MUÅC LU ÅCdulieu.tailieuhoctap.vn/books/khoa-hoc-xa-hoi-nhan-van/...àaáng tin la ái ta âu cu ãa öng qua àûú åc Ê Ën Àö å Dûúng, viïn hoa tiïu ào á chñnh laâ

ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 1

http://ebooks.vdcmedia.com

MUÅC LUÅC

Chûúng 25 Ngûúâi Trung Hoa ài ra ......................................................6

Chûúng 26 Möåt àïë quöëc khöng coá nhu cêìu ........................................10

PHÊÌN VII - BÊËT NGÚÂ CUÃA CHÊU MYÄ ..........................................................13

Chûúng 27 Dên Viking phiïu baåt ......................................................14

Chûúng 28 Dûâng laåi úã Vinland...........................................................18

Chûúng 29 Sûác maånh cuãa gioá .............................................................21

Chûúng 30 "Cöng trònh thaám hiïím Indies" .......................................25

Chûúng 31 Thuêån gioá, thuêån tònh, vaâ may mùæn ...............................30

Chûúng 32 Thiïn àûúâng tòm àûúåc vaâ àaánh mêët ................................34

Chûúng 33 Àùåt tïn cho miïìn àêët laå ...................................................40

PHÊÌN VIII NHÛÄNG ÀÛÚÂNG BIÏÍN ÀI ÀÏËN KHÙÆP NÚI .............................49

Chûúng 34 Thïë giúái cuãa caác àaåi dûúng...............................................50

Chûúng 35 Chñnh saách baão mêåt .........................................................59

Chûúng 36 Kiïën thûác trúã thaânh haâng hoáa .........................................62

Chûúng 37 Hùng say ài tòm nhûäng khaám phaá phuã àõnh ..................66

PHÊÌN IX THÊËY NHÛÄNG CAÁI MÙÆT THÛÚÂNG KHÖNG THÏÍ THÊËY...........74

Chûúng 38 Ài vaâo “maân sûúng nghõch lyá” .........................................75

Chûúng 39 Nhûäng gò mùæt thûúâng coá thïí thêëy ...................................85

Chûúng 40 Möåt caái nhòn gêy böëi röëi vaâ ngaåc nhiïn ...........................92

Chûúng 41 Vuå Galileo.......................................................................100

Chûúng 42 Nhûäng thïë giúái múái bïn trong........................................104

Chûúng 43 Möåt Galileo bïn Trung Quöëc .........................................110

PHÊÌN X BÏN TRONG CHUÁNG TA...............................................................114

Chûúng 44 Möåt nhaâ tiïn tri ngöng cuöìng múã àûúâng.......................115

Daniel J. Boorstin 2


Chûúng 45 Sûå thöëng trõ cuãa Galen...................................................118

Chûúng 46 Tûâ àöång vêåt túái con ngûúâi ..............................................121

Chûúng 47 Nhûäng luöìng khñ bïn trong chuáng ta. ...........................124

Chûúng 48 Tûâ phêím àïën lûúång ........................................................128

Chûúng 49 “Kñnh hiïín vi cuãa thiïn nhiïn”......................................135

PHÊÌN XI KHOA HOÅC TRÚÃ THAÂNH PHÖÍ CÊÅP ..........................................140

Chûúng 50 Nghõ trûúâng caác nhaâ khoa hoåc.......................................141

Chûúng 51 Tûâ kinh nghiïåm túái thñ nghiïåm .....................................144

Chûúng 52 “Thûúång àïë phaán haäy coá Newton” .................................149

Chûúng 53 Quyïìn ûu tiïn trúã thaânh giaãi thûúãng ............................157

PHÊÌN XII PHÊN LOAÅI VAÅN VÊÅT.................................................................161

Chûúng 54 Hoåc quan saát ..................................................................162

Chûúng 55 Phaát minh caác “loaâi”.......................................................170

Chûúng 56 Sùn luâng caác mêîu àöång vêåt vaâ thûåc vêåt ........................177

Chûúng 57 Keáo daâi quaá khûá .............................................................182

Chûúng 58 Ài tòm mùæt xñch coân thiïëu ..............................................188

Chûúng 59 Nhûäng con àûúâng ài túái tiïën hoáa ...................................195




Ngoaåi trûâ möåt ñt àaão nhû Sñp, Crïta vaâ Sicily, ngûúâi AÃ Rêåp

khöng cêìn phaãi vûúåt biïín àïí ài tûâ núi naây àïën núi khaác trong àïë quöëc cuãa hoå. Nïëu nhûäng ngûúâi AÃ Rêåp úã miïìn bùæc quen ài biïín giöëng nhû nhûäng ngûúâi Röma, chùæc hùèn lõch sûã sau naây cuãa chêu Êu àaä phaãi khaác ài rêët nhiïìu.

Tuy nhiïn, söëng úã Àõa Trung Haãi, ngûúâi AÃ Rêåp boá buöåc phaãi ài biïín. Sau khi möåt haåm àöåi cuãa Byzantin taái chiïëm Alexandria (645 C.N.), Àïë Quöëc Höìi Giaáo nhêån thêëy roä raâng hoå phaãi coá möåt lûåc lûúång haãi quên. Alexandira trúã thaânh trung têm haãi quên cuãa hoå, möåt cùn cûá àaâo taåo haãi quên vaâ àoáng taâu bùçng göî àûa tûâ Syria vïì. Vaâo nùm 655, haãi quên AÃ Rêåp úã Dhat al-Sawanri àaánh baåi möåt lûåc lûúång nùm trùm chiïën thuyïìn cuãa Byzantin.

Àïë Quöëc Höìi Giaáo AÃ Rêåp baânh trûúáng trïn àêët liïìn xung quanh Àõa Trung Haãi. Baán àaão Iberia, àiïím giao nhau giûäa àêët cuãa chêu Êu vaâ àêët cuãa chêu Phi, àaä laâ möåt phêìn phña têy chêu Êu thuöåc quyïìn thöëng trõ cuãa Höìi giaáo. Caác sûã gia vêîn coân tranh luêån xem coá thïí goåi Àõa Trung Haãi laâ möåt caái höì lúán cuãa Höìi giaáo hay khöng. Chñnh sûác maånh cuãa ngûúâi AÃ Rêåp dûåa trïn caác cùn cûá àõa trïn àêët liïìn cuãa hoå trïn khùæp Àõa Trung Haãi laâ caái àaä hònh thaânh tûúng lai cuãa ngaânh haâng haãi trïn àêët chêu Êu vaâ tûâ chêu Êu àïën caác núi khaác.

Ngoaåi trûâ möåt ñt àaão nhû Sñp, Crïta vaâ Sicily, ngûúâi AÃ Rêåp khöng cêìn phaãi vûúåt biïín àïí ài tûâ núi naây àïën núi khaác trong àïë quöëc cuãa hoå. Nïëu nhûäng ngûúâi AÃ Rêåp úã miïìn bùæc quen ài biïín giöëng nhû nhûäng ngûúâi Röma, chùæc hùèn lõch sûã sau naây cuãa chêu Êu àaä phaãi khaác ài rêët nhiïìu. Alexandria coá thïí àaä trúã thaânh möåt Venice cuãa Höìi giaáo. Nhûng ngûúåc laåi, caái thaânh phöë to lúán àaä coá thúâi hoaâng kim cuãa mònh vúái con söë dên cû trïn 600.000 ngûúâi, àïën cuöëi thïë kyã 9 chó coân 100.000 ngaân ngûúâi. Caác giaáo chuã cuãa thïë kyã 9 vaâ 10 àaä àïí cho thaânh phöë suy taân. Ngoån haãi àùng Pharos nöíi




tiïëng úã Alexandria, tûâng laâ möåt trong Baãy Kyâ Quan Thïë giúái cuãa thúâi cöí, nay àaä trúã thaânh möåt phïë tñch. Vaâ ngay caã nhûäng phïë tñch cuãa noá cuäng àaä bõ huãy diïåt búãi möåt trêån àöång àêët úã thïë kyã 14. Tû tûúãng vaâ vùn hoåc AÃ Rêåp hûúáng vïì àêët liïìn.

Nhûng úã Àõa Trung Haãi, caác àïë quöëc luên phiïn àûúåc chinh phuåc vaâ bõ mêët trïn biïín. Taâu beâ laâ vuä khñ cuãa nhûäng nhaâ xêy dûång caác àïë quöëc. Trong nhûäng thïë kyã maâ àïë quöëc Höìi giaáo àang thua dêìn úã phûúng Têy, thò úã ÊËn Àöå Dûúng, noá vêîn tiïëp tuåc yïn öín möåt caách kyâ laå. Chñnh taåi àêy sûác maånh haãi quên AÃ Rêåp phaát triïín tûå do. Sûác maånh àoá àûúåc thïí hiïån nhúâ Ibn Majid, hêåu duïå cuãa nhûäng nhaâ haâng haãi nöíi tiïëng AÃ Rêåp. Öng tûå goåi mònh laâ "Sû Tûã cuãa Biïín Thõnh Nöå", nöíi tiïëng vò àûúåc coi laâ ngûúâi hiïíu biïët nhiïìu nhêët vïì ngaânh haâng haãi trïn Biïín Àoã àaáng súå vaâ ÊËn Àöå Dûúng. Öng àaä trúã thaânh võ thaánh böín maång cuãa nhûäng ngûúâi ài biïín Höìi giaáo. Laâ taác giaã cuãa ba mûúi taám taác phêím bùçng vùn vêìn vaâ vùn xuöi, öng viïët vïì moåi àïì taâi haâng haãi cuãa thúâi mònh. Taác phêím hûäu duång nhêët cho caác nhaâ haâng haãi AÃ Rêåp laâ cuöën Kitab al-Fawa’id, hay Cêím Nang Haâng Haãi (1490) cuãa öng, möåt töíng luêån vïì moåi kiïën thûác cuãa thúâi àoá vïì ngaânh haâng haãi, göìm nhûäng thöng tin àïí hûúáng dêîn caác ngûúâi ài biïín trïn Biïín Àoã vaâ ÊËn Àöå Dûúng. Cho túái höm nay, trong möåt söë laänh vûåc, taác phêím naây cuãa öng àûúåc coi laâ khöng coá ai qua mùåt àûúåc.

Vasco da Gama àaä coá möåt sûå may mùæn to lúán trong chuyïën haânh trònh àêìu tiïn cuãa mònh. Möåt caách tònh cúâ kyâ laå, khi öng àïën Malindi, öng àaä nhúâ àûúåc möåt ngûúâi hoa tiïu AÃ Rêåp taâi gioãi vaâ àaáng tin laái taâu cuãa öng qua àûúåc ÊËn Àöå Dûúng, viïn hoa tiïu àoá chñnh laâ Ibn Majid. Võ thuyïìn trûúãng Böì Àaâo Nha àaä khöng ngúâ mònh laåi may mùæn àïën thïë. Ngay caã Ibn Majid cuäng khöng ngúâ àûúåc rùçng, khi hoå àûa taâu cêåp bïën Calicut, hoå àaä laâm möåt haânh vi vö cuâng trúá trïu trong lõch sûã. Vö tònh bêåc thêìy haâng haãi AÃ Rêåp naây àaä dêîn ngûúâi thuyïìn trûúãng vô àaåi cuãa chêu Êu túái thaânh cöng maâ sûå thaânh cöng naây laåi coá nghôa laâ viïåc àaánh baåi nïìn haâng haãi AÃ Rêåp trïn ÊËn Àöå Dûúng. Caác sûã gia AÃ Rêåp sau naây àaä phaãi giaãi thñch khaác ài vai troâ cuãa Ibn Majid trong vuå naây, bùçng caách noái rùçng öng chùæc hùèn àaä úã trong tònh traång say rûúåu khi tiïët löå cho Vasco da Gama nhûäng thöng tin giuáp öng naây àïën àûúåc ÊËn Àöå an toaân.

