέροντός του, παραπέμπει άσφαλώς στή ρομαντι­κή σύλληψη τής τέχνης ώς υπέρβασης τοϋ δυϊσμού υποκει­μένου καί άντικειμένου μέσω τής καθολικής άτομικής Ενό­ρασης. Ό Φρειδερίκος Σλέγκελ είχε θέσει τις τιρούποθέσεις αυτής τής υπέρβασης στή σφαίρα τών τεχγών: «σέ κάθε μιά άπό τις άναπαραστάσεις της [ή ποίησή\ θά ίπρεπε νά άνα- παριστα τόν Εαυτό της, καί πάντοτε νά είναι συγχρόνως ποίηση καί ποίηση τής ποιήσεως».9 Ή τέχνη θά πρέπει νά άναπαρ ιστα τόν Ε α υ τ ό τ η ς σέ κάθε στιγμή της: αυτό υ ­πήρξε τό κεντρικό νόημα τής ρομαντικής θεωρίας τών τε­χνών. Καθίσταται, λοιπόν, Εμφανές δτι τό δνειρο τοϋ Φλωμπέρ γιά ενα Ιργο μ έ θέμα του τό τίποτα, iva έργο πού θά δομείται άπό τις Εσωτερικές δυνάμεις τοϋ ΰφους του, δέν είναι παρά μιά δημιουργική Επανατοποθέτηση τής ρομαντι­κής Ιδέας τής τέχνης ή όποια σέ κάθε στιγμή της άναπαρι- στά τόν Εαυτό της «μέσω τής Εσωτερικής δύναμης τοϋ ΰ-

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΤ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΪ

φονς» της, νπερβαίνοντας μέσω τής καθολικής ένορατικής θεώρησης τόν δυϊσμό τον πραγματικού καί τη δέσμευση τής νλικότητας.

Ή Lilian Furst Εχει όρθά παρατηρήσει δτι «στό σύνολό τον τό πειραματικό μνθιστόρημα τον εικοστού αιώνα θεμε­λιώνεται στόν Ρομαντισμό, στην κίνηση του άπό τόν πραγ­ματικό στόν φαντασιακό κόσμο τών όνείρων, τούς μύθους καί τά μυστήρια, στην άναζήτησή τον καινούργιων συμβό­λων καί νέων μορφών, στην έξερεύνηση τού χρόνου καί τού χώρου, στήν άπόρριψή του τής πλοκής πρός χάριν μιας όρ- γανικής δομής πού βασίζεται σέ μιά συνειρμική διαδοχή έ- πανερχομένων εικόνων. Στό σύνολό της ή τεχνική τού έσω- τερικού μονολόγον, ενα συνειδησιακό ρεύμα, πού σημαίνει δτι ή ιστορία λέγεται μέσα άπό τό μυαλό ενός μυθιστορημα­τικού χαρακτήρος ή χαρακτήρων, προκύπτει άπό τή ρομαν­τική προτίμηση νά είδώνεται δχι ή έπιφανειακή μορφή άλ­λα ή έσωτερική πραγματικότητα κάτω άπ ’ αυτήν. Ύπό τήν Εννοια αυτή, τό Finnegans Wake τού Τζαίημς Τζόυς έκ- τιροσωπεϊ τήν άκραία συνέπεια, τήν deductio ad absurdum τού Ρομαντισμού. Άναμφιβόλως, δλος ό άναρχικός άτομι- σμός, ή κοχλάζουσα φαντασιακότητα καί ή συναισθηματι­κή όρμή τής τέχνης τού εικοστού αιώνα ήδη υπονοούνται μέσα στόν Ρομαντισμό».9

Ά πό τήν άποψη αυτή δέν θά ήταν διόλον ύπερβολικός ό Ισχυρισμός δτι στό σύνολό του ό μοντερνισμός έπιχειρεΐ νά έπανατοποθετήσει καί νά έρμηνεύσει τά έρωτήματα πού ή ρομαντική Weltanschauung Εθεσε σέ σχέση μέ τή φύση τών λέξεων καί τών πραγμάτων, τήν όποια κατέστησε κινητή­ρια δύναμη καί «άπόλυτη άλήθεια» τών ποιητικών καί φι­λοσοφικών του μεταφορών καί τρόπων. Αίφνης, ό Αγγλος ρομαντικός ποιητής Κόλεριτζ ήταν έκεΐνος πού διατύπωσε τίς άκόλονθες άπορίες: «Μήπως ή σκέψη είναι άδύνατη χω­ρίς αυθαίρετα σημεία; Καί σέ ποιόν βαθμό ή λέξη 'αυθαίρε­τα ’ είναι μιά παρανόηση; Μήπως οί λέξεις είναι δπως τά μέρη καί ή βλάστηση ένός Φυτού; Καί τότε ποιοι είναι οι

10

ΣΗΜΕΙΩΜΑ TOT ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ

Νόμοι πού διέπουν τήν ’Ανάπτυξή τους; “Ετσι ξεκινώντας θά ήθελα νά καταστρέψω τήν παλαιά άντίθεση άνάμεσα στις Λέξεις καί στα Πράγματα καί νά άνυψώσω τις Λέξεις σέ Πράγματα, σέ ζωντανά Πράγματα». 01 μοντερνιστές έ- δημιούργησαν τό εργο τους μέ κεντρικό άναφορικό άξονα τις Ιδιες άπορίες, είτε τό ομολογούσαν είτε δχι. Τά έρωτή- ματα αυτά, τά όποια έγείρει ή ρομαντική προοπτική, σννι- στοϋν αναμφιβόλως τήν ουσία τής μοντερνικής Weltan­schauung, τήν άγωνία της νά δημιουργήσει 'έναν κόσμο μ έ­σα άπό λέξεις πού δέν είναι πράγματα, καί άπό πράγματα πού δέν είναι παρά λέξεις, αυθαίρετα σημεία τής Ανθρώπι­νης ψυχής, σημεία μιάς όργανικής ενότητας υλικού καί πνευματικού, ψυχής καί μορφών, νφους καί περιεχομένου.

Ό Murray Krieger εγραφε: « “Α ν δεχθούμε τήν άπώλεια τής πίστης τοϋ “Αγγλου ρομαντικού ποιητή Arnold μπο­ρούμε νά προχωρήσουμε μέ δυό τρόπους: μπορούμε νά δού­με τήν ποίηση ώς τόν άνθρώπινο θρίαμβο πού άναδύεται μέσα άπό τά σκοτάδια τοϋ έαυτοϋ μας, ώς τη δημιουργία ε ­νός λεκτικού νοήματος μέσα άπό ενα κενό σ ύμπ αν μιά δη­μιουργία ή όποία έξυπηρετεΐ ενα δραματικό υποκατάστατο μιάς νεκρής θρησκείας■ ij μπορούμε μέσα άπό τήν άρνηση νά έπεκτείνουμε τήν άπιστία μας, τήν κενότητα τοϋ σύμ- παντός μας, στην ποίησή μας. Καθώς έγώ είμαι ενας ξερο­κέφαλος ανθρωπιστής, πρέπει νά διαλέξω τόν πρώτο δρό­μο».

Είναι πιστεύω αυτός ό δρόμος τής δημιουργίας ένός λε­κτικού νοήματος μέσα άπό ενα σύμπαν τό όποιο άναδύεται άπό τις σκοτεινές πλευρές τής Ανθρώπινης υποκειμενικότη­τας πού ενώνει τόν Ρομαντισμό τοϋ δέκατου Ενατου αιώνα μ έ τήν μοντερνική κατάσταση, τήν όποία βιώνουμε. Καί ε ί­ναι αυτός ό δρόμος μέσα άπό τόν όποιο τά ρομαντικά έρω- τήματα άκούγονται έκ νέου στην έμπλοκή μας σ ’ αυτή τήν κατάσταση.

ΣΤΕΦ Α ΝΟ Σ ΡΟ ΖΑ Ν ΗΣ

11

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΙ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ

1. Οί ραδιοφωνικές αύτέ< διαλί{ιΐ{ μιταδόθηχαν άπό τό πρώτο κρόγραμμα τή? 'Ελ­ληνικής Ραδιοφωνίας. Τήν ίπιμίλιια τής ίχπομττής ιΓχι ή κοιήτρια Μαρία Κυρτζά- χη.2. Karl Mannheim: Ideology and Utopia, Routledge, o. 144.3. BX. Georg Lukaca: θεωρία τοϋ Μυθιστορήματος, (i*B. <’Αχμων»), Ψυχή xat Μορφές (IxS. θίμίλιο).4. Τούς ίρους τής χαθολιχής αυτής ίίίγιρσης Γχω ίπιξιργασθιϊ στά βιβλίο μου Ή Ρομαντική 'Εξέγερση, ixt. "Ύψιλον.5. Malcolm Bradbury and James McFarlane: «The Name and Nature of Moder­nism*, ατό Modernism, Penguin Books, a. 25.6. Ricardo Quinones: «Μονττρνιαμός καί Μιταμοντιρνισμάς», ικριοδιχό Λίβιά- θαν, τιΰχος 3, Αύγουστος - Όχτώβριος 1989, ο. 95.7. Ricardo Quinones: ί.κ ., σ. 95.8. F. Schlegel: «Kritische Schriften», ατό Lilian R. Furst: Romannticism in Per­spective, Second Edition, The MacMillan Press, 1979, o. 336.9. Lilian R. Furst: δ.π., ασ. 288-289.

12

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΪ

Ε ΝΑ ΑΝΑΝΕΩΜΕΝΟ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ γιά τόν Ρομαντισμό καί τίς Ρομαντικές {δίες Εχει έμφανισθεΐ πρόσφατα στήν

Ευρώπη καί στίς ΗΠΑ. Ή τάση αυτή Εχει γίνει ιδιαίτερα έμ- φανής στή Δυτική Γερμανία, ή όποία άποτελεϊ μιά παραδειγ­ματική περίπτωση προχωρημένης καπιταλιστικής κοινωνίας. Πολλά πρόσφατα δοκίμια καί συλλογές δοκιμίων πραγματεύ­ονται τόν Ρομαντισμό, καθώς καί τυπικά Ρομαντικά θέματα δπως ή μυθολογία, ή πολιτική θεολογία, ή λογοτεχνική ου­τοπία, ή διονυσιακή λατρεία κ .λπ.1 καί οί έκδόσεις αυτές Ε­χουν προκαλέσει σημαντικές συζητήσεις μεταξύ τών Γερμα­νών κριτικών καί ιστορικών.

'Όμως τό φαινόμενο ξεπερνά κατά πολύ τά δρια τής άκα- δημαϊκής Ερευνας. Σ ’ Εναν μεγάλο δγκο τής σύγχρονης γερ­μανικής καλλιτεχνικής παραγωγής, άπό τή λογοτεχνία μέχρι τόν κινηματογράφο, ίντοπίζεται μιά νεο-ρομαντική διάσταση. Τό μυθιστόρημα τοΰ Michael Ende, Die unendliche Geschi- chte (K. Thienemanns Verlag, Stuttgart, 1979) —Ενα είδος νεο-ρομαντικοΰ παραμυθιού, Eva μαγικό ταξίδι μύησης— πούλησε περισσότερα άπό Ενα ίκατομμύριο άντίτυπα στή Δυ­τική Γερμανία καί πρόσφατα Εγινε κινηματογραφική ταινία. Ό συγγραφέας, πού εΓναι γιός ένός υπερρεαλιστή ζωγράφου, δέν κρύβει τή συγγένειά του μέ τή Ρομαντική παράδοση κα­θώς καί τήν περιφρόνησή του πρός τόν καπιταλισμό καί τή σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία. -

Επιπλέον, υπάρχει Ενα πολύ ουσιώδες Ρομαντικό συστα­τικό στοιχείο σέ όρισμένα κοινωνικά κινήματα εύρείας κλίμα­κας δπως ή οικολογία, τό είρηνιστικό κίνημα καί οί συσπει­

13

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΤ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΪ

ρώσεις έναντίον τών πυρηνικών Εγκαταστάσεων, που Εχουν άλλάξει τόν πολιτικό χάρτη τής χώρας. Ή Ρομαντική νο­σταλγία γιά μιάν αρμονική σχέση μεταξύ άνθρώπου καί φύσης άποτελεϊ μιά άπό τίς κυριότερες κινητήριες δυνάμεις τέτοιων κινημάτων, καί Ενα άπό τά κύρια δόγματα της άντι-κουλτού- ρας τους.

νΑν καί αυτές οΐ Εξελίξεις μπορεΐ νά Εμφανίζουν ιδιαίτερη Ενταση στή Δυτική Γερμανία, δέν άποτελοΰν ωστόσο μιάν ά- ποκλειστικά γερμανική τάση. "Οπως πολύ εύκολα μπορεΐ νά διαπιστωθεί, μπορούν νά άνευρεθοΰν στίς περισσότερες σύγ­χρονες βιομηχανικές / καπιταλιστικές κοινωνίες. Κατά συνέ­πεια, δέν είναι δυνατόν νά μήν άντιμετωπίσει κανείς τήν υπό­θεση δτι, ίκτός τοϋ δτι είναι ενα φαινόμενο καθαρά τοϋ 19ου αιώνα, ό Ρομαντισμός άποτελεϊ ένα ουσιώδες συστα­τικό στοιχείο τής σύγχρονης κουλτούρας, καί ή σημασία του πράγματι αυξάνει καθώς πλησιάζουμε τό τέλος τοΰ 20οΰ αιώνα. Πρέπει κατά συνέπεια νά προχωρήσουμε πέραν τής παραδοσιακής έρμηνείας τοΰ Ρομαντισμού ώς καθαρά λογο­τεχνικής τάσης πού τοποθετείται στίς άρχές τής δεκαετίας τοΰ 1800.

'Όμως τί είναι άκριβώς ό Ρομαντισμός; "Ενα άλυτο αίνιγ­μα, Ενας λαβύρινθος χωρίς διέξοδο, τό Ρομαντικό φαινόμενο μοιάζει νά άψηφά τήν έπιστημονική άνάλυση, δχι μόνον διότι ή πλούσια ποικιλία του προφανώς άνθίσταται σέ κάθε προ­σπάθεια νά άναχθεΐ σέ Εναν κοινό παρονομαστή, άλλά έπίσης καί προπάντων έξαιτίας τοΰ έξαιρετικά άντιφατικοΰ χαρακτή­ρα του, διότι άποτελεϊ μιά coincidentia oppositorum: συγ­χρόνως (ή ίναλλακτικά) Επαναστατικός καί άντεπαναστατι- κός, διεθνιστικός καί Εθνικιστικός, ρεαλιστικός καί φαντασια- κός, παλινορθωτικός καί ουτοπικός, δημοκρατικός καί άρι- στοκρατικός, ρεπουμπλικανικός καί μοναρχικός, κόκκινος καί λευκός, μυστικιστικός καί αισθησιακός... Αύτές εΓναι άντιθέ- σεις πού Ενοικοΰν δχι μόνον τό Ρομαντικό κίνημα συνολικά, άλλά έπίσης τή ζωή καί τό Εργο ένός καί μόνον συγγραφέα, καί μερικές φορές άκόμη καί Ενα καί μόνον κείμενο.

14

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ- ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

Ή έμφανως ευκολότερη διέξοδος άπό αύτή τή δυσκολία εί­ναι νά έπιλύσουμε τό πρόβλημα καταργώντας τόν ίδιο τόν δρο, ή άνάγοντάς τον σέ μιά νομιναλιστική flatus vocis. Ό πλέον γνωστός έκπρόσωπος αυτής τής άποψης (ή όποία πη­γαίνει πίσω στόν 19ο αιώνα) είναι ό Arthur Ο. Lovejoy, ό όποιος πρότεινε δτι οΐ κριτικοί θά δφειλαν νά άποφεύγουν νά χρησιμοποιούν Εναν δρο πού ένέχει τόσο μεγάλη σύγχυση: «Ή λέξη ρομαντικός Εχει καταντήσει νά σημαίνει τόσα πολλά πράγματα ώστε, καθ’ έαυτήν, δέν σημαίνει τίποτε. “Εχει πά- ψει νά έξυπηρετεΐ τή λειτουργία ένός λεκτικού σημείου... 'Η μόνη πραγματικά ριζική θεραπεία —δηλαδή, τό δτι θά πρέ­πει νά πάψουμε έντελώς νά μιλάμε γιά τόν Ρομαντισμό— φο­βούμαι πώς σίγουρα δέν θά υιοθετηθεί».2 'Οπωσδήποτε, τέ­τοια έγχειρήματα νά θεραπευθεϊ ό Ρομαντικός πυρετός μέ τό νά σπάσουμε τό όρολογικό του θερμόμετρο παραμένουν σχετι­κά περιθωριακά. Οΐ περισσότεροι έρευνητές ξεκινούν άπό τήν πλέον λογική υπόθεση δτι δέν μπορεΐ νά ύπάρξει καπνός χω ­ρίς φωτιά. 'Όμως τί είδους φωτιά είναι αύτή; Τ ί τήν πυροδο­τεί; Καί γιατί έπεκτείνεται πρός δλες τίς κατευθύνσεις;

Μιά άλλη πρόχειρη μέθοδος γιά ν’ άπαλλαγοΰμε άπό τίς άντιφάσεις τού Ρομαντισμού είναι νά τίς έρμηνεύσουμε άναφε- ρόμενοι στήν άσυναρτησία καί στήν έπιπολαιότητα τών Ρο­μαντικών συγγραφέων. Ό πλέον σημαντικός έκπρόσωπος αύτής τής έρμηνευτικής σχολής είναι ό Κάρλ Σμίτ, συγγρα­φέας ένός πολύ γνωστού βιβλίου περί τού πολιτικού Ρομαντι­σμού. Κατά τόν Σμίτ «ή ταραχώδης χρωματική πολλαπλό­τητα στόν Ρομαντισμό αΰτο-διαλύεται μέσα στήν άπλή άρχή τής ΰποκειμενιστικής τυχαιότητας, καί ή μυστηριώδης άντί- φαση μεταξύ τών ποικίλων πολιτικών προσανατολισμών τού άποκαλουμένου πολιτικού Ρομαντισμού μπορεΐ νά έξηγηθεΐ μέσω τής ήθικής άνεπάρκειας ένός λυρισμού γιά τόν όποιο τό όποιοδήποτε περιεχόμενο μπορεΐ νά άποτελεΐ ευκαιρία γιά Ενα αισθητικό ένδιαφέρον. Γιά τήν ουσία τού Ρομαντισμού, είναι άδιάφορο, άν οΐ ιδέες πού ρομαντικοποιούνται είναι μοναρχικές ή δημοκρατικές, συντηρητικές ή έπαναστατικές·

15

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

άποτελοΰν μόνον περιστασιακές άφετηρίες γιά τήν παραγωγι­κότητα τοΰ Ρομαντικού δημιουργικού έγώ». *0 Σμίτ έμμένει έπίσης στήν «παθητικότητα», στήν «ελλειψη άνδρισμοΰ» καί στή «θηλυκή φαντασιοκοπία» συγγραφέων δπως ό Νοβάλις, ό Σλέγκελ, ό "Ανταμ Μύλλερ, άλλά αυτή ή υποτιθέμενη «ή- θική ανεπάρκεια» διόλου δέν μπορεΐ νά ύποκαταστήσει μιά κοινωνική καί ιστορική έρμηνεία τοΰ φαινομένου.3 Καί άλλοι συγγραφείς έπίσης τονίζουν τήν «θηλυκότητα» τοΰ Ρομαντι­σμού. Αυτή είναι ή περίπτωση, γιά παράδειγμα, τοϋ Μπενεν- τέττο Κρότσε, ό όποιος έπιχειρεΐ νά έξηγήσει όρισμένες άπό τις αντιφάσεις άναφερόμενος στή «θηλυκή, ευεπηρέαστη, συ­ναισθηματική, άσυνάρτητη καί πολύλογη» φύση τής Ρομαν­τικής ψυχής.4 Δέν χρειάζεται νά έπιμείνουμε στήν έπιπολαιό- τητα καί τόν σεξισμό τέτοιου είδους παρατηρήσεων, στή συνά­φεια τών όποίων ή «θηλυκότητα» είναι συνώνυμη μέ τόν υποβιβασμό ή τήν πνευματική κατωτερότητα, καί οΐ όποιες ισχυρίζονται δτι ή συνέπεια εΓναι μιά άποκλειστικά άνδρική ιδιότητα.

Στήν πραγματικότητα, γιά Ενα μεγάλο μέρος (δν δχι γιά τήν πλειονότητα) τών κριτικών πού άσχολοΰνται μέ τόν Ρο­μαντισμό, τό πρόβλημα τών άντινομιών τοΰ κινήματος δέν έγείρεται διόλου, μιας καί γι* αύτούς τό φαινόμενο άπογυμνώ- νεται άπό τή σύνολη πολιτική καί φιλοσοφική του διάσταση καί περιστέλλεται σέ μιά άπλή λογοτεχνική σχολή, τά πλέον έμφανή χαρακτηριστικά τής όποίας περιγράφονται έν συνε­χείς μέ Εναν κατά τό μάλλον ή ήττον έπιπόλαιο τρόπο. Στήν πλέον ρηχή καί άσήμαντη μορφή της, αυτή ή προσέγγιση άν- τιθέτει τόν Ρομαντισμό πρός τόν «Κλασικισμό». Γιά παρά­δειγμα, σύμφωνα μέ τή γνωστή έγκυκλοπαιδεία Larousse τον ΧΧου αιώνα «όρίζονται ώς Ρομαντικοί οί συγγραφείς οί όποιοι, στίς άρχές τοΰ 19ου αιώνα, χειραφετήθηκαν άπό τούς κλασικούς κανόνες τής σύνθεσης καί τοΰ υφους. Στή Γαλλία, ό Ρομαντισμός υπήρξε μιά έκ βαθέων άντίδραστ| ένάντια στήν έθνική κλασική λογοτεχνία, ένώ στήν ’Αγγλία καί στή Γερ­μανία έξέφρασε τά πρωτόγονα θεμέλια τοΰ γηγενοΰς πνεύμα­

16

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

τος». Γιά όρισμένους συγγραφείς [ό Ρομαντισμός] είναι μιά βασική ψυχολογική στάση ή όποία άνήκει σέ δλες τίς Εποχές, Ενώ γιά άλλους άνταποκρίνεται στίς «Εμφυτες προδιαθέσεις» αύτοϋ ή τοΰ άλλου Εθνους.

Άπό τήν άλλη μεριά, οΐ περισσότερες άπό τίς Εργασίες πού Εξετάζουν τήν πολιτική πλευρά τοΰ Ρομαντισμοΰ παραγνωρί­ζουν τήν πολιτισμική καί λογοτεχνική του διάσταση καί προ- σπαθοΰν νά Εξαλείψουν τίς άντιφάσεις τονίζοντας άποκλειστι- κά τόν συντηρητικό, άντιδραστικό καί άντεπαναστατικό χα­ρακτήρα τοΰ κινήματος, απλώς άγνοώντας πλήρως τά Επανα­στατικά Ρομαντικά ρεύματα καί τούς στοχαστές. Στήν πλέον άκραία μορφή τους, αυτές οί Ερμηνείες άντιλαμβάνονται τούς Ρομαντικούς πολιτικούς στοχαστές κυρίως ώς προδρόμους τοΰ Ναζισμοΰ. Σέ Ενα βιβλίο του μέ τόν σημαδιακό τίτλο Ά ­πό τόν Λούθηρο στόν Χίτλερ, 6 William McGovern Εξηγεί μέ κάθε σοβαρότητα δτι τά έργα τοΰ Carlyle «Εμφανίζονται νά είναι κάτι λίγο περισσότερο άπό Ενα πρελούδιο στόν Ναζι­σμό καί στόν Χίτλερ». Πώς νά περικλείσει κανείς τόν Ρουσ- σώ σ’ Ενα τέτοιο στενό άναλυτικό πλαίσιο; Κατά τόν McGov­ern τό φασιστικό δόγμα τοΰ άπολυταρχισμοΰ «είναι κάτι λίγο περισσότερο άπό μιά Επέκταση τών ιδεών πού Ετέθηκαν γιά πρώτη φορά άπό τόν Ρουσσώ».6 Σέ μιά περισσότερο σοβαρή Εργασία, άφιερωμένη στήν άνάλυση τής προ-φασιστικής σκέ­ψης (stricto senso), στή Γερμανία —Lagarde, Langbehn καί Moeller van der Bruck— ό Fritz Stern ώστόσο συνδέει αύ- τούς τούς συγγραφείς μέ δ,τι άποκαλεΐ «δεινή παράδοση»: τόν Ρουσσώ καί τούς όπαδούς του, ιδιαίτερα στή Γ ερμανία, οί όποιοι άσκησαν κριτική στόν Διαφωτισμό ώς άφελώς όρθολο- γικιστικής καί μηχανιστικής μορφής σκέψης. Έπίσης άναφέ- ρει Εδώ, φύρδην-μίγδην, τούς Carlyle, Burkhardt, Νίτσε καί Ντοστογιέφσκι.7 Οί πλέον, όξυδερκεΐς ιστορικοί —δπως ό John Bowie— περιορίζονται στό νά σημειώσουν τό γεγονός δτι ή «Ρομαντική άντίδραση» γεννήθηκε ταυτόχρονα μέ τήν Επανάσταση —Ρουσσώ— καί τήν άντεπανάσταση —Burke— άλλά είναι άνίκανοι νά πιστοποιήσουν τί είναι κοινό σ’ αΰ-

17

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

τους τους άντινομιακούς πόλους τοϋ Ρομαντικού φάσματος, έκτός άπό μιάν άσαφή «συνείδηση κοινότητας» καί Ενα ταλέντο «στήν έκφραση».8

Περισσότερο ένδιαφέρον παρουσιάζουν οΐ έργασίες —κυρίως γερμανικές— οί όποιες θεωρούν τόν Ρομαντισμό ώς μιά Weltanschauung [κοσμοαντίληψη] καί έπιχειροΰν νά συλλάβουν τήν πνευματική ουσία ή δποία είναι κοινή στόν λο­γοτεχνικό, καλλιτεχνικό, θρησκευτικό καί πολιτικό Ρομαντι­σμό. Οί περισσότεροι άπ’ αυτούς όρίζουν τή Ρομαντική κο­σμοαντίληψη μέσω τής άντίθεσής της πρός τόν Aufklarung, δηλαδή μέσω τής άρνησής του τού άφηρημένου όρθολογισμοΰ τού Διαφωτισμού.9 'Όμως αυτοί οΐ συγγραφείς διόλου δέν μπορούν νά έξηγήσουν γιατί ό Ρομαντισμός έμφανίσθηκε σέ μιά όρισμένη ιστορική στιγμή, ποιά είναι ή κοινωνική του ση­μασία, καί γιατί λαμβάνει τέτοιες άντιφατικές μορφές.

"Ενα χαρακτηριστικό κοινό στίς περισσότερες άπό τίς μή- μαρξιστικές έργασίες τίς σχετικές μέ τό θέμα (δσο καί &ν έκτι- μά κανείς τήν ιστοριογραφική, φιλολογική καί άναλιιτική συμβολή τους) είναι ή άρνηση νά τοποθετηθεί τό φαινόμενο σέ σχέση μέ τήν κοινωνική καί οικονομική πραγματικότητα — γεγονός τό όποιο καθιστά δύσκολο, άν δχι άδύνατο, νά παρα- χθεϊ μιά πραγματική κατανόηση ή έξήγηση τού Ρομαντικού αινίγματος. 'Ορισμένοι συγγραφείς απλώς άγνοούν πλήρως τίς συγκεκριμένες κοινωνικές συνθήκες καί έξετάζουν μόνον τήν άφηρημένη διαδοχή τών λογοτεχνικών σχολών (Κλασι- κή-Ρομαντική) ή τών φιλοσοφικών ιδεών (όρθολογισμός- άνορθολογισμός) ■ άλλοι συγγραφείς συνδέουν τόν Ρομαντι­σμό κατά Εναν έπιφανειακό καί έξωτερικό τρόπο μέ αυτό ή έκεϊνο τό ιστορικό, πολιτικό ή οικονομικό γεγονός: τή Γαλλι­κή Επανάσταση, τήν Παλινόρθωση, τή Βιομηχανική Ε π α ­νάσταση. Τυπικό παράδειγμα άποτελεΐ ό A.J. George, συγ­γραφέας ένός βιβλίου μέ τόν φιλόδοξο τίτλο Ή ’Εξέλιξη τής Γαλλικής ’Επανάστασης: Ή ’Επίδραση τής Βιομηχανικής 'Επανάστασης στή Λογοτεχνία, 6 όποιος παρουσιάζει τόν Ρομαντισμό, ώς Εναν τρόπο «προσαρμογής στά άποτελέσμα-

18

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

cot τής Βιομηχανικής Επανάστασης». Κατά τόν George, ή Βιομηχανική Επανάσταση απλώς «λειτούργησε ώς μία άπέ τίς πρωταρχικές πηγές τοϋ Ρομαντισμού», παρέχοντάς του «Ενα σύνολο εικόνων περισσότερο κοντινών πρός τήν πραγμα­τικότητα καθώς καί μορφές παράστασης τών εικόνων καμω­μένες είδικά γιά τίς νεωτερικές συνθήκες»· άκόμη βοήθησε ώστε νά «έστιάσει τήν προσοχή πάνω στήν πρόζα, υποβοηθών­τας κατ’ αυτόν τόν τρόπο τή στροφή άπό τό ποιητικό ρομάν­τζο στή νουβέλλα... Τόσο στήν πρόζα δσο καί στήν ποίηση εδωσε καινούργιες καί έντυπωσιακές εικόνες. Μέ λίγα λόγια, υπήρξε Ενας μείζων παράγων στήν έξέλιξη τοΰ Γαλλικοΰ Ρο­μαντισμού».10 Χωρίς νά συλλαμβάνει τήν βαθύτατα άνταγω- νιστική σχέση τοΰ Ρομαντισμού πρός τή βιομηχανική κοινω­νία, αυτή ή άπίστευτα έπιφανειακή άνάλυση δέν άντιλαμβάνε- ται τή σχέση τους κατ’ άλλον τρόπο παρά μόνον μέ δρους ένός «έκσυγχρονισμοΰ» της λογοτεχνίας καί μιας άνανέωσης τών εικόνων της.

Βεβαίως, ή μή-μαρξιστική κριτική λογοτεχνία έχει πραγ­ματοποιήσει όρισμένες άξιοσημείωτες συμβολές στή γνώση αύτοΰ τοΰ πεδίου, μέ τή μορφή τής λογοτεχνικής ιστορίας, τών λεπτομερειακών σπουδών πάνω σέ συγκεκριμένους συγ­γραφείς, καί σέ όρισμένες περιπτώσεις τής άνάλυσης τής Wel­tanschauung. "Έχει έντοπίσει όρισμένα σημαντικά χαρα­κτηριστικά τά όποια μπορούν νά βρεθοΰν στούς περισσότε­ρους, άν δχι σέ δλους, τούς Ρομαντικούς συγγραφείς. ’Αλλά μάταια θά ψάξει κανείς γιά μιά σφαιρική προσέγγιση ή όποία θά μποροΰσε νά άποκαλύψει τήν έσωτερική συνέπεια αύτών τών στοιχείων, τή βασική ένότητα αύτών τών membra disiecta καί τήν κοινωνικο-πολιτισμική τους έννοια.

Τό προσόν τών μαρξιστικών σπουδών —όποιοιδήποτε καί <5ν είναι οί περιορισμοί τους καί οί έξαπλουστεύσεις τους (άρ- κετές φορές είναι έξαιρετικά αυθαίρετες καί μονόπλευρες)— είναι δτι οί περισσότερες άπ’ αύτές στάθηκαν ικανές νά συλλά- βουν τήν ουσιώδη διάσταση τών φαινομένων, προσδιορίζον­τας τήν κοινή τάση, τό ένοποιητικό στοιχείο τοΰ Ρομαντικοΰ

19

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΙ" ΑΝΤΙ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

κινήματος στίς κυριώτερες έκδηλώσεις του στίς πιό σημαντι­κές Ευρωπαϊκές χώρες (Γερμανία, ’Αγγλία, Γαλλία, Ρω ­σία) : αντίθεση πρός τόν καπιταλισμό έν όνόματι τών προ - καπιταλιστικών άξιών.

