Morfologi Bandar Kuala Terengganu

MORFOLOGIBandar Kuala Terengganu

Jabatan Perancangan Bandar Dan Desa

Semenanjung Malaysia

Kementerian Perumahan dan Kerajaan Tempatan

Disember 2009

Please purchase PDF Split-Merge on www.verypdf.com to remove this watermark.

i

PERKARA M/S

1.0 PENGENALAN

1.1 Latar Belakang Kuala Terengganu

1.2 Sejarah Pembentukan Nama Kuala Terengganu

1

2

7

2.0

ZAMAN PRAPENJAJAHAN (1100-1900)

2.1 Pendahuluan

2.2 Pembentukan Awal Kuala Terengganu

2.3 Pentadbiran Terengganu Zaman Prapenjajahan

2.3.1 Zaman Pentadbiran Awal

2.3.2 Sejarah Kesultanan Kerajaan Negeri

Terengganu

2.4 Kuala Terengganu Sebagai Pusat Perdagangan

2.5 Kedatangan Islam

2.6 Kedatangan Pedagang China-Kewujudan Kampung

Cina

2.7 Struktur Awal Pusat Bandar Kuala Terengganu

2.7.1 Aspek Sosio-politik dan Ekonomi

2.7.2 Aspek fizikal

2.7.3 Reka bentuk Pusat Bandar

2.8 Rumusan

9

9

9

13

13

15

18

19

21

25

26

29

30

31

3.0 ZAMAN SEBELUM MERDEKA (1901-1956)

3.1 Pendahuluan

3.2 Penaklukan Kuasa Luar

3.2.1 Campur Tangan Pihak British (1909-1957)

3.2.2 Zaman Penaklukan Jepun (1942-1945)

3.3 Pentadbiran dan Perancangan Bandar Kuala

Terengganu

3.3.1 Dewan Undangan Negeri

3.3.2 Pentadbiran Peringkat Daerah

3.4 Perkembangan Bandar Kuala Terengganu

3.4.1 Aktiviti Perdagangan

3.4.2 Institusi Pentadbiran

3.4.3 Profil Pusat Bandar

3.4.4 Kawasan Kediaman

3.4.5 Sistem Jalan raya

3.5 Perkembangan Sosial dan Ekonomi

3.5.1 Penduduk Kuala Terengganu

3.5.2 Asas Ekonomi

3.6 Rumusan

32

32

33

33

34

35

35

36

36

37

38

41

42

44

46

46

47

49

4.0

ZAMAN SELEPAS MERDEKA (1957-2009)

4.1 Pendahuluan

4.2 Pentadbiran dan Perancangan Bandar Kuala

Terengganu

4.2.1 Majlis Perbandaran Kuala Terengganu

4.2.2 Majlis Bandaraya Kuala Terengganu

4.2.3 Perancangan Bandar Kuala Terengganu

4.3 Perkembangan dan Aliran Pembangunan Bandar

50

50

50

50

55

56

57

I S I K A N D U N G A N


ii

4.3.1 Perkembangan Bandar Secara Berpusat

4.3.2 Pertumbuhan Bandar

4.4 Perkembangan Guna Tanah Kuala Terengganu

4.4.1 Serakan Kawasan Tepu Bina

4.4.2 Pengurangan Kawasan Hijau

4.4.3 Perubahan Guna Tanah Utama Kuala

Terengganu

4.5 Penyediaan Kemudahan dan Infrastruktur

4.5.1 Kemudahan Pengangkutan dan Lalulintas

4.5.2 Sistem Saliran dan Pengairan

4.6 Pusat Bandar dan Pusat Petempatan

4.6.1 Guna Tanah Pusat Bandar

4.6.2 Sistem Sirkulasi Pusat Bandar


4.6.4 Pusat Petempatan Lain

4.7 Pentadbiran Tanah Kuala Terengganu

4.7.1 Nilai dan Pemilikan Tanah

4.8 Struktur Sosial dan Ekonomi Kuala Terengganu

4.8.1 Corak Agihan Penduduk (Taburan Penduduk)

4.8.2 Struktur Umur Penduduk

4.8.3 Asas Ekonomi

60

62

66

66

71

74

97

97

102

104

104

113

117

120

121

125

126

127

130

132

5.0 KESIMPULAN

5.1 Arah Tuju dan Perkembangan Bandar Kuala

Terengganu

5.2 Perancangan Pembangunan Kuala Terengganu

5.3 Penutup

133

133

135

137


iii

Jadual 1.0

Jadual 1.1

Jadual 2.0

Jadual 3.1

Jadual 3.2

Jadual 4.1

Jadual 4.2

Jadual 4.3

Jadual 4.4

Jadual 4.5

Jadual 4.6

Jadual 4.7

Jadual 4.8

Jadual 4.9

Jadual 4.10

Jadual 4.11

Jadual 4.12

Jadual 4.13

Jadual 4.14

Jadual 4.15

Jadual 4.16

Jadual 4.17

Jadual 4.18

Jadual 4.19

Jadual 4.20

Jadual 4.21

Jadual 4.22

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

Daerah dalam Negeri Terengganu mengikut

Keluasan

Topografi Kuala Terengganu

Turutan Pentadbiran Kesultanan Negeri

Terengganu

Taburan dan Gaya Senibina Bangunan Rumah

Kedai Sebelum Perang di Kuala Terengganu

Jumlah Penduduk Terengganu Mengikut Kaum

Bilangan Kakitangan Penguasa Tempatan Kuala

Terengganu, 1979

Keluasan dan kepadatan penduduk Daerah

Kuala Terengganu mengikut mukim, 2007

Rancangan Pemajuan bagi Kuala Terengganu

Koridor Pembangunan, 2009

Perubahan Tepu Bina Bandar

Keluasan kawasan Tepu Bina Bandar Tahun 2009

Pecahan Guna Tanah Pembangunan Komited

Daerah Kuala Terengganu Tahun 2009

Perubahan Kawasan Hijau Daerah Kuala

Terengganu

Keluasan kawasan hijau Daerah Kuala

Terengganu, 2009

Perubahan Guna Tanah Daerah Kuala

Terengganu

Pecahan Guna Tanah Semasa Daerah Kuala

Terengganu Tahun 2009

Taburan Kategori Perumahan Di Daerah Kuala


Guna Tanah Pertanian dan Perhutanan di

Daerah Kuala Terengganu Tahun 2007

Hierarki Jalan

Hierarki Semasa Pusat Petempatan

Jadual Purata nilai tanah

Migrasi antara daerah dalam negeri mengikut

daerah pentadbiran negeri Terengganu, 1986-

1991 dan 1995-2000

Penduduk mengikut mukim

Penduduk mengikut mukim Tahun 2008

Struktur Umur Penduduk

Bilangan Penduduk Mengikut Etnik Tahun 1980-

2007 bagi Daerah Kuala Terengganu

Bilangan Penduduk Mengikut Jantina Tahun 1980-

2007 bagi Daerah Kuala Terengganu

3

7

18

41

47

51

55

57

59

66

70

71

71

72

75

76

83

87

98

121

125

127

128

129

130

131

131

S E N A R A I J A D U A L


iv

Rajah 1.0

Rajah 1.1

Rajah 1.2

Rajah 2.0

Rajah 2.1

Rajah 2.2

Rajah 2.3

Rajah 2.4

Rajah 2.5

Rajah 2.6

Rajah 2.7

Rajah 2.8

Rajah 2.9

Rajah 2.10

Rajah 2.11

Rajah 2.12

Rajah 2.9

Rajah 2.10

Rajah 3.1

Rajah 3.2

Rajah 3.3

Rajah 4.1

Rajah 4.2

Rajah 4.3

Rajah 4.4

Rajah 4.5

Rajah 4.6

Rajah 4.7

Rajah 4.8

Rajah 4.9

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

Fasa Kronologi Kajian Morfologi Kuala Terengganu

Mukim Dalam Daerah Kuala Terengganu

Profil Umum Topografi Kuala Terengganu

Peta lama yang dilukis oleh Wu Pei Chih

Peta menunjukkan nama negeri menurut Wang

Ta-Yuan dalam tahun 1943, antaranya Ting-Chia

Lu (Terengganu)

Siri Masa pentadbian Zaman Pra Penjajahan

Terengganu salah sebuah jajahan takluk Srivijaya

Tempat bersemayam Sultan Zainal Abidin I

sebelum berpindah ke Kuala Terengganu

Bunga emas yang diberi sebagai tanda

persahabatan disalah ertikan sebagai pemberian

ufti kepada kerajaan Siam

Peta tempat terjumpanya batu bersurat

Laluan Sutera Maritim

Laluan Pelayaran Sutera Maritim yang digunakan

oleh Pedagang Cina

Petempatan Awal Orang Hokkien di Kuala

Terengganu

Arah Penghijrahan Penduduk Cina Ke Kuala

Terengganu

Lakaran Kubu Kompleks Istana Sultan Mansur II

yang dibina di atas tapak Istana Maziah pada

kurun ke-18

Pemandangan kubu Kompleks Istana Maziah

daripada Bukit Puteri menunjukkan persekitaran

kawasan istana, Masjid Abidin dan kawasan

Kampung

Interaksi di antara kawasan istana dan

komponen/gunatanah lain

Pembangunan rumah kedai di Bandar Kuala

Terengganu Sebelum Merdeka

Perkembangan Bandar Kuala Terengganu

Rangkaian jalan raya di Kuala Terengganu

Kawasan Majlis Perbandaran Kuala Terengganu,

1979

Perubahan Sempadan kawasan Majlis

Perbandaran Kuala Terengganu

Corak Perkembangan Bandar Mengikut Jalan

Utama

Corak Perkembangan bandar Kuala Terengganu

secara berpusat

Corak Perkembangan Tepubina di Sepanjang

Jalanraya Utama dari Tahun 1955-2009

Zon Perancangan Am Majlis Perbandaran Kuala

Terengganu 1979

Taburan Kawasan Tepubina Daerah Kuala

Terengganu dari Tahun 1955-2009

Taburan Kawasan Hijau Daerah Kuala Terengganu

dari Tahun 1955-2009

Guna Tanah Daerah Kuala Terengganu Tahun

1

4

6

10

11

13

14

16

17

20

21

22

23

24

27

30

31

37

43

45

52

54

58

60

63

65

69

73

S E N A R A I R A J A H


v

Rajah 4.10

Rajah 4.11

Rajah 4.12

Rajah 4.13

Rajah 4.14

Rajah 4.15

Rajah 4.16

Rajah 4.17

Rajah 4.18

Rajah 4.19

Rajah 4.20

Rajah 4.21

Rajah 4.22

Rajah 4.23

Rajah 4.24

Rajah 4.25

Rajah 4.26

Rajah 4.27

Rajah 4.28

Rajah 4.29

Rajah 4.30

Rajah 4.31

Rajah 4.32

Rajah 4.33

Rajah 4.34

Rajah 4.35

Rajah 4.36

Rajah 5.1

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

1955


1973


1980


1997


2009

Perubahan Guna Tanah Kediaman di Kuala

Terengganu (1955, 1973, 1980, 1997 dan 2003)

Pertumbuhan Bilangan Rumah di Kuala


Guna Tanah Kediaman di Daerah Kuala

Terengganu dari tahun 1955-2009

Perubahan Guna Tanah Pertanian di Kuala

Terengganu (1955, 1973, 1980, 1997 dan 2003)

Guna Tanah Pertanian di Daerah Kuala


Perubahan Guna Tanah Perdagangan di Kuala

Terengganu (1955, 1973, 1980, 1997 dan 2003)

Perubahan Guna Tanah Perniagaan di Daerah

Kuala Terengganu dari Tahun 1955-2009

Perubahan Guna Tanah Industri di Kuala

Terengganu (1955, 1973, 1980, 1997 dan 2009)

Guna Tanah Perindustrian di Daerah Kuala


Jaringan Jalanraya Daerah Kuala Terengganu

Tahun 2009

Perkembangan jaringan jalan di Kuala

Terengganu dari tahun 1973 sehingga tahun 2009

Sistem Saliran, Parit dan Tali Air Tahun 2009

Zon Tumpuan dalam Pusat Bandar Kuala

Terengganu Pada Tahun 2009

Perkembangan Guna Tanah Pusat Bandar Kuala

Terengganu (1955 & 1997)


Terengganu (1980 & 1973)


Terengganu (2003)

Gunatanah Pusat Bandar Kuala Terengganu

Tahun 2009

Komponen Utama Pusat Bandar Kuala

Terengganu 2009

Sirkulasi Jalan Pusat Bandar Kuala Terengganu

Pada Tahun 2009

Perkhidmatan Kemudahan Pengangkutan Awam

di daerah Kuala Terengganu Tahun 2009

Hierarki Pusat Petempatan Daerah Kuala






Arah Tuju Pembangunan Daerah Kuala

Terengganu

77

78

79

80

81

82

83

84

85

89

90

92

93

96

99

100

103

106

107

108

109

110

111

115

116

122

123

124

134


vi

Foto 1.0

Foto 1.1

Foto 2.0

Foto 2.1

Foto 2.2

Foto 2.3

Foto 2.4

Foto 2.5

Foto 3.1

Foto 3.2

Foto 3.3

Foto 3.4

Foto 3.5

Foto 3.6

Foto 3.7

Foto 3.8

Foto 3.9

Foto 3.1o

Foto 3.11

Foto 4.1

Foto 4.2

Foto 4.3

Foto 4.5

Foto 4.6

Foto 4.7

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

Kedudukan Kuala Terengganu di Muara Sungai

Terengganu

Sungai Terengganu Mati yang kini sudah

ditenggelami oleh Tasik Kenyir

Pemandangan Kampung Tanjung Teluk Kuala

Terengganu di tahun 20an

Pelabuhan Terengganu terkenal dengan aktiviti

perdagangan

Penemuan batu bersurat menunjukkan bukti

penyebaran agama Islam di Terengganu

Kampong Tanjung - Muara sungai Terengganu

diawal tahun 20an

Istana Hijau yang dibina menggantikan Kompleks

Sultan Mansur II

Istana Maziah dibina pada tahun 1885 bagi

menggantikan Istana Hijau yang telah terbakar

D.Y.M.M. Sultan Sulaiman Badrul Alam Shah

bersama pembesar tentera Jepun pada tahun

1942

Kawasan Perdagangan Jalan Paya Bunga

Sultan Sulaiman merasmikan mahkamah

Terengganu di tahun 30an

Pejabat Pos telah dibina sekitar tahun 1920-an

Pejabat Jam Besar mula digunakan pada 1925

yang menempatkan pelbagai pejabat kerajaan

Pejabat Setiausaha Kerajaan di Cerung Lanjut

yang juga merupakan Dewan Undangan Negeri

Terengganu

Perkampungan atas air (Kampung Cina) dan

perkampungan tradisional antara jenis kediaman

yang terdapat di Kuala Terengganu

Jalan denai menggunakan papan merentasi

kawasan paya sekitar awal 1910an dan jalan

tanah sebelum merdeka

Penduduk tempatan membawa hasil pertanian

dan getah untuk dijual di Kuala Terengganu

(Ogos, 1963)

Penduduk Terengganu menyertai penanaman

pokok getah seluas 2,780 ekar di bawah Skim

Pembangunan Tanah Persekutuan di Belara, Kuala

Terengganu (Mei 1964)

Penduduk Terengganu menjalankan aktiviti

menenun

Bandaraya Kuala Terengganu

Pembangunan di Bandar Kuala Terengganu

Zon 1 - Pusat bandar Kuala Terengganu sebagai

pusat perniagaan, perkhidmatan dan institusi

Keadaan Pembangunan di Zon 1 pada masa kini

Pembangunan rumah kedai di Pusat Bandar Kuala

Terengganu kini (2009)

Pembangunan yang pesat menjadi faktor kepada

pertambahan kawasan tepu bina

5

8

12

19

20

26

28

29

35

38

39

39

40

40

42

44

48

48

49

56

59

61

62

64

67

S E N A R A I F O T O


vii

Foto 4.8

Foto 4.9

Foto 4.10

Foto 4.11

Foto 4.12

Foto 4.13

Foto 4.14

Foto 4.15

Foto 4.16

Foto 4.17

Foto 4.19

Foto 4.20

Foto 4.21

Foto 4.22

Foto 4.23

Foto 4.24

Foto 4.25

Foto 5.1

Foto 5.2

Foto 5.3

Foto 5.4

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

Pembangunan kawasan perumahan di Kuala

Terengganu

Pembangunan gunatanah untuk aktiviti

pelancongan dan perdagangan yang

menyumbang kepada peningkatan kawasan

tepubina

Gunatanah pertanian mendominasi gunatanah di

Kuala Terengganu

Gunatanah institusi

Kaedah pertanian secara tradisional sebelum

tahun 1980an

Tanaman kelapa sawit dan getah antara aktiviti

pertanian utama di Kuala Terengganu

Pembinaan bangunan komersial baru

mengantikan bangunan kedai yang telah usang

Perusahaan industri kecil sederhana oleh

penduduk Kuala Terengganu

Kilang benang bulu di Gong Badak, Kuala

Terengganu

Lapangan Terbang Sultan Mahmud

Pembinaan jambatan konkrit menggantikan

perkhidmatan feri di Sungai Terengganu

Kejadian banjir di Jalan Pasar Payang pada tahun

70an

Bangunan Pentadbiran Negeri Terengganu

(Wisma Negeri)

Bangunan Wisma Darul Iman

Bangunan Istana Maziah

Senibina bangunan yang bercirikan Awal Kolonial

yang masih kekal sehingga kini

Kuala Terengganu dulu dan kini

Taman Tamadun Islam

Bazaar Warisan

Penganjuran Piala Monsun di Kuala Terengganu

Penginapan berkelas tinggi di Pulau Duyong

68

70

74

76

85

86

90

94

95

98

101

102

112

113

117

118

119

135

135

136

137


Morfologi Bandar Kuala Terengganu

PENGENALAN

Morfologi bandar merupakan kajian sistematik mengenai bentuk, pelan,

struktur dan fungsi fabrik bandar serta asal usul dan cara bagaimana fabrik ini

berubah mengikut masa (Clark, 1985; Small & Witherick, 1986; Goodall, 1987).

Konsep dan penggunaan morfologi bandar sebenarnya telah mengalami

evolusinya sendiri, dari huraian secara deskriptif (Katiman, 1988) kepada

analisis yang menekankan reka bentuk bandar yang dikritik kerana

mengabaikan konteks ekonomi, politik dan budaya (Madanipour, 1996).

Kebelakangan ini, kajian morfologi dianggap berguna sekiranya dapat

menyumbang kepada pemahaman mengenai kaedah kontemporari alam

binaan terhasil, diguna dan dihargai (Healey, 1988). Walau bagaimanapun,

kajian morfologi memerlukan data yang komprehensif bagi menterjemah

perkembangan bandar yang bukan sahaja menekankan keadaan fizikal

tetapi juga harus dilihat dalam konteks ekonomi, politik dan budaya.

Bagi negara di Asia Tenggara, perbandaran masih lagi boleh dianggap

sebagai sesuatu yang baru (Katiman, 1988) berbanding Asia Timur atau

Eropah. Para pengkaji seperti McGee (1967 dan 1971), dan Breese (1969)

telah membahagikan proses perbandaran di Asia Tenggara kepada tahap

tertentu, iaitu perbandaran kaum pribumi, perbandaran pada zaman

penjajahan, perbandaran selepas perang dan perbandaran selepas 1970an.

Bagi kajian ini, maklumat yang didapati sangat berkait dengan dasar/polisi

dan pelan-pelan pembangunan yang telah dihasilkan khususnya setelah

Kuala Terengganu menerima pakai Akta Perancangan Bandar dan Desa

1976.

Maklumat mengenai perkembangan bandar sebelum itu secara relatifnya

tidak banyak diperolehi justeru analisis banyak menggunakan interpolasi data

yang ada. Bagi kajian ini, morfologi bandar dijelaskan melalui 3 fasa bermula

dari sebelum abad ke 19 iaitu Zaman Prapenjajahan (1100 hingga 1900),

Zaman Pra-Merdeka (1901 sehingga 1970) dan Zaman Selepas Merdeka (1971

sehingga kini) seperti Rajah 1.0.

1.0 PENGENALAN

Fasa 1

Zaman

Prapenjajahan

Fasa 2

Zaman Pra- Merdeka

Fasa 3

Zaman Selepas Merdeka

(1100 hingga 1900) (1901 hingga 1970)

(1971 hingga kini)

Rajah 1.0 : Fasa Kronologi Morfologi Kuala Terengganu

1



PENGENALAN

Bagaimanapun setiap fasa tidak memberi penekanan aspek-aspek

perbandaran yang sama, sebagai contoh, perubahan guna tanah lebih fokus

dalam tahun selepas merdeka sementara perkembangan pusat bandar turut

mengambilkira tahun sebelumnya. Selain batasan maklumat, pembahagian

fasa dikenal pasti kerana sumbangan signifikan dari segi perkembangan

bandar yang berlaku dalam tempoh masa fasa tersebut.

1.1 Latar Belakang Kuala Terengganu

Terengganu Darul Iman ialah sebuah negeri yang luasnya lebih kurang 12,956

km persegi, terletak di antara negeri Kelantan di sebelah utara dan barat laut

dengan negeri Pahang di sebelah selatan dan barat daya. Manakala di

sebelah timur pula adalah Laut China Selatan.

Bandar Kuala Terengganu terletak di bahagian timur laut Semenanjung

Malaysia. Ianya merupakan pusat pertumbuhan utama yang kedua di Pantai

Timur selepas Bandaraya Kota Bharu. Kuala Terengganu terletak 230 km dari

Kota Bharu, 220 km dari Kuantan, 450 km dari Kuala Lumpur, 500 km dari Pulau

Pinang, 1,350 km dari Bangkok, 900 km dari Phnom Penh, 2,000 km dari Hanoi,

900 km dari Kuching, 1,200 km dari Bandar Seri Begawan dan 1,350 km dari

Kota Kinabalu.

Kuala Terengganu mudah di akses menerusi jalan darat dan udara hanya dari

Kuala Lumpur dan Pulau Pinang, menerusi jalan darat dari Bangkok dan Kota

Bharu (utara), Kuantan (selatan) dan Ipoh (barat).

Pada masa ini (2009) Kuala Terengganu boleh dihubungkan melalui Laluan

Persekutuan 3 dari Marang dan Laluan Persekutuan 14 dari Kuala Berang.

Lebuhraya Pantai Timur Fasa 2 yang menghubungkan Kuantan dan Kuala

Terengganu yang sedang di dalam peringkat pembinaan dijangka siap pada

tahun 2011. Oleh itu aksessibiliti ke Bandar Kuala Terengganu akan menjadi

lebih baik.

Tiada rangkaian rel keretapi yang menghubungkan Kuala Terengganu atau

mana-mana kawasan Negeri Terengganu dengan kawasan-kawasan lain.

Tiada penerbangan terus dari Kuala Terengganu ke Malaysia Timur pada

masa ini dan ke destinasi luar negara kecuali penerbangan antarabangsa ke

Mekah pada musim haji. Usaha ke arah mewujudkan penerbangan terus dari

Kuala Terengganu ke destinasi-destinasi lain perlu diteruskan disebabkan jarak

perjalanan yang agak jauh antara bandaraya ini dengan lapangan terbang

antarabangsa lain yang terdekat seperti Pulau Pinang, Kuala Lumpur dan

Bangkok.

2 PENGENALAN

2



PENGENALAN

Sejarah menunjukkan Terengganu telah dikenali semenjak beratus-ratus tahun

dahulu lagi. Di dalam buku-buku sejarah China seperti ‘Ling-wai-Tai-ta’

karangan Cao-Cu-Fei tahun 1178, menyebut ‘Teng-ya-nu’ dan buku ‘Cu-fan-

Cih’ karangan Cao-Ju-Kua tahun 1226 menyebut ‘Teng-ya-nung’

(Muhammad Salleh (1992 : 9). Kedua-dua nama tersebut merujuk kepada

nama Terengganu yang dikatakan jajahan takluk kepada kerajaan Srivijaya

(San-fo-Cih). Pada kurun ke-2, Ptolemy seorang ahli kaji bintang dan ilmu alam

Greek telah mencatatkan dua buah pelabuhan di Pantai Timur Semenanjung

Tanah Melayu. Pelabuhan itu ialah Primula di Kuala Sungai Terengganu dan

Kole di Kemaman. Persoalan kewujudan negeri Terengganu dijelaskan lagi

oleh tulisan yang terdapat pada Batu Bersurat yang dijumpai di Kuala Berang

pada tahun 1902 oleh Syed Hussein Ghulam Al-Bukhari, yang mencatatkan

nama ‘Terenkanu’.

Kuala Terengganu merupakan ibu negeri dan pusat pentadbiran bagi Negeri

Terengganu. Ianya terletak di antar

terdapat 9 daerah di Negeri Terengganu iaitu Kemaman, Kemasik, Paka,

Dungun, Marang, Hulu Terengganu, Besut, Setiu dan Kuala Terengganu. Walau

bagaimanapun, pada tahun 1985, hanya terdapat tujuh daerah sahaja

dalam Negeri Terengganu di mana Kuala Terengganu merupakan salah

sebuah daerah dengan keluasan seluas 60,654.3 hektar (Jadual 1.0).

Sumber : Laporan Rancangan Pembangunan Daerah Kuala Terengganu (JPBD & KPKT, 1995)

Daerah Kuala Terengganu bersempadan dengan Daerah Setiu di sebelah

utara, Hulu Terengganu di sebelah barat, Laut Cina Selatan di sebelah timur

dan Marang di sebelah selatan . Terdapat 23 buah mukim dalam Daerah

Kuala Terengganu termasuk Pulau Redang dan pulau-pulau yang lain di

mana keseluruhan mukim ini terletak di bawah pentadbiran Majlis

Perbandaran Kuala Terengganu (Rajah 1.1).

Bil. Daerah Keluasan (Hektar)

1. Kuala Terengganu 60,528.1

2. Kemaman 253,559.9

3. Hulu Terengganu 387,463.6

4. Dungun 273,503.1

5. Besut 123,367.8

6. Marang 66,654.3

7. Setiu 130,436.3

Jumlah 1,295,639.3

Jadual 1.0 :

Daerah Dalam Negeri

Terengganu Mengikut

Keluasan

3



PENGENALAN

Rajah 1.1 :

Mukim Dalam Daerah Kuala Terengganu

4


PENGENALAN


Bandar Kuala Terengganu terdiri daripada dataran pantai rendah Sungai

Terengganu yang mengalir masuk ke Laut Cina Selatan. Profil topografi

menunjukkan ciri-ciri yang jelas di mana timbunan pasir pantai atau

permatang pasir pantai. Ia menganjur selari dengan tepian laut. Terdapat

juga beberapa buah teluk kecil dan dataran pantai di dalam kawasan

tersebut. Profil umum topografi Kuala Terengganu adalah seperti yang

ditunjukkan di dalam Rajah 1.2.

Topografi kawasan kajian adalah landai di bahagian timur manakala

terdapat kawasan beralun di barat menghala ke utara. Secara keseluruhan,

daerah Kuala Terengganu mempunyai 73.51 peratus tanah di bawah 20

meter dari aras laut manakala kawasan ketinggian 20-60 meter berjumlah

9,251.3 hektar dan ini merupakan 15.28 peratus dari keluasan daerah.

Kawasan ketinggian lebih dari 200 - 600 meter hanya 799.95 hektar dan

merupakan hanya 1.32 peratus dari keluasan daerah. Kawasan ketinggian

lebih dari 600 meter tidak terdapat di daerah ini (Jadual 1.1).

Sumber : Jabatan Penerangan Malaysia, 2007.

Foto 1.0 :

Kedudukan Kuala

Terengganu di muara

Sungai Terengganu

5



Keratan Rentas A-A : Keratan Rentas Profil Umum Kawasan Utara Kuala Terengganu

Keratan Rentas B-B Profil Umum Kawasan Bandar

Rajah 1.3 : Profil Umum Topografi Kuala Terengganu


Getah Jalan dan petempatan di atas timbunan mendapan

Sungai Terengganu

Kawasan tepu bina Bandar di atas tambak pasir dan

timbunan mendapan Sungai Terengganu yang telah mendap

Padi

Jalan Jalan

Jalan Jalan

Padi

Laut

Laut

Hutan Berbukit

Kawasan getah/dusun

Lekukan pasir

pendalaman (padi)

Jalanraya dan petempatan di

atas tambak pedalaman

Jalanraya dan petempatan di

atas tambak pasir

Sungai (Mengabang Telipot)

Lekukan pasir (paya)

6



Kontor Keluasan (hektar) Peratus (%)

<20m 44,497.03 73.51

20m–60m 9,251.30 15.28

60m-200m 5,979.82 9.89

200m-300m 729.97 1.20

300m-600m 69.98 0.12

Jumlah 60,528.10 100.00


1.2 Sejarah Pembentukan Nama Kuala Terengganu

Dari segi sejarah, terdapat pelbagai cerita yang dikaitkan dengan

kewujudan nama Terengganu. Nama Terengganu ini dikatakan berasal

daripada beberapa perkataan iaitu ‘taring anu’, ‘terang ganunya’ dan

‘terengan nu’. Perkataan ‘taring anu’ timbul apabila sekumpulan pemburu

dari Pahang terjumpa sebatang taring ketika berburu di Sungai Terengganu

Mati. Apabila ditanya `taring apakah itu?’ lalu mereka menjawab ‘taring

anu’ kerana tidak mengingati namanya. Beberapa hari kemudian, mereka

berjaya memperolehi rusa dan kayu gaharu dalam perburuan tersebut.

Apabila ditanya, mereka memberitahu bahawa hasil buruan dan kayu

gaharu itu diperolehi di tempat mereka menjumpai ‘taring anu’. Akhirnya

‘taring anu’ telah bertukar menjadi Terengganu manakala Kuala

Terengganu pula diberi nama kerana ianya terletak di muara atau di Kuala

Sungai Terengganu (Muhammad Salleh (1992 : 46).

Selain itu, nama Terengganu ialah berasal daripada perkataan ‘terang

ganunya’. Ia dikaitkan dengan peristiwa beberapa orang pelayar Kelantan

yang tiba di kuala yang kini dikenali Kuala Terengganu. Sewaktu mereka

sampai, hari sangat redup serta hujan renyai-renyai dan kebetulan

terbentuknya pelangi pada masa itu. Mereka mengatakan terang ganu di

sini dan apabila pulang ke Kelantan, mereka bercerita bahawa di negeri

jiran sungguh ‘terang ganunya’.

Terdapat juga kisah menyatakan nama Terengganu berasal daripada

perkataan ‘terengan nu’ yang merujuk kepada nama Sungai Terengan.

