M RK D

esleki ehberlik ve

ariyer anışmanlığı

M RK D

esleki ehberlik ve

ariyer anışmanlığıKuramdan UygulamayaKuramdan Uygulamaya

Binnur YEŞİLYAPRAKEditör

2. Baskı2. Baskı

Editör: Prof. Dr. Binnur Yeşilyaprak

MESLEKİ REHBERLİK VE KARİYER DANIŞMANLIĞI: Kuramdan Uygulamaya

ISBN 978-605-364-174-2

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2012, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Eylül 20112. Baskı: Şubat 2012

Türkçe Redaksiyon: Rabia TürktanDizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek

Kapak Tasarımı: Gürsel AvcıBaskı: Cantekin Matbaası(Ankara-0312-384 34 35)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 15372

YAYINEVİ DAĞITIM

adakale sokak 4/1 yenişehir-ankaratel: +90 312 4306750-51 (pbx)

belgeç: +90 312 4354460gsm: 0506 3451936 - 0541 9104545 - 0533 2055230

e-ileti: pegem@pegem.net

sağlık sokak 17/a yenişehir-ankaratel: +90 312 4345424

belgeç: +90 312 4313738gsm: 0506 3451937 - 0541 4345424 - 0533 2055231

e-ileti: siparis@pegem.net

YAZIŞMA internet:

P.K.175 06442 yenişehir-ankara

Kitabımızı,

meslek yaşamımızda hep daha iyi olmak için

bizleri motive eden ve esin kaynağımız olan

ÖĞRENCİLERİMİZE ithaf ediyoruz…

Editör ve yazar grubu

KİTAP İLE İLGİLİ WEB SİTESİ

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya kitabını destekleyici

bağlantılı kaynak ve materyallere aşağıdaki web adreslerinden ulaşılabilir.

http://www.meslekirehberlik.info

http://www.kariyerdanismanligi.info

Konularla ilgili materyallere (uygulama ve etkinlikler, vaka örnekleri, ölçekler vb.) ulaşmak için web sitemizi ziyaret ediniz.

Web

İkinci Baskı İçin Birkaç SÖZ

2011 Eylül ayı sonunda büyük bir heyecan ile okuyucu ile buluşan kitabımızın ilk baskısı 4 ay içinde tükendi. ''Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı" kitabımızı büyük bir ilgi ile karşılayan PDR alanındaki akademisyenlerimize, öğrenci-lerimize ve meslektaşlarımıza yürekten teşekkürler. Övgü dolu dönütler bizler için çok anlamlı ve teşvik edici muhteşem bir ÖDÜL oldu!

Kısa sürede hazırladığımız bu baskıda, kitap gözden geçi-rilip bazı küçük düzeltmeler ve eklemeler yapıldı. İlk sayfalara "Kitaptan yararlanma kılavuzu" ile son sayfalara "Dizin" eklen-di.

Kitabımızın 2. baskısını kariyer yolculuğunu daha iyi anla-mak ve biçimlendirmek isteyen tüm bireylere, bu işi öğreten ve öğrenenlere yararlı olması dileğiyle sunuyoruz.

Sevgi ve saygı ile...

Şubat 2012 EditörAnkara Binnur YEŞİLYAPRAK

ÖNSÖZ

“……

Yaşamak şakaya gelmez,

Büyük bir ciddiyetle yaşayacaksın

Bir sincap gibi mesela,

Yani, yaşamanın dışında ve ötesinde hiçbir şey beklemeden,

Yani bütün işin gücün yaşamak olacak…”

Yaşamı ciddiye alan herkes için iş/meslek en önemli yaşam rolüdür, çünkü Freud’un belirttiği gibi “İş, bireyin gerçekle bağlantısıdır”. Mesleki Rehberlik ve Ka-riyer Danışmanlığı kitabı, bireyin yaşamının merkezinde yer alan “çalışan rolü” ile oluşturduğu kariyer sürecini açıklamayı, yönlendirmeyi ve geliştirmeyi hedefl eyen tüm bireylerin, özellikle bu süreci desteklemeyi öğreten akademisyenlerin ve uygu-layıcıların ihtiyaç duyduğu bilgi, beceri, tutum ve anlayışları kazandırmak amacıyla hazırlandı.

Mesleki Rehberlik/Kariyer Danışmanlığı alanında güçlü bir kadro ile hazırlanan bu kaynak, öncelikle Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik alanındaki;

lisans öğrencileri için bir DERS KİTABI,alan uygulamacıları için bir YARDIMCI KİTAP,yüksek lisans/doktora öğrencileri için bir KAYNAK KİTAP,ve alanla ilgili herkes için temel bir BAŞVURU KİTABI olmaya adaydır.Kitabın kapsamı oluştur ulurken ilgili derslerin YÖK kur tanımları yanı sıra üst-

teki amaçlanan nitelikler esas alınmıştır. Bu düşünce ile oluşturulan kitap, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanındaki kuram ve uygulamaları birlikte sunma amacındadır. Kitabın içeriği ve sunuş biçimi oluşturulurken derslerin amacı, öğren-cilerin hazır bulunuşluk düzeyleri ve hedefl enen yeterlikler göz önünde bulundurul-muştur.

Kitabın tasarımında şu noktalar esas alınmıştır:*Kitabın kapsamı bu alanda çalışacak olanların taşıması gereken yeterlikler dik-

kate alınarak kuramsal ve uygulamaya dönük konularla “bütünlük ve aşamalılık” için-de oluşturulmuştur.

*Konuların açıklanmasında; soyut, karmaşık, anlaşılması güç ayrıntılar yerine somut, açık ve anlaşılır bir dil ve sunum biçimi tercih edilmiş, dikkat çekici, özetleyici ve açıklayıcı tablo, grafik ve şekillere yer verilmiştir.

*Bölümlerin başında konunun ana hatlarına ve kazanımlara yer verilmiş, genel bir yapılandırmanın yapıldığı ‘giriş’ten sonra bilgiler genelden özele doğru sunulmuş, ilgili yerlere dikkat çekme ve tartışma soru ve örnekleri konulmuştur.

*Her bölümde ilgili kuramsal bilgilerin yanı sıra uygulama ve etkinlik örneklerine önemli bir yer verilmiştir. ABD'de geliştirilen kuramlar ile bu konularda Türkiye’deki ilgili programlar, ölçekler, ilgili tezler, uygulamalar ile bütünleştirilerek gerekli bağ-lantılar kurulmuştur.

*Konuların kapsamı, öğrencilerin “sorgulayıcı, irdeleyici, değerlendirici” olmala-rını teşvik edici şekilde sunulmuş, farklı görüş ve düşünceleri tartışmalarını sağlamak amaçlanmıştır. Kitabın bu alanla ilgilenenler için “ufuk açıcı” bir işlevi olması bek-lenmektedir.

*Kitabın içerik ve biçimsel tasarımı “bütünlük, tekrar, çağrışım, merak, uygula-ma, araştırma, motivasyon vb.” öğrenme ilke ve süreçlerini esas alarak yapılandırıl-mıştır.

*Kitap, ilgili bir web sitesi ile desteklenmiştir. Özellikle kitaptan yararlanan aka-demisyenler, öğrenciler ve uygulayıcılara, kitapta yer alan konu ve uygulamalarda, bu site çok zengin materyaller ve kaynaklar sunarak destek olabilecektir.

Yukarıda sıralanan özellikleri ile sizlerle buluşan bu kitap ve bağlantılı web site-miz, kuşkusuz ki yaşayan bir organizma gibi sizinle etkileşim sürecinde, sizden gele-cek geri bildirimler ekseninde büyüyüp gelişecektir. Bu konudaki öneri ve katkılarınız özenle değerlendirilecektir.

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı kitabının; yaşamayı, yaptığı işi ve kendini önemseyen herkese zengin yaşantılar sağlaması umut ve dileğiyle…

Binnur Yeşilyaprak

Editör

Teşekkür

"Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya” kitabı, dok-tora tezimden sonra akademik çalışmalarım arasında bende heyecan ve coşku yaratan bir çalışma oldu diyebilirim. 2010-2011 öğretim yılında, yedinci yıl iznimi kullanarak Amerika’da geçirdiğim dört mevsim boyunca yaptığım tüm çalışmaları, yaşadığım tüm duyguları, 30 yıllık kariyerimin bana verdiği donanımı, yaşantı zenginliğini bu kitapla size aktarabilecek miyim bilemiyorum. Ancak ben bu kitabın oluşma sürecinde çok zengin-leştirici deneyimler yaşadım. Kariyer kuramlarının ışığında kendi kariyerimin ve yaşamı-mın bir değerlendirmesini yaptım. Sonunda, yaşamımda böyle bir fırsata sahip olduğum için ne kadar şanslı olduğumu düşündüm. Bu nedenle öncelikle bana bu fırsatı hazırlayan Ankara Üniversitesi rektörlüğüne, Eğitim Bilimleri Fakültesi dekanlığına ve yokluğumda benim yürüttüğüm görevleri de yüklenen bölüm arkadaşlarıma teşekkür ediyorum.

Kuşkusuz, kitabın ortaya çıkması, Penn State Üniversitesinde birlikte çalışma şansı yakaladığım, Kariyer Danışmanlığı alanında çok ünlü iki seçkin profesör, Dr. Edwin L. Herr ve Dr. Spencer G. Niles’ın bana verdikleri esinler ve destek ile gerçekleşti. Özellikle Dr. Niles’e beni konuk öğretim üyesi olarak davet ettiği, sürekli desteklediği ve bu kitaba da kendi modeli ile katkıda bulunarak bizi onurlandırdığı için teşekkürlerimi sunuyorum. Onların yanı sıra, alandaki birikimleri ve çalışmaları ile bu kitabın bölüm yazarlığını kabul eden (hepsi de benden daha genç) meslektaşlarımın katkı ve çabaları, benim bu alanda önemli bir ortak ürün ortaya koyma hayalimi gerçekleştirmemi sağladı. Bu alanda yaptıkları ve yapacakları çalışmalar ile Türkiye’de mesleki rehberlik ve kariyer danışman-lığı alanını geliştirecek olan bölüm yazarlarına çok teşekkür ediyorum.