Ή έννοια τοϋ «Ρομαντικού άντικαπιταλισμοΰ» έμφανίζε- ται γιά πρώτη φορά στόν Λούκατς, άλλά μπορεΐ κανείς νά έντοπίσει τόν πρόδρομό της στά γραπτά τών Μάρξ καί “Ενγκελς τά σχετικά μέ τούς Μπαλζάκ, Καρλάυλ, Σισμοντί κ.λπ. Τά γραπτά αυτά άποκαλύπτουν (παρά τήν κριτική πού άσκοΰν) τήν ύψηλή έκτίμηση τήν οποία οί συγγραφείς τοΰ Κομμουνιστικού Μανιφέστου ετρεφαν γιά τούς συγγραφείς αύτούς οί όποιοι, άν καί laudatores tempis acti, στάθηκαν ικανοί νά καταφέρουν καίρια πλήγματα στόν καπιταλισμό μέσω τής κριτικής των.11

Σέ άντίθεση πρός τούς Μάρξ καί "Ενγκελς, οί περισσότε­ροι άπό τούς μαρξιστές συγγραφείς τοΰ 20οΰ αίώνα (ή οΐ συγ­γραφείς έκεΐνοι πού έπηρεάστηκαν άπό τόν Μάρξ) θεώρησαν τόν Ρομαντισμό —ιδιαίτερα τόν γερμανικό κλάδο— ώς μιάν ούσιωδώς άντιδραστική καί άντεπαναστατική τάση. Στή Γαλλία αυτός ό προσανατολισμός έκπροσωπήθηκε άπό τόν ιστορικό Jacques Droz. Οί άξιόλογες έργασίες του πάνω στόν πολιτικό Ρομαντισμό στή Γερμανία δείχνουν μέ μεγάλη άκρίβεια τόν γενικό χαρακτήρα τοΰ φαινομένου (τήν ένότητά του ώς Weltanschauung) καί τήν άντι-καπιταλιστική του διάσταση. 'Ωστόσο, άντιμετωπίζει τό Ρομαντικό κίνημα ώς, σέ τελευταία άνάλυση, τήν άντίδραση τής γερμανικής διανόη­σης ένάντια στίς «άρχές τής Γαλλικής Επανάστασης καί στή Ναπολεόντειο κατάκτηση», μιά άντίδραση ή όποία νοσταλγεί τήν παλινόρθωση τοΰ μεσαιωνικού πολιτισμού, καί ή όποία χωρίς άμφιβολία τοποθετείται «στόν χώρο τής άντεπανάστα- σης», μέ λίγα λόγια έ'να κίνημα πού έκφράζει «τή συνείδηση τών παλαιών άρχουσών τάξεων γιά τόν κίνδυνο πού τίς άπει- λεΐ». Ή θέση αύτή συνεπάγεται δτι οί Χαίλντερλιν, Buch­ner καί οί ίλλοι Ρομαντικοί οΐ όποιοι Εβλεπαν ευνοϊκά τή Γαλλική Επανάσταση άποκλείονται άπό τό πλαίσιο τής άνά-

20

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΤ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

λύσης, χαί δτι ή Ίαχωβινιχή καί φιλοεπαναστατική περίοδος πολυαρίθμων συγγραφέων χαί ποιητών τών όποιων ό Ρομαν­τικός χαρακτήρας δέν μπορεΐ νά αμφισβητηθεί, παραμένει Ενα άνεξήγητο συμβάν. Άναφερόμενος στόν Φρειδ. Σλέγκελ, ό Jacques Droz άναγνωρίζει δτι ή μεταμόρφωσή του άπό ρε- πουμπλικάνο σέ συντηρητικό είναι «δύσκολο νά Εξηγηθεί» καί καταλήγει άποδίδοντάς την (άκολουθώντας τή θέση τοϋ Κάρλ Σμίτ στήν όποία άσκεΐ κριτική ώς λανθασμένη σέ δλλο σημείο τοΰ βιβλίου του) στόν «ευκαιριακό Ερασιτεχνισμό» τοΰ ποιητή.12

Ό ίδιος ό Λούκατς είναι έπίσης ί'νας άπό Εκείνους τούς μαρξιστές συγγραφείς οί όποιοι θεωροΰν τόν Ρομαντικό άντι- καπιταλισμό κυρίως ώς έ'να άντιδραστικό ρεΰμα, πού κατα­τείνει πρός τή Δεξιά καί τόν φασισμό. Ωστόσο, Εχει τό προ­σόν δτι μορφοποίησε τήν ίδια τήν έννοια, γιά νά προσδιορίσει όλόκληρο τό φάσμα τών μορφών τής σκέψης στίς όποιες ή κριτική τής άστικής κοινωνίας έμπνέεται άπό τήν άναφορά στό προ-καπιταλιστικό παρελθόν. Στάθηκε έπίσης ικανός νά συλλάβει τόν άντιφατικό χαρακτήρα τοΰ φαινομένου, μολονό­τι έπέμενε δτι ό Ρομαντισμός όδηγεΐ μέ μεγαλύτερη ευκολία στήν άντίδραση παρά στήν ’Αριστερά καί στήν Επανάσταση.13 Τελικώς, μπορεΐ κανείς νά βρει τουλάχιστον σέ ορισμένα άπό τά εργα του, δπως στά γραπτά του τής περιόδου 1939-41, γιά τόν Μπαλζάκ, μιά βαθύτατη καί λεπτότατη άνάλυση (ή όποία Εμπνέεται άκριβώς άπό τά γραπτά τών Μάρξ καί Έ ν- γκελς πού μνημονεύσαμε παραπάνω), στήν όποία τονίζει δτι τό μίσος τοΰ συγγραφέως τής Com6die Humaine γιά τόν καπιταλισμό, καί ή Ρομαντική του Εξέγερση Ενάντια στή δύ­ναμη τοΰ χρήματος, άποτελοΰν τίς κύριες πηγές τής ρεαλιστι­κής του διεισδυτικότητας.14

Ό Μπαλζάκ βρίσκεται πράγματι στό κέντρο τής διαμάχης μεταξύ τών μαρξιστών σχετικά μέ τό πρόβλημα τοΰ Ρομαντι­σμού. Ό “Ενγκελς χαιρέτιζε στόν Μπαλζάκ —στήν περίφη­μη Επιστολή του πρός τήν Δδα Harkness— τόν «θρίαμβο τοΰ ρεαλισμοΰ» πάνω στίς δικές του πολιτικές προκαταλήψεις,

21

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

δηλαδή τήν άφοσίωσή του στή νομιμότητα.15 Μιά τεράστια κριτική φιλολογία άκολούθησε πιστά καί δογματικά αυτή τήν άνεπαρκή Ενδειξη, καί ό μυστηριώδης «θρίαμβος τοΰ ρεαλι­σμού» Εγινε ό κυριώτερος κοινός τόπος πολυαρίθμων μαρξι­στικών σπουδών πάνω στόν Μπαλζάκ. Ά λλοι συγγραφείς έπεχείρησαν νά τοποθετήσουν τό έν λόγω άναλυτικό πλαίσιο, προκειμένου νά δείξουν δτι ό κριτικός ρεαλισμός τοΰ συγγρα- φέως δέν βρίσκεται σέ άντίφαση μέ τήν κοσμοαντίληψή του. Δυστυχώς ή λύση πού προτείνουν συνίσταται στήν έπιχειρη- ματολογία δτι ή πολιτική ιδεολογία τοΰ Μπαλζάκ Εχει Εναν «προοδευτικό», «δημοκρατικό» ή άκόμη καί «άριστερό» χα­ρακτήρα. Γιά παράδειγμα, ό Τσέχος ιστορικός Jan Ο. Fis­cher, συγγραφέας ένός έξαιρετικοΰ βιβλίου περί τοΰ Ρομαντι­κού ρεαλισμού τό όποιο περιέχει πολλές ένδιαφέρουσες συλ­λήψεις σχετικά μέ τή διττή φύση (κάποιες φορές έπιστρέφει στό παρελθόν, κάποιες άλλες στρέφεται πρός τό μέλλον) τοΰ Ρομαντικού άντικαπιταλισμοΰ, έπιχειρεϊ ματαίως νά άποδεί- ξει δτι ή νομιμοφροσύνη τοΰ Μπαλζάκ ήταν «άντικειμενικά δημοκρατική» καί δτι τό «πραγματικό περιεχόμενο» τοΰ μο­ναρχισμού του ήταν ή δημοκρατία. Ή έπιχειρηματολογία πού έπιστρατεύει δέν είναι καί πολύ πειστική: ό Μπαλζάκ στόχευε στήν «ευημερία τοΰ λαού» καί τοΰ Εθνους* «συμπα­θούσε τόν μέσο δνθρωπο» καί τίς κοινωνικές του άνάγκες — στήν πραγματικότητα δλα αύτά είναι φιλανθρωπικές τάσεις τυπικές τού μοναρχιστικοΰ πατερναλισμού, οί όποιες κατά κανένα τρόπο δέν Εχουν τίποτε νά κάνουν μέ τή δημοκρατία.16 Βρίσκει κανείς μιά παρόμοια προσέγγιση σέ μερικά άπό τά γραπτά τοΰ Piere Barb6ris, ένός άπό τούς σημαντικότερους Γάλλους μαρξιστές κριτικούς. Σέ Ενα άπό τά δοκίμιά του προτείνει δτι μπορεΐ κανείς νά βρει στόν Μπαλζάκ —ιδιαίτε­ρα στά νεανικά του γραπτά— «Εναν άριστερό Ρομαντισμό» ό όποιος είναι «Προμηθεϊκός» καί έμπνέεται άπό τή « λατρεία τής προόδου».17 Ό Γδιος ό Λούκατς ισχυρίζεται καί αύτός δτι ό Μπαλζάκ ήταν Ενας «μείζων προοδευτικός καλλιτέχνης», άλλά άναγνωρίζει δτι ό συγγραφέας τών Illusions perdues

22

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

ήταν ρεαλιστής, δχι σέ άντίθεση πρός άλλά έξαιτίας τοΰ Ρομαντιχοΰ καί «άπαισιόδοξου» άντι-καπιταλισμού του.18

Άπό τή σκοπιά μας ή τελευταία αύτή παρατήρηση άνοίγει τόν δρόμο γιά τήν πλέον έπαρκή έρμηνεία τοΰ Μπαλζάκ καί πολλών δλλων Ρομαντικών άντι-καπιταλιστών συγγραφέων. Ή κριτική διαύγεια αύτών τών συγγραφέων δέν άντιφάσκει διόλου μέ τήν «άντιδραστική», προσανατολισμένη πρός τό παρελθόν, φιλομοναρχική ή Συντηρητική ιδεολογία τους. Εί­ναι μάταιο (καί άχρηστο) νά τούς άποδίδουμε ανύπαρκτες «δημοκρατικές» καί «προοδευτικές» άρετές. Είναι διότι στρέ­φουν τό βλέμμα τους πρός τό παρελθόν πού τούς καθιστά ικα­νούς νά άσκοΰν κριτική στό παρόν μέ τέτοια όξύνοια καί ρεα­λισμό. Βεβαίως, αύτή ή κριτική μπορεΐ νά γίνεται (καί καλύ­τερα Ετσι!) άπό τή σκοπιά τοΰ μέλλοντος, δπως συμβαίνει μέ τούς ούτοπιστές καί τούς έπαναστάτες. "Ομως είναι προκατά­ληψη —πού μάς κληροδότησε ό Διαφωτισμός— τό δτι ή ύ- πάρχουσα κοινωνική πραγματικότητα μπορεΐ νά ύποστεΐ κρι­τική μόνον άπό μιά «προοδευτική» προοπτική.

Επιπλέον, φρονοΰμε δτι ή Ιδια ή κατηγορία τοΰ «ρεαλι­σμού» είναι πολύ στενή ώστε νά χωρέσει τόν πλοΰτο τής Ρο­μαντικής άντι-καπιταλιστικής συμβολής. Πάρα πολλές μαρ­ξιστικές έργασίες Εχουν ώς μοναδικό τους κριτήριο τόν «ρεα­λιστικό» ή «μή-ρεαλιστικό» χαρακτήρα τοΰ λογοτεχνικοΰ ή καλλιτεχνικού Εργου καί όρισμένες διαμάχες πού θυμίζουν μάλλον βυζαντινισμό Εχουν άντιτάξει τόν «σοσιαλιστικό ρεα­λισμό», τόν «κριτικό ρεαλισμό» καί τόν «ρεαλισμό χωρίς δ- ρια». Πολλά Ρομαντικά καί νεο-Ρομαντικά Εργα είναι έ- σκεμμένα μή - ρεαλιστικά: φαντασιακά, μέ τή μορφή τοΰ πα­ραμυθιού, μαγικά, όνειρικά καί, πιό πρόσφατα, υπερρεαλι­στικά. Κι δμως αύτό διόλου δέν μειώνει τή σχέση καί τή ση­μασία τους, τόσο ώς κριτική τοΰ καπιταλισμού δσο καί ώς δ- νειρα ένός άλλον κόσμον, πού θεμελιωδώς άντιτίθενται στήν άστική κοινωνία, θ ά ήταν Γσως χρήσιμο νά εισαγάγουμε μιά καινούργια Εννοια —τόν «κριτικό μή-ρεαλισμό»— προκειμέ- νου νά προσδιορίσουμε τή δημιουργία ένός φαντασιακοϋ, ίδε-

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

ώδους, ούτοπιχοϋ ή φανταστικού σύμπαντος τό όποιο άντιτί- θεται ριζικά στή γκρίζα, πεζή καί άπάνθρωπη πραγματικότη­τα μιάς βιομηχανικής καπιταλιστικής κοινωνίας. ’Ακόμη καί δταν παίρνει φανερά τή μορφή μιάς «φυγής άπό τήν πραγμα­τικότητα», αύτός ό «κριτικός μή-ρεαλισμός», μπορεΐ νά έμ- περιέχει £να ισχυρό άρνητικό στοιχείο (άμεσης ή Εμμεσης) διαμαρτυρίας ένάντια στήν έγκαθιδρυμένη τάξη. ΕΓναι έξ αί­τιας τοΰ «κριτικοΰ μή-ρεαλιστικοΰ» των χαρακτήρα πού δχι μόνον ποιητές καί συγγραφείς δπως ό Νοβάλις καί ό Ε.Τ.Α. Χόφμανν, άλλά έπίσης καί οΰτοπιστές καί έπαναστάτες δπως ό Φουριέ καί ό Γουΐλλιαμ Μόρρις προσέδοσαν στόν Ρομαντι­κό άντικαπιταλισμό μιάν ουσιώδη διάσταση, τόσο ένδιαφέ- ρουσα άπό μαρξιστική σκοπιά δσο ή άνελέητα ρεαλιστική διεισ­δυτικότητα ένός Μπαλζάκ ή ένός Ντίκενς.

'Ωστόσο, υπάρχουν πράγματι όρισμένες μαρξιστικές σπου­δές, οί όποιες καλύπτουν, κατά έναν διαλεκτικό τρόπο, τόσο τίς άντιφάσεις δσο καί τήν ουσιώδη ένότητα τοΰ Ρομαντι­σμού, καί οί όποιες δέν παραγνωρίζουν τό έπαναστατικό του δυναμικό. Ό Έρνστ Φίσερ, γιά παράδειγμα, όρίζει τόν Ρο­μαντισμό ώς «κίνημα διαμαρτυρίας — μιάς παθιασμένης καί άντιφατικής διαμαρτυρίας ένάντια στόν άστικό καπιταλιστικό κόσμο, τόν κόσμο τών «χαμένων αυταπατών», ένάντια στή σκληρή πρόζα τών έπιχειρήσεων καί τοΰ κέρδους... Διαρκώς, σέ κάθε σημείο καμπής τών γεγονότων, τό κίνημα διαχωρίζε­ται σέ προοδευτικές καί άντιδραστικές τάσεις... Αυτό πού ύπήρξε κοινό σέ δλους τούς Ρομαντικούς ήταν μιά άντιπάθεια πρός τόν καπιταλισμό (όρισμένοι άπό μιάν άριστοκρατική σκοπιά, άλλοι άπό μιά πληβειακή)».19

Μπορεΐ κανείς νά βρει άνάλογες άναλύσεις σέ όρισμένα γραπτά τοΰ Λούκατς, τών Ούγγρων μαθητών του (Ferenc Fech6r, Gyorgy Marcus) καί άλλων κριτικών πού έπηρεά- σθηκαν άπό τήν λουκατσιανή προσέγγιση (Norman Rudich, Paul Breines, Andrew Arato, Adulfo Sanchez Vazquez), καθώς καί σέ πολλά άπό τά Εργα τοΰ Χέρμπερτ Μαρκοΰζε καί τών ’Αμερικανών οί όποιοι δέχτηκαν τήν έπίδρασή του

24

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

(Jack Zipes). “Εξω άπό αυτή τήν ιδιαίτερα γερμανική πολιτι­σμική παράδοση, είναι στούς “Αγγλους μαρξιστές πού βρί­σκουμε τίς πλέον διεισδυτκές σπουδές τοΰ Ρομαντικού άντικα- πιταλισμοΰ: στούς Ε.Ρ. Thompson καί Raymond Williams (γιά τήν Άγγλο-Σαξωνική πολιτισμική σφαίρα) καί στόν Eric Hobsbawm (γιά τό Ρομαντικό κίνημα τοΰ πρώτου ήμί- σεως τοΰ 19ου αιώνα).

Ή συμβολή τοΰ Raymond Williams είναι ιδιαίτερα ση­μαντική. Τό άξιόλογο βιβλίο του, Κουλτούρα καί Κοινωνία (1958), είναι ή πρώτη κριτική άποτίμηση, άπό μιά σοσιαλι­στική σκοπιά, σύνολης τής ’Αγγλικής Ρομαντικής Άντικαπι- ταλιστικής Παράδοσης, άπό τόν Burke καί τόν Cobbett στόν Καρλάυλ άπό τόν Μπλαίηκ καί τόν Σέλλεϋ στόν Ντίκενς, ά­πό τόν Ράσκιν καί τόν Γουΐλλιαμ Μόρις στόν Τ .Σ . “Ελιοτ. Ένώ άναγνωρίζει τά μειονεκτήματα τής Ρομαντικής στάσης άπέναντι στή νεωτερική κοινωνία, προασπίζεται τίς θετικές πλευρές της υπεράσπισής της τής τέχνης καί τής κουλτούρας ώς ένσάρκωσης «όρισμένων άνθρωπίνων άξιών, ικανοτή­των, ένεργειών, τίς όποιες ή άνάπτυξη τής κοινωνίας πρός ϊ- ναν βιομηχναικό πολιτισμό άπείλησε ή άκόμη καί κατέστρε­ψε», της πάλης γιά «έ'ναν τρόπο άνθρώπινης έμπειρίας καί δραστηριότητας τόν όποιο ή πρόοδος τής κοινωνίας φαίνεται όλοένα καί περισσότερο νά άρνεΐται». Ή πιθανότητα ένεργο- ποίησης αυτής της παράδοσης πρός χάριν τοΰ σοσιαλισμού άπεικονίζεται άπό τόν Γουΐλλιαμ Μόρρις, ό όποιος στάθηκε ικανός νά συνδέσει τίς πολιτισμικές άξίες τοΰ Ρομαντισμού μέ τό όργανωμένο κίνημα τής έργατικής τάξης.20

Στήν ’Ανατολική Ευρώπη δέν υπάρχει Ελλειψη έργασιών περί τοΰ Ρομαντισμού, άλλά μόνον λίγες άπ’ αυτές ξεφεύγουν άπό τό δογματικό - έπίσημο πλαίσιο καί άναπτύσσουν μιά γό­νιμη άνάλυση, δπως στήν περίπτωση τοΰ Jan Ο. Fischer στήν Πράγα καί τοΰ Claus Trager στήν ’Ανατολική Γερμανία. Τέλος, στή Γαλλία ό Pierre Barb6ris είναι ό σημαντικότερος κριτικός πού έξετάζει τόν Ρομαντισμό άπό μιάν «άνοικτή» μαρξιστική σκοπιά.

25

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

'Οπωσδήποτε, οι περισσότερες άπό τίς έργασίες που μνη- μονεύθηκαν άνωτέρω Εχουν μιά περιορισμένη σκοπιά: αύτο- περιορίζονται σέ Εναν καί μόνο συγγραφέα, ή σέ μιά καί μόνον χώρα, ή σέ μιάν ιστορική περίοδο (γενικώς τίς άρχές τοΰ 19ου αιώνα)· έξετάζουν κυρίως τή λογοτεχνική καί καλλιτε­χνική πλευρά τοΰ φαινομένου· καί τέλος, λίγα Εχουν να ποΰν σχετικά μέ τήν κοινωνική του βάση· φαίνεται νά ύπάρχει Ενα κενό τό όποιο πρέπει νά καλυφθεί· διότι πουθενά, άπό δσο γνωρίζουμε, δέν Εχει έπιχειρηθεΐ μιά σύνολη άνάλυση, άπό μιά μαρξιστική προοπτική, τοΰ Ρομαντισμού ώς Weltan­schauung, στήν πλήρη του ιστορική Εκταση καί μέ δρους τής κοινωνιολογικής του θεμελίωσης.

Κατωτέρω θά έπιχειρήσουμε πρίν άπ’ δλα να όρίσουμε τόν Ρομαντισμό ώς Weltanschauung, ή κοσμοαντίληψη, δηλαδή ώς μιά συλλογική πνευματική δομή ή όποία είναι χαρακτηρι­στική όρισμένων κοινωνικών όμάδων. Μιά τέτοια πνευματι­κή δομή μπορεΐ νά συγκεκριμενοποιηθεί σέ πολλές, διαφορε­τικές περιοχές τής κουλτούρας: στή λογοτεχνία καί στίς άλ­λες τέχνες, στή φιλοσοφία καί στή θεολογία, στήν πολιτική, στήν οικονομική καί νομική σκέψη, στήν κοινωνιολογία καί στήν ιστορία κ.λπ. Κατά συνέπεια, ό όρισμός τόν όποιο θά προτείνουμε έδώ δέν περιορίζεται ουτε στή λογοτεχνία καί στήν τέχνη μόνον, ουτε στήν ιστορική περίοδο κατά τήν όποία άναπτύχθηκαν τά καλλιτεχνικά κινήματα τά όποια όνομά- σθηκαν «Ρομαντικά», θεωροΰμε Ρομαντικούς —ή τουλάχι­στον δτι Εχουν μιά Ρομαντική διάσταση— δχι μόνον Εναν Μπάυρον, Εναν Βινιύ ή Εναν Νοβάλις στό χώρο τής λογοτε­χνίας, άλλά έπίσης, γιά παράδειγμα, τόν Σισμοντί στήν οικο­νομική θεωρία, τόν Σλαϊερμάχερ στή θεολογία, τόν Edmund Burke, τόν Προυντόν καί τόν Μαρκοΰζε στήν πολιτική φιλο­σοφία, τούς Simmel, Tonnies καί Μάξ Βέμπερ στήν κοινω- νιολογία.21

Τή νεωτερική Εννοια τής κοσμοαντίληψης Εχει έπεξεργα- σθεΐ είς βάθος ό κοινωνιολόγος τής κουλτούρας Λουσιέν Γκολντμάνν, ό όποιος Εχει άναπτύξει —καί άνυψώσει σέ

26

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

ανώτερο έπίπεδο— μιά μακρά παράδοση τής γερμανικής σκέ­ψης (ιδιαίτερα άπό τόν W. Dilthey). 'Ωστόσο, παρά τό γε­γονός δτι ελαβε ύπόψη του κυρίως τίς κοσμοαντιλήψεις τής νεωτερικής περιόδου, καί δτι έξέτασε λεπτομερώς όρισμένες άπό τίς πλέον σημαντικές μεταξύ αύτών ό Ρομαντισμός δέν άνήκει σέ έκεΐνες μέ τίς όποιες ό Γκολντμάνν άσχολήθηκε. Ά ν άπαριθμήσουμε κατά ιστορική σειρά τίς κοσμοαντιλήψεις πού άνέλυσε —τήν τραγική κοσμοαντίληψη στήν Γιανσενιχή καί καντιανή μορφή της, τήν όρθολογική κοσμοαντίληψη μέ τήν καρτεσιανή καί Διαφωτιστική της έμφάνιση, τή διαλεκτική κοσμοαντίληψη στίς ποικίλες της έκδηλώσεις καί τέλος τόν υπαρξισμό καί τόν στρουκτουραλισμό22— δέν είναι δυνατόν παρά νά διαπιστώσουμε £να χάσμα, κυρίως στόν 19ο αιώνα· διότι δέν θά μπορούσε κανείς νά ίσχυρισθεΐ δτι ή διαλεκτική σκέψη (καί ό θετικισμός πού άκολούθησε τήν όρθολογική τά­ση) άντιπροσωπεύουν τίς μόνες κρατούσες κοσμοαντιλήψεις τής περιόδου αύτής. "Ενα άπό τά έλλείποντα στοιχεία, του­λάχιστον, είναι άκριβώς ό Ρομαντικός άντικαπιταλισμός, γιά τήν κοσμοαντίληψη τοΰ όποιου θά έπιχειρήσουμε μιά προκα­ταρκτική άνάλυση.

Δεδομένου δτι αύτό τό όποιο έμπλέκεται είναι μιά ιστορι­κή κοσμοαντίληψη —μιά κοσμοαντίληψη περισσότερο έντο- πισμένη σέ μιά χρονική περίοδο παρά μιά καθολική τάση τοΰ άνθρωπίνου πνεύματος— πρέπει κατ’ άρχήν νά καθορίσουμε τά δρια τού ιστορικού πεδίου μέσα στό όποιο έκδηλώνεται. Ώ ς πρός τήν καταγωγή ή τή γένεση τοΰ φαινομένου, όφεί- λουμε νά άπορρίψουμε ώς όλοσχερώς περιοριστική τήν υπόθε­ση σύμφωνα μέ τήν όποία ό Ρομαντισμός είναι «ό καρπός τής άπογοήτευσης άπό τίς άνεκπλήρωτες υποσχέσεις τής άστικής έπανάστασης τοΰ 1789» ή «μιά σειρά άπό έρωτήματα καί άπαντήσεις πού άπευθύνεται σέ μιά μετεπαναστατική κοινω­νία».23 Κατά τήν άντίληψη αυτή, ό Ρομαντισμός ώς πνευμα­τική δομή δέν ύφίσταται πρίν άπό τή Γαλλική Επανάσταση, καί εχει παραχθεΐ άπό τήν άπογοήτευση πού άκολουθεΐ τήν πλήρη άνάληψη τής έξουσίας άπό τήν άστική τάξη. Άπό τήν

27

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

ϊποψη αυτή, ύπάρχει ενας μετασχηματισμός σέ πολιτικό έπί- πεδο ό όποιος γίνεται καταλύτης γιά τό Ρομαντικό κύμα. Κατά τή γνώμη μας, ωστόσο, τό φαινόμενο πρέπει νά κατα- νοηθεϊ ώς ανταπόκριση σέ έκεΐνον τόν περισσότερο άργό καί βαθύτατο μετασχηματισμό πού συντελεΐται στό κοινωνικο­οικονομικό έπίπεδο: τήν άνοδο τοΰ καπιταλισμού. Αύτή ή υπόθεση θά μάς όδηγοΰσε στό νά αναμένουμε έκδηλώσεις τοΰ Ρομαντισμοΰ πριν άπό τό 1789, μιάς καί φυσικά ή ανάπτυξη τών καπιταλιστικών οικονομικών δομών προηγείται κατά πολύ τής δομοποίησης στό πολιτικό έπίπεδο.

Στήν πραγματικότητα βρίσκουμε πράγματι έ'ναν όρισμένο άριθμό πολιτισμικών φαινομένων άρκετά πρίν άπό τήν Ε π α ­νάσταση γεγονός πού άντιστοιχεΐ στή άντίληψή μας περί Ρο­μαντισμού. Πράγματι, ό Pierre Barberis Εχει δείξει μιά γε­νεαλογική σχέση πού όδηγεϊ στόν Ρομαντισμό άπό τήν κοι­νωνική κριτική τοΰ Λά Μπρυγιέρ, τοΰ Φενελόν καί τοΰ Σαίν- Σιμόν κατά τά τέλη τοΰ 17ου αιώνα.24 Έ δώ, ώστόσο, μπο­ρούμε νά μιλήσουμε μόνον γιά προδρόμους, διότι οΐ άνωτέρω συγγραφείς πολύ άπέχουν άπό τό νά έκφράζουν Ενα πλήρες σύνολο Ρομαντικών στάσεων. Οί πραγματικές άφετηρίες τοΰ Ρομαντισμού πρέπει μάλλον νά άναζητηθοΰν στό δεύτερο ήμισυ τοΰ 18ου αιώνα, ώς άντίδραση άφ’ ένός πρός τόν Διαφω­τισμό, άλλά άφ’ έτέρου σνν&εδεμένες μ ’ αυτόν χατά έναν σΰμπλοχο τρόπο. Πολλές άπό τίς πιό σημαντικές έκδηλώσεις τοΰ άναφαινομένου Ρομαντισμού —ιδιαίτερα ό Ρουσσώ στή Γαλλία καί τό κίνημα Sturm und Drang στή Γερμανία— κατά κανένα τρόπο δέν άπορρίπτουν όλοσχερώς τή Διαφωτι- στική προοπτική. ’Αντιθέτως, άντί άπλώς νά άποφεύγουν τήν είς βάθος πολιτισμική κριτική πού άσκοΰσαν μέ όρθολογιστι- κή διάθεση οί φιλόσοφοι τοΰ Aufklarung, πολλοί Ρομαντικοί τοΰ 18ου αίώνα μπορεΐ νά πει κανείς δτι έτιεχτείνουν αύτή τήν κριτική — τή διευρύνουν καί τήν άναπτύσσουν περαιτέρω σ’ Ενα καινούργιο δργανο. "Ετσι, γιά παράδειγμα, στήν καταγ­γελία στήν όποία προέβη ό Διαφωτισμός ένάντια στά άριστο- κρατικά προνόμια —τά όποια Εκρινε ύπό τό φώς τοΰ Λόγου—

28

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

προστίθεται μιά μεταστροφή τοϋ δλου στόχου καί ή έπίθεση γίνεται ένάντια στήν άστική νοοτροπία καί στίς καπιταλι­στικές κοινωνικές σχέσεις οί όποιες έπικρατοΰν δλο καί περισ­σότερο. Σ ’ αυτή τήν περίοδο συχνά διαπιστώνουμε Ενα ευφυές μίγμα τών κλασικών στάσεων τοϋ Διαφωτισμού μέ μιά τάση πού είναι έντελώς καινούργια καί διαφορετική καί ή όποία αρ­γότερα όνομάσθηκε Ρομαντισμός· καί σέ όρισμένες περιπτώ­σεις τά δύο αυτά στοιχεία δέν συνυπάρχουν σέ αντιθετική αν­τιπαράθεση, άλλά μάλλον τό δεύτερο έκπροσωπεΐ Ενα είδος ριζοσπαστικότητας πού προέρχεται μέσα άπό τόν πυρήνα τοΰ Διαφωτισμοΰ. Ό χαρακτήρας αυτός τοΰ πρώιμου Ρομαντι­σμού καθιστά πλήρως σαφές τό γεγονός δτι ό Ρομαντισμός ώς σύνολο δέν μπορεΐ νά όρισθεΐ ώς άντίθεση πρός τόν Διαφωτι­σμό. 'Όπως θά δοΰμε, τουλάχιστον Ενας κλάδος τοΰ Ρομαν­τισμού άποτελεϊ τόν άμεσο κληρονόμο τοΰ Διαφωτισμοΰ, καί άρκετοί άλλοι (οί έπαναστατικές/ούτοπικές μορφές του έν γένει) διατηρούν σημαντικούς δεσμούς μ’ αυτόν.25

Σχετικά μέ τό υποτιθέμενο «τέλος» τοΰ Ρομαντισμού, κα­μιά άπό τίς χρονολογίες πού συχνά προβάλλονται ώς σημαί- νουσες τή λήξη του δέν μπορούν νά σταθούν σύμφωνα μέ τή δική μας άντίληψη· ουτε τό 1848 ουτε ή αλλαγή τοΰ αιώνα μαρτυρούν τήν έξαφάνισή του ή Εστω τήν περιθωριοποίησή του. Αυτό πού άληθεύει σχετικά μέ τήν Ρομαντική άντικαπι- ταλιστική κοσμοαντίληψη, ισχύει έπίσης καί γιά τίς καλλιτε­χνικές του έκφράσεις πλέον συγκεκριμένα. νΑν καί τά καλλι­τεχνικά κινήματα τοΰ 20οϋ αιώνα γενικώς δέν χαρακτηρίζον­ται ώς Ρομαντικά, παρ’ δλα αύτά σημαντικά ρεύματα δπως ό Εξπρεσιονισμός καί ό Υπερρεαλισμός είναι βαθύτατα έμπο- τισμένα μέ τό Ρομαντικό πνεΰμα. “Αν ή ύπόθεσή μας —δτι ή Ρομαντική κοσμοαντίληψη έκπροσωπεΐ στήν ούσία της μιάν άντίδραση πρός τίς συνθήκες τής ζωής στήν καπιταλιστική κοινωνία— είναι σωστή, συνεπάγεται δτι ή Ρομαντική στάση θά συνεχίσει νά διατηρεί τή ζωτικότητά της δσο ό Ιδιος ό κα­πιταλισμός ύφίσταται. Καί πράγματι, μολονότι ό καπιταλι­σμός Εχει ύποστεΐ άξιόλογες τροποποιήσεις σέ σχέση μέ τά

29

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

αρχικά του στάδια, Εχει διατηρήσει τά ουσιώδη χαρακτηρι­στικά του, τά ίδια έκεϊνα χαρακτηριστικά πού πυροδότησαν τήν πρώιμη Ρομαντική έξέγερση. Σύμφωνα μί τόν Max Mil­ner, τό άρχικό Ρομαντικό κύμα έξακολουθεΐ νά Εχει κάτι νά μας πει διότι «ή κρίση τοϋ πολιτισμού πού συνδέεται μέ τή γένεση καί τήν άνάπτυξη τοΰ βιομηχανικού καπιταλισμού πο­λύ απέχει άπό τό νά Εχει ξεπερασθεΐ».26 Καί, δ'πως Εχουμε ήδη άναφέρει, Ενας αριθμός άπό τά πλέον κρίσιμα κοινωνικο- πολιτισμικά φαινόμενα τών τελευταίων χρόνων είναι αδύνα­τον νά κατανοηθοΰν έπαρκώς χωρίς άναφορά στήν Ρομαντική άντικαπιταλιστική κοσμοαντίληψη.

Στή συνέχεια τής έργασίας μας θά έπιχειρήσουμε Εναν άνα- λυτικό όρισμό αύτής τής κοσμοαντίληψης, τήν άποία θά πα­ρουσιάσουμε ώς μιά σειρά θεμάτων, συσχετιζομένων λογικά καί διατυπωμένων σέ Ενα έπίπεδο γενικότητος ικανής νά μάς έπιτρέψει να συμπεριλάβουμε δλες τίς διαφορετικές έκδηλώ- σεις τοΰ φαινομένου διαμέσου τής ιστορικής περιόδου τήν ό- ποία Εχουμε ήδη υποδείξει. Τό πρώτο στοιχείο είναι ή πηγή δλων τών 4λλων, τά όποια έξαρτώνται έξ όλοκλήρου άπ’ αυ­τό. Στή ρίζα τής Ρομαντικής κοσμοαντίληψης υπάρχει μιά έχθρότητα πρός τήν πραγματικότητα τοΰ παρόντος, μιά άπόρ- ριψη τοΰ παρόντος ή όποία συχνά φορτίζεται σχεδόν άποκλει- στικά καί έντονότατα μέ Ενα συναισθηματικό φορτίο. Αυτή ή δριμύτατα κριτική στάση άπέναντι στό έδώ καί τό τώρα καθο­ρίζει τά υπόλοιπα στοιχεία τής Ρομαντικής θεματικής. Κατά τό παρελθόν ό Ρομαντισμός συχνά Εχει όρισθεΐ μέσω μιας άπαρίθμησης θεμάτων παρουσιασμένων μέ Εναν άφηρημένο καί άχρονικό τρόπο, χωρίς νά λαμβάνεται ύπόψη δτι οί φαινομε­νικά περισσότερο πνευματικές ή διανοητικές πλευρές του είναι στενά συνδεδεμένες μέ τή χρονικότητα. Ό Ρομαντισμός προ­κύπτει άπό μιάν έξέγερση ένάντια σ’ Ενα συγκεκριμένο, ιστο­ρικό παρόν. Στό λεξικό τών άδελφών Grimm, ή λέξη ro- mantisch όρίζεται (έν μέρει) ώς «άνήκουσα στόν κόσμο τής ποιήσεως... σέ άντίθεση πρός τήν πεζολογική πραγματικότη­τα» καί οί Σατωμπριάν καί Μυσσέ άντιθέτουν τήν ύπερχειλί-

30

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

ζουσα πλησμονή της καρδιάς πρός τήν τρομακτική «κενότη­τα» τοΰ περιβάλλοντος πραγματικού κόσμου.28 Σύμφωνα μέ τή διατύπωση τοΰ Λούκατς στή θεωρία τοϋ Μυθιστορήμα­τος, ό «Ρομαντισμός τής Απογοήτευσης» χαρακτηρίζεται άπό μιά ελλειψη άνταπόκρισης μεταξύ πραγματικότητος καί ψυ­χής, κατά τήν όποία «ή ψυχή είναι ευρύτερη καί περισσότερο άχανής άπό κάθε πεπρωμένο πού ή ζωή μπορεΐ νά τής προ­σφέρει».29 Ό Μπαλζάκ συγκέντρωσε Εναν άριθμό έργων τά όποια έκδόθηκαν στά 1830 (μεταξύ αυτών τό Κόκκινο καί τό μαϋρο τοΰ Σταντάλ) καί τούς εδωσε τήν όνομασία «σχολή τής άπογοήτευσης»· πράγματι, αυτός ό δρος θά μποροΰσε νά άποδοθεΐ σέ όλόκληρη τήν Ρομαντική κοσμοαντίληψη. Άνα- φερόμενη στή Γαλλία ώς «le siecle» (βλ. τήν έκφραση «mal du siecle», στήν Αγγλία καί τή Γερμανία ώς «πολιτισμός» (σέ άντίθεση πρός τήν «κουλτούρα»), ή μοντέρνα πραγματι­κότητα παράγει άπογοήτευση. Γιά τόν Μάξ Βέμπερ ό καπι­ταλισμός άντιπροσωπεύει τό «ξεμάγεμα τοΰ κόσμου» (Εη- traubernung der Welt) καί άντιστρόφως ό Tieck δρισε τόν Ρομαντισμό ώς «τή μαγεμένη νύχτα στή λάμψη τοΰ φεγγα- ριοΰ» (die mondheglanrte Zaubernancht). Κατά συνέπεια μιά σημαντική πλευρά τοΰ Ρομαντισμού είναι τό ξαναμάγεμα τοΰ κόσμου μέσω τής φαντασίας.