Dipercayai sudah ada penduduk di kawasan tersebut. Muara Sungai

Terengan berpecah dua di mana sebelah kanan mudik ke Sungai Kerbat

dan kiri ke Sungai Terengan. Jika ada di antara mereka yang bertanya

hendak ke mana? Mereka akan menjawab ‘terengan ni’ atau ‘terengan

nu’. Oleh itu lama-kelamaan terbentuklah perkataan Terengganu.

Jadual 1.1 :

Topografi Kuala

Terengganu

7



Terdapat juga kisah menyatakan nama Terengganu berasal daripada

perkataan ‘terengan nu’ yang merujuk kepada nama Sungai Terengan.

Dipercayai sudah ada penduduk di kawasan tersebut. Muara Sungai

Terengan berpecah dua di mana sebelah kanan mudik ke Sungai Kerbat

dan kiri ke Sungai Terengan. Jika ada di antara mereka yang bertanya

hendak ke mana? Mereka akan menjawab ‘terengan ni’ atau ‘terengan

nu’. Oleh itu lama-kelamaan terbentuklah perkataan Terengganu.

Foto 1.1 : Sungai Terengganu Mati yang kini telah ditenggelami oleh Tasik Kenyir.

8



ZAMAN PRA PENJAJAHAN

2.1 Pendahuluan

Sebagai permulaan kepada usaha untuk mengetahui perkembangan

bandar Kuala Terengganu, adalah penting untuk mengetahui sejarah awal

pembentukan serta peranan Kuala Terengganu pada masa silam. Bab ini

menekankan kepada perkembangan yang berlaku di Kuala Terengganu

pada Zaman Pra-penjajahan (sebelum abad ke 19) iaitu sebelum penjajah

Inggeris menguasai Negeri Terengganu. Kedatangan para pedagang

terutamanya dari China, Tanah Arab dan Gujerat juga membantu

pertumbuhan dan perkembangan bandar melalui aktiviti perdagangan,

keagamaan, kebudayaan dan sebagainya.

Pada Zaman Pra-Penjajahan kebanyakan negeri di Semenanjung Malaysia

mempunyai sedikit bandar yang bersaiz kecil. Walau bagaimanapun, bandar

ini mempunyai bilangan penduduk yang tinggi walaupun penduduk negeri

secara relatifnya adalah sedikit. Faktor yang menyumbang kepada keadaan

ini adalah aktiviti perdagangan, pola sosial yang memerlukan pedagang

bergantung kepada penduduk sekitar bagi tujuan keselamatan dan

keperluan untuk penduduk tinggal berdekatan antara satu sama lain bagi

mengelak ancaman daripada hidupan liar di hutan belantara (Raja Bahrin,

1998).

Seperti kebanyakan bandar utama di Semenanjung Malaysia, Pusat Bandar

Kuala Terengganu lebih menonjol berbanding pusat bandar yang lain. Pada

masa yang sama, perkembangan Daerah Kuala Terengganu secara

mendatar dan berselerak menyebabkan wujudnya beberapa pusat

petempatan yang asalnya memberi perkhidmatan tahap tempatan tetapi

sebahagian daripadanya menjadi lebih penting dari semasa ke semasa.

Bahagian ini akan melihat perkembangan Pusat Bandar Kuala Terengganu

yang menjadi penggerak utama kepada Daerah Kuala Terengganu.

2.2 Pembentukan Awal Kuala Terengganu

Terletak di sebelah Pantai Timur Semenanjung Malaysia, Bandar Kuala

Terengganu suatu ketika dahulu merupakan tempat persinggahan para

pedagang dari Asia Tenggara yang mempunyai perhubungan

perdagangan dengan negara China. Sejarah menunjukkan Terengganu

telah wujud dan dikenali sejak beratus tahun dahulu. Terdapat pelbagai kisah

mengenai kemunculan Terengganu diriwayatkan oleh pedagang yang

membuat catatan perjalanan mereka.

2.0 ZAMAN PRA PENJAJAHAN (1100-1900)

9




Menurut satu catatan yang dimasukkan dalam buku Sejarah Terengganu

(Muhamad Salleh, 1992) yang dipetik daripada buku pengembaraan Cina

iaitu Tao Chin Leo karangan pengembara Cina bernama Wang Ta-Yuan

pada tahun 1349M iaitu;

Keadaan ini menunjukkan bahawa Terengganu terletak berhampiran

sebatang sungai yang berfungsi sebagai laluan penghubung di antara

Terengganu dan kawasan sekitarnya. Keadaan muka bumi Terengganu

digambarkan berada di kawasan yang tinggi dan penduduknya

menjalankan aktiviti pertanian sebagai sumber makanan mereka.

Terdapat catatan sejarah yang menyatakan bahawa terdapat

pedagang Cina pada masa dulu yang memberi nama Terengganu

dengan Ting Chia Hsia Lu iaitu Teng Ka Ha Lo dalam bahasa Hokkien

(Muhammad Salleh, 1992). Wu Pei Chih telah melukis peta pada tahun

1511 dan 1601 berpandukan kepada kenyataan pelayaran Cheng Ho.

Peta tersebut menunjukkan Pulau Tinggol (di hadapan Dungun) dan

beberapa buah pulau di Terengganu dan Kelantan (Rajah 2.0).

“negeri itu (Ting-cia-lu) ialah sebuah pulau berbentuk tiga segi, tercerai daripada

daerah-daerah jirannya oleh sebatang sungai dan sungai itu penting bagi

perjalanan di air. Pulau itu (Ting-cia-lu) keadaannya tinggi dan sunyi. Tanah di situ

tidaklah begitu subur, tetapi walaupun begitu orang yang sehabis-habis miskin pun

cukup juga makanan mereka”

Rajah 2.0 :

Peta lama yang dilukis

oleh Wu Pei Chih

Sumber : Muhammad Salleh, 1992

10




Rajah 2.1 : Peta menunjukkan nama negeri menurut Wang Ta-Yuan dalam tahun 1943, antaranya Ting-Chia Lu (Terengganu)


11




Selain daripada lakaran ini, tidak banyak bahan berupa peta yang boleh

diperolehi bagi menggambarkan Kuala Terengganu di peringkat awal

pembentukannya. Walau bagaimanapun terdapat beberapa tulisan oleh

beberapa pengembara yang menceritakan mengenai Kuala Terengganu

di peringkat awal penubuhannya.

Kapten Alexander Hamilton (1719-1720), seorang pedagang terkenal

merupakan salah seorang pelawat Inggeris yang terawal datang ke Kuala

Terengganu. Beliau berada di Kuala Terengganu sebelum pemerintahan

beraja diasaskan. Barangkali Hamilton singgah di Kuala Terengganu pada

akhir tahun 1719, sama ada dalam perjalanan menuju atau dari Siam dan

beliau telah merakamkan bahawa:

Foto 2.0 :

Pemandangan Kampung

Tanjung Teluk Kuala

Terengganu pada tahun

20an

Sumber : www.surau.ladang.net (2007)

“Trangano stands pleasantly near the sea, on the side of a river that has a shallow

bar, and many rocks scattered to and again within the river, but room enough in

many places to more small ships very securely,to keep them safe from the

dangers of the winds or floods. There may be about one thousand houses in it, not

built in regular streets, but scattered in ten or twenty in a place distant a little Way

from another's Villa of the same magnitude. The town is above half-peopled with

Chinese, who have a good trade for three of four jonks yearly, besides some that

trade to Siam, Cambodia, Tunqueen and Sambas.”

12


http://www.surau.ladang.net/



2.3 Pentadbiran Terengganu Zaman Pra penjajahan

Pentadbiran sewaktu zaman prapenjajahan terdiri daripada dua bahagian

iaitu zaman pentadbiran awal oleh kerajaan-kerajan besar pada masa itu

seperti Palembang dan Majapahit serta pentadbiran oleh Kesultanan

Terengganu yang mula wujud sekitar tahun 1700-an.

2.3.1 Zaman Pentadbiran Awal

Berdasarkan bukti arkeologi seperti kapak batu dan tembikar yang dijumpai

di Gunung Biwah, Hulu Terengganu terdapat manusia tinggal di situ sejak

4,000 tahun sebelum masihi (Muhamad Salleh, 1992). Walau bagaimanapun,

penduduk pada zaman batu ini adalah penduduk yang berpindah-randah

dan tiada sistem pentadbiran khusus oleh kerajaan tertentu.

Sejarah awal pentadbiran di Terengganu adalah tidak jelas. Sebagaimana

yang telah dinyatakan sebelum ini, Cao-Cu-Fei telah mengarang sebuah

buku bertajuk Ling-wai-Ta-ta pada tahun 1178 yang menyebut Terengganu

sebagai jajahan takluk kepada kerajaan Srivijaya (Rajah 2.4). Kerajaan

Srivijaya berpusat di daerah yang sekarang dikenali sebagai Palembang di

Sumatera. Pengaruhnya amat besar di atas Indonesia, Semenanjung

Malaysia dan Filipina.

Terdapat catatan mengenai Terengganu oleh saudagar Cina, Chao Ju Kua

pada tahun 1225 yang menyebut Terengganu sebagai jajahan Palembang.

Kota Palembang adalah ibu kota provinsi Sumatera Selatan. Kota

Palembang pernah menjadi pusat kerajaan Srivijaya sebelum dihancurkan

oleh Kerajaan Chola dari India dan musnah sejak tahun 1025. Pada tahun

1088, Kerajaan Melayu Jambi, menakluk Srivijaya. Situasi jadi berbalik di

mana daerah taklukannya adalah Kerajaan Srivijaya. Sejak itu Kerajaan

Srivijaya telah musnah, dan sebutan Srivijaya tidak digunakan lagi sebaliknya

menggunakan nama Palembang.

S.M 1000 1100 1200 1300 1400 1500 1600 1700 1800

1178 - Srivijaya 1225 - Palembang 1365 - Majapahit 1708 - Bermulanya Sistem

Kesultanan Terengganu

Rajah 2.2 : Siri masa pentadbiran Zaman Pra Penjajahan

13




Kemudian, Palembang telah menjadi jajahan kerajaan Majapahit sejak

tahun 1293. Oleh itu, tanah jajahannya telah jatuh ke dalam tangan

kerajaan Majapahit termasuk Terengganu. Dalam Negarakartagama,

tulisan Prapanca dari Jawa pada tahun 1365, menyatakan Terengganu,

Paka dan Dungun terletak di bawah taklukan Majapahit. Pada masa itu,

Majapahit mencapai zaman kegemilangannya di bawah pemerintahan

Hayam Wuruk, yang memerintah dari tahun 1350 hingga 1389.

Menurut catatan yang terdapat pada Batu Bersurat (1303), perkataan

Raja Mandalika ada ditulis pada batu tersebut. Dalam bahasa Sanskrit,

Raja Mandalika bermaksud raja yang memerintah di mana, ‘Mandalika’

berkait dengan sesuatu pemerintahan. Ia diambil daripada perkataan

‘mandalam’ iaitu sama ada mereka adalah raja tempatan yang merdeka

atau ketua-ketua daerah dalam Negeri Terengganu. Seterusnya dalam

sejarah Terengganu, terdapat pemerintah bernama Megat Panji Alam

dan juga Tun Telanai. Ini disokong oleh pengarang buku His. Tr yang

Rajah 2.3 : Terengganu salah sebuah jajahan takluk Srivijaya

Sumber : Arkib Negeri Terengganu,

2007

14




menyatakan bahawa raja Terengganu terdiri daripada keturunan Telanai

yang berkait dengan sejarah di zaman purbakala.

Terengganu kemudiannya disebut sebagai negeri di bawah pemerintahan

kerajaan Johor. Pada ketika itu, dua orang pembesar Johor iaitu Laksamana

dan Paduka Megat Seri Rama telah dihantar untuk memerintah

Terengganu. Seterusnya Bendahara Hasan pula dihantar mentadbir

Terengganu. Berikutnya Terengganu telah ditadbir oleh Tun Zain Indera dan

kemudiannya digantikan oleh anak-anak Tun Zain Indera iaitu Tun Yuan, Tun

Sulaiman dan Tun Ismail. Tun Sulaiman dilantik sebagai Sultan di Pantai

Layang (Balik-Balik), Tun Yuan sebagai Bendahara dan Tun Ismail sebagai

Menteri Tersat. Walau bagaimanapun, sejarah kesultanan Kerajaan

Terengganu diasaskan oleh Sultan Zainal Abidin 1.

2.3.2 Sejarah Kesultanan Kerajaan Negeri Terengganu

Sejarah Negeri Terengganu mencatatkan kesultanan negeri ini diasaskan

oleh Tun Zainal Abidin. Baginda ialah putera kepada Tun Habib Abdul Majid

atau dikenali juga dengan panggilan Bendahara Padang Saujana yang

berasal dari Johor. Mengikut buku Tuhfat al-Nafis karangan Raja Ali Haji, Tun

Zainal Abidin ditabalkan sebagai Sultan Terengganu oleh Daeng Menampuk

atau Raja Tua di atas perintah Sultan Sulaiman Badrul Alam Shah. Sumber

yang lain pula menyatakan Tun Zainal Abidin ditabalkan di atas takhta

Kerajaan Terengganu oleh Phra Nang Chau Yang, Raja Patani.

Mengikut Hikayat Johor serta Pahang, Tun Zainal Abidin datang ke Patani

setelah Paduka Raja Laksamana Wan Abdul Rahman dibunuh di Terengganu

sekitar tahun 1688. Ketika berada di Patani, Tun Zainal Abidin dijadikan anak

angkat oleh Raja Patani, Phra Nang Chau Yang. Tun Zainal Abidin menjadi

Sultan Terengganu pada tahun 1708 dengan gelaran Sultan Zainal Abidin I.

Ini adalah berdasarkan kepada duit kupang emas Terengganu yang

mencatatkan nama Sultan Zainal Abidin I pada masa tersebut. Sultan Zainal

Abidin I bersemayam di Tanjung Baru, Kuala Berang, tidak lama kemudian

dipindahkan ke Kota Batang Mahang, Langgar dan ke Pulau Manis.

Kemudian berpindah lagi ke Chabang Tiga, Kuala Terengganu dan akhirnya

di kawasan berhampiran Bukit Keledang yang kini dikenali sebagai Kota

Lama.

15




Pentadbiran kesultanan Terengganu dibantu oleh para menteri, mufti, kadi,

panglima dan pengawal keamanan yang dikenali sebagai Budak Raja.

Pentadbiran jajahan pula diserahkan kepada Raja Anak Sungai yang

mempunyai tugas untuk memungut hasil atau cukai. Dalam pentadbiran

berkaitan hukum pula, sultan akan merujuk kepada mufti atau kadi

sebelum menjatuhkan hukuman.

Kegemilangan pemerintahan kerajaan Negeri Terengganu boleh dilihat

melalui hubungan dua hala dengan kerajaan Siam pada tahun 1781. Ini

adalah kerana sultan pada masa itu iaitu Sultan Mansur Shah I memberi

hadiah bunga emas dan bunga perak kepada kerajaan Siam dan dibalas

Tanjung Baru

Kampung Langgar

Pulau Manis

Cabang Tiga Bukit Puteri

Bukit

Keledang

Laut Cina Selatan

Naga Mengulung Palo

Rajah 2.4 :

Tempat bersemayam Sultan Zainal Abidin I sebelum berpindah ke Kuala Terengganu

Sumber : Nor Fazamimah, 2007

16




17

dengan pelbagai hadiah oleh Raja Siam. Walau bagaimanapun, kerajaan

Siam menuntut Terengganu sebagai negeri di bawah naungannya. Bunga

emas dan bunga perak yang dihantar oleh Terengganu setiap tiga tahun

sekali dijadikan bukti kuasa Siam ke atas Terengganu. Walhal bunga emas

yang dihantar adalah sebagai tanda persahabatan dan balasan hadiah

yang diberikan oleh angkatan Siam kepada Sultan Mansur Shah I, kerana

membantu angkatan Siam menyerang dan mengalahkan Legor pada tahun

1766.

Pada tahun 1826, satu perjanjian iaitu Perjanjian Burney telah ditanda

tangani antara Siam dan pihak British. Ia mengakui tuntutan Siam ke atas

empat negeri Melayu utara iaitu Kedah, Kelantan, Perlis dan Terengganu.

Perjanjian ini selanjutnya menjamin pemilikan Pulau Pinang bagi British dan

memberikan hak kepada British untuk berdagang di Kelantan dan

Terengganu tanpa gangguan Siam. Keempat-empat negeri Melayu tidak

diwakili dalam rundingan perjanjian ini.

Oleh kerana itu, Sultan Zainal Abidin III (1881-1918) menjelaskan kepada

Gabenor Sir Frederick Weld yang datang melawat Terengganu pada tahun

1886 dan 1887, bahawa bunga emas yang dihantar ke Siam hanya sebagai

tanda persahabatan dan bukannya sebagai ufti. Oleh kerana dakwaan

Inggeris yang mempunyai hak ke atas Terengganu, kerajaan Siam telah

menyerahkan Terengganu kepada Great Britain melalui Perjanjian Bangkok

1909. Namun begitu kerajaan Terengganu di bawah Sultan Zainal Abidin III

menolak perjanjian ini. Dengan itu perjanjian di antara Terengganu dengan

Great Britain ditandatangani pada tahun 1910. Di antara syarat perjanjian ini,

Terengganu menerima wakil British di negerinya.

Walaupun berlaku campur tangan daripada kuasa asing di Terengganu,

namun kedaulatan sistem kesultanan di Terengganu masih diteruskan

sehingga kini. Sultan Terengganu ke-15 iaitu Duli Yang Teramat Mulia Yang Di

Pertuan Muda Tengku Mahmud telah menduduki takhta kerajaan

Terengganu dengan gelaran Sultan Mahmud Al-Muktafi Billah Shah pada

1979. Sultan Mahmud mangkat pada tahun 1999 di Singapura. Dengan itu,

takhta kerajaan Terengganu digantikan oleh putera baginda, Yang

DiPertuan Muda Tengku Mizan sehingga sekarang. Turutan pentadbiran

kesultanan Negeri Terengganu ditunjukkan dalam Jadual 2.0.


Rajah 2.5 :

Bunga emas yang diberi

sebagai tanda

persahabatan disalah

ertikan sebagai pemberian

ufti kepada kerajaan Siam.




18

2.4 Kuala Terengganu Sebagai Pusat Perdagangan

Sepertimana dijelaskan sebelum ini, pada abad ke-18 dan ke-19, Kuala

Terengganu telah pun menjadi pusat perdagangan antarabangsa. Kapal

pedagang Inggeris, China, Siam, Kemboja dan Sambas telah singgah di

Kuala Terengganu membawa barangan dan bertukar barang dagangan

di Kuala Terengganu. Aktiviti menangkap ikan merupakan satu pekerjaan

penting di Terengganu. Ikan yang dikeringkan akan ditukar dengan debu

emas dan lada hitam kepada pedagang asing selain beras, tembakau,

kapas dan sebagainya.

Hugh Clifford pada tahun 1895 melaporkan kemahiran penduduk

Terengganu untuk menghasilkan barang utama seperti sutera, kain, senjata

seperti pisau, badik, pedang, keris, barangan logam dan ukiran kayu.

Penduduk Melayu di Terengganu pakar dalam membina bot. Masyarakat

Terengganu telah menjalankan perdagangan antarabangsa

menggunakan perahu besar membawa barangan seperti tembaga, kain

dan rotan dari Terengganu menuju negeri Indo-China dan Indonesia.

Bandar Terengganu merupakan sebuah pelabuhan yang makmur di

bawah pemerintahan Srivijaya, malah Munshi Abdullah (1838) juga pernah

menyebut mengenai pengembaraannya di Kedai Payang (nama lama

bagi Kampung Cina) yang merupakan salah satu daripada penempatan

terawal di Bandar Kuala Terengganu. Manakala Plotemy, seorang ahli kaji

SULTAN TERENGGANU

(Tahun Pemerintahan)

1) Sultan Zainal Abidin 1 (1708 - 1733) - 25 Tahun

2) Sultan Mansur (1733 - 1794) - 61 Tahun

3) Sultan Zainal Abidin II (1794 - 1808) - 14 Tahun

4) Sultan Ahmad I (1808 - 1830) - 22 Tahun

5) Sultan Abdul Rahman (1830) - 6 Bulan

6) Sultan Daud (1830 - 1831) - 1 Tahun

7) Sultan Mansur Shah II (1831 - 1837) - 6 Tahun

8) Sultan Muhammad I (1837 - 1839) - 2 Tahun

9) Baginda Omar (1839 - 1876) - 37 Tahun

10) Sultan Ahmad II (1876 - 1881) - 5 Tahun

11) Sultan Zainal Abidin III (1881 - 1918) - 37 Tahun

12) Sultan Mohammad II (1918 - 1920) - 2 Tahun

13) Sultan Sulaiman (1920 - 1942) - 22 Tahun

14) Sultan Ismail Nasiruddin (1945 - 1979) - 34 Tahun

15) Sultan Mahmud (1979 - 1999) - 19 Tahun

16) Sultan Mizan Zainal Abidin (1999 – hingga sekarang)

Sumber : Pejabat Setiausaha

Kerajaan Terengganu, 1999

Jadual 2.0 :

Turutan Pentadbiran

Kesultanan Negeri

Terengganu




19

bintang dan ilmu alam Greek mencatatkan Primula iaitu Kuala Terengganu

sebagai salah sebuah pelabuhan yang menjadi pusat perdagangan yang

terkenal.

2.5 Kedatangan Islam

Menurut Muhammad Salleh (1992), penduduk Terengganu telah terlebih

dahulu memeluk agama Islam berbanding Melaka selama lebih dari sekurun

iaitu dari tahun 702 Hijrah (1303M). Pada ketika itu, pemerintah iaitu Seri

Paduka Tuan atau Raja Mandalika yang telah memerintahkan semua raja

untuk mengisytiharkan Islam menjadi agama rasmi di Terengganu. Walau

bagaimanapun, tidak dapat dipastikan dari mana ajaran Islam

dikembangkan dan siapa yang bertanggungjawab menyebarkan agama

tersebut.

Namun begitu, penemuan batu bersurat telah membuktikan ajaran Islam

telah bertapak di tanah Melayu lebih awal berbanding negeri lain. Batu

bersurat ini telah dijumpa oleh seorang ahli perniagaan Arab bernama

Saiyed Husin bin Ghulam A-Bukhari pada tahun 1902 di Bukit Tawang, Kuala

Berang. Menurut cerita, batu bersurat ini dijumpai oleh seorang imam di

kawasan tersebut pada tahun 1887. Walau bagaimanapun, ia telah

dijadikan alas untuk membasuh kaki bagi mereka yang hendak memasuki

surau tersebut.

Foto 2.1 :

Pelabuhan Terengganu

terkenal dengan aktiviti

perdagangan

Sumber: JPBD Negeri Terengganu, 2007.




20

Batu bersurat bertarikh 1303M (702H) membuktikan bahawa pada

abad ke-14M, Terengganu berada di bawah pemerintahan Islam

dan agama rasminya adalah agama Islam. Ini membuktikan

pemakaian dan penguatkuasaan undang-undang Islam bagi negeri

Terengganu yang diisytiharkan oleh Raja Mandalika. Penemuan ini

juga menunjukkan bahawa masyarakat Terengganu telah

bertamadun sehingga dapat menghasilkan satu bentuk tulisan jawi

yang terawal di Tanah Melayu (Pejabat Setiusaha Kerajaan

Terengganu, 1999).

Batu bersurat ini mempunyai empat permukaan bertulis di mana isi

kandungan tulisan pada batu bersurat tersebut adalah berkaitan

dengan undang-undang Islam. Selain itu, terdapat tulisan berkaitan

kesalahan hukuman zina yang dijalankan bagi zaman pemerintahan

waktu itu menurut hukum Islam dan juga hukum-hukum berkaitan

agama Islam yang lain seperti hutang piutang. Walau

bagaimanapun, batu bersurat ini tidak dapat ditafsir sepenuhnya

kerana bahagian atas batu bersurat tersebut telah hilang.

Sumber : Pejabat Setiausaha Kerajaan

Terengganu, 1999.

Rajah 2.6:

Peta tempat terjumpanya batu

bersurat


Foto 2.2 :

Penemuan batu bersurat

menunjukkan bukti penyebaran

agama Islam di Terengganu




21

2.6 Kedatangan Pedagang China - Kewujudan Kampung Cina

Semenanjung Tanah Melayu terletak di kawasan pelayaran yang dikenali

sebagai Laluan Sutera Maritim di antara Negara Cina dan Timur Tengah

(Rajah 2.7). Laluan ini menjadi laluan utama kapal saudagar Cina, Arab,

Parsi, dan India. Oleh yang demikian, Terengganu merupakan sebuah negeri

yang terkenal di kalangan para pedagang terutamanya pedagang China

yang menggunakan Laluan Sutera untuk ke negara di Timur Tengah. Seorang

penulis China, Bangu telah menulis buku bertajuk Han Shu yang telah

memperkatakan tempat yang spesifik di Terengganu seperti Kua-Du-Kun

(Kuala Dungun) (Rajah 2.8). Buku ini ditulis semasa zaman pemerintahan Han

iaitu seawal tahun 206SM lagi.

Pada tahun 1413M - 1415M, satu pelayaran rombongan raksasa yang

dipimpin oleh Laksamana Cheng Ho telah melalui Terengganu (Ding-Jia-Lu).

Mengikut catatan buku ‘Ying Ya Sheng Lan’ yang ditulis oleh Ma Huan dan

„Xing Cha Sheng Lan‟ oleh Fei Xin dinyatakan bahawa rombongan utusan

dari China untuk kali ke 4 ini disertai oleh seramai 27,800 orang dengan

menaiki 200 buah kapal. Misi pelayaran Laksamana Cheng Ho adalah untuk

mengukuhkan perhubungan persahabatan antara Negara Cina dengan

negara-negara di Asia Tenggara, Lautan India, Benua Arab/Parsi dan Afrika

Timur serta memajukan perdagangan antarabangsa.

Sekitar tahun 1500M, anak kapal Laksamana Cheng Ho yang berasal dari

kawasan selatan Negeri Hokkien, Cina telah berhijrah ke muara Sungai

Terengganu, Sungai Telemong dan Sungai Nerus untuk menerokai bidang

Sumber : C.P.Filsqerold –“The Southern Expansion of the Chinese People–Southern Fields & Southern

Ocean”, 1974

Rajah 2.7:

Laluan Sutera Maritim




22

pertanian. Petempatan awal Orang Hokkien bermula dengan membuka

kawasan tanaman dan berkampung di Bukit Datu (Da-Tu), Losong (Lok-

Song), Cepoh (Kawasan Tanaman Tebu), Pulau Babi/Pulau Bahagia, Kg.

Cina Hak, Kuala Telemong, Kg. Palem, Bt. Tadok, Tirok dan Sungai Nerus

(Rajah 2.9).

Rajah 2.8:

Laluan Pelayaran Sutera

Maritim yang digunakan

oleh Pedagang Cina




23

Selepas kegiatan pelayaran Laksamana Cheng Ho atau nama gelarannya

Sanpokong, Orang Tionghua telah berhijrah ke Asia Tenggara. Mereka telah

mewujudkan aktiviti ekonomi seperti perusahaan perindustrian dan

pertanian. Masyarakat Cina di Negeri Terengganu melakukan aktiviti

penanaman lada dan tebu secara komersil terutamanya di Kg. Cepoh

(dekat Pulau Bahagia). Hasil tanaman lada dieksport manakala tebu diproses

menjadi gula. Masyarakat Cina juga mengusahakan kilang bata di Tepoh

dan memberi maklumat berkenaan pembinaan kapal dan rumah dengan

menggunakan rasuk. Dari aspek aktiviti perdagangan pula, masyarakat Cina

telah memperkenalkan aktiviti mengeksport hasil tempatan dan cara

menggunakan wang syiling.

Mengikut catatan Sejarah Cina Malaysia yang ditulis oleh Choo Zi Cun pada

tahun 1683M, Panglima Cheng Seng Gong yang mempertahankan kuasa

Dinasti Ming telah ditewaskan oleh askar Kerajaan Dinasti Qing. Pada ketika

itu Dinasti Qing dikuasai oleh Maharaja Sheng Tzou-Kang See telah mentadbir

selama 61 tahun semenjak 1644M sehingga 1664M. Pengikut Cheng ketika itu

seramai 3,000 orang telah meninggalkan Pulau Taiwan dan lari ke Laut Cina

Selatan menggunakan 9 buah kapal perang.

Rajah 2.9:

Petempatan Awal Orang

Hokkien di Kuala

Terengganu

Sumber : C.P.Filsqerold –“The Southern Expansion of the Chinese People–Southern Fields &

Southern Ocean”, 1974




24

Catatan Sejarah Cina Malaysia juga menyebut bahawa tiga buah kapal

perang ini telah sampai ke Melaka. Berdasarkan catatan berkenaan,

terdapat kemungkinan kapal Cina sampai ke Kuala Terengganu. Sumber ini

boleh dilihat dengan adanya pembinaan perahu besar di Terengganu

yang serupa dengan kapal perang/kargo Dinasti Ming. Pada ketika itu,

kegiatan pembinaan perahu telah bermula di Pulau Duyung dan Bukit

Datu. Pada tahun 1684M, Kerajaan Qing telah membatalkan sekatan untuk

menghadkan rakyat ke luar negara. Oleh itu bilangan orang Cina yang

bertempat di Semenanjung Tanah Melayu semakin bertambah. Kehadiran

pendatang Cina ke Terengganu telah membentuk petempatan di

kawasan bandar di mana terdapat satu jalan yang dikenali sebagai

Kampung Cina (Chinatown). Ia merupakan perkampungan pedagang

Cina yang berdagang antara China dan Semenanjung Tanah Melayu

yang bermula semenjak awal abad ke 15. Ini terbukti dari wujudnya

keturunan keluarga Cina yang tinggal di Kampung Cina tersebut dan

bangunannya yang telah berusia ratusan tahun.

Rajah 2..10 :

Arah Penghijrahan

Penduduk Cina Ke Kuala

Terengganu

Sumber : C.P.Filsqerold –“The Southern Expansion of the Chinese People–Southern Fields &

Southern Ocean”, 1974




25

Menurut Kapten Alexander Hamilton, terdapat kira-kira 1,000 buah rumah di

Kuala Terengganu pada masa itu dan separuh daripada penduduknya

adalah Orang Cina. Mereka berniaga tiga atau empat kapal (jong)

komodoti setahun dengan Siam, Cambodia, Tunqueen dan Sambas. Orang

Cina menanam buah limau, lemon, mempelam, rambutan, laici, durian,

jagung dan tebu. Pengekspotan lada sulah juga merupakan aktiviti

perniagaan orang Cina pada masa itu. Keadaan ini menjadikan Kuala

Terengganu sebagai salah sebuah pelabuhan dan pusat perdagangan yang

maju pada ketika itu.