Thïë nhûng khoa àõa lyá cuãa AÃ Rêåp rêët phaát triïín. Trong khi nhûäng nhaâ trùæc àõa cuãa chêu Êu thúâi Trung cöí mï nguã trong giaáo




àiïìu, thò nhûäng nhaâ àõa lyá AÃ Rêåp rêët tûå tin vúái nhûäng cöng trònh cuãa Ptolïmï, maâ phûúng Têy àaä chön vuâi caã ngaân nùm. Thêåm chñ ngûúâi AÃ Rêåp coân hiïåu àñnh cöng trònh cuãa Ptolïmï, bùçng caách cho thêëy rùçng ÊËn Àöå Dûúng khöng phaãi möåt biïín àoáng kñn maâ laâ möåt àaåi dûúng múã ra Àaåi Têy Dûúng. Möåt trong nhûäng nhaâ àõa lyá AÃ Rêåp tiïn phong coá aãnh hûúãng lúán nhêët laâ nhaâ baác hoåc Al-Biruni (973-1050?), möåt trong nhûäng nhaâ khoa hoåc vô àaåi cuãa Höìi giaáo thúâi Trung cöí. Öng vûâa coá sûå quan saát sùæc beán vûâa coá oác toâ moâ vö cuâng vaâ ngay trûúác khi lïn 17 tuöíi, öng àaä chïë ra möåt duång cuå caãi tiïën àïí ào vô àöå. Öng àaä diïîn taã möåt söë nhûäng suy tû tiïën böå cuãa AÃ Rêåp vïì hònh thuâ cuãa chêu Phi.

"Biïín Àöng bùæt àêìu úã Trung Hoa vaâ àöí doåc theo búâ biïín ÊËn Àöå xuöëng phña àêët nûúác cuãa ngûúâi Zendj [Zanzibar]... Caác nhaâ haâng haãi chûa tûâng vûúåt qua ranh giúái naây, lyá do laâ vò biïín úã phña àöng bùæc ài vaâo àêët liïìn... trong khi úã phña têy nam, nhû thïí àïí buâ trûâ, àêët liïìn laåi traãi ra biïín... Bïn kia àiïím naây, àiïím luên phiïn ài vaâo giûäa caác nuái àöìi röìi qua caác thung luäng. Nûúác luön luön bõ khuêëy àöång vò mûác lïn xuöëng cuãa thuãy triïìu, caác àúåt soáng khöng ngûâng traân túái vaâ lui, khiïën cho caác taâu beâ bõ àaánh vúä tan taânh. Àoá laâ lyá do taåi sao biïín naây khöng qua laåi àûúåc. Nhûng àiïìu naây khöng ngùn caãn Biïín Àöng ùn thöng vúái Àaåi Dûúng qua möåt khoaãng tröëng giûäa caác rùång nuái doåc búâ biïín phña nam [cuãa chêu Phi]. Chuáng ta coá nhûäng bùçng chûáng chùæc chùæn vïì sûå ùn thöng naây mùåc dêìu khöng thïí xaác minh àûúåc noá bùçng mùæt nhòn. Chñnh vò sûå thöng thûúng naây maâ phêìn àêët coá ngûúâi úã cuãa traái àêët àaä àûúåc àùåt vaâo chñnh giûäa trung têm cuãa möåt vuâng bao quanh tûá phña laâ biïín".

Chñnh Ibn Majid àaä haâi loâng nïu lïn rùçng nhûäng yá tûúãng cuãa Al-Biruni vaâ cuãa chñnh mònh bêy giúâ àaä àûúåc "nhûäng ngûúâi Böì Àaâo Nha giaâu kinh nghiïåm" chûáng minh.




CHÛÚNG 25

NGÛÚÂI TRUNG HOA ÀI RA

Vaâo thúâi hoaâng tûã Henry Nhaâ Haâng Haãi phaái caác taâu thaám hiïím cuãa mònh ài doåc xuöëng búâ biïín phña têy chêu Phi, thò úã phña bïn kia haânh tinh, nhûäng nhaâ haâng haãi Trung Hoa àaä coá möåt lûåc lûúång haãi quên vö àõch vïì quên söë, vïì taâi nùng vaâ vïì kyä thuêåt. Nhûäng taâu chiïën cuãa hoå àaä ngang doåc khùæp Biïín Àöng vaâ quanh ÊËn Àöå Dûúng, túái têån búâ biïín têy chêu Phi, cho túái muäi cuâng cuãa Luåc Àõa Àen. Nhûng trong khi nhûäng thaânh tñch cuãa hoaâng tûã Henry laâ tiïìn àïì cho nhûäng cuöåc haãi haânh dêîn àïën viïåc khaám phaá caã möåt Tên Thïë Giúái vaâ ài voâng quanh traái àêët, thò nhûäng chuyïën haânh trònh lúán hún cuãa Trung Hoa vaâo cuâng thúâi kyâ êëy laåi ài vaâo ngoä cuåt.

Ngaânh ài biïín cuãa Trung Hoa àaä phaát triïín möåt caách ngoaån muåc. Ngûúâi huâng cuãa sûå phaát triïín naây laâ Trònh Haåo, nhaâ thiïët kïë vaâ chó huy nhûäng chuyïën du haânh röång lúán vaâ xuêët sùæc nhêët. Trònh Haåo laâ möåt thaái giaám vaâ àiïìu naây giuáp cùæt nghôa öng àaä laâm caách naâo töí chûác àûúåc nhûäng cuöåc maåo hiïím to lúán êëy vaâ cuäng cùæt nghôa taåi sao chuáng àaä kïët thuác möåt caách quaá àûúâng àöåt nhû vêåy.

Caác cú chïë úã hoaâng cung Trung Hoa rêët thuêån lúåi àïí caác quan thaái giaám phaát triïín quyïìn lûåc. Ngay tûâ thúâi nhaâ Haán, vua thûúâng chó úã trong hoaâng cung vaâ trong vûúân thûúång uyïín vaâ caác quan cêån thêìn cuäng chó àûúåc tiïëp xuác suöët ngaây àïm úã trong hoaâng cung vaâ coá thïí troâ chuyïån vúái vua. Ngay quan tïí tûúáng cuäng chó coá thïí tiïëp xuác vúái vua bùçng caác súá biïíu, trong khi quan thaái giaám coá thïí thò thêìm saát tai vua.

Nïëu vua àaä söëng tûâ nhoã ngoaâi hoaâng cung vaâ lïn ngöi khi àaä trûúãng thaânh, thò aãnh hûúãng quyïìn lûåc cuãa thaái giaám cuäng khöng àïën nöîi to lúán bao nhiïu. Nhûng liïn tuåc trong thúâi kyâ sau naây cuãa lõch sûã Trung Hoa, caác vua kïë võ àïìu àaä sinh ra vaâ lúán lïn trong hoaâng cung, dûúái sûå tröng coi tûâ beá túái lúán cuãa thaái giaám. Khi möåt hoaâng àïë nhoã tuöíi lïn kïë võ vua cha, quan thaái giaám cuãa hoaâng cung laâ ngûúâi kiïím soaát moåi quyïët àõnh cuãa võ vua nhoã tuöíi vaâ cuãa




hoaâng thaái hêåu nhiïëp chñnh. Nhûäng thaái giaám naây trong thúâi kyâ àêìu cuãa triïìu Haán thûúâng xuêët thên tûâ nhûäng haång bêìn cuâng trong xaä höåi. Biïët rùçng mònh chùèng coá tûúng lai naâo bïn ngoaâi àúâi söëng hoaâng cung, nïn nhûäng thaái giaám naây àaä trúã nïn nöíi tiïëng vò tñnh tham lam vaâ quen nhêån cuãa àuát loát.

Nhûng dêìn dêìn möåt têìng lúáp nho hoåc múái, àöì àïå cuãa Khöíng Tûã, cuäng àûúåc thu nhêån tûâ nhûäng giai cêëp ngheâo khöí vaâ àaä àûúåc töí chûác thaânh möåt böå phêån cöng chûác cuãa triïìu àònh. Tûâ àêy àaä coá hai phe roä rïåt, möåt phe bïnh vûåc caác thaái giaám, möåt phe chöëng laåi caác thaái giaám. Nhûäng hoåc sô thû laåi thò súå, ghen tõ vaâ khinh bó nhûäng thaái giaám coá quyïìn hún hoå, duâ nhûäng thaái giaám naây chùèng biïët möåt cêu kinh cuãa Khöíng Tûã. Têìng lúáp quên àöåi do caác tûúáng quên cêìm àêìu coá lyá do àïí miïåt thõ nhûäng tïn thaái giaám böìi phoâng chûa hïì biïët àaánh trêån laâ gò. Giúái hoåc sô thû laåi vaâ giúái quên nhên hêìu nhû khöng bao giúâ thaânh cöng trong viïåc liïn minh vúái nhau àïí chöëng laåi nhûäng thaái giaám, vò nhûäng ngûúâi naây söëng trong cung cêëm maâ khöng àõch thuã naâo coá thïí thêm nhêåp.

Chuáng ta biïët rêët ñt vïì thaái giaám Trònh Haåo. Chuáng ta chó biïët öng laâ ngûúâi Höìi giaáo, xuêët thên tûâ doâng doäi ngheâo heân úã tónh Vên Nam cuãa miïìn nam Trung Hoa.

Nhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi (phêìn 53) Vaâo thúâi cuãa Trònh Haåo, hoaâng àïë Trung Hoa luön muöën

chûáng toã Trung Hoa khöng cêìn gò úã nhûäng nûúác khaác vaâ khöng coá gò phaãi hoåc tûâ caác nûúác khaác.

Öng vua Dung Löå (1359-1424) laâ möåt con ngûúâi hoang tûúãng tûå àaåi, muöën biïën Trung Hoa thaânh möåt àïë quöëc lúán nhû àïë quöëc Möng Cöí úã phûúng Bùæc. Nùm 1409, vua Dung Löå rúâi kinh àö tûâ Nam Kinh lïn Bùæc Kinh, saát biïn giúái cuãa Möng Cöí, gêìn ngay Vaån Lyá Trûúâng Thaânh. Sau àoá öng quyïët àõnh phaái caác àoaân haâng haãi ài khùæp khu vûåc Biïín Trung Hoa àïí trûúng uy thanh thïë cuãa mònh. Öng àaä choån Trònh Haåo laâm ngûúâi chó huy. Trònh Haåo àaä töí chûác nhûäng àoaân taâu lúán nhêët trïn haânh tinh tûâ trûúác túái nay (1405-1433), göìm 370 chiïën thuyïìn vúái 37 ngaân ngûúâi. Caác chiïën thuyïìn göìm àuã loaåi, tûâ nhûäng chiïëc to nhêët coá chiïìu daâi 150 meát, ngang 60 meát, chñn cöåt buöìm, xuöëng túái nhûäng chiïëc nhoã nhêët coá nùm cöåt buöìm, daâi 60 meát vaâ ngang 22 meát. Caã Ibn Battuta, ngûúâi söëng trûúác àoá möåt thïë kyã, lêîn Nicole de Conti, ngûúâi vaâo khoaãng thúâi àoá tûâng laâ haânh khaách trïn möåt con taâu Trung Hoa, àïìu kinh




ngaåc trûúác nhûäng con taâu maâ hoå thêëy lúán hún rêët nhiïìu so vúái nhûäng taâu lúán nhêët hoå tûâng thêëy úã phûúng Têy.