Επιπλέον, ή Ρομαντική ευαισθησία συλλαμβάνει μέσα στήν παρούσα πραγματικότητα —κατά τό μάλλον ή ήττον συνειδητά καί μέ σαφήνεια— ουσιαστικά χαρακτηριστικά τού σύγχρονου καπιταλισμού. Μέ άλλα λόγια, αυτό πού άπορρί- πτει δέν είναι τό παρόν μέ μιά άφηρημένη μορφή άλλά Ενα συγκεκριμένο καπιταλιστικό παρόν τό όποιο νοεί μέ δρους τών πλέον σημαντικών καθοριστικών ποιοτήτων του. "Αν καί όρισμένες φορές υπάρχει ή συνείδηση της έκμετάλλευσης μιας κοινωνικής τάξης άπό κάποια άλλη (δπως γιά παράδειγμα στό πορτραΐτο τοΰ βιομήχανου Τζών Μπέλ στό Εργο τοΰ Βινιύ Chatterton), αύτή ή συνείδηση κατά κανένα τρόπο δέν διαπιστώνεται πάντοτε στόν Ρομαντισμό. Άπό τήν άλλη με­ριά, δλα τά διαφορετικά ρεύματα τοΰ Ρομαντικού άντικαπι-

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

ταλισμοΰ στρέφονται μέ τόν Ενα ή τόν δλλο τρόπο πρός τή διαμαρτυρία έναντίον έκείνων τών χαρακτηριστικών τοϋ κα­πιταλισμού τών όποιων τήν άρνητική επίδραση αισθάνον­ται ολες οί κοινωνικές τάξεις χαί τά όποια Εχουν ώς άποτέ- λεσμα τήν έξαθλίωση παντοΰ μέσα στήν καπιταλιστική κοι­νωνία. Αυτό πού έμπλέκεται είναι ή παντοδυναμία μέσα σ’ αυτή τήν κοινωνία τής άνταλλακτικής αξίας —τοΰ χρήματος καί τών σχέσεων άγορας— δηλαδή τό φαινόμενο τής πραγ- μοποίησης. Καί, ώς άποτέλεσμα τής γενικευμένης πραγμο- ποίησης, ό κοινωνικός κατακερματισμός καί ή ριζική άπομό- νωση τοΰ άτόμου μέσα στήν κοινωνία. Διότι μιά κοινωνία βα­σισμένη στό χρήμα καί στόν άνταγωνισμό διαχωρίζει τά άτο­μά σέ έγωιστικές μονάδες πού ουσιαστικά διάκεινται έχθρικά ή είναι άδιάφορες ή μιά πρός τήν άλλη.30 Ό Ρομαντικός άντι- καπιταλισμός έξεγείρεται έντελώς συγκεκριμένα ένάντια σ’ αυτά τά χαρακτηριστικά — στίς Ισχυρότατες αρχές τής κατα­πίεσης στήν έργασία μέσω τοΰ κοινωνικοΰ οικοδομήματος.

Ή έμπειρία μιας άπώλειας συνδέεται μέ αυτή τήν έξέγερση· στόν σύγχρονο καπιταλισμό κάτι πολύτιμο ίχει χαθεί, τόσο γιά τό δτομο δσο καί γιά τήν άνθρωπότητα ώς δλον. Τό Ρο­μαντικό δραμα χαρακτηρίζεται άπό μιάν όδυνηρή πεποίθηση δτι ή παροΰσα πραγματικότητα Εχει χάσει όρισμένες ουσια­στικές άνθρώπινες άξίες, άξίες οί όποιες Εχουν « άλλοτριωθεΐ». Αυτή ή όξεία αίσθηση τής άλλοτρίωσης μέσα στό παρόν συ­χνά έκλαμβάνεται ώς έξορία. 'Ορίζοντας τή Ρομαντική ευαι­σθησία, ό Αύγουστος Σλέγκελ μιλά γιά τήν ψυχή « κάτω άπό τίς ίτιές τής έξορίας» (unter den Trauerweiden der Ver- bannung).31 Ή ψυχή, πού είναι ή Εδρα τών άνθρωπίνων ποιοτήτων στόν άνθρωπο, ζεϊ μέσα στό έδώ καί τό τώρα μα­κριά άπό τήν άληθινή της κατοικία καί τήν άληθινή της πα­τρίδα (Heimat)· πράγματι, κατά τόν Arnold Hauser «τό συναίσθημα τοΰ άπάτριδος (Heimatlosigkeit) καί τής άπο- μόνωσης Εγινε ή θεμελιώδης έμπειρία, τών Ρομαντικών τών άρχών τοΰ 19ου αιώνα.32 Καί ό Βάλτερ Μπένγιαμιν —τοΰ όποίου ή εύαισθησία Εχει γονιμοποιηθεΐ πλήρως άπό τή Ρο­

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

μαντική κοσμοαντίληψη— βλέπει στή γοητεία που άσκοϋσε τό δνειρο στούς γερμανούς Ρομαντικούς μιά ενδειξη τών φραγμών πού θέτει ή πραγματική ζωή «στό δρόμο πού ξανα- γυρίζει στή μητρική κατοικία τής ψυχής» (der Heimweg der Seele ins Mutterland).33

Ή Ρομαντική ψυχή νοσταλγεί διακαώς νά έπιστρέψει στήν πατρίδα της, καί είναι ακριβώς ή νοσταλγία γ ι’ αύτό πού εχει άπωλεσθεΐ πού άποτελεΐ τό κέντρο τοϋ Ρομαντικού άντι- καπιταλιστικοΰ όράματος. "Ο,τι τό παρόν εχει άπωλέσει υπήρχε κάποτε, σέ ένα περισσότερο ή λιγότερο μακρινό παρελ­θόν. Τό καθοριστικό χαρακτηριστικό αύτοΰ τοΰ παρελθόντος είναι ή διαφορά τον από το παρόν · είναι ή περίοδος κατά τήν όποία οί αλλοτριώσεις τοΰ παρόντος δέν ύπήρχαν ακόμη. Μιας καί αυτές οί αλλοτριώσεις προέρχονται άπό τόν καπιτα­λισμό δπως τόν κατανοοΰν οί Ρομαντικοί, ή νοσταλγία στρέ­φεται πρός ένα προ-καπιταλιστικό παρελθόν, ή τουλάχιστον πρός ένα παρελθόν στό όποιο τό καπιταλιστικό σύστημα ήταν λιγότερο άνεπτυγμένο άπό δσο στό παρόν. Κατά συνέπεια αυ­τή ή νοσταλγία γιά τό παρελθόν «συνδέεται στενά» —καθώς υπέδειξε ό Μάρξ άναφερόμενος στούς "Αγγλους Ρομαντικούς— μέ τήν κριτική τοΰ καπιταλισμού. Τό παρελθόν πού είναι τό άντικείμενο της νοσταλγίας μπορεΐ νά είναι έντελώς θρυλι­κό ή μυθικό, δπως στήν περίπτωση τής Έδέμ, τοΰ Χρυσοΰ Αιώνα, ή τής χαμένης Άτλαντίδος. ’Αλλά άκόμη καί στίς πολλές περιπτώσεις πού είναι άρκετά πραγματικά, τό παρελ­θόν πάντοτε έξιδανικεύεται. Τό Ρομαντικό δραμα θεωρεί μιά στιγμή τοΰ πραγματικού παρελθόντος κατά τήν όποία τά άρ- νητικά χαρακτηριστικά τοΰ καπιταλισμού έλλείπουν ή έχουν άμβλυνθεΐ, καί κατά τήν όποία ύπήρχαν άκόμη οί άνθρώπινες άξιες πού συντρίφτηκαν κάτω άπό τόν καπιταλισμό, καί τήν μεταμορφώνει σέ οντοπία, κάνοντάς την μιάν ένσάρκωση τών Ρομαντικών βλέψεων. “Ετσι έξηγεΐται τό φαινομενικά παράδοξο γεγονός δτι ή Ρομαντική στροφή πρός τό παρελθόν μπορεΐ νά είναι —καί γενικά είναι κατά κάποιον τρόπο— μιά βλέψη πρός τό μέλλον· διότι ή εικόνα ένός όνειρικοΰ μέλλον­

33

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟϊ

τος πέρα άπό τόν καπιταλισμό έγγράφεται μέσα στό νοσταλ- γικό δραμα μιας προ-καπιταλιστικής έποχής.

Μέσα στόν δρο «Ρομαντικός», δπως τόν κατανοούσαν στό ξεκίνημα τοΰ κινήματος έκείνου στό όποιο δόθηκε αύτή ή όνο- μασία, υπάρχει μιά άναφορά πρός Ενα συγκεκριμένο παρελ­θόν: τόν Μεσαίωνα. Γιά τόν Φρειδερίκο Σλέγκελ αύτό πού σημασιοδοτεΐται εΓναι ή «περίοδος τής ιπποσύνης, τοΰ Ερωτος καί τών παραμυθιών, άπό τήν όποία προκύπτει τό φαινόμενο καθώς καί ό ίδιος ό δρος».35 Μιά άπό τίς κύριες πηγές τοΰ δ- ρου εΓναι τό μεσαιωνικό αύλικό romance. Άλλά ό Ρομαντι­κός άντικαπιταλισμός, δπως τόν έννοοΰμε έμεϊς, στρέφεται πρός πολλές άλλες παρελθοΰσες έποχές έκτός τής μεσαιωνι­κής. Οί πρωτόγονες κοινωνίες, ή άρχαία Ελλάδα, ή άγγλι- κή Αναγέννηση καί τό γαλλικό ancien regime, δλα τοΰτα χρησίμευσαν ώς όχήματα αυτής τής κοσμοαντίληψης. Ή έπι- λογή —καί άκόμη περισσότερο ή έρμηνεία— τοΰ παρελθόν­τος εγινε σύμφωνα μέ τίς διάφορες Ρομαντικές τάσεις (τών όποίων θά έπιχειρήσουμε μιά τυπολογία πιό κάτω).

Ή νοσταλγία ένός άπωλεσθέντος παραδείσου πολύ συχνά συνοδεύεται άπό μιάν άναζήτηση αύτοϋ πού Εχει άπωλεσθεΐ. Πολλές φορές Εχει παρατηρηθεί δτι στό κέντρο τοΰ Ρομαντι­σμού βρίσκεται μιά ένεργός άρχή ή όποία λαμβάνει πολλές μορφές: άνησυχία, άμφιβολία, διαρκής μεταβολή, άναζήτη­ση, άγώνας. Γενικά, λοιπόν, ή δεύτερη βαθμίδα τοΰ φαινομέ­νου ένέχει μιάν ένεργό άνταπόκριση, Ενα έγχείρημα νά άνα- καλυφθεΐ έκ νέου ή νά άναδημιουργηθεΐ ό άπωλεσθείς παρά­δεισος (όπωσδήποτε, ύπάρχει παράλληλα Ενας «παραιτημέ­νος» Ρομαντισμός τόν όποιο θά συζητήσουμε πιό κάτω). Γιά τόν νεαρό Λούκατς ό Χρυσοΰς Αίών τών Ρομαντικών δέν βρί­σκεται μόνον στό παρελθόν: «άποτελεΐ τόν στόχο, καί τό κα­θήκον καθενός είναι νά τόν έπιτύχει. ΕΓναι τό "γαλάζιο άν­θος” ...» .*

Αύτή ή άναζήτηση μπορεΐ, ώστόσο, νά έπιχειρεΐται μέ διά­φορους τρόπους στό πεδίο τής φαντασίας ή τής πραγματικότη­τας καί νά έπιζητά τήν πραγμάτωσή της στό παρόν ή στό μέλ­

34

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

λον. Μιά ένδιαφέρουσα τάση του Ρομαντισμού έπιχειρεϊ νά έπαναδημιουργήσει τόν παράδεισο στό παρόν πάνω στό πεδίο της φαντασίας, ποιητιχοποιώντας ή αίσθητιχοποιώντας τό παρόν. Γιά τόν Νοβάλις, έπί παραδείγματι, «ό χόσμος πρέ­πει νά ρομαντιχοποιηθεΐ» μέσω μιας «έξύψωσης» (Potenzie- rung) τής τετριμμένης, οικείας πραγματικότητας.37 Γενικό­τερα, ή Ρομαντική καλλιτεχνική δημιουργία μπορεΐ νά ειδω­θεί άπό αυτή τήν άποψη ώς μιά ουτοπική προβολή πραγμα- τωμένη στό παρόν μέσω τής φαντασίας. Μιά δεύτερη τάση έμμένει στήν έκ νέου άνακάλυψη τού παραδείσου μέσα στό παρόν, άλλά στήν περίπτωση αύτή πάνω στό έπίπεδο τοΰ πραγματικού. Αυτό πού έμπλέκεται έδώ εΓναι ή φυγή πρός τίς «έξωτικές» χώρες, δηλαδή πρός χώρες εξω άπό τό φράγμα τής καπιταλιστικής πραγματικότητας, φυγή πρός Ενα «άλ­λου» πού συντηρεί Ι'να περισσότερο πρωτόγονο παρελθόν μέ­σα στό παρόν. νΕτσι ή στρατηγική τού έξωτισμοΰ είναι νά άναζητήσει τό παρελθόν μέσα στό παρόν μέσω μιας απλής μετακίνησης στόν χώρο.

"Ομως υπάρχει μιά τρίτη τάση πού θεωρεί τίς άλλες δύο ώς αυταπάτες ή τουλάχιστον ώς έν μέρει λύσεις, καί ή όποία προσανατολίζεται πρός τήν έπαναδημιουργία τοΰ παραδείσου μέσα σέ ένα πραγματικό μέλλον. Στήν προοπτική αύτή —ή όποία ήταν κοινή στόν Μπένγιαμιν καί στόν Μαρκοΰζε, λό­γου χάρη— ή άνάμνηση τοΰ παρελθόντος χρησιμεύει ώς δπλο στόν άγώνα γιά τό μέλλον. "Ενα γνωστό ποίημα τού Μπλαίηκ έκφράζει αύτή τήν ιδέα μέ μεγάλη δύναμη. Ό ποιητής κατ’ άρχήν άναρρωτιέται κατά πόσον ή θεία παρου­σία έκδηλώθηκε κάποτε στήν ’Αγγλία «στούς άρχαίους χρόνους», πρίν οί λόφοι της καλυφθούν άπό «αύτούς τούς σκο­τεινούς Σατανικούς μύλους»* υστέρα ρωτά ποιά δπλα τού πα­ρείχε, καί δηλώνει:

((.Δέν θά σταματήσω τόν Πνευματικό Άγώνα Κι οΰτε τό Σπαθί μον θά κοιμηθεί στό χέρι μον Μέχρι νά χτίσουμε τήν Ιερουσαλήμ Στής Α γγλίας την πράσινη καί χαριτωμένη Γή».Μ

35

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

Σ ’ αυτή τή μορφή τοϋ Ρομαντισμοΰ ή άναζήτηση στοχεύει στή δημιουργία μιας νέας Ιερουσαλήμ στό μέλλον.

Ή έμπειρία μιας άπώλειας μέσα στό καπιταλιστικό παρόν, ή νοσταλγία γιά 8,τι Εχει άπωλεσθεΐ, τοποθετημένη σέ Ενα προ-καπιταλιστικό παρελθόν, καί ή άναζήτηση αύτοΰ πού Εχει άπωλεσθεΐ μέσα στό παρόν ή στό μέλλον: αύτά είναι τά κύρια συστατικά στοιχεία τής κοσμοαντίληψης τήν όποία έρευνοΰμε έδώ. Άλλά τ ί άκριβώς Εχει χαθεί; Πρέπει νά θέ­σουμε τό έρώτημα σχετικά μέ τό περιεχόμενο τής άλλοτρίω- σης, τής νοσταλγίας καί τής άναζήτησης. Μέ αλλα λόγια, ποιές είναι οί θετικές άξίες τοΰ Ρομαντικοΰ άντικαπιταλι- σμοΰ; 'Υπάρχει Ενα σύνολο ποιοτικών άξιων —ήθικών, κοι­νωνικών καί πολιτισμικών— πού άντιτίθενται στήν έμπορευ- ματική όρθολογικότητα τής άξίας άνταλλαγής. Κατά τή γνώ­μη μας οί άξίες αυτές συγκεντρώνονται γύρω άπό δύο άντιτι- θέμενους άλλά δχι άντιφατικούς πόλους. Ή πρώτη άπό αυτές τίς πρωταρχικές άξίες, 4ν καί συχνά έκφράζεται μέ δρους μιας άπώλειας, στήν πραγματικότητα έκπροσωπεΐ Ενα καινούργιο ιστορικό άπόκτημα, ή τουλάχιστον μιάν έξέλιξη ή όποία μπο­ρεΐ νά καρποφορήσει μόνον μέσα στά συμφραζόμενα τής νεω- τερικότητας. Άναφερόμαστε στήν άτομική υποκειμενικότη­τα, στήν άνάπτυξη τοΰ έγώ σ’ δλο τό βάθος, τό εύρος καί τήν πολυπλοκότητα τών συναισθημάτων του, καθώς καί στό έλεύθερο παιχνίδι τών φαντασιακών του ικανοτήτων.

Ή άνάπτυξη αυτής τής άτομικής υποκειμενικότητας συν­δέεται πράγματι δμεσα μέ τήν ιστορία καί τήν «προϊστορία» τοΰ καπιταλισμού: τό «άπομονωμένο» δτομο αναπτύσσεται μαζί μ ’ αύτήν καί έξ αιτίας της. 'Οπωσδήποτε, αύτό τό φαι­νόμενο είναι ή πηγή μιας σημαντικής άντινομίας μέσα στήν καπιταλιστική κοινωνία* διότι αύτό τό Ιδιο τό άτομο πού δη- μιουργεΐται άπό αύτήν δέν μπορεΐ παρά νά ζεΐ ματαιωμένο μέσα στούς έξαναγκασμούς της, καί τελικά όδηγεΐται στήν έξέγερση. Ό καπιταλισμός προκαλεΐ, τό άνεξάρτητο δτομο νά έκπληρώσει όρισμένες κοινωνικο-οικονομικές λειτουργίες· άλλά δταν τό ΐτομο αύτό μεταμορφώνεται σέ μιάν άνεπτυγ-

36

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

μένη ατομικότητα καί άρχίζει νά διερευνά τό έσωτερικό σύμ- παν τών ιδιαιτέρων άστερισμών τοΰ συναισθήματός του, βρί­σκεται σέ άντίφαση μέ Ενα σύστημα τό όποιο βασίζεται σέ ποιοτικούς υπολογισμούς καί τυποποιήσεις. Καί δταν άρχίζει νά έπιθυμεΐ μιά πλήρη άσκηση τών δυνάμεων τής φαντασίας του φθάνει νά έξεγείρεται ένάντια στήν πλήρη μηχανοποίηση καί τήν κοινοτοπία τοΰ κόσμου πού δημιουργούν οΐ καπιταλι­στικές σχέσεις. Ό Ρομαντισμός έκπροσωπεΐτήν έξέγερση τής καταπιεσμένης, χειραγωγημένης καί παραμορφωμένης άτο- μικότητας, καθώς καί τής «μαγείας» τής φαντασίας πού Εχει έκτοπισθεΐ άπό τόν καπιταλιστικό κόσμο.

Ή άλλη διαλεκτικά άντιτιθέμενη άξία τής κοσμοαντίληψης εΓναι ή ένότητα rj όλότητα: ένότητα τοΰ έγώ μέ δύο περιέχου- σες όλότητες — άπό τή μιά μεριά, τό φυσικό σύμπαν καί άπό τήν άλλη, τήν άνθρώπινη κοινότητα. Ένώ ή πρώτη Ρομαντι­κή άξία συνιστά τήν ατομική —ή άκόμη τήν άτομικιστική— πλευρά τής κοσμοαντίληψης, ή δεύτερη άποτελεΐ τήν ύπερ- άτομική ή συλλογική της πλευρά. Καί ένώ ή πρώτη εΓναι πράγματι νεωτερική παρά τό γεγονός δτι Εχει είσπραχθεΐ ώς έμπειρία νοσταλγίας, ή δεύτερη έκπροσωπεΐ μιάν άληθινή έπιστροφή (στήν περίπτωση τών Ρομαντικών οί όποιοι στρέ­φονται πρός τό μέλλον, αυτό πού έμπλέκεται δέν εΓναι μιά άπλή έπιστροφή στό παρελθόν άλλά μιά έπαναδημιουργία τής ένότητας τοΰ παρελθόντος σέ Ενα άνώτερο έπίπεδο).

Οί δύο μορφές τής νοσταλγικής έπιθυμίας γιά ένότητα προσδιορίζονται ιδιαίτερα σέ άντίθεση πρός τό καπιταλιστικό status quo. Όρθά ό Hauser υποστηρίζει δτι ό ένθουσιασμός τών Ρομαντικών γιά τήν φύση «δέν μπορεΐ νά νοηθεί χωρίς τήν άπομόνωση τής πόλης άπό τήν ύπαιθρο».39 Ή καπιταλι­στική άρχή τής κυριαρχίας καί έκμετάλλευσης τής φύσης Ερ­χεται σέ άπόλυτη άντίθεση μέ τή Ρομαντική άναζήτηση γιά μιάν όλοκλήρωση καί αρμονία τής άνθρωπότητας μέσα στό σύμπαν. Καί ή ώθηση πρός έπαναδημιουργία τής άνθρώπινης κοινότητας (νοούμενη μέ ποικίλους τρόπους: ώς αυθεντική έπικοινωνία μέ τούς άλλους, ώς μετοχή στό όργανικό σύνολο

37

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

ένός λαοΰ, Volk, καθώς καί στή συλλογική του φαντασία δ­πως αύτή έκφράζεται μέσω τής μυθολογίας, τής λαϊκής τέ­χνης κ.λπ. μέ τή μορφή μιας κοινωνικής αρμονίας ή μιας μελλοντικής άταξικής κοινωνίας κ.λπ.) άποτελεΐ έναρμόνιση πρός τήν άρνηση τοϋ κοινωνικοΰ κατακερματισμού καί τής Απομόνωσης τοΰ άτόμου μέσα στόν καπιταλισμό. Ό Brentano περιγράφει ώς έξης τίς άντιδράσεις του άπό τήν έπίσκεψή του στό Παρίσι τό 1827: «'Όλοι οί άνθρωποι πού είδα περπατού­σαν στόν ίδιο δρόμο, ό Ενας πλάι στόν άλλο, κι δμως ό καθέ­νας Εμοιαζε ν’ άκολουθεϊ τή δική του μοναχική πορεία- κανέ­νας δέν χαιρετοΰσε τόν άλλο καί ό καθένας κυνηγούσε τό δικό του προσωπικό συμφέρον. 'Ό λα τούτα τά πηγαινέλα μού φά­νηκαν δτι είναι αύτό τό ίδιο τό έμβλημα τοΰ έγωισμοΰ. Τό κάθε άτομο σκέφτεται μόνο τό δικό του συμφέρον, σά νά ήταν ό άριθμός τοΰ σπιτιοΰ στό όποιο βιάζεται νά φτάσει».40 Ή διαμαρτυρία ένάντια στόν καπιταλισμό καί οί θετικές Ρομαν­τικές άξίες άποτελοΰν κατ’ αυτόν τόν τρόπο τίς δυό δψεις τοΰ Ιδιου νομίσματος: δ,τι άπορρίπτεται στόν καπιταλισμό είναι ή άκριβής άντίθεση τών άξιων πού άναζητώνται έπειδή Εχουν άπωλεσθεΐ.

Ή κοσμοαντίληψη τήν όποία μέ συντομία σκιαγραφήσαμε άνωτέρω άποτελεΐ, κατά τήν έκτίμησή μας, Ενα είδος χαμέ­νης ήπείρου πάνω στόν χάρτη τών άνθρωπίνων έπιστημών, άφοΰ διαφεύγει τής προσοχής μέσα στά συμφραζόμενα τών συ­νήθων κατηγοριών τους καί τών πλαισίων άναφορας τους. Οί λογοτεχνικές καί καλλιτεχνικές σπουδές έν γένει δίδουν μιά πολύ περιορισμένη Εκταση στόν Ρομαντισμό καί δέν τόν συν­δέουν μέ τόν καπιταλισμό. Καί δσον άφορά στίς άλλες μαθή­σεις —δπως ή ιστορία, ή κοινωνιολογία, οί πολιτικές έπιστή- μες, ή οίκονομολογία κ.λπ.— ό Ρομαντισμός συνήθως δέν άναγνωρίζεται ώς προοπτική ή όποία μπορεΐ νά δομήσει μιά νοοτροπία μέσα στήν περιοχή τής άρμοδιότητάς τους. Άφοΰ δέν έντάσσεται στίς συνήθεις κατηγορίες (στή φιλοσοφία: όρ- θολογισμός, έμπειρισμός, ιδεαλισμός κ.λπ. - στήν ιστορία καί στήν πολιτική: Αριστερά/Δεξιά, συντηρητικός/φιλελεύθε­

38

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΙ" ΑΝΤΙ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

ρος, προοδευτικός /αντιδραστικός κ.λπ.), διαφεύγει μέσω τών έννοιολογικών τους κιγκλιδωμάτων καί πολύ συχνά πα­ραμένει άόρατος στίς αναλύσεις τους. 'Όμως, δπως έλπίζου- με δτι θά δείξουμε στήν τυπολογία τών ποικιλιών τοΰ Ρομαν­τισμού πού άκολουθεΐ, αύτή ή έλάχιστα μελετημένη καί κα­κώς κατανοούμενη κοσμοαντίληψη Εχει στήν πραγματικότη­τα παίξει ί'ναν άπόλυτα κρίσιμο ρόλο άπό πολλές απόψεις σέ μιά παγκόσμια κλίμακα καί κατά τή διάρκεια δύο αιώνων.

ΕΓναι φανερό δτι μιά τυπολογία τών μορφών τοΰ Ρομαντι­κού άντικαπιταλισμοΰ θά μπορούσε νά άποτελέσει Ενα χρήσι­μο έργαλεΐο, τόσο γιά νά καταγράψει τήν πλούσια ποικιλία τών ιδιαιτέρων τροχιών μέσα σέ μιά κοινή μήτρα δσο καί γιά ν* Εξηγήσει μέ μεγαλύτερη άκρίβεια τό σύμπαν τών συγκε­κριμένων Εργων. Προφανώς, υπάρχουν διάφορα κριτήρια τά όποια θά μπορούσαν νά χρησιμοποιηθούν γιά μιά ταξινόμηση: ΰφος (ρεαλιστικό ή μή-ρεαλ^στικό), έθνική κουλτούρα (Γερ­μανική, Γαλλική κ.λπ.), πνευματικό πεδίο (πολιτική, λογο­τεχνία κ.λπ.), ιστορική περίοδος («προ-Ρομαντισμός», δψι- μος Ρομαντισμός, νεο-Ρομαντισμός κ.λπ.). Ωστόσο, Εχον­τας όρίσει τόν Ρομαντισμό ώς άντίδραση πρός τόν καπιταλι­σμό καί τήν άστική κοινωνία, μάς φαίνεται περισσότερο λογι­κό νά όρίσουμε τούς τύπους μέ δρονς τής σχέσης τους πρός τόν καπιταλισμό, σύμφωνα μέ τόν ιδιαίτερο τρόπο μ έσω τού όποιου θεωρούν αύτή τή σχέση. Αύτό δέν σημαίνει μιά πολι­τική τυπολογία μέ τή στενή σημασία τού δρου, άλλά μάλλον Ενα πλαίσιο πού συνενώνει τό οικονομικό, τό κοινωνικό καί τό πολιτικό πεδίο. Οί διάφορες κατηγορίες είναι, βεβαίως, ιδεώ­δεις τύποι μέ τή Βεμπεριανή Εννοια, καί γενικώς συναντών- ται σέ συνδιασμό, σέ άντιπαράθεση ή σέ συγχώνευση μέσα στό Εργο τών έπί μέρους συγγραφέων, θ ά λέμε δτι Ενας συγκε­κριμένος συγγραφέας άνήκει σέ Εναν δεδομένο τύπο δταν ό τύ­πος αύτός συνιστα τό κυρχιαρικό στοιχείο μέσα στά γραπτά του.

"Ο,τι άκολουθεΐ άποτελεϊ μιά λίστα αύτών πού θεωρούμε

39

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΙ" ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

ό'τι είναι οί χυριότεροι τύποι του Ρομαντικού άντικαπιταλι- σμοΰ:

1) «Άποχαταστασιαχός» Ρομαντισμός, ό όποιος κατη­γορηματικά στοχεύει στήν έπανεγκαθίδρυση τών προκαπιτα- λιστικών κοινωνικο-πολιτισμικών σχηματισμών πού έχουν έξαφανισθεΐ (συχνότατα τών μεσαιωνικών). Ή άντίληψη αύτή δέν είναι ταυτόσημη πρός τό «άντιδραστικό», δρο πού άναφέ- ρεται άμεσα στήν άντεπαναστατική αντίδραση, ή όποία δέν εί­ναι κατ’ άνάγκην Ρομαντική (ό δρος «άποκαταστασιακός», τόν όποιο δανειστήκαμε άπό τόν κοινωνιολόγο τής θρησκείας Jean Segny, φαίνεται προτιμότερος άπό τούς υποτιμητικούς δρους «όπισθοδρομικός» καί «passeiste» τούς όποίους ό ένας άπό έμας, ό Michael Lowy, Εχει χρησιμοποιήσει σέ παλαιό- τερες έργασίες).

2) Συντηρητικός Ρομαντισμός, ό όποιος δέν έπιθυμεΐ νά έπανεγκαθιδρύσει Ενα κατά τό μάλλον ή ήττον άπομακρισμέ- νο παρελθόν άλλά νά διατηρήσει τήν κοινωνία καί τό Κράτος δπως αύτά υπάρχουν σέ χώρες πού δέν τίς Εθιξε ή Γαλλική Επανάσταση (Α γγλία καί Γερμανία κατά τά τέλη τοΰ 18ου καί τίς άρχές τοΰ 19ου αίώνα), καί νά παλινορθώσει τό πρό τοΰ 1788 Γαλλικό status quo. Καί στίς δύο περιπτώσεις αυ­τό πού έμπλέκεται είναι μιά Ιδιαίτερη άντιπαράθεση τών κα­πιταλιστικών καί προ-καπιταλιστικών σχηματισμών.

Ωστόσο, ύπάρχει έπίσης Ενας μη-Ρομαντικός συντηρητι­σμός ό όποιος δικαιώνει τήν καπιταλιστική τάξη πραγμάτων καί τήν υπερασπίζει ένάντια σέ κάθε κριτική, άνεξάρτητα άν αύτή άσκεΐται στό δνομα τοΰ παρελθόντος ή τοΰ μέλλοντος. Μποροΰμε νά μιλοΰμε γιά συντηρητικό Ρομαντισμό μόνον δταν ύφίσταται ώς στοιχείο τής συζήτησης κάποιος βαθμός κρι­τικής τοΰ καπιταλισμού, άπό τήν άποψη τών όργανικών άξιών τοΰ παρελθόντος. Προφανώς τό ίδιο ισχύει έπίσης καί γιά τούς άλλους τύπους τούς όποίους θά συζητήσουμε έν συνε­χεία: τόν φιλελεύθερο καί τόν σοσιαλιστικό Ρομαντισμό κ.λπ.3) Φασιστικός Ρομαντισμός, μιά ιδιαίτερη σύγχρονη

40

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝ'ΓΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

μορφή κατά τήν όποια ό veo-Ρομαντισμός μετασχηματίζεται σέ ναζιστική ή φασιστική ιδεολογία μέ τήν ανάπτυξη αύτών τών κινημάτων στόν μεσοπόλεμο. Υπάρχουν Αδιαμφισβήτη­τα στοιχεία τών φασιστικών ιδεολογιών τά όποια είναι ξένα ή άκόμη καί έχθρικά πρός τόν Ρομαντισμό —άρκεΐ κανείς μόνο νά θυμηθεί τόν ιταλικό Φουτουρισμό, γιά παράδειγμα— άλ- λά παρά ταΰτα ένα άπό τά κυριαρχοΰντα θέματά τους είναι τό μίσος γιά τόν σύγχρονο κόσμο καί ή νοσταλγία γιά μιάν όρ- γανική κοινότητα τοΰ παρελθόντος.

4) «Υ ποτακτικός» Ρομαντισμός, ό όποιος άντιλαμβάνε- ται δτι ή έπανεγκαθίδρυση τών προκαπιταλιστικών δομών εί­ναι άδύνατη καί ό όποιος θεωρεί, ίν καί μέ βαθύτατη λύπη, δτι ή ?λευση τοΰ βιομηχανικού καπιταλισμού άποτελεΐ ένα μή άντιστρέψιμο γεγονός πρός τό όποιο τό μόνο πού μπορεΐ νά κάνει κανείς είναι νά ύποκύψει. Σέ όρισμένες περιπτώσεις αυ­τός ό τύπος τοΰ Ρομαντισμοΰ γεννά μιά τραγική κοσμοαντί­ληψη (τήν άνυπέρβλητη άντινομία μεταξύ άξιών καί πραγμα­τικότητας) · σέ άλλες περιπτώσεις παράγει μιάν άναθεωρητι- κή στάση ή όποία άποσκοπεΐ νά θεραπεύσει όρισμένες άπό τίς πλέον κατάφωρες άδικίες τής άστικής κοινωνίας, μέ τούς προ- καπιταλιστικούς θεσμούς νά παίζουν έ'ναν κανονιστικό ρόλο.

5) Φιλελεύθερος Ρομαντισμός, ό όποιος μοιάζει σάν μιά άντίθεση δρων, άφοΰ ό κλασικός φιλελευθερισμός καί ή άντι- καπιταλιστική Ρομαντική έξέγερση έμφανίζονται νά άπο- κλείουν τό ένα τό άλλο. "Ομως υποχρεώνεται κανείς νά άνα- γνωρίσει τήν ύπαρξη ένός τέτοιου φαινομένου —ιδιαίτερα στίς άρχές τοΰ 19ου αιώνα— στό όποιο ό Ρομαντισμός καί τό άν- τίθετό του άποτελοΰν ί'να άσταθές σύνθεμα, δπου ό Ρομαντι­σμός φθάνει νά άπαρνεΐται τόν ίαυτό του. Αύτός ό τύπος βασί­ζεται ουσιαστικά σέ μιά παρεξήγηση, άφοΰ γιά τόν φιλελεύθε­ρο Ρομαντισμό ό άπωλεσθείς παράδεισος δέν είναι έντελώς άσυμβίβαστος μέ τό καπιταλιστικό παρόν· αύτό πού άπαιτεΐται είναι νά θεραπευθοΰν οί πλέον στυγερές άδικίες αύτης τής τά­ξης τών πραγμάτων μέσω τής κοινωνικής καί ήθικής μεταρ­ρύθμισης.

41

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΪ

6) Ε παναστατικός χ α ί / ή Ουτοπικός Ρομαντισμός, στόν όποιο ή νοσταλγία γιά Ενα προχαπιταλιστιχό παρελθόν προβάλλεται μέσα στήν έλπίδα γιά Ενα μεταχαπιταλιστιχό μέλλον. Άπορρίπτοντας τόσο τήν αυταπάτη μιας άνόθευτης χαί απλής έπιστροφής στίς όργανιχές κοινότητες τοϋ παρελ­θόντος δσο καί τήν υποτακτική άποδοχή τοΰ άστικοΰ παρόν­τος, φιλοδοξεί —περισσότερο ή λιγότερο ριζοσπαστικά καί ρητά, ανάλογα μέ τήν περίπτωση— νά δει τήν κατάργηση τοΰ καπιταλισμού καί τή δημιουργία ένός ούτοπικοΰ μέλλον­τος τό όποιο νά διατηρεί κάποια χαρακτηριστικά ή άξίες τών προκαπιταλιστικών κοινωνιών.