2.7 Struktur Awal Pusat Bandar Kuala Terengganu

Bandar Kuala Terengganu merupakan salah sebuah petempatan di

Semenanjung Malaysia yang tidak mengalami pengaruh luar berbanding

bandar-bandar seperti Ipoh dan Melaka dari segi pembentukan dan

penyusunan elemen bandar. Keadaan ini telah menyumbang kepada ciri-ciri

bandar Melayu amnya dan pusat bandar secara khususnya. Mengikut Ezrin

Arbi (1986), imej fizikal bandar dalam kurun sebelum datangnya penjajah

adalah serupa perkampungan biasa tetapi mempunyai beberapa

bangunan besar seperti istana raja, masjid dan beberapa rumah pembesar

negeri. Sundra Rajoo(1999) turut menyatakan bahawa bandar Melayu awal

lazimnya berkisar di kawasan istana dan masjid yang berperanan menjadi

pusat aktiviti keagamaan dan budaya.

Penduduk Melayu tempatan lazimnya tinggal dekat dengan istana

sementara pedagang asing mendiami kawasan perdagangan berhampiran

pantai, lazimnya hampir dengan muara sungai. Secara tradisinya tidak ada

sempadan fizikal bagi kampung Melayu namun jarak dari mana azan dapat

didengar dianggap sebagai penentu jarak antara kampung. Ini selaras

dengan evolusi pusat bandar Kuala Terengganu yang dahulunya merupakan

sebuah perkampungan kecil yang terletak di pesisiran pantai Sungai

Terengganu. Ia juga selaras dengan gambaran yang ditulis pada tahun 1764

oleh Kapten Joseph Jackson dan Kapten Labe pada tahun 1769.

Dalam menjelaskan perkembangan awal pusat bandar Kuala Terengganu,

evolusi sosio-politik dan fizikal merupakan faktor penyumbang pembentukan

bandar selain faktor reka bentuk (Nor Fazamimah, 2007) sebagai aspek yang

mempengaruhi ciri awal pusat bandar.

Trangano appears to be

very healthy and pleasant,

large and very populous,

abounding in good

Provisions of all Sorts, and a

fine River with Sixteen Foot

Water over the Barr, and

within Water enough for

ships of any Burthen. The

Chinese have a large

Settlement and carry on a

considerable Trade here.

These the King said he

would put under any

Restrictions We pleased or

sent them all away if

desired.

- Kapten Joseph Jackson, 1764

The town is badly built with

rough wooden huts, some

with tiled roofs, others with

roof and house covered with

coconut leaves, they are

raised on piles 8 or 9 feet

high, there are bamboo

ladders to climb up. The

King's palace is the same

thing, there isjust one small

brick house which serves as

a powder store in the same

enclosure, the whole

enclosed by a kind of

palisade of heavy planks 20

feet high which have almost

all fallen over because of

lack of attention. There are

three bazaars, one for the

Malays, another for the

Siamese and the largest for

the Chinese: their street is a

pleasant one, their houses

better built than the others

and in the front they have

their shops where you can

find Chinese and European

goods.

- Kapten Labe, 1769





26

2.7.1 Aspek Sosio-politik dan Ekonomi

Pusat bandar Terengganu merupakan tempat bersemayam raja

Terengganu yang pertama iaitu Sultan Zainal Abidin I setelah berpindah

dari beberapa tempat sekitar Kuala Terengganu dan akhirnya menetap di

Istana Kota Lama, Bukit Keledang pada 1726 sehingga baginda mangkat

pada tahun 1733. Pada waktu pemerintahan Sultan Terengganu yang

ketiga iaitu Sultan Zainal Abidin II telah wujud beberapa kampung di sekitar

Kuala Terengganu antaranya ialah Kampung Masjid di mana telah dibina

sebuah masjid di kampung itu iaitu Masjid Kayu. Mengikut Buyong Adil

(1982) pembukaan bandar dan pusat pentadbiran di kawasan Bukit Puteri

pada zaman pemerintahan Sultan Mansur II (1831-1837).

Pusat pentadbiran Sultan Mansur II telah dibina di lokasi kubu kompleks

Istana Maziah, bersebelahan Bukit Puteri yang ada sekarang (Rajah

2.11). Sewaktu pemerintahan Sultan Omar (1839-1876), Kuala Terengganu

dibangunkan sebagai pusat pemerintahan dan perdagangan. Banyak

bangunan baru dibina manakala bangunan-bangunan lama

diubahsuai/diganti. Istana Hijau telah dibina bagi menggantikan kubu

Kompleks Istana Sultan Mansur II di atas tapak berdekatan dengan Bukit

Puteri di samping beberapa jalan asas, istana dan kubu untuk tujuan

pentadbiran dan pertahanan.

Foto 2.3:

Kampong Tanjung - Muara

sungai Terengganu awal tahun

20an






27

Peranan istana diperluaskan bukan sahaja sebagai tempat bersemayam dan

beristirehat malahan menjadi pusat pemerintahan dan pentadbiran. Masjid

Kayu yang dibina sewaktu zaman pemerintahan Sultan Zainal Abidin II juga

telah diubahsuai dengan menggantikan binaan kayu kepada konkrit dan

masjid ini dikenali dengan nama Masjid Abidin. Justeru, istana bukan sahaja

menggambarkan kepercayaan sultan dan mencerminkan cara hidup, di

masa yang sama menggunakan bahan semula jadi sesuai dengan

persekitaran mereka (Syed Iskandar 1998). Pemerintahan sultan juga telah

membina bangunan-bangunan Pejabat Kadi, sekolah dan polis di sekitar

istana menunjukkan bahawa pembentukan struktur bandar yang tertumpu

ke kompleks istana.

Apabila istana dibina di Bukit Puteri, kegiatan perdagangan turut bertumpu

di sekitar kawasan ini iaitu di Kedai Hilir pada waktu pagi dan Kedai Payang

dan Kampung Cina pada waktu petang dan malam (Buyong Adil 1982).

Kuala Terengganu terus terkenal sebagai kawasan pelabuhan utama yang

menjadi tempat persinggahan para pedagang dari serata dunia

terutamanya daripada Cina, Arab dan Eropah. Kedudukan Kuala

Terengganu yang strategik di muara sungai dan keadaannya yang luas

memberikan kemudahan untuk kapal berlayar dan berlabuh. Petempatan

awal semakin bertambah di sekitar kawasan pusat bandar Kuala Terengganu

dengan wujudnya kampung Melayu berhampiran muara sungai.

Rajah 2.11 :

Lakaran Kubu Kompleks

Istana Sultan Mansur II

yang dibina di atas tapak

Istana Maziah pada

kurun ke-18

The King's palace is the town

fortress. It is the only house

with any appearance. It is

longer than it is wide,

surrounded by its out buildings

and an enclosure made of

wooden planks 11/2 to 2

inches thick and about 15 feet

high. This palace is situated on

the southern bank of the river

a short distance from the

other houses. Entrance to it is

forbidden when the King is

away. There is all around and

4 or 5 feet from this enclosure

a fairly thick hedge that

constitutes the total

fortifications of this citadel.

When you enter the river you

find on the right bank a

wooden square building with 3

embrasures on each side for

small cannons, a little further

up you find a similar fort: those

are all the defences of this

town. The King has a few guns

in the courtyard of his palace

but none is mounted.

- Gambaran istana oleh

Leftenan Pottier De

l’Horme.





28

Pelabuhan/Jeti Syahbandar terletak berhadapan istana. Terdapat pondok

mata-mata ataupun kastam yang ditubuhkan bagi mengawal urusan di

pelabuhan tersebut. Pada masa itu, segala urusan pelabuhan dan

perdagangan yang melibatkan perjalanan masuk dan keluar kapal-kapal

yang berdagang adalah terletak di bawah kuasa pentadbiran sultan. Oleh

itu, lokasi pusat pemerintahan iaitu istana adalah perlu berdekatan dengan

pelabuhan untuk kemudahan sultan memantau segala urusan pelabuhan

sambil dibantu oleh Syahbandar iaitu pegawai pelabuhan yang dilantik. Ini

digambarkan oleh G.W.Earl (1833) seorang yang mempunyai banyak

kebolehan dan membuat beberapa pelayaran perdagangan ke Pantai

Timur Semenanjung.

Pada tahun 1881, berlaku kebakaran besar di Kuala Terengganu yang

memusnahkan sebahagian besar kawasan bandar. Kejadian ini dipanggil

Api Pecah Gadang. Pembangunan semula kawasan bandar Kuala

Terengganu dibuat sewaktu zaman Pemerintahan Sultan Zainal Abidin III

(1881-1918) di mana penstrukturan semula kawasan bandar dijalankan

bermula sekitar tahun 1882. Istana Maziah dibina pada tahun 1885 di atas

tapak Istana Hijau bagi menggantikan istana tersebut yang terbakar

sewaktu kejadian itu. Kawasan perdagangan seperti Kedai Payang dan

rumah kedai dibina semula di bandar Kuala Terengganu. Kawasan

petempatan sekitar bandar seperti Kampung Tiong, Kampung Banggol,

Kampung Tanjung dan Kampung Majid juga dibentuk di sekitar kawasan

bandar Kuala Terengganu.

Foto 2.4:

Istana Hijau yang dibina

menggantikan Kompleks

Sultan Mansur II


The town consists of a large

group of huts, composed of

wood and thatch, heaped

together without any order or

regularity. The part inhabited by

the few Chinese who were not

driven away by the tyranny of

the former Sultan, can boast of

some appearance of regularity,

the houses and shops forming a

small street, but the Malay

habitations are all detached

from each other. The dwellings

of the Sultan, and of two or

three of the principal pangerans

or nobles, are built of more

substantial materials that the

rest, indeed the former may be

called a fort, for it is surrounded

with a paggar, or bamboo

fence, and is defended by

several long brass lelahs

[cannon].

- G.W.Earl (1833)





29

Aspek ekonomi turut memberi pengaruh kepada struktur awal pusat bandar.

Secara tradisinya, sebilangan besar penduduk tempatan menjadi nelayan

dan kegiatan berkaitan dimonopoli oleh kaum Melayu sehingga 1925. Hasil

berkaitan ikan turut diniagakan kepada pedagang asing dan sebilangan

penduduk tempatan yang turut menjadi pedagang. Di samping itu, musim

angin monsun yang yang tidak membenarkan nelayan ke laut menjadikan

penduduk tempatan mahir dalam pertukangan, ukiran dan tenunan. Malah

petempatan seperti Sungai Duyong, Cabang Tiga dan Losong dikenali

dengan kemahiran sehingga kini.

2.7.2 Aspek fizikal

Faktor fizikal merupakan aspek penting dalam pembentukan Kuala

Terengganu khususnya pusat bandar. Selain lokasi, terdapat tiga elemen

fizikal semulajadi di Kuala Terengganu yang menyumbang kepada

perkembangan pusat bandarnya iaitu Bukit Puteri, muara Sungai Terengganu

dan Laut Cina Selatan. Bukit Puteri yang terletak berdekatan kawasan istana

bukan sahaja menjadi mercu tanda Bandar Kuala Terengganu malah

memainkan peranan penting sebagai penunjuk arah kepada para nelayan,

kelasi kapal serta para pedagang untuk memasuki pelabuhan Kuala

Terengganu.

Pada tahun 1899, menara kawalan rumah api telah dibina di atas puncak

Bukit Puteri yang memandu para pedagang untuk berlabuh di pelabuhan

Terengganu terutamanya pada waktu malam. Selain itu, Bukit Puteri juga

berperanan sebagai benteng pertahanan bagi istana sewaktu berlaku

peperangan di antara Sultan Mansur II dengan Sultan Omar menyebabkan

Sultan Mansur membina kompleks Istana Sultan Mansur (kini Istana Maziah) di

Foto 2.5 :

Istana Maziah dibina pada

tahun 1885 untuk

menggantikan Istana Hijau

yang telah terbakar.






30

belakang Bukit Puteri. Bukit Puteri juga menjadi kubu pertahanan di

samping membantu para pemerintah mengesan musuh dengan lebih

mudah untuk melakukan persediaan dan melancarkan serangan dengan

lebih cepat. Di atas puncak Bukit Puteri terdapat beberapa peralatan

pertahanan seperti meriam, loceng besar dan sebagainya (Rajah 2.12).

Kedudukan Kuala Terengganu di muara Sungai Terengganu yang

bercantum dengan Laut Cina Selatan turut mempermudahkan pergerakan

barangan terutamanya barangan dari petempatan Hulu Terengganu

seperti Kuala Berang yang menjadi pusat pemerintahan Sultan Zainal

Abidin I. Menjelang kurun ke 19, Kuala Terengganu menjadi pusat

persinggahan kapal asing dalam laluan ke Indo-Cina dan Siam kerana

muaranya yang dalam dan lebar.

Kuala Terengganu mengalami kesan angin monsun barat selatan dari

Disember hingga Februari setiap tahun. Justeru bangunan istana, pasar

dan pelabuhan pada awal pembentukannya tidak dibina menghadap ke

arah laut tetapi lebih ke barat Sungai Terengganu. Kedudukan Seberang

Takir di sebelah timur Muara Sungai Terengganu berperanan juga

melindungi kawasan ini daripada angin monsun dan secara tidak langsung

melindungi kapal pada musim tersebut.

2.7.3 Reka bentuk Pusat Bandar

Faktor sosio-politik serta ekonomi di samping aspek fizikal telah

menyumbang kepada reka bentuk awal pusat bandar Kuala Terengganu.

Menurut Nor Fazamimah (2007), pembangunan yang disusun di pusat

bandar Kuala Terengganu pada masa itu ialah petempatan berpusat di

mana istana berperanan sebagai komponen utama yang menjadi pusat

pentadbiran dan pemerintahan pada masa itu. Komponen lain seperti

Rajah 2.12 :

Pemandangan kubu

Kompleks Istana Maziah

daripada Bukit Puteri

menunjukkan persekitaran

kawasan istana Masjid

Abidin dan kawasan

kampung.

Sumber : Jabatan Muzium dan Antikuiti, (2007)




31

masjid (Masjid Abidin), pasar (Kedai Payang), jeti dan pelabuhan serta

kawasan-kawasan kampung merupakan elemen sokongan yang

membentuk bandar Kuala Terengganu. Terdapat interaksi di antara istana

dan komponen pembangunan ini di mana ia dibina secara berdekatan

dalam lingkungan jarak berjalan kaki (walking distance) (Rajah 2.15).

Perletakan dan susun atur komponen pusat bandar ini masih lagi dikekalkan

sehingga ke hari ini.

2.8 Rumusan

Perkembangan Bandar Kuala Terengganu pada Zaman pra-penjajahan

banyak dipengaruhi oleh institusi kesultanan di mana kawasan istana

menjadi tumpuan kepada pembangunan kawasan sekitarnya. Aktiviti

perdagangan juga menyumbang kepada faktor pembentukan Kuala

Terengganu pada abad ke 18 dan 19 melalui penyebaran agama Islam serta

pembentukan kawasan petempatan oleh pedagang Cina yang berdagang

di Kuala Terengganu.

Istana sebagai pust pentadbiran dan

keselamatan (berhampiran Bukit

Puteri)

Berdekatan pasar (Kedai

Payang)

Berdekatan pelabuhan

(Jeti Syahbandar)

Berhampiran masjid (Masjid

Abidin)

Kawasan padang

rakyat

Kawasan kampung

Kawasan kampung

Kawasan kampung

Kawasan kampung

Sumber : Nor Fazamimah (2007),

Rajah 2.15 :

Interaksi di antara

kawasan istana dan

komponen/ gunatanah

lain



ZAMAN SEBELUM MERDEKA

32

3.1 Pendahuluan

Bahagian ini menekankan perkembangan bandar Kuala Terengganu pada

zaman sebelum merdeka bermula dari tahun 1901 di mana pada masa

tersebut telah wujud struktur bandar dan pentadbiran bandar yang jelas.

Perbincangan juga akan merangkumi era penjajahan kuasa luar ke atas

Terengganu. Hampir separuh abad Negeri Terengganu menerima campur

tangan kuasa luar sebelum Tanah Melayu mencapai kemerdekaan pada

tahun 1957. Bagi Kuala Terengganu, kedatangan Jepun dan Inggeris tidak

banyak meninggalkan kesan yang ketara sepertimana bandar lain di

bahagian barat Semenanjung Malaysia.

Ini sepertimana juga digambarkan oleh Skinner (1884) yang mengatakan

bahawa permulaan kurun ke 19, khususnya selepas pembukaan Pulau

Pinang (1786) dan Singapura (1819) diikuti pertumbuhan perusahaan

perlombongan bijih timah menyaksikan perkembangan luar biasa negeri-

negeri Melayu di pantai barat. Dalam tempoh dua puluh (20) tahun,

bermula tahun 1860 tahap urbanisasi telah berlaku di kawasan

perlombongan di pantai barat. Walau bagaimanapun, pola

perkembangan negeri di pantai timur tidak berkembang sepertimana

negeri di pantai barat yang dinyatakan oleh Skinner melalui tulisannya

mengenai Terengganu pada tahun 1884.

...nearly the whole country is one continuous jungle, with less

development, either of its minerals or its commerce, than

perhaps any other of the Malay States. The inhabitants consist

almost entirely of Malays and some wild tribes, with a very few

Chinese, who carry on the little that is now done in the way of

trade or mining. The total population of the State was

computed at 37,500 in 1856. Of this number, the town of [Kuala]

Tringganu, ... was then estimated to contains 15,000 to 20,000

inhabitants.

Walau bagaimanapun keadaan bertambah baik selepas merdeka.

Kemudahan infrastruktur seperti jalan raya telah mula dibina untuk tujuan

memudahkan aktiviti perdagangan dan perhubungan pada masa itu.

Seperti kebanyakan bandar di Asia Tenggara yang lain, proses perbandaran

yang berlaku selepas merdeka pada umumnya tidak terancang dan

tumpuan penduduk adalah ke arah bandar besar dan meninggalkan

kawasan desa yang mundur (Katiman 1988). Pada tahun-tahun selepas

merdeka, menyaksikan perkembangan bandar saiz sederhana serta

3.0 ZAMAN SEBELUM MERDEKA (1901-1956)




33

pertumbuhan bandar kecil dengan kadar yang agak perlahan. Ekonomi

negara berasaskan pertanian dan perkhidmatan sebenarnya tidak

banyak menyediakan peluang pekerjaan kepada penduduk. Hanya

selepas tahun 1970an program perindustrian mula diperluaskan.

Perkembangan dan pemajuan guna tanah, di Pusat Bandar Kuala

Terengganu lebih pesat berbanding kawasan lain.

3.2 Penaklukan Kuasa Luar

Sebelum merdeka, Kuala Terengganu telah dijajah oleh beberapa kuasa

luar antaranya pihak Inggeris, Siam dan Jepun. Kedatangan para

penjajah di Kuala Terengganu sememangnya memberi kesan kepada

pentadbiran dan pengurusan perancangan di daerah ini berdasarkan

kepentingan pihak penjajah yang ingin mengukuhkan kuasa mereka di

Kuala Terengganu mahupun Tanah Melayu.

3.2.1 Campur Tangan Pihak British (1909-1957)

Pada tahun 1826, telah berlaku satu perjanjian iaitu Perjanjian Burney

yang ditandatangani di antara kerajaan Siam dan pihak British.

Perjanjian Burney mengakui tuntutan Siam ke atas empat negeri Melayu

utara iaitu Kedah, Kelantan, Perlis dan Terengganu (Negeri-negeri

Melayu tak Bersekutu). Perjanjian ini selanjutnya menjamin pemilikan

Pulau Pinang bagi British dan memberikan hak kepada British untuk

berdagang di Kelantan dan Terengganu tanpa ganguan Siam. Walau

bagaimanapun, keempat-empat negeri Melayu ini tidak diwakili dalam

rundingan perjanjian yang dijalankan tersebut.

Seterusnya, pada 1909, satu lagi perjanjian di antara dua kuasa tersebut

iaitu Perjanjian Bangkok atau juga dikenali sebagai Perjanjian Anglo-

Siam 1909 yang menggantikan perjanjian yang telah dibuat pada tahun

1826. Pada dasarnya negeri Kedah, Kelantan, Perlis dan Terengganu

iaitu Negeri Melayu Tidak Bersekutu telah jatuh di bawah penguasaan

British selepas termeterainya Perjanjian Bangkok ini yang dibuat pada

pada 9 Julai 1909. Melalui perjanjian ini, Kerajaan Siam telah bersetuju

menyerahkan haknya ke atas Kedah, Kelantan, Perlis dan Terengganu

kepada pihak British.

Maka, selepas termeterainya Perjanjian Bangkok 1909, pihak British telah

mula campur tangan dalam urusan pentadbiran Negeri Terengganu.

Pada tahun 1910, W.L. Conlay telah dilantik sebagai ejen British di

Terengganu. Ekoran daripada itu, Sultan Zainal Abidin lll telah membuat

Undang-Undang Tubuh Negeri Terengganu (Ithaqanul Muluk Bi Takdillis

Suluk) yang bertujuan melindungi Terengganu dari tekanan Inggeris

pada tahun 1911.




34

Majlis Mesyuarat Kerajaan Negeri telah dilantik pada tahun 1917. Pada

tahun 1919, buat pertama kalinya Penasihat British telah dilantik di negeri ini.

Jawatan ini disandang oleh J.L. Humprey. Ekoran daripada itu, bermulalah

titik perubahan dalam sistem pentadbiran negeri ini. Sultan Terengganu

perlu meminta nasihat penasihat British kecuali dalam urusan pentadbiran

Agama Islam. Penasihat British juga telah mengubah sistem pentadbiran

daerah di Terengganu daripada daerah kepada jajahan diketuai oleh

Pesuruhjaya Jajahan iaitu Jajahan Timur (Kemaman, Kemasik, Kerteh, Paka

dan Dungun), Jajahan Tengah (Kuala Terengganu, Marang dan Hulu

Terengganu) dan Jajahan Barat (Besut dan Setiu). Di bawah pentadbiran

British, pelbagai peraturan baru diperkenal dan dikuatkuasakan di

antaranya mengenai pentadbiran tanah, pengawalan binatang ternakan

serta pemburuan, pentadbiran perkahwinan dan kematian.

Kuasa British di Terengganu berlanjutan sehingga tahun 1945. Walau

bagaimanapun, sejak 1930-an telah mula wujud kesedaran di kalangan

penduduk Terengganu untuk menyertai gerakan kesedaran perjuangan

kemerdekaan. Pada Mei 1937, Kesatuan Melayu Muda (KMM) ditubuhkan

pada Ogos 1938, di bawah pimpinan Ibrahim Haji Yaacob. Walau

bagaimanapun KMM dibubarkan pada tahun 1942 apabila Jepun

menguasai Tanah Melayu.

Pemerintahan Jepun di Terengganu adalah sehingga tahun 1945 sahaja.

Selepas itu, Terengganu ditadbir semula oleh pihak British yang berusaha

untuk memansuhkan sebahagian besar kuasa Raja-raja Melayu melalui

penubuhan Malayan Union. Cadangan penubuhan Malayan Union tidak

berjaya kerana telah dipatahkan oleh pejuang-pejuang Melayu. Seterusnya

kuasa British mula dikurangkan apabila suara rakyat didengar melalui

pilihanraya 1955. British keluar daripada Tanah Melayu apabila Tanah

Melayu mencapai kemerdekaan pada 31 Ogos 1957.

3.2.2 Zaman Penaklukan Jepun (1942-1945)

Pada tahun 1942-1945, Terengganu dijajah oleh Jepun. Dalam jangka masa

ini Terengganu ditadbirkan oleh Tentera Jepun pada tahun 1942 hingga

1943 dan menerima pentadbiran Tentera Thai pada tahun 1943 hingga

1945. Sultan Terengganu pada masa itu, Sultan Sulaiman Badrul Alam Shah

dikekalkan di atas takhta kerajaan Terengganu. Pada 18 Mac 1942, Manabu

Kuji tiba di Kuala Terengganu untuk memegang jawatan Syuciji (Gabenor).

Dengan mengekalkan bidang kuasa Sultan dalam hal yang berkaitan

dengan agama, pentadbiran tentera Jepun membentuk pentadbiran

Terengganu berasaskan kepada empat pejabat iaitu Pejabat Cuji Keimu-bu

(Pejabat khas untuk Tuan Syuciji Terengganu), Pejabat Somu-bu (Pejabat

Am), Pejabat Zaimu-bu (Pejabat Khazanah) dan Pejabat Sangyo-bu

(pejabat perniagaan) serta Pejabat Kotsu-bu (Pejabat Pengangkutan).




35

Kemudiannya pada tahun 1943, pentadbiran tentera Jepun

memindahkan pentadbiran Terengganu kepada kerajaan Thai melalui

Perjanjian Thai-Nippon. Penyerahan ini dilihat sebagai memenuhi janji

dan sebagai tanda terima kasih kerajaan Jepun terhadap kerjasama

kerajaan Thailand semasa melancarkan serangan terhadap Tanah

Melayu pada tahun 1941. Oleh itu, pada 15 Oktober 1943, Gabenor dan

pegawai-pegawai Thai tiba di Terengganu untuk mengambil alih teraju

pentadbiran. Walau bagaimanapun, pentadbiran Thai di Terengganu

berakhir setelah Jepun menyerah kalah kepada pihak Berikat (British)

pada 15 Ogos 1945.

3.3 Pentadbiran dan Perancangan Bandar Kuala Terengganu

Setelah Tanah Melayu mencapai kemerdekaan, pemerintahan

demokrasi berjalan sepenuhnya di Terengganu. Menteri Besar dilantik

oleh Sultan setelah menerima sokongan majoriti dalam Dewan

Undangan Negeri. Pentadbiran di Terengganu terdiri daripada dua

peringkat iaitu Dewan Undangan Negeri di peringkat Negeri dan

pejabat daerah dan tanah di peringkat daerah.

3.3.1 Dewan Undangan Negeri

Berlaku perjanjian antara kerajaan Terengganu dan kerajaan British

pada 21 Januari 1948 yang membawa kepada penubuhan Majlis

Mesyuarat Kerajaan dan Majlis Mesyuarat Negeri. Mesyuarat pertama

Foto 3.1 : D.Y.M.M. Sultan

Sulaiman Badrul Alam Shah

bersama pembesar tentera

Jepun pada tahun 1942






36

telah diadakan pada 3 Februari 1948 di Istana Maziah. Kemudian,

pilihanraya negeri telah diadakan pada 29 Oktober 1954 dan Majlis

Mesyuarat Negeri sekali lagi ditubuhkan. Parti perikatan iaitu UMNO dan

MCA telah memenangi pilihanraya ini.

Setelah mencapai kemerdekaan, sistem demokrasi secara menyeluruh

bermula. Amalan demokrasi benar-benar berlaku apabila pilihanraya umum

negeri bagi Dewan Undangan Negeri yang sepenuhnya diadakan di

Terengganu pada 20 Jun 1959. Parti Islam Se-Malaya telah memenangi

pilihanraya pada 1959 tetapi diambil alih semula oleh Parti Perikatan pada

1964 sehingga 1974. Kemudian pilihanraya 1974 menunjukkan Parti Barisan

Nasional memenangi pilihanraya dan memegang tampuk pemerintahan

hingga kini.

3.3.2 Pentadbiran Peringkat Daerah

Campur tangan Inggeris di Negeri Terengganu menyebabkan sistem

pentadbiran perancangan bandar Kuala Terengganu dijalankan seperti

mana bandar-bandar utama yang lain. Kuala Terengganu mula

diisytiharkan sebagai kawasan kerajaan tempatan pada tahun 1928

dengan terwartanya The Municipal and Health Enactment 1928. Sehingga

1931, kawasan tersebut diperbesarkan kesan dari kepesatan pertumbuhan

penduduk.

Pada tahun 1950, bandar Kuala Terengganu mula ditadbir oleh Lembaga

Majlis Bandaran yang dikenali sebagai Lembaga Majlis Bandaran Kuala

Terengganu di bawah peruntukan seksyen 51(1), The Local Authority Election

Ordinance 1950. Seperti Majlis Bandaran utama yang lain pada masa

tersebut, perancangan bandar dilaksanakan mengikut Enakmen Lembaga

Bandaran 1930. Walau bagaimanapun pelan pengezonan Lembaga Majlis

Bandaran Kuala Terengganu tidak terdapat diperolehi untuk melihat sejauh

mana langkah-langkah perancangan dijalankan sebelum rancangan

struktur pertama disediakan. Ini tidak bererti bahawa aspek-aspek

perancangan tidak diambil kira tetapi pendekatan perancangan lebih

bersifat adhoc (Kamaruddin 1993: 111).

3.4 Perkembangan Bandar Kuala Terengganu

Pembentukan awal bandar Kuala Terengganu menunjukkan aktiviti

perbandaran khususnya perdagangan tertumpu di kawasan sekitar Bukit

Puteri. Walau bagaimanapun, pertambahan penduduk dan peningkatan

peranan Kuala Terengganu sebagai pusat perdagangan dan pentadbiran

telah menyebabkan kawasan perdagangan semakin berkembang.




37

3.4.1 Aktiviti Perdagangan

Aktiviti perdagangan pusat bandar Kuala Terengganu mula

berkembang dari satu 'core' kedai tradisional yang menghadap ke

jalan utama bandar yang dikenali dengan nama Jalan Bandar . Rumah

kedai dibina secara double frontage di sepanjang jalan tersebut.

Perkembangan satu aliran 'core' ini berlaku dalam bentuk susun atur

jalan dan kedai yang selari ke arah satu corak pembangunan

berbentuk 'grid-iron'. Pembinaan rumah kedai ini dibuat mengikut ciri

semulajadi Kuala Terengganu di mana ia dibina secara melengkung

selari dengan muara sungai. Rumah kedai ini yang lebih dikenali sebagai

kawasan Kampung Cina menggambarkan perubahan dari segi teknik

pembinaan, reka bentuk, keperluan Undang-undang Kecil Bangunan

dan halangan daripada pemilik tanah yang ramai.

Jalan Bandar merupakan

salah satu jalan utama di

mana lebih 50 peratus

penggunaan bangunan

yang terdapat di sepanjang

jalan ini digunakan untuk

tujuan aktiviti perdagangan

- Mohd. Zaki, 1978

Kampung Banggol

Kampung Tiong

Kampung Cina

A

D C

B

A

B

C

D

Rajah 3.1 : Pembangunan

rumah kedai di Bandar Kuala

Terengganu Sebelum Merdeka




38

Rumah kedai tradisional juga berkembang di sepanjang jalan utama seperti

Jalan Paya Bunga, Jalan Banggol, Jalan Masjid, dan Jalan Tok Lam. Pusat

perdagangan bandar Kuala Terengganu telah berkembang melalui

pembangunan berbentuk 'ribbon' di sepanjang jalan-jalan utama tersebut.