Kariyerimde her zaman desteklerini gördüğüm aileme ve tüm çalışmalarımda destek ve katkılarını alçak gönüllülükle sunan arkadaşım Dr. A. Millioğulları’na yürekten teşek-kürler. Kuşkusuz ki kariyer gelişimi çocuklukta başlayan ve ömür boyu devam eden bir süreç. İşte bu süreçte olumlu yönlendirmeleri ile beni etkileyen üç önemli ismi saygı ve sevgiyle anmak istiyorum; İlkokul öğretmenim Yücel Yılmaz, hocam Meliha Kavak ve danışmanım Prof. Dr. İ. Ethem Özgüven…

Kuşkusuz bu girişim bir kitap yazma yanı sıra, bu alandaki çalışmalar için bir kılavuz olma, web sitesi ile birlikte alanda önemli gelişmelere öncülük etme, yeni uygulamaları teşvik etme ve etkileyebilme amacı ve umudu taşımaktadır. Bu konuda düşündüklerimi yaşama geçirmek için her isteğimi koşulsuz kabul eden Pegem Akademi Yayıncılığın de-ğerli elemanlarına teşekkür ediyorum.

Ve elbette, şu anda bu satırları okuyan siz değerli meslektaşlarıma ve öğrencilerime (çünkü sizlerle etkileşime dayalı bu akademik ortamdan beslenerek üretiyorum), uygula-yıcılar ile tüm okuyuculara binlerce teşekkürler…

Saygılarımla, Şubat 2012, ANKARA Binnur Yeşilyaprak, Editör

Bölümler ve Yazarlar

Bölüm 1. Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığına Giriş

Binnur Yeşilyaprak Ankara Üniversitesi

Bölüm 2. Kariyer Gelişim Sürecini Etkileyen Faktörler

Metin Pişkin Ankara Üniversitesi

Bölüm 3. Özellik-Faktör Uyumlu Kuramlar

Feride Bacanlı Gazi Üniversitesi

Bölüm 4. Psikodinamik Yaklaşımlar

Oya Yerin Güneri Orta Doğu Teknik Üniversitesi

Bölüm 5. Gelişimsel Yaklaşımlar

Diğdem Müge Siyez Dokuz Eylül Üniversitesi

Bölüm 6. Sosyal-Bilişsel Yaklaşımlar

Ragıp Özyürek Ege Üniversitesi

Bölüm 7. Yeni Yaklaşım ve Modeller

Fidan Korkut Owen ve Spencer G. Niles Hacettepe Üniversitesi - Penn State Üniversitesi

Bölüm 8. Kariyer Danışmanlığı Süreci

Seher Aydemir Sevim Ankara Üniversitesi

Bölüm 9. Kariyer Eğitim Programları

Zeynep Hamamcı Gaziantep Üniversitesi

Bölüm 10. Kariyer Danışmanlığında Değerlendirme

Alim Kaya İnönü Üniversitesi

Okuyucuya bölüm kapsamında yer alan

bilgilerin nasıl bir düzenlemeyle sunulaca-

ğını göstermekte ve öğrenmeye hazır oluşu

sorgulamaktadır.

Kitaptan Yararlanma Kılavuzu:

Kitabımızı farklı amaçlar ile kullanabilecek öğretim elemanları, lisans ve lisan-süstü öğrenciler ile alan uygulayıcılarının bu kaynaktan daha çok yararlanmaları için aşağıdaki açıklamalar bir kılavuz işlevi görebilir:

Öğrencilerin ulaşması beklenen hedefl eri

tanımlayarak ünite sonunda bir değerlen-

dirme yapmayı sağlamaktadır.Kazanımlar

Kitapta 10 bölüm, 2 bölüm ara-sı ve 10 adet Ek bulunmaktadır.

Kapsam

İçindekiler

Kapsama ilişkin genel bir görüş kazandırma ve bilişsel bir çerçeve oluşturarak öğrenmeyi yapılandırmayı kolaylaştırmaktadır.

Giriş

Konularla ilgili olarak verilen somut

durumlar anlaşılmayı kolaylaştırıcı olarak

hazırlanmıştır. Örnek

Açıklanan konularla ilgili olarak öğrenilenlerin pekiştirilmesi, motivasyonun artırılması amacıyla yer verilmiş ve öğrencinin aktif katılımı amaçlanmıştır.

Uygulama

Kuramlara ilişkin bilgiler, kuram kapsamında

yapılan araştırmalar, geliştirilen ölçekler ve yapılan

uygulamalar ile birlikte sunulmuştur.

Yurtdışı literatür kadar alanda Türkiye'deki literatürü kapsayıcı

olması, farklı görüş ve düşünceleri içermesi, eski ve yeni para-

digmaların karşılaştırmalı olarak sunulması hedefl enmiştir.

Kitap kapsamında yer verilen her kuramın alana katkısı ve

sınırlılıkları, kurama ilişkin yapılan değerlendirmeler ile birlikte

sunularak öğrencilerin "Sorgulayıcı, İrdeleyici" olmalarını teşvik

etmek amaçlanmıştır.

Öğrencilerin konuyla ilgili beyin jimnastiği yapabilmesi, böylece dikkati sürdürme ve kavrama düzeyini artırma hedefl enmiştir.

Tartışma

Her bölümün sonunda genel bir değerlen-dirme yapılarak önemli noktalar vurgulan-mıştır.

Sonuç

Konuların sunulmasında yararlanılan

kaynaklar, metin içinde referans numarası

sistemiyle bölüm sonlarında yer almıştır.Ko

Kaynakça

(Web) Bu kitabın kuşkusuz ki en önemli ve en ayırd edici özelliği kendine ait bir web sitesine sahip olmasıdır. Konular içinde okuyucu, daha geniş bilgi ve uygula-ma örnekleri için web sitesine yönlendirilmektedir.

Web

İÇİNDEKİLER

Önsöz .................................................................................................................................................... vTeşekkür .............................................................................................................................................. viiBölümler ve Yazarları ......................................................................................................................... ix

İçindekiler ........................................................................................................................................... xii

1. Bölüm Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığına Giriş

GİRİŞ ............................................................................................................................................................................... 2

İnsan Yaşamında Çalışmanın Anlam ve Önemi............................................................................................... 3

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığının Dili: Temel Kavramlar ..................................................... 5

Mesleki Rehberlik (Vocational Guidance) ve Kariyer Danışmanlığı (Career Counseling): Kavramsal Değişim ............................................................................................................................................ 7

Kariyer Danışmanlığı ........................................................................................................................................ 8

Kariyer Danışmanlığı: Mitler ve Gerçekler ................................................................................................. 9

Kariyer Danışmanı Ne Yapar? .......................................................................................................................11

Kariyer Danışmanlığı ve Psikolojik Danışma ..........................................................................................14

Kariyer Danışmanlığı Yeterlikleri ........................................................................................................................17

TARİHSEL BIR YOLCULUK .......................................................................................................................................19

ABD'de Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Hizmetlerinin Gelişimi .......................................19

Başlangıç ve Köşe Taşları ................................................................................................................19

Tarihsel ve Güncel Olarak Türkiye’de Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Hizmetleri: Amerika’dan Avrupa’ya Adımlar… .............................................................................................................22

Başlangıç Dönemi: Öncü Adımlar ( 1953-1975) .....................................................................22

Arayış Dönemi: Kararsız Adımlar (1976-1994) .......................................................................23

Gelişme Dönemi : Sistematik Adımlar (1995-2010) .............................................................25

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Alanında Paradigma Değişimi ................................31

Globalleşmenin Yarattığı Yeni Eğilimler ve Sonuçları .......................................................32

Paradigma Değişiminin Kariyer Danışmanları Açısından Doğurguları ......................36

SONUÇ .........................................................................................................................................................................38

Kaynakça.....................................................................................................................................................................39

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamayaxviii

2. Bölüm Kariyer Gelişim Sürecini Etkileyen Faktörler

GİRİŞ .............................................................................................................................................................................44

KARİYER GELİŞİM SÜRECİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER ...................................................................................44

Psikolojik Faktörler .........................................................................................................................................45

Yetenek .................................................................................................................................................45

Yetenek Alanları ........................................................................................................................47

Zihinsel Yetenekler ...................................................................................................................49

Çoklu Zekâ ..................................................................................................................................50

İlgi ...........................................................................................................................................................53

Kişilik Özellikleri .................................................................................................................................54

Geniş ve Dar Kapsamlı Kişilik Ölçümleri ve Kariyerle İlişkisi .......................................55

Beş Faktör Kişilik Modeli ..........................................................................................................56

İçe dönük ve Dışa dönük Kişilik Yapısı ................................................................................57

Meslek Değerleri .................................................................................................................................58

Kariyer Danışmanlığında Değerlerin Önemi ....................................................................59

Meslek Değerlerinin Sınıfl andırılması .................................................................................60

Sosyolojik Faktörler ........................................................................................................................................62

Aile .................................................................................................................................................................62

Sosyoekonomik Düzey ...........................................................................................................................65

Cinsiyet .........................................................................................................................................................66

Ekonomik ve Politik Faktörler ...............................................................................................................71

SONUÇ .........................................................................................................................................................................73

Kaynakça.....................................................................................................................................................................74

Bölüm ArasıMESLEKİ REHBERLİK ve KARİYER DANIŞMANLIĞI ALANINDAKİ KURAMLARA GİRİŞ .......................79

Kuramlar Ne İşe Yarar? ...................................................................................................................................80

Kariyer Kuramları: Gerçekler, Metaforlar ve Tartışmalar ....................................................................81

Kuramlar Nasıl Sınıfl andırılır? ......................................................................................................................83

Kuramlar Nasıl Değerlendirilir? ..................................................................................................................84

Kuramlar Uygulamaya Nasıl Yansır? .........................................................................................................86

Kaynakça .............................................................................................................................................................87

İçindekiler xix

3. Bölüm Özellik-Faktör Uyumlu Kuramlar

GİRİŞ .............................................................................................................................................................................90

ÖZELLİK VE ETMEN KURAMI ................................................................................................................................90

Özellik ve Etmen Kuramı’nın Gelişimi .......................................................................................................91