Μέσα στά δρια τοΰ έπαναστατικοϋ Ρομαντισμού ΰφίσταται Ενας άριθμός ρευμάτων τά όποια συνιστοΰν άρκετά διακεκρι­μένους τύπους, οΐ όποιοι θά Επρεπε συνεπώς νά έξετασθοΰν στήν ίδιαιτερότητά τους:

I. Ίακωβινικός —δημοκρατικός Ρομαντισμός, ό όποιος υιοθετεί μιά κριτική στάση τόσο Εναντι τοΰ φεουδαλισμοΰ δσο καί τής καινούργιας άριστοκρατίας τοΰ πλούτου, στό δνομα τών άρχών τής ισότητας τής ριζοσπαστικής πτέρυγας τής Γαλλικής Έπαναστάσεως. Συχνότατα οί προκαπιταλιστικές του άναφορές είναι ή Ελληνική Πόλις καί ή Ρωμαϊκή Δημο­κρατία.

II. Ααϊκιστικός Ρομαντισμός, ό όποιος άντιτίθεται στόν βιομηχανικό καπιταλισμό ώς μοναρχία καί δουλεία, καί ό ό­ποιος στοχεύει στή διάσωση, τήν έπανεγκαθίδρυση ή τήν άνά­πτυξη ώς κατά κάποιον τρόπο έναλλακτικών κοινωνικών λύ­σεων τών μορφών τής παραγωγής καί τής άγροτικής καί βιο­τεχνικής κοινοτικής ζωής τοΰ προκαπιταλιστικοΰ «λαού».

III. Ουτοπικός - ουμανιστικός Σοσιαλισμός: μέ τόν δρο αύτό προσδιορίζουμε έκεΐνα τά σοσιαλιστικά ρεύματα καί στο­χαστές πού σκοπούν πρός μιά συλλογική (μετακαπιταλιστι- κή) ουτοπία, άλλά πού δέν άντιμετωπίζουν τό βιομηχανικό προλεταριάτο ώς τόν ιστορικό φορέα αυτού τοΰ προτάγματος. Ό λόγος του άπευθύνεται πρός τήν άνθρωπότητα συνολικά (ή πρός τήν πάσχουσα άνθρωπότητα, ιδιαίτερα). Στούς στο­

42

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

χαστές αυτούς μπορεΐ νά άποδωθεΐ ό δρος «ουτοπικοί σοσια­λιστές», άλλά αυτό θά προκαλοΰσε σύγχυση άφοΰ οί περισσό­τερες μορφές τοΰ έπαναστατικοΰ Ρομαντισμοΰ είναι ουτοπικές μέ τήν έτυμολογική έννοια τής λέξης: τή στόχευση μιας μή- ύπάρχουσας - άκόμη κοινωνίας/ουτοπία: ού τόπος).

IV. Έλενθεριαχός Ρομαντισμός, 6 όποιος έπιστρατεύει τίς προκαπιταλιστικές, κολλεκτιβιστικές παραδόσεις τών χωρι­κών, τών βιοτεχνών καί τών ειδικευμένων έργατών στόν έπα- ναστατικό του άγώνα έναντίον τοΰ καπιταλισμού καί τοΰ σύγ­χρονου Κράτους σέ δλες του τίς μορφές. Αύτό πού διακρίνει τοΰτο τό ρεΰμα άπό άλλα παρόμοια είναι ή άσυμβίβαστη αν­τίθεσή του πρός τό συγκεντρωτικό Κράτος, νοούμενο ώς πεμ­πτουσία δλων τών καταπιεστικών χαρακτηριστικών τής καπι­ταλιστικής νεωτερικότητας, καί ή πρόθεσή του νά δημιουργή­σει μιάν άποκεντρωμένη όμοσπονδία τοπικών κοινοτήτων.

V. Μαρξιστικός Ρομαντισμός: μπορεΐ κανείς νά έντοπίσει μιά Ρομαντική άντικαπιταλιστική διάσταση στά εργα τοΰ Μάρξ, άλλά ή διάσταση αύτή πολύ άπέχει άπό τό νά είναι κυ­ρίαρχη. 'Οπωσδήποτε, γίνεται κυρίαρχη στή σκέψη όρισμέ- νων συγγραφέων- ή νοσταλγία γιά μιά προκαπιταλιστική Gemeinschaft (ή γιά τίς άξίες της, τήν κουλτούρα της κ.λπ.) παίζει έναν κεντρικό ρόλο, τόσο ώς κινητήρια δύναμη γιά μιά κριτική τοΰ βιομηχανικού καπιταλισμού δσο καί ώς ένα κρίσι­μο στοιχείο στή σοσιαλιστική ουτοπία τοΰ μέλλοντος.

Αύτή ή τυπολογία πρέπει νά χρησιμοποιηθεί μέ προσοχή, δχι μόνον διότι τό Εργο ένός συγγραφέως έν γένει δέν άνταπο- κρίνεται έπ’ άκριβώς σέ όποιονδήποτε άπό τούς ιδεώδεις τύ­πους, άλλά έπίσης έξ αιτίας τών μεταστροφών, μετασχηματι­σμών, άποκηρύξεων καί άναστροφών τής θέσης πού είναι τόσο κοινές στόν Ρομαντισμό, δηλαδή τών μετακινήσεων ένός συγ­γραφέως άπό τή μιά θέση σέ κάποιον άλλη μέσα στό φάσμα τοΰ Ρομαντικού άντικαπιταλισμοΰ. Δέν Εχουμε παρά νά θυ­μηθούμε, γιά νά φέρουμε κάποια παραδείγματα, τήν περι­πλάνηση τοΰ Φρειδ. Σλέγκελ καί τοΰ Gorres άπό τόν Ίακω-

43

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

βινικό ρεπουμπλικανισμό σ’ Εναν κατ’ έξοχήν συντηρητικό μοναρχισμό, τήν περιπλάνηση τοΰ Ζώρζ Σορέλ άπό τόν έπα- ναστατικό συνδικαλισμό στήν Action Francaise (καί άντι- στρόφως), τήν μεταστροφή τοΰ Λούκατς άπό τόν τραγικό υποτακτικό Ρομαντισμό στόν έπαναστατικό Μπολσεβικισμό, τοΰ Γουΐλλιαμ Μόρρις άπό τήν Ρομαντική νοσταλγία τοΰ Μεσαίωνα στόν μαρξιστικό σοσιαλισμό, τοΰ Robert Michels καί τοΰ Arturo Labriola άπό τόν έπαναστατικό συνδικαλισμό στόν φασισμό κ.λπ.

Σέ ορισμένες περιπτώσεις τό είδος αύτό τής άλλαγής όδη- γεΐ σέ μιά διάρρηξη τών σχέσεων μέ τόν Ρομαντισμό καί σέ Εναν συμβιβασμό μέ τήν άστική τάξη πραγμάτων. "Ομως τέ­τοιες περιπτώσεις άποτελοΰν έξαιρέσεις. Στό μεγαλύτερο μέ­ρος αύτό πού συμβαίνει είναι άλλαγές θέσεως μέσα στό ίδιο διανοητικό πεδίο, έξελίξεις μέσα στήν Ιδια κοινωνικο - πολι­τισμική μήτρα, τόν Ρομαντικό άντικαπιταλισμό. Είναι άκρι- βώς ή δμοιογένεια τοϋ ιδεολογικοί> χώρον πού μάς έπιτρέπει νά καταλάβουμε αύτές τίς μεταμορφώσεις πού φαινομενικά είναι τόσο παράδοξες. Ό βασικός άμφίσημος, άντιφατικός καί πράγματι «έρμαφροδιτικός» χαρακτήρας αυτής τής Weltan­schauung έπιδέχεται τίς πλέον ποικίλες άντιμετωπίσεις, καί τή μετάβαση άπό τόν Εναν στόν δλλο χωρίς ό συγγραφέας νά Εχει διακόψει τίς σχέσεις του μέ τό βασικό πλαίσιο τής προη­γούμενης προβληματικής του. Αύτή ή ένότητα έκδηλώνεται έπίσης στήν ύπαρξη όρισμένων πολιτισμικών κινημάτων δπως ό Συμβολισμός, ό 'Υπερρεαλισμός καί ό Εξπρεσιονισμός, τά όποια διασταυρώνουν τούς διάφορους τύπους καί δέν είναι δυ- νατόν νά περιορισθοΰν σέ όποιαδήποτε άπό τίς άνωτέρω άνα- φερόμενες κατηγορίες. Τό ίδιο ίσχύει γιά όρισμένα κοινωνικά κινήματα τά όποια ευαγγελίζονται τήν έπιστροφή στή φύση, δπως τό Jugendbewegung στίς άρχές αύτοΰ τοΰ αίώνα, ή τό πλέον πρόσφατο οικολογικό κίνημα.

Στίς έπόμενες σελίδες θά έπιχειρήσουμε νά έξετάσουμε πε­ρισσότερο λεπτομερειακά καθ’ Εναν άπό τούς τύπους τοΰ Ρο­μαντικού άντικαπιταλισμοΰ, κυρίως μέσω άντιπροσωπευτι-

«ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΙΑΚΟΣ. ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

κών συγγραφέων τών όποιων τό εργο —μέ τήν έσωτερική συ­νάφεια τής βασικής του δομής— πλησιάζει έγγυτατα τά ίδεα- τοτυπικά χαρακτηριστικά καθενός τύπου.

1) «Άποκαταστασιακός» ΡομαντισμόςΜέσα στόν άστερισμό τών Ρομαντικών άντικαπιταλισμών τό «άποκαταστασιακό» δραμα καταλαμβάνει μιά προνομιούχα θέση, καί κατά συνέπεια συνιστά μιά λογική άφετηρία στήν έξέταση τών διαφόρων τύπων. Διότι αύτή ή άρθρωση τής κο­σμοαντίληψης είναι ή πλέον σημαντική τόσο ποιοτικά δσο καί ποσοτικά. Ά φ’ ένός, είναι σαφές δτι σ’ αύτή τήν κατηγορία κυρίως πρέπει νά ένταχθεΐ ή συντριπτική πλειοψηφία τών ση- μανιικών Ρομαντικών συγγραφέων καί στοχαστών. Ά φ’ έτέ- ρου, θά μπορούσαμε νά ποΰμε δτι ή «άποκαταστασιακή» προοπτική άποτελεΐ μεταξύ δλων τών τύπων τόν έγγύτερο πρός τήν ουσία τοΰ δλου φαινομένου. Διότι στό κέντρο τής γενικής κοσμοαντίληψης διαπιστώνουμε μιά νοσταλγία γιά τό προκαπιταλιστικό παρελθόν· καί ό άποκαταστασιακός τύπος όρίζεται άκριβώς άπό τήν έπιθυμία τής άποκατάστασης ή τής έπαναδημιουργίας μιας τέτοιος παρελθούσης κατάστασης μέ­σα στό παρόν. Ό άποκαταστασιακός τύπος οΰτε υποτάσσεται στό υποβαθμισμένο παρόν μέσα άπό Εναν στυγνό ρεαλισμό, οΰτε στρέφεται πρός τό μέλλον, πρός τήν υπέρβαση καί τοΰ παρελθόντος καί τοΰ παρόντος, άλλά μάλλον άναζητα μιά πραγματική έπιστροφή στό παρελθόν τό όποιο είναι τό άντι- κείμενο τής νοσταλγίας. Αύτό τό παρελθόν μερικές φορές εί­ναι μιά παραδοσιακή άγροτική κοινωνία (δπως συμβαίνει, γιά παράδειγμα, μέ τούς Ρώσους Σλαβοφίλους, ή τήν «Άγροτική Σχολή» τοΰ Νότου στίς ΗΠΑ κατά τόν μεσοπόλε­μο), άλλά συχνότατα ό άποκαταστασιακός τύπος προσβλέπει πρός τόν Μεσαίωνα. Αύτή ή έπικέντρωση τοΰ ένδιαφέροντος τοΰ άποκαταστασιακοΰ ιδεώδους στό μεσαιωνικό παρελθόν, ιδιαίτερα μέ τή φεουδαλική του μορφή, θά μποροΰσε ίσως νά έξηγηθεΐ άφ’ ένός άπό τή σχετική χρονική έγγύτητα τοΰ Με­

45

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

σαίωνα (σέ σύγκριση μέ τήν αρχαιότητα, τούς προϊστορικούς χρόνους κ.λπ.), καί άφ’ έτέρου άπό τή ριζική διαφορά του άπό δ,τι άπορρίπτεται στό παρόν: είναι αρκετά έγγύς ώστε νά γίνει κατανοητή ή άποκατάστασή του, καί συγχρόνως άντιτί- θεται όλοκληρωτικά κατά τό πνεΰμα καί τή δομή του στό κα­πιταλιστικό σύστημα.-

'Ένα άλλο χαρακτηριστικό τής άποκαταστασιακής τάσης είναι δτι οί πλέον άξιόλογοι έκφραστές της ήσαν στήν πλεΐβ- ψηφία τους λογοτέχνες. Ά ν καί μπορούμε νά βρούμε έπίσης τήν τάση αύτή στή φιλοσοφία (Σέλλιγκ) καί στήν πολιτική θεωρία (Ά νταμ Μύλλερ), γιά παράδειγμα, είναι ιδιαίτερα οΐ καλλιτέχνες πού άνακάλυψαν μιάν Ελξη πρός αυτήν. Είναι εύλογοφανές δτι ή υπεροχή τών καλλιτεχνών μπορεΐ νά έξη- γηθεΐ κυρίως άπό τή δημιουργούμενη συνείδηση τού μή - πραγματικού —ή άκόμη τού ΐίλήρως μή - πραγματοποιή­σιμου— χαρακτήρα τοΰ προτάγματος νά έπαναδημιουργηθεΐ μιά περίοδος τοΰ παρελθόντος ή όποία Εχει παρέλθει διά παν­τός. Κι δμως, τό δνειρο μιας έπιστροφής στόν Μεσαίωνα (ή σέ μιάν άγροτική κοινωνία) συνεχίζει νά Εχει μιά ύποδηλωτι- κή δύναμη γιά τή φαντασία, καί προσφέρεται σέ όραματικές προβολές. Κατά συνέπεια είναι λογικό δτι θά ήλκυε ιδιαίτερα εύαισθησίες οί όποιες στρέφονται πρός τή συμβολική καί αι­σθητική διάσταση.

“Αν έξετάσει κανείς τούς μείζονες συγγραφείς πού μοιρά­ζονται αύτό τό δραμα, γίνεται έπίσης φανερό δτι Ενας άπό τούς σημαντικότερους τόπους άνάπτυξής του είναι ή Γερμα­ν έ Ό άποκαταστασιακός τύπος έμφανίσθηκε έκεΐ πολύ νω­ρίς —στά τέλη τοΰ 18ου αίώνα— καί σχηματίσθηκε Ενα περι­βάλλον διανοουμένων, καλλιτεχνών καί στοχαστών, μέσα στό όποιο άναπτύχθηκε. Επιπλέον, έξαρχής ό γερμανικός Friihromantik συντάχθηκε μέ ένθουσιασμό μέ τή Γαλλική ’Επανάσταση καί τίς άξίες καί τίς έλπίδες πού αύτή ένσάρκω- σε, γεγονός τό όποιο δείχνει καθαρότατα δτι ό άποκαταστα- σιακός τύπος κατά καμμία Εννοια δέν Εχει τίς ρίζες του στήν άντιδραστική ή Δεξιά ιδεολογία. 'Οπωσδήποτε, άπογοητευ-

46

«ΑΠΟΚΛΤΛΣΤΑΣΙΛΚΟΣ» ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

μένοι άπό τήν κατεύθυνση πού πήρε ή Γαλλική Επανάσταση στά τελευταία της χρόνια, καί πολύ περισσότερο άπό τή Να­πολεόντειο περίοδο πού άκολούθησε, οί Γερμανοί Ρομαντικοί στράφηκαν πρός τό ιδεώδες τής άποκατάστασης τοϋ Μεσαίω­να, τοϋ όποίου οί πρωταρχικές άξίες ήσαν ή ίεραρχική τάξη τοΰ Stande, οί προσωπικοί φεουδαλικοί δεσμοί, καί ή συμμε­τοχή όλόκληρου τοΰ κοινωνικοΰ σώματος στή θρησκευτική πίστη καί τήν άγάπη πρός τόν μονάρχη. Επεξεργασμένο στό χώρο τής πολιτικο-οικονομικής σκέψης ένάντια στόν φιλελευ­θερισμό τοΰ “Ανταμ Σμίθ άπό τούς Baader, Gorres καί ”Αν- ταμ Μύλλερ, καί στό χώρο τοΰ θεολογικοΰ καί φιλοσοφικού στοχασμού άπό τούς Ritter, Σλάϊερμάχερ καί τούς άδελφούς Σλέγκελ, τό δραμα ένός έξιδανικευμένου Μεσαίωνα βρήκε τή λογοτεχνική του έκφραση στούς Tieck, Wackenroder καί Νοβάλις. Ό τελευταίος αύτός μας Εδωσε μιά κλασική διατύ­πωση στό δοκίμιό του «Ευρώπη ή Χριστιανοσύνη» (1800), στήν όποία άντιτίθεται δχι μόνο στόν στείρο όρθολογισμό τού Aufklarung μέ τήν άπωλεσθείσα θρησκευτική αίσθηση τού θαύματος, άλλά καί στήν «έμπορική ζωή» (Geschaftsbleben) πού χαρακτηρίζεται άπό «έγωιστικές ένασχολήσεις» (eigen- niitrige Sorgen) καί τήν «άνθρώπινη άπληστία γιά άγαθά» (Labsiichtiger Mensch), μέ τή μεσαιωνική κουλτούρα νά έ- νώνεται μέ τήν πνευματική κοινότητα τής Εκκλησίας.41 ’Αρ­γότερα, διαπιστώνουμε τό άποκαταστασιακό δραμα στούς Ε.Τ.Α. Χόφμανν, ’Άιχεντορφ καί Κλάιστ, καί στίς δπερες τοΰ Βάγκνερ· τό δραμα αύτό θά έμφανισθεί πάλι στά νεο- Ρομαντικά ρεύματα κατά τά τέλη τοΰ 19ου καί τίς άρχές τοΰ 20οΰ αιώνα, δπως γιά παράδειγμα στόν Πάουλ “Ερνστ, πού υπήρξε φίλος τοΰ Λούκατς στά νεανικά του χρόνια, στόν Βιε- νέζο θεωρητικό Othmar Spann, καί στόν Stefan George καί στόν κύκλο του.

Στήν ’Αγγλία, ή ίδια μεταστροφή συνέβη στήν πρώτη Ρο­μαντική γενεά: μετά τό άρχικό parti pris υπέρ τής Γαλλικής Έπαναστάσεως καί τών άξιών της, οΐ Γουώρντσγουορθ καί Κόλεριτζ άπογοητεύθηκαν καί στράφηκαν —ιδιαίτερα ό

47

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

Κόλεριτζ— πρός τήν Αποκατάσταση τοΰ Μεσαίωνα. Αυτή άκριβώς ή προοπτική γρήγορα Αρθρώθηκε καί πάλι στά μυθι­στορήματα τοΰ Γουώλτερ Σκώττ καί στά δοκίμια τοΰ Καρλάυλ· έπανεμφανίσθηκε στά τέλη τοΰ αιώνα μέ τόν Ρά- σκιν καί τούς προ-Ραφαηλίτες. 'Όσο γιά τή Γαλλία, ή ιδεο­λογική μεταστροφή μέσα στόν Ρομαντισμό υπήρξε άκριβώς ή άντίστροφη: ή άρχική προοπτική —πού κατά τό μάλλον ή ήτ- τον είχε μπολιαστεί μέ τό άποκαταστασιακό δραμα— τών Σατωμπριάν, Βινιύ, Λαμαρτίνου, Λαμενναί καί Ούγκώ, πα- ραμερίσθηκε κάτω άπό τήν πίεση τών γεγονότων γιά περισ­σότερο φιλελεύθερες καί δημοκρατικές θέσεις, καθώς καί θέ­σεις πού προσέβλεπαν περισσότερο πρός τό μέλλον.

Κατά τά τέλη τοΰ 19ου αίώνα καί μέσα στόν 20ό, μολονότι τό άποκαταστασιακό δραμα τείνει σέ Εναν βαθμό νά άντικατα- σταθεΓ άπό τόν υποτακτικό, τόν έπαναστατικό, ή τόν φασιστι­κό Ρομαντισμό, παρά ταΰτα παραμένει Ενα ρεΰμα έξαιρετικοΰ ένδιαφέροντος. Γιά νά δώσουμε Ενα παράδειγμα τής διάρ- κειάς του τουλάχιστον μέχρι τόν Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλε­μο, θά μπορούσαμε νά άναφέρουμε τήν έπίδρασή του πάνω στόν Μπαρρές καί στή Γαλλική Δεξιά, στόν “Οσβαλντ Σπέγ- κλερ καί στή δεξιά Kultur pessimisten στή Γερμανία, καθώς καί πάνω στούς Γέητς, Τ .Σ . “Ελιοτ καί Τζ. Κ. Τσέστερτον στήν ’Αγγλία. Στήν πραγματικότητα, Εχει έπιζήσει μέχρι καί σήμερα, καί ή πλέον φημισμένη πρόσφατη περίπτωση εΓναι αύτή τοΰ Σολτσενίτσυν.

Προκειμένου νά δείξουμε τή συνεχιζόμενη ένεργητικότητά του μέσα στόν 20ό αίώνα θά άναφέρουμε ώς παράδειγμα τής άποκαταστασιακής προοπτικής Εναν γάλλο μυθιστοριογράφο τοΰ μεσοπολέμου: τόν Ζώρζ Μπερνανός. Ή περίπτωσή του είναι ιδιαιτέρως ένδιαφέρουσα διότι έμφανίζεται νά έκφράζει λογοτεχνικά τήν κοσμοαντίληψη μιας σημαντικής μερίδας τής γαλλικής νεολαίας στίς άρχές τοΰ 20οϋ αίώνα. Στά νειάτα του πρίν άπό τόν Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ό Μπερνανός υπήρξε ένεργό μέλος μιας δκρας δεξιάς φοιτητικής όργάνω- σης ή όνομασία τής όποίας άποκαλύπτει τόν άποκαταστασιακό

«ΑΙ10ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΑΚ0Σ» ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

της χαρακτήρα: Οι «Camelots du Roi». Στόν μεσοπόλεμο, μαζί μέ άλλα μέλη τών Camelots, ό Μπερνανός προσεχώρη- σε στήν Action Fran£aise· άλλά ένώ έ'να μεγάλο μέρος τής όργάνωσης αυτής, καί γενικά τής Γαλλικής Δεξιάς, κινήθηκε βαθμιαία πρός τόν φασισμό, ό Μπερνανός παρέμεινε πιστός στό άρχικό του ιδεώδες: τή μεσαιωνική Χριστιανική μοναρ­χία. Κατά συνέπεια, παρά τόν άντισημιτισμό πού άσχημίζει ορισμένα άπό τά νεανικά του εργα, τό δραμά του διαφέρει ολοκληρωτικά άπό έκεΐνο τών Ρομαντικών άντικαπιταλιστών οί όποιοι προσελκύστηκαν άπό τή φασιστική ιδεολογία, καί παραμένει μιά ιδιαίτερα καθαρή περίπτωση άποκαταστασια- κοϋ τύπου.

Ό τίτλος ένός έργου τοΰ Μπερνανός —Les Grands Cime- tieres sous la lune, (Τά Μεγάλα Κοιμητήρια στό Φεγγαρό­φωτο)— άποτελεΐ μιά μεταφορική εικόνα τής σύλληψής του τής νεώτερης κοινωνίας: δλα έχουν χτυπηθεί άπό τόν πνευμα­τικό θάνατο μέσα σ’ εναν κόσμο πού τόν φωτίζει μόνο ή άξία τοΰ χρήματος (τό φεγγάρι). Στό ίδιο εργο κραυγάζει ένάντια «στήν άκραία μοναξιά στήν όποία εχει έγκαταλειφθεΐ [ό νεώ- τερος άνθρωπος] άπό μιά κοινωνία πού οΰτε πού γνωρίζει πλέον άλλες σχέσεις άνάμεσα στά άνθρώπινα πλάσματα παρά έκεΐνες πού βασίζονται στό χρήμα».43 Τό πιό γνωστό του μυ­θιστόρημα, Journal d 'un cure de campagne (Τό Ημερολό­γιο ένός Επαρχιακού Ιερέα), άναπτύσσει τήν ίδια σύλληψη μέσω τής άπεικόνισης τοΰ κοινωνικού μικροκόσμου ό όποιος έκπροσωπεΐται άπό τήν ένορία τοΰ ιερέα. Καθώς λέγει ένας άπό τούς χαρακτήρες τοΰ έργου: «Οΐ θεοί πού προστατεύουν τή σύγχρονη πόλη, ξέρουμε ποιοί είναι! Δειπνοΰνε στήν πόλη καί όνομάζονται τραπεζίτες». Οί ήρωες πού έκπροσωποΰν τίς άληθινές πνευματικές άξίες μέσα στό μυθιστόρημα άντιθέτουν σ’ αυτόν τόν πλήρως έξευτελισμένο κόσμο τό ιδεώδες τής με­σαιωνικής Χριστιανοσύνης· άν τό ιδεώδες αύτό είχε έπιβιώσει μέσα στό παρόν, «θά είχαμε ξερριζώσει ~ό συναίσθημα τής μοναξιάς άπό τήν καρδιά τοΰ ’Αδάμ».44

Ή πνευματική περιπέτεια πού άναλαμβάνει ό ιερέας —ένα

49

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

είδος σύγχρονου άγιου— είναι νά προσπαθήσει νά ξυπνήσει τίς άληθινές άξίες στήν ένορία του καί Ετσι νά δημιουργήσει Ε­να ευνοϊκό Εδαφος γιά τήν Αποκατάσταση τής χαμένης Χρι­στιανοσύνης. Ή Αποστολή του μοιάζει έκπληκτικά, mutatis mutandis, μέ έκείνη τών Γερμανών πού πίστευαν στήν άπο- κατάσταση, δπως τήν δρισε ό Φρειδ. Σλέγκελ στά 1805: «ΕΓ­ναι ό ρητός στόχος τής νέας φιλοσοφίας νά άποκαταστήσει τό παλαιό γερμανικό σύνταγμα, δηλαδή, τό σύστημα πού βασί­σθηκε στήν τιμή, τήν έλευθερία καί τή νομιμοφροσύνη, προ­σπαθώντας νά φέρει στό φώς τήν κατάσταση τοΰ νοΰ άπό τήν όποία έξαρτάται ή άληθινή, ή έλεύθερη μοναρχία, τήν κατά­σταση τοΰ νοΰ πού [είναι] ή μόνη ή όποία Εχει Εναν άγιο χα­ρακτήρα».45 Δέν θά μποροΰσε κανείς νά συνοψίσει καλύτερα τό άποκαταστασιακό πρόταγμα, στή συνέχειά του άπό τόν πρώτο γερμανικό Ρομαντισμό μέχρι τόν μεσοπόλεμο στή Γαλλία. 'Όμως στό μυθιστόρημα τοΰ Μπερνανός τό πρόταγ­μα είναι καταδικασμένο νά άποτύχει. Ή νεώτερη άρρώστεια είναι πολύ βαθειά, καί ό άγώνας τοΰ ιερέα νά σώσει τίς ψυχές τής ένορίας του είναι χωρίς καμμιά έλπίδα. Ή σχετική αισιο­δοξία τών Γερμανών Ρομαντικών Αντικαθίσταται στόν Μπερ­νανός άπό μιά ριζική άπαισιοδοξία. Κι δμως παρ’ δλα αύτά ό Μπερνανός ποτέ δέν «υποκύπτει». Στό μυθιστορηματικό του σύμπαν ή μόνη Εγκυρη στάση παραμένη ή άποδοχή τής άναγ- καιότητας ένός παράλογον άγώνα —ένός άγώνα πού είναι έξ άρχεΐο χαμένος— νά άποκατασταθεΐ ό άπωλεσθείς παράδει­σος. Τέτοια είναι ή άπελπισία πού τείνει νά διατηρήσει τό άποκαταστασιακό δραμα μέσα στόν δψιμο καπιταλισμό.

2) Συντηρητικός Ρομαντισμός

Ό συντηρητικός Ρομαντισμός ΰπό τήν αύστηρή του Εννοια έκδηλώνεται κυρίως στό Εργο τών πολιτικών στοχαστών, οί όποιοι νομιμοποιούν τήν κατεστημένη τάξη πραγμάτων έρμη- νεύοντάς την ώς «φυσικό» άποτέλεσμα ιστορικής έξέλιξης (π.χ. ή «’Ιστορική Σχολή τοΰ Δικαίου» τών Hugo καί Sa-

50

ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

nigny, ή θετικιστική φιλοσοφία τοΰ Κράτους τοΰ Friedrich Julius Stahl, καί ή Συντηρητική ιδεολογία τοΰ Disraeli). ’Ανάμεσα στούς σημαντικούς Ρομαντικούς φιλοσόφους, ό Σέλλιγκ βρίσκεται πιθανώς έγγύτερα πρός τήν συντηρητική θέση, καί στόν χώρο της πολιτικής οικονομίας ό Μάλθους δέν είναι χωρίς μιά κάποια συγγένεια μ’ αύτήν.

Τά δρια πού τόν διαχωρίζουν άπό τόν άποκαταστασιακό Ρομαντισμό είναι ρευστά καί άσαφή: συγγραφείς δπως οΐ Γάλλοι έξτρεμιστές Ζοζέφ ντέ Μαίστρ καί Λουΐ ντέ Μπο- νάλντ φαίνεται νά τοποθετούνται κάπου σέ μιά μεταβατική περιοχή. Παρά ταΰτα, Ενα άπό τά χαρακτηριστικά πού μας έπιτρέπουν νά διακρίνουμε τούς δύο τύπους είναι ή παραδοχή ή μή τών στοιχείων τής καπιταλιστικής τάξης πραγμάτων. Ή έξ όλοκλήρου άπόρριψη τής νεώτερης βιομηχανίας καί τής άστικής κοινωνίας είναι ουσιώδης γιά τόν άποκαταστασιακό τύπο, ένώ ή πλήρης παραδοχή τους συνεπάγεται μιά μή - Ρο­μαντική μορφή σκέψης (όποιαδήποτε σημασία καί δν άποδί- δεται στήν παράδοση, στή θρησκεία, στήν άπολυταρχία κ .λπ.), δπως στήν περίπτωση τοΰ θετικισμού τοΰ Αύγούστου Κόντ. Είναι μάλλον ή ένδιάμεση θέση, έκείνη ή όποία άντα- ποκρίνεται στόν συνδυασμό τοΰ φεουδαλισμοΰ καί τοΰ καπιτα­λισμού ό όποιος χαρακτηρίζει αύτή τήν περίοδο τής Εύρώπης (τέλος τοΰ 18ου αίώνα, πρώτο ήμισυ τοΰ 19ου), πού είναι τυ­πική τοΰ συντηρητικού Ρομαντισμού.

"Ενα συγκεκριμένο παράδειγμα πού μπορεΐ νά μάς βοηθή­σει νά διευκρινίσουμε αυτά τά χαρακτηριστικά είναι ή σκέψη τοΰ Edmund Burke. Χωρίς άμφιβολία, τό Εργο άνήκει στόν Ρομαντισμό: περιπαθώς έχθρικός πρός τόν Διαφωτισμό («αύτή τή φιλολογική σκευωρία), στή φημισμένη του μπρο­σούρα ένάντια στήν ’Επανάσταση τοΰ 1789 — Στοχασμοί πάνω στήν 'Επανάσταση στη Γαλλία (1790)— ό Burke άντιθέτει τό «παλαιό φεουδαλικό καί ΐπποτικό πνεύμα τής π ι­στότητας» στήν καινούργια έποχή τών «σοφιστών, οικονομο­λόγων καί υπολογιστών». Άντιθέτει τίς σοφές καί άρχαΐες προκαταλήψεις, πού είναι προϊόν μιάς «γοτθικής καί μονα­

51

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΙ" ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

στηριακής παιδείας», στή βάρβαρη φιλοσοφία πού παράγεται άπό τίς «ψυχρές καρδιές» καί τή σεβάσμια ιδιοκτησία τής γής, πού είναι παράδοση τών προγόνων μας, στήν πρόστυχη κερδοσκοπία τών Εβραίων καί τών μεσιτών.46 Αύτός είναι ό λόγος γιά τόν όποιο τό βιβλίο του άφησε τόσο μεγάλη έπίδρα- ση στή Γερμανία, δπου συνέβαλε στήν ανάπτυξη τών θεμάτων τοΰ πολίτικου Ρομαντισμού.

'Ωστόσο, σέ άντίθεση μέ τόν άποκαταστασιακό Ρομαντι­σμό, ό Burke δέν είναι Ι'νας πραγματικά άντικαπιταλιστής στοχαστής· διότι οί άρχές του περιέχουν έπίσης μιά «φιλελεύ­θερη» διάσταση τυπική τοΰ ’Αγγλικού Φιλελεύθερου κόμμα­τος στό όποιο άνήκε. Οί προηγηθεΐσες πολιτικές παρεμβάσεις του υπέρ τοΰ συμβιβασμού μέ τίς έπαναστατημένες ’Αμερικα­νικές άποικίες καί ΰπέρ τών κοινοβουλευτικών άρχών ένάντια στόν μοναρχικό άπολυταρχισμό τοΰ Γεωργίου τοΰ 3ου, τοΰ έδωσαν μιά φήμη φιλελευθερισμού σέ τέτοιο βαθμό ώστε ό Τό- μας Παίην πίστεψε πώς ό Burke θά μποροΰσε νά προσχωρή­σει στό στρατόπεδο τών Ά γγλω ν θιασωτών τής Επανάστα­σης τού 1789.