Trònh Haåo àûa caác àoaân taâu haãi quên cuãa mònh ài khùæp caác vuâng biïín giaáp giúái Biïín Trung Hoa vaâ ÊËn Àöå Dûúng.

Trònh Haåo àaä thûåc hiïån caã thaãy 7 chuyïën haânh trònh xa dêìn vïì phûúng têy. Chuyïën àêìu tiïn khúãi haânh nùm 1405 àaä ài àïën Java vaâ Sumatra, röìi àïën Ceylon vaâ Calicut. Caác chuyïën tiïëp theo ài àïën Xiïm La, biïën Malacca laâm cùn cûá dûâng chên àïí ài tiïëp túái vuâng Têy Indies, röìi túái Bengal, túái quên àaão Maldive vaâ xa maäi vïì phûúng têy túái têån laänh àõa Ba Tû cuãa Ormuz úã cûãa Võnh Ba Tû. Chuyïën thaám hiïím thûá saáu (1421-1422) chó trong voâng hai nùm àaä gheá qua 36 nûúác traãi hïët chiïìu ngang cuãa ÊËn Àöå Dûúng tûâ Borneo àïën Zanzibar. Nùm 1424, laâ möåt àiïìm xêëu cho kïë hoaåch to lúán cuãa öng naây. Öng vua kïë võ laâ ngûúâi theo phe chöëng haãi quên quyïët àõnh huãy boã kïë hoaåch haâng haãi àûúåc dûå truâ cho nùm àoá.

Thïë laâ caác cuöåc haãi haânh trúã thaânh quên cúâ thñ cho sûå tranh chêëp ngöi vua. Sau thúâi gian trõ vò ngùæn nguãi cuãa võ vua chöëng haãi quên, öng vua kïë võ laâ möåt ngûúâi rêët hùng haái vúái chûúng trònh haâng haãi, àaä cho tiïën haânh chuyïën thaám hiïím thûá 7 vaâ cuäng laâ chuyïën coá quy mö to lúán nhêët. Caác con taâu chúâ 27.500 sô quan vaâ thuãy thuã, khi trúã vïì vaâo nùm 1433 àaä thiïët lêåp àûúåc nhûäng quan hïå ngoaåi giao hay chû hêìu vúái hai mûúi vûúng quöëc tûâ Java úã phña àöng ngang qua quêìn àaão Nicobar túái Mecca úã phña têy bùæc vaâ ài xa túái têån búâ phña àöng cuãa chêu Phi.

Sûå hiïån diïån cuãa sûác maånh haâng haãi vö cuâng to lúán cuãa Trung Hoa úã khùæp núi khiïën ngûúâi phûúng Têy e ngaåi nhûäng mûu àöì chiïën tranh cuãa ngûúâi Trung Hoa.

Lûåc lûúång haâng haãi cuãa Trònh Haåo vúái nhûäng chuyïën haânh trònh xa röång vaâ vö cuâng töën keám chùæc hùèn khöng phaãi àïí thu vaâo cuãa caãi hay thiïët lêåp nhûäng àûúâng thûúng maåi hay thu thêåp thöng tin khoa hoåc. Caác sûã gia Trung Hoa luön luön lùåp ài lùåp laåi rùçng sûá maång àêìu tiïn cuãa Trònh Haåo laâ truy tòm tung tñch ngûúâi chaáu hoå cuãa Dung Löå, ngûúâi àaä bõ Dung Löå tiïëm ngöi vaâ àaä phaãi boã Nam King àïí lûu vong úã nûúác ngoaâi. Nhûng theo àaâ tiïën cuãa caác cuöåc thaám hiïím, nhûäng àöång cú khaác àaä phaát sinh.

Caác cuöåc thaám hiïím trúã thaânh möåt cú chïë àïí trûúng uy thanh thïë cho triïìu àaåi nhaâ Minh múái àûúåc thiïët lêåp. Vaâ caác chuyïën thaám hiïím chûáng toã rùçng nhûäng phûúng thûác thuyïët phuåc




bùçng lïî giaáo vaâ hoâa bònh coá thïí nhêån àûúåc sûå nhòn nhêån cuãa caác nûúác chû hêìu úã phûúng xa. Ngûúâi Trung Hoa khöng thiïët lêåp nhûäng cùn cûá vônh viïîn taåi nhûäng laänh thöí chû hêìu, nhûng hoå hy voång laâm cho "khùæp thiïn haå" phaãi tûå nguyïån thêìn phuåc vaâ ca ngúåi Trung Hoa nhû möåt trung têm vùn minh duy nhêët.

Vúái yá tûúãng àoá, lûåc lûúång haâng haãi Trung Hoa khöng daám cûúáp phaá nhûäng laänh thöí maâ hoå àùåt chên túái. Trònh Haåo khöng muöën chiïëm nö lïå vaâng baåc, hay gia võ, nhû caác àoaân thaám hiïím phûúng têy. Trung Hoa chó muöën àûúåc caác nûúác chû hêìu thûâa nhêån quyïìn baá chuã cuãa Trung Hoa vaâ coi Trung Hoa nhû laâ nûúác vùn minh duy nhêët trong thiïn haå. Vaâo thúâi cuãa Trònh Haåo, hoaâng àïë Trung Hoa luön muöën chûáng toã Trung Hoa khöng cêìn gò úã nhûäng nûúác khaác vaâ khöng coá gò phaãi hoåc tûâ caác nûúác khaác.

Nhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi (phêìn 54) Caác lûåc lûúång haâng haãi cuãa phûúng Têy khöng bao giúâ chó

bùçng loâng vúái sûå thûâa nhêån cuãa nhûäng nûúác khaác bùçng lïî nghi suöng maâ thöi. Ngay tûâ thúâi kyâ àêìu, hoå luön ài tòm kiïëm nhûäng gò hoå thiïëu. Nhûng vaâo thúâi Trònh Haåo àêìu àúâi nhaâ Minh, ngûúâi Trung Hoa khöng coá nhûäng nhu cêìu nhû thïë.




CHÛÚNG 26

MÖÅT ÀÏË QUÖËC KHÖNG COÁ NHU CÊÌU

Caác lûåc lûúång haâng haãi cuãa phûúng Têy khöng bao giúâ chó bùçng loâng vúái sûå thûâa nhêån cuãa nhûäng nûúác khaác bùçng lïî nghi suöng maâ thöi. Ngay tûâ thúâi kyâ àêìu, hoå luön ài tòm kiïëm nhûäng gò hoå thiïëu. Àïí tòm kiïëm caác loaåi dêìu thúm cuãa AÃ Rêåp, tú luåa cuãa Trung Hoa vaâ gia võ cuãa ÊËn Àöå, nhûäng nhaâ haâng haãi cuãa Àïë Quöëc Röma cöí àaåi àaä luâng suåc khùæp ÊËn Àöå Dûúng. Caác àöìng tiïìn keäm cuãa Röma raãi rùæc khùæp chêu AÁ vaâ nhûäng kho baáu cuãa triïìu àaåi nhaâ Haán àûúåc trúã vïì Röma.

Vaâo àêìu thïë kyã 19, khi baåc cuãa àïë quöëc Anh chaãy vaâo phûúng Àöng àïí àöíi lêëy tú luåa, traâ, sún maâi, thò cöng ty Anh British East India Company àaä khön kheáo àûa vaâo moán haâng múái laâ thuöëc phiïån maâ hoå coá thïí àûa tûâ ÊËn Àöå vaâo Trung Hoa àïí laâm möåt phûúng tiïån trao àöíi múái. Tuy giaãi quyïët àûúåc vêën àïì ngoaåi thûúng cuãa mònh, nhûng hoå àaä doån àûúâng cho cuöåc Chiïën tranh Nha Phiïën (1839-42) dêîn túái cuöåc xêm lùng Trung Hoa. Nhûng vaâo thúâi Trònh Haåo àêìu àúâi nhaâ Minh, ngûúâi Trung Hoa khöng coá nhûäng nhu cêìu nhû thïë. Caác àùåc saãn chêu Êu nhû vaãi len vaâ rûúåu cuäng ñt hêëp dêîn àöëi vúái ngûúâi Trung Hoa. Nhûäng lúâi tuyïn böë cuãa Trònh Haåo tûå phuå rùçng caác nûúác khaác khöng coá gò àïí cho Trung Hoa ngoaâi sûå thêìn phuåc vaâ tònh hûäu nghõ.

Cöng cuöåc thaám hiïím cuãa Trung Hoa àaä trúã nïn löë bõch khöng phaãi vò thaái àöå àaåo àûác maâ laâ vò thaái àöå tûå maän cuãa hoå. Hoå coi sûå tham lam tòm kiïëm nhûäng saãn phêím ngoaåi lai laâ möåt troång töåi vaâ hoå tuyïåt àöëi tin tûúãng úã baãn tñnh vö cêìu cuãa mònh.

Suöët nhiïìu thïë kyã, ngûúâi Trung Hoa luön kiïn trò chöëng laåi nhûäng sûå theâm muöën ngoaåi lai, möåt thûá bïånh truyïìn nhiïîm cuãa phûúng têy. Khi àaåi diïån ngoaåi giao àêìu tiïn cuãa nûúác Anh, Ngaâi Macartney, àïën Bùæc Kinh àïí múã nïìn thûúng maåi vúái Trung Hoa, cêu traã lúâi cuãa hoaâng àïë Maän Chêu àaä gêy thêët voång. "Chuáng töi khöng thiïëu gò caã", hoaâng àïë nhêån àõnh nùm 1793, "nhû phaái àoaân cuãa caác öng vaâ moåi ngûúâi àïìu thêëy roä. Chuáng töi khöng bao giúâ lûu




trûä nhiïìu haâng hoáa ngoaåi bang vaâ chuáng töi cuäng khöng cêìn coá thïm nhûäng saãn phêím cuãa quyá töåc".

Cöng trònh haâng haãi cuãa Trònh Haåo àaä phaát triïín nhanh möåt caách kyâ laå bao nhiïu, thò cuäng àaä chêëm dûát möåt caách àöåt ngöåt bêëy nhiïu. Giaá nhû Trònh Haåo coá àûúåc möåt àoaân ngûúâi kïë tuåc nhû Colömbö àaä coá nhûäng Vespucci, Balboa, Magellan, Cabot, Cortese vaâ Pizarro, thò chùæc hùèn lõch sûã thïë giúái àaä khaác ài rêët nhiïìu. Nhûng Trònh Haåo khöng coá ngûúâi tiïëp nöëi vaâ hoaåt àöång haâng haãi cuãa Trung Hoa cuäng suy taân àöåt ngöåt. Vaâ tinh thêìn thaám hiïím luön luön laâ möåt caái gò xa laå àöëi vúái Trung Hoa.