Temel Kavramları ve Varsayımları ..............................................................................................................92

Kariyer Danışma Süreci ..................................................................................................................................93

Özellik ve Etmen Kuramının Değerlendirilmesi ....................................................................................97

İŞ UYUMU KURAMI ..................................................................................................................................................98

Temel Kavramları ve Varsayımları ...............................................................................................................98

Kariyer Danışma Süreci .............................................................................................................................. 102

Danışmada Kullanılan Yöntem ve Teknikler ........................................................................ 106

İş Uyumu Kuramının Değerlendirilmesi ............................................................................................. 106

HOLLAND’ IN TİPOLOJİ KURAMI ..................................................................................................................... 107

Holland’ın Tiplerinin Gelişimi ................................................................................................................... 109

Kuramının Temel Varsayımları ve Kavramları .................................................................................... 110

Holland’ın Tipleri ve Özellikleri ................................................................................................................ 112

Gerçekçi Çevre .......................................................................................................................................... 112

Gerçekçi Kişilik Tipi ....................................................................................................................... 113

Araştırmacı Çevre .................................................................................................................................... 113

Araştırmacı Kişilik Tipi ................................................................................................................. 114

Sanatçı Çevre ............................................................................................................................................ 114

Sanatçı Kişilik Tipi .......................................................................................................................... 114

Sosyal Çevre .............................................................................................................................................. 115

Sosyal Kişilik Tipi ........................................................................................................................... 115

Girişimci Çevre.......................................................................................................................................... 116

Girişimci Kişilik Tipi ....................................................................................................................... 116

Geleneksel Çevre ..................................................................................................................................... 116

Geleneksel Kişilik Tipi .................................................................................................................. 117

Tiplerin Kombinasyonları ..................................................................................................................... 117

Kariyer Danışma Süreci ...................................................................................................................................... 118

Holland’ın Tipoloji Kuramının Değerlendirilmesi ..................................................................................... 121

SONUÇ ..................................................................................................................................................................... 123

Kaynakça................................................................................................................................................................. 124

Ek.1 Holland'ın Kuramı ile ilgili bir UYGULAMA : Altıgen Bahçe Etkinliği ....................................... 127

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamayaxx

4. Bölüm Psikodinamik Yaklaşımlar

GİRİŞ ......................................................................................................................................................................... 136PSİKANALİTİK YAKLAŞIM ................................................................................................................................... 136

Psikanalitik Yaklaşımda Meslek Seçimi ................................................................................................ 136Psikanalitik Yaklaşımda Kariyer Danışmanlığı Süreci ...................................................................... 138Sonuç ve Değerlendirme .......................................................................................................................... 139

ADLERİN YAKLAŞIMI ........................................................................................................................................... 140Temel Kavramlar ........................................................................................................................................... 140

Aile Bütünlüğü (Family Constellation) .................................................................................. 140Doğum Sırası (Birth Order) ....................................................................................................... 142Yaşam Tarzı (Life Style) ................................................................................................................ 143İlk Çocukluk Anıları (Early Recollections) ............................................................................. 145Sosyal İlgi (Social Interest) ........................................................................................................ 147

Adler Yaklaşımında Kariyer Danışmanlığı Süreci .............................................................................. 148Sonuç ve Değerlendirme .......................................................................................................................... 150

ROE’NUN YAKLAŞIMI ......................................................................................................................................... 151Erken Çocukluk Döneminde Aile İçi Deneyimler ............................................................................. 151I. İnsanlara yönelik meslekler .................................................................................................................. 153II. İnsanlara yönelik olmayan meslekler ............................................................................................... 153Sonuç ve Değerlendirme .......................................................................................................................... 155

MYERS BRİGGS TİP TEORİSİ............................................................................................................................... 155Temel Kavramları ......................................................................................................................................... 157

İçe dönüklük (Introversion) ve Dışa dönüklük (Extroversion) .................................... 157Algılama (Perceiving) ve Yargılama (Judging) .................................................................... 158Myers Briggs Tipolojisinin Kariyer Danışmanlığında Kullanımı .................................... 163

Sonuç ve Değerlendirme .......................................................................................................................... 164

SONUÇ ..................................................................................................................................................................... 164

Kaynakça................................................................................................................................................................. 165

İçindekiler xxi

5. Bölüm Gelişimsel Yaklaşımlar

GİRİŞ ......................................................................................................................................................................... 172

GİNZBERG ve ARKADAŞLARININ MESLEKİ GELİŞİM KURAMI ............................................................... 173

Fantezi (Hayal) Dönemi.............................................................................................................................. 175

Deneme Dönemi .......................................................................................................................................... 175

Gerçekçi Dönem ........................................................................................................................................... 177

Ginzberg’in Gelişim Kuramının Psikolojik Danışma Sürecinde Kullanımı ....................................... 177

İlgili Araştırmalar ve Kuramın Değerlendirilmesi ............................................................................. 180

SUPER’IN YAŞAM BOYU-YAŞAM ALANI YAKLAŞIMI ................................................................................. 181

Super’in Varsayımları ve Temel Kavramları ......................................................................................... 182

Benlik Kavramı .............................................................................................................................................. 184

Yaşam Boyu-Yaşam Alanı .......................................................................................................................... 185

Kariyer Olgunluğu ....................................................................................................................................... 191

Kariyer Örüntüleri ........................................................................................................................................ 193

Super’in Kariyer Danışmanlığı Süreci ........................................................................................................... 195

Çocukların Kariyer Gelişimi: Super’in Modeli ............................................................................................ 197

İlgili Araştırmalar ve Kuramın Değerlendirilmesi .................................................................................... 199

GOTTFREDSON’UN DARALTMA-UZLAŞMA KURAMI ............................................................................... 200

Gelişimsel Süreçler ve Temel Kavramlar ...................................................................................................... 201

Bilişsel Büyüme ............................................................................................................................................. 201

Öz Yaratım (Self-Creation) ......................................................................................................................... 202

Daraltma ......................................................................................................................................................... 202

Uzlaşma ........................................................................................................................................................... 209

Psikolojik Danışma Süreci ................................................................................................................................ 210

İlgili Araştırmalar ................................................................................................................................................. 211

SONUÇ ..................................................................................................................................................................... 213

Kaynakça................................................................................................................................................................. 214

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamayaxxii

6. Bölüm Sosyal-Bilişsel Yaklaşımlar

GİRİŞ ......................................................................................................................................................................... 220

KARİYER DANIŞMANLIĞINDA SOSYAL ÖĞRENME KURAMI ................................................................. 220

Kariyer Kararı Vermede Sosyal Öğrenme Kuramı ..................................................................................... 221

Kariyer Danışmanlığında Öğrenme Kuramı .............................................................................................. 225

Kariyer Danışmasının Hedefi ve Kariyer Danışmanlarının Rolleri ...................................................... 228

Kariyer Danışmanlığı Süreci, Müdahale Yöntemleri ve Uygulamalar ................................................ 230

Karar Verme, Problem Çözme, Hedef /Amaç Belirlemeyle İlgili Etkinlikler ............................ 233

Kariyer İnançlarıyla İlgili Etkinlik ............................................................................................................. 235

Değerlendirme ............................................................................................................................................. 237

SOSYAL BİLİŞSEL KARİYER KURAMI ............................................................................................................... 237

Kuramın Geçmişi .................................................................................................................................................. 238

Genel Kuramsal Kavram ve Sayıltılar ..................................................................................................... 239

SBKK’nın Çevresel Etkilere İlişkin Görüşleri ......................................................................... 242

Sosyal Ortam Etkileri .................................................................................................................. 243Kariyer engelleri ve kariyer destekleri ................................................................................... 244

Kariyer Gelişimi ile İlgili Denenceler ve Günlük Yaşamdan Örnekler ................................................ 246İlgi gelişimiyle ilgili denenceler ................................................................................................ 248Yetenek ya da geçmişteki performans, değerler ve ilgilerle ilgili denenceler .......... 249

Hedefl er ve performansla ilgili denenceler .......................................................................... 249

Çevresel değişkenlerin doğrudan ve dolaylı biçimlendirici etkileriyle

ilgili denenceler .............................................................................................................................. 251

Ülkemizdeki Araştırmalar .......................................................................................................................... 253

Uygulamalar .................................................................................................................................................. 253

Risk Grubundaki Gençlere Yönelik Öneriler ....................................................................................... 255

SBKK ve Kariyer Danışması ...................................................................................................................... 256

Seçim ve Başarıya Ulaşmak için Engellerin Aşılması ....................................................................... 258

Değerlendirme ............................................................................................................................................. 259

BİLGİ İŞLEME YAKLAŞIMI.................................................................................................................................... 259

Kariyer Danışma Süreci .............................................................................................................................. 263

Değerlendirme ............................................................................................................................................. 267

SONUÇ ..................................................................................................................................................................... 268

Kaynakça................................................................................................................................................................. 268

İçindekiler xxiii

7. Bölüm Yeni Yaklaşım ve Modeller

GİRİŞ ......................................................................................................................................................................... 274

KARİYER DANIŞMANLIĞINDA POST MODERN YAKLAŞIMLAR ............................................................. 275

Brown’un Değer Temelli Kariyer Yaklaşımı ................................................................................................. 277

Bireyin Kendi Hikâyesini Oluşturması Yaklaşımı ....................................................................................... 280

Brott’un Hikâyelendirme Yaklaşımı ....................................................................................................... 280

Yaşam Düzenleme Psikolojik Danışmanlığı ............................................................................................... 282

KURAMLARI BİRLEŞTiRMEYE DOĞRU YÖNELİŞ ......................................................................................... 285

Sistemler Kuramı Çerçeve Çalışması (SKÇÇ) ............................................................................................... 286

Kariyer Yapılandırma Kuramı ........................................................................................................................... 288

KARİYER DANIŞMANLIĞINDA BAZI YENİ MODELLER .............................................................................. 292

Amundson ve Arkadaşlarının Teker Modeli ............................................................................................... 292

Kariyer Yelkenlisi Modeli ................................................................................................................................... 295

Kariyer Akışı: Umut Odaklı Kariyer Gelişimi Modeli................................................................................. 297