Ή πολιτική καί κοινωνική ιδεολογία τοΰ Burke εΓναι στήν πραγματικότητα μιά Εκφρση τοΰ συμβιβασμού μεταξύ άστι- κής τάξης καί γαιοκτημόνων οί όποιες είχαν έξουσιάσει τήν πολιτική ζωή τής ’Αγγλίας άπό τήν έποχή τής «“Ενδοξης Έ - παναστάσεως» τού 1688 (τής όποίας υπήρξε Ενθερμος θαυμα­στής). Σ ’ Ενα άποκαλυπτικότατο έδάφιο τού Εργου του Στο­χασμοί πάνω στήν Επανάσταση στή Γαλλία, ό Burke έκ- φράζει τή λύπη του πού στή Γαλλία, σέ άντίθεση μέ τήν ’Αγ­γλία, ή άμοιβαία μετατρεψιμότητα τής γής σέ χρήμα καί τοΰ χρήματος σέ γή υπήρξε πάντοτε δύσκολη. Ή παράδοση αύτή, καθώς καί ό μεγάλος δγκος τής Εγγειος ιδιοκτησίας τοΰ Γαλ- λικοΰ στέμματος καί τής ’Εκκλησίας, «κράτησε έντελώς χω ­ριστά τά συμφέροντα τής γής καί τού χρήματος στή Γαλλία, λιγότερο άνάμικτα, καί τούς κατόχους τών δύο ξεχωριστών ειδών ιδιοκτησίας δχι τόσο καλά διατεθειμένους τόν Ενα Εναν­τι τοΰ άλλου δσο σ’ αύτή τή χώρα.47

52

ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

Παρά τόν θαυμασμό του πρός τήν κληρονομική άριστοκρα- τία καί τούς ισχυρούς γεωκτήμονες, ό Burke δέν είχε καμμιά πρόθεση νά τούς χαρίσει τό μονοπώλειο τής έξουσίας. Ή πο­λιτική ισχύς πρέπει νά δίδεται σέ δλους τούς ιδιοκτήτες, ή μάλλον σ’ αύτούς πού άποκαλεΐ «φυσική αριστοκρατία», ή όποία περιλαμβάνει δχι μόνον τούς εύγενεϊς άλλά καί τούς δημόσιους λειτουργούς, τούς καθηγητές καί τούς «πλούσιους έμπόρους», πού «κατέχουν τίς άρετές τής φιλοπονίας, τής τάξης, τής σταθερότητας καί τής κανονικότητας».48

Ή διάσταση τής νοσταλγίας γιά τόν «ίπποτικό» Μεσαίω­να δέν λείπει στά γραπτά τοΰ Burke, δμως τό παρελθόν δέν παίζει τόν ίδιο ρόλο μέ έκεΐνον τοΰ άποκαταστασιακοΰ Ρο­μαντισμού* πολύ περισσότερο χρησιμεύει ώς νομιμοποίηση τοΰ (Άγγλικοΰ) παρόντος παρά ώς κριτική του. Οί νόμοι, τά ήθη, οί θεσμοί καί οί κοινωνικές ιεραρχίες τής ’Αγγλίας στά 1790 δικαιώνονται τόσο ώς φυσικό δσο καί έκ θείας Προνοίας άποτέλεσμα μιας όργανικής άνάπτυξης, ώς προγονική παρά­δοση πού μεταδίδεται μέσω τών αιώνων άπό κάθε γενεά, ώς τμήμα αύτοΰ πού άποκαλεΐ τή «σύνολη άλυσίδα καί συνέχεια τής πολιτείας».49

Ή έπίδραση τοΰ Burke δέν περιορίζεται στούς Γερμανούς Ρομαντικούς· ή υιοθέτησή του άπό τόν άστικό άντεπαναστα- τικό φιλελευθερισμό, άπό τήν έποχή του μέχρι καί σήμερα, άποτελεϊ Εναν δείκτη τοΰ ιδιαίτερου χαρακτήρα τοϋ συντηρητι­κού Ρομαντισμού. Είναι άποκαλυπτικό δτι Ενας σύγχρονος ’Αμερικανός πολιτικός έπιστήμων, ό William McGovern, κατά τό όποιο ό Ρουσσώ, ό Καρλάυλ, καί δλοι οί Γερμανοί Ρομαντικοί είναι πρόδρομοι τών όλοκληρωτικών άρχών τοΰ 20οΰ αίώνα, έπιμένει ταυτόχρονα δτι ή πολιτική φιλοσοφία τοΰ Burke ήταν άληθινά φιλελεύθερη, καί δτι ό «Burke ήταν άντι-δεσποτικός, καί στόν βαθμό αυτόν πίστευε στή δημο­κρατία» (sic).50

53

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

3) Φασιστικές Ρομαντισμός

Εξετάζοντας τόν φασιστικό τύπο τοΰ Ρομαντικού άντικα- πιταλισμοΰ είναι σημαντικό νά τονίσουμε έξ άρχής δτι κατά τήν άντίληψή μας έκεΐνο τό ύποΐο διαπλέκεται έδώ είναι Ενας τύπος μεταξύ πολλών, Ενας τύπος ό όποιος πολύ άπέχει άπό τό νά εΓναι ό πλέον σημαντικός ή ούσιώδης Εναντι τοΰ συνολι­κού φαινομένου. Άπό τήν άποψη αύτή έπιθυμοΰμε νά διαχω­ρίσουμε πλήρως τή θέση μας άπό έκείνους —Αντιφασίστες καί φασίστες— οί όποιοι είδαν όλόκληρη τήν ιστορία τού Ρο­μαντισμού ώς Ενα προανάκρουσμα τοΰ φασισμού, καί τόν Ρο­μαντισμό ώς άρρηκτα συνδεδεμένο μέ τή φασιστική ιδεολο­γία. 'Όπως άναμφίβολα άποδεικνύει ή συζήτηση τών <5λλων στοιχείων τής τυπολογίας, δέν εΓναι αύτή ή περίπτωση. Ή Ρομαντική άντικαπιταλιστική κοσμοαντίληψη έκδηλώνεται μέ πολλές διαφορετικές προοπτικές οί όποιες εΓναι έξ όλοκλή- ρου ξένες πρός τόν φασισμό. Χωρίς άμφιβολία εΓναι άληθές δτι ξεκινώντας κανείς άπό τό πρώιμο Ρομαντικό κίνημα μπορεΐ ήδη νά διαπιστώσει στοιχεία αύτού πού πολύ άργότερα θά έξελιχθεΐ σέ φασιστική ιδεολογία. Στό Εργο του Λόγος πρός τό Γερμανικό “Εθνος (1808), ό Φίχτε άναπτύσσει τήν ίδέα δτι ό γερμανικός λαός εΓναι υπέρτερος διότι εΓναι άρχαΐος (Ur- volk), καί δτι τό καθήκον του εΓναι νά διαφυλάξει τή φυλετική του καθαρότητα* έπίσης, μπορεΐ κανείς νά βρει έκφράσεις αν­τισημιτισμού στόν φόν “Αρνιμ. ΕΓναι έξ ίσου άναμφίβολο δτι ό φασισμός υποφώσκει σέ μεγάλη Εκταση στή θεματική όρι- σμένων νεο- Ρομαντικών: τοΰ Βάγκνερ, τοΰ Νίτσε, τοΰ Γκομπινώ καί τοΰ Moeller van den Bruck, γιά παράδειγ­μα. Άλλά σ’ δλες αυτές τίς περιπτώσεις μόνον έν μέρει στοι­χεία διαπλέκονται- τά στοιχεία αύτά έπανολοκληρώνονται καί έπανερμηνεύονται μέσα στή φασιστική ιδεολογία, χωρίς νά ύφίσταται μιά συνολική άντιστοιχία μεταξύ τών κοσμοαν­τιλήψεων τών νέο - Ρομαντικών συγγραφέων καί έκείνων τού φασισμού.

Μπορεΐ κανείς νά χαρακτηρίσει Εναν συγγραφέα ώς άνή-

54

ΦΑΣΙΣΤΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

κοντά στόν φασιστικό Ρομαντισμό μόνον έάν ό συγγραφέας αύτός εχει υιοθετήσει τό σύνολο τής φασιστικής προοπτικής. Έ φ’ δσον αύτό πού διαπλέκεται είναι Ενα πολύ συγκεκριμένο κοινωνικο · πολιτικό κίνημα, τοΰτο συνεπάγεται δτι ό συγ­γραφέας Εχει ρητά έκδηλώσει τήν κατάφασή του στό κίνημα αύτό. Κατά συνέπεια αύτός ό τύπος τοϋ Ρομαντισμού γεννιέ­ται μόνον μέ τήν δνοδο τοϋ φασισμού στόν μεσοπόλεμο. Στόν βαθμό πού τά φασιστικά κινήματα —ή τά κινήματα μέ φασι­στική πρόθεση— συνεχίζουν νά έμφανίζονται μέχρι τίς μέρες μας, ό τύπος αύτός τοϋ Ρομαντισμού έξακολουθεΐ έπίσης νά ΰ- φίσταται καί σήμερα. Διότι γιά νά υπάρχει μιά πραγματική περίπτωση φασιστικού Ρομαντισμού, πρέπει πράγματι νά πληροΰνται δυό προϋποθέσεις: δχι μόνο πρέπει νά υπάρχει ή Εκφραση τής άποδοχής τού κινήματος, άλλά έπίσης καί ή υιοθέτηση τής φασιστικής προοπτικής. Ή δεύτερη προϋπό­θεση άποκλείει όρισμένους συγγραφείς —δπως τούς Πάουλ Έρνστ, “Ερνστ Γιούγκερ καί Μοντερλάν, γιά παράδειγμα— οί όποιοι άφ’ ένός Εχουν νεο - Ρομαντικές ευαισθησίες, καί άφ’ έτέρου συνεργάσθηκαν ή συμβιβάσθηκαν μέ τόν φασισμό. Διότι τό δραμά τους βρίσκεται πολύ έγγύτερα στόν άποκατα- στασιακό Ρομαντισμό παρά στόν φασισμό, καί παραμένουν ξένα σώματα δταν προσκολλώνται στόν φασισμό.

'Ωστόσο, παρ’ δλους τούς άνωτέρω περιορισμούς τής σύλ­ληψης τού φασιστικού Ρομαντισμού, είναι καν6ίζ:ύποχρεωμέ- νος νά άναγνωρίσει δτι αύτός υπάρχει καί άκόμη δτι έκπρο- σωπεϊ μιά σχετικά σημαντική τάση. Ά φ’ ένός υπήρξαν πο­λυάριθμες —καί μερικές άπό αυτές άξιόλογες— περιπτώ­σεις νεο - Ρομαντικών συγγραφέων οϊ όποιοι υποστήριξαν τόν φασισμό καί άπεδέχθησαν τήν κοσμοαντίληψή του· άφ’ έτέ­ρου όρισμένα ρομαντικά θέματα παίζουν Εναν άπολύτως ου­σιώδη ρόλο στή φασιστική ιδεολογία δπως αύτή έκφράστηκε στήν κουλτούρα τών ίδιων τών μαζικών κινημάτων. Αύτή ή σύνδεση τοϋ Ρομαντισμού μέ τόν φασισμό είναι ιδιαίτερα άξιοσημείωτη στήν περίπτωση τοΰ Ναζισμού. Διότι ίνώ ή νο- σταλγική άναφορά στή Ρωμαϊκή άρχαιότητα δίδει μιά σαφώς

55

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

Ρομαντική διάσταση στόν ιταλικό φασισμό, Ενα άντίθετο μο- τίβο τείνει νά κυριαρχήσει — τό μοτίβο τό όποιο άρθρώνεται άπό τούς Φουτουριστές: έξύψωση τής ζωής στή μεγαλούπο­λη, τής βιομηχανικής καί τεχνολογικής ζωής, καί Εκκληση γιά Ενα περαιτέρω προχώρημα πρός τήν κατεύθυνση τής νεω- τερικότητας. Ή Ναζιστική Ιδεολογία, άφ’ έτέρου, είναι όλο- σχερώς νοσταλγική: πρός τήν παλαιά φυλετική καί φεουδαλι- κή Γερμανία, πρός τήν παραδοσιακή άγροτική ζωή σέ άντίθε- ση μέ τήν ξέφρενη πορεία τής μεγαλούπολης, πρός τίς άρχαΐες Gemeinschaften σέ άντίθεση μέ τή σημερινή Gesellschaft. Αύτή ή νοσταλγία έκδηλώνεται στήν άρχιτεκτονική στίς πλα­στικές τέχνες καί στόν κινηματογράφο τής ναζιστικής περιό­δου, καθώς καί στή λογοτεχνία της.

Ποιά είναι ή ιδιαιτερότητα τοΰ Ρομαντικοΰ άντικαπιταλι- σμοΰ στη φασιστική του μορφή; Κατ’ άρχάς, ή άπόρριψη τοΰ καπιταλισμού συγχωνεύεται μέ μιά βίαιη καταδίκη τής κοινο­βουλευτικής δημοκρατίας καθώς καί τοϋ κομμουνισμοΰ. Επιπλέον, ό άντικαπιταλισμός συχνά χρωματίζεται μέ άντισημιτισμό* οί καπιταλιστές, οΐ πλούσιοι, καί έκεΐνοι πού ένσαρκώνουν τό πνεϋμα τής πόλης καί τής μοντέρνας ζωής, έμφανίζονται μέ τήν άμφίεση τοΰ έβραίου. Τρίτον, ή Ρομαν­τική άνύψωση τής άτομικότητας όδηγεΐται στά πλέον άκραΐα της δρια, μεταστρεφόμενη σέ έξύμνηση τοΰ ά - λογου στοι­χείου στήν καθαρή του μορφή, τοϋ κτηνώδους ένστικτου στίς πλέον έπιθετικές έκδηλώσεις του. “Ετσι, ή Ρομαντική λα­τρεία τοΰ Ερωτα μεταπίπτει στό άντίθετό της — ύμνος πρός τή δύναμη καί τή σκληρότητα. Τέλος, στή φασιστική του έκ- δοχή, ό άτομικιστικός πόλος τοΰ Ρομαντισμοΰ άποδυναμώνε- ται σέ μεγάλο βαθμό ή καταπιέζεται πλήρως* στό φασιστικό κίνημα καί Κράτος τό πάσχον Ρομαντικό «’Εγώ» έξαλείφε- ται. Οί περίοδοι τοΰ παρελθόντος πού συχνότατα άποτελοΰν τό άντικείμενο τής νοσταλγίας είναι: μιά προϊστορία μέ άν- θρώπους βαρβάρους, ένστικτώδεις καί έπιθετικούς άγριους* ή 'Ελληνορωμαϊκή άρχαιότητα στήν έλιτίστικη, δουλοκτητική καί στρατοκρατική πλευρά της* ό Μεσαίωνας (στή ζωγραφι­

ΦΑΣΙΣΤΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

κή τών Ναζί ό Χίτλερ έμφανίζεται μερικές φορές σάν μεσαιω­νικός ιππότης) καί τήν άγροτική Volksgemeinschaft τήν όποία ήδη άναφέραμε.

Στους μάλλον πολυάριθμους μέτριους ή ασήμαντους νεο -Ρομαντικούς συγγραφείς πού Εγιναν οί έπίσημοι βάρδοι τοΰ ναζισμού ή τοΰ φασισμού (γιά παράδειγμα, ό έξπρεσσιονιστής Hanns Johst) προσετέθη έπίσης Ενας άριθμός σημαντικών συγγραφέων οΐ όποιοι προσεχώρησαν στό κίνημα. Μεταξύ αύτών τών όποιων τό Εργο έκφράζει μέ τόν Εναν ή τόν άλλο τρόπο, τή μίξη τοΰ Ρομαντικού άντικαπιταλισμοΰ μέ τόν φα­σισμό, θά μπορούσε κανείς νά μνημονεύσει τούς: Drieu la Ro­chelle καί Brasillach στή Γαλία, Μαλαπάρτε καί ντ’ Άννού- τσιο στήν Ιταλία, “Εζρα Πάουντ, Wyndham Lewis καί Lov- ecraft στήν Άγγλια (καί στίς ΗΠΑ), Κνούτ Χάμσουν στή Νορβηγία, καί Η.Η. Evers στή Γερμανία. Άλλά ή περίπτω­ση στήν όποία θά έπιμείνουμε ιδιαίτερα είναι έκείνη τοΰ Γκόντ- φριντ Μπένν, μιας καί άπεικονίζει μέ Εναν ιδιαζόντως έντυ- πωσιακό τρόπο τή φύση τού φασιστικού Ρομαντικού τύπου.

Ό Μπένν, Ενας άπό τούς πλέον άξιόλογους έκπροσώπους τοΰ γερμανικού έξπρεσιονισμοΰ, υποστήριξε δημόσια τό χ ι­τλερικό καθεστώς, άπό τήν πρώτη στιγμή πού άνέβηκε στήν έξουσία. Παρά ταύτα, σέ άντίθεση μέ πολλούς άλλους πολύ γρήγορα άπογοητεύθηκε. Ενεργά, ό Μπένν ύπεστήριξε τόν ναζισμό μόνο γιά δύο χρόνια — άπό τό 1933 μέχρι τό 1935. Υπάρχει, ώστόσο, μιά ούσιαστική συνέχεια σέ δλο του τό Ερ­γο, καί βρίσκει κανείς τά Ιδια θέματα —μέ τήν έξαίρεση τής ρητής άναφοράς στόν φασισμό— πρίν στρατευθεΐ σ’ αύτή τήν ύπόθεση. Στά πρώιμα Εργα του έκφράζει τό μίσος του γιά τόν σύγχρονο κόσμο —στήν άστική καί καπιταλιστική πλευρά του, στήν πλευρά πού άφορά στήν άνάπτυξη τής μεγαλούπο­λης καί τής έπιστήμης, άλλά άκόμη καί στή δημοκρατική καί σοσιαλιστική πλευρά του— καί όνειρεύεται Ενα πρωτόγονο, ένστικτώδες παρελθόν (γιά παράδειγμα τό Εργο του «Πρω­ταρχικό "Οραμα», 1929). Κατά τή διάρκεια τής σύντομης περιόδου πού άκολούθησε τή ναζιστική τροχιά ό Μπένν Εγρα­

57

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΤ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

ψε χάπου δέκα πεζά κείμενα τά όποια άναμφιβόλως έκφρά- ζουν τή φασιστική ιδεολογία. Συγκεκριμένα, σέ δύο άπ’ αύτά τό Ρομαντικό άντικαπιταλιστικό στοιχείο τοΰ όράματός του έμφανίζεται καθαρότατα.

Τό πρώτο, καί τό λιγότερο σημαντικό, είναι μιά εύνοϊκή κριτική τοΰ Εργου ένός άλλου φασίστα Ρομαντικοΰ τοΰ Julius Evola, μέ τίτλο Erhebung wider die moderne Welt (Έ ξέ­γερση 'Ενάντια στόν Σύγχρονο Κόσμο). Ό Μπένν συνοψί­ζει —καί Αποδέχεται— τό κυρίως θέμα τοΰ βιβλίου, τό ό­ποιο είναι Ενας όρισμός καί μιά έξύμνηση αύτοΰ πού ό Evola άποκαλεΐ Traditionswelt: τόν κόσμο τών πρωτογόνων κοι­νωνιών κατά τήν περίοδο άπό τόν 'Όμηρο μέχρι τήν Ελληνι­κή τραγωδία, στήν ’Ανατολή καί τίς Νορμανδικές χώρες κα­θώς καί στήν Ελλάδα. "Ο,τι Ακολουθεί αύτή τήν περίοδο εί­ναι ή παρακμή (Verfall) καί ή άνοδος τοΰ έκφυλισμένου σύγ­χρονου κόσμου. Σύμφωνα μέ τόν Evola (καί ό Benn συμφω­νεί) , ό φασισμός καί ό ναζισμός γιά πρώτη φορά έπιτρέπουν στούς σύγχρονους Ανθρώπους νά έπανακτήσουν έπαφή μέ τόν άπωλεσθένα Traditionswelt. 'Ωστόσο, γιά τόν Μπένν —καί αύτό ίσχύει έν γένει γιά τόν φασιστικό Ρομαντισμό— δέν πρόκειται απλώς γιά μιά έπιστροφή στόν Traditionswelt. Σέ Ενα άλλο κείμενο τής φασιστικής του περιόδου διακηρύσσει δ- τι κατά τήν άποψή του «μόνον σήμερα ξεκινά ή ιστορία τοΰ άνθρώπου, ό κίνδυνός του, ή τραγωδία του»,52 προτείνοντας έξ αιτίας αύτοΰ δτι ό άνθρωπος σύντομα πρόκειται νά φθάσει τό Ανώτερο στάδιο τής έξέλιξης. Πράγματι, ή φασιστική προοπτι­κή προσανατολίζεται τόσο πρός τό μέλλον δσο καί πρός τό παρελθόν, καθώς αύτό έξάγεται άπό όρισμένα Από τά συνθή- ματά του, δπως «Νέα Τάξη», «Νέα Εύρώπη» κ.λπ.

Τό παρελθόν τό όποιο ό Μπένν όνειρεύεται άναπτύσσεται μέ πληρότητα σέ Ενα μακροσκελές δοκίμιο μέ τίτλο «Doris- che Welt». Ό Δωρικός κόσμος, δηλαδή ό κόσμος πού οί 'Έλληνες δημιουργοΰν μέχρι τόν πέμπτο π.Χ . αίώνα, είναι γιά τόν Μπένν ό περιούσιους Traditionswelt. Μέσα άπό τήν εικόνα πού σκιτσΑρει, τά χαρακτηριστικά τά όποια θεωροΰν-

58

.ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΟΣ. ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

ται ώς ουσιώδη χαί άναγχαΐα είναι τά άχόλουθα: ό πόλεμος, ή άθληση πού προετοιμάζει τό άτομο γιά πόλεμο, ή χωρίς ένδοιασμούς δουλεία, ό «αντιφεμινισμός», ό ρατσισμός χαί ή ξενοφοβία, ό έλιτισμός καί τό παντοδύναμο κράτος. Ή εικόνα πού ό Μπένν δημιουργεί γιά τόν Δωρικό κόσμο στήν πραγμα­τικότητα τόν κάνει νά μοιάζει πάρα πολύ μέ τήν Έθνικο-σο­σιαλιστική κοινωνία. Άλλά έπίσης ό Μπένν τονίζει καί Ενα άλλο χαρακτηριστικό τοΰ Δωρικοΰ κόσμου καθώς τόν ερμη­νεύει: δέν υπάρχει άτομική, ιδιοκτησία μέ τή σύγχρονη Εν­νοια, άφοΰ ή γή είναι αναπαλλοτρίωτη. Επιπλέον, δέν υ­πάρχει πραγματικά τό χρήμα, μόνον Ενα πολύ άναποτελε- σματικό είδος σιδηροΰ νομίσματος. Κατά συνέπεια, «ό χρυσός δέν είναι έπιθυμητός, άλλά μάλλον τά πράγματα τά ιερά, τά μαγικά δπλα...».53 Κατ’ αυτόν τόν τρόπο τό ιδεώδες παρελ­θόν τοΰ Μπένν είναι ιδιαίτερα άντικαπιταλιστικό. Μέσα σ’ αύτό τό πλαίσιο, είναι ένδιαφέρον νά σημειώσουμε δτι στό πρώτο κείμενο στό όποιο ό Μπένν διακηρύσσει τήν άπογοή- τευσή του άπό τούς Ναζί — «Ή Τέχνη καί τό Τρίτο Ράιχ» γραμμένο στά 1941— κατηγορεί τούς Ναζί δτι θέλουν αύτοί οί ίδιοι νά πλουτίσουν, καί κατά συνέπεια δέν παρέχουν μιάν άληθινή έναλλακτική λύση Εναντι τοΰ άστικοΰ κόσμου. Αύτό άποκαλύπτει τήν ούσιώδη συνέχεια τοΰ Ρομαντικού άντικαπι- ταλισμοΰ τοΰ Μπένν, ό όποιος πίστευε —δπως δυστυχώς πολλοί άλλοι— δτι είχε βρει στόν φασισμό τήν πραγματο­ποίηση τών έλπίδων του.

4) «Υποτακτικός» Ρομαντισμός

Ό ύποτακτικός Ρομαντισμός διαμορφώνεται κυρίως άπό τό δεύτερο ήμισυ τοΰ 19ου αίώνα καί υστέρα, δταν ή καπιτα­λιστική έκβιομηχάνιση έμφανίζεται δλο καί περισσότερο ώς μιά μή άντιστρέψιμη διαδικασία, καί ή έλπίδια γιά μιάν άπο- κατάσταση τών προκαπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων —ή όποία είναι άκόμη δυνατή στίς άρχές τοΰ αίώνα— τείνει νά έξαφανιστεΐ. Ή μνησίκακη άποδοχή τοΰ καπιταλισμού δη-

59

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ" ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΪ

μιουργεΐ αύτόν τόν τύπο του Ρομαντισμού ό όποιος βρίσκεται έγγύτατα πρός τόν συντηρητικό τύπο, άλλά ή κοινωνική κρι­τική πού άσκεΐ στόν βιομηχανικό πολιτισμό είναι πολύ περισ­σότερο σημαντική καί Εντονη. Μπορεΐ κανείς νά θεωρήσει πολλούς άπό τούς συγγραφείς τών όποίων τό Εργο έντάσσεται σέ δ,τι ό Λούκατς άποκαλεΐ «κριτικό ρεαλισμό» δτι άνήκουν στόν τύπο αύτόν: γιά παράδειγμα, ό Ντίκενς, ό Φλωμπέρ καί ό Τόμας Μάνν (ό Μπαλζάκ πιθανόν θά μπορούσε νά ένταχθεΐ στήν ούτοπία μεταξύ άποκαταστασιακού καί ύποτακτικού Ρο­μαντισμού). Άλλά είναι στή Γερμανία τού τέλους τού 19ου αίώνα πού μπορεΐ κανείς νά βρει τίς πλέον χαρακτηριστικές έκφράσεις αύτοΰ τού ρεύματος, κυρίως μεταξύ τών άκαδημαϊ- κών μανδαρίνων καί τών πρώτων μεγάλων γερμανών κοινω­νικών έπιστημόνων.' Ό μείζων ιδεολογικός πυρήνας του υ­πήρξε ή Verein fur Sozialpolitik, τήν όποία ίδρυσαν οί Gustav Schmoller, Adolph Wagner καί Lujo Brentano, καί στήν όποία άργότερα προσχώρησαν οί Ferdinand Tonnies καί Μάξ Βέμπερ· ή κοινωνική της φιλοσοφία ήταν ό καλούμενος K athedersozialism us. ["άκαδημαϊκός σοσιαλισμός”} "Αλλοι γερμανοί άκαδημαϊκοί αύτής τής πε­ριόδου μπορεΐ έπίσης νά θεωρηθεί δτι βρίσκονται έγγύτατα πρός τόν υποτακτικό Ρομαντισμό: οΐ Werner Sombart, Al­fred Troeltsch, Μάξ Σέλερ, Γκέοργκ Σίμμελ, Κάρλ Μαν- χάιμ κ.λπ. Ό Μάξ Βέμπερ πιθανώς έξέφρασε μιάν άποψη κοινή σέ πολλούς άπό αύτούς δταν Εγραφε, σέ Ενα άρθρο του τό 1904 γιά τό περιοδικό Archiv fiir Sozialwissenschaft und Sozialpolitik, δτι πρέπει νά δεχθούμε τόν καπιταλισμό «δχι διότι μας φαίνεται καλύτερος άπό τίς παλαιές μορφές τής κοινωνικής δομής, άλλά διότι πρακτικά είναι άναπόφευ- κτος».54

'Ορισμένοι άπό τούς συγγραφείς αύτούς ήσαν μάλλον πα­ραδοσιακοί (Adolph W agner), ένώ άλλοι ήσαν περισσότερο μοντερνιστές (Lujo Brentano, Μάξ Βέμπερ), καί μερικοί πήγαιναν τόσο μακριά ώστε νά υποστηρίζουν τά συνδικάτα καί τήν κοινωνική δημοκρατία (Tonnies). Παρά τήν άναθε-

60

€ΪΠΟΤΑΚΤΙΚΟΣ» ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

ωρητική του ροπή, αύτό τό ρεΰμα εχει μιά βαθύτατα τραγική διάσταση, στόν βαθμό πού οί προκαπιταλιστικές κοινωνικές καί πολιτισμικές άξίες του φαίνεται νά είναι καταδικασμένες νά παρακμάσουν καί νά έξαφανισθοΰν.55 Τό Εργο τοΰ Σίμμελ έκδηλώνει τήν τραγική αύτή διάσταση μέ τόν πλέον συστημα­τικό τρόπο, καί ιδιαίτερα τό σημαντικό του δοκίμιο «Der Begriff und die Tragodie der Kultur» (Logos, Bd II, 1911- 12) καί τό Εργο του Philosophic des Geldes (Ή Φιλοσο­φία τον Χρήματος) στά 1900.

Ό πλέον τυπικός έκπρόσωπος τών άντινομιών μέσα στόν ύποτακτικό Ρομαντισμό είναι πιθανώς ό Ferdinand Τόη- nies, ό όποιος θεωρείται ώς πατέρας τής γερμανικής κοινω- νιολογίας. Στό περίφημο Εργο του Gemeinschaft und Ge- sellschaft (Κοινότης καί Κοινωνία, 1887), άντιθέτει δύο εί­δη κοινωνικότητας: άφ’ ένός τήν «κοινότητα» (οικογένεια, χωριό, μικρή παραδοσιακή πόλη), τής όποίας τό σύμπαν ρυθ­μίζεται μέσω τής άρμονίας, τών έθίμων, τής θρησκείας, τής άμοιβαίας βοήθειας, καί τής Kultur· άφ’ έτέρου τήν «κοινω­νία» (τή μεγαλούπολη, τό έθνικό κράτος, τό έργοστάσιο) τής όποίας ό κόσμος κυβερνάται άπό τόν ύπολογισμό, τό κέρδος, τόν άγώνα τοΰ ένός έναντίον δλων, καί τόν Zivilisation ώς τεχνική καί βιομηχανική πρόοδος. Τό βιβλίο τοΰ Tonnies στοχεύει στό νά είναι μιά άντικειμενική καί «έλευθέρα άζιών» σύγκριση μεταξύ τών δύο αύτών δομών, άλλά ή νοσταλγία τοΰ Tonnies γιά τήν άγροτική, «όργανική» Gemeinschaft είναι προφανής: «Ή κοινότητα είναι ή άληθής καί διαρκής κοινή ζωή* ή κοινωνία είναι μόνον μεταβατική καί έπιπόλαια. Μπορεΐ κανείς, σ’ Εναν βαθμό, νά κατανοήσει τήν κοινότητα ώς Εναν ζώντα όργανισμό, καί τήν κοινωνία ώς Ενα τεχνητό καί μηχανικό συνάθροισμα». Ένώ ή οικιακή οικονομία «βα­σίζεται στήν εύχαρίστηση, ιδιαίτερα τήν ευχαρίστηση καί τήν άγάπη τής παραγωγής, τή δημιουργία καί τή συντήρηση», ή μεγαλούπολη καί γενικότερα ή Gesellschaft «άντιπροσω- πεύει τή διαφθορά καί τό θάνατο τοΰ λαοΰ».56 Φυσικά, ή Ge­meinschaft άναφέρεται στίς προκαπιταλιστικές κοινότητες

61

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

καί μορφές ζωής (δχι άναγκαστικά στίς μεσαιωνικές), ένώ ή Gesellschaft ένσωματώνει δλα τά χαρακτηριστικά τής βιο­μηχανικής/καπιταλιστικής κοινωνίας. Ή άντίθεση μεταξύ τών δύο μορφών —ή ή άντιδιαστολή μεταξύ Kultur καί Zivi- lisation— κατέστη έ'να άπό τά κύρια θέματα τοϋ Ρομαντι­κού άντικαπιταλισμοΰ στή Γερμανία στό τέλος τοΰ αίώνα.

Αύτό πού χαρακτηρίζει τόν Tonnies ώς συγγραφέα πού έν- τάσσεται στόν «υποτακτικό» Ρομαντικό τύπο είναι ή τραγική πεποίθηση δτι ή έπιστροφή στή Gemeinschaft άποτελεϊ αύ- ταπάτη, καί δτι ή κοινωνική παρακμή είναι άναπόφευκτη, δπως ή παρακμή ένός ζώντος δργανισμοΰ ό όποιος δέν είναι δυ- νατόν νά έπιστρέψει στή νεότητά του.57 Ό Tonnies εβλεπε μέ συμπάθεια τά συνδικάτα καί τούς καταναλωτικούς συνε­ταιρισμούς, μορφή νεοκοινοτικών όργανισμών οί όποιοι δροΰ- σαν διορθωτικά στίς υπερβολές τής σύγχρονης βιομηχανικής κοινωνίας, άλλά δέν πίστευε στήν πιθανότητα τής άποκατά- στασης τής αύθεντικής Gemeinschaft τοΰ παρελθόντος.

5) Φιλελεύθερος ΡομαντισμόςΤό πρώτο πρόβλημα πού άντιμετωπίζει κανείς έπιχειρών-

τας νά πραγματευθεϊ τό φαινόμενο τοϋ φιλελεύθερου Ρομαν­τισμού, είναι δτι κατά τίς άρχές τοΰ 19ου αίώνα —τήν περίο­δο κατά τήν όποία έμφανίζονται οί πλέον άξιόλογες περιπτώ­σεις τού τύπου αύτοΰ— υπάρχει μιά μεγάλη σύγχυση στήν ό- ρολογία. Στόν δρο «φιλελεύθερος» δπως γιά παράδειγμα καί στούς δρους «δημοκρατικός», «ρεπουμπλικανικός» καί «σο­σιαλιστικός» — έδίδοντο άσαφεϊς καί πολυποίκιλες εννοιες· έπιπλέον, οί διακρίσεις μεταξύ τών διαφόρων δρων πολύ ά- πεϊχαν άπό τό νά είναι άκριβεΐς. “Ετσι, ό Βίκτωρ Ούγκώ δρι- ζε τήν πολιτική του θέση μετά τό 1830 ώς συγχρόνως φιλε­λεύθερη, σοσιαλιστική καί δημοκρατική.58 Τήν έποχή έκείνη ό δρος «φιλελεύθερος» είχε δύο τουλάχιστον διαφορετικές εν- νοιες: άφ’ ένός μιά πολιτική τάση συνδεδεμένη μέ Ενα κόμμα πού έξέφραζε τά συμφέροντα τής άνερχόμενης άστικής τάξης

62

ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

έναντίον τής έκκλησιαστικής καί Αριστοκρατικής αντίδρασης· άφ’ έτέρου Ενα κατά πολύ εύρύτερο κίνημα σκέψεων καί ιδεών τό όποιο θά μπορούσε νά όνομασθεΐ «προοδευτικό» ύπό τήν εύρεία Εννοια τού προσανατολισμού πρός τήν Αλλαγή καί τό μέλλον.

Ή όρολογική σύγχυση σημαίνει δτι είναι Αδύνατον να φθά- σει κανείς σέ Εναν συνεκτικό όρισμό τού φαινομένου £ν βασι- σθεΐ σέ δσα οΐ συγγραφείς αύτής τής περιόδου Ελεγαν σχετικά μέ τά πολιτικά τους πιστεύω. Ωστόσο, Ακόμη καί ίν παραδε­χθούμε κΑτι τέτοιο, καί Εστω καί 4ν έπίσης παραδεχθούμε δτι σέ πολλές συγκεκριμένες περιπτώσεις είναι έξαιρετικά δύσκο­λο νά προχωρήσουμε σέ μιά άκριβή κατηγοριοποίηοη, γίνε­ται έν τούτοις σαφές δτι ό φιλελεύθερος Ρομαντισμός υπάρχει καί ειδικότερα δτι μπορεΐ νά γίνει μιά έννοιολογική διάκριση μεταξύ αύτού καί τού «Ίακωβινικού - δημοκρατικού» Ρομαν­τισμού. θ ά όρίσουμε τόν φιλελεύθερο Ρομαντισμό ώς τήν προοπτική έκείνη ή όποία ένώ παραμένει κριτική πρός τόν σύγχρονο Αστικό κόσμο δέν φθΑνει στά ριζοσπαστικά συμπε­ράσματα πού προκύπτουν Από αύτή τήν κριτική στάση, καί μένει ικανοποιημένη νά ζητά Απλώς Αναθεωρήσεις μάλλον πα­ρά κάποια ουσιαστική Αλλαγή. ΚατΑ συνέπεια, οί Ρομαντικοί αύτοί κλείνουν ειρήνη μέ τό status quo, τουλάχιστον σέ Εναν βαθμό, καί τό ύποστηρίζουν όσάκις Αντιμετωπίζεται ή προο­πτική τής κοινωνικής Αναταραχής. Ένώ καί αύτοί, δπως οί Ιακωβίνοι - δημοκράτες, Εχουν ώς σημείο Αναφοράς τους τή Γαλλική Επανάσταση καί τίς Αξίες της, Αναζητούν τό ιδεώ­δες τους στΑ πλέον μετριοπαθή της στοιχεία — τούς Γιρονδί- νους μάλλον παρά τούς ’Ιακωβίνους. Συχνότατα, ή έπανα- στατική τους ζέση έκφράζεται μέ Ασαφείς, συναισθηματικούς καί μυθικούς δρους, καί τείνουν νΑ θέτουν κατά μέρος τό πρό­βλημα τής ταξικής έκμετάλλευσης.