Tinh thêìn bïë quan toãa caãng cuãa Trung Hoa àaä coá tûâ lêu àúâi. Bûác Vaån Lyá Trûúâng Thaânh àûúåc xêy dûång vaâo thïë kyã 3 trûúác C.N., àaä àûúåc tön taåo vaâo thúâi nhaâ Minh, thúâi cuãa Trònh Haåo. Àêy laâ möåt cöng trònh àöåc nhêët vö nhõ trïn thïë giúái caã vïì kñch thûúác lêîn thúâi gian. Noá coá vö vaân caách cùæt nghôa khaác nhau. Möåt trong caác caách cùæt nghôa àoá laâ bûác tûúâng ngùn cêëm khöng cho ngûúâi dên àûúåc vûúåt ra ngoaâi laänh thöí. Ngûúâi Trung Hoa naâo bõ phaát hiïån coá mùåt úã nûúác ngoaâi àïìu laâ bêët húåp phaáp vaâ nhûäng khaách du lõch liïìu lônh ài ra nûúác ngoaâi seä phaãi xûã traãm. Chuyïën du haânh thûá baãy cuãa Trònh Haåo laâ chuyïën du haânh cuöëi cuâng cuãa Trung Hoa. Khi öng trúã vïì nûúác nùm 1433 cuäng laâ luác chêëm dûát nhûäng cuöåc thaám hiïím àûúâng biïín coá töí chûác cuãa Trung Hoa. Möåt chiïëu chó cuãa vua ban haânh nùm êëy vaâ caác nùm tiïëp theo (1449, 1452) àaä gia tùng nhûäng hònh phaåt taân baåo àöëi vúái nhûäng ngûúâi Trung Hoa daám ài ra nûúác ngoaâi.

Ngûúâi Trung Hoa tûâ xa xûa àaä phaát triïín yá niïåm vïì thïë giúái àaåi àöìng àùåt hoå vaâo trung têm cuãa thiïn haå. Vò caác hoaâng àïë nhaâ Minh laâ nhûäng Thiïn Tûã, nïn têët nhiïn hoå laâ nhûäng hoaâng thûúång vaâ chuã tïí töëi cao cuãa moåi dên töåc khaác trïn thïë giúái. Thïë nïn hiïín nhiïn laâ têët caã nhûäng dên töåc khaác àïìu phaãi thêìn phuåc Trung Hoa. Vaâ hiïín nhiïn ngûúâi Trung Hoa chùèng coá gò phaãi àoán nhêån tûâ ngûúâi nûúác ngoaâi!

Trong khi ngûúâi chêu Êu vûúåt biïín ài ra bïn ngoaâi vúái niïìm say mï vaâ hoaâi baäo to lúán, thò ngûúâi Trung Hoa bõ boá chùåt trong àêët nûúác cuãa mònh. Tûå giam haäm trong bûác Vaån Lyá Trûúâng Thaânh vûâa theo nghôa àen vûâa theo nghôa boáng, Trung Hoa traánh gùåp àiïìu bêët ngúâ. Lyá thuyïët chñnh thöëng cuãa Khöíng giaáo tûâ thïë kyã 2 àaä xaác àõnh thaái àöå hûúáng nöåi cuãa ngûúâi Trung Hoa. Hoå khöng caãm thêëy coá àöång cú vûúåt biïín àïí ài tòm nhûäng miïìn àêët xa laå. Tuy




àûúåc trang bõ àêìy àuã nhûäng kyä thuêåt, àêìu oác vaâ taâi nguyïn cuãa àêët nûúác àïí trúã thaânh nhûäng nhaâ khaám phaá, thïë maâ ngûúâi Trung Hoa laåi àïí ngûúâi khaác khaám phaá ra mònh.




Phêìn VII - Bêët ngúâ cuãa chêu Myä Ngûúâi Thiïn taâi khöng phaåm löîi

lêìm. Nhûäng sai lêìm cuãa hoå àïìu coá chuã têm vaâ laâ cûãa dêîn túái khaám phaá.

- James Joyce. Ulysses (1922) -




CHÛÚNG 27

DÊN VIKING PHIÏU BAÅT

Chuáng ta àaä thêëy ngûúâi Trung Hoa àaä àöåt ngöåt vaâ tûå yá ruát lui khoãi ngûúäng cûãa ài ra thïë giúái vaâ àoáng kñn mònh nhû thïë naâo. Hoå coá àuã àêìu oác vaâ phûúng tiïån àïí múã röång ra thïë giúái bïn ngoaâi, nhûng hoå àaä choån chñnh saách thu mònh laåi. Ngûúåc laåi, nhûäng dên töåc khöng àûúåc töí chûác hay trang bõ àïí khaám phaá thïë giúái trïn biïín caã thò khöng phaãi àöëi diïån vúái möåt lûåa choån nhû thïë. Àoá laâ hoaân caãnh cuãa hêìu hïët chêu Êu thúâi Trung Cöí. Trong kyã nguyïn cuãa nhûäng cuöåc thaám hiïím lúán trïn biïín cuãa nhûäng ngûúâi Viking (khoaãng 780-1070), phêìn coân laåi cuãa chêu Êu thuöåc khöëi Kitö giaáo ài biïín rêët ñt. Àïë quöëc Höìi giaáo àaä bung ra khoãi giúái haån cuãa Àõa Trung Haãi àïí àïën nhûäng biïn giúái xa xöi nhêët, tûâ daäy Pyrïnï ngang qua Gibralta quanh khùæp vuâng Maghreb úã têy bùæc chêu Phi vaâ xuyïn qua Trung Àöng túái nhûäng búâ söng Indus. Taåi phêìn têy chêu Êu, caác phong traâo laái buön, haânh hûúng, xêm lùng vaâ cûúáp boác chuã yïëu laâ úã trïn àûúâng böå.

Àuâng möåt caái vaâo cuöëi thïë kyã 8, nhûäng àoaân ngûúâi phûúng bùæc tung hoaânh trïn biïín Baltic vaâ Biïín Bùæc àaä laâm ngûúâi ta kinh hoaâng. Nhiïìu thïë kyã trûúác àoá, nhûäng ngûúâi phûúng bùæc thuöåc nhoám ngön ngûä Germanic àaä túái àõnh cû úã baán àaão lúán phña bùæc chêu Êu vaâ nhûäng àaão nhoã xung quanh vaâ nay àang dêìn dêìn taách thaânh nhûäng dên Àan Maåch, Thuåy Àiïín vaâ Na Uy. Trong möåt ngaân nùm, àaä tûâng coá nhûäng àúåt ngûúâi Scanàinavi keáo túái chêu Êu. Giúâ àêy, caác phong traâo cuãa nhûäng dên töåc naây trúã thaânh möåt naån dõch hoaânh haânh vúái nhûäng caãnh giïët ngûúâi, cûúáp cuãa vaâ cûúäng hiïëp.

Nhûäng dên töåc trïn àêy àûúåc goåi chung bùçng caái tïn "Viking", möåt caái tïn coá nguöìn göëc khaá mú höì. Trong thöí ngûä Norse vaâ Icelandic, viking coá nghôa laâ möåt cuöåc cûúáp boác vaâ viking coá nghôa laâ quên cûúáp boác hay cûúáp biïín. Noá cuäng coá thïí coá nguöìn göëc tûâ tiïëng Anh cöí wic hay wicing, coá nghôa laâ traåi hay núi taåm truá, vò ngûúâi Viking thûúâng söëng trong nhûäng traåi taåm búå trong




khi hoå ài lo cöng viïåc cuãa mònh. Viking cuäng coá nghôa laâ ngûúâi chiïën binh. Vaâ coá leä "Viking" cuäng liïn quan túái tûâ Latinh vicus, ngûúâi thaânh phöë vaâ sau naây mang theo nghôa ngûúâi ài biïín hay laái buön. Sau cuâng, "viking" cuäng coá liïn quan túái àöång tûâ Norse cöí vikja, "di chuyïín mau leå", àïí mö taã hoå nhû nhûäng con ngûúâi di chuyïín rêët nhanh, nhûäng ngûúâi ruát nhanh, hay ài xa nhaâ rêët lêu.

Khöng may, nhûäng muåc tiïu cûúáp phaá cuãa nhûäng àoaân ngûúâi Viking àêìu tiïn laåi nhùæm vaâo nhûäng kho baáu ñt àûúåc baão vïå nhêët, àoá laâ nhûäng nhaâ thúâ vaâ tu viïån úã Têy Êu. Trong khöëi Kitö giaáo chêu Êu, caác kho baáu àûúåc thu gom vaâ cêët giûä taåi nhûäng nhaâ thúâ vaâ tu viïån khöng cêìn thiïët baão vïå, vò àöëi vúái hoå, cûúáp cuãa nhaâ thúâ laâ möåt troång töåi àaáng ghï túãm.

Khi ngûúâi Viking khaám phaá ra cú höåi trûúác mùæt naây, hoå khöng do dûå chúáp lêëy. Nhûäng tu viïån úã leã teã laâ nhûäng naån nhên thuêån tiïån nhêët cuãa hoå. Nhûäng hoân àaão heão laánh úã Àaåi Têy Dûúng phña búâ biïín Ai Len laâ nhûäng núi caác tu sô thêëy thanh thoaát vaâ khöng bõ vûúáng mùæc nhûäng caám döî phaâm tuåc, laåi chñnh laâ nhûäng con möìi dïî bùæt nhêët cuãa ngûúâi Viking. Caác Biïn Niïn Sûã Anglo-Saxon ghi laåi rùçng àêìu nùm 793, xuêët hiïån nhûäng àiïìm gúã vúái sêëm seát, röìng bay vaâ naån àoái dûä döåi, röìi vaâo thaáng 6 thònh lònh xuêët hiïån möåt laân soáng quên ngoaåi àaåo traân túái trïn mùåt biïín. Nhûäng ngûúâi Viking Na Uy naây cûúáp phaá caác nhaâ thúâ vaâ tu viïån, taân saát caác tu sô, röìi cûúáp vaâ àöët caác nhaâ cûãa.

Thïë kyã tiïëp àaä chûáng kiïën möåt naån dõch cûúáp cuãa ngûúâi Viking doåc theo biïín Baltic vaâ Biïín Bùæc, xuöëng túái Tö Caách Lan, miïìn bùæc nûúác Anh, Ai Len vaâ Àaão Con Ngûúâi, thêåm chñ túái têån nhûäng àaão xa xöi nhû Orkneys, Shetlands vaâ Hebrides. Nhûäng quên cûúáp phaá Viking laâ nöîi aám aãnh cho Têy Êu suöët ba thïë kyã. Ngay caã vua Charlemagne huâng duäng cuäng caãm thêëy bõ àe doåa. Lõch sûã kïí laåi, coá lêìn vua àang ùn töëi úã möåt thaânh ven búâ biïín, nhûäng quên cûúáp phûúng Bùæc àïën cûúáp caãng, "vaâ boån chuáng cûúáp röìi ruát nhanh àïën nöîi chuáng khöng chó thoaát khoãi lûúäi kiïëm, maâ coân thoaát khoãi nhûäng cùåp mùæt muöën truy tòm chuáng". Vua Charlemagne öm mùåt khoác, öng nhòn lêu ra cûãa söí vïì phña àöng laâ núi quên cûúáp àaä keáo àïën vaâ öng vö cuâng sêìu naäo vò lo súå cho con chaáu öng seä phaãi chõu sûå àau khöí do nhûäng ngûúâi phûúng Bùæc naây gêy nïn.

Àïí thûåc hiïån nhûäng chiïën dõch àaánh nhanh ruát goån, àûúâng biïín laâ àaåi löå thñch húåp nhêët. Trïn biïín, hoå coá thïí bêët chúåp àaánh




uáp naån nhanh, röìi ruát lui vúái cuãa cûúáp àûúåc maâ khöng súå bõ àuöíi theo. Khi quên cûúáp ài cûúáp trïn böå, ngûúâi ta thûúâng biïët trûúác vaâ vò thïë coá thúâi giúâ àïí giêëu cuãa vaâ chaåy tröën. Nhûng trïn biïín röång, naån nhên laâm sao biïët àûúåc quên cûúáp tûâ àêu túái vaâ ruát ài àûúâng naâo?