Kariyer Akışı ................................................................................................................................................... 297

Kariyer Akışı için Kuramsal Temeller: Umut Odaklı Kariyer Gelişimi Modeli (UOKGM) ....... 298

Kariyer Kuramlarının Durumu: Bir Değerlendirme .................................................................................. 302

SONUÇ ..................................................................................................................................................................... 304

Kaynakça................................................................................................................................................................. 305

Bölüm ArasıKARİYER DANIŞMANLIĞI ALANINDAKİ KURAMLARA İLİŞKİN BİR DEĞERLENDİRME ................... 309

Kariyer Gelişim Kuramlarının Uygulamada Kullanılması ...................................................................... 309

Kuramlara Kısa Bir Bakış .................................................................................................................................... 311

Kuramlar mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığında ne zaman ve nasıl işe yarar? ............... 318

Kaynakça................................................................................................................................................................. 321

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamayaxxiv

8. Bölüm Kariyer Danışmanlığı Süreci

GİRİŞ ......................................................................................................................................................................... 324

Kariyer Danışmanlığı Süreci ve Özellikleri ........................................................................................... 324

Kariyer Danışmanlığı Modelleri .............................................................................................................. 327

Crites’in Kariyer Danışmanlığı Modeli ................................................................................... 328

Yost ve Corbishley’in Sekiz Evreli Modeli ............................................................................. 328

İsaacson ve Brown’ın Kariyer Danışmanlığı Modeli .......................................................... 329

Egan’ın 3 Aşamalı Modelini Temel Alan Uygulamalar .................................................... 330

Kariyer Danışmanlığı Teknikleri .............................................................................................................. 342

Alıştırmalar ..................................................................................................................................... 342

Kuvvet-Alan Analizi ..................................................................................................................... 346

Meslek Bilgisi .................................................................................................................................. 346

Akılcı olmayan İnançları Tartışma/Sorgulama .................................................................... 347

Bilişsel Tartışma ..................................................................................................................... 348

İmgelemsel Tartışma ........................................................................................................... 348

Akılcı olmayan İnançların Duyarsızlaştırılması Müdahalesi ........................................... 349

Olumlu Kendilik Konuşması ...................................................................................................... 349

Metafor Kullanma ......................................................................................................................... 350

Model Olma ve Davranışın Prova Edilmesi .......................................................................... 352

Mesleki-Q-Gram ............................................................................................................................ 352

Öykü Anlatma ................................................................................................................................ 353

Kötümser ve iyimser yanım ....................................................................................................... 354

Yönlendirilmiş Fantazi ................................................................................................................. 354

Yaşam-Kariyer Değerlendirmesi .............................................................................................. 355

Kariyer Müdahalelerinin Etkileri .............................................................................................. 356

SONUÇ ..................................................................................................................................................................... 357

Kaynakça................................................................................................................................................................. 359

İçindekiler xxv

9. Bölüm Kariyer Eğitim Programları

GİRİŞ ......................................................................................................................................................................... 364

Kariyer Eğitimi Programları .............................................................................................................................. 364

Kapsamlı Rehberlik Programları İçerisinde Kariyer Eğitimi Uygulamaları ............................... 367

Kariyer Eğitimi Programlarının Geliştirilme Süreci ........................................................................... 368

Kariyer Eğitimi Programının Hedef Grubunu Belirleme ......................................................... 369

Hedef Grubun Eğitim İhtiyaçlarını Belirleme ............................................................................ 369

Kariyer Eğitim Programının Amaçlarını Belirleme .................................................................... 370

İlköğretim Birinci Kademe Kariyer Eğitim Programlarının Amacı .............................. 371

İlköğretim İkinci Kademe-Kariyer Eğitiminin Amacı ....................................................... 373

Lisede Kariyer Eğitim Programlarının Amacı .................................................................... 375

Programın Hangi Yöntemle Sunulacağına Karar Verme ......................................................... 377

Kariyer Eğitim Programının İçeriğini Yapılandırma .................................................................. 378

Kariyer Eğitim Programını Uygulama ............................................................................................ 379

İlköğretim Birinci Kademede Nasıl Uygulanmalı? .................................................... 379

İlköğretim İkinci Kademede Nasıl Uygulanmalı? ...................................................... 382

Lisede Kariyer Eğitimi Programları Nasıl Uygulanmalıdır ? .................................... 386

Kariyer Eğitimi Programını Değerlendirme ......................................................................... 384

Örnek Kariyer Eğitimi Programları ................................................................................................. 386

Eğitim ve Kariyer Araştırma Programı ................................................................................... 388

Gerçek Oyun (Real Game) ....................................................................................................... 391

Kaynakça................................................................................................................................................................. 395

Ek 1. Ülkemizde Uygulanan KGRP'da Yer Alan Kariyer Kazanım Örnekleri .............................. 399

Ek 2. İlköğretim Ders Programlarında Yer Alan Kariyer Kazanımlarından Örnekler ............. 401

Ek 3. Kariyer Eğitimi Öğrenci İhtiyaç Analizi Form Örneği (9. - 12. sınıfl ar için) ..................... 402

Ek 4. Kariyer Eğitim Programları İle İlgili Kaynaklar Listesi ............................................................ 403

Ek 5. Lise İçin Kariyer Planlama Etkinlik Örneği ................................................................................. 405

Ek 6. Kariyer Eğitimi Öğrenci Değerlendirme Formu Örneği (9. - 12. sınıfl ar için) ................ 407

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamayaxxvi

10. Bölüm Kariyer Danışmanlığında Değerlendirme

GİRİŞ ......................................................................................................................................................................... 410

Psikolojik Ölçme Araçları .................................................................................................................................. 410

Test ve Envanterlerin Psikometrik ve Pratik Nitelikleri ................................................................... 411

Değerlendirmede Amaçlar .............................................................................................................................. 413

Değerlendirme Yaklaşımları............................................................................................................................. 414

Klinik Değerlendirme ................................................................................................................................. 416

Formal (Nicel-Standart-Objektif ) Değerlendirme ............................................................................ 417

Yeteneklerin Değerlendirilmesi ve Yetenek Testleri ................................................................. 418

Yetenek Testleri Açısından Türkiye’deki Durum ........................................................................ 421

İlgilerin Ölçülmesi ve İlgi Envanterleri .......................................................................................... 423

İlgilerin Ölçülmesi ve İlgi Envanterleri Açısından Türkiye’deki Durum ............................ 427

Meslek Değerlerinin Ölçülmesi ve Değer Ölçekleri ................................................................. 430

Meslek Değerlerinin Ölçülmesi ve Değer Ölçekleri Açısından Türkiye’deki Durum .... 435

Kişiliğin Ölçülmesi ve Kişilik Ölçekleri ........................................................................................... 436

Diagnostik (Teşhis/Tanılayıcı) Testler ............................................................................................. 438

İnformal (Nitel) Değerlendirme .............................................................................................................. 438

Kontrol Listeleri (Checklists) ve İnformal Derecelendirme Ölçekleri

(Informal Rating Scale) .............................................................................................................. 440

Kart Sıralama .................................................................................................................................. 442

Kariyer Soy Ağacı (Genogram) ................................................................................................. 443

Kariyer Stili Değerlendirmesi (Career Style Assessment) .............................................. 444

Değerlendirmede Bilgisayar Teknolojilerinin Kullanımı ........................................................................ 445

Bilgisayar Destekli Mesleki Rehberlik Sistemleri (BDMRS) ............................................................ 446

Türkiye’de Bilgisayar Destekli Mesleki Rehberlik Sistemleri ......................................................... 449

İş Yaşamı ve Mesleklerin Değerlendirilmesi .............................................................................................. 451

Mesleklerin Sınıfl andırılması .................................................................................................................... 452

Meslek İnceleme ................................................................................................................................... 453

Mesleki Bilgi Kaynakları ..................................................................................................................... 454

Türkiye’de Meslek Danışmanlığı Alanında Kurumsal Gelişmeler........................................................ 455

Kaynakça................................................................................................................................................................. 457

İçindekiler xxvii

EklerEk A Kariyer Danışmanlığı Yeterlikleri ve Performans Göstergeleri ....................................................463

Ek B Kariyer Danışmanları İçin Etik İlkeler ....................................................................................................473

Ek C Amerikan Okul Danışmanları Derneğinin (ASCA) Ulusal Modeli: Öğrenciler İçin Kariyer Gelişimi Standartları ..............................................................................................485

Şekiller ListesiŞekil 2.1 BECERİ = Potansiyel Kapasite + İlgi Düzeyi + Çevresel Olanaklar ......................................46

Şekil 3.1 Holland’ın Tipleri Arasındaki İlişkiler ............................................................................................109

Şekil 5.1 Yaşam-Kariyer Gökkuşağı .................................................................................................................185

Şekil 5.2 Super’ın Yaşam Dönemleri ve Alt Basamakları .........................................................................186

Şekil 5. 3 Su Kemeri Modeli: Kariyer Belirleyicileri ....................................................................................190

Şekil 5. 4 Kariyer Olgunluğunun Boyutları ..................................................................................................192

Şekil 5. 5 Çocukların Kariyer Gelişim Modeli ...............................................................................................198

Şekil 5. 6 Gottfredson’un Gelişimsel Kuramı ...............................................................................................201

Şekil 5. 7 Gottfredson’un Daraltma Sürecinin Dört Aşaması ................................................................204

Şekil 5. 8 Mesleklerin Bilişsel Haritası ile İlgili Örnekler ...........................................................................207

Şekil 6. 1 SBKT’sindeki kavramların birbirleriyle ilişkileri ........................................................................247

Şekil 6. 2 Karar Piramidi .....................................................................................................................................261

Şekil 6. 3 İASDU Döngüsü ..................................................................................................................................262

Şekil 6. 4 Karar Modeli .........................................................................................................................................263

Şekil 6. 5 Kariyer Danışmanlığı Süreci Uygulama Adımları ....................................................................265

Şekil 7. 1 Sistemler Kuramı Çerçeve Çalışması ...........................................................................................287

Şekil 7. 2 Kariyer Uyumluluğu Yapısının Boyutları ve İgili Gelişimsel Görevler ...............................291