Ini adalah disebabkan halangan untuk berkembang terus ke arah sungai di

bahagian utara dan pembangunan perumahan yang padat di bahagian

selatan.

3.4.2 Institusi Pentadbiran

Bandar Kuala Terengganu berfungsi sebagai bandar pentadbiran negeri.

Corak gunatanah Kuala Terengganu pada tahun 1955 menunjukkan telah

banyak bangunan institusi dan kemudahan dibina dengan keluasan 3.02

hektar.

Pada tahun 1912, Pejabat Setiausaha Kerajaan telah disytiharkan bersama

beberapa pejabat lain yang turut dirasmikan pada tarikh tersebut iaitu

Pejabat Perbendaharaan, Pejabat Pesuruhjaya Keadilan, Pejabat Agama

dan Pelajaran, Pejabat Kerja Raya, Ukur Tanah Kampung dan Pesuruhjaya

Bandaran. Pejabat-pejabat ini dibina berhampiran kawasan Istana Maziah

di mana Istana Maziah sendiri pernah menjadi tempat Mesyuarat Majlis

Negeri dan kawasan persekitarannya telah dijadikan Pusat Pentadbiran

Negeri Terengganu yang pertama. Bagi menyelaraskan Pentadbiran

Negeri, sehingga 1925 beberapa pejabat lain telah dibentuk di sekitar

kawasan ini iaitu Pejabat Menteri Besar, Pejabat Maha Tinggi, Pejabat

Audit, Pejabat Kastam, Pejabat Syahbandar dan Pejabat Mahkamah.

Foto 3.2 : Kawasan

Perdagangan JalanPaya

Bunga

Sumber : Jabatan Penerangan, Malaysia (2007).




39

Bangunan pejabat kerajaan yang telah lama ditubuhkan

kebanyakannya sudah uzur dan perlu diperbaiki Oleh itu, pada tahun

1925, Kerajaan Negeri telah membina kompleks bangunan kerajaan

yang lebih dikenali dengan nama Pejabat Jam Besar. Terdapat

pelbagai pejabat kerajaan disatukan di bawah satu kompleks ini

antaranya ialah Pejabat Menteri Besar, Pejabat Setiausaha Kerajaan,

Pejabat British Adviser, Pejabat Khazanah, Pejabat Pelajaran serta

Pejabat Hal Ehwal Agama dan Keadilan.

Postal Services di Kuala Terengganu

Foto 3.3: Sultan Sulaiman

merasmikan mahkamah

Terengganu pada tahun 30an


Foto 3.4: Pekerja Pejabat Pos (Pos Telegraph Office) dan Portal Service di Kuala Terengganu pada tahun 1920-an







40

Kemudian, Pejabat Setiausaha Kerajaan telah berpindah ke Bukit Apil Jalan

Cerung Lanjut pada tahun 1962. Ini kerana Pejabat Jam Besar sudah tidak

mampu untuk menampung keperluan pejabat-pejabat negeri. Bangunan

Pejabat Setiausaha Kerajaan di Jalan Cerung Lanjut ini telah dirasmikan oleh

Al-Marhum D.Y.M.M Tuanku Al-Sultan Ismail Nasiruddin Shah pada 26 Mac

1962. Antara pejabat-pejabat yang ditempatkan di bangunan ini ialah

Pejabat Setiausaha Kerajaan, Pejabat Menteri Besar, Pejabat Kemajuan

Negeri dan Pejabat Penasihat Undang-undang Negeri.

Sumber: Pejabat Setiausaha Kerajaan Terengganu (1999).

Foto 3.5 : Pejabat Jam Besar

mula digunakan pada 1925

yang menempatkan

pelbagai pejabat kerajaan.

Sumber: Pejabat Setiausaha Kerajaan Terengganu (1999).

Foto 3.6 : Pejabat Setiausaha

Kerajaan di Cerung Lanjut

yang juga merupakan

Dewan Undangan Negeri

Terengganu.




41


Terdapat sejumlah 264 buah bangunan pada zaman sebelum perang di

bandar Kuala Terengganu (Kajian Inventori Bangunan Warisan Malaysia,

1995) atau 63 peratus daripada jumlah keseluruhan bangunan yang

terdapat di seluruh negeri Terengganu. Sebahagian besar daripada

jumlah ini merupakan bangunan rumah kedai iaitu sebanyak 220 buah

manakala selebihnya adalah bangunan sesebuah atau institusi sebelum

perang yang banyak terdapat di bandar ini.

Taburan rumah kedai pada zaman sebelum perang di Bandar Kuala

Terengganu tertumpu di sepanjang Jalan Bandar. Sepanjang jalan ini

terdapat 159 buah bangunan rumah kedai yang dibina sekitar tahun

1900. Lain-lain taburan perletakan bangunan rumah kedai terletak di

beberapa jalan seperti Jadual 3.1. Sebahagian besar rekabentuk

senibina bangunan rumah kedai yang terletak di Jalan Bandar

mempunyai bentuk yang rendah pada bahagian atasnya dan

mempunyai dua tingkap.

Nama Jalan

Gaya Seni bina

Awal Rumah

Kedai

Eclectic Jumlah

Jalan Bandar

Jalan Sultan Zainal Abidin

Jalan Petani

Jalan Nesan Empat

Jalan Kota

147

26

-

18

11

12

6

23

-

-

159

32

23

18

11

Jumlah 202 41 243

Selain itu, pada zaman sebelum perang, sejumlah 30 buah bangunan

sesebuah terletak di kawasan bandar Kuala Terengganu. Bangunan ini

kebanyakannya terdiri daripada istana lama dan rumah kediaman.

Bangunan istana lama yang mempunyai seni bina yang unik dan

menarik terdapat di dalam Kompleks Istana Maziah. Manakala rumah

kediaman sesebuah yang dibina pada zaman sebelum perang dan

memiliki ciri senibina menarik kebanyakkan terletak di sepanjang Jalan

Sultan Zainal Abidin, Kampung Ladang Sekolah dan Jalan Nesan Empat.

Jadual 3.1 : Taburan dan

gaya senibina bangunan

rumah kedai sebelum

perang di Kuala Terengganu

Sumber: Kajian Inventori Warisan Senibina Malaysia, 1992/93




3.4.4 Kawasan Kediaman

Kawasan kediaman di dalam pusat bandar Kuala Terengganu pula terdiri

daripada rumah kampung, rumah atas air selain bangunan bertingkat.

Kebanyakan rumah kampung telah dibina sejak beratus tahun dahulu iaitu

kampung-kampung yang wujud di muara sungai sebagai penginapan

penduduk yang menjalankan kegiatan perdagangan dan menangkap

ikan. Antara kampung-kampung yang masih wujud sehingga kini adalah

Kampung Cina, Kampung Tiong, Kampung Ladang dan Kampung Tanjung.

Pola kawasan perdagangan berbentuk linear mengikut jalan menyebabkan

kawasan dalaman tidak dibangunkan. Kawasan perumahan dalaman ini

meliputi campuran pembangunan kampung/setinggan. Kawasan ini

termasuklah Kg. Tiong, Kg. Paya Keladi dan Kg. Paya Bunga. Perumahan

pada keseluruhannya adalah kira-kira 33% daripada jumlah kawasan

perdagangan sementara 16% merupakan kawasan institusi.

Foto 3.7 : Perkampungan

atas air (Kampung Cina)

dan perkampungan

tradisional antara jenis

kediaman yang terdapat di

Kuala Terengganu

42




Rajah 3.2 : Perkembangan Bandar Kuala

Terengganu

Pembukaan bandar Kuala Terengganu bermula

dengan perkampungan Melayu di muara sungai

dan tepi pantai secara berjajar kerana

pengangkutan air merupakan pengangkutan

utama selain untuk mendapatkan bekalan

makanan. Perkembangan awal Bandar Kuala

Terengganu berlaku secara organik menyebabkan

pertubuhan fizikal yang tidak teratur.

Sekitar tahun 1719 hingga 1850, pembukaan jalan

yang selari dengan muara sungai tidak mengubah

corak perkembangan bandar dari bentuk asalnya.

Jalan besar menjadi tulang belakang kepada

perkembangan bandar secara sejajar dan padat

sepanjang jalan.

Bermula pada 1851 hingga 1900, pembangunan

mula tertumpu di sepanjang jalan utama

menyebabkan corak perkembangan bandar

terbentuk secara berselerak dan longgar.

Bandar telah berkembang ke arah selatan dan

barat secara berjajar sekitar tahun 1900 hingga

1950. Pembangunan bertambah padat di kawasan

utara bandar. Kawasan barat daya tidak dapat

dibangunkan kerana terdapat halangan bentuk

muka bumi.

43




3.4.5 Sistem Jalan raya

Pembinaan sistem jalan raya utama merupakan antara faktor penting yang

mempengaruhi morfologi sesebuah bandar. Penjajaran jalan-jalan ini bukan

sahaja menentukan lokasi pertumbuhan sesuatu bandar malahan ia juga

mempengaruhi kejayaan pertumbuhan bandar tersebut. Mengikut sejarah,

Terengganu telah mula mempunyai sistem jalan raya awalnya di Kuala

Terengganu sejak dari 1911. Pada permulaannya Terengganu juga sama

dengan negeri-negeri lain di Semenanjung Malaya yang hanya mempunyai

pergerakan darat di dalam negeri menggunakan denai-denai dan jalan

rentas menghubungi pusat-pusat kegiatan ekonomi dengan sungai. Pada

waktu tersebut tidak ada jalan raya yang menghubungkan antara

Terengganu dengan negeri lain kecuali jalan air sahaja sehingga tahun 1928.

Pembinaan jalan raya di dalam Negeri Terengganu bagi peringkat

permulaannya dilakukan di dalam bandar Kuala Terengganu sahaja. Pada

tahun 1912 terdapat kira-kira 4 1/2 batu panjang (7242 m) dan tahun 1913

meningkat kepada 9 batu panjang (14,484 m) serta terdapat satu

jambatan yang dibina di Cabang Tiga. Tujuan utama pembinaan jalan raya

tersebut ialah untuk menyenangkan urusan pentadbiran dan perhubungan

Negeri Terengganu memandangkan Kuala Terengganu merupakan ibu

negeri bagi seluruh jajahan.

Sehingga tahun 1914 kepesatan pembinaan jalan raya di dalam Negeri

Terengganu adalah begitu terhad dan segala urusan mengenai kerja-kerja

pembinaan sebelum tahun 1920 dilakukan oleh Perbendaharaan Negeri

Terengganu. Kawasan pedalaman sekitar Kuala Terengganu hanya boleh

dihubungi melalui jalan-jalan tanah tidak bertar dan jambatan yang dibina

daripada kayu balak oleh orang kampung. Pada tahun 1918 pula pihak

Kerjaraya Terengganu telah mengemukakan cadangan untuk membina

jalan tanah yang bermula dari Titian Bongkok ke Kedai Gelugur dan juga

Foto 3.8 : Jalan denai

menggunakan papan

merentasi kawasan

paya sekitar awal

1910an dan jalan

tanah sebelum

merdeka.

44




satu cabang lain yang menghubungkan antara Cabang Tiga ke Sungai

Besar Losong sepanjang 1980 kaki.

Pembinaan jalan tanah yang lebih baik di Kuala Terengganu mula

diusahakan selepas tahun 1918 serta bertambah aktif pada tahun

1920an. Pada tahun 1925, pihak Kerjaraya Terengganu telah

menyambung semula kerja-kerja pembinaan jalan antara Chendering-

Marang, Bukit Payong-Kuala Berang dan Chukai-Kuala Kemaman.

Pembinaan jalan Chendering-Marang dan Chendering-Bukit Payong

telah berjaya disiapkan pada tahun 1926 manakala kerja-kerja

pembinaan jalan dari Bukit Payong ke Kuala Berang masih lagi dalam

pembinaan.

Pada tahun 1926 pembinaan jalan raya menghubungkan Kelantan dan

Terengganu telah dimulakan dan merupakan jalan raya pertama di

Terengganu yang menghubungkannya dengan negeri lain.

Pembinaannya telah berjaya disiapkan pada tahun 1931 dengan

jaraknya lebih kurang 80 batu. Dengan adanya jalan raya ini,

Terengganu tidak lagi terasing dan telah dapat dihubungkan dengan

jalan keretapi Negeri Melayu Bersekutu di Kuala Krai.

Pembinaan jalan baru di Kuala Terengganu terus berkembang sejajar

dengan pertumbuhan penduduk dan gunatanah bandar. Pembukaan

jalan utama seterusnya menggalakkan lagi pembinaan jaringan jalan

tempatan untuk melicinkan lagi pergerakan bersifat tempatan yang

diperlukan oleh guna tanah komersil dan perumahan. Rajah 3.3 di

bawah menggambarkan perkembangan sistem jalan raya di Kuala

Terengganu dan sekitarnya sebelum merdeka iaitu pada tahun 1935

dan tahun 1955.

Tahun 1935 Tahun 1955

Rajah 3.3 : Rangkaian jalan

raya di Kuala Terengganu

45




3.5 Perkembangan Sosial dan Ekonomi

3.5.1 Penduduk Kuala Terengganu

Banci penduduk yang pertama di Negeri Terengganu telah dijalankan pada

10hb. Mac 1911. Jumlah penduduk Terengganu pada masa itu adalah

seramai 154,073 orang yang terdiri daripada 149,379 kaum Melayu

manakala selebihnya kaum lain termasuk 10 orang Inggeris. Jumlah

penduduk Kuala Terengganu, pada zaman pra merdeka turut dipengaruhi

oleh penghijrahan kaum Cina yang menjalankan aktiviti perdagangan.

Kadar pertumbuhan penduduk ialah sebanyak 2.2 peratus di antara tahun

1921 hingga 1931. Kadar tersebut telah menurun kepada 1.6 peratus dalam

tempoh masa 1931 hingga 1947 (Jadual 3.2).

Penurunan kadar pertumbuhan ini disebabkan oleh faktor kemerosotan

ekonomi pada tahun 1930an yang memaksa pendatang India dan China

dihantar pulang ke negara masing-masing dan kesulitan semasa

pemerintahan Jepun. Selepas peperangan tamat, kerajaan telah

menguatkuasakan undang-undang imigresen yang lebih ketat bagi

mengawal penghijrahan masuk pendatang luar. Negeri Terengganu

mempunyai kadar penduduk Melayu yang tinggi berbanding kaum lain,

iaitu secara puratanya sebanyak 93 peratus bagi tempoh 1947 hingga 1960.

Kadar tambahan penduduk bagi Kuala Terengganu antara tahun 1947-1957

adalah sangat kecil iaitu sekitar 1.0 peratus (JPBD, 1977) meningkat ke julat

2.5 ke 5.0 peratus bagi tahun 1957-1970. Peningkatan jumlah penduduk di

Terengganu mengikut kumpulan etnik di Terengganu bagi tahun 1911, 1921,

1931, 1947, 1951 dan 1960 ditunjukkan dalam Jadual 3.2. Berdasarkan jumlah

ini, Kuala Terengganu dikira sebagai bandar bersaiz sederhana.

Pelbagai usaha telah dijalankan untuk membangunkan bandar saiz

sederhana dan kecil. Berikutan itu, menjelang tahun 1970, bilangan

penduduk di Kawasan Majlis Perbandaran Kuala Terengganu meningkat 50

peratus daripada jumlah penduduk 1957 (Katiman, 1988) iaitu 134,355,

sementara bagi tahun 1980, jumlah penduduk adalah 186,608 iaitu

pertambahan penduduk seramai 52,253 bagi tempoh 10 tahun iaitu dengan

kadar pertumbuhan purata sebanyak 3.34 peratus setahun. Penduduk Majlis

Perbandaran Kuala Terengganu merangkumi 77.3 peratus daripada jumlah

penduduk Daerah Kuala Terengganu dan 34.4 peratus daripada jumlah

penduduk negeri.

46




Jadual 3.2 : Jumlah penduduk Terengganu mengikut kaum

Tahun Melayu Cina India Lain-lain Jumlah

1911 149,553 (97.0%) 4,169 (2.7%) 61 (0.0%) 370 (0.2%) 154,153

1921 145,532 (94.6%) 7,246 (4.7%) 211 (0.1%) 787 (0.5%) 153,776

1931 164,565 (91.5%) 13,254(7.4%) 1,371(0.8%) 600 (0.3%) 179,790

1947 203,848 (90.2%) 19,210(8.5%) 2,034(0.9%) 904 (0.4%) 225,996

1951 216,215 (91.5%) 15,832(6.7%) 2,363(1.0%) 1,890(0.8%) 236,300

1960 283,181 (92.3%) 19,459(6.3%) 3,480(1.1%) 822 (0.3%) 306,942

3.5.2 Asas Ekonomi

Tulisan awal mengenai aktiviti ekonomi penduduk Kuala Terengganu

bergantung sepenuhnya kepada aktiviti tradisi seperti pertanian,

perikanan dan pertukangan. Bagaimanapun, kegiatan sosio-ekonomi

Kuala Terengganu telah mengalami pelbagai perubahan dalam tahun

sebelum dan selepas merdeka. Kedatangan penjajah ke Tanah Melayu

telah banyak mempengaruhi kegiatan sosio-ekonomi masyarakat

Malaysia secara amnya. Antara kegiatan sosio-ekonomi yang wujud

sebelum merdeka adalah seperti kegiatan pertanian, perlombongan

dan industri ringan secara kecil-kecilan (Jamaluddin Md Jahi, 2001).

Kedatangan kolonial British ke Semenanjung Tanah Melayu telah

membawa perubahan besar kepada alam sekitar kesatu tahap yang

belum pernah dialami oleh kawasan ini sebelumnya. Kolonialisme British

yang membawa bersamanya modal dan sistem ekonomi kapitalisme

mula meneroka alam sekitar di Tanah Melayu. Penerokaan tersebut

bertujuan untuk memperluas penanaman pertanian industri terutama

getah. Dari satu segi alam sekitar semula jadi telah berubah dan

mewujudkan satu ekosistem baru.

Selepas merdeka, kegiatan sosio-ekonomi yang sedia ada terus

berkembang manakala sektor pertanian serta perlombongan yang

telah mempunyai tapak yang kukuh dimajukan dengan lebih pesat lagi,

diikuti dengan pembangunan sektor perkhidmatan, infrastruktur dan

beberapa industri baru. Pada awal dekad 1950-an pembangunan luar

bandar dimulakan dan ianya dipertingkatkan lagi selepas merdeka

(Jamaluddin,1996). Di bawah Rancangan Malaya Pertama dan

Rancangan Malaya Kedua 1956-1965 terdapat beberapa dasar telah

dibuat demi untuk pembangunan dan memajukan sosio-ekonomi

masyarakat luar bandar (Jomo, 1988). Dasar Ekonomi Baru memberi

implikasi penting kepada pembangunan khususnya wilayah Pantai Timur

yang dari segi sejarahnya agak mundur.

Sumber: Muhammad Salleh, Sejarah Darul Iman(1992), Sejarah Terengganu (1983)

47




Selain itu, kegiatan menangkap ikan merupakan salah satu punca

pencarian yang penting bagi penduduk tempatan di Kuala Terengganu.

Hasil tangkapan akan dijual secara terus mahupun diproses untuk dijadikan

ikan kering, keropok, budu dan belacan. Aktiviti ini biasanya dijalankan oleh

kaum wanita manakala kaum lelaki menangkap ikan ke laut.

Ketika musim tengkujuh, para nelayan tidak dapat turun ke laut. Oleh itu,

pelbagai aktiviti lain dilakukan oleh penduduk untuk menampung keperluan

hidup antaranya membaiki rumah, membaiki jala atau jaring serta bot yang

rosak. Aktiviti membina dan membaiki bot di Kuala Terengganu banyak

dijalankan di sekitar kawasan Pulau Duyong, Cabang Tiga dan Losong.

Bagi mereka yang mempunyai kemahiran, aktiviti kraftangan seperti

menganyam tikar, membuat tembikar mahupun barang gangsa

merupakan salah satu punca pencarian pada waktu itu. Aktiviti membuat

barangan gangsa merupakan salah satu kegiatan yang telah lama

dijalankan oleh penduduk kampung iaitu semenjak zaman pemerintahan

Sultan Omar (1837-1874). Barangan gangsa yang dihasilkan termasuklah

mangkuk besi, ketul, talam serta barang-barang perhiasan daripada

gangsa dan perak.

Aktiviti menenun songket merupakan kegiatan ekonomi penduduk

tempatan yang boleh dibanggakan sejak abad ke 19. Tenunan kain ini

kebiasaannya merupakan aktiviti kaum wanita. Antara kain bermutu tinggi

yang dihasilkan adalah kain benang emas, kain limau dan kain perang

rosak. Songket Terengganu juga merupakan kain yang berkualiti tinggi

sebagaimana diperakui oleh A.H. Hill (1949).

Foto 3.9 : Penduduk Terengganu membawa hasil

pertanian (getah) untuk dijual di Kuala

Terengganu (1963).

Foto 3.9 : Penduduk Terengganu menyertai Skim

Pembangunan Tanah Persekutuan di Belara,

Kuala Terengganu seluas 2,780 ekar (1964).

Sumber: Jabatan Penerangan Malaysia, 2007

the finest types of

finished clothes all

belong to class known

generically as kain

songket in which gold

and silver thread.

- A.H Hill, 1949

48




3.5 Rumusan

Pentadbiran Kuala Terengganu sebelum merdeka banyak dipengaruhi

oleh corak pemerintahan British. Walau bagaimanapun, dari segi

perancangan, tidak banyak perubahan yang dilakukan oleh British ke

atas bandar Kuala Terengganu kerana bandar ini masih mengekalkan

corak susun atur bandar sebagaimana yang dibentuk sewaktu

bermulanya zaman pemerintahan kesultanan Terengganu. Dari segi

petempatan penduduk pula, perletakan kawasan kediaman adalah

berbeza mengikut kaum di mana kaum Melayu tinggal berhampiran

muara sungai dan menjalankan kegiatan bercucuk tanam serta

menangkap ikan manakala kaum Cina tinggal di bandar menjalankan

kegiatan perdagangan. Secara tidak langsung ia mempengaruhi

kegiatan ekonomi penduduk pada masa itu. Namun, selepas merdeka,

melalui pembentukkan Dasar Ekonomi Baru, kegiatan ekonomi

penduduk telah disusun semula bagi meningkatkan pendapatan

penduduk Melayu agar tidak lagi terbelenggu dengan kemiskinan dan

menjalankan kegiatan ekonomi sara diri sahaja.

Foto 3.10 : Penduduk

Terengganu menjalankan

aktiviti menenun.

Sumber : www.surau.ladang.net (2007

49




ZAMAN SELEPAS MERDEKA

4.1 Pendahuluan

Seperti kebanyakan bandar di Semenanjung Malaysia yang lain, proses

perbandaran pada tahun selepas merdeka (1957) pada umumnya

adalah lembap. Hanya selepas tahun 1970an program perindustrian mula

diperluaskan dan secara tidak langsung mempercepatkan kadar

pertumbuhan bandar. Bagi Negeri Terengganu amnya dan bandar Kuala

Terengganu khususnya, penemuan minyak di perairan Negeri

Terengganu menjelang tahun 1980 telah merancakkan lagi

pembangunan. Bahagian ini akan memberi tumpuan kepada

perkembangan pembangunan yang berlaku sehingga tahun2009,

khususnya kepada perubahan pembangunan guna tanah iaitu dari segi

tepu bina dan kawasan hijau hasil dari pelaksanaan Dasar

Pembangunan Nasional dan Wawasan 2020.

4.2 Pentadbiran dan Perancangan Bandar Kuala Terengganu

4.2.1 Majlis Perbandaran Kuala Terengganu (1979-2007)

Sehingga 1979, bandar Kuala Terengganu telah ditadbir oleh pihak

berkuasa tempatan yang dikenali sebagai Lembaga Majlis Bandaran

Kuala Terengganu bagi menyusun proses pembangunan yang pesat dari

segi kegiatan ekonomi, perdagangan dan institusi. Pada waktu itu,

keluasan kawasan pihak berkuasa tempatan ini hanyalah 5.4 batu

persegi (1,398.6 hektar) dan mempunyai penduduk seramai 53,346 orang.

Pada tahun 1979, Lembaga Majlis Bandaran Kuala Terengganu telah

dinaiktaraf kepada Majlis Perbandaran Kuala Terengganu hasil daripada

pembangunan pesat yang berkembang ke luar kawasan Majlis

Bandaran sedia ada. Oleh itu pemakaian Akta Kerajaan Tempatan 1976

mula dikuatkuasakan dan kawasan pentadbirannya meliputi kawasan

seluas 2,970 hektar dan penduduk seramai 137,034 orang.

Penukaran status Lembaga Bandaran Kuala Terengganu kepada Majlis

Perbandaran pada tahun 1979 adalah merupakan pelaksanaan dasar

bagi penyusunan semula penguasa-penguasa tempatan yang dibuat

bersama oleh Kerajaan Persekutuan dan Kerajaan Negeri menerusi Majlis

Negara bagi Kerajaan Tempatan.

4.0 SELEPAS MERDEKA (1971-2009)

50




Majlis Perbandaran Kuala Terengganu telah diwujudkan pada 18hb

Januari 1979 dengan keluasan 18,712 hektar persegi yang meliputi 21

mukim. Pembentukan kawasan Majlis Perbandaran adalah merupakan

hasil daripada percantuman lima Majlis Tempatan iaitu Jumaah

Bandaran, Majlis Mesyuarat Tempatan Kuala Terengganu Utara, Barat,

Tengah dan Selatan (Rajah 4.1).

Rasional pencantuman lima majlis tempatan ini adalah bagi

memudahkan proses pengurusan Kuala Terengganu dari segi kewangan

serta mengatasi masalah kekurangan kakitangan. Jika dilihat dari segi

kewangan, Jumaah Bandaran Kuala Terengganu tidak mempunyai taraf

kewangan sendiri (financially non-autonomous) di mana hasil

pendapatan telah dicantumkan kepada Perbendaharaan Negeri dan

Kerajaan Negeri telah menyediakan peruntukan kewangan untuk

menentukan perbelanjaannya. Kedudukan kewangan bagi Majlis-majlis

Mesyuarat Tempatan dalam Negeri pula adalah lebih lemah berbanding

dengan kedudukan yang dialami oleh Jumaah Bandaran Kuala

Terengganu. Masalah kewangan ini telah menyebabkan Majlis-majlis

Mesyuarat Tempatan bukan sahaja tidak mampu memberikan

perkhidmatan kepada penduduk malahan juga tidak mampu untuk

membiayai perbelanjaan mengurus dan menjalankan pembangunan.

Dari segi penyediaan kakitangan pula, Jumaah Bandaran tidak

mempunyai kakitangan teknikal dan profesional yang penting seperti

jurutera, perancang bandar, peguam dan sebagainya menyebabkan

Jumaah Bandaran terpaksa bergantung kepada Jabatan Kerja Raya

Negeri, Jabatan Parit dan Saliran, Pejabat Kesihatan dan lain-lain jabatan

kerajaan menyebabkan tugas-tugas yang perlu disiapkan tidak dapat

diselesaikan sebagaimana sepatutnya. Bagi Majlis-majlis Mesyuarat

Tempatan pula, masalah kekurangan kakitangan merupakan isu yang

besar di mana tenaga kerja yang ada tidak mampu untuk melaksanakan

tugas bagi kawasan pentadbiran yang luas. Masalah kewangan ini telah

menyebabkan Majlis-majlis Mesyuarat Tempatan tidak dapat menambah

bilangan kakitangan yang diperlukan (Jadual 4.1).

Penguasa Tempatan Keluasan

(hek)

Bil.

Penduduk

Bil. Kakitangan

Jemaah Bandaran 1,486.2 77,000 23 ahli, 9 ex-officer, 283

buruh kasar

Majlis Mesyuarat

Tempatan

10,440.2 60,000 29 shli msjlis, 21

kakirangan

Jadual 4.1 : Bilangan kakitangan Penguasa Tempatan Kuala Terengganu, 1979

Sumber: Majlis Perbandaran Kuala Terengganu, 1979

51




Rajah 4.1 : Kawasan Majlis Perbandaran Kuala Terengganu, 1979

52




Berdasarkan kepada masalah yang dihadapi ini, Pihak Berkuasa Negeri

Terengganu telah mengambil langkah positif dengan menerima pakai

Akta 171 iaitu Akta Kerajaan Tempatan 1976 dengan menubuhkan Majlis

Perbandaran Kuala Terengganu yang merangkumi Jumaah Bandaran

dan empat kawasan Majlis-majlis Mesyuarat Tempatan tersebut. Ini dapat

dilihat melalui objektif penubuhan Majlis Perbandaran Kuala Terengganu

iaitu:

(i) untuk menepati dasar Kerajaan berhubung dengan Kerajaan

Tempatan yang memerlukan bahawa setiap ibu Negeri di

Semenanjung Malaysia diletakkan di bawah pentadbiran Majlis

Perbandaran yang cekap bagi mengadakan:

(a) perancangan bandar yang teratur;

(b) perkhidmatan kesihatan yang lebih baik;

(c) mengadakan kemudahan awam seperti pusat rekreasi, sukan,

sivik dan sebagainya;

(d) kawalan lalulintas yang teratur;

(e) pembangunan infrastruktur (prasarana) asas seperti jalan,

longkang, lampu jalan, pasar dan sebagainya;

(f) kawalan rapi terhadap aktiviti perniagaan seperti

penjajaan dan perniagaan kecil khasnya dari segi kesihatan

dan sebagainya;

(ii) untuk menangani masalah kepadatan penduduk dan kesukaran

yang berkaitan dengannya. Kawasan kediaman perlu disusun atur

dan dilengkapi kemudahan-kemudahan agar kepadatan penduduk

yang tinggi tidak menimbulkan suasana kucar-kacir dan

memudaratkan kesihatan awam;

(iii) peluasan kawasan dengan tujuan membawa perkhidmatan Kerajaan

Tempatan kepada kawasan-kawasan yang memerlukan

perkhidmatan itu;

(iv) untuk mengukuhkan kedudukan kewangan termasuk dengan aktiviti

perniagaan;

(v) mengatasi masalah kekurangan kakitangan terutamanya kakitangan

profesional dan teknikal.