Phaãi àïën giûäa thïë kyã 8 ngûúâi Viking múái hoaân thiïån caác taâu thuyïìn cuãa mònh cho caác cuöåc cûúáp boác. Taåi quï hûúng cuãa hoå, ngûúâi Viking tûâ lêu àaä coá kinh nghiïåm àûúâng biïín quanh caác võnh úã búâ biïín Na Uy, nhûäng búâ biïín cuãa baán àaão Àan Maåch vaâ lïn túái nhûäng con söng cuãa Thuåy Àiïín. Kyä thuêåt àoáng taâu cûúáp biïín phaát sinh tûâ nhûäng kinh nghiïåm naây. Möåt thuã lônh Viking chó huy möåt taâu daâi khoaãng 20 meát, röång khoaãng 6 meát, cao khoaãng 2 meát. Söëng taâu daâi khoaãng 17 meát, laâm bùçng nguyïn möåt cêy göî söìi nïn rêët deão dai. Voã taâu gheáp bùçng 16 têëm vaán moãng daây khaác nhau, àûúåc traám bùçng nhûåa àûúâng tröån vúái löng thuá vêåt hay löng cûâu. Taâu coá thïí sûã duång maái cheâo àïí thïm lûåc, nhûng chuã yïëu laâ möåt taâu buöìm, coá thïí cùng thaânh lïìu nguã qua àïm cho 35 ngûúâi. Nhûng vúái möåt troång taãi töëi àa 10 têën, phêìn chòm cuãa noá chó cao khöng àêìy 1 meát.

Taâu coá phêìn chòm caån rêët thñch húåp cho nhûäng quên cûúáp biïín Viking. Noá giuáp hoå ruát nhanh vaâo nhûäng búâ biïín caát. Maån phaãi taâu àûúåc gùæn möåt baánh laái giuáp dïî àiïìu khiïín. Khi William of Normandy xêm lùng nûúác Anh nùm 1066, nhûäng chiïëc taâu kiïíu Viking cöí àiïín naây coá khaã nùng mau choáng haå cöåt buöìm vaâ àûa ngûåa chiïën cuãa öng mau choáng lïn búâ. Khöng coá nhûäng loaåi taâu coá khaã nùng àïën vaâ ài möåt caách chúáp nhoaáng nhû thïë, chùæc hùèn nhûäng vuå cûúáp boác Viking àaä phaãi ñt hún nhiïìu.

Dêìn dêìn nhûäng keã cûúáp boác naây chuyïín sang nïëp söëng àõnh cû. Thay vò trúã vïì quï möîi muâa thu àïí nghó àöng úã vuâng giaá laånh Scandinavi, hoå thêëy tiïån lúåi hún nïn biïën nhûäng traåi àoáng quên doåc theo búâ biïín cuãa hoå thaânh nhûäng ngöi laâng tûâ àoá hoå coá thïí tiïëp tuåc múã nhûäng àúåt têën cöng vaâo muâa xuên tiïëp theo. Nhûäng ngûúâi Norse vaâ ngûúâi Phûúng Bùæc trúã thaânh nhûäng ngûúâi "Normans" vaâ hoå àùåt tïn cho vuâng búâ biïín hoå truá àoáng laâ Normandy.

ÚÃ chêu Êu, ngûúâi Normans ài àïën àêy cuäng chûáng toã hoå coá taâi thñch nghi. ÚÃ Phaáp vaâ Àûác, hoå biïët thñch nghi vúái chïë àöå phong kiïën. ÚÃ Anh, hoå laâ chêët xuác taác cho möåt quöëc gia thöëng nhêët. Vaâ hoå àaä giuáp cuãng cöë nïìn thûúng maåi cuãa nûúác Nga trïn àûúâng thuãy. ÚÃ Sicily, hoå àoáng nhiïìu vai troâ khaác nhau. Söëng giûäa möåt cöång àöìng




àa ngön ngûä vaâ àa tön giaáo - Höìi giaáo, Kitö giaáo, Do thaái giaáo, noái tiïëng aã Rêåp, Hi Laåp, hay YÁ - hoå trúã thaânh nhûäng ngûúâi trung gian. Dûúái thúâi vua Roger II, möåt võ vua ngûúâi Norman bao dung, cung àiïån sang troång úã Palermo trúã thaânh möåt núi qua laåi sêìm uêët phña nam chêu Êu, laâ núi höåi tuå nhûäng tû tûúãng vaâ nghïå thuêåt àuã moåi maâu sùæc.

Tuy rêët gioãi di cû, cuäng nhû coá taâi thñch nghi vaâ àoaân kïët caác quöëc gia, ngûúâi Norman khöng coá taâi hay niïìm say mï thaám hiïím. Caác taâu thuyïìn Viking khöng thñch húåp cho nhûäng chuyïën du haânh àûúâng daâi, hay cho viïåc ài kiïëm thuöåc àõa úã nhûäng vuâng àêët xa xöi phña àaåi dûúng. Sûác chûáa haâng cuãa taâu khöng àuã àïí nuöi möåt lûúång haânh khaách vaâ thuãy thuã àöng àaão trong nhiïìu tuêìn lïî lïnh àïnh trïn biïín. Taâu Gokstand cuãa thïë kyã 9 chó chúã àûúåc khoaãng 35 ngûúâi, vúái möåt lûúång bùçng khoaãng 10 têën, chûá khöng àûúåc nhû taâu Santa Marña cuãa Colömbö (khoaãng 40 ngûúâi, troång taãi haâng khoaãng 100 têën) hay taâu Mayflower cuãa Pilgrim (khoaãng 100 ngûúâi, troång taãi khoaãng 180 têën).

Trong baãy thïë kyã, tûâ thúâi hoaâng àïë Constantin túái thúâi Thêåp tûå chinh, ngûúâi Scandinavi laâ nhûäng taác nhên chñnh trong viïåc chêu Êu baânh trûúáng xuöëng phña nam, sang àöng vaâ sang têy.




CHÛÚNG 28

DÛÂNG LAÅI ÚÃ VINLAND

Nhûäng ngûúâi Viking tiïën sang phña têy laâ nhûäng ngûúâi di chuyïín khöng ngûâng tûâ àaão naây qua àaão khaác. Nhòn vaâo baãn àöì khu vûåc nhûäng vô àöå viïîn bùæc ngay dûúái Voâng Bùæc Cûåc coá thïí giuáp chuáng ta hiïíu roä con àûúâng tiïën vïì phña têy cuãa ngûúâi Norse. Giûäa vuâng biïín Bùæc Cûåc vaâ vô àöå 60 ngang suöët Àaåi dûúng tûâ Bergen túái búâ biïín chêu Myä, cûá caách khoaãng 500 dùåm laâ chuáng ta coá thïí gùåp thêëy àêët liïìn. Khaác biïët bao vúái vuâng àaåi dûúng mïnh möng úã nhûäng vô àöå phña nam chöî naâo cuäng chó thêëy nûúác, laâ laänh àõa cuãa Colömbö vaâ Vespucci! Khoaãng nùm 700, hoå àaä ài àïën têån quêìn àaão Faeroe caách phña bùæc Tö Caách Lan chûâng 200 dùåm vaâ röìi àïën nùm 770 hoå laåi ài tiïëp vaâ bùæt àêìu àõnh cû úã Aixúlen. Tûâ quêìn àaão Hebrides ngoaâi khúi búâ biïín têy bùæc Tö Caách Lan, ngûúâi Norse ài àïën Ai Len, taåi àêy hoå lêåp thaânh phöë Dublin nùm 841.

Chuáng ta liïn tiïëp chûáng kiïën caãnh tûúång quen thuöåc cuãa ngûúâi Viking ài lang thang trïn biïín vaâ cöë tòm ra nhûäng chöî coá àêët àïí ài vaâo. Ngêîu nhiïn tòm àûúåc möåt chöî naâo, hoå seä àõnh cû luön taåi àoá. Ngûúâi Viking àaä khaám phaá ra Aixúlen khi möåt ngûúâi Thuåy Àiïín tïn laâ Gardar Svavarsson, bõ meå cuãa mònh laâ möåt thêìy boái eáp buöåc anh rúâi àêët Scandinavi ài vïì phña àaão Hebrides àïí tòm di saãn cuãa vúå mònh vaâ àaä bõ tröi giaåt trïn biïín. Tònh cúâ anh àïën àûúåc phña àöng Aixúlen. Vïì sau, coân coá chuyïån möåt thuãy thuã bõ gioá àaánh tröi giaåt vaâo möåt vuâng àêët úã phña têy nam Aixúlen vaâ khi Eric Mùåt Àoã ài tòm nhûäng cêu chuyïån êëy, anh àaä àïën Greenland, chuyïån ngûúâi Viking khaám phaá ra Vinland cuäng laâ möåt daång chuyïån nhû thïë.

Cêu chuyïån vïì ngûúâi Viking bêët ngúâ khaám phaá ra chêu Myä vaâ àõnh cû úã àoá bùæt nguöìn vúái Bjarni Herjolfsson; öng naây coá möåt chiïëc taâu buön qua laåi giûäa Na Uy vaâ Aixúlen. Muâa heâ 986, öng chúã möåt chuyïën taâu àêìy haâng àïën Aixúlen vúái yá àõnh qua muâa àöng taåi àêy theo thûúâng lïå vúái öng Heriulf, cha cuãa öng. Lêìn naây, thêët voång vò Heriufl àaä baán àêët úã Aixúlen vaâ àaä ài Greenland, öng quyïët àõnh ài theo cha àïën àoá. Chùæc hùèn hoå àaä biïët àûúâng ài túái àoá




rêët nguy hiïím. Hoå chûa tûâng ài con àûúâng naây vaâ hoå laåi khöng coá baãn àöì hay la baân. Vò thïë khöng laå gò hoå bõ sûúng muâ laâm cho khöng biïët phûúng hûúáng. Cuöëi cuâng khi hoå thêëy àûúåc möåt vuâng àêët "bùçng phùèng vaâ phuã àêìy rûâng", Bjarni biïët rùçng àoá khöng thïí laâ Greenland. Ài doåc theo búâ biïín, trûúác tiïn hoå thêëy nhiïìu "vuâng àêët bùçng phùèng vaâ phuã àêìy rûâng" hún vaâ xa hún lïn phña bùæc, hoå thêëy nhûäng nuái phuã àêìy bùng. Laâ con ngûúâi thûåc tïë vaâ khöng thñch toâ moâ, chó muöën laâm sao tòm àûúåc cha, nïn Bjarni caãm thêëy aáy naáy lo lùæng. Öng khöng cho àoaân ngûúâi cuãa mònh lïn búâ, nhûng quay thuyïìn ra biïín trúã laåi vaâ sau 4 ngaây öng àaä àïën Jerijolfsnes, àuáng chöî öng àaä muöën ài tòm úã phña moãm têy nam cuãa Greenland.

Nhûäng truyïìn thuyïët cuãa ngûúâi Greenland coân giûä laåi sûå kiïån Bjarni àaä thoaáng thêëy miïìn àêët laå úã phña têy, coá thïí laâ chêu Myä.