Şekil 7. 3 Amundson ve arkadaşlarının Kariyer Tekeri Modeli (2005) ................................................293

Şekil 7. 4 Kariyer Yelkenlisi Modeli ..................................................................................................................296

Şekil 7. 5 Kariyer Akışı Yeterlilikleri: Umut Odaklı Kariyer Gelişimi Modeli .......................................299

Şekil 10. 1 Ölçme Araçlarının Sahip Olması Gereken Özellikler ...........................................................412

Şekil 10. 2 Değerlendirme Yaklaşımlarının Sınıfl andırılması .................................................................415

Şekil 10. 3 Yeteneklerin Sınıfl andırılması ......................................................................................................418

Şekil 10. 4 Kariyer Soy Ağacı .............................................................................................................................444

Şekil 10. 5 O*Net'in İçeriğine İlişkin Model.................................................................................................448

İçindekiler xxix

Tablolar ListesiTablo 1.1 Kariyer Danışmanlığı Odaklarının Sürekliliği ve Danışman Rolleri .................................16

Tablo 1. 2 İş/Meslek Yapısı ve Meslek Sahibi Olma Anlayışındaki Değişimler .................................35

Tablo 1. 3 Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Hizmetleri Anlayışındaki Değişme ........36

Tablo 2. 1 Mesleki Seçim ve Kariyer Gelişimi Yaklaşımlarını Sınıfl ama ..............................................84

Tablo 3. 1 Holland’ın Tipolojisine Göre Tipler, Anahtar Sözcükler ve Meslekler .............................111

Tablo 5. 1 Ginzberg ve ark. Gelişim Kuramındaki Dönemler ve Alt Basamakları ...........................174

Tablo 5. 2 Super’ın Yaşam Dönemleri ve Alt Basamakları ......................................................................187

Tablo 5. 3 Super’ın Mesleki Gelişim Görevleri ............................................................................................191

Tablo 6. 1 Kariyer İnançları Envanterinden Örnek Maddeler ................................................................232

Tablo 6. 2 Ülkemizdeki Eğitim ve Sınav Sistemine Özgü Kariyer İnançlarıyla İlgili Tartışma İfadeleri ..............................................................................................................................236

Tablo 6. 3 Sosyal Bilişsel Kuramın Anahtar Kavramları: Bilişsel-Birey Değişkenleri .....................239

Tablo 6. 4 SBKK’nın İkinci Düzey Kavramları: Birey Dışı Ortama Özgü Değişkenler ......................243

Tablo 7. 1 Danışanlar, Danışma Süreci Yapısı ve Kariyer Kuramları Arasındaki Etkileşimler ......311

Tablo 7. 2 Kuramlara Kısa Bir Bakış: Temel Önermeleri, Anahtar Kavramları ve Sonuçları .........312

Tablo 7. 3 Kariyer Danışmanlığı Alanındaki Temel Yaklaşımların İstihdam Çağındaki Gençlere Olası Katkılarına İlişkin Örnekler ...............................................................................318

Tablo 10. 1 GATB, ASVAB ve DAT’ın Alt Testleri ...........................................................................................421

Tablo 10. 2 Genel Mesleki Tema Ölçekleri ve Temel İlgi Ölçekleri .......................................................425

Tablo 10. 3 KDE’nin Ölçtüğü Yetenek, İlgi ve Mesleki Değer Alanları İle Alt Ölçeklerin İç Tutarlık ve Kararlılık Katsayıları..................................................................................................................429

Tablo 10. 4 ABKÖ’nin Ölçtüğü İlgi Yetenek ve İlgi Alanları İle Madde Sayıları.................................430

Tablo 10. 5 6 Meslek Değeri ve 21 İhtiyaç ve Örnek Maddeler .............................................................432

Tablo 10. 6 SWVI-R’nin Ölçtüğü Meslek Değerleri, Örnek Maddeler ve Güvenirlik Katsayıları .434

Tablo 10. 7 16 PF’nin Ölçtüğü Kişilik Faktörleri ve Soru Sayıları ...........................................................437

Tablo 10. 8 MBS’de Ölçülen İlgi, Yetenek ve Mesleki Değer Alanları ve İç Tutarlık Katsayıları ...451

1. Bölüm1. Bölüm

MESLEKİ REHBERLİK ve KARİYER DANIŞMANLIĞINA

GİRİŞ

Prof. Dr. Binnur Yeşilyaprak

İçindekiler

Giriş

İnsan Yaşamında Çalışmanın Anlam ve Önemi

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığının Dili: Temel Kavramlar

Kariyer Danışmanlığı: Mitler ve Gerçekler

Kariyer Danışmanlığı ve Psikolojik Danışma

Kariyer Danışmanlığı Yeterlikleri

Tarihsel Bir Yolculuk: ABD'de Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Hizmetlerinin Gelişimi

Tarihsel ve Güncel Olarak Türkiye’de Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Hizmetleri: Amerika’dan Avrupa’ya Adımlar

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Alanında Paradigma Değişimi

Kazanımlar

1. Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanındaki kavramlar bilgisi 2. Kariyer danışmanlığı yeterlilikleri,rol ve görevlerini kavramaTarihsel süreç içinde mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerini 3. değerlendirebilme 4. Meslek ve iş dünyasındaki paradigma değişimlerinin nedenleri ve kariyer danışmanlığı açısından sonuçlarını kavrama

5. Kariyer danışmanlığına yönelik olumlu ve geçerli tutumlar geliştirme

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya2

GİRİŞ

Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı, psikolojik danışma ve rehberlik hiz-metlerinin çıkış noktasını ve bu alanın gelişiminin temel taşlarını oluşturur. Böyle olması da bir bakıma doğaldır, çünkü bireyin yaşam içindeki konumunu, kendini ve yaşamını anlamlandırması büyük ölçüde işiyle/mesleği ile biçimlenir. Eğitim kade-mesinin hangi aşamasında görevli olursa olsun, psikolojik danışmanlardan beklenen en önemli işlev, öğrencilerin gelecek meslek ve kariyerlerine yönelik seçimler, kararlar ve hazırlıklarda yardımcı olmasıdır. Üstelik değişen çalışma koşulları ve yaşam ger-çeklerine bağlı olarak artık bu işlev sadece öğrenciler için değil, her yaş grubundan yetişkinler için de önemli bir ihtiyaç hâline gelmiştir.

İşte bu bölümde bu alana yönelik bilgi ve beceriler kazanmanıza temel oluştu-racak genel ve gerekli açıklamalar, kavramlar ve anlayışlar üzerinde durulmuştur. Bu alanı doğru algılamanızı sağlayacak temel yaklaşımı edinmeniz için mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanındaki kavramlar, bu alandaki hizmetlerin niteliği, tarih-sel süreç içindeki paradigma değişimi, bugünkü durum, kariyer danışmanlığı yeter-likleri ve rolleri açıklanmıştır. Bu bölümdeki bilgiler, 21. yüzyılda bu rolü oynayacak aday psikolojik danışmanlar olarak mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanına giriş yapmanız ve kendinizi bu konuda geliştirmeniz için genel bir perspektif sağlaya-cak şekilde tasarlanmıştır.

İlgili açıklamalar ile bu alana yönelik uygun ve doğru bir tutum geliştirmenize yardımcı olacak bir zemin oluşturmanız amaçlanmıştır. Bölüm içinde yer verilen tar-tışma ve uygulamalar, mitler ve gerçekler sizin profesyonel kariyer danışmanlığı rolü-nü benimsemeye ne kadar hazır olduğunuzu değerlendirmeniz için önemli ip uçları sağlayacaktır.

En az üç kişiye “yaptığınız işin/mesleğin sizin için anlamı nedir?” sorusunu yönelti-niz. Yanıtları farklı mı?, Bu farklılık neden kaynaklanabilir? Aynı mesleği sürdüren üç kişiye aynı soruyu yöneltiniz. Yanıtlar farklı mı?, Neden?Uygulamayı sürdürerek aynı mesleği yapan aynı cinsiyet ve yaş grubundaki üç kişiye aynı soruyu yönelttiğinizde yine farklı sonuçlar alabilirsiniz. Nedenlerini tartışınız.

UYGULAMA

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığına Giriş 3

Prof. Dr. Binnur Yeşilyaprak

İnsan Yaşamında Çalışmanın Anlam ve Önemi

Eğitim, bireyin tüm olarak gelişmesi ve yaşamdaki bütün rollerini en iyi şekil-de yerine getirmesi için gerekli olan nitelikleri kazandırmaya yönelik bir süreçtir. Bu süreç içinde birey yaşamdaki 3 farklı konumu açısından ele alınıp yetiştirilmeye ça-lışılır:

Birey olarak insan •

Sosyal bir varlık olarak insan•

• Meslek elemanı olarak insan

Ülkelerin kalkınmasında bireylere, üretken ve gelişmeye açık nitelikleri kazan-dırmayı amaçlayan çağdaş eğitim anlayışı, bireyin kendi potansiyelini maksimum dü-zeyde ortaya koyabileceği en uygun mesleki seçimleri yapması ve kariyer gelişimini sürdürmesine önem verir. İşte, eğitim sürecinde bireye bu alanda yapılan hizmetler “Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı” kapsamında yer alır.

Bireyin, mesleki yönelişleri, tercihleri, seçimleri ve kariyer gelişimi sürecinde yer alan bazı mesleki gelişim görevleri, genel olarak eğitim süreci içinde gerçekleşir. An-cak, eğitimi bitirenler, yetiştikleri alanda iş bulabileceği gibi, mesleğini icra edeceği bir iş olanağı bulamayabilir. Mesleğini değiştirebilir, farklı bir alana uyarlayabilir. İşsiz kalabilir, yeni beceriler geliştirip iş arayabilir. Emekli olduktan sonra başka alana yö-nelebilir… Böylece mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetleri, sadece okul-da değil, yaşam boyu sürer.