Pembentukan Majlis Perbandaran Kuala Terengganu memberi tekanan

pembangunan sosio-ekonomi di Bandar Kuala Terengganu. Akta 171

membolehkan sesebuah penguasa tempatan menjalankan kerja yang

mempunyai ciri perniagaan sama ada secara bersendirian atau

usahasama dengan firma atau orang perseorangan. Akta 171

membolehkan penguasa tempatan meminjam wang serta menjadikan

pihak berkuasa tempatan sebagai pihak berkuasa perancang tempatan

(local planning authority) yang bertanggungjawab merancang dan

memajukan kawasan di bawah bidang kuasanya.

53




Seterusnya, berlaku perubahan kawasan dalam Majlis Perbandaran

Kuala Terengganu, di mana pada 1 Januari 1985, Mukim Bukit Payong

dan Alor Limbat telah dikeluarkan daripada Majlis Perbandaran dan

dimasukkan di bawah pentadbiran Majlis Daerah Marang. Berdasarkan

kepada perubahan ini, kawasan baru Majlis Perbandaran Kuala

Terengganu telah berubah kepada 16,806 hektar. Pada 16 Disember 1996

pula, kawasan pentadbiran Majlis Perbandaran Kuala Terengganu telah

diwarta perluasan meliputi seluruh daerah Kuala Terengganu sebagai

kawasan kawalan dan operasi dengan keluasan 60,528 hektar

termasuklah sebuah pulau peranginan terkenal iaitu Pulau Redang dan

bilangan mukim bertambah menjadi 23 mukim (Rajah 4.2)

Rajah 4.2 : Perubahan sempadan Kawasan Majlis Perbandaran Kuala Terengganu

60,528.60 hek (605.25 km persegi)

54




4.2.2 Majlis Bandaraya Kuala Terengganu

Pada 1 Januari 2008, Kuala Terengganu telah diberi pengiktirafan

sebagai Majlis Bandaraya Kuala Terengganu, Bandaraya Warisan Pesisir

Air. Pengiktirafan ini menjadikan Kuala Terengganu sebagai Majlis

Bandaraya ke-12 di Malaysia. Berdasarkan RTD Kuala Terengganu (2008-

2020), keluasan semasa Daerah Kuala Terengganu adalah 60,528.60

hektar dengan bilangan penduduk mencecah seramai 351,800 orang.

Mukim yang terdapat di bawah pentadbiran majlis bandaraya pada

tahun 2009 adalah 23 mukim seperti yang ditunjukkan dalam Jadual 4.2.

Majlis Bandaraya pada masa kini masih melibatkan percantuman lima

Majlis Tempatan iaitu Jumaah Bandaran, Majlis Mesyuarat Tempatan

Kuala Terengganu Utara, Barat, Tengah dan Selatan. Rujuk Jadual 4.2

Bil Nama Mukim Keluasan Kepadatan

Penduduk/Hektar Hektar %

1. Atas Tol 206.70 0.34 12

2. Bandar Kuala Terengganu 239.86 0.40 62

3. Batu Burok 616.61 1.02 24

4. Batu Rakit 11,140.57 18.41 3

5. Belara 22,144.85 36.59 1

6. Bukit Besar 878.79 1.45 23

7. Chabang Tiga 455.44 0.75 39

8. Chendering 879.35 1.45 14

9. Gelugor Kedai 449.87 0.74 13

10. Gelugur Raja 223.11 0.37 8

11. Kepung 364.40 0.60 14

12. Kuala Ibai 541.03 0.89 19

13. Kuala Nerus 10,365.26 17.12 6

14. Kubang Parit 357.98 0.59 20

15. Losong 275.20 0.45 38

16. Manir 2,815.03 4.65 9

17. Paluh 407.38 0.67 24

18. Pengadang Buloh 1,846.65 3.05 7

19. Pulau Redang 2,921.28 4.83 0

20. Pulau-Pulau 606.85 1.00 5

21. Rengas 197.27 0.33 15

22. Serada 2,282.13 3.77 3

23. Tok Jamal 313.00 0.52 14

JUMLAH 60,528.60 100 -

Keseluruhan Daerah meliputi kawasan seluas 60,528.60 hektar dengan

mukim Belara mencatatkan keluasan mukim paling tinggi iaitu 22,144.85

hektar diikuti Batu Rakit (11,140.57 hektar) dan seterusnya Kuala Nerus

dengan kawasan seluas 10,365.26 hektar. Bandar Kuala Terengganu pula

berkeluasan 239.86 hektar dengan catatan kepadatan penduduk paling

tinggi berbanding mukim lain.

Jadual 4.2 : Keluasan dan kepadatan penduduk Daerah Kuala Terengganu mengikut mukim, 2007

Sumber: Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu, 2008-2020

55




Kepadatan penduduk tertinggi bagi kawasan yang terletak di bawah

pentadbiran Majlis Bandaraya Kuala Terengganu juga dicatatkan oleh

Bandar Kuala Terengganu sendiri dengan 62 orang penduduk per hektar.

Ini seterusnya diikuti oleh kawasan berdekatan bandar seperti Chabang

Tiga dan Losong dengan 39 penduduk dan 38 penduduk per hektar. Hal

ini berkemungkinan disebabkan oleh peluang pekerjaan di samping

pembangunan guna tanah yang semakin berkembang di kawasan

bandar yang seterusnya menjadikan kawasan terbabit sebagai zon

tumpuan penduduk bagi kawasan berhampiran.

4.2.3 Perancangan Bandar Kuala Terengganu

Sehingga tahun 2006, Kerajaan Negeri Terengganu telah menerima pakai

kesemua peruntukan dan pindaan-pindaan Akta Perancangan Bandar

dan Desa (Akta 172) iaitu pindaan 1993, 1995 dan 2001 kecuali

subseksyen 5(2), seksyen 6A, subseksyen 22(2A), 22(2b) dan subseksyen

58(1A) dan 58(1B) (JPBD Persekutuan, 2007). Walau bagaimanapun,

pada tahun 2007 Akta 172 sekali lagi telah dipinda dan dikenali dengan

Akta A1313. Akta ini dipinda dengan memasukkan peruntukan

berhubung dengan pengurusan sisa pepejal terkawal dan pembersihan

awam. Tujuan meminda Subseksyen 22(2) Akta 172 ialah untuk

membolehkan pihak berkuasa perancang tempatan mengambil kira

peruntukan Akta Pengurusan Sisa Pepejal Dan Pembersihan Awam 2007

[Akta 672] semasa menguruskan sesuatu permohonan untuk

mendapatkan kebenaran merancang. Akta 672 ini telah diwartakan

pada 30 Ogos 2007.

Foto 4.1 : Bandaraya Kuala Terengganu, 2009

56




Penggunaan Akta tersebut membolehkan Majlis Bandaraya Kuala

Terengganu melaksanakan perancangan dan kawalan pembangunan

mengikut apa yang telah diperuntukkan oleh undang-undang tersebut.

Bagi memandu perancangan di kawasan Majlis, sehingga 2009 terdapat

beberapa rancangan pemajuan yang telah dihasilkan seperti Jadual 4.3.

Bil Rancangan Pemajuan Status Program

1. RS Kuala Terengganu Warta (No. 1060 Jil. 43 No. 23) -

8/11/1990 RMK7

2. PBPT - Kuala Terengganu Warta (No. 820 Jil. 50 No. 15) –

17/7/1997RMK6 RMK7

3. RS (P) MP Kuala

Terengganu

Warta (No. 893) - 21/12/2000

RMK7 RMK7

4. RT Kuala Terengganu Siap (publisiti) - selaras dan serap

dlm RTD Kuala Terangganu RMK7

5. RT Batu Burok -

Chendering

Warta (No. 437, MPKT/RT/3) -

21/7/2005 RMK7

6. RT Seberang Takir – Gong

Badak - Manir


21/7/2005 RMK7

7. RT Hiliran – Padang Midin Warta (No. 438, MPKT/RT/7) -

21/7/2005 RMK7

8. RT Kuala Pinggiran Bandar

Chukai - Banggol


21/7/2005 RMK7

9. RT Daerah Kuala

Terengganu

Dalam Penyediaan (DRT Awal) RMK9

10. RKK Tepuh – Batu Enam

2015

4.3 Perkembangan dan Aliran Pembangunan Bandar

Proses perbandaran yang berlaku di Semenanjung Malaysia hingga

tahun 1980 adalah di antara yang terpesat di Asia Tenggara. Sehingga

tahun 1980, pola perbandaran di Semenanjung Malaysia masih tidak

seimbang di mana perbandaran yang tinggi kebanyakannya terletak di

sebelah pantai barat Semenanjung Malaysia. Walaubagaimanapun,

perkembangan Bandar Kuala Terengganu, Kuantan dan Kota Bharu

lebih dipengaruhi oleh fungsi bandar tersebut sebagai ibu negeri.

Sejak tahun 1979, pusat bandar Kuala Terengganu merupakan pusat

pertumbuhan daerah yang juga berperanan sebagai pusat pentadbiran

negeri dan disokong dengan pelbagai komponen guna tanah utama

seperti perniagaan dan industri. Ia merupakan asas serta perangsang

kepada pertumbuhan pusat bandar lain yang kebanyakannya adalah

kawasan petempatan. Sistem rangkaian jalan raya memainkan peranan

terpenting dalam menentukan corak serta aliran pembangunan

tersebut. Setiap pusat ini dihubungkan di antara satu sama lain dengan

wilayahnya melalui sistem rangkaian jalan raya sedia ada, sebagaimana

ditunjukkan dalam Rajah 4.3.

Jadual 4.3 : Rancangan Pemajuan Daerah Kuala Terengganu

Sumber: Jabatan Perancangan Bandar dan Desa Sem. Malaysia, 2009

57




Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu 2008-2020

mencatatkan bahawa tumpuan pembangunan di Daerah Kuala

Terengganu akan terus berlaku di dalam koridor pantai khasnya di pusat

bandar Kuala Terengganu, Mukim Kuala Nerus, Batu Rakit, Bukit Besar,

Chabang Tiga dan Pengadang Buloh. Terdapat 6 koridor pembangunan

sedia ada di Kuala Terengganu seperti ditunjukkan dalam jadual di

bawah (Jadual 4.4). Tumpuan pembangunan seterusnya akan

berkembang membentuk konurbasi arah selatan sehingga ke Bandar

Marang, arah barat sehingga ke Bukit Payung dan arah utara hingga ke

Merang. Semua koridor pembangunan ini dilengkapi dengan

kemudahan pengangkutan dan jalanraya yang baik; sebagai

pemangkin perkembangan dan pembangunan bandar.

Rajah 4.3 : Corak perkembangan Bandar Mengikut Jalan Utama

1100-1993

1100-1993

1993-2009

58




Bil Koridor pembangunan sedia ada Fungsi & tumpuan

1 Koridor Kuala Ibai-Chendering Pelancongan

2 Koridor Mengabang Panjang-Batu Rakit Industri Sederhana & Berat

3 Koridor Gong Badak-Wakaf Tengah Institusi Pendidikan

4 Koridor Gong Badak-Bukit Bayas Pembangunan bercampur

5 Koridor Batu Enam-Kuala Terengganu Petempatan

6 Koridor Chabang Tiga-Padangmidin Petempatan

GAMBAR BARU

Sumber: Rancangan Struktur Kuala Terengganu

Jadual 4.4 : Koridor pembangunan, 2009

Foto 4.2 : Pembangunan di Bandar Kuala Terengganu

59




4.3.1 Perkembangan Bandar Secara Berpusat

Selain penyediaan perkhidmatan pengangkutan, pembangunan

bandar dalam kawasan Majlis Perbandaran Kuala Terengganu

khususnya dalam kawasan Majlis Bandaran lama sangat bergantung

kepada kebolehsampaian jalan. Menurut kajian oleh Kamaruddin Ngah

pada tahun 1993, keadaan ini telah menghasilkan perkembangan

bandar secara ribbon yang seterusnya menyebabkan kesukaran dan kos

yang tinggi untuk tujuan perkhidmatan. Secara amnya pembangunan

berkembang secara concentric melalui zon-zon yang berterusan di

mana terdapat empat zon yang boleh dikenalpasti bagi menunjukkan

aliran pembangunan bandar Kuala Terengganu pada tahun-tahun

selepas merdeka (Rajah 4.4).

Rajah 4.4 : Corak perkembangan Bandar Kuala Terengganu secara berpusat

60




Zon 1 merupakan kawasan asal pusat bandar Kuala Terengganu yang

pada mulanya merupakan pelabuhan bagi kemudahan kapal

perdagangan keluar masuk ke Kuala Terengganu pada tahun 30-an. Di

peringkat permulaan, zon ini merupakan pusat utama perniagaan

runcit, perkhidmatan serta institusi-institusi. Ia seterusnya berkembang

menjadi pusat perniagaan yang utama bagi Kuala Terengganu. Satu

contoh yang ketara ialah perkembangan Kampung Cina di mana

pembangunan di kawasan ini berkembang sehingga ke Zon 2,

terutamanya bagi kediaman. Zon yang merangkumi kawasan seperti

Gong Kapas, Bukit Kecil dan Pulau Kambing ini lebih selesa berbanding

dengan Zon 1 dari segi kepadatan penduduk dan kesibukan lalu lintas.

Penduduk di sini terdiri daripada pekerja di pusat bandar (Zon 1) yang

terlibat dalam aktiviti perdagangan dan perindustrian serta kerja

bermajikan. Keadaan petempatan ini menjadi sesak dan seterusnya

menyebabkan penduduk berpindah ke Zon 3.

Kawasan Zon 3 yang terdiri daripada kawasan Pasir Panjang, Batu Burok

dan Cabang Tiga lebih luas berbanding Zon 1 dan 2. Dengan adanya

sistem pengangkutan, kawasan petempatan dalam zon ini terus

berkembang ke kawasan yang lebih jauh dari kawasan pusat bandar.

Zon 4 termasuk Wakaf Mempelam, Durian Burong dan Kuala Ibai,

penduduk berulang-alik ke tempat kerja di lain-lain zon terutamanya Zon

1. Pada akhir tahun 7Oan dan awal 80an, kegiatan perniagaan,

perindustrian dan petempatan telah wujud di pusat tempatan kecil

seperti Kg. Ibai dan Gong Badak dan tidak lagi terhad di pusat bandar.

Corak pembangunan kebanyakannya mengikut rangkaian jalan raya

seperti pembangunan di sepanjang jalan ke Kota Bharu dan Kuantan.

Foto 4.3 : Zon 1 - Pusat : Bandar Kuala Terengganu sebagai pusat perniagaan, perkhidmatan & institusi

Sumber: Jabatan Penerangan Malaysia, 2007

61




4.3.2 Pertumbuhan Bandar

Corak pembangunan bandar Kuala Terengganu terdiri dari 2 kategori

iaitu pertumbuhan secara semulajadi dan pembangunan yang

dirancang. Pertumbuhan secara semulajadi banyak tertumpu di

kawasan seperti di sepanjang Jalan Kuala Terengganu - Kuala Berang,

Jalan Kuala Terengganu - Chendering, Kuala Terengganu - Bukit Kecil

dan Gong Kapas dan Jalan Kota Bharu. Pola kediaman pinggiran ini

tumbuh secara sendiri dan dijangka akan terus berkembang.

Pembangunan yang dirancang pula jelas kelihatan di pusat bandar

Kuala Terengganu. Pembangunan jenis ini dirancang dalam penyediaan

rancangan pemajuan oleh pihak kerajaan. Bangunan moden bagi

tujuan perniagaan, institusi kerajaan dan badan berkanun terus tumbuh

seperti di Cabang Tiga dan di Jalan Kuala Terengganu - Kota Bharu.

Jika dilihat dari segi corak fizikal dan perkembangan guna tanah,

bandar Kuala Terengganu berkembang di sebelah barat Sungai

Terengganu hingga ke kawasan perkampungan seperti di Losong,

Ladang dan Batu Burok. Kadar pembangunan pada tahun 60an dan

70an turut tersebar ke kawasan baru seperti Gong Kapas dan di

sepanjang jalan utama di selatan dan barat bandar Kuala Terengganu

yang berbentuk ‘ribbon’. Satu „dispersed radial’ terbentuk dari proses

pembangunan ini. Terdapat juga pembangunan bercorak „linear‟ di

mana bandar terbentuk berkelompok mengikut rangkaian jalan raya

daripada arah pusat bandar. (Rajah 4.5)

Foto 4.5: Keadaan pembangunan di Zon 1 pada masa kini (2009)

62




Rajah 4.5 : Corak perkembangan tepu bina di sepanjang jalan utama di Daerah Kuala Terengganu dari tahun 1955 hingga 2009

63




Pembangunan turut melibatkan perubahan guna tanah seperti contoh

kawasan tanah perkuburan dibangunkan dengan bangunan

perniagaan dan institusi kerajaan seperti mana yang wujud di Jalan

Paya Bunga dan Jalan Banggol.

Tanah pertanian turut menjadi tapak kawasan pembangunan

terutamanya perumahan. Di Kuala Terengganu, Kerajaan Negeri telah

mengambil sebilangan besar tanah padi untuk dibangunkan semula

seperti di Jalan Bukit Kecil. Pemaju-pemaju swasta turut terlibat di dalam

mengusahakan tanah-tanah pertanian menjadi kawasan perumahan

dan perniagaan, sebagaimana terdapat di sepanjang jalan Kuala

Terengganu - Kuala Berang (Laluan Persekutuan 14) dan Kuala

Terengganu - Kota Bharu (Laluan Persekutuan 3). Sehingga kini

pembangunan bandar Kuala Terengganu terus tersebar ke Utara dan

Selatan Kuala Terengganu. Pembangunan yang lebih terancang

banyak tertumpu di kawasan utara Majlis Bandaraya yang pada

asalnya merupakan kawasan luar bandar tanpa sebarang

pembangunan utama. Selari dengan pembangunan ini, perancangan

guna tanah menjadi lebih berkesan dan banyak projek. perumahan

dibangunkan, yang sudah tentunya memberikan kesan kepada

keperluan pengangkutan awam dan kemudahan awam yang lain.

Dalam kawasan Majlis Bandaraya Kuala Terengganu, zon perancangan

telah ditetapkan sebagai asas dalam merancang guna tanah. Zon

perancangan ini telah dikategorikan kepada tiga kawasan iaitu:

a) Pusat bandar;

b) Kawasan Majlis Perbandaran Lama; dan

c) Lain-lain kawasan yang dibahagikan kepada zon perancangan

utara dan zon perancangan selatan Draf Rancangan Struktur

Kuala Terengganu (1985) (Rajah 4.6).

Foto 4.6: Pembangunan rumah kedai di Pusat Bandar Kuala Terengganu kini (2009)

Jalan Banggol Jalan Sultan Ismail

64




Rajah 4.6 : Zon Perancangan Am Majlis Perbandaran Daerah Kuala Terengganu, 1979

65




4.4 Perkembangan Guna Tanah Kuala Terengganu

Perancangan guna tanah memainkan peranan yang penting dalam

sesuatu kawasan bagi memacu pertumbuhan bandar yang sistematik,

komprehensif dan berkualiti selaras dengan matlamat dan objektif pihak

berkuasa dan penduduk setempat. Perkembangan guna tanah Kuala

Terengganu dilihat dalam satu bentuk siri masa bagi mengenal pasti

pertumbuhan bandar yang berlaku iaitu dari segi pertambahan

kawasan tepu bina dan pengurangan kawasan hijau. Perkembangan

guna tanah dibuat berdasarkan data guna tanah yang diperolehi bagi

tahun 1955, 1973, 1980, 1997 2003 dan 2009, dengan merujuk kepada

laporan rancangan pemajuan yang disediakan untuk kawasan Kuala

Terengganu.

4.4.1 Serakan Kawasan Tepu Bina

Perkembangan bandar sering dikaitkan dengan peningkatan

permintaan terhadap ruang bandar. Perkembangan pertumbuhan

bandar ini menyebabkan wujudnya kawasan tepu bina iaitu kawasan

yang dibangunkan seperti perumahan, perindustrian, perdagangan dan

sebagainya. Analisis perubahan litupan bandar di Kuala Terengganu

menunjukkan peningkatan kawasan tepu bina bandar bermula dari

tahun 1973 dengan purata perubahan tahunan 2.74 peratus meningkat

daripada tahun 1955 (Jadual 4.5). Secara umumnya, peningkatan

dalam peratusan tepu bina bandar direkodkan semenjak tahun 1955

hingga 2003.

Tahun Jumlah

Keluasan

Tepu Bina Purata Perubahan

Tahunan (%) Luas

(Hektar)

Peratus

(%)

1955 65,873.22 4,277.93 6.49 -

1973 65,873.22 6,387.58 9.70 2.74

1980 65,873.22 10,067.21 15.29 8.23

1997 65,873.22 29,656.74 45.02 11.45

2003 65,873.22 32,673.90 49.60 1.70

Bagi tempoh antara tahun 1973 hingga 1980, kawasan tepu bina

meliputi 15.29 peratus daripada keseluruhan kawasan Daerah Kuala

Terengganu. Dalam tempoh ini purata perubahan tahunan telah

meningkat hampir 4 kali ganda pada kadar 8.23 peratus. Pertumbuhan

kawasan tepu bina terus berlaku dengan pesat dalam jangkamasa

antara tahun 1980 hingga tahun 1997.

Sumber: Kajiian Morfologi Bandar Kuala Terengganu, 2009

Jadual 4.5 : Perubahan tepu bina bandar

66




Pada tahun 1977, kawasan tepu bina telah meliputi 45.02 peratus

daripada keluasan keseluruhan daerah dan purata perubahan tahunan

mencapai kadar 11.45 peratus yang merupakan kadar perubahan

tertinggi yang dialami daerah Kuala Terengganu. Antara tahun 1997

hingga 2003, kawasan tepu bina telah hampir meliputi 50 peratus

daripada keseluruhan daerah dengan purata perubahan tahunan 1.7

peratus.

Kadar pembangunan fizikal mula meningkat dengan lebih pesat selepas

1970an dan menjelang 1980an, kawasan tepu bina telah meningkat

kepada sekitar 15 peratus dari keseluruhan daerah Kuala Terengganu.

Sekitar 1980an kawasan tepu bina adalah tertumpu di kawasan pusat

bandar yang kebanyakannya terdiri daripada institusi kerajaan dan

perdagangan.14 peratus kawasan hijau di Kuala Terengganu terdiri

daripada tanah pertanian, tanah kosong dan kawasan rekreasi.

Di kawasan zon perancangan utara yang antaranya termasuk Kg. Jeram,

Manir dan Buloh Gading, tanah pertanian merupakan 46.6 peratus

daripada keseluruhan zon tersebut. Terdapat sekitar 14 peratus kawasan

kosong meliputi Batu Rakit, Telaga Batin dan Gong Badak. Kawasan tepu

bina masih kecil iaitu sekitar 13 peratus yang mana melibatkan guna

tanah perindustrian dan institusi yang kebanyakannya tertumpu di

kawasan Gong Badak. Zon Perancangan Selatan pula mempunyai

kawasan pertanian sebanyak 65 peratus terutamanya meliputi kawasan

Pengadang Buloh.

Foto 4.7 : Pembangunan yang pesat menjadi faktor kepada pertambahan kawasan tepu bina

67




Serakan kawasan tepu bina bandar Kuala Terengganu ke timur dan

utara adalah terbatas disebabkan oleh Laut China Selatan dan Sungai

Terengganu. Oleh yang demikian, perkembangan tepu bina menghala

ke selatan mengarah ke Kuantan meliputi mukim Batu Buruk, Kuala Ibai

dan Chendering. Ia juga berkembang menghala ke barat mengikuti

arah jalan ke Kota Bahru dan Kuala Berang meliputi mukim Bukit Besar,

mukim Cabang Tiga, Losong, Kubang Parit, Paloh, Rengas, Tok Jamal

dan Kepong. Menjelang tahun 1980 hingga 1997, pembangunan

kawasan-kawasan perumahan dan industri menyebabkan

perkembangan kawasan tepu bina telah meliputi kawasan-kawasan

Jalan Hiliran, Ladang, Jalan Cherong Lanjut, Jalan Kamarudin, Padang

Midin, Tasek, Jalan Kuala Brang dan Jalan ke Kuantan.

Foto 4.8 : Pembangunan kawasan perumahan di Kuala Terengganu

Perumahan komited KP Perdana 1 Di Kubang Parit

Perumahan Taman Sri Kolam

68




Rajah 4.7 : Taburan kawasan tepu bina di Daerah kuala Terengganu dari tahun 1955 hingga 2009

69




Seterusnya pembangunan perumahan dan industri menyumbangkan

kepada peningkatan kawasan tepu bina ke kawasan Gong Badak,

Kuala Ibai, Jalan Panji Alam-Pasir Panjang, Jalan Batu Buruk–Chendering,

dan Bukit Besar. Antara mukim yang mengalami pembangunan pesat

termasuklah mukim Batu Buruk, Kuala Ibai, Chendering, Bkt Besar,

Chabang Tiga, Losong, Kubang Parit, Kepong, Paloh, Gong Badak Tok

Jamal, Batu Rakit dan Seberang Takir

Peningkatan ketara kawasan tepubina sehingga tahun 2000 jelas

disebabkan oleh peningkatan sumber selain faktor pertumbuhan

ekonomi negara yang kukuh terutama pada awal tahun 1990an yang

mampu menampung kegiatan ekonomi dan pelaksanaan

pembangunan fizikal yang telah dirangka. Menjelang tahun 2009,

terdapat perubahan kawasan tepu bina yang ketara di mana litupan

bandar di Kuala Terengganu merangkumi 31.44 peratus daripada

keseluruhan kawasan Kuala Terengganu (Jadual 4.6).

Gunatanah

Tepu Bina 2009

Luas (Hektar) Peratus

(%)

Purata

Perubahan

Tahunan (%)

Kediaman 5,290.63 8.74 -13.8

Perniagaan dan

Perkhidmatan 364.78 0.6 32.3

Industri 322.17 0.53 2.40

Institusi & Kemudahan

Masyarakat 1609.43 2.66 -2.08

Tanah Kosong 8,673.75 14.33 -

Pengangkutan 2,258.15 3.73 -

Infrastruktur dan Utiliti 516.87 0.85 -

Jumlah 19,035.78 31.44 -

Sumber : Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu 2008-2020

Foto 4.9 : Pembangunan gunatanah unuk aktiviti pelancongan dan perdagangan yang menyumbang kepada peningkatan kawasan tepu bina.

Jadual 4.6 : keluasan kawasan tepu bina bandar, 2009

70




Litupan terbesar adalah tanah kosong iaitu 8,673.75 hektar dan

seterusnya guna tanah kediaman dengan 5,290.63 hektar iaitu

merupakan 8.74 peratus daripada keseluruhan kawasan tepu bina.

Sebahagian besar guna tanah kediaman merupakan aktiviti

perumahan tidak terancang yang terdiri daripada kampung-kampung

tradisi. Walau bagaimanapun, guna tanah perniagaan dan industri

yang menjadi pemangkin dan penyumbang kepada sumber ekonomi

daerah, masing-masing meliputi 0.53 peratus dan 0.6 peratus daripada

keseluruhan daerah.

Berdasarkan Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu,

pembangunan komited bagi keseluruhan Daerah Kuala Terengganu

dianggarkan seluas 1,544.40 hektar dengan agihan pecahan tertinggi

adalah jenis kediaman seluas 561.56 hektar (36.36%) diikuti dengan jenis

perniagaan dan perkhidmatan seluas 410.54 hektar (Jadual 4.7).

Pembangunan komited ini dijangka mampu meningkatkan tahap

ekonomi daerah dan pendapatan penduduk daerah pada masa akan

datang.


4.4.2 Pengurangan Kawasan Hijau

Kawasan hijau merupakan kawasan yang sebahagian besarnya diliputi

dengan tumbuh-tumbuhan semula jadi atau tanaman yang terdiri

daripada kawasan lapang, kawasan rekreasi, koridor infrastruktur dan

utiliti, zon penampan, rizab hutan dan kawasan pertanian.

Pengurangan kawasan hijau berlaku berkadar songsang dengan

kawasan tepubina di mana pertambahan kawasan tepu bina

menyebabkan pengurangan jumlah kawasan hijau.

Tahun Jumlah

Keluasan

Kawasan Hijau Purata Perubahan

Tahunan (%) Luas (Hektar) Peratus (%)

1955 65,873.22 61,595.29 93.51 -

1973 65,873.22 59,485.64 90.30 -0.19

1980 65,873.22 55,806.00 84.72 -0.88

1997 65,873.22 36,216.48 54.98 -2.06

2003 65,873.22 33,199.32 50.40 -1.39

Guna tanah Luas (hektar) Peratus (%)

Kediaman 561.56 36.36

Perniagaan dan Perkhidmatan 410.54 26.58

Tanah Lapang dan Rekreasi 38.74 2.51

Institusi dan kemudahan Masyarakat 101.7 6.59

Perindustrian 38.61 2.50

Pengangkutan dan Lalulintas 386.89 25.05

Infrastuktur dan Utiliti 6.37 0.41

Jumlah 1,544.40 100

Jadual 4.7 : Pecahan Guna

Tanah Pembangunan

Komited Daerah Kuala


Sumber: Kajian Morfologi Bandar Kuala Terengganu,2009

Jadual 4.8 : Perubahan

keluasan kawasan hijau Daerah Kuala Terengganu

71




Antara tahun 1955 hingga tahun 1973 pengurangan kawasan hijau

adalah tidak ketara dengan kadar purata perubahan tahunan hanya

0.19 peratus. Namun ia semakin meningkat dengan kadar purata

perubahan tahunan menjadi 0.88 peratus antara tahun 1973 hingga

1980. Pengurangan paling ketara ialah antara tahun 1980 hingga 1997 di

mana kadar purata tahunan adalah 2.06 peratus berikutan peningkatan

kawasan tepu bina terutamanya di kawasan bandar yang kian

membangun. Walaupun pengurangan kawasan hijau terus berlaku

antara tahun 1997 hingga 2003, namun kadar purata tahunan menurun

kepada 1.39 peratus. Ini adalah kerana, proses pembangunan semakin

perlahan berikutan bandar kian padat dengan limpahan tepu bina. Hal

ini seterusnya memberi kesan terhadap kadar pengurangan kawasan

hijau.

Menjelang tahun 2009, kawasan hijau di Daerah Kuala Terengganu

dicatatkan berkeluasan 41,492.84 hektar iaitu 68.55 peratus daripada

keseluruhan kawasan daerah. Pertanian mendominasi kawasan hijau

dengan 25,743.23 hektar atau 42.53 peratus daripada keseluruhan

kawasan hijau di daerah terbabit. Ini diikuti oleh kawasan hutan yang

meliputi 22.06 peratus kawasan hijau. Aktiviti penternakan dan akuakultur

pula hanya mencatatkan 0.41 peratus daripada keluasan kawasan

hijau.