Cuäng theo truyïìn thuyïët naây, Leif Ericsson, ngûúâi àaä àïën Greenland vúái cha mònh laâ Eric Mùåt Àoã, àaä mua con taâu cuãa Bjarni. Nùm 1001, öng cuâng möåt àoaân 35 ngûúâi ra biïín àïí ài tòm vuâng àêët maâ Bjarni àaä thoaáng thêëy nhûng khöng coá can àaãm ài thaám hiïím.

Leif chó huy àoaân thaám hiïím cuãa mònh nhùæm thùèng hûúáng têy, "phaát hiïån ngay ra vuâng àêët maâ Bjarmi àaä phaát hiïån lêìn trûúác. Khung caãnh phuã àêìy bùng giaá vaâ tûâ biïín tröng thùèng lïn coi giöëng nhû möåt taãng àaá nguyïn khöëi. Caãnh tûúång naây laâm hoå nghô vuâng àêët cùçn cöîi vaâ vö duång". Àoá laâ Àaão Baffin, nùçm ngay phña bùæc Eo Hudson vaâ hoå àùåt tïn cho noá laâ Helluland, hay Àêët Àaá Bùçng. Ài xa hún doåc theo búâ biïín àöng nam, hoå thêëy möåt chöî nghó àöng hêëp dêîn vaâ goåi noá laâ Vinland hay Wineland, Àêët Rûúåu, vò úã àoá coá rêët nhiïìu nho.

Tòm thêëy vuâng àêët hêëp dêîn thêåt bêët ngúâ, àoaân ngûúâi cuãa Leif quyïët àõnh lïn búâ vaâ dûång möåt ngöi nhaâ lúán úã àoá àïí truá àöng. Muâa heâ sau àoá, hoå laåi quay trúã vïì Greenland.

Khi Eric Mùåt Àoã, cha cuãa Leif chïët, traách nhiïåm gia àònh àeâ nùång trïn Leif, nïn öng phaãi vïì úã gêìn gia àònh. Öng cho em cuãa mònh laâ Thorvald mûúån taâu, vò Thovald muöën àïën thùm àêët Vinland maâ Leif àaä khen ngúåi khöng tiïëc lúâi. Thvald vaâ àoaân ngûúâi cuãa mònh àïën àûúåc àoá khaá dïî daâng. Hoå qua muâa heâ thaám hiïím búâ biïín, röìi nghó àöng taåi Leifsbudir (Lïìu cuãa Leif). Muâa heâ nùm sau, khi hoå gùåp lêìn àêìu tiïn nhûäng ngûúâi baãn àõa, saáu ngûúâi baãn àõa bõ




giïët, riïng Thorvald bõ möåt muäi tïn troång thûúng, nïn öng phaãi quay vïì Greenland cuâng àoaân ngûúâi cuãa mònh.

Trûúác cuöëi thïë kyã 14, nhûäng cuöåc àõnh cû cuãa ngûúâi Viking úã Greenland cuäng nhû úã Vinland chó coân laâ chuyïån cuãa quaá khûá.

Ngûúâi Viking coá leä laâ nhûäng ngûúâi chêu Êu àêìu tiïn àõnh cû úã chêu Myä, nhûng hoaân toaân khöng coá nghôa hoå laâ nhûäng ngûúâi àaä "khaám phaá" chêu Myä. Hoå chó söëng úã àoá maâ khöng coá sûå duäng caãm khai phaá. Nhûäng gò hoå laâm úã àoá khöng thay àöíi gò quan niïåm cuãa hoå hay cuãa möåt ai khaác vïì thïë giúái. Àiïìu àaáng noái úã àêy khöng phaãi laâ chuyïån ngûúâi Viking àaä thûåc sûå àïën àûúåc chêu Myä, nhûng laâ chuyïån hoå àaä àïën àõnh cû úã chêu Myä möåt thúâi gian maâ khöng khaám phaá ra chêu Myä.




CHÛÚNG 29

SÛÁC MAÅNH CUÃA GIOÁ

Khöng kïí nhûäng hûúáng cuãa mùåt trúâi moåc vaâ lùån, thay àöíi tûâng núi vaâ tûâng muâa, thò phaãi kïí àïën hûúáng cuãa gioá laâ yïëu töë coá thïí giuáp ñch rêët nhiïìu cho ngûúâi ài biïín. Ngay tûâ thïë kyã 1 trûúác C.N., ngûúâi Trung Hoa àaä viïët vïì nhûäng "muâa gioá" cuãa hoå. Hoå khai triïín möåt hïå thöëng phên loaåi chi tiïët thaânh 24 loaåi gioá muâa vaâ duâng nhûäng con diïìu àïí thûã hûúáng gioá. Khöng laå gò ngûúâi Trung Hoa àaä tûâ lêu chïë taåo nhûäng chong choáng gioá vaâ coá thïí hoå laâ nhûäng ngûúâi tiïn phong laâm ra nhûäng duång cuå chó hûúáng cho khoa hoåc tûå nhiïn sau naây. Ngûúâi Hi Laåp thúâi cöí rêët quen sûã duång tïn cuãa caác loaåi gioá àïí chó hûúáng ài cuãa hoå, àïën àöå "gioá" cuäng àöìng nghôa vúái hûúáng. Caác thuãy thuã cuãa Colömbö hònh dung phûúng hûúáng khöng bùçng nhûäng àöå cuãa la baân maâ bùçng gioá, los vientos. Caác thuãy thuã Böì Àaâo Nha vêîn tiïëp tuåc goåi mùåt la baân cuãa hoå laâ rosa dos ventos, hoa höìng gioá.

Gioá, sûác maånh àûa con ngûúâi vûúåt biïín, laâ möåt àïì taâi rêët hêëp dêîn, giaâu hònh aãnh laäng maån huyïìn thoaåi vaâ kñch thñch suy tû khoa hoåc.

Caác lyá thuyïët tinh vi vïì gioá, giöëng nhû lyá thuyïët cuãa William of Conches úã thïë kyã 12, gaán cho gioá vai troâ chñnh trong viïåc taåo khñ hêåu, laâm àaåi dûúng chuyïín àöång vaâ taåo nhûäng trêån àöång àêët. Möåt trong nhûäng böå baách khoa aãnh hûúãng nhêët thúâi trung cöí, àûúåc xuêët baãn vaâo nùm du haânh àêìu tiïn cuãa Colömbö, do Bartholomew ngûúâi Anh soaån, àaä phöí biïën aãnh hûúãng cuãa gioá àöëi vúái nhên chuãng hoåc. "Gioá bùæc laâm khö vaâ laâm laånh àêët, nhûng vò noá trong laânh vaâ ïm dõu", nïn caái laånh cuãa noá àoáng kñn caác löî chên löng, nhúâ àoá thên thïí giûä àûúåc sûác noáng. Hêåu quaã laâ "ngûúâi phûúng bùæc coá thên thïí cao lúán vaâ àeåp". Gioá nam noáng vaâ êím nïn coá hiïåu quaã ngûúåc laåi. "Vò vêåy ngûúâi phûúng nam khaác vúái ngûúâi phûúng bùæc vïì têìm cúä vaâ hònh daáng. Hoå khöng maånh baåo cuäng khöng noáng naãy nhû ngûúâi phûúng bùæc".




Ngûúâi chêu Êu veä baãn àöì vaâ hoåa àöì ài biïín thúâi Trung Cöí àaä giûä laåi nhûäng tïn cöí àiïín àïí chó caác loaåi gioá. Ngûúâi ài biïín Hi Laåp thúâi cöí àaä àùåt tïn cho böën hûúáng gioá chñnh vaâ àaánh dêëu böën àiïím khaác giûäa böën hûúáng êëy. Thaáp Gioá taám goác rêët àeåp úã Athen (thïë kyã 2 trûúác C.N.,) cho du khaách ngaây nay thêëy möåt biïíu tûúång söëng àöång gùæn vaâo möîi möåt trong taám hûúáng gioá.

Ngûúâi AÃ Rêåp coá möåt lúåi thïë àùåc biïåt trong cöng viïåc tòm kiïëm hûúáng gioá tuyïåt àöëi, vò Höìi giaáo àoâi hoãi caác àïìn thúâ cuãa hoå phaãi hûúáng mùåt vïì Mecca. Hoå chó coá thïí hûúáng àuáng túái möåt àõa àiïím naâo àoá nïëu hoå biïët nhûäng toåa àöå àõa lyá. Ngay tûâ thúâi Trung Cöí, caác nhaâ khoa hoåc kiïm toaán hoåc Höìi giaáo àaä sûã duång khoa chiïm tinh nhû möåt tiïìn thên cuãa khoa thiïn vùn àïí caãi tiïën viïåc tñnh vô àöå vaâ kinh àöå cuãa Ptolïmï.

Vïì sau, chêu Êu àaä duâng la baân nam chêm àïí múã ra möåt thïë giúái múái cho cöng viïåc àùåt tïn phûúng hûúáng vaâ tòm phûúng hûúáng. Tûâ nay caác phûúng hûúáng khöng coân chó mang tñnh caách àõa phûúng vaâ tûúng àöëi, maâ noá àûúåc xaác àõnh theo gioá taåi möåt àõa àiïím nhêët àõnh. Bêët ngúâ la baân nam chêm giuáp cho ngûúâi ài biïín tòm ra àûúåc phûúng hûúáng tuyïåt àöëi úã bêët kyâ núi naâo trïn quaã àêët maâ khöng cêìn duâng àïën nhûäng tñnh toaán phûác taåp. Nhúâ duâng la baân nam chêm, Colömbö àaä coá thïí xaác àõnh võ trñ cuãa mònh àïí ài thùèng àïën Capangu vaâ vêîn úã trïn cuâng möåt vô àöå, maâ khöng cêìn duâng àïën caác duång cuå thiïn vùn haâng haãi.

Hiïín nhiïn la baân trúã thaânh chêët xuác taác cho viïåc thaám hiïím, möåt sûå kñch thñch ài vaâo thïë giúái xa laå. Nhûäng ngûúâi ài biïín khöng coân duâng nhûäng baãn phaác hoåa thö sú caác àõa àiïím quen thuöåc nûäa, maâ àaä coá thïí duâng nhûäng baãn àöì thûåc sûå, àïí cho hoå biïët phûúng hûúáng trïn khùæp traái àêët. Caác cûåc tûâ trûúâng cuãa traái àêët laâ möåt àùåc tñnh riïng cuãa traái àêët, khöng phaãi laâ möåt vúái caác cûåc àõa lyá maâ traái àêët xoay quanh. Lyá do àïí xaác àõnh võ trñ cuãa caác cûåc tûâ trûúâng vêîn coân laâ àiïìu bñ êín vaâ tûâ trûúâng cuãa traái àêët àaä thay àöíi cûåc tñnh cuãa noá nhiïìu lêìn trong lõch sûã àõa chêët quaá khûá.

Duâ vêåy, trong thûåc tïë, la baân cung cêëp phûúng hûúáng tuyïåt àöëi cho khöng gian trïn khùæp traái àêët, tûúng tûå nhûäng gò maâ àöìng höì cú khñ vaâ giúâ àöìng àïìu cung cêëp cho thúâi gian. Caã hai khaám phaá naây àïìu àaä xaãy ra úã chêu êu trong cuâng thúâi kyâ. Do chñnh baãn chêët haânh tinh chuáng ta quay theo àûúâng cêìu, viïåc tñnh thúâi gian vaâ khöng gian khöng thïí taách rúâi nhau. Khi baån rúâi àêët liïìn àïí ra thêåt xa ngoaâi àaåi dûúng bao la chûa àûúåc biïët àïën, baån chó coá thïí




biïët chñnh xaác mònh àang úã àêu nïëu baån coá caách àïí biïën chñnh xaác mònh úã àoá khi naâo.