Toplum yaşamında hepimiz bir meslek sahibi olma, bir iş yapma ve etkin olma ihtiyacı içindeyiz. Çünkü insan ile yaşam arasındaki en kuvvetli bağ, “iş”tir. Freud’a göre, “iş, bireyin gerçekle bağlantısı”dır. Tarih boyunca ‘iş’in anlamı değişse de, yaşam içindeki önemli yeri ve bireyin yaşamını etkileme gücü pek değişmemiştir. İş, yaşa-mın merkezine konur genellikle. Bireyin yaptığı iş/meslek, onun kimliğini oluşturan ve onu tanımlayan en önemli ögedir.1 Çünkü yaptığımız iş, yaşamdaki diğer rolleri-mizi ve yaşam içindeki tüm konumumuzu etkiler. Yaptığımız iş, düşüncelerimize ve yaşamımıza belli bir biçim verir. Bireyin sosyal statüsünü belirleyen en önemli kriter işidir. "Nasıl bir ortamda çalışacağız, kimlerle ilişki kuracağız, nasıl bir yaşam tarzı-mız olacak, ne kadar tatil yapacağız?" gibi soruların yanıtları işimizle bağlantılıdır. Bu nedenledir ki yeni tanıştığımız kişiye ilk sorduğumuz soru; “Ne iş yapıyorsunuz/mesleğiniz nedir?” olur genellikle.

Meslek, en genel tanımıyla “bir kimsenin hayatını kazanmak için yaptığı, kural-ları toplumca belirlenmiş ve belli bir eğitimle kazanılan bilgi ve becerilere dayalı et-kinlikler bütünü” şeklinde ifade edilebilir.2 Meslek, kazanç elde etmek amacı ile yürü-tülen etkinlikler bütünü olarak tanımlanmışsa da, sadece para kazanma aracı değildir.

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya4

Çünkü insanlara; “Elinize yaşamınızı sağlayacak bir para geçse yine de çalışmak ister misiniz?” sorusunu yönelttiğimizde % 80-85’i “evet” yanıtı vermektedir. Çünkü biz sadece para kazanmak için meslek sahibi olmayız. Bir meslek edinmenin temelinde para kazanarak fizyolojik ihtiyaçları karşılamanın dışında sosyal ve psikolojik ihtiyaç-ların doyumu söz konusudur.3 Büyük ruh hekimi S. Freud bunu şöyle dile getirir:

“Sağlıklı insan sevebilen ve çalışabilen kişidir”

Meslek ve iş sahibi olmanın temelinde psiko-sosyal bazı etmenler yer alır: Ne-lerdir bunlar?

İnsanın doğuştan getirdiği yetenekleri, potansiyeli, gizil güçleri vardır. Biz yaşam içinde bunları ortaya koyma, kullanma ve geliştirmek isteriz. İşte sahip olduğumuz bu yetenekleri kullanma ve geliştirme olanağı sağlayacak alan, meslek alanlarıdır, işi-mizdir. Biz çalışırken aynı zamanda bu yetenekleri ifade etme, güçlerimizi artırma fırsatı elde ederiz. Böylece birey varoluşunun anlamını yakalar. Sahip olduğu yetileri, güçleri kullanarak doyuma ulaşır. Kendini, bir iş yaptığı, üretken olduğu için de daha değerli ve önemli görür. Böylece kendine saygısı ve güveni gelişir. Toplum içinde ya-rarlı olma, hizmet verme yoluyla toplumsal saygınlık kazanma söz konusudur. Meslek etkinlikleri içinde biz başkalarıyla etkileşimde bulunuruz, belli rol ve görevler yoluyla sosyal kimliğimizi kazanırız. O hâlde çalışmanın temelinde bireyin çok yönlü psiko-sosyal ihtiyaçlarının karşılanması söz konusudur.

İşte bireyin fizyolojik, psikolojik ve toplumsal ihtiyaçlarını karşılamada en önem-li araç durumunda olan meslek/iş, yaşama anlam veren ve yaşam doyumunu etkile-yen en önemli değişkendir.1 Amerika’da çalışanlar arasında yapılan geniş kapsamlı bir araştırmada yaşam kalitesine en fazla etki eden değişkenler şöyle sıralanmıştır:4

Erkekler için 1. sırada, iş doyumu; 2. sırada, aile ilişkileri; 3. sırada para

Kadınlar için ise, önce aile ilişkileri, sonra iş doyumu . .

Yaşamak için mi çalışılır? Çalışmak için mi yaşanır?

Her iki yaklaşımın da olumlu ve olumsuz yanları neler olabilir? Tartışınız.

Çevrenizde tanıdıklarınız içinden bu iki farklı çalışma anlayışına örnek verebile-ceğiniz kişiler var mı?

TARTIŞMA

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığına Giriş 5

Prof. Dr. Binnur Yeşilyaprak

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığının Dili:

Temel Kavramlar

Meslek ve kariyer kavramları, danışma alanında olduğu kadar iş dünyasında, günlük yaşamda pek çok alanda karşımıza çıkan ve hemen herkesin kullandığı ke-limelerdir. Ancak genellikle kavramlara verilen anlamlar, kullanan kişiye veya kul-lanılan ortama/bağlama göre değişebilmektedir. Profesyonel anlamda, bu alanda ça-lışan uzmanlar arasında bile bazı kavramlar farklı anlamlarda kullanılabilmektedir. Akademisyenler ile iş yaşamında uygulamanın içinde olanlar ya da ilgili bürokratlar arasında, hatta bu farklı grupların kendi içlerinde, zaman zaman anlaşmazlıklar çıkar kavramlar üzerinde ve bu konudaki toplantılarda hep şu nokta vurgulanır:

“Önce terminolojide ortaklık sağlayalım!”

Elbette, bu gerekli ama sağlanması pek de kolay olmayan bir husustur. Gerçek şu ki, bu alanın geliştiği ABD'de bile bu alandaki kavramlar üzerinde evrensel bir uzlaşma sağlanamamıştır.5 Evet, umarız bizler, bu alanla ilgili on bir akademisyen bu kitapta bunu başarabilir ve sizin belleğinize kavramları doğru ve uygun şekilde yerleştirebiliriz.*

Meslek (Occupation): Bir kimsenin hayatını kazanmak için yaptığı, diğer insan-lara yararlı bir hizmet ya da ürün sağlamaya yönelik olan, kuralları toplumca belirlen-miş ve belli bir eğitimle kazanılan bilgi ve becerilere dayalı etkinlikler bütünüdür. 2

Aşağıdakilerden hangileri bir “meslek elemanı” olarak kabul edilir? Neden? Tartışınız.

Doktor•

Yankesici•

Ayakkabıcı•

Öğretmen•

Aşçı•

Ev hanımı•

Uzmanlara göre, bazı uğraşlar/etkinlikler/işlerin MESLEK sayılabilmesi için (onu meslek yapan) bazı genel özellikleri taşıması gerekir:6, 7

1. Bir meslek, toplumda kaçınılmaz olan bir gereksinimi karşılar. İnsanların ihti-yaçları açısından gerekli hizmetler sunar.

* Gerçekçi olalım, imkânsızı isteyelim! Che Guevara

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya6

2. Meslek, bireyin sadece kendi doyumu için değil aynı zamanda başkalarının yara-rı için de yapılan bir uğraştır.

3. Meslek, sistemli bir eğitimle kazanılmış özel bilgi ve becerilere dayalıdır. O mes-leği icra edebilmek için gerekli bilgi, beceri ve tutumları kazanmış olmak gere-kir.

4. Meslekler, araştırma, tecrübe ve deneylerle geliştirilerek zamanla kendine özgü teknik ve yöntemlere sahip olurlar.

5. Mesleğe alınacakları seçerken ve yetiştirirken belli bir standartlar takımının uy-gulanması gereklidir.

6. Mesleklerin toplumca kabul edilmiş etik (ahlaki) değerleri ve ilkeleri vardır. 7. Mesleğin yasal olarak (hukuken) tanınması, onu oluşturan iş gruplarının adları

ve tanımlarının belirginlik kazanmış olması beklenir.

İş (Job): Belli bir meslek alanında sürdürülen benzer etkinlikler grubudur. Özel bir çalışma alanındaki görevleri tanımlar. İş, mesleki bilgi ve becerilerin uygulamaya konmasıdır. Mesleği icra ederken yapılan görev ve aktivitelerdir.

Meslek, benzer karekterdeki işlerin oluşturduğu daha geniş bir çalışma katego-risini betimler.

Örnek:

- “Öğretmenlik” bir meslektir. - Öğretmen, mesleğini icra ederken hangi görevleri yapar?- Ders planı hazırlar, öğrenme yaşantıları düzenler ve gerçekleştirir, sınav ve de-

ğerlendirme yapar, nöbet tutar. . vb. görevleri “iş” olarak niteleriz.

Diğer bir ifade ile mesleğin nerede, nasıl icra edildiği “iş” olarak nitelenir.

Örnek:

- Mesleğiniz nedir?- Doktorluk (MESLEK)- Nerede çalışıyorsunuz?- Cebeci Hastanesi Başhekimi olarak görev yapıyorum. (İŞ)

Yukarıdaki ölçütlere göre ülkemizde “ Kariyer Danışmanlığı”nın ve “Psikolojik Danışmanlık”ın birer meslek olup olmadığını tartışınız

TARTIŞMA

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığına Giriş 7

Prof. Dr. Binnur Yeşilyaprak

Kariyer (Career): Kariyer kavramı; bir ömür boyu yaşanan olaylar dizisi, bireyin meslek ve diğer yaşam rollerinin birbirini etkilemesi ve izlemesi sonucu oluşan genel örüntü ve gelişim çizgisinde, özellikle iş ve mesleğe ilişkin rollerinde ilerleme, durak-lama ve gerilemeleri de içeren bir süreçtir.1, 8

Bu açıklamadan anlaşılacağı gibi kariyer; bir kimsenin yaşamının herhangi bir anında sahip olduğu tüm yaşam rollerinin gerektirdiği etkinliklerin bileşimidir ve bu roller bireyin “çalışan” olarak üstlendiği rolleri de kapsar. Kariyer, yaşam boyu devam eden bir süreçtir, bir meslek seçmekle veya mesleğe girmekle tamamlanmaz. Çünkü, kariyer kavramı meslek öncesi-meslek icrası-meslek sonrası görevleri olduğu kadar, boş zaman faaliyetlerini, toplumda üstlenilen diğer rolleri ve bütün bu rolleri oynar-ken bireyin kendine özgü uyumunu ve gelişimini ifade eden bir kavramdır.