'Ωστόσο, οί φιλελεύθεροι Ρομαντικοί δέν πρέπει νά συγχέ- ονται μέ τούς καθαρούς καί Απλούς φιλελεύθερους. Αύτοί οί τελευταίοι — γιά παράδειγμα, οί Victor Cousin καί Paul Louis Courier στή Γαλλία, ό Bentham καί οΐ ’Ωφελιμιστές

63

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

στήν ’Αγγλία — στερούνται πλήρως τής κριτικής διάστασης καί τής νοσταλγίας του παρελθόντος πού χαρακτηρίζουν τό Ρομαντικό δραμα. Σ ’ αύτούς βρίσκουμε απλώς μιάν έξύμνη- ση τής νέας άστικής τάξης πραγμάτων καί τής νίκης της πάνω στίς δυνάμεις τοΰ παρελθόντος. Οί Ρομαντικοί άντικαπιταλι- στές φιλελεύθεροι, άπό τήν άλλη μεριά, συνθέτουν μιάν έκ- πληκτική άντινομία, διότι είναι ταυτοχρόνως κριτικοί καί μή- κριτικοί έναντι τοΰ παρόντος. Κατά τήν άποψή μας, αύτό τό παράδοξο θά μπορούσε νά έξηγηθεΐ άπό δύο παράγοντες, έναν ιστορικά συμπτωματικό καί έ'ναν ούσιώδη ώς πρός τόν Ρο­μαντισμό. Κατ’ άρχήν, ό άντινομιακός τύπος προκύπτει μέσα άπό τήν ιστορική κατάσταση τών άρχών τοΰ 19ου αίώνα, καί ειδικότερα άπό τήν Παλινόρθωση στή Γαλλία. Μέσα σ’ αύτό τό πλαίσιο θά μποροΰσε εύκολα νά έμφανισθεΐ δτι ή πηγή τών κακών τού παρόντος — καί κατά συνέπεια ό κύριος έχθρός πού πρέπει νά πολεμηθεΐ — δέν ήταν ή άστική τάξη πραγμά­των άλλά ή άριστοκρατική άντίδραση καί δλα δσα είχαν άπο- μείνει άπό τό Παλαιό Καθεστώς. Επιπλέον, δέν είχε δη- μιουργηθεΐ άκόμη μιά σαφής συνείδηση τών έν ένεργεία νέων κοινωνικών δυνάμεων, τοΰ διαχωρισμού τής Τρίτης Τάξης σέ δύο άνταγωνιστικές τάξεις. Καί πέραν τοΰ όρίζοντος τού πα­ρελθόντος καί τού παρόντος ή πιθανότητα ένός μελλοντικού tertium datur δέν ήταν ή ακόλουθη: νά κρατηθεί ή καθαρότη­τα τής έξέγερσης ένάντια στό παρόν παίρνοντας τό μέρος τού παρελθόντος (δηλαδή παίρνοντας τό μέρος τής αποκατάστα­σης καί σ’ αύτή τήν περίπτωση ό Μπαλζάκ άποτελεϊ ενα έξαι- ρετικό παράδειγμα)' ή νά γίνει αποδεκτός ένας συμβιβασμός μέ τό παρόν διατηρώντας τήν έλπίδα τής μεταρρύθμισής του— δηλαδή νά έξαλειφθοΰν ή νά έλαχιστοποιηθοΰν οί πλέον κατάφωρες άδικίες του.

'Ωστόσο, μολονότι αύτός ό τύπος τοΰ Ρομαντισμού ριζώνει κυρίως στήν άνωτέρω ιστορική κατάσταση, παρά ταΰτα έκ­προσωπεΐ μιά πιθανή μεταλλαγή τοΰ Ρομαντικού άντικαπι- ταλισμοΰ σέ κάθε στιγμή τής έξέλιξής του, έξ αιτίας κάποιας πλευράς τής ίδιας του τής φύσης. Διότι εχουμε υποστηρίξει δ-

6Λ

ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

τι Ενας άπό τούς δύο πόλους άξιων γιά τόν Ρομαντισμό είναι τό υποκειμενικό έγώ. Καί, παρ’ δλο πού σέ τελευταία άνάλυ- ση υπάρχει μιά βαθειά καί έκρηκτική σύγκρουση μεταξύ αύ- τοΰ τοΰ υποκειμενικού έγώ καί τής άτομοκρατίας στόν κοινω- νικο - οικονομικό χώρο, ή σύγκρουση αύτή συχνά παραμένει λανθάνουσα καί κρυφή. Τό γεγονός αύτό έπιτρέπει μιά πιθα­νή συνάφεια άνάμεσα στή λατρεία τής Ρομαντικής άτομικότη- τας καί στήν άτομοκρατία τοΰ άστικοΰ φιλελευθερισμού* είναι σ’ αύτό άκριβώς τό σημείο πού ό Ρομαντισμός προσχωρεί στό άντίθετό του καί διατρέχει τόν κίνδυνο τοΰ μετασχηματισμού του στό άντίθετό του.

Τούτοι οί δύο παράγοντες — πιθανώς μέ διαφορετική σχε­τική σημασία σέ κάθε περίπτωση — συνέτειναν ώστε μέσα άπό τούς Μισελέ, Λαμαρτίνο, Σαίντ - Μπέβ καί Ούγκώ νά συντε­θεί τό ύβριδικό φαινόμενο τό όποιο χαρακτηρίζουμε μέ τόν δ- ρο φιλελεύθερος Ρομαντισμός. ΕΓναι χρήσιμο νά συγκρίνουμε τούς δύο τελευταίους άπό τούς συγγραφείς αυτούς, μιάς καί έ- ξεικονίζουν τούς δύο τρόπους αύτής τής άντινομιακής υπαρ­κτικής κατάστασης. ΕΓναι ό Pierre Barberis πού μάς εδωσε τήν πλέον διεισδυτική άνάλυση τού γαλλικού φιλελεύθερου Ρομαντισμού γενικά, καί ειδικότερα τών Σαίντ - Μπέβ καί Ούγκώ. Σέ μιά έξαιρετική σπουδή περί τοΰ Joseph Delorme ό Barberis δείχνει δτι στόν Σαίντ - Μπέβ ή συνύπαρξη τοΰ φιλελευθερισμού καί τής Ρομαντικής έξέγερσης λαμβάνει τή μορφή τής διάσχισης μεταξύ δύο είδών κειμένων: τών άρθρων καί τών λογοτεχνικών έργασιών. Στά πρώτα — «σέ έπίπεδο καθαρής συνείδησης καί άφηρημένης άνάλυσης» — ό Σαίντ - Μπέβ δείχνεται νά είναι ϊνας κλασικός φιλελεύθερος, ένώ μό­νο στή λογοτεχνική δημιουργία ή δυστυχισμένη, προβλημα­τική καί έξεγερμένη συνείδησή του έκφράζει πράγματι τόν έ- αυτό της. Τό γεγονός αύτό μπορεΐ νά έξηγήσει τήν βίαιη κα­ταδίκη τού Joseph Delorme άπό τούς φιλελεύθερους* καί, δ­πως υποδεικνύει ό Barb6ris, τό δτι ό Σαίντ - Μπέβ έπέλεξε νά έπανεκδόσει τό βιβλίο μετά τό 1830 δείχνει δτι τό πραγ­

65

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

ματικό του θέμα δέν είναι ή Παλινόρθωση άλλά ή άστική τά­ξη πραγμάτων.59

Στήν περίπτωση τοΰ Ούγκώ, άπό τήν άλλη μεριά, ή άντι- νομία είναι έσωτερική πραγματικότητα τής φιλολογικής πα­ραγωγής. Σέ μιά λεπτομερή άνάλυση τών «Chatiments», ό Barberis άποκαλύπτει μιά έν ένεργείς άστική ιδεολογία ή ό­ποία στέκεται κριτικά μόνον ώς πρός τήν «προ - φιλελεύθερη καταδυνάστευση» καί ή όποία βλέπει στήν πρόοδο τής έπιστή- μης καί τής τεχνολογίας τήν μελλοντική λύση γιά δλα τά δει­νά τοΰ παρόντος, ένώ στό ίδιο ποίημα βρίσκει κανείς τή νο­σταλγία γιά τήν παλαιά Γαλλία τής έπαρχίας καί τής βιοτε­χνίας, ό Barberis συμπεραίνει δτι «στόν Ούγκώ... ή άντιπα- ράθεση παραμένει έκκρεμής μεταξύ μιας μή - καπιταλιστικής κοσμοαντίληψης... καί ένός μεγαλειώδους δράματος τής νέας βιομηχανικής κοινωνίας — άλλά μέ τό τίμημα τής άρνησης νά δει τί είδους βιομηχανική κοινωνία άναπτύσσεται».60 Ή χρονολογία τών «Chatiments» (1853) δείχνει δτι κατά κα­νένα τρόπο δέν έξαφανίζεται ό φιλελεύθερος Ρομαντισμός με­τά τήν Παλινόρθωση* σέ όρισμένες περιπτώσεις ή αύταπάτη τής αρμονίας μεταξύ Ρομαντισμού καί φιλελευθερισμού έξα- κολουθεΐ νά ύφίσταται γιά μεγάλο διάστημα χρόνου μετά. Βέ­βαια, σέ άλλα Εργα τοΰ Ούγκώ, καί ειδικότερα στούς ’Αθλίους υπάρχει μιά πλέον καταφανής άντι - άστική διάσταση. Έν τού­το ις, παρά τό γεγονός δτι ό Ούγκώ ύπήρξε πολιτικά άστατος, καί δτι άπό όρισμένες άπόψεις θά μπορούσε νά φανεί έγγύτα- τα πρός τούς «’Ιακωβίνους · δημοκράτες» ή άκόμη καί πρός τόν άνθρωπιστικό σοσιαλισμό, τό Εργο του γενικά, μετά άπό μιά πρώιμη φιλομοναρχική περίοδο, μοιάζει νά άντιστοιχεΐ πρός τό παράδοξο φαινόμενο τοΰ φιλελεύθερου Ρομαντισμού: ό Ούγκώ, γιά τόν όποιο ό ρόλος τοΰ συγγραφέα είναι νά έκ- φράζει πλήρως τήν έποχή του, έξέφρασε στήν πραγματικότη­τα καί τίς δύο άντινομιακές της δψεις — δχι μόνον τήν έξέ­γερση άλλά καί τήν όλοκλήρωση τής έποχής.

66

ΙΑΚΩΒΙΝΙΚΟΣ - ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

6) I — Ίαχωβινιχός - δημοκρατικός ΡομαντισμόςΚαθ’ έαυτή ή ύπαρξη ένός τύπου Ρομαντικού άντικαπιτα-

λισμοϋ ό όποιος μπορεΐ νά άποκληθεΐ «Ίακωβινικός - δημο­κρατικός» άποτελεΐ εύγλωττη άπόδειξη ένάντια στή βεβαίω­ση δτι υπάρχει μιά άπόλυτη άντίθεση μεταξύ Ρομαντισμού καί Διαφωτισμού. Μακριά άπό τό νά ύφίσταται μιά άναγκα- στική άντίθεση καί σύγκρουση μεταξύ τών δύο κινημάτων Ενα σημαντικό συστατικό στοιχείο τοΰ πρώτου εΓναι ό πνευματι­κός κληρονόμος τοΰ τελευταίου, μιά γενεαλογική σχέση πού συχνότατα περνάει διαμέσου τοΰ Ρουσσώ, ό όποιος πρέπει νά τοποθετηθεί στήν τομή τών δύο. Εκείνο πού χαρακτηρίζει αύτόν τόν τύπο τοΰ Ρομαντισμού — καί τόν διακρίνει άπό τόν φιλελεύθερο τύπο — εΓναι δτι άσκεΐ μιά ριζοσπαστική κριτική τόσο τής καταδυνάστευσης έκ μέρους τών δυνάμεων τοΰ πα­ρελθόντος — τής μοναρχίας, τής άριστοκρατίας καί τής Ε κ ­κλησίας — δσο καί τής καταδυνάστευσης έκ μέρους τής νέας άστικής τάξης πραγμάτων. Αύτή ή διπλή κριτική άσκεΐται (έ- κτός βέβαια τής περίπτωσης τών συγγραφέων — ιδιαίτερα τοΰ Ρουσσώ — πού προηγήθησαν) στό δνομα τής Γαλλικής Έπαναστάσεως καί τών άξιών πού έκπροσωποΰντο άπό τήν πλέον ριζοσπαστική πλευρά της, τόν Ιακωβινισμό. Ή Ία- κωβινική αφοσίωση μερικές φορές συνοδεύεται άπό τόν Βονα­παρτισμό, στόν βαθμό πού ό Ναπολέων θεωρείται ώς μιά ά- ποτελεσματική καί ήρωική έπέκταση τοΰ ’Ιακωβινισμού. 'Ω ­στόσο, ό θαυμασμός πρός τόν Ναπολέοντα συχνά σταματά τή 18η τοΰ Brumaire. Σέ άντίθεση μέ τούς φιλελεύθερους, οί ’Ιακωβίνοι - δημοκράτες δέν ζητοΰν τήν άργή έξέλιξη, τόν συμβιβασμό καί τίς μετριοπαθείς λύσεις, άλλά τίς έπαναστα- τικές στροφές καί τίς βαθειές άναταραχές.

Τοποθετούμε τόν Ίακωβινικό - δημοκρατικό Ρομαντισμό πρώτον μεταξύ τών «έπαναστατικών / ουτοπικών» τύπων διότι έμφανίζεται πρώτος χρονολογικά. Τό ρεύμα αύτό, τό ό­ποιο διακρίνεται σαφώς Εναντι τής καθαρά όρθολογικής μορ­φής τοΰ ριζοσπαστιμοΰ (π.χ. Godwin), άνευρίσκεται σέ δλες τίς κυριότερες χώρες τοΰ πρώτου Ρομαντικού κύματος. Καί

67

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΙΙΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

φυσικά έκφράζεται στή χώρα τής Έπαναστάσεως. ’Ακολου­θώντας τόν Ρουσσώ οί ίδιοι οί ’Ιακωβίνοι μπορεΐ νά περιλη- φθοϋν στή γαλλική τάση άνάπτυξης, μιας καί ή Ενθερμη έξι- δανίκευση τής άρχαιότητας έκπροσπωεΐ μιά καθαρά Ρομαντι­κή νοσταλγία. 'Ωστόσο, πρέπει νά σημειωθεί δτι ή πλέον ρι­ζοσπαστική τάση τοΰ ’Ιακωβινισμού — έκείνη τών Buonar­roti καί Babeuf — προσεγγίζει τόν κομμουνισμό καί Ετσι τεί­νει νά τεθεί έκτός τών όρίων τοΰ ύπό συζήτηση τύπου. Στά χρόνια πού άκολούθησαν τήν Επανάσταση, μεταξύ έκείνων οί όποιοι ήσαν καί ’Ιακωβίνοι καί Βοναπαρτιστές θά μπορού­σαμε νά άναφέρουμε τούς Σταντάλ καί Μυσσέ — τόν Μυσσέ τής εισαγωγής στό Confession d ' un enfant du siecle. Στή Γερμανία, δπου οί πρώτοι Ρομαντικοί ήσαν γιά Ενα σύντομο χρονικό διάστημα ’Ιακωβίνο - δημοκράτες πρίν προσχωρή­σουν στόν άποκαταστασιακό Ρομαντισμό, όρισμένοι σημαντι­κοί συγγραφείς — οί Χαίλντερλιν, Buchner καί Χάινε — ποτέ δέν έγκατέλειψαν τήν άρχική τους προοπτική.

Ό Χάινε, Ενας άντι - Ρομαντικός ό όποιος τελικά παραδέ­χτηκε πώς κατά βάθος ήταν Ρομαντικός, είδε τή Γαλλική Ε ­πανάσταση ώς τόν φορέα τής Απολύτρωσης τής Ανθρωπότη­τας: «Ή έλευθερία είναι μιά καινούργια θρησκεία, ή θρησκεία τής έποχής μας... Οί γάλλοι... είναι ό περιούσιος λαός... τό Παρίσι είναι ή νέα ’Ιερουσαλήμ, καί ό Ρήνος είναι ό ’Ιορδά­νης πού χωρίζει τήν ιερή γή τής έλευθερίας άπό τή γή τών Φι- λισταίων».61 Στό τέλος τής ζωής του, ΰ'στερα άπό άρκετές με­ταπτώσεις του πρός τήν ’Αριστερά καί πρός τή Δεξιά άπό- χρωση τής θέσης του, ό Χάινε έπαναβεβαίωσε ώς τήν ένοποιό άρχή τής σκέψης του «μιά άκατάβλητη άφοσίωση στήν αίτία τής άνθρωπότητας στίς δημοκρατικές ιδέες τής Έπαναστάσε­ως».62 Ή περίπτωση τοΰ Χάινε είναι ιδιαίτερα ένδιαφέρουσα σέ σχέση μέ τό παρελθόν τό όποιο νοσταλγεί. Στό κείμενό του «aveux de 1' auteur» (Εξομολογήσεις ένός συγγραφέα) μέ τό όποιο κλείνει τό Εργο του De I Allemagne, άποκαλύπτει δτι, άν καί κάποτε υπήρξε φιλέλληνας (δπως οί περισσότεροι ’Ιακωβίνοι - δημοκράτες), πρόσφατα ξαναγύρισε στούς Ίου-

68

ΙΑΚΟΒΙΝΙΚΟΣ - ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

δαίους προγόνους του· καί έπιβεβαιώνει δτι ή αληθής προει­κόνιση τής Γαλλικής Έπαναστάσεως δέν είναι ουτε ή άρχαία Ελλάδα μέ τή δουλεία της, οΰτε ή Ρώμη μέ τίς νομικίστικες στρεψοδικίες της, άλλά ό Μωσαϊκός νόμος καί τά Εθιμα τοΰ άρχαίου έβραϊσμοΰ.

Στήν ’Αγγλία υπάρχει έπίσης μιά σημαντική παράδοση ’Ιακωβίνων - δημοκρατών. Ό πρώτος ό όποιος πρέπει νά ά- ναφερθεΐ εΓναι ό Μπλαίηκ, τοΰ όποίου τό ποίημα Ή Γαλλική Επανάσταση (1790 - 91) γράφτηκε άπό Ίακωβινική σκο­πιά, καί ό όποιος συνέχισε σέ μεταγενέστερα ποιήματά του νά άπεικονίζει μέ μυθική μορφή τόν άγώνα τής άπελευθέρωσης τήν όποία ή Επανάσταση είχε σ’ έκείνη τή στιγμή γεννήσει. ’Ακολούθησε ή Ίακωβινική περίοδος τοΰ Κόλεριτζ καί τοΰ Γουώρντσγουορθ — στήν όποία Εχουμε ήδη άναφερθεΐ έν συν- τομίςι — καί τέλος ό πλέον διαρκής ριζοσπαστισμός τής δεύ­τερης γενεάς τών δγγλων Ρομαντικών, καί κυρίως τών Μπάυ- ρον καί Σέλλεΰ.

Κατά συνέπεια, ό Ίακωβινικός - δημοκρατικός Ρομαντι­σμός είναι μάλλον στενά χρονικά περιορισμένος: άρχίζοντας μέ τόν Ρουσσώ, έπικεντρώνεται κυρίως στήν Επαναστατική περίοδο καί στά άμεσα έπακόλουθά της. Ό τελευταίος μεγά­λος έκπρόσωπός του είναι Γσως ό Χάινε. Τό ρεΰμα αύτό τής σκέψης περιορίζεται χρονικά άπό τήν ίδια του τή φύση, ή ό­ποία συνίσταται στό νά άπαγγείλει κατηγορία έναντίον τοΰ παρόντος στό δνομα τών άξιών τής Γαλλικής Έπαναστάσεως· διότι μέ τόν μετασχηματισμό της σέ Εναν θεμελιακό μύθο τής νικηφόρας άστικής τάξης, ή Επανάσταση δέν μπορεΐ πλέον νά χρησιμεύσει ώς μοναδικό σημείο άναφοράς γιά μιά ριζοσπα­στική κριτική τοΰ παρόντος (καί τοΰ παρελθόντος — προσα­νατολισμένη, καθώς είναι, πρός τό μέλλον) 4ν ή κριτική αύτή πρόκειται νά πραμείνει ριζοσπαστική. Μέ τήν έμφάνιση τών σοσιαλιστικών καί έργατικών κινημάτων ή αύθεντική κριτική όφείλει νά μεταβληθεΐ <5ν δέν θέλει νά άρνηθεΐ τόν έαυτό της.63 Ό Χάινε, ό όποιος — ιδιαίτερα κατά τήν περίοδο τής σχέσης του μέ τόν Μάρξ — είχε γοητευθεΐ καί παρασυρθεΐ ά-

69

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤ1ΚΑΠ1ΤΑΛΙΣΜΟΤ

πό τόν κομμουνισμό χωρίς ποτέ νά προσχωρήσει σ’ αύτόν, καθώς καί ό Σέλλεϋ, έκπροσωποΰν τά άκραϊα δρια τοΰ Ία- κωβινικοΰ - δημοκρατικού Ρομαντισμού, πέραν τών όποιων αύτός μετασχηματίζεται σέ άλλους «Επαναστατικούς / ουτο­πικούς» τύπους. Μέ τούς Χάινε καί Σέλλεϋ ή κοσμοαντίληψη βρίσκεται στό σημείο τής μεταλλαγής, καί τό χαρακτηριστικό αύτό τούς διαχωρίζει άπό τούς προηγούμενους έκπροσώπους αύτοΰ τοΰ τύπου. Ό Λούκατς σημειώνει αύτή τή διαφορά με­ταξύ τοΰ Χαίλντερλιν καί τοΰ Σέλλεϋ, καί (όρθά) βεβαιώνει δτι «Ενας μεταγενέστερος Χαίλντερλιν ό όποιος δέν θά άκο- λουθοΰσε τόν δρόμο τοΰ Σέλλεϋ, δέν θά ήταν Ενας Χαίλντερ- λιν, άλλά μάλλον Ενας στενόμυαλος, κλασικιστής φιλελεύθε­ρος».64

Ή διαφορά εΓναι τόσο έντυπωσιακή ώστε όρισμένοι προ­χώρησαν τόσο πολύ ώστε νά περιγράφουν τόν Σέλλεϋ ώς σο­σιαλιστή. Συγκεκριμένα, ή κόρη καί ό γαμπρός τοΰ Μάρξ — ή Eleanor Marx Aveling καί ό Edward Aveling — έπεχείρη- σαν νά δείξουν άκριβώς αύτό σέ Ενα δοκίμιο μέ τίτλο «Ό Σο­σιαλισμός τοΰ Σέλλεϋ».65 Στό κείμενο αύτό ισχυρίζονται δτι υπάρχει μιά θεμελιώδης διαφορά μεταξύ τοΰ κατ’ ουσίαν α­στικού ριζοσπαστισμού τοΰ Μπάυρον, καί τοΰ ριζοσπαστισμού τοΰ Σέλλεϋ, ό όποιΐος μιλά στό δνομα τοΰ προλεταριάτου. Άλλά ένώ ή άνομοιότητα μεταξύ Μπάυρον καί Σέλλεϋ εΓναι άρκετά πραγματική, κατά τή γνώμη μας αύτό τό όποιο δια- πλέκεται εΓναι μιά παραλλαγή μέσα στόν ίδιο τύπο, καί ή ταύτιση τοΰ Σέλλεϋ μέ τόν Σοσιαλισμό εΓναι άβάσιμη. Διότι παρά τό γεγονός δτι σέ όρισμένα ποιήματα — ιδιαίτερα τό ποίημα «Ή Μάσκα τής Αναρχίας» (1819) — μετατρέπει τόν έαυτό του σέ υπερασπιστή τών έξεγερμένων ίργατών καί καταδικάζει βίαια τίς συνθήκες ύπό τίς όποιες διαβιώνει ή έρ- γατική τάξη ώς Ενα εΓδος δουλείας, ό Σέλλεϋ ποτέ δέν προ­χωρεί τόσο πολύ ώστε νά άμφισβητήσει τήν άτομική ιδιοκτη­σία, καί τό ιδεολογικό του σημείο άναφοράς παραμένει πάν­τοτε ό Ίακωβινικός - δημοκρατικός ριζοσπαστισμός.

Πράγματι, ή πολιτική του προοπτική παραμένει άμετά-

70

ΛΑΙΚΙΣΤΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

βλητη άπό τό πρώιμο ποίημα «Queen Mab» (1812) μέχρι τήν «Ώδή στήν Ελευθερία» (1820) καί τό «Ελλάς» (1821) γραμμένο ί'να χρόνο πρίν άπό τόν θάνατό του. Τό ι­στορικό, κοινωνικό καί πολιτικό δραμα τοϋ Σέλλεϋ έκφράζε- ται Γσως πληρέστερα σ’ αυτά τά τελευταία δύο £ργα. Γιά τόν Σέλλεϋ τό μέλλον δέν θά είναι ή άπλή άναδημιουργία ένός πραγματικού παρελθόντος, άλλά μάλλον ή πλήρης άνθιση 8- λων τών ποιοτήτων του, ποιοτήτων οί όποιες ήσαν μόνον έν τή γενέσει τους στό παρελθόν· ετσι τό μέλλον θά έκπροσωπεΐ μιά πλήρη έκπλήρωση, τέτοια πού ποτέ πρίν δέν υπήρξε, μιά ουτοπία τοΰ ερωτος καί τοΰ κάλλους.

6) II—Λβϊκιστικός ΡομαντισμόςΤό εργο τοΰ Sismondi έγκαινιάζει τόν λαϊκισμό ώς οικονο­

μικό δόγμα, άλλά είναι στή Ρωσσία πού ή τάση αύτή —γιά λόγους πού άφοροΰν τόσο στήν κοινωνική δομή τής χώρας δ­σο καί στήν κατάσταση τών διανοοουμένων της κατά το δεύ­τερο ήμισυ τοΰ 19ου αίώνα— άναπτύχθηκε πληρέστερα ώς κοινωνική φιλοσοφία καί ώς πολιτικό κίνημα. Οικονομολόγοι δπως οί Β. Efroussi, V. Vorontsov καί Nikolai-on (ψευδώ­νυμο τοΰ Ν. Danielson ό όποιος γιά πολλά χρόνια άλληλο- γραφοΰσε μέ τούς Μάρξ καί “Ενγκελς), έπηρεάστηκαν λιγό- τερο ή περισσότερο άπό τόν Σισμοντί· κοινωνιολόγοι δπως ό Μιχαηλόβσκι, καί πάνω άπ’ δλους «μηδενιστές» έπαναστατι- κοί φιλόσοφοι δπως ό Χέρτσεν, είναι οί κύριοι έκπρόσωποι τοϋ Ρομαντικοΰ λαϊκισμού. "Ολοι αυτοί είδαν στήν παραδο­σιακή Ρωσική άγροτική κοινότητα (obchtchina) τά θεμέλια ένός ειδικά Ρωσικοΰ δρόμου πρός τόν σοσιαλισμό, καί άπέρρι- πταν τόσο τήν τσαρική δεσποτεία δσο καί τόν Δυτικό καπιτα­λιστικό πολιτισμό. Ή πολιτική έκδήλωση τοΰ λαϊκισμοΰ ή­ταν τό κίνημα Ναρόντναγια Βόλια. (Ή Θέληση τοΰ Λαοΰ), τό όποιο έπεδίωκε νά «κατέβει πρός τόν λαό» καί νά προση­λυτίσει τήν άγροτιά στίς νέες έπαναστατικές ιδέες. Άπό δλους τούς μεγάλους ρώσους συγγραφείς σίγουρα ό Τολστόι είναι έ-

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

κείνος μέ τή μεγαλύτερη συγγένεια πρός τήν λαϊκιστική λα­τρεία τής άγροτιας.

Ό J.C. Sismonde de Sismondi πολύ άπέχει άπό τό νά εί­ναι έπαναστάτης, δμως ή δριμύτατη καί ριζοσπαστική κριτική πού άσκησε στόν καπιταλισμό προκάλεσε τόν θαυμασμό τοΰ Μάρξ, ό όποιος τόν θεωρούσε άπό όρισμένες άπόψεις υπέρτε­ρο τοΰ Ρικάρντο. Σέ άντίθεση πρός τήν κλασική οικονομία, ή ανάλυσή του τής οικονομικής πραγματικότητας έμπνέεται ά­πό μιά ήθική άρχή: «Πάντοτε θά άγωνίζομαι ένάντια στό βιο­μηχανικό σύστημα τό όποιο Εκανε τήν άνθρώπινη ζωή φθηνή».68 Ό Σισμοντί απορρίπτει τόν πλοΰτο ώς αύτοσκοπό —αύτό πού άποκαλεΐ «χρηματιστική»— καί τόν υποβιβασμό τών άνθρώπων στήν κατάσταση τής μηχανής. Ό Μάρξ, στό Κομμουνιστικό Μανιφέστο, μολονότι άσκεΐ κριτική στόν Σι- σμοντί ώς ούτοπιστή καί «μικροαστό σοσιαλιστή», τόν έπαι- νεΐ διότι Εχει δώσει μιάν άδιάσειστη άπόδειξη τών θανασίμων συνεπειών τοΰ πολιτισμοΰ τής μηχανής, τοΰ καταμερισμού τής έργασίας, τής ύπερ-παραγωγής, τών κρίσεων κ.λπ.

Αύτή ή κριτική τοΰ καπιταλιστικού συστήματος είναι Ρο­μαντική, έφ’ δσον άναφέρεται σταθερά σέ Εναν προκαπιταλι- στικό Χρυσούν Αίώνα —ιδιαίτερα στίς ιταλικές Δημοκρατίες τοΰ Μεσαίωνα— καί όνειρεύεται μιά πατριαρχική κοινωνία μικρών βιοτεχνών καί μικρών ιδιοκτητών άγροτών, πού τούς συνδέουν συντεχνιακές ή κοινοτικές δομές. Σέ Ενα χαρακτηρι­στικό έδάφιο άπό τό κυριότερο Εργο του Οί Καινούργιες Α ρ­χές τής Πολιτικής ΟΙκονομίας (1819), γράφει: «Στίς χώρες δπου ό άγρότης είναι ιδιοκτήτης, καί δπου τά γεννήματα τής γής άνήκουν έξ όλοκλήρου στούς άνθρώπους πού κάνουν δλη τή δουλειά —χώρες τών όποίων τή μορφή τής έκμετάλλευσης Μ ί γήίΙ 0ά όρίσουμε ώς πατριαρχική— βλέπει κανείς παν- τοΰ σημάδια τής άγάπης τοΰ καλλιεργητή γιά τό σπίτι στό ό­ποιο κατοικεί καί τή γή τήν όποία φροντίζει». Ό Σισμοντί άρνείται, ώστόσο, νά συγκαταλεχθεί μεταξύ τών «έχθρών τής κοινωνικής προόδου» καί έπιμένει δτι ή έπιθυμία του δέν είναι νά άποκαταστήσει αύτό πού ύπήρξε, άλλά νά δημιουργήσει

72

ΟΥΤΟΠΙΚΟΣ - ΟΥΜΑΝΙΣΤΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

«χάτι καλύτερο άπό αύτό πού τώρα υπάρχει» μέσω όρισμέ- νων κοινωνικων μεταρρυθμίσεων: τή διανομή τών μεγάλων εγγείων ίδιοκτησιών καί έπιχειρήσεων κ.λπ.

Ή συνέχεια μεταξύ αύτών τών οικονομικών ιδεών καί Ε- κείνων τών ρώσων λαϊκιστών σχεδόν έ'ναν αίώνα άργότερα εί­ναι Αδιαμφισβήτητη, άκόμη καί αν οί τελευταίοι Εδωσαν Ενα περισσότερο Επαναστατικό χρώμα στό ίδιο πρόγραμμα. Στά 1887 ό Λένιν Εγραψε μιά μπροσούρα μέ τίτλο "Ενας χαρα­κτηρισμός τον Οικονομικού Ρομαντισμού (ό Σισμοντί καί οι ’Εθνικοίμας Σισμοντιστές), στήν όποία έπιτέθηκε μέ όξύ- τητα έναντίον τών Λαϊκιστών καί καταδίκασε πλήρως τό Εργο τοΰ Σισμοντί ώς Αντιδραστικό. 'Ωστόσο, ή Ρόζα Λούξεμ- πουργκ στό βιβλίο της Ή Συσσώρευση τον Κεφαλαίου (1911) υπερασπίζεται τόν Σισμοντί έναντίον τής κριτικής τοΰ Λένιν καί έπαινεϊ τήν κριτική πού αύτός άσκεΐ στόν καπιταλι­σμό καθώς καί τό γεγονός δτι Εθεσε όρισμένα ούσιώδη Ερωτή­ματα γιά τήν Ανάπτυξη τής μαρξιστικής πολιτικής οίκονο- μίας.

6) III—Ουτοπικός - Ουμανιστικός Σοσιαλισμός

Οί Ρομαντικοί συγγραφείς πού συνδέονται μέ αύτό τό ρεΰ- μα δημιουργοΰν φαντασιακά πρότυπα γιά μιά σοσιαλιστική Ε­ναλλακτική λύση στόν βιομηχανικό / Αστικό πολιτισμό, χρη­σιμοποιώντας ώς σημεία Αναφοράς όρισμένα κοινωνικΑ ύπο- δείγματα καί όρισμένες προκαπιταλιστικές ήθικές ή θρησκευ­τικές άξίες. Ή κριτική τήν όποία άσκοΰν στόν καπιταλισμό δέν μορφοποιεΐται Εν όνόματι μιάς κοινωνικής τάξης —τό προλεταριάτο— άλλά Εν όνόματι τής άνθρωπότητας ώς συ­νόλου, καί άπευθύνεται σέ δλους τούς άνθρώπους καλής θελή- σεως. Αύτοί οΐ όποιοι συνήθως όρίζονται ώς «ουτοπικοί σο­σιαλιστές» δέν είναι πάντοτε Ρομαντικοί. Γιά παράδειγμα, οί "Οουεν καί Σαίν-Σιμόν είναι πάνω άπ’ δλα Διαφωτιστές πού εύνοοΰν τή βιομηχανία καί τήν πρόοδο. Μεταξύ έκείνων οί όποιοι πράγματι άνήκουν στόν Ρομαντικό σοσιαλιστικό τύ­

73

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

πο θά μπορούσαμε νά άναφέρουμε γάλλους συγγραφείς δπως τούς Φουριέ, Καμπέ, Enfantin (καί τούς περισσότερους Σαινσιμονιστές), Leroux καί (ώς Εναν βαθμό) Γεωργία Σάν- δη. Στή Γερμανία τού 19ου αιώνα ύπάρχει ό καλούμενος «ά- ληθινός σοσιαλισμός» (Karl Griin) καί ό Moses Hess* καί κατά τόν 20ό αίώνα, οί έξπρεσιονιστές συγγραφείς δπως ό Ernst Toller, οί μαρξιστές - ούμανιστές φιλόσοφοι δπως ό Ε- rich Fromm κ.λπ.