Viïåc ûáng duång kim nam chêm cho viïåc ài biïín àaä coá úã Trung Hoa tûâ khoaãng nùm 1000 C.N. Nhûng caác taâi liïåu cuãa chêu Êu chó bùæt àêìu noái àïën la baân hai thïë kyã sau àoá, trong caác taác phêím cuãa Alexander Neckam (1157-1257), möåt tu sô ngûúâi Anh daåy úã Àaåi hoåc Paris. Chuáng ta khöng biïët la baân àaä àïën chêu Êu nhû thïë naâo, cuäng khöng biïët noá àûúåc phaát minh khi naâo, thïë naâo vaâ búãi ai. Cho túái thïë kyã 17, caác la baân tûâ tñnh cuãa nhûäng nhaâ thiïn vùn chêu Êu luön "chó" hûúáng nam. Caác kim nam chên cuãa Trung Hoa tûâng chó hûúáng nam nhû thïë tûâ nhiïìu thïë kyã trûúác röìi. Coá leä, nhû Joseph Needham gúåi yá, àêy laâ möåt chòa khoáa àïí cho rùçng la baân nam chêm àaä àûúåc du nhêåp sang phûúng Têy tûâ Trung Hoa vaâ vïì sau àûúåc nhûäng ngûúâi ài biïín caãi tiïën àïí noá "chó" hûúáng bùæc.

Giöëng nhû àöìng höì àaä giuáp cho con ngûúâi hùçng ngaây khoãi cêìn tñnh thúâi giúâ theo mùåt trúâi vaâ caác ngöi sao, la baân cuäng àõnh hûúáng cho con ngûúâi biïët võ trñ trong khöng gian vaâ nhû thïë noá múã röång caác thúâi gian vaâ caác muâa ài biïín. Alexander àaä viïët khoaãng nùm 1180, "Khi caác ngûúâi ài biïín khöng thïí nhòn thêëy roä mùåt trúâi trong nhûäng thúâi tiïët mõt muâ vaâ khöng biïët thuyïìn cuãa mònh àang ài hûúáng naâo, hoå àùåt möåt cêy kim àïí noá quay trïn möåt nam chêm cho túái khi àêìu kim chó hûúáng bùæc vaâ dûâng laåi". Nhû thïë laâ baån bùæt àêìu trúã thaânh möåt duång cuå dêîn àûúâng trïn biïín, giuáp àúä rêët nhiïìu cho ngûúâi ài biïín khi gùåp thúâi tiïët xêëu hay khi hoå khöng thïí xaác àõnh phûúng hûúáng nhúâ mùåt trúâi.

Vaâo thïë kyã 14, la baân àaä àûúåc du nhêåp vaâo vuâng Àõa Trung Haãi vaâ cöng viïåc thûúng maåi àûúâng biïín trúã nïn têëp nêåp. Möåt taâu Venice khi gùåp thúâi tiïët xêëu khöng coân phaãi thaã neo taåi caãng nûäa, maâ coá thïí ài voâng hai chuyïën vïì phña Àöng möîi nùm.

Lúåi duång sûác gioá taåi Àõa Trung Haãi coá caái lúåi laâ coá thïí cho thuyïìn chaåy thuêån chiïìu gioá trong nhûäng thaáng coá mêy muâ. Trong nhûäng thaáng trúâi quang àaäng, tûâ thaáng nùm túái thaáng mûúâi, caác taâu thuyïìn tûâ Ai Cêåp trúã vïì Venice gùåp gioá bùæc vaâ têy bùæc ngûúåc chiïìu vúái mònh, nïn phaãi ài àûúâng voâng àïí àïën Sñp röìi quay vïì hûúáng têy. Nhûng trong nhûäng thaáng "thúâi tiïët xêëu", gioá thuêån chiïìu giuáp hoå dïî daâng ài theo con àûúâng thùèng. La baân àaä phaá vúä nhûäng truyïìn thöëng caã ngaân nùm bùçng caách múã ra àûúâng lûu thöng trïn Àõa Trung Haãi trong muâa àöng. Möåt lêìn nûäa, viïåc laâm chuã thúâi gian vaâ khöng gian ài àöi vúái nhau.




Ngûúåc laåi, úã ÊËn Àöå Dûúng, caác gioá muâa rêët àïìu àùån vò thay àöíi theo muâa, nïn ngûúâi ta sûã duång gioá muâa nhû la baân. Caác hoa tiïu cûá viïåc ài theo hûúáng gioá. Hoå cuäng khöng gùåp vêën àïì trúâi xêëu vò bêìu trúâi vuâng nhiïåt àúái luön luön trong saáng. Caác thuãy thuã coá gioá laâm la baân nïn khöng caãm thêëy cêìn möåt la baân naâo khaác.

Vúái nhûäng lyá do khaác hùèn, caác thuãy thuã ài trïn Biïín Bùæc vaâ Baltic cuäng chûa caãm thêëy cêìn duâng àïën la baân. Hêìu hïët caác haânh trònh cuãa hoå àïìu qua nhûäng vuâng biïín nöng vaâ hoå àaä quen tòm ra àûúâng ài cuãa mònh dûåa vaâo àûúâng dûúái àaáy biïín. ÚÃ nhûäng vuâng biïín caån naây, thuãy triïìu rêët maånh vaâ thay àöíi, nïn viïåc biïët àûúåc àöå sêu laâ yïëu töë söëng chïët cuãa ngûúâi thuãy thuã. Trïn baãn àöì cöí àiïín cuãa Fra Mauro (1495), öng àaä cùæt nghôa nhû sau, "Trïn biïín naây, ngûúâi ta khöng duâng la baân hay baãn veä, nhûng duâng àöì thùm doâ àöå sêu". Duång cuå thùm doâ naây laâ möåt "súåi dêy vaâ cuåc chò", giuáp ngûúâi thuãy thuã biïët àûúåc hònh thuâ vaâ tñnh chêët cuãa àaáy biïín. Möåt cuåc chò coá treát múä àûúåc thaã xuöëng àaáy biïín àïí ào àöå sêu vaâ khi keáo lïn cuäng cho möåt maâu caát hay buân úã dûúái àoá. Vò thïë nhûäng thuãy thuã coá kinh nghiïåm úã phûúng Bùæc rêët quen thuöåc vúái àaáy biïín cuãa hoå.

Hiïín nhiïn, nhûäng thuãy thuã Àõa Trung Haãi laâ nhûäng ngûúâi hoan nghïnh chiïëc la baân nam chêm hún ai hïët. Ngay tûâ thïë kyã 16, nhûäng hoåa àöì àûúâng biïín Àõa Trung Haãi àaä àûúåc caãi tiïën vaâ àún giaãn hoáa khaá nhiïìu. Caác hoåa àöì xûa kia rêët phûác taåp vúái vö söë caác con àûúâng chùçng chõt nay veä ra àûúâng ài chó bùçng möåt võ trñ cuãa la baân. La baân àaä tùng thïm sûå chñnh xaác cho nhûäng kyä thuêåt xaác àõnh võ trñ cöí xûa, nay trúã thaânh duång cuå haâng àêìu vaâ thêåm chñ laâ duång cuå cêìn thiïët duy nhêët cho viïåc ài biïín.




CHÛÚNG 30

"CÖNG TRÒNH THAÁM HIÏÍM INDIES"

Genoa, "thaânh phöë xinh àeåp vaâ huâng maånh trïn búâ biïín", laâ núi Colömbö àaä traãi qua 22 nùm àêìu àúâi, tûâ lêu àaä luön luön tranh giaânh quyïìn baá chuã àûúâng biïín úã phña àöng Àõa Trung Haãi vúái Venice. Tûâ möåt nhaâ tuâ úã Genoa, nhaâ thaám hiïím Marco Polo ngûúâi Venice àaä àoåc cho ngûúâi ta viïët laåi nhûäng cuöåc haânh trònh cuãa öng. Vaâo thúâi treã cuãa Colömbö, Genoa laâ möåt trung têm àoáng taâu vaâ haâng haãi phöìn thõnh vúái nhûäng nhaâ trùæc àõa chiïëm lônh thõ trûúâng caác hoåa àöì àûúâng biïín úã phña têy Àõa Trung Haãi. Hoå cuäng àaä veä nhûäng baãn àöì caác phêìn cuãa búâ biïín chêu Phi vûâa múái àûúåc ngûúâi Böì Àaâo Nha khaám phaá. Rêët coá thïí Colömbö àaä bùæt àêìu hoåc nghïå thuêåt veä baãn àöì taåi Genoa, röìi àem aáp duång úã Lisbon cuâng vúái em cuãa öng. Hiïín nhiïn Genoa luön luön laâ quï hûúng vaâ caái nöi cuãa nhûäng nhaâ thaám hiïím nhû Colömbö (1451-1506) vaâ John Cabot (1450-1498), nhûng nhûäng cöng trònh thaám hiïím àûúâng biïín lúán àoâi hoãi nhiïìu nguöìn lûåc to lúán hún, möåt hêåu cûá röång hún vaâ möåt hûúáng ài xa hún vïì phûúng têy vaâo thúâi kyâ maâ ngûúâi Höìi nùæm giûä phêìn lúán àêët phña àöng Àõa Trung Haãi.

Nùm 1476, khi Colömbö àang phuåc vuå trïn möåt taâu lúán trong möåt toaán lñnh höå töëng möåt chuyïën haâng qua eo Gibraltar vaâ ài lïn phña bùæc chêu Êu, taâu cuãa öng bõ möåt haåm àöåi cuãa Phaáp têën cöng vaâ àaánh chòm. May thay sûå kiïån naây xaãy ra gêìn Lagos, chó caách xa búâ biïín Böì Àaâo Nha möåt ñt dùåm, laâ núi hoaâng tûã Henry àùåt cùn cûá cuãa mònh. Colömbö luác àoá laâ möåt thanh niïn hai mûúi lùm tuöíi àaä duâng nhûäng maái cheâo daâi kïët thaânh phao vaâ àaä vaâo àûúåc búâ thoaát naån.

Hoáa ra àêy laåi laâ núi dûâng chên may mùæn vaâ tuyïåt vúâi do trúâi àõnh cho chaâng trai ài biïín àêìy tham voång naây. Nhûäng ngûúâi úã Lagos hïët sûác thên thiïån àaä cho Colömbö thay quêìn aáo vaâ ùn uöëng, röìi àûa anh túái Lisbon gùåp em trai mònh laâ Bartolomeo.

Khi Colömbö cuâng em trai mònh múã möåt cûãa tiïåm úã Lisbon, nhûäng con taâu cuãa Böì Àaâo Nha vêîn àang lêìn moâ doåc xuöëng búâ biïín




phña têy chêu Phi vaâ múái chó àïën àûúåc Võnh Guinea. Nhûng toaân thïí chêu Phi theo nhû Ptolïmï àaä hònh dung ra vêîn chûa àûúåc caác nhaâ haâng haãi thaám hiïím hïët. Cuöëi nùm 1484, khi Colömbö trònh lïn vua Joan II cuãa Böì Àaâo Nha "Cöng trònh thaám hiïím Indies", coá veã nhû con àûúâng biïín phña têy khöng nhûäng coá thïí ngùæn hún nhûng coá leä laâ con àûúâng duy nhêët àïí àïën Indies.