Guna Tanah Luas (Hektar) Peratus (%)

KAWASAN HIJAU

Pertanian 25,743.23 42.53

Penternakan dan Akuakultur 249.28 0.41

Badan Air 1,442.28 2.38

Pantai 63.77 0.11


Hutan 13,352.67 22.06

Jumlah Keseluruhan 41,492.84 68.55

Secara umumnya, kawasan hijau masih lagi mampu untuk menampung

kemampanan alam sekitar di Kuala Terengganu. Perubahan yang

berlaku di kawasan pinggir terutama di bahagian barat adalah lebih

kepada „hijau kepada hijau‟ sebagai contohnya dari guna tanah hutan

kepada pertanian. Perubahan nyata kehilangan kawasan hijau banyak

berlaku berhampiran dengan jalan-jalan utama terutama di kawasan

utara dan selatan Kuala Terengganu iaitu dengan kewujudan kawasan

pembangunan terancang terutamanya perumahan (Rajah 4.8).

Jadual 4.9 : Keluasan

kawasan hijau Daerah

Kuala Terengganu 2009

Sumber: Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu 2008-2020

72




Rajah 4.8 : Taburan kawasan hijau di Daerah Kuala Terengganu dari tahun 1955 hingga 2009

73




4.4.3 Perubahan Guna Tanah Utama Kuala Terengganu

Daerah Kuala Terengganu merupakan daerah utama di Terengganu

yang berkembang sebagai pusat pentadbiran dan perdagangan

negeri. Pada tahun 1995, hampir 70.0 peratus keluasan daerah telah

didiami dan diusahakan (MPKT, 1997). Perkembangan Kuala Terengganu

dapat dilihat dengan berlakunya perubahan guna tanah yang

menunjukkan perkembangan -aktiviti ekonomi yang berlaku di daerah

ini (Jadual 4.10 dan Rajah 4.9 – Rajah 4.13). Walau bagaimanapun,

keluasan guna tanah Daerah Kuala Terengganu pada tahun 1955-2003

dan tahun 2009 adalah berbeza; di mana jumlah keluasan sebanyak

65,873.22 hektar dicatatkan pada tahun 1955-2003 dan 60,528.60 hektar

pada tahun 2009. Faktor perubahan guna tanah ini berikutan

kemasukan kawasan Bukit Payung ke dalam Daerah Marang selepas

tahun 2003. Keluasan pada tahun 1955-2003 menggunakan

sumber/pangkalan data yang diperoleh bagi Kajian Morfologi Bandar

Kuala Terengganu, 2009 manakala keluasan pada tahun 2009 adalah

berdasarkan Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu 2008-

2020 dan Laporan Rancangan Pembangunan Daerah Kuala

Terengganu (JPBD & KPKT, 1995).

Seawal tahun 1950an, guna tanah pertanian merupakan guna tanah

yang utama di daerah ini yang terdiri daripada dusun, padi, getah dan

kelapa sawit. Ini diikuti oleh guna tanah hutan dan petempatan serta

selebihnya terdiri daripada komponen guna tanah yang lain. Tanah

berpaya, hutan simpan, hutan belukar (termasuk padang ragut) dan

getah terdapat di bahagian barat daerah Kuala Terengganu. Ini adalah

kerana keadaan topografinya yang beralun. Di bahagian timur daerah

ini terdapat guna tanah petempatan, padi dan dusun. Ini adalah

disebabkan ketiga-tiga guna tanah tersebut ada kaitan antara satu

sama lain dan keadaan topografi yang rata dan mendatar. Perubahan

guna tanah utama termasuk kediaman, pertanian, perdagangan dan

industri akan dibincangkan dengan lebih lanjut di bahagian seterusnya.

Foto 4.10: Gunatanah pertanian mendominasi keseluruhan gunatanah di Daerah Kuala Terengganu

74


Jadual 4.10: Perubahan Guna Tanah Daerah Kuala Terengganu

Guna Tanah

1955 1973 1980 1997 2003 2009

Luas

(Hektar)

% Luas

(Hektar)

% Luas

(Hektar)

% Luas

(Hektar)

% Luas

(Hektar)

% Luas (Hektar) %

Tepu Bina

Kediaman 4,268.38 6.48 6,367.46 9.67 9,284.38 14.09 27,422.76 41.63 30,428.71 46.19 5,290.63 8.74

Perdagangan 9.55 0.01 20.12 0.03 116.94 0.18 113.93 0.17 124.21 0.19 364.78 0.60

Perindustrian 0.00 0.00 0.00 0.00 135.20 0.21 274.91 0.42 281.66 0.43 322.17 0.53

Kemudahan

Awam 0.00 0.00 0.00 0.00 530.69 0.81 1,845.14 2.80 1,839.32 2.79 1,609.43 2.66

Tanah kosong - - - - - - - - - - 8,673.75 14.33

Pengangkutan - - - - - - - - - - 2,258.15 3.73

Infrastruktur &

Utiliti - - - - - - - - - - 516.87 0.85

Jumlah 4,277.93 6.49 6,387.58 9.70 10,067.21 15.29 29,656.74 45.02 32,673.90 49.6 19,035.78 31.44

Kawasan Hijau

Pertanian &

Penternakan 29,666.85 45.04 30,374.98 46.11 46,404.90 70.45 33,273.05 50.51 30,655.22 46.54 25,992.51 42.94

Hutan 31,928.44 48.47 29,110.52 44.19 9,381.32 14.24 2,207.85 3.35 2,024.57 3.07 13,352.67 22.06

Kawasan

Lapang &

Rekreasi

0.00 0.00 0.14 0.00 19.78 0.04 735.58 1.12 519.53 0.79 641.61 1.06

Badan Air &

Pantai - - - - - - - - - - 1,506.05 2.49

Jumlah 61,595.29 93.51 59,485.64 90.3 55,806.00 84.73 36,216.48 54.98 33,199.32 50.4 41,492.84 68.55

Jumlah 65,873.22 100.00 65,873.22 100.00 65,873.21 100.00 65,873.22 100.00 65,873.22 100.00 60,528.60 100.00

Sumber : Kajian Morfologi Bandar Kuala Terengganu, 2009 Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu, 2008-2020



75




Jadual 4.11 : Pecahan Guna Tanah Daerah Kuala Terengganu, 2009

Guna Tanah Luas (Hektar) Peratus (%)

Perumahan 5,290.63 8.74

Perniagaan dan Perkhidmatan 368.78 0.60

Perindustrian 322.17 0.53

Institusi & Kemudahan Masyarakat 1,609.43 2.66


Tanah Kosong 8,973.75 14.33

Pengangkutan 2,258.15 3.73

Infrastruktur dan Utiliti 516.87 0.85

Pertanian 25,743.23 42.53

Badan Air 1,442.28 2.38

Hutan 13,352.67 22.06

Jumlah Keseluruhan 60,528.60 100


Berdasarkan kepada Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu

2008-2020, pecahan guna tanah pada tahun 2009 secara umumnya

masih didominasi oleh guna tanah pertanian iaitu seluas 25,743.23 hektar

yang merangkumi 42.53 peratus daripada keluasan Daerah Kuala

Terengganu diikuti oleh kawasan perhutanan dengan 13,352.67 hektar

dan badan air (1,442.28 hektar). Guna tanah perniagaan dan

perkhidmatan serta perindustrian yang menjadi penyumbang utama

kepada sektor ekonomi daerah pula merangkumi 3.19 peratus daripada

pecahan guna tanah Daerah Kuala Terengganu. Walau bagaimanapun,

peratus ini dijangka akan terus meningkat seiring dengan pembangunan

Daerah Kuala Terengganu (Rujuk Jadual 4.11 dan Rajah 4.13).

Foto 4.11: Gunatanah Institusi

76




.

Rajah 4.9 : Gunatanah Daerah Kuala Terengganu Tahun 1955

77




Rajah 4.10 : Gunatanah Daerah Kuala Terengganu Tahun 1973

78




Rajah 4.11: Gunatanah Daerah Kuala Terengganu Tahun 1980

79





80





81




a) Perubahan Guna Tanah Kediaman

Penyediaan perumahan yang mencukupi dan mampu memenuhi

keperluan masyarakat adalah penting untuk menjamin kualiti hidup yang

lebih baik. Kepentingan guna tanah ini boleh dilihat dari segi perubahan

guna tanah kediaman atau perumahan itu sendiri.

Pada tahun 1955 kawasan kediaman meliputi 4,268.38 hektar iaitu

merangkumi 6.48 peratus daripada keluasan Kuala Terengganu (Rajah

4.14). Keluasan ini kemudiannya meningkat kepada 6,367.46 hektar

menjelang tahun 1973 iaitu 9.67 peratus daripada jumlah luas daerah

Kuala Terengganu. Keluasan guna tanah kediaman meningkat sebanyak

45.81 peratus pada tahun 1980. Keluasan kediaman ini meningkat lagi

kepada 30,600 hektar pada tahun 1997 iaitu hampir dua kali ganda

daripada keluasan tahun 1980. Peningkatan ini menjadikan keluasan

guna tanah kediaman merangkumi lebih 19 peratus daripada keluasan

Kuala Terengganu.

Kawasan kediaman tertumpu di Losong, Bukit Besar dan Batu Buruk di

samping industri, perdagangan dan institusi. Kawasan kediaman juga

tertumpu di kawasan Paluh, Kubang Parit, Rengas, Tok Jamal, Gelugur

Raja, Gelugur Kedai dan Atas Tol. Di Kuala Nerus dan Batu Rakit,

kawasan tepu bina tertumpu di kawasan tepi pantai selain kawasan

kediaman, industri dan institusi serta kemudahan awam. Menjelang 2003,

intensiti tepu bina semakin pesat dengan pola taburan yang serupa.

Kawasan di Cabang Tiga, Kuala Nerus, Tok Jamal dan Bukit Besar terus

menempatkan kawasan kediaman selain pusat-pusat petempatan kecil

yang terus membangun dengan lebih pesat (Rajah 4.16).

0

10

20

30

40

50

Pera

tus (

%)

Tahun

Perubahan Guna Tanah Kediaman

Kediaman 6.48 9.67 14.09 41.63 46.19

1955 1973 1980 1997 2003

Peratus

Rajah 4.14 : Perubahan guna tanah kediaman Daerah kuala Terengganu (1955, 1973, 1980, 1997, 2009)

82




Kesan sampingan daripada industri petroleum dan disokong oleh

keadaan ekonomi yang kukuh pada tahun 1990an meningkatkan

permintaan terhadap perumahan yang lebih terancang dan tersusun. Di

samping itu pihak berkuasa juga telah membangunkan pelbagai

kemudahan awam sampingan bagi memenuhi keperluan rakyat

bersesuaian dengan pertambahan penduduk dan kawasan perumahan.

Pada tahun 2007, guna tanah kediaman di Kuala Terengganu

merangkumi keluasan 5,290.63 hektar iaitu 8.74 peratus daripada

keseluruhan kawasan. Guna tanah ini dibahagikan kepada 2 jenis iaitu

perumahan jenis terancang yang mendominasi dengan 60 peratus dan

perumahan tidak terancang dengan 40 peratus.

GUNA TANAH KEDIAMAN

5,290.63 hektar (8.74%)

Jenis Perumahan Unit Peratus (%)

1. Perumahan Terancang 67,114 60 %

2. Perumahan Tidak Terancang 44,742 40%

Jumlah Keseluruhan 111,856 100.00 Sumber : Pejabat Tanah Dan Daerah Kuala Terengganu (Profil Jawatankuasa Keselamatan

Dan Kemajuan Kampung)

Sejak dari tahun 1980 hingga 2007, bilangan kediaman mencatatkan

peningkatan. Rajah 4.14 menunjukkan dengan jelas peningkatan yang

berlaku dari tahun 1980 hingga 1991 yang melibatkan peningkatan

sebanyak 4,661 unit rumah. Berdasarkan kepada stok jumlah perumahan

Daerah Kuala Terengganu pada tahun 2000 dan tahun 2007, jumlah

perumahan Daerah Kuala Terengganu telah mengalami pertambahan

hampir dua kali ganda. Pada tahun 2000, jumlah perumahan di Kuala

Terengganu ialah sebanyak 66,395 unit dan pada tahun 2007 jumlah

perumahan adalah sebanyak 111,856 unit iaitu dengan pertambahan

sebanyak 45,461 unit (Rajah 4.15). Penambahan unit rumah adalah

memberangsangkan iaitu sebanyak 40.64 peratus dalam tempoh 7

tahun.

50,05954,729

66,395

111,856

0

20,000

40,000

60,000

80,000

100,000

120,000

1980 1991 2000 2007

Tahun

Jadual 4.12 : Taburan kategori perumahan di Daerah Kuala Terengganu, 2007

Rajah 4.15 : Pertumbuhan Bilangan rumah di Daerah kuala Terengganu dari tahun 1955 hingga 2009

83

83


PETUNJUK

Rajah 4.16: Gunatanah Kediaman Daerah kuala Terengganu dari tahun 1955 hingga 2009

84




45.04 46.11

70.45

50.5146.54

42.94

0

10

20

30

40

50

60

70

80

1955 1973 1980 1997 2003 2009

Tahun

%

b) Perubahan Guna Tanah Pertanian

Terengganu merupakan sebuah negeri berasaskan pertanian. Semenjak

sebelum merdeka hingga tahun 1970-an, separuh daripada guna tenaga

terlibat dalam sektor pertanian. Sebahagian besar penduduk di daerah

ini masih bergantung kepada sektor pertanian dan perikanan.

Rajah 4.16 menunjukkan peningkatan kawasan pertanian yang berlaku

awal tahun 1970 hingga 1980 bersesuaian dengan penumpuan dasar

kerajaan terhadap pembukaan tanah-tanah baru bagi pembangunan

sektor pertanian semasa era tersebut. Pembukaan tanah pertanian juga

telah menyebabkan wujudnya industri hiliran berasaskan pertanian

terutamanya dalam era pasca 1980an di mana kemajuan yang penting

telah dicapai dalam usaha memajukan pertanian di Kuala Terengganu.

Foto 4.12 : Kaedah pertanian secara tradisional sebelum tahun 1980an

Sumber : Pejabat Setiausaha Kerajaan Terengganu, 1999.

Rajah 4.17 : Perubahan

guna tanah pertanian

Kuala Terengganu (1955,

1973, 1980, 1997, 2003,

2009)

85




Foto 4.13: Tanaman kelapa sawit dan getah antara aktiviti pertanian utama di Kuala Terengganu

Perubahan radikal berlaku pada akhir tahun 1970an dan awal 1980an

apabila Kerajaan Negeri dan Persekutuan menambah peruntukan

dalam bidang pertanian. Dalam tempoh 1970 hingga 1980, sejumlah

$293 juta dibelanjakan untuk kemajuan kawasan pertanian di Negeri

Terengganu di mana $210 juta telah dibelanjakan untuk pembinaan

parit dan tali air, tanaman semula serta ternakan dan perikanan

dengan tujuan untuk meningkatkan daya pengeluaran pertanian.

Dengan perubahan dasar terhadap pembangunan industri terutama

petroleum di Terengganu, kemerosotan kawasan pertanian jelas

berlaku antara tahun 1980an sehingga akhir tahun 1990an.

Kemerosotan guna tanah pertanian ini adalah ekoran perkembangan

pesat sektor pembangunan lain seperti guna tanah kediaman dan

perindustrian. Dalam jangka waktu tersebut keluasan guna tanah

pertanian telah merosot 70.45 peratus kepada 50.51 peratus. Guna

tanah pertanian telah berkurangan sebanyak 13,131.85 hektar dalam

tempoh 17 tahun.

Pada tahun 2003, hanya 46.19 peratus guna tanah digunakan untuk

aktiviti pertanian. Ini adalah kerana terdapat tanah pertanian telah

ditebus guna untuk kediaman. Satu penelitian pada guna tanah 1992

menunjukkan, penumpuan tanaman padi terletak 10 km jejari dari

pusat bandar Kuala Terengganu. Perkembangan ini juga

memperlihatkan tanah ini secara perlahan telah ditebusguna untuk

dijadikan tanah kediaman dan petempatan. Perbandingan dengan

guna tanah 1980 hingga 1997 juga menunjukkan kawasan padi

merupakan tanaman utama yang terjejas kesan daripada arus

pembangunan di mana sebahagian besarnya diganti dengan

petempatan, perindustrian atau institusi.

86




Walaupun gunatanah pertanian semakin berkurangan, namun

pendapatan yang diperolehi melalui sektor ini semakin bertambah

dengan adanya kemudahan infrastruktur yang disediakan untuk

membantu para petani menjalankan kerja-kerja pertanian. Selain itu dasar

bagi meningkatkan sektor pertanian negeri seperti Dasar Pertanian Negeri.

Dasar Pertanian Negeri pada tahun 1984 telah digubal semula dan pada

1992 hingga 2010, Kerajaan Negeri menumpukan program berasaskan

kepada dasar baru yang memberi penekanan membentuk masyarakat

usahawan dan peniaga di kalangan petani, penternak dan nelayan yang

lebih berdaya maju dan berdaya saing.

Dasar ini menumpukan kepada peningkatan pengeluaran pertanian dan

makanan berasaskan pertanian bagi memenuhi keperluan dalam negeri.

Penglibatan sektor swasta terus digalak dan dipertingkatkan. Pada tahun

1997, sektor pertanian merangkumi kawasan seluas 29,005.56 hektar dan

menyumbang 10 peratus daripada jumlah pekerjaan di daerah Kuala

Terengganu. Kegiatan aktiviti pertanian menyumbang 50 peratus

daripada jumlah guna tenaga, diikuti oleh aktiviti perikanan menyumbang

36 peratus dan penternakan serta perhutanan menyumbang 14 peratus.

Guna tanah pertanian adalah dominan di Mukim Batu Rakit (35 peratus),

Kuala Nerus (20 peratus) dan Batu Burok (11 peratus).

Menjelang tahun 2007, guna tanah pertanian sekali lagi mencatatkan

kemerosotan dari 46.54 peratus pada tahun 2003 kepada 42.94 peratus.

Luas kawasan pertanian berdasarkan Rancangan Tempatan Daerah

Kuala Terengganu 2008-2020 adalah sebanyak 25,992.50 hektar. Aktiviti

tanaman merupakan aktiviti pertanian utama dengan 86.18% manakala

selebihnya merupakan aktiviti penternakan, perikanan dan tanah terbiar.

(Jadual 4.13).

Perkara Keluasan (hektar) Peratus (%)

Pertanian 25,992.50 42.94

i. Tanaman Industri 22,399.59 86.18

a. Kelapa Sawit 5,929.63

b. Getah 8,465.02

c. Kelapa 240.591

d. Padi 1,451.71

e. Buah-buahan 2,737.58

f. Sayur-sayuran 58.48

g. Tanaman Campur 3,516.59

ii. Penternakan Haiwan 244.47 0.94

iii. Perikanan 4.81 0.02

a. Zon Industri Akuakultur 4.81

b. Lain-lain -

iv. Tanah Terbiar 3,343.64 12.86

Sumber: Pejabat Pertanian Daerah Kuala Terengganu 2007

. Pejabat Perkhidmatan Haiwan Daerah Kuala Terengganu 2007

Pejabat Perikanan Daerah Kuala Terengganu 2007

Pejabat Hutan Daerah Kuala Terengganu 2007

Jadual 4.13 : Guna tanah

pertanian dan perhutanan

di Daerah Kuala

Terengganu tahun 2007

87




Berdasarkan maklumat yang diperolehi daripada RTD Kuala

Terengganu 2008-2020, sektor pertanian menunjukkan pertumbuhan

yang kurang memberansangkan tetapi dengan adanya dasar-dasar

kerajaan untuk membangunkan sektor pertanian ke suatu misi iaitu

“pertanian adalah sebuah perniagaan”, sektor ini dijangka akan

memberikan pertumbuhan yang positif di masa akan datang. Dan

seterusnya mampu untuk memberi sumbangan sebagai pembekal

bahan mentah kepada industri berasaskan sumber dan peningkatan

sekuriti sumber makanan seperti yang diimpikan.

88


Rajah 4.18: Gunatanah Pertanian Daerah Kuala Terengganu dari tahun 1955 hingga 2009

89




0.01 0.03

0.18 0.17 0.19

0.6

0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

1955 1973 1980 1997 2003 2009

Tahun

%

c) Perubahan guna tanah perdagangan

Bandar Kuala Terengganu merupakan pusat perdagangan yang paling

penting di dalam kawasan Majlis Perbandaran Kuala Terengganu. Bandar

ini terletak di kawasan kecil yang bertanah datar di bahagian Selatan

Sungai Terengganu. Kebanyakan aktiviti perdagangan tertumpu di pusat

bandar tersebut seperti di sepanjang Jalan Paya Bunga dan Jalan

Banggol. Pembangunan semakin pesat di sepanjang jalan Paya Bunga

dengan terbinanya bangunan kedai bertingkat. Pembangunan di lain-

lain kawasan dalam bandar adalah berskala kecil di mana rumah kedai

teres dua tingkat telah dibina bagi menggantikan rumah lama.

Penjelasan mengenai guna tanah pusat bandar dan pusat petempatan

kecil yang lain akan dijelaskan kemudian.

Foto 4.14 : Pembinaan

bangunan komersial baru

mengantikan bangunan

kedai yang telah usang


gunatanah perdagangan

di Kuala Terengganu

(1955, 1973, 1980, 1997,

2003)

90




Perubahan ketara dalam tempoh 1970an dan 1980an disebabkan faktor

wujudnya sektor perniagaan yang menyokong aktiviti pembukaan tanah

pertanian. Pada pertengahan tahun 1980an, negara telah mengalami

kemerosotan ekonomi menyebabkan aktiviti ekonomi berkurangan

sementara kegiatan industri asas petroleum juga hampir tamat.

Keadaan ini berubah dalam era 1990an di mana pada tahun 1990,

dianggarkan terdapat sejumlah 1,226 pertubuhan perdagangan di

Daerah Kuala Terengganu yang sebahagian besarnya terletak di pusat-

pusat pertumbuhan utama. Sebanyak 62.2 peratus pertubuhan

perdagangan ini terletak di Bandar Kuala Terengganu. Daripada jumlah

tersebut, 50.2 peratus menjalankan aktiviti perkhidmatan, 44.6 peratus

perniagaan borong dan 5.2 peratus meliputi jumlah pertubuhan

perniagaan yang lain. Walau bagaimanapun, sektor perdagangan masa

kini semakin berkembang seiring dengan peningkatan ekonomi

penduduk di Negeri Terengganu amnya dan Kuala Terengganu khasnya.

Menjelang tahun 2003, guna tanah perdagangan mencatatkan

peningkatan sebanyak 0.01 peratus. Guna tanah ini semakin

berkembang pada tahun 2009 di mana guna tanah ini meliputi 0.6

peratus keluasan Daerah Kuala Terengganu iaitu seluas 364.78 hektar

(Rajah 4.19).

Laporan Stok Harta Perniagaan yang disediakan oleh Jabatan Penilaian

dan Perkhidmatan Harta pula melaporkan bahawa terdapat sejumlah

1,243 unit rumah kedai, 7 unit kompleks perniagaan dan 36 unit pejabat

binaan khas di seluruh Daerah Kuala Terengganu pada tahun 2000 (RSN

Terengganu). Berdasarkan RTD Kuala Terengganu 2008-2020 pula,

sejumlah 9,258 premis perniagaan dilaporkan di Kuala Terengganu.

Daripada jumlah ini, 1,618 unit digunakan untuk tujuan kediaman, 7 unit

premis telah ditutup, 1,098 premis adalah kosong dan 165 unit adalah

sedang dalam pembinaan. Oleh itu, secara ringkasnya, terdapat kira-kira

6,370 pertubuhan perniagaan yang sedang beroperasi di seluruh

kawasan kajian ini. Peningkatan ini adalah yang paling ketara jika

dibandingkan dengan tahun-tahun sebelum ini. Hal ini berkemungkinan

kerana daerah ini semakin membangun dengan matlamat untuk

menjadikan Kuala Terengganu sebagai “Halal Hub” dan “Regional

Corporation Centre”.

91


LAUT CHINA

SELATAN

TAHUN 1955

LAUT CHINA

SELATAN

TAHUN 1973

LAUT CHINA

SELATAN

TAHUN 1980

LAUT CHINA

SELATAN

TAHUN 1997

LAUT CHINA

SELATAN

TAHUN 2003

Petunjuk :

Perdagangan

Laut

Sempadan

Data

Tahun

1973

Data Tahun 1955

Tidak Ada Perubahan

Perubahan Tidak Munasabah

Perubahan Munasabah

Rajah 4.20: Gunatanah Perdagangan Daerah Kuala Terengganu dari tahun 1955 hingga 2009

92




0 0

0.21

0.42 0.43

0.53

0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

1955 1973 1980 1997 2003 2009

Tahun

%

d) Perubahan Guna Tanah Industri

Industri barangan berasaskan logam, kimia dan gas asli merupakan

sektor perindustrian terpenting di negeri Terengganu dalam tempoh

1987 – 1996. Walau bagaimanapun, industri berkenaan tertumpu di

kawasan-kawasan seperti Kertih dan Kemaman. Aktiviti perindustrian di

daerah Kuala Terengganu, lebih tertumpu kepada bidang

pembuatan. Berlaku peningkatan terhadap guna tanah industri di

mana pada tahun 1980 kawasan perindustrian di Kuala Terengganu

seluas 128.54 hektar telah meningkat sehingga 264.11 hektar pada

1997. Ini adalah disebabkan oleh penyediaan infrastruktur serta

kemudahan di samping polisi kerajaan yang menyokong ke arah

peningkatan ekonomi menerusi aktiviti perindustrian.

Sejak tahun 1970-an, kerajaan di samping mempelbagaikan ekonomi

telah menitikberatkan pertumbuhan industri yang lebih pesat untuk

menampung keperluan pekerjaan dan Dasar Ekonomi Baru (DEB).

Dalam hal ini, tumpuan telah diberikan kepada industri yang

berasaskan eksport dan mengunakan ramai tenaga buruh. Sekitar

tahun 1980-an, pertumbuhan pembangunan perusahaan yang

lembap di Terengganu adalah disebabkan oleh faktor geografi

dimana pusat pembangunan di pantai barat menyediakan segala

kemudahan yang diperlukan oleh sektor pembuatan.

Kajian Dasar Perindustrian Malaysia (KDPM) dan Pelan Induk

Perindustrian (PIP) telah dilancarkan pada 1983 untuk mengenal pasti

kelemahan ciri-ciri struktur perindustrian dan cara-cara untuk

mengatasinya. Sektor pembuatan di Kuala Terengganu dan


gunatanah Industri di

Kuala Terengganu (1955,

1973, 1980, 1997, 2003)

93




Sektor pembuatan di Kuala Terengganu dan negeri Terengganu amnya

dibahagikan kepada dua sektor kecil iaitu pembuatan am dan

pemprosesan utama. Perusahaan pembuatan am ialah perusahaan

yang mengeluarkan barangan pengguna dan perantaraan untuk

kegunaan tempatan. Perusahaan ini biasanya berskala kecil atau jenis

perusahaan rumah yang terletak di luar kawasan perusahaan. Sektor

kedua yang paling penting ialah sektor pemerosesan utama iaitu

termasuklah kilang papan, kilang-kilang minyak kelapa sawit dan

memproses hasil pertanian.

Di Majlis Perbandaran Kuala Terengganu, industri pembuatan am

biasanya berskala kecil kebanyakannya terletak di kawasan

petempatan penduduk. Kajian Rancangan Struktur Kuala Terengganu

(1988) menganggarkan lebih daripada 600 pertubuhan pembuatan jenis

tersebut beroperasi di luar estet perindustrian, tetapi masih di dalam

Majlis Perbandaran Kuala Terengganu.

Terdapat dua kawasan estet perindustrian yang telah dimajukan oleh

Perbadanan Memajukan lktisad Negeri Terengganu iaitu di Chendering

(59 hektar) dan Gong Badak (117 hektar). Kawasan perindustrian di

kawasan Chendering terdiri daripada bengkel kenderaan (mengecat

dan membaiki kenderaan) dan batik. Terdapat beberapa kawasan

Foto 4.15 : Perusahaan industri kecil sederhana oleh penduduk Kuala Terengganu

94




perindustrian seluas 1.2 hektar yang belum diberi hakmilik atau dijual

kepada orang awam. Kawasan ini juga mempunyai kawasan yang

kosong (tidak apa-apa kemajuan di atasnya) walaupun di atas kertas

ianya telah dimiliki. Daripada kedua-dua kawasan perindustrian ini

usaha-usaha perlu dibuat di dalam mengambil tindakan terhadap

pengusaha yang tidak beroperasi lagi serta memasarkan kawasan ini

sebagai industri yang berteknologi tinggi dan bersih dari segi alam

sekitar. Kawasan ini perlu dilanskapkan sebagai taman perindustrian

yang cantik, selesa, selamat dan kondusif.

Pada tahun 2009, guna tanah industri meningkat meliputi kawasan

seluas 322.17 hektar iaitu 0.53 peratus daripada keseluruhan Daerah

Kuala Terengganu. Dua kawasan yang mempunyai pertumbuhan

industri yang tertinggi adalah kawasan perindustrian Gong Badak dan

Chendering di bahagian selatan. Premis-premis industri adalah

bertaburan dengan kebanyakannya terletak di sepanjang laluan

utama. Industri perkilangan seperti kilang-kilang papan dan batu bata

banyak terdapat di kawasan yang lebih jauh dari pusat bandar

terutamanya di kawasan di Belara. Aktiviti kuari juga dijalankan di

kawasan ini (RTDKT 2008-2020).

Guna tanah perindustrian dijangka akan terus berkembang dari

semasa ke semasa bagi mencapai misi menjadikan Kuala Terengganu

sebagai pusat industri di samping menggapai matlamat sebagai

„Regional Corporation Centre‟.

Foto 4.16: Kilang benang

bulu di Gong Badak, Kuala

Terengganu

Sumber : Pejabat Setiausaha Kerajaan Terengganu, 1999.

95




Industri

Laut

Sempadan

Sungai

PETUNJUK

Rajah 4.22: Gunatanah Perindustrian Daerah Kuala Terengganu dari tahun 1955 hingga 2009

96




4.5 Penyediaan Kemudahan dan Infrastruktur

Selepas merdeka, penyediaan kemudahan dan infrastruktur di Daerah

Kuala Terengganu semakin dipertingkatkan. Kemudahan dan

infrastruktur disediakan bagi meningkatkan aksesibiliti penduduk dan

memudahkan penghantaran hasil pertanian ke pusat bandar.