Bu alanın uzmanlarından Super’in tanımına göre kariyer “yaşamı yapılandıran olaylar dizgesi”ni ifade eder.5

“ Meslek, seçilir; kariyer, oluşturulur!”

Birey kariyer gelişimi içinde çeşitli kararlar verir, seçimler yapar, kendi özellik ve koşulları içinde yaşamda mesleki rolleri ve diğer rollerini kendine özgü bir tarzda sürdürerek kariyerini oluşturur. Kariyer, bireye hazır sunulan ve seçilen bir alternatif değil, yaratılan/yapılan bir şeydir; onu birey kendisi oluşturur. O hâlde meslek seçi-minden söz edebiliriz ancak kariyerimiz, seçimlerimizin ötesinde bizim sorumluluk-la yarattığımız- biçimlendirdiğimiz bir süreçtir. Biz onu sürdürürsek, çaba harcarsak oluşturabiliriz.4

Mesleki Rehberlik (Vocational Guidance) ve Kariyer Danışmanlığı (Career

Counseling): Kavramsal Değişim

Bu alandaki hizmetlerin nasıl başlayıp nasıl devam ettiği ve günümüze değin ya-şanan değişimler, bu bölümde yer alan tarihçede açıklanmıştır. Bu hizmetlere ilişkin ilk yayınlanan kaynakta (1909) Frank Parsons “Mesleki Rehberlik” kavramını kullan-mış ve bu hizmetleri “gençlere kendi kapasitelerine uygun meslek seçmeleri için ya-pılan yardımlar” olarak tanımlamıştı.1 Daha sonra 1913’te bu alanda hizmet vermek için kurulan dernek de “Ulusal Mesleki Rehberlik Derneği” olarak adlandırılmıştı.

İşi olan herkesin bir mesleği var mıdır?

Mesleği olan herkesin bir işi var mıdır?

TARTIŞMA

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya8

Mesleki rehberlikten kariyer danışmanlığına geçiş, bir paradigma değişimi ola-rak görülebilir. Amerika’da ve dünyada yaşanan değişimlere bağlı olarak bu alandaki hizmetlerin niteliği ile birlikte kavramlar da değişmiştir. Bu alandaki dergi ve kitap isimleri de 20. yüzyılın son çeyreğinde büyük ölçüde bu değişimi yansıtmaktadır. Amerika’da 1913’te kurulan derneğin ismi 1985’te “Ulusal Kariyer Gelişimi Derneği (NCDA)” olmuştur.

Bu bağlamda, mesleki rehberlik kavramı da “bireyin mesleki seçim yapma ve mesleki kararlar vermesine yardım” tanımı; kariyer danışmanlığı ile “yaşam boyu kariyer gelişimine yardım süreci” olarak değişmiştir.

Ülkemizde bu hizmetler, ABD'ye göre oldukça geride olduğu için kavram deği-şimi süreci de henüz tamamlanmamıştır. Bu kitapta mesleki rehberlik ve kariyer da-nışmanlığı kavramlarının her ikisini birlikte kullanmak tercih edilmiştir. Genellikle, rehberlik kavramı danışmadan daha geniş kapsamlı olarak kabul edilir ve danışma hizmetleri onun içinde yer alır. Bu anlamda, kariyer danışmanlığı da, mesleki rehber-lik hizmetleri içinde yer alan bir yardım şekli olarak kabul edilir.1, 8 Bu iki kavramın kullanılmasında bir diğer farklılık ise kullanılan alan/bağlam ile ilgilidir. Eğitimciler genellikle “mesleki rehberlik” kavramını kullanmayı tercih ederken iş yaşamında “ka-riyer danışmanlığı” kavramının kullanıldığı dikkat çeker.

Kariyer Danışmanlığı

Kariyer (psikolojik) danışmanlığı, danışan birey veya grupla kariyer gelişimi ile ilgili sorunlarda (örneğin, meslek seçimi, karar verme, iş stresi, iş arama vb.) profes-yonel bir danışmanın yürüttüğü formal bir ilişki biçimini (psikolojik danışma süre-cini) ifade eder.1

Tipik olarak kariyer danışmanları, danışanları ile iyi bir ilişki oluşturduktan son-ra, onun durumunu değerlendirir, danışmanın amaçlarını belirler ve onun kariyer gelişimini olumlu etkileyebilecek müdahale yöntemlerini uygular, ondaki değişimleri değerlendirir ve bu değerlendirme sonucu danışmaya devam eder veya sonlandırır. 8, 9

Kuşkusuz kariyer danışmanlığı süreci, danışmanın benimsediği kuramsal yak-laşım ve modellere göre farklı biçimlerde yapılandırılır ve uygulanır. Bu kitabın 3-7. bölümleri kapsamında farklı kariyer danışmanlığı kuram ve modellerinden söz edile-cektir. Her ne kadar kullanılan yardım stratejileri ve teknikler değişse de, bu sürecin temel amacı: ”danışanın kariyer gelişimi sürecini destekleme ve bu süreçte yaşadığı sorunlara çözüm arama”dır.

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığına Giriş 9

Prof. Dr. Binnur Yeşilyaprak

Amerikan Ulusal Kariyer Gelişimi Derneği (NCDA), kariyer danışmanlığını şöyle tanımlamıştır: “Bireylerin mesleklere, kariyerlere, kariyer rollerine ve sorumlu-luklarına, kariyer kararları verme ve kariyer planlama, serbest zaman aktiviteleri plan-lama, kariyer yolları ve diğer kariyer gelişim aktiviteleri (örneğin, öz geçmiş yazma, iş görüşmesi, iş arama teknikleri) gibi onların kariyerleri ile ilgili çatışma ve sorunlara yönelik bireysel veya grupla sürdürülen danışma sürecidir”. 1

Kariyer Danışmanlığı: Mitler ve Gerçekler

Yukarıdaki tanımları inceledikten sonra, daha önceki mesleki rehberlik ve kari-yer danışmanlığına ilişkin algılarınızı gözden geçirin; bu tanımlara ne kadar uyuyor? Yoksa siz de genellikle bu alandaki mitlere mi inanıyordunuz?

Aşağıda yer alan mitler, bu alanda epeyce kabul görmüş yanlış inançları özetlemektedir:10

1. Kariyer danışmanları, ellerinde var olan standart testlerle bireylere seçeceği uy-gun mesleği söylerler.

2. Mesleki rol kararı, yaşamdaki diğer rollerden ayrı olarak ele alınır. 3. Kariyer danışmanları, kişisel sorunlarla ilgilenmezler. 4. Kariyer danışmanlığı yapmak için bu alana özgü, özel uzmanlık yeterlikleri ge-

rekmez. 5. Kariyer danışmanı, danışanın içinde bulunduğu kültürel çevre ve koşulları ile

ilgilenmezler. 6. Kariyer danışmanlığı, sadece kariyer kararı verileceği zaman yapılan bir yardım-

dır. 7. Bu yardım kariyer kararı verildiğinde sona erer.

Yukarıda sıralanan mitler kuşkusuz bizim ülkemizde de geçerli, üstelik üç tane daha eklenebilir:

Yukarıdaki mitler, ABD'de dâhil olmak üzere bu hizmetlere ilişkin pek çok ülkede varlığını sürdürmektedir. Bu mitler bizim ülkemiz için ne kadar geçerlik

taşıyor? Bu mitlere kimler inanıyor? Bu mitler neden ve nasıl oluşuyor?

TARTIŞMA

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya10

8. Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı ile işsizlik problemine çözüm buluna-bilir.

9. Bu hizmetler ile üniversite önündeki yığılmalar ortadan kaldırılabilir. 10. Bireyin yetenek ve ilgilerini ne kadar küçükken saptarsak, uygun mesleğe yönel-

mesi o kadar isabetli olur. Yukarıda yer alan mitlerin (yanlış algılar, geçerli olmayan ön kabuller) yayılma-

sında; kariyer danışmanlığı rolünü sorumsuzca oynayan, yeterli bilgi, beceri ve tu-tumlara sahip olmayan danışmanların ya da bu alanda yetişmeden bu görevi yürüten-lerin önemli bir etkisi olmuştur kuşkusuz. Bunun yanı sıra, kariyer kararları ve kariyer yönetimi gibi yaşamsal önemli bir sorumluluğun yükünü danışmana yükleyip ondan aşırı beklentilere giren danışanların etkisi olduğu söylenebilir. Kariyer danışmanlığı rolünü üstlenmeye aday bir psikolojik danışman olarak bu inançlara katıldığınız ve paylaştığınız sürece iyi bir kariyer danışmanı olamazsınız. Neden?

Evet, doğru, genellikle kariyer danışmanlığı yardımı almak isteyenler, size bir test uygulayıp hangi meslekte başarılı olacaklarını söylemeniz isteğiyle gelebilir. An-cak, öncelikle sizin böyle bir test olmadığına inanmanız gerek çünkü uzmanlar henüz böyle bir test olmadığını söylüyor.1, 9, 10

Kariyer danışmanları, ellerinde var olan testleri/envanterleri danışanların kendi ilgi, yetenek ve değerleri konusunda farkındalıklarını artırmak amacıyla kullanırlar. Bunların çoğu “self-report” dediğimiz kişinin kendi algısına dayanır. Bu algının ne kadar gerçeği yansıttığı, bireyin kendisine ilişkin doğru ve gerçekçi bir algı ve kabul geliştirmiş olmasına bağlıdır. Elde edilen bilgiler kariyer kararları almada yol gösterici ve fikir verici olabilir, ancak bir meslekte başarılı olmak pek çok başka faktörün et-kileşimine bağlıdır. Çünkü mesleki roller, yaşamdaki diğer rollerle bağlantılıdır. Onu soyutlayıp ele alamayız ve bireyin kişisel sorunları, içinde yaşadığı çevre ve kültürel koşullarla etkileşim içinde biçimlenir. Dolayısıyla “Test ver ve söyle!” inancı sadece bir mittir.