"Ενα πολύ διαφωτιστικό παράδειγμα αύτοΰ τοΰ είδους σο- σιαλι ̂ ιοΰ άποτελεΐ τό Εργο τοΰ Moses Hess — καί ειδικότε­ρα το /εανικά του γραπτά (1837-45). Τό πρώτο του βιβλίο, Ή Ιερή Ιστορία τής Ανθρωπότητας (1837), εΓναι ίσως τό βιβλίο έκεΐνο στό όποιο ή παρουσία τής Ρομαντικής Weltan­schauung Εχει μεγαλύτερη βαθύτητα. Σ ’ αύτό, ό Hess άνα- πτύσσει μιά πολιτική - μεσσιανική έρμηνεία τής ίστορίας, καί στρέφεται πρός τήν άρχαιότητα ώς έποχή κοινωνικής άρμο- νίας ή όποία βασίζεται στήν κοινοκτημοσύνη τών άγαθών. Ή άτομική ιδιοκτησία κατέστρεψε αύτή τήν άρχική ισορροπία, έπιτρέποντας τήν άνοδο τής βιομηχανίας καί τοΰ έμπορίου, πού άκολουθήθηκαν άπό τήν άνισότητα, τόν έγωισμό καί τήν κοινωνική άδικία. Τό μεσσιανικό Εργο τοΰ μέλλοντος εΓναι νά έξαφανίσει τήν κληρονομιά καί τήν άτομική ιδιοκτησία «Ετσι ώστε νά έπανεγκαθιδρυθεί ή πρωτόγονη ισότητα μεταξύ τών άνθρώπων», άνοίγοντας τόν δρόμο γιά τήν Ελευση μιας Νέας ’Ιερουσαλήμ, μιας Νέας Έδέμ, καί τήν έγκαθίδρυση τοΰ Βα­σιλείου τοΰ θεοΰ έπί τής γής.70 “Εχοντας δεχθεί τήν ισχυρή έπιρροή τοΰ Φουριέ —τοΰ όποιου ή σύλληψη τής κοινωνικής αρμονίας άποτελεΐ τό κεντρικό θέμα τοΰ βιβλίου— ό Hess δί­δει τό διάγραμμα μιας ριζοσπαστικής κριτικής τοΰ καπιταλι­σμού, τής νέας άριστοκρατίας τοΰ πλούτου καί τής βιομηχα­νίας, ό όποιος αύξάνει τά πλούτη μόνον τών λίγων είς βάρος τής δυστυχίας τής πλειονότητας.71

’Ενώ αύτό τό Εργο βρήκε μικρή άνταπόκριση, τό έπόμενο βιβλίο τοΰ Hess, Ή Ευρωπαϊκή Τριαρχία (1841), άσκησε μιάν άξιοσημείωτη έπιρροή στήν κριτική διανόηση (ιδιαίτερα

74

ΟΥΤΟΠΙΚΟΣ - ΟΥΜΑΝΙΣΤΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

στούς νεο-έγελιανούς) στή Γερμανία. Ό Hess προτείνει τό σύνταγμα τής Εύρώπης ώς Εναν ένοποιημένο «όργανισμό», βασισμένο πάνω σέ μιά πνευματική συμμαχία μεταξύ Γαλ­λίας, Γερμανίας καί ’Αγγλίας, ή όποία θά φέρει τέ Βασίλειο τοΰ Θεοϋ έπί τής γής. Μέ Εναν τυπικά Ρομαντικό τρόπο πού συντομεύει τήν άπόσταση μεταξύ παρελθόντος καί μέλλοντος, γράφει: «Αύτό πού ήταν τό Ίερό'Εβραϊκό Κράτος στήν Αρ­χαιότητα, ή ή 'Ιερή Ρωμαϊκή Αύτοκρατορία στόν Μεσαίωνα, θά είναι στό μέλλον ή Ρωμαίο-Γερμανική Ευρώπη: ή κόρη τοΰ όφθαλμοΰ τοΰ Θεοΰ, τό κεντρικό σημείο άπό τό όποιο ό- δηγεΐται ό κόσμος».72

Οί σοσιαλιστικές ίδέες οΐ όποιες ύπονοοΰνται σ’ αύτά τά βι­βλία εγιναν βαθμιαία σαφέστερες σέ μιά σειρά δοκιμίων καί άρ­θρων τοΰ Hess κατά τά Ετη 1842-45 στά Εντυπα Rheinische Zeitung, Deutsch - Franzosische Jahrbiicher, Neue Anek- doten καί Rheinische Jahrbiicher. Τά κείμενα αύτά άντιθέ- τουν τήν κομμουνιστική άρχή τοΰ ’Ανθρωπισμού στήν άρχή τοΰ Έγωισμοΰ, στό Πνεΰμα τοΰ Μαμωνά, καί τήν σοσιαλι­στική κοινότητα τοΰ μέλλοντος στό έγωιστικό, «μή - όργανι- κό» άτομο τής άστικής κοινωνίας. Τό πλέον σημαντικό άπό τά δοκίμα αύτά είναι πιθανώς «Ή Ουσία τοΰ Χρήματος», γραμμένο στά 1843 καί τυπωμένο στά 1845, τό όποιο άσκησε μιά πολύ σημαντική έπίδραση στόν νεαρό Μάρξ. Τό κείμενο αύτό άσκεϊ μιά σφοδρή κριτική στήν άλλοτρίωση τοΰ χρήμα­τος, στήν κυριαρχία τοΰ θεοΰ - χρήματος πάνω στούς άνθρώ- πους, στό σύστημα πού πουλά τήν άνθρώπινη έλευθερία τό ό­ποιο χαρακτηρίζει τήν κοινωνία μας. Γιά τόν Hess, ό νεώτε- ρος έμπορευματικός κόσμος (moderne Schacherwelt), τοΰ ό- ποίου ή ούσία είναι τό χρήμα, είναι χειρότερος άπό τήν άρ- χαία δουλεία διότι «είναι άφύσικο καί άπάνθρωπο να πουλοΰν οί άνθρωποι τούς έαυτούς των έθελοντικά». "Εργο τοΰ κομ­μουνισμού είναι νά έξαφανίσει τό χρήμα καί τήν κακοποιό του δύναμη, καί νά έγκαθιδρύσει μιάν όργανική κοινότητα (orga- nische Gemeinschaft) αυθεντικά άνθρώπινης ζωής.73

75

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ" ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

6) IV — Έλβυθβριακός ΡομαντισμόςΌ Έλευθεριακός ή αναρχικός (ή άναρχο-συνδικαλιστικός)

Ρομαντισμός, ό όποιος άντιθέτει στόν βιομηχανικό Καπιταλι­σμό καί τό συγκεντρωτικό Κράτος την ουτοπία μιας συνομο­σπονδίας μικρών κοινοτήτων (πού συντίθενται κυρίως άπό χωρικούς καί βιοτέχνες), καί ό όποιος διεκδικεΐ τίς άξίες ή τίς παραδόσεις τοΰ προκαπιταλιστικοΰ «λαοΰ», Εφθασε στήν κο­ρύφωσή του στά τέλη τοΰ 19ου καί στίς άρχές τοΰ 20οΰ αιώ­να. Μπορεΐ έπίσης νά βρει κανείς στόν άναρχισμό μιά όρθολο­γική, Aufklarer τάση ή όποία είναι μάλλον ξένη πρός τόν Ρο­μαντισμό. ’Αλλά οί περισσότεροι άπό τούς «κλασικούς» έλευ- θεριακούς στοχαστές δπως οί Προυντόν, Μπακούνιν, Κρο- πότκιν, Elisee Reclus κ.λπ. είναι χωρίς άμφιβολία Ρομαντι­κοί άντικαπιταλιστές. Τό ίδιο συμβαίνει έξ ίσου μέ τόν έπανα- στατικό συνδικαλιστικό κύκλο πού συνδέθηκε μέ τό περιοδικό Mouvement Socialiste στή Γαλλία (Ζώρζ Σορέλ, Hubert Lagardelle, Edouard Berth), μέ τόν Jean Grave καί τούς συμβολιστές φίλους του, καί μέ τόν Εβραίο άναρχικό Ber­nard Lazare (φίλο τοΰ Charles Peguy). Στή Γερμανία θά μποροΰσε κανείς νά άναφέρει τόν Gustav Landauer, τόν φίλο τοΰ ποιητή Erich Miihsam, καί ώς Εναν βαθμό τόν Martin Buber. ’Ορισμένοι συγγραφείς μποροΰν έπίσης νά συνδεθοΰν μέ αύτή τήν κοσμοαντίληψη: οί Στρίντμπεργκ, "Οσκαρ Ούάιλντ καί Κάφκα.

"Ισως, ό πλέον τυπικός έκπρόσωπος τοΰ έλευθεριακοΰ Ρο­μαντισμού είναι ό Gustav Landauer. Συγγραφέας, λογοτε­χνικός κριτικός, κοινωνικός φιλόσοφος, ήγέτης τής Κομμού­νας τοΰ Μονάχου στά 1919 (δολοφονήθηκε άπό τήν άντεπα- νάστάση μετά τήν ήττα τής Δημοκρατίας τών Βαβαρικών Συμβουλίων) ό Landauer στή νειότη του έπηρεάστηκε άπό τούς Βάγκνερ καί Νίτσε, πρίν γίνει άναρχικός. Ωστόσο, έξ άρχής διαφοροποιήθηκε άπό τόν συγγραφέα τοΰ Ζαρατού- στρα δχι μόνον έξ αιτίας τοΰ έπαναστατικοΰ του προσανατολι­σμού άλλά έπίσης έξ αιτίας τοΰ ένδιαφέροντός του πρός τή θρησκευτική πνευματικότητα (στά 1903 έξέδωσε μιά μετά-

76

ΕΛΕΪΘΕΡΙΑΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

φράση τών μυστικιστικών κειμένων τοΰ Μάϊστερ Έκκαρτ). Ό Landauer μοιράζεται μέ τόν «κλασικέ» γερμανικό Ρο­μαντισμό μιά βαθειά νοσταλγία γιά τόν μεσαιωνικό Χριστια­νισμό. «Ό Χριστιανισμός, μέ τούς γοτθικούς του πύργους καί έπάλξεις... μέ τίς συντεχνίες του καί τίς άδελφότητές του, ή­ταν Ενας Volk μέ τήν πλέον ισχυρή καί μεταρσιωμένη Εννοια τής λέξης: μιά έσωτερική συγχώνευση τής οικονομικής καί πολιτισμικής κοινότητας μέ τόν πνευματικό δεσμό (Gei- stesbund)».74

Άντιθέτως, ή σύγχρονη, καπιταλιστική ’Αγγλία «μέ τό στείρο της βιομηχανικό σύστημα, μέ τήν έρήμωση τής γής, μέ τήν ίσοπέδωση τών μαζών καί τήν όμοιομορφία τής δυστυ­χίας, μέ τήν παραγωγή της γιά τήν παγκόσμια άγορά άντί γιά τήν έξυπηρέτηση πραγματικών άναγκών» άποτελεΐ γ ι’ αύτόν τήν αμαρτωλή εικόνα τοΰ σύγχρονου πολιτισμού. Μέμ- φεται πικρά τόν Μάρξ, «αύτόν τόν υίό τής Ατμομηχανής» διό­τι θαυμάζει τά τεχνικά έπιτεύγματα τοΰ καπιταλισμού. Γ ι’ αύτόν τό Εργο τοΰ σοσιαλισμού δέν είναι νά τελειοποιήσει τό βιομηχανικό σύστημα άλλά νά βοηθήσει τήν άνθρωπότητα νά ξαναβρεΐτήν κουλτούρα, τό Geist, τήν έλευθερία καί τήν κοι­νότητα.75

Ριζικά έχθρικός πρός τό Κράτος καί τήν άστική κοινωνία, ό Landauer νουθετούσε τούς σοσιαλιστές νά άποσυρθοΰν άπό αύτό τό παρακμασμένο καί διεφθαρμένο κοινωνικό σύμπαν, καί νά έγκαθιδρύσουν αυτόνομες άγροτικές κοινότητες ένωμέ- νες σέ μιά έλεύθερη όμοσπονδία. Περισσότερο άπό μιά γενική άπεργία ή μιά έξέγερση, ό δρόμος πού όδηγεΐ στόν έλευθερια- κό σοσιαλισμό εΓναι ή έγκατάλειψη τής καπιταλιστικής οικο­νομίας καί ή οικοδόμηση μιας σοσιαλιστικής Gemeinschaft, hie et nunc, στίς άγροτικές περιοχές τής Γερμανίας.76

Ωστόσο, θά ήταν λάθος νά έμφανίσουμε τόν Landauer ώς θιασώτη τής καθαρής καί απλής άποκατάστασης τών παρελ­θόντων κοινωνικών καί πολιτισμικών μορφών. ’Αναγνωρίζει τή σημασία καί τήν άξία όρισμένων έπιτευγμάτων τού πολιτι­σμού: τόν Aufklarung, τήν έξάλειψη τών δεισιδαιμονιών, τήν

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΙ" ΑΝΤΙ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΙ"

άνάπτυξη τής έπιστήμης. Επιθυμεί νά δημιουργήσει μιά και­νούργια κοινωνία μέ βάση τόν σύγχρονο Zivilisation καί τήν προκαπιταλιστική Kultur, μιά κοινωνία ή όποία θά είναι αυ­θεντικά κοινοτική, έλεύθερη καί ίσονομική, μέ Κράτος ή κοι­νωνικές τάξεις.77

6) V —Μαρξιστικός ΡομαντισμόςΤό Ρομαντικό στοιχείο τό όποιο άναμφισβήτητα είναι πα­

ρόν στά Εργα τών Μάρξ καί "Ενγκελς —δέν Εχει κανείς παρά μόνον νά θυμηθεί τή συμπάθειά τους πρός τούς Ρώσους λαϊκι­στές καί τήν έλπίδα τους δτι ή παραδοσιακή άγροτική έπαρ- χία (obchtchina) θά μπορούσε νά είναι τό σπέρμα μιάς μελ­λοντικής σοσιαλιστικής Ρωσίας— τό άρνήθηκαν ό έπίσημος Μαρξισμός (κάτω άπό τήν ισχυρή έπιρροή τού έξελικτισμού, τοΰ θετικισμού καί τοΰ Φορντισμοΰ) καί ή Δεύτερη καί Τρίτη Διεθνείς. Στά γραπτά τών Κάουτσκυ, Πλεχάνωφ καί Μπου- χάριν —γιά νά μήν άναφέρουμε τόν Στάλιν— μάταια θά ψά­ξει κανείς γιά κάποιο ίχνος τής Ρομαντικής κληρονομιάς. Ή πρώτη σημαντική προσπάθεια γιά μιά νεο-Ρομαντική έπανερ- μηνεία τοΰ μαρξισμού είναι έκείνη τοΰ Ουΐλλιαμ Μόρρις στά τέλη τοΰ 19ου αίώνα. Ή προοπτική τοΰ Μόρρις συνεχίσθηκε πρόσφατα καί άναπτύχθηκε άπό τούς βρεταννούς ιστορικούς Ε.Ρ. Thompson καί Raymond Williams. Άλλά είναι κυρίως στήν περιοχή τής γερμανικής κουλτούρας —καί έντελώς ά­σχετα πρός τίς άγγλικές έξελίξεις— πού βρίσκουμε συγγρα­φείς οί όποιοι θεωρούν τούς έαυτούς των μαρξιστές καί συγ­χρόνως σφραγίζονται Εντονα άπό τήν Ρομαντική κριτική τοΰ καπιταλισμού. Τό Εργο αύτών τών συγγραφέων συνιστά Γσως τήν κορύφωση τής μαρξιστικής φιλοσοφίας τοΰ 20οΰ αίώνα: ό νεαρός Λούκατς, ό “Ερνστ Μπλόχ καί ή Σχολή τής Φραγ- κφούρτης (ίδιαίτερα οί Μπένγιαμιν καί Μαρκοΰζε). Έπίσης μπορεΐ κανείς νά βρει στίς χώρες τοΰ Τρίτου Κόσμου —ίδιαίτερα μεταξύ τών ιδρυτών τοΰ κομμουνιστικού κινήμα­τος στή δεκαετία τού 1920-— στοχαστές οί όποιοι βλέπουν τίς

78

ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

προκαπιταλιστικές κοινωνικές παραδόσεις στίς χώρες τους ώς πιθανή κοινωνικο-πολιτισμική βάση γιά τό έπαναστατικό κί­νημα: ό Jose Carlos Mariategui στό Περού καί ό Li-Ta-Chao στήν Κίνα.

Εκείνο πού διακρίνει τήν τάση αύτή άπό αλλα σοσιαλιστι­κά ή έπαναστατικά ρεύματα τά όποία δείχνουν μιά Ρομαντική εύαισθησία, είναι ή κεντρική ένασχόληση μέ θεμελιώδη προ­βλήματα τοΰ μαρξισμοΰ: τήν πάλη τών τάξεων, τήν κοινωνι­κή έπανάσταση, τόν ρόλο τοΰ προλεταριάτου ώς παγκόσμιας κοινωνικής τά'της καί φορέως τής χειραφέτησης, τή δυνατότη­τα τής χρησιμοποίησης τών σύγχρονων παραγωγικών δυνά­μεων σέ μιά σοσιαλιστική οικονομία — άκόμη καί στήν περί­πτωση πού τά συμπεράσματα τά όποια έξάγονται δέν ταυτί­ζονται άναγκαστικά μέ έκεΐνα τών Μάρξ καί ’Ένγκελς.

Τά γραπτά τοΰ Έρνστ Μπλόχ άποτελοΰν πιθανώς τό πλέ­ον σημαντικό παράδειγμα μαρξιστικοΰ Ρομαντισμού στόν 20ό αιώνα. “Εχει όνομασθεΐ ένας «μαρξιστής Σέλλιγκ» — καί πράγματι, σέ μιά αύτοβιογραφική του συνέντευξη θυμάται δτι οί τέσσερις τόμοι τής Philosophie der Mythologie und Of- fenbarung τοΰ Σέλλιγκ ήταν μεταξύ τών πρώτων φιλοσοφι­κών βιβλίων πού διάβασε μέ δέος καί άπόλαυση.78 Μαθητής τοΰ Γκέοργκ Σίμμελ —στοΰ όποιου τά σεμινάρια συνάντησε γιά πρώτη φορά τόν Λούκατς— καί μέλος τοΰ κύκλου τοΰ Μάξ Βέμπερ στήν Χαϊδελβέργη, ό Μπλόχ διέκοψε τίς σχέ­σεις του μέ τούς δάσκαλούς του διότι ύπεστήριζαν τή «Γερμα­νική Πατρίδα» στά 1914, άλλά παρά ταΰτα ένσωμάτωσε στήν κοσμοαντίληψή του όρισμένα στοιχεία τής κριτικής πού έκεΐνοι άσκοΰσαν στόν σύγχρονο γραφειοκρατικό Zivilisation.

Γραμμένο μέσα στόν πόλεμο, τό Geist der Utopie (1918- 23) χρωστά μεγάλο μέρος τής δύναμης τής γοητείας τήν ό­ποία άσκεΐ μέχρι σήμερα στήν άξιοσημείωτη συγχώνευση τοΰ άντικαπιταλιστικοΰ Ρομαντισμού καί τοΰ άποκαλυψιακοΰ, έ- παναστατικοΰ μαρξισμού. Γιά παράδειγμα, τυπικά Ρομαντι­κός είναι ό έκστατικός παιάνας του γιά τή Γοτθική τέχνη, τής όποίας ή «κεντρική φλόγα» περιέχει τόσο τό «βαθύτατα όρ-

79

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

γανικό δσο καί τό βαθύτατα πνευματικό δν» καί τής όποίας τό «άλχημιστικό μέτρο» δέν ήταν ό ήλιος ή ή αστρολογία, άλλά ό «"Ανθρωπος, ό “Ανθρωπος μέ τήν βαθύτερη έσωτερικότητά του, ώς Χριστός».79 Στήν πρώτη Εκδοση τοΰ βιβλίου πηγαί­νει τόσο μακριά ώστε νά ευαγγελίζεται μιάν ούτοπική κοινω­νία ή όποία νά συντίθεται άποκλειστικά άπό χωρικούς, βιοτέ- χνες, «μιά άριστοκρατία χωρίς δουλοπάροικους καί χωρίς πόλεμο», καί «μιά πνευματική άριστοκρατία» — δηλαδή, «μιά άνθρωπότητα ή όποία είναι έκ νέου ritterlich καί εύσε- βής».80 Εξηγώντας αύτή τήν άξιοσημείωτη διατύπωση, ό Μπλόχ είπε σέ Εναν άπό τούς συγγραφείς τής παρούσης έργα- σίας (Μ. Lowy) σέ μιά συνέντευξη τό 1974: «Ή καινούργια ά­ριστοκρατία γιά τήν όποία μιλοΰσα δέν άπεκόμιζε οικονομικά κέρδη, δηλαδή, δέν στηριζότανε στήν έκμετάλλευση, άλλά άντιθέτως είχε άσκητικές καί ΐπποτικές άξίες* καί προσέθεσε δτι ή ίδια ή κριτική πού ό Μάρξ άσκησε στόν καπιταλισμό ώς Ενα «άνέντιμο» σύστημα βασίστηκε σέ μιά κλίμακα άξιών οί όποιες «έπιστρέφουν στόν Κώδικα τών 'Ιπποτών, στόν Κώδι­κα τής Στρογγυλής Τραπέζης τοΰ Βασιλιά ’Αρθούρου».81 Στή δεύτερη Εκδοση τοΰ βιβλίου (1923) τό έδάφιο αύτό έξα- φανίζεται καί άντικαθίσταται άπό Εναν μαρξιστικό όρισμό τής κοινωνικής ούτοπίας: άπό κάθε Εναν σύμφωνα μέ τίς δυνατό- τητές του, σέ κάθε Εναν σύμφωνα μέ τίς άνάγκες του. Τώρα άσκεΐ κριτική στόν «Ρομαντισμό τής νέας άντίδρασης» ό ό­ποιος είναι «χωρίς πνεΰμα καί χωρίς Χριστιανισμό (geistlos und unchristlich)», άλλά προσκαλλαται στήν «άληθινά Χρι­στιανική» μεσαιωνική ιδέα τής ’Ανθρωπότητας.82 Ή Ρομαν­τική άναφορά στίς προκαπιταλιστικές άξίες είναι άκόμη ου­σιώδης γιά τήν κοσμοαντίληψή του, £ν καί κάνει διάκριση με­ταξύ δύο διαφορετικών παραδόσεων, πηγαίνοντας πίσω άντι- στοίχως στόν Τόμας Μύντσερ καί στούς έχθρούς του, τούς «έ- ραλδικούς ληστές».

Στό βιβλίο του Τόμας Μύντσερ, ό θεολόγος τής ’Επανά­στασης (1921), βλέπει τούς Μπολσεβίκους ώς τούς κληρονό­μους τής πρώτης παράδοσης, τήν όποία άνιχνεύει στό παρελ­

80

ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

θόν —ώς τήν «υπόγεια ιστορία τής Επανάστασης»— στούς Καθαρούς καί στούς Russites, στόν Μύντσερ καί τούς Άνα- βαπτιστές, στόν Meister Eckardt χαί τόν Sebastian Frank, στόν Ρουσσώ καί τόν Τολστόι. Ό Μπλόχ εγραψε έ'ναν έπίλο- γο γιά τήν έπανέκδοση τοϋ βιβλίου στά 1960, στόν όποιος ό ί­διος άναφέρεται στό πνεύμα τοΰ βιβλίου χαρακτηρίζοντάς το «Ρομαντικό έπαναστατικό». Είναι ένδιαφέρον νά σημειώσου­με δτι μεταξύ τών προκαπιταλιστικών Gemeinschaften οί ό­ποιες έμφανίζονται ώς οί πλέον θετικές στιγμές τοΰ παρελθόν­τος, υπάρχει άκριβώς ή περίοδος τήν όποία ό Aufklarung καί ή σύγχρονη ιστοριογραφία θεωρούν ώς παλινδρόμηση στόν βαρβαρισμό καί στούς Σκοτεινούς Αιώνες τής παρακμής: τούς αιώνες πού ακολούθησαν τήν πτώση τής Ρωμαϊκής Αύτοκρα- τορίας, τόν Πρώιμο Μεσαίωνα. Ό Μπλόχ έπικροτεΐ τήν α­νατροπή τής αρχαίας άφηρημένης - γραφειοκρατικής μορφής τού Κράτους καί τής οικονομίας τοΰ χρήματος, καί τήν Αντι­κατάστασή τους άπό τίς γερμανικές υποτυπώδεις μορφές τοΰ άγροτικοΰ κομμουνισμού, δηλαδή άπό μιά κοινωνία πού βα­σίζεται στήν πίστη (Treue), τήν παράδοση (Herkommen), τό ελεος (Pietat), τή θαλπωρή καί τήν πατριαρχική άπλότητα.83

Ό Ρομαντικός άντικαπιταλισμός παραμένει κρίσιμο συ­στατικό στοιχείο τής δψιμης μαρξιστικής φιλοσοφίας, αισθη­τικής καί πολιτικής τοΰ Μπλόχ. Βρίσκεται στή ρίζα τής ύπερ- ράσπισής του τοΰ έξπρεσιονισμοΰ ένάντια στήν κριτική πού ά­σκησε ό Λούκατς στή δεκαετία τού 1930, καθώς καί τής πολι­τικής του άνάλυσης —στό εργο του Ή κληρονομιά τής Ε πο­χής μας (1935)— τής έξέγερσης έναντίον τοΰ καπιταλιστι­κού όρθολογισμοΰ τών «μή-συγχρονικών» τάξεων τής Γερ­μανίας. Τό ίδιο ισχύει γιά τό magnum opus του, Das Prin- zip Hoffnung (1953-59), στό όποιο ευαγγελίζεται τήν ένω­ση τής όρθολογικής μαρξιστικής άνάλυσης —der Kalteste Detektiv— μέ τό θερμό πνεύμα τοΰ Marchen |μύθου|, καί μέ τό δνειρο τοΰ Χρυσού Αιώνα.85 Ή νοσταλγία γιά τό παρελ­θόν, ή φαντασιακή αναπαράσταση ένός διαφορετικού κόσμου, καί ή έλπίδα γιά Ενα καλύτερο μέλλον, συνδέονται Εσωτερικά

81

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

στήν ίδιάζουσα κατανόηση τοΰ Μπλόχ τοΰ ίστορικοΰ υλισμού καί τής Επαναστατικής πράξης.

Μιά άπό τίς χαρακτηριστικές πλευρές τοΰ Ρομαντικού μαρξισμού τού Μπλόχ είναι ή άναφορά στίς θρησκευτικές πα­ραδόσεις — ’Ιουδαϊκές καί Χριστιανικές, αιρετικές καί μυστι­κιστικές, άπό τούς Βιβλικούς προφήτες μέχρι τήν Kabbalah καί άπό τόν Joachim di Fiore μέχρι τόν Karl Barth. Βε­βαίως πρόκειται γιά μιά «άθεϊστική θρησκεία», ή μιά θρη­σκεία έκκοσμικευμένη, άλλά πού δίδει στή θεωρία του τής σο­σιαλιστικής έπανάστασης μιά μοναδικά χιλιαστική ποιότητα.86

"Εχοντας έπιχειρήσει νά όρίσουμε τόν Ρομαντικό άντικα- πιταλισμό ώς σύνολο καί έν συνεχείς νά σκιαγραφήσουμε μιά τυπολογία τών κυριοτέρων παραλλαγών του, άπομένει νά θέ­σουμε τό έρώτημα τής κοινωνιολογικής έρμηνείας τοΰ φαινο­μένου. Ποιές είναι οί κοινωνικές βάσεις τοΰ Ρομαντισμού; Εί­ναι δυνατόν νά συνδέσουμε αύτή τήν κοσμοαντίληψη μέ μία ή περισσότερες κοινωνικές όμάδες; Μολονότι γενικώς οΐ μαρξι­στικές άναλύσεις δέν προσφέρουν κάποιες πολύ καλά έπεξερ- γασμένες ύποθέσεις πάνω σ’ αύτό τό θέμα, μπορεΐ κανείς νά βρει σ’ αυτές Εναν όρισμένο άριθμό κοινωνιολογικών έρμη- νειών, καίτοι σχηματικών καί περιορισμένης έμβέλειας. Στό σύνολό τους οί έρμηνεΐες αύτές έμφανίζονται άνεπαρκεΐς γιά μιά πλήρη κατανόηση τού Ρομαντισμού.

Μεταξύ τών προταθέντων έρμηνειών, έκείνη πού κατά τήν άποψή μας είναι ή πλέον έσφαλμένη βλέπει στόν Ρομαντισμό Ενα ούσιωδώς άστικό φαινόμενο. "Ετσι, γιά τόν Leo Lowen- thal ό Ρομαντισμός είναι μιά μορφή «άστικής συνείδησης», καί κατά τόν Arnold Hauser τό γεγονός δτι τό κοινό του συν­τίθεται άπό μέλη αύτής τής τάξης δηλώνει τόν «ούσιωδώς ά­στικό |χαρακτήρα| τοΰ κινήματος» καί τής ιδεολογίας του.87 Αύτή ή ύποβάθμιση τού Ρομαντισμού σέ άστική ιδεολογία —ή όποία έδώ έκπροσωπεΐται άπό κριτικούς τών όποιων τό Εργο κατά τά άλλα είναι υψηλής ποιότητος— άποτελεΐ στήν

82

ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

πραγματικότητα τή δογματική κοινοτοπία έκείνων οί όποιοι άρνοΰνται κατηγορηματικά τίς συγγένειες μεταξύ τοΰ μαρξι­σμού καί τών Ρομαντικών κοσμοαντιλήψεων. Τό σφάλμα αυ­τής τής τοποθέτησης είναι δτι άγνοεΐται ή ουσία τοΰ Ρομαντι­κού φαινομένου. Διότι παρά τό γεγονός δτι Ενα μέρος τών συγγραφέων καί τοΰ κοινοΰ του άνήκουν στήν αστική τάξη, ό Ρομαντισμός έκπροσωπεΐ μιά βαθύτατα έδραιωμένη έξέγερση έναντίον αύτής τής κοινωνικής τάξης καί τής κοινωνίας τήν ό­ποία αύτή κυβερνά. ’Εάν ό Ρομαντισμός είναι στήν ούσία του άντικαπιταλιστικός, άποτελεΐ τήν άντίθεση μιας άστικής ιδεο­λογίας. Άναμφιβόλως, έμεΐς οί ίδιοι ΰποδείξαμε τίς τιροσεγ- γίσεις πρός μιά άστική νοοτροπία καί πρός Ενα άστικό status quo — ιδιαίτερα στίς περιπτώσεις τοΰ «συντηρητικού» καί «φιλελεύθερου» Ρομαντισμού. Άλλά κατά τήν άποψή μας αύτές άποτελοΰν άκριβώς άκραΐες περιπτώσεις στίς όποιες ό Ρομαντισμός διατρέχει τόν κίνδυνο νά άπαρνηθεΐ τόν έαυτό του καί νά μεταπέσει στό άντίθετό του.

’Ωστόσο, όρισμένες φορές ή μαρξιστική άνάλυση συνδέει τόν Ρομαντισμό μέ άλλες κοινωνικές τάξεις, καί ιδιαίτερα μέ τήν άριστοκρατία καί τόν μικροαστισμό. Κατά τόν Jacques Droz, αν καί οί περισσότεροι Γερμανοί Ρομαντικοί άνήκουν σ’ αύτή τήν τελευταία κοινωνική τάξη, έκφράζουν τήν ιδεολο­γία τής πρώτης: «στήν πραγματικότητα έξυπηρετοΰσαν άπο- κλειστικά τά συμφέροντα τών παλαιών κυρίαρχων τάξεων, δηλαδή τής τάξεως τών εύγενών, τών συντεχνιών καί τών ’Εκκλησιών»· τά Εργα τους άποτελοΰσαν «τήν Εκφραση τής συνείδησης τών παλαιών κυρίαρχων τάξεων γιά τόν κίνδυνο πού τίς άπειλεΐ».88 Άντιστρόφως, γιά τόν Άνατολικογερμα- νό κριτικό G. Heinrich αύτός τοΰτος ό γερμανικός Ρομαντι­σμός συνθέτει «τά ταξικά συμφέροντα όρισμένων στρωμάτων τών μικροαστών», καί ό “Ερνστ Φίσερ πιστεύει δτι, γενι­κώς, «ή Ρομαντική στάση δέν θά μπορούσε νά είναι παρά μιά συγκεχυμένη στάση, διότι ό μικροαστισμός υπήρξε άκριβώς ή ένσάρκωση τών κοινωνικών άντινομιών...».89 'Ωστόσο, κατά τή γνώμη μας καί οί δύο αύτές έρμηνεΐες είναι μονόπλευρες*

83

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΎ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΪ

καμμιά άπό αύτές δέν είναι πλήρως έσφαλμένη, άλλά ή κάθε μιά τους παρέχει μιά μερική μόνον έξήγηση καί πρέπει νά ό- λοκληρωθεΐ μέσα σέ Ενα περισσότερο σύνθετο έρμηνευτικό πλαίσιο.

Ή έργασία τοϋ Barberis έπί τοΰ Ρομαντισμού Εχει τό πλε­ονέκτημα δτι μάς προσφέρει μιά πολυδιάστατη έρμηνεία. Βλέπει στίς πηγές τοΰ γαλλικοΰ Ρομαντισμού μιά ιστορική σύνδεση τών έπιδιώξεων καί τών συμφερόντων διαφόρων κοι­νωνιών όμάδων τίς όποιες Εχει περιθωριοποιήσει τό Κεφά- λαιι συγκεκριμένα, τούς «άριστοκράτες τούς διωκόμενους» άπό τήν άστική τάξη καί τίς νεώτερες γενεές τών άστών «χω­ρίς εισόδημα, οί όποιες άντιμετώπισαν οικονομικές δυσκολίες καί δέν εΰ'ρισκαν κάποιο τρόπο απασχόλησης...» .90 Ωστόσο, παρά τά πλεονεκτήματά της, αύτή ή περισσότερο σύνθετη κοι­νωνιολογική άνάλυση παραμένει έξαιρετικά περιορισμένη. Κατ’ άρχάς, είναι άνεπαρκές νά σταματά κανείς στήν άναφο- ρά μόνον τής άριστοκρατίας καί τής μικροαστικής τάξης (ή τών νεαρών άστών οί όποιοι δέν Εχουν άκόμη «έπιτύχει»), τουλάχιστον άν θέλει νά άντιληφθεΐ όλόκληρο τό φαινόμενο τοΰ Ρομαντικού άντικαπιταλισμού δπως έμεΐς τό συλλαμβά­νουμε. Έπιπροσθέτως, μολονότι ό Barb6ris γνωρίζει καλά δτι ή πλημμυρίδα τοΰ Ρομαντισμού διογκοΰται μέ ποικίλα θέματα τής άστικής τάξης καί τής κοινωνικής της ιεραρχίας, συχνότατα άντιλαμβάνεται τήν καταπίεση ώς λειτουργούσα μόνον στό οικονομικό έπίπεδο., “Ετσι, φαίνεται νά βλέπει τή Ρομαντική έξέγερση τών νεαρών μικροαστών κυρίως ώς άντί­δραση στίς ματαιωμένες φιλοδοξίες καί στίς άνεπαρκείς ευκαι­ρίες άπασχόλησης. ’Αλλά άν καί αύτό τό κίνητρο άναμφιβό- λως Επαιξε κάποιο ρόλο στή γένεση τού Ρομαντισμού, δέν μπορεΐ άπό μόνο του νά τόν έρμηνεύσει. Δέν μπορεΐ έπαρκώς νά έξηγήσει τή δύναμη καί τό βάθος τής κριτικής μιάς όλό- κληρης κοινωνικο-οικονομικής τάξης πραγμάτων. Κατά τή γνώμη μας πολύ περισσότερο σημαντική είναι ή έμπειρία τής άλλοτρίωσης καί τής τιραγμοτωίησης, καί ή κοινωνιολογική άνάλυση όφείλει νά θέτει τό πρόβλημα μέ δρους διαφορικής

84

ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

ευαισθησίας πρός αύτή τήν έμπειρία μέσα στήν κοινωνική ό- λότητα. Συμπερασματικά, λοιπόν, θά έκθέσουμε Εναν άριθμό προτάσεων πού κινούνται πρός αύτή τήν κατεύθυνση.