4.5.1 Kemudahan Pengangkutan dan Lalulintas

Perkembangan bandar Kuala Terengganu selepas merdeka terus

dipengaruhi oleh rangkaian jalan raya persekutuan utama iaitu Jalan

Persekutuan 3 yang menghala ke selatan (Jalan Batu Buruk) dan ke

utara (Jalan Kota Bahru) serta Jalan Persekutuan 14 yang

menghubungkan Kuala Terengganu dengan wilayah KETENGAH, melalui

Jabor-Cheneh-Bandar Al-Muktafi Billah Shah-Bukit Besi. Di samping itu,

pembukaan Jalan Persekutuan 65 menghubungkan pusat bandar

dengan Lapangan Terbang Sultan Mahmud juga menggalakkan lagi

perkembangan bandar Kuala Terengganu ke arah utara.

Selain jalan persekutuan tersebut, jalan negeri yang menghubungkan

jalan persekutuan ini juga pesat dibangunkan selepas merdeka. Rajah

4.22 menunjukkan jaringan jalan negeri di bandar Kuala Terengganu.

Selain itu, terdapat beberapa lebuh raya baru yang sedang dalam

pembinaan seperti Lebuhraya Pantai Timur (LPT) Fasa II menghubungkan

Kuala Lumpur-Kuantan-Kuala Terengganu serta Lebuhraya Timur-Barat II

menghubungkan Simpang Pulai – Lojing - Gua Musang - Kuala Berang -

Kuala Terengganu.

Ini akan menyumbang kepada perubahan guna tanah daripada

pertanian dan kediaman kampung kepada perbandaran yang

menyaksikan pertumbuhan jalan tempatan yang ketara. Rajah 4.23

menunjukkan perkembangan jaringan jalan di Kuala Terengganu

daripada tahun 1973 sehingga tahun 1993. Perbezaan yang ketara

adalah pada jaringan jalan tempatannya. Perkembangan jaringan jalan

tempatan ini menunjukkan arah pembangunan spatial bandar Kuala

Terengganu dalam tempoh dua puluh tahun tersebut.

Daerah Kuala Terengganu pada masa kini dihubungi oleh daerah-

daerah bersebelahan seperti Marang, Hulu Terengganu dan Setiu

melalui rangkaian laluan-laluan persekutuan seperti Laluan Persekutuan

3 (Jerteh – raya Kuala Terengganu – Marang – Dungun – Kemaman),

Laluan Persekutuan 14 (Kuala Berang – Kuala Terengganu), Laluan

Persekutuan 3685 (Kg Raja – Merang – Kuala Terengganu). Bandar Kuala

Terengganu juga dilengkapi dengan sistem jaringan jalanraya yang

baik merangkumi Laluan Persekutuan 3 (FR 3), Laluan Persekutuan 14 (FR

14), Laluan Persekutuan 3685, dan Jalan Negeri T4 (Jambatan Sultan

97




Mahmud) serta Jalan Negeri T9. Hierarki jalan sedia ada di Daerah Kuala

Terengganu boleh dikategorikan kepada empat (4) peringkat seperti

dalam Jadual 4.14.

Hierarki Jalan Fungsi Jalan Nama Jalan Jalan Pengagih Utama

Menghubungkan trafik terus ke/dari lebuh raya

Menghubungkan trafik antara petempatan utama-bandar

Laluan 3 Laluan 14 Laluan 3685 T11 T4

Jalan Pengagih Sekunder

Mengagihkan trafik dari/ke kawasan penempatan utama ke jalan pengagih utama

Mengagihkan trafik di antara jalan pengagih utama dengan jalan pengagih tempatan.

T100 T101 T142 T147

Jalan Pengagih Tempatan

Mengagihkan trafik di dalam kawasan setempat

Menghubungkan trafik di antara jalan pengagih sekunder dengan jalan tempatan.

Jalan Sultan Omar Jalan Jalan Sultan

Ismail Jalan Pasir Panjang

Jalan Tempatan

Menyediakan laluan terus kepada kawasan kediaman, perniagaan, industri, institusi dan lain-lain.

Jalan Tok Lam Jalan Bandar Jalan Kemajuan


Kuala Terengganu mempunyai sebuah lapangan terbang domestik iaitu

Lapangan Terbang Sultan Mahmud (LTSM) yang dahulunya dikenali

sebagai Lapangan Terbang Telaga Batin yang menghubungkan Kuala

Terengganu dengan bandar utama di Semenanjung Malaysia, Sabah

dan Sarawak serta bagi perhubungan antarabangsa. Pada abad ke

1980an dan 1990an, LTSM menyediakan perkhidmatan penerbangan

domestik sahaja. Kini LTSM mampu mengendalikan penerbangan

domestik bagi penumpang dan mel. Pada masa ini (2009), sebanyak

tujuh penerbangan berjadual dikendalikan di lapangan terbang itu

setiap hari. Ekoran daripada kedatangan pelancong yang meningkat

serta kepadatan di kawasan lapangan terbang tersebut, Kerajaan

Persekutuan telah pun meluluskan peruntukan sebanyak RM33 juta bagi

projek pembesaran LTSM, Kuala Terengganu dalam Rancangan Malaysia

Ketujuh (RM7).

Perkhidmatan pengangkutan awam di Negeri Terengganu meliputi

pelbagai mod iaitu bas berhenti-henti, bas ekspres, bas pekerja, bas

sekolah, teksi, beca dan perkhidmatan barangan. Kemudahan terminal

pengangkutan awam masih belum dapat memperkukuhkan

perkhidmatan dan tahap integrasi di antara mod pengangkutan awam

adalah rendah. Sistem pengangkutan awam sedia ada terutama di

bandar Kuala Terengganu pula adalah kurang memberi penekanan

kepada sektor pelancongan.

Jadual 4.14 : Hierarki Jalan

Foto 4.17: Lapangan Terbang Sultan Mahmud

98




Rajah 4.23: Jaringan Jalan raya Daerah kuala Terengganu, 2009

99




Rajah 4.24: Perkembangan Jaringan Jalan raya Daerah Kuala Terengganu dari tahun 1935 hingga 2009




Pembinaan jambatan konkrit merentasi sungai utama sebagai pengganti

kepada perkhimatan feri pada tahun 1960an merupakan faktor penting

dalam penentuan arah perkembangan bandar Kuala Terengganu.

Pembinaan jambatan konkrit merentasi Sungai Terengganu dan Sungai

Nerus memesatkan lagi perkembangan guna tanah bandar ke arah utara

sementara pembinaan jambatan merentasi Sungai Ibai dan Sungai

Marang mengarahkan pembangunan ke selatan sepanjang Jalan

Persekutuan 3. Pembukaan Jambatan Sultan Mahmud merentasi Sungai

Terengganu dan Pulau Duyung pada tahun 1990 telah merancakkan lagi

pembangunan di sebelah utara sungai tersebut.

Foto 4.18 : Pembinaan jambatan konkrit menggantikan perkhidmatan feri di Sungai Terengganu

Jambatan Sultan Mahmud

101

101




4.5.2 Sistem Saliran dan Pengairan

Kawasan bandar Kuala Terengganu pada keseluruhannya adalah tanah

rendah dengan paras tanah berbukit dibawah 8.0 meter dan

kebanyakannya di bawah 2.0 meter. Daerah Kuala Terengganu

dibahagikan kepada empat (4) kawasan tadahan lembangan utama,

iaitu Lembangan Sungai Terengganu, Lembangan Sungai Nerus,

Lembangan Sungai Ibai dan lembangan sungai kecil lain yang mengalir

terus ke Laut China Selatan. Lembangan ini membentuk sistem saliran

semulajadi dan merupakan komponen utama sistem saliran keseluruhan

Daerah Kuala Terengganu.

Dataran pantai adalah luas di bahagian utara Kuala Terengganu di mana

ianya mengandungi barisan beting pasir yang diselangi oleh tanah

berpaya yang rendah. Tanah berpaya pasang surut dengan tumbuhan

nipah dan pokok bakau boleh didapati di sepanjang Sg. Ibai dan tebing

utara muara Sungai Terengganu.

Sistem saliran Kuala Terengganu secara umumnya adalah melalui parit, tali

air dan alur yang mengalir ke sungai (Rajah 4.24). Kebiasaannya air hujan

bertakung di kawasan sawah padi dan tanah paya yang luas. Keadaan

ini mampu mengurangkan kadar air larian hujan yang tinggi semasa

musim tengkujuh dan mengurangkan risiko banjir di kawasan rendah

berdekatan dengan sungai.

Pada tahun 1970an, kejadian banjir besar telah melanda negeri di Pantai

Timur dan menenggelamkan kawasan bandar Kuala Terengganu.

Seterusnya, pada tahun 1980an, perkembangan pembangunan bandar

ke kawasan pertanian telah menambahkan kadar air larian

mengakibatkan banjir meningkatkan kekerapan bencana banjir di

kawasan bandar.

Foto 4.19 : Kejadian banjir di Jalan Pasar Payang pada tahun 70an

Sumber : Jabatan Penerangan Malaysia, 2007

102




Rajah 4.25: Sitem saliran, parit dan tali air di Daerah Kuala Terengganu

103




Pada awalnya, sistem saliran sedia ada di dalam kawasan perbandaran

telah direka bentuk untuk menampung keperluan pembangunan yang

rendah. Oleh yang demikian, sistem saliran ini tidak mampu menampung

pembangunan yang lebih pesat di kawasan perdagangan sedia ada.

Antara kawasan bandar yang dikenalpasti berisiko mengalami masalah

banjir adalah di Jalan Kampung Cina dan Jalan Banggol, sepanjang Jalan

Syed Hussein dan Jalan Air Jernih, serta di kaki Bukit Kecil.

Kawasan utara Sungai Ibai mengalami banjir akibat limpahan air dari

permatang banjir yang dibina di sepanjang Sungai Terengganu.

Pembinaan permatang banjir di kawasan pertanian adalah untuk

mengawal paras banjir besar yang biasa berlaku sekali dalam tempoh 10

tahun. Pada awalnya, tiada sebarang pembinaan permatang banjir di

sepanjang tebing Sungai Terengganu terutama di kawasan hilir Losong

Ferry, dan kawasan rendah di barat genting Bukit Kecil – Bukit Besar dari

banjir sungai yang teruk.

4.6 Pusat Bandar dan Pusat Petempatan

Kini, setelah hampir beberapa dekad berlalu Kuala Terengganu semakin

berkembang menjadi sebuah pusat bandar yang pesat membangun.

Bandar Kuala Terengganu merupakan pusat pertumbuhan bagi daerah

Kuala Terengganu yang menjana kepada pertumbuhan bandar lain yang

kebanyakannya adalah kawasan penempatan. Bandar Kuala

Terengganu telah ditetapkan sebagai pusat Wilayah, Pusat Negeri dan

Pusat Daerah yang seterusnya akan menjadi fokus kepada

pembangunan di seluruh daerah. Bandar ini juga memainkan peranan

penting sebagai pusat utama bagi kegiatan ekonomi, perdagangan,

kebudayaan dan pentadbiran negeri.

4.6.1 Guna Tanah Pusat Bandar

Kuala Terengganu merupakan pusat wilayah bagi Wilayah Timur. Pusat

tumpuan di Bandar Kuala Terengganu adalah kawasan perniagaan, pusat

rekreasi dan terminal pengangkutan awam. Di antaranya adalah Pasar

Payang, Dataran Shahbandar, Pasaraya Mydin dan Giant, Zon Warisan

Bukit Puteri, Bazaar Warisan, Kompleks Stesen Bas Kuala Terengganu,

Stesen Teksi Bandar dan Kompleks Perniagaan Kg Tiong. Rajah 4.25

menunjukkan zon tumpuan semasa (2009) di pusat Bandar Kuala

Terengganu. Perkembangan guna tanah Bandar Kuala Terengganu dari

1955 hingga 2009 adalah seperti Rajah 4.26 dan Rajah 4.27.

104




Kuala Terengganu masih menggunakan konsep reka bentuk

perancangan petempatan berpusat sebagaimana yang dinyatakan

pada bab yang terdahulu. Perletakan komponen bandar ini masih dapat

dilihat pada masa kini di mana istana terletak di pusat bandar dan

dikelilingi oleh masjid, pasar dan sebagainya (Rajah 4.28). Walau

bagaimanapun, istana tidak lagi berperanan sebagai pusat pentadbiran

sebaliknya telah berpindah ke Wisma Darul Iman dan Wisma Negeri.

a) Perdagangan

Sekitar 1980an pusat perdagangan ini merangkumi kawasan seluas 88.0

ha. (Draf Rancangan Struktur MPKT, 1985). Secara keseluruhannya, sektor

perdagangan merupakan guna tanah utama di Bandar Kuala

Terengganu dengan tumpuan utama di Bandar Kuala Terengganu

dengan tumpuan utama di sepanjang Jalan Sultan Ismail, Jalan Bandar,

Jalan Masjid dan Jalan Banggol, iaitu hampir 23 peratus dari keseluruhan

kawasan pusat perdagangan. Menjelang tahun 2000, kawasan

perdagangan pusat berkembang kepada hampir 100 hektar. (Laporan

Pemeriksaan RSKT, 1997). Sektor perdagangan masih merupakan guna

tanah utama dengan tumpuan utama di sepanjang Jalan Sultan Ismail,

Jalan Bandar, Jalan Masjid dan Jalan Banggol.

SELEPAS MERDEKA 104

SELEPAS MERDEKA 106

105




Rajah 4.26: Zon Tumpuan di Pusat Bandar Kuala Terengganu Tahun 2009

Zon tumpuan

Jalan raya

Sempadan lot

Laut

106




...

Rajah 4.27: Perkembangan Gunatanah Pusat Bandar Kuala Terengganu

Tahun 1955 Guna tanah perdagangan

hanya tertumpu di pinggir

sungai yang terletak di

sepanjang Jalan Bandar iaitu

kawasan Kampung Cina.

Perniagaan dan perkhidmatan

Perumahan

Institusi

Tanah kosong

Kawasan lapang

PETUNJUK

Tahun 1973 Aktiviti perdagangan mula

berkembang keluar dari

central area pusat bandar

Kuala Terengganu. Guna

tanah institusi dan

kemudahan awam semakin

berkembang.

Sambung…

107




Tahun 1980 Berlaku pertambahan aktiviti

perdagangan dan

kegunaan institusi di pusat

bandar. Guna tanah

pertanian telah bertukar

menjadi kediaman, institusi dan perdagangan.

Tahun 1997 Gunatanah kediaman masih

dikekalkan di kawasan pusat

bandar dengan pengekalan

Kampung Tiong, Kg Ladang

dan Kg. Cina. Aktiviti

perdagangan berkembang

pesat di sekitarnya.


Perumahan

Institusi

Tanah kosong

Kawasan lapang

PETUNJUK


Sambung… 108






Perumahan

Institusi

Tanah kosong

Kawasan lapang

PETUNJUK Tahun 2003 Guna tanah perdagangan dan institusi serta kemudahan

awam semakin bertambah di kawasan pusat bandar. Ini

seiring dengan fungsi pusat bandar Kuala Terengganu

sebagai bandar perdagangan dan pentadbiran yang

utama. Berlaku serakan aktiviti perdagangan ke kawasan

pinggir bandar akibat pembangunan pusat bandar yang

semakin padat.

109




Rajah 4.30: Gunatanah Pusat Bandar Kuala Terengganu, 2009

110




A B

C

D

E F

A

B

C

D

E

F

Restoran Terapung Seri Puteri Bukit Puteri

Dataran Maziah

Istana Maziah

Masjid Abidin / Masjid Putih Pasar Payang

Rajah 4.31: Komponen utama Pusat Bandar Kuala Terengganu, 2009

111




Pola pembangunan juga kekal berjajar dengan jalan utama, sementara

kawasan kediaman jenis kampung tertumpu di kawasan inner core pusat

bandar. Jalan Sultan Ismail adalah tumpuan bagi aktiviti perbankan atau

lebih dikenali sebagai `banking street’, manakala Jalan Masjid menjadi

tumpuan bagi aktiviti keagamaan dan terminal bas dan teksi. Jalan

Kampung Cina masih mengekalkan ciri rumah kedai lama dan tidak

disentuh oleh sebarang pembangunan fizikal.

b) Institusi dan Kemudahan Awam

Guna tanah institusi dan kemudahan awam di Bandar Kuala Terengganu

meningkat kepada 25 peratus pada tahun 1980 berikutan kewujudan

kawasan pentadbiran yang baru iaitu Wisma Negeri yang telah

dirasmikan pada 29 Jun 1977. Pada mulanya wisma ini dinamakan

sebagai Wisma Darul Iman namun telah ditukar nama kepada Wisma

Negeri pada 3 Mac 1985. Penukaran nama bangunan ini berikutan

pembinaan bangunan baru yang turut diberi nama Wisma Darul ImanI.

Wisma Negeri terletak di Jalan Pejabat berfungsi sebagai Pusat

Pentadbiran Negeri Terengganu. Antara jabatan/agensi yang terdapat

di Wisma Negeri adalah Pejabat Menteri Besar, Pejabat Setiausaha

Kerajaan Negeri, Pejabat Unit Perancang Ekonomi Negeri serta Pejabat

Perancang Bandar dan Desa.

Selepas beroperasi selama 9 tahun, Wisma negeri berdepan dengan

masalah ruang pejabat yang tidak mencukupi berikutan pertambahan

kakitangan dan keperluan jentera pentadbiran. Selain itu, terdapat juga

jabatan/agensi negeri yang ditempatkan di luar Wisma Negeri kerana

masalah tersebut.

Menyedari ini, Kerajaan Negeri telah mengambil pendekatan dengan

membina bangunan Wisma Darul Iman di tapak Pejabat Jam Besar yang

109

110

Masjid Abidin

Istana Maziah Dataran Maziah

Bangunan Wisma Negeri dalam pembinaan sekitar tahun

1970-an Bangunan Wisma Negeri sekitar tahun 1990-an

Foto 4.21 : Bangunan Pentadbiran Negeri Terengganu (Wisma Negeri)

112




akan menempatkan semua Pejabat pentadbiran Negeri. Manakala

Pejabat Haiwan di tempat di bangunan Wisma Darul Iman dan Wisma

Negeri. Wisma Darul Iman telah dirasmikan pada 28 Ogos 1986 dan

merupakan perpindahan pejabat pentadbiran negeri yang keempat bagi

bertujuan untuk memberi keselesaan bekerja dan mencapai prestasi baik

di dalam pentadbiran negeri.

4.6.2 Sistem Sirkulasi Pusat Bandar

Pada awal tahun 1990an sehingga 2000, Pusat Bandar Kuala Terengganu

telah mengalami pembangunan pesat, menyebabkan peningkatan

jumlah pengguna jalan raya. Menjelang tahun 1990, pembinaan lingkaran

Jalan Sultan Zainal Abidin dan Jalan Masjid telah melengkapkan

rangkaian jalan utama pada masa tersebut. Rangkaian tersebut juga

merangkumi jalan loop kawasan kediaman di kawasan Bukit Besar yang

dibentuk oleh Jalan Pasir Panjang dan Jalan Gong Tok Nasek. Rangkaian

jalan telah disesuaikan mengikut halangan fizikal iaitu Bukit Besar, Bukit

Kecil selain aktiviti perbandaran di Chabang Tiga.

Bahagian podium yang menempatkan Dewan Undangan Negeri.

Bumbungn berbentuk Rumah Bujang Berserambi yang merupakan rumah

tradisional Negeri Terengganu

Foto 4.22 : Bangunan Wisma Darul Iman

Sumber : Kerajaan Negeri Terengganu,1986

113




Pengurusan pengangkutan dan lalulintas merupakan masalah

perbandaran yang masih kritikal akibat sistem sirkulasi serta penyediaan

kemudahan pengangkutan awam yang kurang efisien dan peningkatan

penggunaan kenderaan persendirian di pusat bandar Kuala Terengganu.

Menjelang tahun 2000, sirkulasi lalu lintas pusat Bandar Kuala Terengganu

terdiri daripada jalan dua hala dan sehala. Jalan dua hala meliputi Jalan

Sultan Ismail, Jalan Tok Lam dan Jalan Pulau Kambing. Manakala

sebahagian besar jalan lain telah dijadikan jalan sehala seperti Jalan

Kampung Cina, Jalan Masjid dan Jalan Banggol. Lalu lintas di pusat

bandar juga dilengkapi dengan lampu isyarat terutama di persimpangan

jalan yang bertujuan untuk melicinkan lagi pergerakan kenderaan.

Bagaimanapun, polisi perancangan masa kini, jelas menunjukkan

jangkaan terhadap permintaan sistem sirkulasi yang lebih baik kerana

tekanan pembangunan yang lebih pesat yang akan dialami oleh bandar

Kuala Terengganu (Rajah 4.29).

Rangkaian jalan utama di pusat bandar adalah seperti Jalan Sultan

Ismail, Jalan Bandar, Jalan Sultan Zainal Abidin, Jalan Tok Lam, Jalan

Pejabat, Jalan Sultan Sulaiman, Jalan Air Jernih dan Jalan Masjid (Rajah

4.30). Bagi rangkaian jalan di pusat bandar („Town Central Area‟), ia

merangkumi Jalan Kamaruddin (F3), Jalan Sultan Mohamed (F3), Jalan

Sultan Omar, Jalan Mahamud, Jalan Batu Burok (F3), Jalan Hiliran, Jalan

Balik Bukit, Jalan Kemajuan, Jalan Batas Baru dan Jalan Jambatan Sultan

Mahmud (T4). Ia menampung aliran „localised and through traffic

movements‟. Kelebaran lorong bagi jalan utama di dalam kawasan

pusat bandar secara amnya adalah di antara 3.0 meter hingga 3.75

meter.

114




Rajah 4.32: Sirkulasi jalan Pusat Bandar Kuala Terengganu, 2009

115




Rajah 4.33: Perkhidmatan kemudahan pengangkutan awam di Pusat Bandar Kuala Terengganu, 2009

116





Bandar Kuala Terengganu secara amnya mempunyai nilai sejarah,

budaya dan sosial yang tinggi serta struktur dan rupa bandar yang unik

dan berlainan berbanding bandar lain amnya di bahagian barat

Semenanjung Malaysia. Di kawasan pusat terdapat percampuran elemen

bandar lama dan baru mengwujudkan profil tidak sekata dan pada masa

yang sama menimbulkan tekanan dan cabaran dari aspek perancangan

dan pembangunan pusat bandar.

Antara ciri-ciri istimewanya ialah pintu daripada kayu yang berukir. Gaya

seni bina Eclectic atau Peralihan Rumah Kedai banyak terdapat di

sepanjang Jalan Petani. Bangunan-bangunan ini kelihatan lebih menarik

dengan keistimewaan sifat luaran yang lebih jelas seperti ukiran pada

tingkap dan dinding, muka bangunan dan parapet di bawah atap

bangunan.

Senibina bangunan istana sebelum perang yang terdapat dalam

Kompleks Istana Maziah ialah Awal Kolonial, Sino Malay Palladian dan

Bumbung Panjang. Rumah kediaman yang terdapat di Kampung Ladang

Sekolah dan Jalan Nesan Empat pula kebanyakannya mempunyai seni

bina Bumbung Perak Potong Belanda. Manakala bangunan sesebuah

sebelum perang di Jalan Sultan Zainal Abidin mempunyai beberapa gaya

seni bina seperti Bumbung Perak Potong Belanda, Rumah Perabong Lima

dan Gaya Awal Kolonial. Bangunan sesebuah ini kebanyakannya

mempunyai seni bina yang lebih menarik berbanding dengan bangunan

rumah kedai kerana seni ketukangannya lebih terserlah terutama

penggunaan ukiran pada bumbung, pintu, tiang dan dinding bangunan.

Foto 4.23 : Bangunan Istana

Maziah

117




Kawasan bandar Kuala Terengganu masih mempunyai kawasan

lama yang belum disentuh oleh sebarang pembangunan fizikal

seperti Jalan Kampung Cina. Jalan Kampung Cina merupakan

deretan rumah kedai lama yang mempunyai ciri-ciri senibina lama

dan menarik. Umumnya kawasan Bandar Kuala Terengganu masih

terdapat banyak kawasan kampung lama yang berselerak dan

berpotensi untuk dibangunkan semula.

Foto 4.24 : Senibina Bangunan yang bercirikan Awal Kolonial yang masih kekal sehingga kini

118




1930an

Pintu Gerbang Kg Cina

Foto 4.25 : Kuala Terengganu dulu dan kini

2009

Pasar Payang

1960an 2009

Jalan Bandar

1920an 2009

Dok Kapal

1960an 2009

119




4.6.4 Pusat Petempatan Lain

Sekitar 1980an terdapat 40 pusat petempatan kecil yang dikenalpasti

iaitu 6 di kawasan Majlis Bandaran Lama, 19 di zon utara dan 15 di zon

selatan yang secara amnya terletak di jalan utama dan jalan rentas

(Laporan Pemeriksaan Rancangan Struktur Kuala Terengganu, 1985).

Pusat petempatan ini memberi perkhidmatan kepada penduduk di

seluruh daerah termasuk 365 buah kampung tradisional yang tertumpu

di Mukim Kuala Nerus, Mukim Bandar Kuala Terengganu diikuti Mukim

Belara. Terdapat enam pusat petempatan dilengkapi sekolah, Pejabat

Pos dan masjid sementara yang lain terdapat kedai. Sehingga 19980an,

kecenderungan pembangunan rumah kedai berlaku secara piecemeal.

Laporan Pemeriksaan Rancangan Struktur Kuala Terengganu 1998

menyenaraikan 21 buah pusat petempatan utama mengikut hierarki.

Kebanyakan pusat petempatan sedia ada tertumpu di koridor pantai

Daerah Kuala Terengganu berbanding koridor tengah (kawasan

pertanian) dan koridor pendalaman (kawasan hutan dan bukit).

Umumnya koridor pantai dilengkapi dengan segala kemudahan

terutama infrastruktur pengangkutan dan faktor ini membantu menjana

pembangunan pusat petempatan tersebut sama ada secara

semulajadi atau dirancang. Berlaku pertumbuhan pusat petempatan di

Kuala Terengganu seperti ditunjukkan dalam Rajah 4.31 dan Rajah 4.32.

Kedudukan pusat petempatan sedia ada adalah berjajar di sepanjang

jalan utama dan terletak berdekatan di antara satu sama lain. Sektor

perdagangan merupakan aktiviti utama pusat petempatan sedia ada

di samping, aktiviti pentadbiran, kediaman dan industri. Walau

bagaimanapun, menjelang tahun 2000, Bandar Kuala Terengganu, Batu

Enam, Cabang Tiga dan Wakaf Tengah mempunyai aktiviti bandar yang

lebih teratur dan berpusat. Manakala pusat petempatan lain lebih

berselerak, mendatar dan terhad kepada perniagaan runcit dan

keperluan persendirian. Pola pemilikan tanah, keupayaan peniaga di

samping kedudukan pusat-pusat petempatan yang hampir antara satu

sama lain, contohnya rangkaian pusat Gong Badak- Wakaf Tengah -

Batu Rakit dan Batu Buruk - Kuala Ibai - Cendering menyukarkan

penstrukturan hierarki pusat petempatan selain menukar imej pusat

petempatan kecil yang menggambarkan kepesatan pembangunan.

Pada tahun 2009, hierarki pusat petempatan dibahagikan mepada 4

iaitu pusat wilayah, pusat Kecil daerah, pusat tempatan dan pusat

pertumbuhan desa seperti yang dinyatakan di Jadual 4.15 dan Rajah

4.33.

120




Jadual 4.15 : Hierarki Semasa Pusat Petempatan

Hierarki Pusat Petempatan

Pusat Wilayah / Negeri / Daerah (Regional / State / District Centre)

Bandar Kuala Terengganu dan kawasan konurbasi meliputi Chabang Tiga,

Padang Hiliran dan Batu Burok

Pusat Kecil Daerah (Sub District Centre)

Wakaf Tengah

Batu Enam

Chendering

Gong Badak

Pusat Tempatan (Local Centre)

Batu Rakit

Manir

Seberang Takir

Pengadang Baru

Kedai Buloh

Kuala Ibai

Pusat Pertumbuhan Desa (Rural Growth Centre)

Tepuh

Mengabang Panjang

Padang Maras

Wakaf Mesira

Kg. Gemuruh

Pulau Bahagia

Kesom

Kg. Undang

Pulau Redang


4.7 Pentadbiran Tanah Kuala Terengganu

Pada zaman pra-penjajahan, pemilikan tanah di kawasan Kuala

Terengganu, diibuat melalui 3 kaedah iaitu melalui kurniaan raja-raja

kepada penduduk, kaedah konsesi iaitu pajakan tanah selama 99 tahun

lazimnya ke atas satu kawasan yang luas bagi tujuan menjalankan

kegiatan ekonomi seperti pertanian, perlombongan, pembalakan dan

lain-lain, dan pemberian tanah wakaf oleh raja untuk tujuan kediaman

(Zahari Salleh, 1982).

Pentadbiran tanah secara sistematik dibuat apabila pihak Inggeris campur

tangan dalam hal ehwal pentadbiran negeri Terengganu. Melalui sistem

ini, segala permohonan berkaitan tanah sama ada dari segi pengukuran,

pemilikan atau apa-apa urusan lain akan direkodkan. Pada tahun 1965

Kerajaan Persekutuan dengan persetujuan Kerajaan Negeri telah

menggubal Kanun Tanah Negara bagi menyelaraskan pentadbiran

negara di Tanah Melayu. Berikutan itu, Terengganu pula mengeluarkan

Terengganu Land Rules pada tahun 1966 untuk tujuan pentadbiran tanah

di negeri ini agar bersesuaian dengan Kanun Tanah Negara yang telah

digubal. Kanun Tanah Negara dan Terengganu Land Rules ini telah

digunakan sehingga kini dalam mengendalikan pentadbiran tanah di

Terengganu.

121




Rajah 4.34: Hierarki Pusat Petempatan Daerah Kuala Terengganu, 1991

122





123





124




4.7.1 Nilai dan Pemilikan Tanah

Profil nilai tanah di Kuala Terengganu secara keseluruhannya dipengaruhi

oleh beberapa faktor, termasuk status hak milik (hak milik kekal atau

pegangan Melayu, kedudukannya sama ada berhadapan jalan, kategori

tanah dan kegunaan masa kini. Sekitar awal 1980an, nilai tertinggi

dicatatkan sebanyak RM3,228,000 sehektar (RM30 sekaki persegi) terletak

di zon perancangan Pusat Perdagangan Pekan. Sekitar pertengahan

1990an nilai tanah telah meningkat antara 30 peratus hingga melebihi 100

peratus. Secara umumnya, nilai tanah menjadi lebih tinggi, semakin

hampir lokasinya dengan pusat bandar dan pola ini berterusan sehingga

kini.