Kariyer danışmanlığı, daha önce de açıklandığı gibi, yaşam boyu bireyin kariyer gelişimini destekleyici bir hizmet olarak sürer, sadece meslek seçimi kararı ile sınırlı ve izole bir yardım hizmeti değildir.

Bu hizmeti yürütmek bu alanda özel yeterliklere sahip olmayı gerektirir. İzleyen kısımlarda bunlar üzerinde durulacaktır. Çünkü, kariyer danışmanlığı “profesyonel” bir hizmetdir ve kendine özgü bilgi, beceri ve tutumlar gerektirir.

Sekiz ve dokuz numaralı mitler, genellikle bürokratların kamuoyunu yanıltmak için yarattığı savunmalardır. Bu hizmetler, sihirli değnek değildir. İşlevlerinin üstünde beklentiler yüklemek, hizmetin etkinliğini artırmak yerine azaltır.

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığına Giriş 11

Prof. Dr. Binnur Yeşilyaprak

En son söz edilen durum ise, sadece özel ve üstün yetenekliler (% 2-3) için söz konusu olabilir. Ancak genellikle biz normaller için ilgi ve yeteneklerin ortaya çıkıp kararlı hâle gelmesi 17-18 yaşlarını bulur. Bireyin büyüme-olgunlaşma, kendine iliş-kin farkındalığını artırma ve çevresindeki seçenekleri tanıma süreci içinde uygun ka-rarlar alma olasılığı biçimlenir.

Sonuç olarak, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanında yeterlikler ka-zanmaya ve bu sorumluluğu üstlenmeye hazır olmak için mitler ile gerçeklerin yer değiştirmesi gerekir. Hazır mısınız?

Kariyer Danışmanı Ne Yapar?

İş yaşamındaki hızlı değişmeler ve iş dünyasındaki hareketlilik, küreselleşme ve ekonomik krizin yarattığı sorunlar sadece gençlerin değil, yetişkinlerin, emeklile-rin, işi olan ama değiştirmek isteyenlerin, ek iş arayanların, ev kadınlarının vb. farklı grupların da kariyer danışmanlığı hizmetlerine gereksinim duymalarına yol açmıştır.

Danışmanlar, değişik yollarla danışanlarına kariyer desteği sunarlar. Örneğin, bir lisede çalışan okul psikolojik danışmanı, öğrencilerine kendilerini gerçekçi biçimde değerlendirmeleri, meslek ve iş alanları ile ilgili bilgi toplamaları, geleceklerine yöne-lik eğitim alanı seçmeleri, karar verme stratejilerini öğrenmeleri vb. konularda gerek duydukları yardımları sağlamayı hedefl er. Ayrıca danışmanlar, işe/mesleğe yönelik kararların bireyin tüm yaşamını nasıl etkileyebileceğini fark etmelerini sağlamaya çalışırlar. Ayrıca, bireylerin kişisel doyumlarına yönelik gerçekçi beklentiler geliştir-melerine yardımcı olurlar.

21. yüzyılda bir kariyer danışmanı, öğrencilerinin/danışanlarının kendi kariyer gelişimlerini etkili bir şekilde yönetmeleri için onların aşağıdaki bilgi ve becerileri kazanmalarına yardımcı olur:8

* Karar verme yaklaşım ve stratejilerini nasıl kullanacağını öğrenmek,* Yaşam rollerinin kendisi için önem ve değerini fark etmek ve bu rollerin yaşamda

kendini ifade biçimi olarak anlamını araştırmak,* Yaşamdaki belirsizlik, değişim ve geçişlerle başa çıkabilmek,* Kendi ilgileri, değerleri, tutumları ve motivasyonuna yönelik farkındalık düzey-

lerini artırmak,* Mesleki ve kariyer farkındalığını geliştirmek ve sürdürmek,* Mesleklerle ilgili gerekli bilgi ve becerilerin nasıl geliştirileceğini öğrenmek,* Yaşam boyu öğrenme fırsatlarına erişmek ve bu fırsatları sürdürmek,* İş arama becerileri kazanmak ve etkili kullanmak,

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya12

* Kariyer yönetimini kolaylaştırmak ve etkili sürdürmek için destek almak,* Farklı kültürlere yönelik farkındalık ve iletişim becerilerini geliştirmek ve sür-

dürmek.Kuşkusuz, kariyer danışmanlığı, psikolojik danışmanlığın ötesinde bilgi ve be-

ceriler gerektirir. Unutmayınız ki, “İyi kariyer danışmanları öncelikle iyi psikolojik danışmanlardır”.5, 8

Bir kariyer danışmanından beklenen görev, bireye meslek seçimi/tercih sırala-ması için tavsiye vermek ve test uygulamaktan çok daha fazladır. Kariyer kararları nadiren basit ve kolay verilen kararlardır. İyi bir kariyer danışması asla mekanik ve rutin bir uygulama değildir. Çünkü bireyin kariyer kararları, onun yaşamına ilişkin bütünsel yapı içinde, diğer yaşam rolleri ve sorumlulukları ile ilişkilidir. Kuşkusuz bu kompleks durumu; aile beklentileri, sınırlı iş olanakları, ekonomik yetersizlikler, hayal ve düşler ile çakışmayan gerçekler ve hayal kırıklıkları, aşılması güç, stresli bir duruma sokar. 9

Bu süreçte genellikle danışanlar kendi değerleri, becerileri, başlıca yaşam rolle-ri, ilgi ve motivasyonları konusunda net ve yeterli bir algıya sahip değildir. Bunların yanı sıra danışanlardaki düşük öz saygı, yetersizlik algısı, umutsuzluk gibi durumlar kariyer danışmanlarının işini güçleştirir. Böyle bir durumda danışana, “ilgi ve yete-neklerine ilişkin algısını saptayan” bir kendini değerlendirme envanteri vermek hiçbir şeyi halletmez. Bu durumda öncelikle iyi bir psikolojik danışman olmak, sonra iyi bir kariyer danışmanı olmak gerekir.

Kariyer gelişimini desteklemek amacıyla sağlanan hizmetler: genel olarak insan gücünün işlevselliğinin artması, maksimum mutluluk ve bireyin potansiyellerini tü-müyle kullanması ile ilişkilendirilir. 5 Kariyer danışmanları, bireyin kendi yetenek ve kapasitelerini yaşam boyu nasıl geliştirip nasıl değerlendireceklerine yardım üzerine odaklanırlar. Böylece bireylerin yaşam doyumlarını yükseltmeyi hedefl erler. 8

Kariyer danışmanı, bireyin yaşam deneyimlerini yapılandırma ve bunları uygun mesleki roller ve diğer yaşam rolleri ile bütünleştirip anlamlandırması için gerekli ve uygun seçimler yapmasında onu güçlendirmeye çalışır. Bireyin yaşam deneyimlerini kariyer gelişimine transfer etmesi, yüksek düzeyde, kendi özellik ve yaşantılarına yö-nelik “farkındalık” gerektirir. Bu nedenle kariyer danışmanları, bireyin benlik/kendi-lik algısının netleşmesi ve ifade edilmesini sağlamalıdır. Bu amaçla formal ve informal değerlendirme yöntem ve teknikleri, ölçme araçları uygulama ve yorumlama beceri-lerine sahip olmalıdır.

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığına Giriş 13

Prof. Dr. Binnur Yeşilyaprak

Kariyer gelişimi oldukça karmaşık bir süreçtir. Uzunlamasına araştırmalar bu sü-recin önkestirimi güç bir süreç olduğunu gösteriyor. Araştırma bulguları bize, kariyer gelişimi sürecinin bireyin kendine özgü karekteristik özellikleri (cinsiyet, biyo-psiko-sosyal) ile içinde bulunduğu ve sürekli değişen çevre ile dinamik bir etkileşim içinde olduğunu ortaya koyuyor.11 Bu süreci anlamak ve kariyer danışmanlığı hizmetlerini yapılandırmak ve yürütebilmek için önemli bilgi ve beceri donanımına sahip olmak gerekir.

Kuşkusuz, kariyer danışmanlığına duyulan gereksinim 20. yüzyılın sonuna doğru yaşanmaya başlanan küresel değişim ve krizlerle daha da artmıştır. Günümüzdeki de-ğerlendirmeler, gelecekte bu gereksinimin artmasının yanı sıra, bu hizmetlerin daha da karmaşık bir hâl alacağı beklentisini doğurmaktadır. Çünkü küresel ve toplumsal değişimler, çalışanlarda sürekli yeni beceri, tutum ve davranışlar gerektirmektedir. Bugün artık bireylerin kendi kariyerlerini yönetebilmeleri için:

* Sürekli yeni beceriler öğrenmeyi sürdürme,* Değişim ve belirsizliği tolere edebilme,* Farklı özellikteki çalışanlarla etkili iletişim kurabilme ve birlikte çalışabilme,* Hızla değişen iş dünyası taleplerine uyum sağlayabilme,* Mesleki bilgileri elde etme ve etkili kulanabilme gibi yeterliklere sahip olmaları

gereklidir. İşte bu yeterlikleri kazanmaları için, etkili kariyer gelişimi programları hazırlamak

ve uygulamak da kariyer danışmanlarının görevidir. Üstelik, günümüz iş dünyasında başarılı olmak için gerekli olan, yukarıda söz edilmiş beceriler kısa sürede ve kolayca kazanılacak yeterlikler değildir. Bu nedenle kariyer gelişimi, çocukluktan başlayan ve yaşam boyu devam eden bir süreçtir. Bu sürecin etkili ve başarılı yaşanması için bir kariyer danışmanının, her gelişim dönemine özgü “kariyer gelişim görevleri”nin ba-şarılmasını destekleyici programlar ile bu süreci desteklemesi gerekir. Ancak böylece, bugünün çocuklarının ve gençlerinin gelecekte “verimli-üretken-mutlu çalışanlar” olmaları beklenebilir.

O hâlde bir kariyer danışmanının en önemli görevi; çocukların, gençlerin, ye-tişkinlerin kendi kariyer gelişimlerini anlamaları ve bu süreci yapılandırmaları için gerekli yardım/destek/müdahale hizmetlerini sunmaktır.