Κατ’ άρχάς, οί περισσότερες άπό τίς συνήθεις άναλύσεις τοΰ κοινωνικού πλαισίου τοΰ Ρομαντισμού δέν λαμβάνουν ύ- πόψιν τους μιά κατηγορία ούσιώδη γιά τήν κατανόηση τοϋ φαινομένου: τή διανόηση, μιά όμάδα ή όποία συντίθεται άπό άτομα προερχόμενα άπό διαφορετικά κοινωνικά περιβάλλον­τα, άλλά ή όποία διαθέτει μιάν ένότητα καί μιά (σχετική) αύτονομία έξ αιτίας τής θέσης της στή διαδικασία της παρα­γωγής κουλτούρας. Μιά άπό τίς έξαιρέσεις είναι ό Κάρλ Μανχάϊμ, ό όποιος στό άξιόλογο δοκίμιό του περί τής συντη­ρητικής σκέψης στή Γερμανία δείχνει δτι έκεΐνοι οί όποιοι έκ- προσωποϋν τό Ρομαντικό κίνημα εΓναι κατ’ ούσίαν freischwe- bende Intellentuelle |Ελεύθερα κινούμενοι διανοούμενοι|.91 Γενικώς, εΓναι σαφές δτι οί παραγωγοί τής Ρομαντικής άντι- καπιταλιστικής κοσμοαντίληψης εΓναι ορισμένα παραδοσια­κά τμήματα τής διανόησης, τών όποιων ή κουλτούρα καί ό τρόπος ζωής εΓναι έχθρικά πρός τόν άστικό βιομηχανικό πολι­τισμό: άνεξάρτητοι συγγραφείς, Εκκλησιαστικοί ή θεολόγοι (πολλοί Ρομαντικοί ύπήρξαν γιοί κληρικών), ποιητές καί καλλιτέχνες άκαδημαϊκοί μανδαρίνοι, κ.λπ. Ποιά εΓναι ή κοι­νωνική βιάση γ ι’ αύτή τήν έχθρότητα;

Ή παραδοσιακή διανόηση (θά μπορούσαμε νά θυμηθοΰμε τό «Cenacle» στίς Illusions perdues τοΰ Μπαλζάκ) ένοικεΐ Ενα πνευματικό σύμπαν τό όποιο κατευθύνεται άπό ποιοτικές άξίες, άπό ήθικές, αισθητικές, θρησκευτικές, πολιτισμικές ή πολιτικές άξίες. "Ολη ή κοινωνική δραστηριότητα τοΰ «πνευ­ματικού προϊόντος» (ό δρος χρησιμοποιείται άπό τόν Μάρξ στή Γερμανική Ιδεολογία) έμπνέεται, κινητοποιείται, προ­σανατολίζεται καί διαμορφώνεται άπό αύτές τίς άξίες, οί ό­ποιες συνιστοΰν τόν λόγο ύπάρξεως τών διανοουμένων. ’Αλλά τό κεντρικό χαρακτηριστικό τοΰ καπιταλισμού εΓναι δτι ή λει­τουργία του καθορίζεται πλήρως άπό ποσοτικές άξίες: άνταλ- λακτική άξία, τιμή, κέρδος. Υπάρχει κατά συνέπεια μιά θε­

85

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝ ΙΊΚΑΙΙΙΊ'ΑΛΙΣΜΟΥ

μελιώδης άντίθεση μεταξύ αύτών τών δύο κόσμων, μιά άντί-' θεση ή όποία δημιουργεί αντιφάσεις καί συγκρούσεις.92 Φυσι­κά, ή διανόηση τοΰ παλαιού τύπου δέν μπορεΐ νά ξεφύγει άπό όρισμένους καταναγκασμούς τής άγορας καθώς ό βιομηχανι­κός καπιταλισμός άναπτύσσεται — ή άνάγκη νά πουλήσει τά «πνευματικά προϊόντα» της, γιά παράδειγμα. "Ενα μέρος ά­πό αύτή τήν κοινωνική ομάδα καταλήγει άποδεχόμενο τήν ή- γεμονία τής άνταλλακτικής άξίας, ένδίδοντας έσωτερικά (με­ρικές φορές μέ ένθουσιασμό καί ζήλο) στίς άπαιτήσεις της. "Αλλοι, παραμένοντας πιστοί στό προκαπιταλιστικό τους πο­λιτισμικό σύμπαν τών ποιοτικών άξιών, άρνούνται αύτό πού στό Cenacle ό Μπαλζάκ άποκαλοΰσε «άπόφαση νά κάνει κα­νείς δουλειές διαθέτοντας τήν ψυχή του, τό μυαλό του, τή σκέψη του»· αύτοί άποτέλεσαν τό φυτώριο γιά τήν παραγωγή τής Ρομαντικής άντικαπιταλιστικής κοσμοαντίληψης.

Ένώ οί δημιουργοί τών διαφόρων τύπων τοΰ Ρομαντικοΰ άντικαπιταλισμοΰ καί οΐ «φορείς» τών Ρομαντικών κινημά­των, προέρχονται άπό τήν «κλασική» διανόηση ή όποία δια- κρίνεται άπό τόν σύγχρονο τύπο τοΰ διανοουμένου —έπιστή- μονες, τεχνικοί, μηχανικοί, οικονομολόγοι, διευθυντές, ειδι­κοί τών μέσων κ.λπ.— τό κοινό τής κοσμοαντίληψης, ή κοι­νωνική της βάση μέ τήν πλήρη έννοια τοΰ δρου, είναι πολύ περισσότερο έκτεταμένο. Συντίθεται δυνητικά άπό δλες τίς κοινωνικές τάξεις, τμήματα κοινωνικών τάξεων ή κοινωνικών κατηγοριών, γιά τίς όποιες ή άνοδος τοΰ βιομηχανικού καπι­ταλισμού σημαίνει παρακμή ή δημιουργεί μιά κρίση στό οικο­νομικό, κοινωνικό ή πολιτικό τους status, καί / ή έπηρεάζει άρνητικά τόν τρόπο ζωής τους καί τίς πολιτισμικές άξίες στίς όποιες είναι προσκολλημένες. Γιά παράδειγμα, άνάλογα μέ τίς περιστάσεις καί τήν διαπλεκομένη ιστορική περίοδο μπο­ρεΐ νά περιλαμβάνουν όμάδες δπως τήν άριστοκρατία, τούς γαιοκτήμονες, τήν «παλαιά» μικροαστική τάξη τής πόλης καί τών άγροτικών περιοχών, τή διανόηση, τούς κληρικούς, σπουδαστές κ.λπ. Αύτό τό όποιο διαπλέκεται βεβαίως είναι μόνον μιά αντικειμενική δυνατότητα, μιά πιθανή συμπερι­

ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

φορά καθώς θά Ελεγε ό Μάξ Βέμπερ, ή πραγματοποίηση τής όποίας έξαρταται άπό μιά όλόκληρη σειρά συγκεκριμένων κοινωνικο-ιστορικών δρων.

Ύπό αύτή τήν Εννοια, οί άναλύσεις πού θεωρούν τίς πα- λαιές κυρίαρχες τάξεις, ή τήν άριστοκρατία, ή τήν προκαπιτα- λιστική μικροαστική τάξη ώς κοινωνική βάση τού Ρομαντι­σμού, δέν είναι λανθασμένες άλλά μάλλον έξαιρετικά περιορι­σμένες· αύτοπεριοριζόμενες σέ μιά καί μόνον τάξη, ή τμήμα τάξεως, δέν είναι σέ θέση νά έξηγήσουν τήν τεράστια Εκταση καί πολυπλοκότητα τού συναθροίσματος τών κοινωνικών δυ­νάμεων οΐ όποιες ταυτίζονται μέ αύτή τήν κοσμοαντίληψη σέ διαφορετικές ιστορικές σιιγμές.

Έπίσης, είναι δυνατόν νά όρίσουμε τίς κοινωνικές βάσεις πού προσιδιάζουν σέ κάθε εναν άπό τούς τύπους τού Ρομαν­τικού άντικαπιταλισμού; Γενικώς, θά μπορούσε κανείς νά προωθήσει τήν ύπόθεση δτι οί ουτοπικές - έπαναστατικές μορ­φές προσελκύουν τό κοινό τους κυρίως μεταξύ τών μή- κυρίαρχων κοινωνικών στρωμάτων· άλλά όποιοδήποτε έγ- χείρημα γιά Εναν περισσότερο άκριβή καθορισμό φαίνεται προβληματικό — ιδιαίτερα, άφού, καθώς Εχουμε δει, Ενα καί μόνον άτομο συχνά μεταβαίνει άπό μιά θέση σέ μιάν άλλη μέ­σα στό Ρομαντικό φάσμα.

'Οπωσδήποτε, τό έγχείρημα μιας κοινωνιολογικής άνάλυ­σης πού σκιαγραφήσαμε έδώ Εχει Εναν περιορισμό: τείνει νά υποβιβάσει τό κοινό τοΰ Ρομαντικού άντικαπιταλισμού —τό κοινωνικό του κοινό— σέ όρισμένους άρχαϊκούς, προκαπι- ταλιστικούς «θύλακες άντιστάσεως», όμάδες οί όποιες είναι προσκολλημένες στήν παράδοση ή περιθωριακές ώς πρός τή νεωτερική κοινωνία. νΑν αύτό άληθεύει, ή Ρομαντική κοσμο­αντίληψη θά ήταν Ενα φαινόμενο σέ παρακμή, Ενα φαινόμενο καταδικασμένο νά έξαφανισθεΐ άπό αύτή τήν άνάπτυξη τού βιομηχανικού πολιτισμού. ’Αλλά αύτό πολύ άπέχει άπό τό νά ισχύει. 'Ένα σημαντικό τμήμα τής σύγχρονης πολιτισμικής καί λογοτεχνικής παραγωγής Εχει βαθύτατα έπηρεασθεΐ άπό τόν Ρομαντισμό, άπό τόν Tolkin μέχρι τόν Μπόρχες, καί ά-

87

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

πό τόν Agnot μέχρι τόν Michael Ende. ’Ακόμη καί ή κινημα­τογραφική παραγωγή δλο καί περισσότερο περιέχει Ρομαντι­κά καί κριτικά συστατικά στοιχεία στήν ιδεολογική της δομή: Ή ’Επιστροφή τών Τζεντάι καί ό ’Εξωγήινος άποτελοϋν τυ­πικά παραδείγματα. ’Επιπλέον, όρισμένα άπό τά πλέον ση­μαντικά σύγχρονα κοινωνικά κινήματα —οικολογία, φεμινι­σμός, φιλειρηνισμός, θεολογία τής άπελευθέρωσης— έκφρά- ζουν συναισθήματα καί έπιδιώξεις χρωματισμένα έντονα άπό τόν Ρομαντικό άντικαπιταλισμό. Ό φιλειρηνισμός καί ή οι­κολογία, πού έν μέρει συγκλίνουν, εΓναι τά πλέον μαζικά καί έπίσης τά πλέον Ετερογενή. Περιέχουν τίς πλέον διαφορετικές μορφές Ρομαντισμού, άπό τόν συντηρητικό ή τόν άποκατα- στασιακό καί τόν πλέον ριζοσπαστικό έπαναστατικό ουτοπι­σμό, καί άναφέρονται σέ διαφορετικά είδη προκαπιταλιστικών άξιών, θρησκευτικής ήθικής, άγροτικών Gemeinschaft, φυσι­κής ισορροπίας. Τά πυρηνικά δπλα καί ή πυρηνική ένέργεια, τά πλέον προωθημένα μέσα τοΰ σύγχρονου Zivilisation, Εμ­φανίζονται στά μάτια τους ώς οί χειρότερες Εκφράσεις ένός εί­δους τεχνολογικής προόδου πού Εχει χάσει τόν Ελεγχο καί ά- πειλεΓ νά καταστρέψει τήν άνθρωπότητα.

Ώ ς σύνολο, αύτά τά κοινωνικά κινήματα τείνουν πρός τήν ’Αριστερά τοΰ πολιτικού φάσματος, άλλά τά προβλήματα πού θέτουν περνούν μέσα άπό τίς γραμμές τοϋ παραδοσιακού κόμ­ματος. Γιά παράδειγμα, τό γερμανικό SPD διχάζεται βαθύ­τατα μεταξύ μιας νεωτερικής όρθολογικής / πραγματιστικής καί νεοφιλελεύθερης πτέρυγας (Helmut Schmidt), καί μιας ήθικιστικής / Ρομαντικής, ή όποία έμπνέεται άπό τήν θρη­σκεία καί εΓναι Ετοιμη νά υποστηρίξει τίς φιλειρηνιστικές καί οικολογικές έξορμήσεις (Erhard Eppler). Ή ουτοπία παρά ή όπισθοδρόμηση άποτελεΐ τήν κυρίαρχη τάση τους, δν καί εΓ­ναι δύσκολο νά άναγνωρίσει κανείς Ενα ιδιαίτερο είδος Ρομαν­τικού άντικαπιταλισμκοΰ τό όποιο νά συνιστά τήν προεξέχου- σα ροπή. Ό ουμανιστικός σοσιαλισμός (Χριστιανικής Εμ- πνεύσεως) καί ό νεο-λαϊκισμός συγκαταλέγονται πιθανώς με­ταξύ τών πλέον άντιπροσωπευτικών άκτιβιστικών τάσεων καί

ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

στρατεύονται τόσο στόν φιλειρηνισμό δσο καί στήν οικολογία, άλλά θά ήταν σφάλμα νά υποβαθμίσουμε τήν οικολογία σ’ αύτή τήν πολιτική διάσταση. Σέ όποιαδήποτε περίπτωση, εΓ­ναι σημαντικό δτι τά κινήματα αύτά Εφθασαν τή μεγαλύτερη έπιτυχία τους άκριβώς μέσα στίς πλέον (τεχνολογικά) προο- δευμένες κοινωνίες τοΰ Spatkapitalismus, |δψιμου καπιταλι­σμού | δπως στίς ΗΠΑ καί στή Δυτική Γερμανία. Φαίνεται σάν ό βιομηχανικός καπιταλιστικός πολιτισμός νά Εχει φθάσει σέ Ενα στάδιο άνάπτυξής του δπου τά καταστρεπτικά του άπο- τελέσματα στόν κοινωνικό ίστό καί στό φυσικό περιβάλλον νά Εχουν πάρει τέτοιες διαστάσεις ώστε όρισμένα θέματα τοΰ Ρο­μαντικού άντικαπιταλισμοΰ (καί όρισμένες μορφές νοσταλ­γίας) ένός προκα^ιταλιστικοΰ παρελθόντος) άσκοΰν μιά διά­χυτη έπιρροή πο/·: Λέραν τών κοινωνικών τάξεων καί κοινω­νικών κατηγοριών οί όποιες παραδοσιακά συνδέονται μέ αύτή τήν κοσμοαντίληψη.

89

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΤ ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ1. Βλ. γιά παράδειγμα: Mythos und Moderne: Be g riff und Bild einer

Rekonstruktion, Karl Heinz Bohrer, ίκδ. Frankfurt am Main: Suhr- uamp, 1983* Manfred Frank, Der kommende Gott: Vorlesungen iiber die neue Mythologie, Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1982- Religion- stheorie und politische Theologie, Jacob Taubes, ix8. Munich: Wilhelm Fink Verlag, 1983· Romantische Utopie-utopische Romantik, Cisela Diechner χαί Richard Faber, έχδ. Gerstenberg Verlag, 1979, χ.λπ.

2. A.O. Lovejoy, O n the Discriminations of Romanticism’ στό Roman­ticism: Problems o f European Civilization (Boston: D.C. Heath, 1965), σ. 39.

3. Carl Schmitt, Politische Romantik (Munich χαί Leipzig: Verlag von Duncker und Humbolt 2η έχδ. 1955), σσ. 162, 176, 227. θ ά μπορούσα­με νά προσθέσουμε δτι Α Σμίττ προσεχώρησε στόν Ναζισμό τό 1933 καί τό 1934 ίξέδωσε ίνα δοκίμιο μέ τίτλο 'Der Filhrer schiitzt das Recht’.4. B. Croce, 'History of Europe in the 19th Century’ (1934), στό Ro­

manticism, σ. 54.5. Βλ. γιά παράδειγμα, Fritz Strich, Deutsche Klassik und Romantik

(Bern: Francke, 1962, πρώτη {χδοση 1922), κατά τόν όποιο ό Ρομαντι­σμός είναι ή ίχφραση τών «βαθύτερων έγγενών τάσεων τής γερμανικής ψυ- tfk » ·

6. William McGovern, From Luther to Hitler (Cambridge: Riverside Press, 1941), σσ. 200, 582.

7. Fritz Stern, The politics o f Cultural Despair: A study in the Rise o f the German Ideology (University of Calif. Press, 1961), σ. xvii.

8. J. Bowie, Western Political Thought (London: University Paper­backs, 1961), σσ. 422, 434.

9. Βλ. γιά παράδειγμα: Anna Tumarkin, Die romantische Weltan­schauung (Bern: Paul Haupt, 1920), 4v χαί πρόκειται γιά μιά όρθολογιχή σπουδή μάλλον ίχθριχή πρός τόν Ρομαντισμό* βλ. έπίσης τά δοκίμια τών Η.Α. Korff, G. Hubner, W. Linden, M. Honecker χαί άλλων, έπιλογή Helmut Prang στό Begriffsbestimmung der Romantik (Darmstadt: Wis- senschalt, Buchgesellschaft, 1968).10. AJ. George, The Development o f French Romanticism: The Impact o f the Industrial Revolution in Literature (Syracuse University Press, 1955), σσ. li, 192.11. Σχετιχά μέ τό θέμα αύτό βλ. Μ. Lowy, Marxisme et romantisme rev- olutionnaire (Paris: Sycomore, 1979). | Έλλην. "Εκδοση: Μαρξισμός χα ί έπαναστατιχός ρομαντισμός, έχδ. Ουτοπία|. Δίδοντας τόν τίτλο "Ενάντια στόν Ρομαντισμό’ σ’ ϊνα τμήμα τής ίπιλογής του άπό κείμενα τών Μάρζ χαί "Ενγκελς γιά τή λογοτεχνία χαί τήν τέχνη, ό Jean Frfeville λαμβάνει μιά πλήρως μονόπλευρη θέση ή όποία δέν άνταποχρίνεται στά κείμενα χαί ή όποία &πειχον(ζει τήν ίνδεια τοϋ μαρξισμού έξ αιτίας τής σταλινικής προο-

90

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

πτιχής: Sur la lilterature et V art (Paris: Editions Sociales Internationa­les, 1936).12. Jacques Droz, Le Romantisme aUemand et Γ Etat, Resistance et col­laboration en AUemagne napolionienne (Paris: Payot, 1966), σσ. 50, 295· χαί Le Romantisme politique en Allemagne (Paris: A. Colin, 1963), βσ. 25, 27, 36 χ.λπ. Ή άντίθετη θέση, πού βεβαιώνει τόν ούσιωδώς ώια- ναστατιχό χαρακτήρα τοΰ Ρομαντισμού, παρουσιάζεται (μέ μιά προοπτική ίγγΰτατη πρός έχείνη τού μαρξισμού) στήν Ενδιαφέρουσα καί πρωτότυπη σπουδή τοΰ Paul Rozenberg: Le Romantisme anglais (Paris: Larousse, 1973). 'Οπωσδήποτε, ή άνάλυση αύτή Εμφανίζεται Επίσης μονόπλευρη, ά ­φοΰ φαίνεται νά άποχλείει άπό τόν Ρομαντισμό δλες τίς μορφές τής άντεπα- ναστατιχής σκέψης (π.χ . Burke).13. Βλ. τό άρθρο του γιά τόν Ντοστογιέφσχι (1931), δπου ό δρος 'Ρομαν- τιχός άντιχαπιταλισμός’ Εμφανίζεται γιά πρώτη φορά: 'Ober den Doeto- jeweki Nachlass’, Moskauer Rundschau, Μάρτιος, 1931. Στήν ιστορία του τής γερμανικής λογοτεχνίας, ό Λούχατς άρνεΐται νά θεωρήσει τόν Χαίλντερλιν ώς ρομαντικό συγγραφέα: πρβλ. Breve Histoire de la litterat- ure allemande (Paris: Nagel, 1949), o. 57.14. C. Luk&cs, Ecrits de Moscou (Paris: Editions Sociales, 1974), σ. 159.15. Marx - Engels, Ober kunst und Literatur (Berlin: Verlag Bruno Henschel, 1948), σ. 104.16. Jan 0 . Fischer, 'Epoque Romantique’ et realisme: Problemes me- thodologiques (Prague: Univerzita Karlova, 1977), σσ. 254-55, 258, 260, 266-67.17. Pierre Barberis, 'Mai du siicle, ou d ' un romantisme de droite a un romantisme de gauche’, στό Romantisme et politique, 1815-1851 (Pa­ris: A. Colin, 1969), σ. 177.18. Luklcs, Ecrits de Moscou, σ. 150.19. Ernst Fischer, The Necessity o f Art: A Marxist Approach (London: Penguin, 1963), σσ. 52, 55.20. Raymond Williams, Culture and Society, 1780-1950 (London: Pen­guin, 1976), σσ. 53, 56, 153. Σέ μιά πρόσφατη συνέντευξη στό New Left Review, ό Williams χάνει μιά χριτιχή έπανεχτίμηση, άπό μαρξιστική σκο­πιά, τών περιορισμών χαί άδυναμιών αύτοΰ τοΰ βιβλίου (πρώτη ίχδοση 1958): Politics and Letters: Interviews with New Left Review (London: Verso, 1981), chap. II, I.21. Γιά μιά παραστατική παρουσίαση ή όποία δίδει μιά παρόμοια ίκταση στό ρομαντικό φαινόμενο, βλ. Paul Honigsheim, 'Romantik und neuro- mantische Bewegungen’, στό Handwortenbuch der Sozialwissenscha- fte n (Stuttgart, 1953).22. Γιά μιά τυπολογία χαί συζήτηση τών κοσμοαντιλήψεων πού μελέτησε ό Γχολντμάνν, βλ. S. Nair χαί Μ. Lowy, Lucien Goldmann ou la dialeclique de la totalite (Paris: Seghers, 1973)· χαί R. Sayre, «Lucien

91

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ" ΑΝΤΙΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΤ

Goldmann and the Sociology of Culture* <tt<S Praxis, I, 2, (1976).23. Claus TrSger, 'Dee Lumieres a 1830: H iritage et innovation dans le romantisme allemand’, στό Romantisme 28-29 (1980)· H.P. Lund, 'Le Romantisme et son histoire’, στό Romantisme 7 (1974), σ. 113.24. Βλ. P. Barb£ris, Aux sources du realisme: aristocrates et bourgeois (Paris 10/18, 1978).25. Ό Werner Krauss ίχει άναπτύξει τήν Ιδέα —ή όποία πηγαίνει ίνβ βή­μα μαχρύτερα άπ’ ί ,τ ι έμεΐς, γεγονός πού χατά τήν άποψή μας άποτελεΐ υπερβολή— δτι ό Ρομαντισμός ώς σύνολο μπορεΐ χαλύτερα νά είδωθιϊ ώς έπέχταση τοΰ Aufklarung: βλ. τήν ίργασία του 'Franzosische Aufklarung und deutsche Romantik’, στό Wissenschaftliche Zeitschrift der Karl Marx Universitat Leipzig, τεύχος 12 (1963)· γιά μιά συζήτηση τών βίαι­ων του, βλ. Literaturwissenschaft und Sozialmissenschaften 8, Zur Μο· dernitat der Romantik, Dieter Bausch, (Stuttgart: Metzler, 1977), σσ. 12ff.26. M. Milner, Le Romantisme I (1820-1843) (Paris: Arthaud, 1973), a. 242.27. Cf. H. Kals, Die soziale Frage in der Romantik (Cologne und Bonn: P. Hanstein, 1974), σσ. 7-15.28. Deutsches Worterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm (Leipzig, 1893), τόμ. 8, a. 1156* Chateaubriand, Genie du Christiani- sme, II, iii, 9· Musset, La Confession d ' un enfant du siecle, ch. 2.29. Lukacs, La Theorie du roman (Paris: Conthier, 1963), σ. 109.30. Βλ. R. Sayre, Solitude in Society: A Sociological Study in French Literature (Cambridge: Harvard University Press, 1978).31. European Romanticism: Self-Definition, ed. L. Furst (London: Me­thuen, 1980), a. 36.32. A. Hauser, Soziaigeschichte der Kunst und Literature (Munich: Beck, 1953), II, σ. 182.33. W. Benjamin, Gesammelte Schriften, III (Frankfurt: Suhruamp, 1978), σ. 560.34. Marx-Engels, Sur la litterature et Γ art, σ. 287.35. European Romanticism, σ. 9.36. Lukics, «La philosophie romantique de la vie», στό V Ame el les formes (Paris: Gallimard, 1974), σ. 84.37. European Romanticism, σ. 3· πρβλ. τήν σύλληψη τής ποιήσεως άπό τόν Γουώρντσγουωρθ, σσ. 11-12.38. W. Blake, Works.39. A. Hauser, The Social History o f Art (New York: Vintage, 1951), III, 208.40. Παρατίθεται άπό τόν Trager, op. cil, σ. 99. Τό έδάφιο αυτό μοιάζει <ν- τυπωσιαχά μέ ϊνα χωρίο τοΰ "Ενγχελς —σχετικά μέ τό Λονδίνο— στό The Condition of the Working Class in England in 1844 (Nrw York:

92

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

J.W. Lovell Co., 1887): »Οί ίχατοντάδες χιλιάδες άπό δλες τίς τάξεις χαί τίς κοινωνικές κατηγορίες πού συνωστίζονται, δέν είναι δλοι άνθρώπινα δν- τα μέ τίς Ιδιες ποιότητες χαί δυνάμεις, χαί μέ τήν ίδια φροντίδα νά είναι ευ­τυχισμένοι; ... Καί δμως συνωστίζονται σά νά μήν είχαν τίποτε χοινό άνά- μεσά τους, τίποτε νά χάνουν ό ϊνας μέ τόν 4λλον... Ή ζωώδης άδιαφορία, ή χωρίς συναισθήματα άπομόνωση καθ’ ίνός στά δικά του άτομιχά συμφέ­ροντα γίνονται τόσο περισσότερο άποχρουστιχά χαί προσβλητιχά, δσο πε­ρισσότερο αύτά τά άτομα συνωστίζονται μέσα σ’ ϊναν περιορισμένο χώρο» (σ. 17).41. Novalis, Werke {Hadecke Verlag, 1924), σσ. 313-14.42. Βλ. Μ. Lowy, Pour une sociologie des intellectuels revolutionnaires, Paris: P.U.F., 1976), σσ. 52-54.43. G. Bernanos, Les grands Cimetieres sous la lune (Paris: Plon, 1938), σ. 27.44. Bernanos, Journal d ' un cure de campagne (Paris: Plon, 1936), σσ.21, 212. Σχετιχά μέ τό θέμα, βλ. τό κεφάλαιο γιά τόν Bernanos στό R. Sayre, Solitude in Society.45. Στό Philosophical Lectures, παρατίθεται άπό τόν J. Droz, La Roman- tisme politique en Allemagne, σ. 19.46. Edmund Burke, Reflections on the Revolution in France London: Viniversity Tutorial Press), σσ. 56, 78-81, 90, 104, 109 χ.λπ. Τά άντι- σημιτιχά σχόλια είναι συχνά στόν Burke, δπως χαί σέ πολλούς άλλους Ρο- μαντιχούς άντιχαπιταλιστές συγγραφείς — σοσιαλιστές (π.χ. Προυντόν) καθώς χαί συντηρητικούς.47. Ibid, σ. 114.48. Παρατίθεται άπό τόν R. Kirk, The Conservative Mind (1954), σ. 55.49. Burke, Reflections on the Revolution in France, a. 99.50. W. McGovern, From Luther to Hitler, σσ. 111-112. Βλ. έπίσης C.W. Parkin, 'Burke and the Conservative Tradition’ στόν τόμο πού έπιμελή- θηχ» ό David Thomson, Political Ideas (London: Penguin, 1969), σ. 128: «Στήν έποχή τοΰ παγκόσμιου μαρξισμού», ή πολεμική τοΰ Burke ένάντια στήν έπαναστατιχή Ιδέα... δέν έχει χάσει τή σημασία της χαί τήν πειστιχό- τητά της». Σχετιχά μέ τήν «πίστη στή δημοκρατία» τοΰ Burke (McGo­vern), 4ς θυμηθούμε άπλώς δτι γ ι’ αυτόν τόν διακηρυγμένο έχθρό τής λαϊκής κυριαρχίας «μιά τέλεια δημοκρατία είναι τό πλέον άναίσχυντο πράγμα στόν χόσμο». (Reflections, σ. 97).51. Βλ. Jean-Michel Palmier, L ' Expressionnisme comme revolte (Paris: Payot, 1978) σχετιχά μέ τό θέμα τής Ναζιστιχής τέχνης χαί κουλτούρας.52. Παρατίθεται άπό τόν Palmier, δ .π ., σ. 373.53. G. Benn, Essays, Reden. Vortrtige (Wiesbaden: Limes Verlag, 1954), σ. 280.54. Weber, Gesammelte AufsUtxe zur Wissenschaftslehre (Tubingen: Mohr, 1922), σ. 159.

93

ΜΟΡΦΕΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

55. Ch. Kurt Lenk, 'Das tragische Bewusstsein in der Deutschen Sozio- logie’, στό Kolner Zeitschrift fu r Soziologie und Sozialpsychotogie (1964).56. F. Tonnies, Communaute et societe (Paris: P.U.F., 1944), σσ. 5, 236-37.57. Ό Tonies άπάντησε ai δρισμένους νεαρούς φοιτητές πού ευνοούσαν τήν έπανεγκαθβρυση τής κοινότητας λέγοντας 8τι δέν μπορεΐ κανείς νά πολεμί- σει τή διαδικασία τοΰ χρόνου. Cf. J. Leif, La Sociologie de Tonnies (Paris: P.V.F., 1946), σ. 71.58. Βλ. D.O. Evans, Le Socialisme romantique: Pierre Lerouz et ses contemporains (Paris: Marcel Riviere, 1948), σ. 174.59. 'Signification de Joseph Delorme en 1830’ στό P. Barbiris, Lectures de reel (Paris: Editions Sociales, 1973).60. Ibid. σ. 182.61. Στό Englische Fragmente, παρατίθεται άπό τόν W. Rose: 'Heine's Political and Social Attitude’, στό Heinrich Heine: Two Studies o f his Thought and Feeling (Oxford University Press, 1956), σ. 16.62. Στόν πρόλογο τής γαλλικής ίκδοσης τοΰ Lutezia, δ.π ., σ. 86.63. Ή μόνο έξαίρεση θά ήταν ό Τρίτος Κόσμος, Οπου ή καθυστερημένη κοινωνικο-οίκονομιχή άνάπτυξη ίπέτρεψε σ’ ίναν αυθεντικό Ίακωβινικό- δημοκρατιχό Ρομαντισμό νά έπιβιώνει μέχρι πρόσφατα, γιά παράδειγμα ή περίπτωση τοΰ ,Ιοβέ Marti, τοΰ Φιντίλ Κάστρο στήν πρώτη του περίοδο

64. Lukics, Werke, τομ. 7, σ. 182.65. Πρώτη περιορισμένη Εκδοση, 1888- έπανέκδοση άπό τό Journeyman Press, London, 1975.66. Shelley, Selected Poetry (Oxford University Press, 1968), σ. 292.67. Ό στίχος «Προφητικοί άντίλαλοι έξακόντιζαν άμυδρή μελωδία» είναι άπό τήν "Ωδή στήν ’Ελευθερία’ καί ο! υπόλοιποι άπό τό "Ελλάς’.68. Sismondi, Etudes sur Γ economie politique (Trenttel et Wurtz, 1837), τόμ. I, σ. 209.69. Sismondi, Nouveaux Principes de / ' economie politique (Paris: 2nd Edition, 1827), τόμ. I, σσ. 165-66.70. Moses Hess, Die heilige Ceschichte der Meuschheit, von einem JUnger Spinozas (Stuttgart: 1837), σ. 249· πρβλ. έπίσης σσ. 235-37, 257 κ.λπ.71. "Ο.π. πρβλ. έπίσης A. Cornu, Karl Marx et Friedrich Engels (Paris: P.U.F., 1955), τόμ. I, σσ. 237-38.72. M. Hess, Die europdische Triarchie (1841), στό Ausgewiihlte Schri- ften (Koln: Melzer Verlag, 1962), o. 91.73. M. Hess, O b er das Celdwesen’ (1845), στό Soziaiistische AufsStze, έπιμ. Theodor Zlocisti (Berlin: Welt-Verlag, 1921), σσ. 168, 185. Είναι ένδιαφέρον νά σημειώσουμε δτι i Hess παραθέτει στό δοκίμιό του ίνα έκτε- νές έδάφιο άπό τό Queen Mab, στό όποιο ό Σέλλεϋ έκφράζει τή φρίκη του

94

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

γιά τή σύγχρονη εΒωλολατρεία τοΰ χρήματος.74. Gustav Landauer, ΎοΙΙι und Land: Dreissig sozialistische Thesen’ (1907), στό Beginnen: Aufsdtze iiber Sozialismus (Koln: Marcon - Block - Verlag, 1924), σσ. 8-9.75. Landauer, Aufru f ztim Sozialismus (Berlin: Paul Cassirer, 1919), σσ. 47-48.76. Landauer, 'Der Bund’, στό Beginnen, σσ. 91-140.77. Landauer, Aufruf, σσ. 100-102.78. Βλ. Tagtrdume vom aufrechten Gang: Seeks Interviews mit Ernst Bloch, ίπιμ. Arno MUnster (Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1978), σσ. 27-28.79. Ernst Bloch, Geist der Utopie, 2η ϊκδοση: 1923 (Frankfurt: Suhr­kamp, 1973), σσ. 37-39.80. Bloch, Geist der Utopie, 1η ίχδοση: 1918 (Frankfurt am main: Suhrkamp, 1971), σ. 410.81. Βλ. M. Ujwy, 'Interview with Erst Bloch’, στό New German Critique, 9 (Φθιν. 1976), σ. 42.82. Bloch, Geist der Utopie (1923), σσ. 294-95.83. Bloch, Thomas Miinzer als Theologe der Revolution (Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1972), σσ. 156, 228, 230.84. Γιά τόν Μπλόχ «τό γεγονός δτι ήταν οί Ναζί χαί δχι ή ’Αριστερά πού Ιδωσαν πολιτιχή μορφή στήν ούτοπιχή ούσία τήν ένθηχιυμένη στόν Ρομαν­τικό άντιχαπιταλισμό τής γερμανικής άγροτιχής τάξης χαί τής Mittelstand, δέν μειώνει τίς αύθεντιχές κινητήριες δυνάμεις πού μπορούν νά άναχαλυ- φθοΰν σ’ αυτόν». Anson Ravinbach 'E rnst Bloch's Heritage o f Our Ti­mes and the Theory of Fascism’, στό New German Critique, 11 (Ά νο ι­ξη, 1977).85. Bloch, Das Prinzip Hoffnung (Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1973), τόμ. I l l , σ. 1621.86. Σχετιχά μέ τίς μυστιχιστιχές χαί άποχαλυπτιχές πλευρές τοϋ πρώιμου Ιργου του, βλ. Arno Miinster, Utopie, Messianismus und Apolcalypse in Friihwerk von Ernst Bloch (Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1982).87. L. Lowenthal, Erzdhlkunst und Gesellschaft (Luchterhand, 1971)· Hauser, Sozialgeschichte, τόμ. II, σ. 185.88. Droz, Le Romantisme allemand et I' Etat, a. 295* βλ. έπίσης Le Ro­mantisme politique en Allemagne, σσ. 28-29.89. Cerda Heinrich, Geschichtsphilosophische Position en der deu- tschen Frilhromantik (Berlin: Akademie - Verlag, 1976), a. 60- E. Fis­cher, The Necessity o f Art. a. 53.90. Barberis, 'Mai du siecle’, δ.τι., σσ. 165, 171.91. K. Mannheim, 'Dae konservative Denken’ (1927), στό Wissensso- ziologie (Luchterhand, 1964), σσ. 452-54.92. Σχετιχά μέ τό θέμα βλ. Lucien Goldmann, Pour une sociologie du roman.

95