Jadual 4.16 : Jadual Purata nilai tanah

Jenis tanah 1980an 1996 (ka per)

Tanah Dusun 0.14 0.97

Tanah getah 0.14 0.25-0.46

Tanah kampung 0.8 1.72

Tanah Industri - 2.20

Tanah kediaman 0.3-3.0 2.00-3.69

Tanah pembangunan 9.0-6.5 15.76

Dari segi pemilikan tanah, secara khususnya terdapat lima kategori, iaitu

pegangan Melayu, kekal, tanah wakaf dan baitulmal, tanah Majlis

Perbandaran Kuala Terengganu dan tanah kerajaan. Bagaimanapun,

kategori tanah lazimnya dibahagikan kepada dua iaitu tanah milik

individu dan tanah milik kerajaan. Secara amnya hakmilik tanah masih

dimonopoli oleh individu yang majoritinya merupakan pemilikan

Pegangan Melayu. Sekitar tahun 1990an terdapat lebih kurang 90 peratus

dari jumlah keluasan tanah Daerah Kuala Terengganu dalam kategori milik

individu. Pembangunan Tanah Pegangan Melayu menghadapi kesukaran

dimajukan kerana majoritinya bersaiz kecil iaitu di bawah 4.05 hektar yang

menyukarkan usaha penyatuan.

Sekitar tahun 1980an, kawasan tepubina tertumpu di kawasan bandar di

sepanjang jalan utama serta hampir keseluruhan kawasan Majlis

Perbandaran Lama. Bagaimanapun, sejumlah 60 peratus kawasan Majlis

Perbandaran Kuala Terengganu dikategorikan sebagai kawasan yang

belum dibangunkan seperti di keseluruhan kawasan Majlis Perbandaran

Lama dan zon perancangan Bukit Payong mempunyai 11 peratus dari

jumlah ini. Tanah yang berpotensi untuk dibangunkan, kebanyakannya

tertumpu di zon Perancangan Utara dan Selatan termasuk Gong Badak,

Pengadang Buloh, Pulau Duyong, Binjai Rendah dan Wakaf Tapai.

125




Tekanan pembangunan di Bandar Kuala Terengganu meningkat dengan

lebih pesat dalam dekad seterusnya. Menjelang tahun 2000, permohonan

untuk pembangunan tanah termasuk tukar syarat, pecah sempadan dan

pembangunan tanah kerajaan meningkat dengan lebih pesat. Secara

umumnya, majoriti kelulusan tukar syarat ini berlaku di Mukim-mukim Kuala

Nerus (18 peratus), Batu Rakit (12 peratus) dan Bukit Besar (11 peratus).

Bagi pecah sempadan, majoriti permohonan turut tertumpu di Mukim

Kuala Nerus (32 peratus), diikuti Mukim Batu Rakit dan Bandar Kuala

Terengganu. Permohonan membangunkan tanah kerajaan juga tertumpu

ke Mukim Kuala Nerus (20 peratus), dan Mukim Cabang Tiga (14 peratus)

dan Bukit Besar (13 peratus). Berdasarkan pola tekanan pembangunan,

pembangunan dalam dekad 2000 adalah tertumpu di sekitar Mukim Kuala

Nerus, Pengadang Buluh, Bukit Besar, Cabang Tiga, Bandar Kuala

Terengganu dan Batu Rakit. Ini selaras dengan pola guna tanah yang

dijelaskan di atas.

Menjelang tahun 2009, berdasarkan data RTD Kuala Terengganu 2008-

2020 yang juga mengambil kira maklumat daripada Laporan Pasaran

Hartanah, 2001, lot kecil berhadapan jalan, yang sesuai untuk tapak kedai

di pinggir kawasan Bandar Kuala Terengganu dijual antara RM147 dan

RM160 sekaki persegi. Di luar pinggir Bandar Kuala Terengganu, lot kecil

berhadapan jalan yang sesuai untuk plot kediaman dijual pada harga

antara RM30 hingga RM50 kaki persegi. Lot kecil berhadapan jalan, yang

sesuai untuk tapak kedai di pinggir kawasan Bandar Kuala Terengganu

dijual antara RM147 dan RM160 sekaki persegi. Di luar pinggir Bandar Kuala

Terengganu, lot kecil berhadapan jalan yang sesuai untuk plot kediaman

dijual pada harga antara RM30 hingga RM50 kaki persegi. Aktiviti pasaran

semasa menunjukkan kenaikan permintaan terhadap tanah

pembangunan dalam kategori harga RM50,000 ke bawah yang mampu

dibeli, saiz tanah yang kecil dan kepelbagaian untuk pembangunan plot

kediaman.

4.8 Struktur Sosial dan Ekonomi Kuala Terengganu

Pertumbuhan penduduk menyumbang kepada kesediaan guna tenaga

sebagai penggerak ekonomi sesebuah daerah dan seterusnya memberi

kesan kepada pertumbuhan bandar. Pertumbuhan penduduk di Malaysia

telah melalui satu evolusi atau perubahan yang boleh dibahagikan

kepada dua fasa. Fasa pertama menunjukkan penghijrahan beramai-

ramai kaum Cina semasa zaman awal dan pemerintahan British iaitu

sebelum perang Dunia Kedua. Fasa kedua pula adalah pertambahan

penduduk yang disebabkan oleh kelahiran semulajadi setelah tamatnya

perang Dunia Kedua hingga kini.

126




Secara umumnya, jumlah penduduk bagi Daerah Kuala Terengganu telah

meningkat daripada 273,689 pada tahun 1991 kepada 304,181 pada

tahun 2000 (Banci 2000) dengan kadar purata pertumbuhan sebanyak

2.72 peratus setahun. Jumlah penduduk ini adalah kurang dari jumlah

yang disasarkan oleh Rancangan Struktur Majlis Perbandaran Kuala

Terengganu iaitu seramai 365,000 menjelang tahun 2000. Perluasan

kawasan Majlis yang meliputi keseluruhan Daerah Kuala Terengganu

hanya mencapai 97 peratus daripada jumlah sasaran. Daerah Kuala

Terengganu juga mengalami migrasi keluar yang melebihi migrasi masuk

berbanding dengan daerah lain di Terengganu.

Jadual 4.17 : Migrasi antara daerah dalam negeri mengikut daerah pentadbiran

negeri Terengganu, 1986-1991 dan 1995-2000

Daerah pentadbiran

Migrasi masuk Migrasi keluar Migrasi bersih

1986-

1991

1995-

2000

1986-

1991

1995-

2000

1986-

1991

1995-

2000

Besut 2.5 1.1 4.2 1.9 -1.7 -0.8

Dungun 7.2 3.7 4.7 2.5 2.5 1.2

Hulu Terengganu 5.4 2.5 6.4 3.6 -1.0 -1.1

Kemaman 6.9 3.4 3.6 2.4 3.3 1.0

Kuala Terengganu 2.9 1.7 4.0 3.1 -1.1 -1.4

Marang 6.9 6.2 4.5 2.7 2.4 3.5

Setiu 4.2 3.1 6.5 3.3 -2.3 -0.2

Sumber : Jabatan Perangkaan Malaysia, 2000.

4.8.1 Corak Agihan Penduduk (Taburan Penduduk)

Bagi tempoh 1980-1991, penduduk lebih tertumpu di 6 mukim utama iaitu

Kuala Nerus (15.6 peratus), Bandar Kuala Terengganu (10.7 peratus)

Cabang Tiga (9.4 peratus), Manir (7.9 peratus), Batu Burok (6.9 peratus)

dan Bukit Besar (7.6 peratus), dan sementara Mukim Pulau Redang

mempunyai jumlah penduduk paling rendah (0.3 peratus). Manakala,

untuk tempoh 1991-1997, penduduk turut tertumpu ke enam mukim

utama iaitu Kuala Nerus (18.5 peratus), Batu Rakit (11.7 peratus), Manir (8.4

peratus), Bukit Besar (8.3 peratus), Bandar Kuala Terengganu (6.8 peratus)

dan Batu Burok (6.4 peratus) sementara Mukim Pulau Redang mempunyai

jumlah penduduk paling rendah (0.3 peratus). Bagi masa tersebut, Batu

Rakit mengalami pertambahan bilangan penduduk yang tinggi

sementara Cabang Tiga mengalami pengurangan penduduk.

127




No Mukim Bil Penduduk (Orang) Luas

Kawas

an (ha)

Kepadatan

1970 1980 1991 1997 2000 1970 1980 1991 1997 2000

1 Atas Tol 1,177 4,032 2,247 2,669 2613 91.75 12.8 43.95 24.49 29.09 28.48

2 Batu Burok 640 15,386 16,923 20,757 14741 325.86 19.48 47.22 51.43 63.70 45.24

3 Batu Rakit 13,236 10,802 31,942 38,130 30917 1535.69 8.62 9.03 20.8 24.83 20.13

4 Belara 9,385 9,604 13,910 16,216 15877 1602.69 5.86 5.99 8.68 10.12 9.90

5 Bukit Besar 4,980 14,748 22,007 26,846 20437 370.28 13.45 39.82 59.43 72.50 55.19

6 Chabang

Tiga

1,305 18,304 12,410 14,895 14985 153.58 8.50 119.1

8

80.80 96.99 97.57

7 Chendering 3,652 5,135 10,329 11,450 12214 126.93 28.77 40.46 81.37 90.21 97.57

8 Gelugur

Kedai

2,261 3,024 4,988 5,847 5717 185.39 12.20 16.31 26.91 31.54 30.84

9 Gelugur

Raja

764 2,450 1,320 1,509 1854 47.38 16.12 51.71 27.86 31.85 39.13

10 Kepung 2,068 3,142 5,067 6,029 6263 203.28 10.17 15.46 24.92 29.66 30.81

11 Kuala Ibai 1,854 5,808 8,014 9,599 9593 173.28 10.70 33.52 46.25 55.40 55.36

12 Kuala Nerus 22,067 30,245 50,348 60,312 63971 2400.8 9.19 12.60 20.97 25.12 26.65

13 Kubang

Parit

2,774 3,357 6,703 8,009 6999 150.09 18.48 22.37 44.66 53.36 46.63

14 Losong 7,514 6,088 10,264 12,150 9754 215.38 34.89 28.27 47.66 56.41 45.29

15 Manir 12,027 15,262 23,075 27,208 27241 774.57 15.53 19.70 29.79 35.13 35.17

16 Paluh 4,934 4,208 8,698 10,305 8898 234.59 21.03 35.17 37.08 43.93 37.93

17 Pengadang

Buluh

5,343 4,729 10,244 12,021 13010 521.74 22.78 9.06 19.63 23.04 24.94

18 Pulau-pulau 3,351 3,993 3,770 4,376 3897 62.81 53.35 63.57 60.03 69.67 62.04

19 Pulau

Redang

690 582 867 1,050 1453 86.46 7.98 6.73 10.03 12.14 16.81

20 Rengas 1,541 4,497 2,639 3,110 2926 114.48 13.46 39.28 23.05 27.17 25.56

21 Serada 3,475 4,342 5,281 6,113 5840 438.87 7.92 9.89 12.03 13.93 13.31

22 Tok Jamal 1,575 2,676 4,016 4,982 4754 107.07 14.71 24.99 37.51 46.53 44.40

23

Bandar

Kuala

Terengganu

53,320 20,647 18,636 22,074 14350 140.75 378.8

2

146.6

9

132.4

0

156.8

3

101.9

4

Jumlah 181,048 193,061 273,698 325,657 298304 - - - - -

Jadual 4.18 : Penduduk mengikut mukim

Sumber : Jabatan Perangkaan Malaysia, 2000.

128




Pada tempoh masa yang sama, mukim Batu Burok, Kuala Nerus, Manir

dan Bandar Kuala Terengganu juga mengalami peningkatan dari segi

kepadatan penduduk. Ini adalah selaras dengan perkembangan intensiti

guna tanah di mukim-mukim tersebut dan kawasan sekitarnya,

contohnya di kawasan Gong Badak dan Cendering yang menjadi

tumpuan kawasan industri dan institusi pendidikan yang tertumpu di

kawasan Gong Badak. Kawasan sekitar Bandar Kuala Terengganu terus

menjadi tumpuan kerana aktiviti perdagangan selain dari institusi

pentadbiran dan perkhidmatan. Ia memberi peluang pekerjaan kepada

penduduk Bandar itu sendiri selain mereka yang berhijrah dari luar

daerah. Tumpuan penduduk di kawasan ini juga menyebabkan

permintaan terhadap perumahan dan kemudahan bertambah dan

seterusnya memberi kesan posistif bagi pertumbuhan kawasan sekitar

pusat bandar.

Jadual 4.19 : Penduduk Mengikut Mukim, 2008

Bil Nama Mukim Jumlah

Penduduk Peratus

Kepadatan

Penduduk/hektar

1. Atas Tol 3,200 0.89 12

2. Bandar Kuala Terengganu 14,900 4.14 62

3. Batu Burok 15,900 4.42 24

4. Batu Rakit 35,100 9.76 3

5. Belara 19,400 5.36 1

6. Bukit Besar 22,800 6.34 23

7. Chabang Tiga 18,800 5.23 39

8. Chendering 15,100 4.20 14

9. Gelugor Kedai 7,000 1.95 13

10. Gelugur Raja 2,500 0.70 8

11. Kepung 7,900 2.20 14

12. Kuala Ibai 12,000 3.34 19

13. Kuala Nerus 82,000 22.80 6

14. Kubang Parit 8,200 2.28 20

15. Losong 11,000 3.06 38

16. Manir 33,800 9.40 9

17. Paluh 10,400 2.89 24

18. Pengadang Buloh 16,700 4.64 7

19. Pulau Redang 2,100 0.58 0

20. Pulau-pulau 4,500 1.25 5

21. Rengas 3,500 0.97 15

22. Serada 7,000 1.95 3

23. Tok Jamal 5,900 1.64 14

JUMLAH 359,700 100

Analisis mengikut mukim dalam Rancangan Tempatan Daerah Kuala

Terengganu 2008-2020 mendapati bahawa Mukim Bandar Kuala

Terengganu adalah yang paling padat penduduknya sejak tahun 1980.

Namun begitu, kepadatannya telah menurun dari 9,145 orang se km

persegi pada tahun 1980 kepada 7,488 pada tahun 1991, 5,672 di tahun


129




2000 dan meningkat sedikit kepada 6,719 se km persegi di tahun 2007. Ini

adalah disebabkan oleh kehilangan penduduk yang berkemungkinan

besar disumbangkan oleh faktor penghijrahan keluar. Manakala Mukim

Belara merupakan mukim yang mempunyai kepadatan paling rendah

iaitu seorang penduduk/hektar. Sementara itu, Kepadatan penduduk di

mukim Kuala Nerus, Chendering, Tok Jamal, Kepung, Gelugor Kedai,

Pengadang Buluh, Manir dan Batu Rakit sedang berkembang dengan

agak pesat berbanding mukim lain.

4.8.2 Struktur Umur Penduduk

Struktur umur penduduk dalam tahun 1980 menunjukkan bilangan

penduduk golongan muda yang ramai iaitu 45.15 peratus bagi

kumpulan umur 0-14 tahun dan secara tidak langsung menunjukkan

nisbah pergantungan yang tinggi iaitu 95.21 peratus. Bagi tempoh 1991-

1997, kadar peratusan penduduk bagi kumpulan umur aktif (15-64) telah

meningkat daripada 54.7 peratus pada tahun 1991 kepada 57.3 peratus

pada tahun 1997. Kadar peratus kumpulan umur 0-14 tahun pula

menurun dari 41.2 peratus pada tahun 1991 kepada 40.0 peratus pada

1997, begitu juga kumpulan umur 65 tahun ke atas berkurang dari 4.1

peratus ke 2.7 peratus.

Penduduk 1991 (%) 1997 (%) 2000 (%) 2006 (%) 2009 (%)

0-14 tahun 112,626 41.2 130,235 40.0 139,506 39.0 147,972 40.9 124,900 35.5

15-64 tahun 149,299 54.7 186,625 57.3 206,658 57.8 203,010 56.1 213,100

60.6

65 tahun ke atas 11,194 4.1 8,797 2.7 11,192 3.1 10819 3.0 13,800

3.9

Jumlah 273,119 100 325,657 100 357,356 100 361,801 100 351,800

100

Menjelang tahun 2009, bilangan penduduk berumur 0 hingga 14 tahun

semakin berkurangan dari 147,972 pada tahun 2006 kepada 124,900

orang. Peratus bilangan penduduk yang terdiri daripada golongan

muda adalah 35.5 peratus Walau bagaimanapun, pertambahan

bilangan penduduk berlaku dari kumpulan umur aktif dan golongan

warga tua (65 tahun ke atas).

Sumber : Jabatan Perangkaan Malaysia, 2000

Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu 2008-2020

Jadual 4.20 : Struktur umur penduduk

130




Jadual 4.21: Bilangan Penduduk Mengikut Etnik Tahun 1980-2007 bagi

Daerah Kuala Terengganu

Etnik Bil. Penduduk

1980 1991 2000 2007

Melayu 192,195 254,984 289,978 335,900

Cina 12,085 11,728 11,520 12,400

India 1,229 864 656 700

Lain-lain 239 466 365 2,800

Jumlah 205,748 268,042 302,519 351,800


Jadual 4.21 menunjukkan komposisi penduduk mengikut kaum di Daerah

Kuala Terengganu dari tahun 1980 hingga 2007. Kaum Melayu merupakan

golongan majoriti iaitu seramai 335,900 (95.5%) pada tahun 2007 diikuti

kaum Cina 12,400 (3.5%) , lain-lain kaum seramai 2,800 (0.8%),dan India 700

orang (0.2%).

Jadual 4.22: Bilangan Penduduk Mengikut Jantina Tahun 1980-2007 bagi Daerah

Kuala Terengganu

Jantina Bil. Penduduk

1980 1991 2000 2007

Lelaki 100,954 136,758 148,835 177,000

Perempuan 104,794 137,731 149,469 174,800

Jumlah 205,748 268,042 302,519 351,800


Berdasarkan Jadual 4.22, nisbah jantina penduduk Daerah Kuala

Terengganu agak stabil dari tahun 1980 di mana jumlah golongan

perempuan lebih jika dibandingkan dengan 49.02 peratus lelaki dan 50.98

peratus perempuan. Pada tahun 1991, jumlah penduduk lelaki adalah

49.82 peratus dan perempuan 50.18 peratus. Pada tahun 2000, nisbahnya

adalah 49.89 peratus lelaki dan 50.11 peratus perempuan.

Pada tahun 2000, kaum lelaki lebih ramai di mukim Chendering, Chabang

Tiga, Kubang Parit, Gelugur Raja, Tok Jamal, Kepung, Gelugur Kedai, Atas

Tol, Pengadang Buluh,Manir, Belara, Batu Rakit, Pulau Redang dan Pulau-

Pulau manakala lain-lain mukim dimonopoli oleh penduduk kaum

perempuan.

131

131






4.8.3 Asas Ekonomi

Perubahan ekonomi Negeri Terengganu secara amnya dan Kuala

Terengganu secara khususnya agak ketara setelah penemuan minyak di

perairan Negeri Terengganu pada tahun 1978. Sejak itu, kebergantungan

kepada sektor pertanian telah berkurang. Di daerah Kuala Terengganu,

bagi tempoh masa antara 1970 dan 1982, jumlah pertumbuhan pekerjaan

telah meningkat sebanyak 5.62 peratus setahun iaitu dari 21,750 pada

tahun 1970 kepada 41,921 pada tahun 1982 iaitu tambahan bersih

sebanyak 20,171.

Pertumbuhan sektor perkhidmatan adalah pada kadar tertinggi iaitu 8.93

peratus setahun diikuti sektor perdagangan pada kadar 7.31 peratus

dalam jangka masa yang sama. Purata pendapatan bulanan tertinggi

ialah $462 melibatkan sektor perkhidmatan yang mempunyai kira-kira

17,300 pekerja. Purata pendapatan paling rendah ialah $215 melibatkan

sektor pembinaan yang secara amnya juga lebih rendah berbanding

pekerja pembinaan di bandar-bandar lain di Semenanjung. Walaupun

kebanyakan daripada jumlah guna tenaga dalam perusahaan

pembuatan adalah daripada kaum Bumiputra, tetapi majoriti daripada

mereka tergolong dalam kategori kurang mahir dan tidak mahir. Agihan

pendapatan bagi kaum bukan Bumiputra juga secara keseluruhannya

adalah 73 peratus lebih tinggi dari Bumiputra.

Bagi tempoh 1991-1997, jumlah pekerjaan di daerah Kuala Terengganu

telah meningkat daripada 66,560 pada tahun 1991 kepada 89,249 pada

tahun 1997 pada kadar 5.01 peratus setahun. Sektor pembuatan terus

menunjukkan pertumbuhan tertinggi pada kadar 12.6 peratus setahun

diikuti sektor perdagangan pada kadar 6.97 peratus setahun dan sektor

kewangan pada kadar 5.22 peratus setahun. Penyumbang utama

pekerjaan di kawasan kajian adalah sektor perkhidmatan (29 peratus),

perdagangan (19 peratus) dan pembuatan (17 peratus).

Purata pendapatan bulanan isirumah telah meningkat daripada RM 573

pada tahun 1993 kepada RM 925 pada tahun 1997 dengan purata

pertumbuhan pada kadar 12 peratus setahun. Hampir 8 peratus daripada

jumlah isirumah mempunyai pendapatan bulanan kurang daripada RM

425 dan keadaan ini tertumpu di Mukim Pulau-pulau, Paloh, Serada,

Rengas dan Kubang Parit. Ini selaras dengan matlamat Rancangan

Struktur Majlis Perbandaran Kuala Terengganu 1990 untuk mengurangkan

tahap kemiskinan pada paras bawah 10 peratus.

132



KESIMPULAN

Kajian morfologi merupakan kajian berkaitan perkembangan dan

pertumbuhan sesuatu bandar mengikut urutan masa yang tertentu. Kajian

ini telah membahagikan perkembangan Kuala Terengganu kepada tiga

fasa kronologi iaitu bemula daripada tahun 1100 hingga 2009. Kajian

perkembangan bandar Kuala Terengganu dari segi fizikal, sosial mahupun

ekonomi adalah untuk mengenal pasti sumbangan perancangan dalam

memandu pembangunan bandar tersebut. Selain itu, perancangan

semasa yang dijalankan di Terengganu turut diambilkira sebagai penentu

corak pembangunan pada masa depan.

5.1 Arah Tuju dan Perkembangan Bandar Kuala Terengganu

Berasaskan kepada kajian strategik yang terkini, dasar dan wawasan

kerajaan serta kadar perkembangan Bandaraya Kuala Terengganu

sehingga tahun 2009, maka dapatlah dirumuskan bahawa pembangunan

Bandaraya Kuala Terengganu pada masa hadapan akan menumpukan

kepada pembangunan pelancongan, pendidikan, perdagangan dan

perkhidmatan. Tumpuan keseluruhan akan diberikan kepada langkah-

langkah untuk menjadikan Kuala Terengganu sebagai Bandaraya Warisan

Persisir Air di Malaysia.

Bagi memastikan perancangan yang dilaksanakan memenuhi keperluan

pembangunan yang berterusan, lima (5) teras pembangunan utama dan

satu (1) teras sokongan telah dirangka dan disokong oleh sektor-sektor

secara terperinci. Berikut adalah enam (6) teras pembangunan yang telah

dibentuk di dalam Rancangan Struktur Negeri Terengganu dan

Rancangan Tempatan Daerah Kuala Terengganu:

Teras 1 : Pembangunan Perbandaran yang Menyeluruh

Teras 2 : Penggunaan Tanah Secara Optima dan Mampan

Teras 3 : Pembangunan Ekonomi yang lebih Berdaya Saing

Teras 4 : Persekitaran Hidup yang Berkualiti

Teras 5 : Penyediaan Prasarana yang Mampan dan Menyeluruh

Teras 6 : Urus Tadbir Bandar yang Efisien

Terdapat isu-isu strategik yang telah dikenalpasti di peringkat negeri dan

daerah Kuala Terengganu yang akan diselesaikan melalui pelaksanaan

pembangunan bagi teras yang dinyatakan di atas. Langkah bagi

mencapai aspirasi dan hala tuju pembangunan tersebut ditunjukan di

dalam Rajah 6.1.

5.0 KESIMPULAN

133



KESIMPULAN

Memperkukuhkan kawasan Majlis

Kuala Terengganu sebagai Hub

Pelancongan Wilayah Timur serta

berperanan sebagai pusat

pendidikan, perniagaan dan

perkhidmatan

Membangunkan pusat

pertumbuhan dalam usaha

meningkatkan sosio-ekonomi

setempat

Menjadikan industri pertanian,

perikanan dan kraftangan

sebagai penyokong kepada

pertumbuhan ekonomi

Menjadikan Bandaraya Kuala

Terengganu sebagai tempat

tinggal dan tempat bekerja yang

lestari dan beridentiti

Merealisasikan potensi

pelancongan dan industri

kraftangan

Memperkasakan pertanian,

perikanan dan industri asas

tani

Mempergiatkan sektor

perindustrian dan

perkhidmatan

Memesatkan aktiviti Pendidikan

dan perdagangan

Merancang guna tanah

secara optima dan seimbang

Menyediakan perumahan

yang mencukupi & mampu

milik

Mempertingkatkan

penyediaan kemudahan

masyarakat

Memperkukuhkan penyediaan

kawasan lapang dan rekreasi

Objektif Teras Pembangunan Hala Tuju Pembangunan

Mempertingkatkan fungsi dan

peranan pusat petempatan

Memperkukuhkan imej dan

identiti Bandaraya Kuala

Terengganu

Mempertingkatkan fungsi

Bandaraya Kuala Terengganu

sebagai Konurbasi Pertumbuhan

Negeri serta Bandaraya Warisan

Pesisir Air

Memastikan Kawasan Sensitif

Alam Sekitar (KSAS) dipelihara

dan diurus dengan baik

Menyediakan infrastruktur dan

utiliti yang efisien

Meningkatkan tahap

kemudahsampaian melalui sistem

perhubungan dan penyediaan

pengangkutan awam.

Menyediakan sistem pangangkutan

yang bersepadu, efisien & mesra

pengguna

Mempertingkatkan sistem

pangangkutan bandar

Mempertingkatkan penyediaan

infrastruktur bandar

Mempertingkatkan kualiti

perkhidmatan bandar

Pembangunan Ekonomi

Yang Lebih Berdaya

Saing

Penggunaan Tanah

Secara Optima dan

Mampan

Pembangunan

Perbandaran Yang

Menyeluruh

Persekitaran Hidup Yang

Lebih Berkualiti

Penyediaan Prasarana

Yang Mampan dan

Menyeluruh

Menggalakkan penjagaan

KSAS

Mewujudkan persekitaran

berkualiti

Rajah 6.1 : Arah Tuju Pembangunan Daerah Kuala Terengganu

134



KESIMPULAN

5.2 Perancangan Pembangunan Kuala Terengganu

Limpahan pembangunan daripada Lembah Kelang dan Kuantan

terutamanya dalam sektor pembuatan dijangka akan menjadi stabil

dalam tempoh jangkamasa 20 hingga 30 tahun akan datang. Apabila

keadaan ini berlaku, koridor pembangunan daripada Kuantan-Dungun-

Kemaman dijangka akan merebak sehingga ke Kuala Terengganu.

Penggabungan koridor ini amat sesuai dengan status Bandar Kuala

Terengganu sebagai Pusat Wilayah kerana semua kemudahan infrastruktur

sokongan seperti kemudahan lebuhraya dan jalan utama, pengangkutan

keretapi dan sebagainya yang akan dirancang perlu dihubungkan

dengan bandar ini.

Pada tahun 2007, Wilayah Pembangunan Pantai Timur telah diwujudkan di

mana pembangunan di negeri Pantai Timur akan menjadi semakin rancak

seiring dengan matlamat penubuhan wilayah tersebut. Negeri

Terengganu amnya dan bandar Kuala Terengganu khasnya akan turut

sama menikmati limpahan pembangunan daripada perancangan

wilayah tersebut.

Foto 5.1 : Taman Tamadun Islam

Foto 5.2 : Bazaar Warisan

135



KESIMPULAN

Kerajaan Negeri Terengganu telah membentuk Dasar dan Strategi

Kerajaan di mana dalam kenyataan strategi tersebut, semua sektor

pembangunan yang melibatkan sosial, ekonomi, pasaran dan

pengurusan awam akan diambil kira. Ia bertujuan untuk mewujudkan

pemampanan dari segi pengurusan pembentukan program dan projek

Kerajaan Negeri dalam mencapai tiga matlamat utama perancangan

yang telah digariskan sebagai petunjuk ekonomi iaitu makro ekonomi,

guna tenaga dan sosio-ekonomi. Bagi pembangunan sosio-ekonomi,

Kerajaan Negeri telah menerapkan langkah-langkah bagi

mempelbagaikan asas ekonomi negeri dan melaksanakan konsep

pengkhususan industri mengikut kawasan.

Bagi daerah Kuala Terengganu, selain berfungsi sebagai pusat

pentadbiran dan perdagangan, ia juga berpotensi besar sebagai

kawasan pelancongan yang mempunyai sumberjaya yang menarik

untuk diketengahkan. Pelbagai usaha telah dibuat untuk memantapkan

lagi fungsi Kuala Terengganu sebagai ibu negeri yang berperanan

dalam meningkatkan nama Negeri Terengganu. Antara perancangan

baru yang telah dibuat ini termasuklah mewujudkan sebuah

perkampungan Hadhari iaitu Taman Tamadun Islam, pusat komersil yang

baru iaitu Bazar Warisan yang terletak di pusat bandar selain aktiviti

tahunan yang sangat berprestij iaitu Piala Monsun yang diadakan di

Kuala Terengganu.

Foto 5.3 : Penganjuran Piala Monsun di Kuala Terengganu

136

KESIMPULAN



KESIMPULAN

5.3 Penutup

Kuala Terengganu bakal berkembang dengan lebih pesat melalui

pelbagai perancangan yang bakal dijalankan di daerah ini. Walau

bagaimanapun, sejarah perkembangan bermulanya pembentukan Kuala

Terengganu seharusnya diketahui agar nilai-nilai warisan yang dimiliki tidak

terhakis begitu sahaja. Kajian morfologi bandar merupakan satu kajian

yang perlu dititikberatkan dan diambilkira agar perancangan pada masa

depan masih mengekalkan keunikan sejarah yang ada.

Foto 5.4 : Penginapan berkelas tinggi di Pulau Duyong

KESIMPULAN

137


Documents

Morfologi Bandar Kuala Terengganu