Trûúác àoá caã möåt thêåp niïn, võ vua tiïìn nhiïåm cuãa vua Joan laâ Alfonso V àaä tûâng nghô túái khaã nùng coá möåt con àûúâng biïín phña têy dêîn túái Indies. Öng àaä tham khaão yá kiïën cuãa möåt söë chuyïn gia ngûúâi Florentin laâ Paolo dal Pozzo Toscanelli (1397-1482), vûâa laâ baác sô, nhaâ thiïn vùn vaâ nhaâ trùæc àõa. Öng naây àaä viïët möåt laá thû vaâo ngaây 25 thaáng 6, 1474, gúåi yá "coá möåt con àûúâng biïín dêîn túái àêët Gia Võ, ngùæn hún con àûúâng ài qua Guinea". Vaâ Toscanelli àaä tin tûúãng thuyïët phuåc vua cho thûã con àûúâng phña têy naây. Trong thûåc tïë, chñnh Toscanelli àaä veä ra möåt baãn àöì haâng haãi cuãa Àaåi Têy Dûúng vaâ öng àaä gúãi baãn àöì naây keâm theo laá thû túái Lisbon.

Cuöëi nùm 1481 hay àêìu nùm 1482, khi Colömbö nghe biïët vïì laá thû naây, öng àaä phêën khúãi viïët thû cho Toscanelli vaâ xin thïm thöng tin. Toscanelli höìi êm bùçng möåt laá thû khñch lïå keâm theo möåt baãn àöì khaác. Colömbö àaä mang theo baãn àöì naây trong haânh trònh cuãa mònh àïí chûáng minh Toscanelli àaä noái àuáng.

Sau khi àaä caãm thêëy chùæc chùæn, Colömbö giúâ àêy caãm thêëy say mï muöën thûã thúâi vêån to lúán naây. Chuyïån khoá laâ phaãi laâm sao thuyïët phuåc caác nhaâ taâi trúå. Àïí thuyïët phuåc nhûäng nhaâ àêìu tû boã vöën vaâo möåt dûå aán múái meã nhû thïë, Colömbö phaãi nghiïn cûáu kyä lûúäng nhûäng taâi liïåu cuãa caác ngûúâi ài biïín, caác nhaâ trùæc àõa, caác nhaâ thêìn hoåc vaâ triïët hoåc.

Nùm 1484, Colömbö chñnh thûác àïå trònh Cöng Trònh Thaám Hiïím Indies lïn vua Joan II. Luác àêìu vua Joan rêët phêën khúãi vïì kïë hoaåch cuãa chaâng trai nùng nöí ngûúâi Genoa naây. Nhûng khi Colömbö xin vua cêëp cho nhên viïn vaâ trang bõ ba chiïëc taâu caravel, nhaâ vua "àaä khöng mêëy tin tûúãng" vaâ cho rùçng Colömbö chó laâ "möåt tay khoaác laác vaâ àêìy tûúãng tûúång viïín vöng".

Tuy nhiïn vua cuäng thêëy khaá thuyïët phuåc vò taâi ùn noái cuãa Colömbö vaâ àaä giao kïë hoaåch naây cho möåt töí chuyïn gia xem xeát. Töí chuyïn gia naây àaä baác boã kïë hoaåch. Hoå baác boã kïë hoaåch naây khöng phaãi dûåa trïn bêët àöìng quan àiïím cuãa hoå vïì hònh cêìu cuãa




traái àêët, vò thúâi àoá, nhûäng hoåc giaã chêu Êu khöng coân nghi ngúâ gò àiïìu naây. Nhûng tiïíu ban naây coá veã thùæc mùæc vò Colömbö àaä tñnh toaán quaá thêëp àûúâng daâi trïn biïín dêîn túái chêu AÁ. Vaâ trong thûåc tïë, nhûäng thùæc mùæc cuãa hoå chûáng toã coá cú súã hún nhûäng hy voång cuãa Colömbö.

Tiïíu ban chuyïn mön cuãa vua Joan II khöng àïí mònh bõ thuyïët phuåc búãi nhûäng hi voång cuãa Colömbö. Trong thûåc tïë, hoå coá lyá hún nhûäng hi voång haäo huyïìn cuãa chaâng trai Colömbö nùng nöí. Àûúâng chim bay tûâ Canaries túái Nhêåt Baãn laâ mûúâi ngaân saáu trùm haãi lyá vaâ nhûäng ûúác tñnh cuãa hoå coá leä gêìn àuáng vúái con söë naây. Vò thïë hoå khöng cöí vuä vua àêìu tû vaâo möåt kïë hoaåch quaá mú höì trïn lyá thuyïët cuãa Colömbö.

Nùm 1485 laâ möåt nùm xui xeão cho Colömbö vïì nhiïìu phûúng diïån. Nùm àoá vúå öng chïët vaâ öng cuâng con trai 5 tuöíi laâ Diego rúâi àêët nûúác maâ öng àaä sinh söëng phêìn lúán tuöíi trûúãng thaânh cuãa mònh. Öng sang Têy Ban Nha vúái hi voång gùåp nhiïìu may mùæn hún cho dûå aán luön aám aãnh öng.

Taåi àêy öng àaä thaânh cöng lúán caã vïì buön baán lêîn ngaânh haâng haãi. Àûúåc em öng laâ Bartölömïo trúå giuáp, trong baãy nùm tiïëp theo, öng ài àïën caác triïìu àõnh cuãa Têy Êu àïí trònh baây Cöng Trònh Thaám Hiïím Indies cuãa mònh. Taåi Têy Ban Nha, luác àêìu öng àaä gúåi àûúåc sûå quan têm cuãa Baá tûúác Medina Celi, möåt chuã taâu giaâu coá úã Cadiz. Leä ra Celi àaä coá thïí taâi trúå cho öng ba chiïëc taâu caravel nïëu hoaâng hêåu cuãa Têy Ban Nha khöng tûâ chöëi. Nïëu thûåc hiïån àûúåc, kïë hoaåch thaám hiïím naây chùæc chùæn phaãi laâ möåt kïë hoaåch hoaâng gia. Phaãi möåt nùm sau hoaâng hêåu múái cho Colömbö triïìu kiïën. Vaâ röìi, baâ cuäng àaä cho möåt tiïíu ban nghiïn cûáu, àûáng àêìu laâ Hernando de Talavera, cha giaãi töåi cuãa baâ, àïí nghe Colömbö trònh baây chi tiïët nhûäng àïì nghõ cuãa mònh vaâ cho lúâi nhêån xeát.

Luác naây Colömbö phaãi traãi qua nhûäng nùm àen töëi vò thaái àöå thû laåi cuãa hoaâng hêåu Isabella vaâ caác cêån thêìn cuãa baâ. Tiïíu ban àaä cho nhûäng kïët luêån àaánh giaá lyá thuyïët cuãa hoå, nhûng khöng chêëp nhêån cuäng khöng baác boã kïë hoaåch. Caác chuyïn gia trong tiïíu ban tiïëp tuåc möí xeã kïë hoaåch vaâ bùæt Colömbö phaãi chúâ àúåi vúái möåt moán lûúng ñt oãi cuãa triïìu àònh.

Trong thúâi gian chúâ àúåi cuöåc thûúng lûúång keáo daâi naây, öng sûåc nhúá vua Joan II àaä toã ra rêët thên thiïån vúái öng vaâo nhûäng nùm




1484-85, thïë laâ öng quyïët àõnh quay trúã laåi Lisbon àïí thûã möåt lêìn nûäa. Tûâ Seville, Colömbö viïët möåt laá thû gûãi vua Böì Àaâo Nha, trònh baây nhûäng hi voång cuãa mònh. Nhûng lêìn trûúác, khi rúâi Böì Àaâo Nha, Colömbö àaä úã trong möåt tònh traång taâi chaánh khöën quêîn vaâ coân nhiïìu moán núå chûa thanh toaán. Vò thïë öng khöng daám quay trúã laåi Lisbon trûúác khi àûúåc vua baão àaãm khöng bõ bùæt vò núå nêìn. Vua àöìng yá, khen ngúåi taâi nùng cuãa Colömbö vaâ truyïìn cho öng cûá àïën. Vua caãm thêëy phêën khúãi trúã laåi vaâ chùæc chùæn laâ vò hai chuyïën haânh trònh cuãa Dulmo vaâ Estreito túái Antilla àaä thêët baåi. Ngoaâi ra, vua cuäng khöng àûúåc tin gò vïì cuöåc haânh trònh 7 thaáng trûúác cuãa Brrtolomeo Dias", ngûúâi àaä ài tòm con àûúâng biïín phña àöng túái ÊËn Àöå trong chuyïën thaám hiïím thûá hai mûúi cuãa Böì Àaâo Nha.

Röët cuöåc Colömbö àaä choån phaãi thúâi àiïím töìi tïå nhêët. Àuáng luác Colömbö vaâ em mònh laâ Bartolomeo àïën àoá vaâo nùm 1488, thò Bartolomeo Dias cuäng àaä thaânh cöng trúã vïì, mang theo tin töët laânh laâ hoå àaä ài voâng qua Muäi AÃo Voång vaâ àaä phaát hiïån ra quaã thûåc coá möåt àûúâng biïín phña àöng túái ÊËn Àöå. Thaânh cöng vaâ triïín voång cuãa Dias àaä laâm cho vua khöng coân huá túái Colömbö nûäa. Nïëu àaä coá con àûúâng dïî daâng úã phña àöng, thò coân cêìn gò nghô túái möåt con àûúâng theo hûúáng khaác?

Hai anh em Colömbö luác naây chó coân hi voång mong manh laâ sûå thaânh cöng cuãa Böì Àaâo Nha vïì phña àöng coá thïí khñch àöång sûå caånh tranh cuãa caác nûúác khaác vïì caác kïë hoaåch theo möåt hûúáng khaác. Coá veã nhû Btolomeo àaä àïën nûúác Anh nhûng khöng thuyïët phuåc àûúåc vua Henry VII. Öng ài sang Phaáp, cöë gùæng thuyïët phuåc vua Charles VIII. Luác àêìu vua khöng quan têm, nhûng baâ chõ cuãa vua àaä giuáp àúä cho Bartolomeo úã laåi Phaáp vaâ laâm cöng viïåc veä baãn àöì.

Trong luác àoá Colömbö úã Lisbon quay trúã laåi Seville vaâ öng thêëy vua Ferdinand vaâ hoaâng hêåu Isabella vêîn coân àang do dûå. Thêët voång, öng lïn taâu ài Phaáp àïí giuáp Bartölömïo thuyïët phuåc vua Charles VIII. Bêët ngúâ, khi öng àang trïn àûúâng ài, hoaâng hêåu Isabella àöåt ngöåt quyïët àõnh giûä Colömbö úã laåi Têy Ban Nha. Coá thïí hoaâng hêåu hiïíu rùçng Colömbö àang àõnh ài àïì nghõ húåp àöìng cuãa öng cho nûúác laáng giïìng. Baâ àaä quyïët têm àaánh àöíi bêët cûá àiïìu gò àïí taâi trúå cho kïë hoaåch cuãa Colömbö.

Trong quyïët àõnh vaâo phuát choát cuãa mònh, hoaâng hêåu àaä phaái sûá giaã túái gùåp Colömbö trûúác khi öng cêåp bïën nûúác Phaáp. Cuöëi cuâng, thaáng 4, 1492, taám nùm sau khi Colömbö àïì nghõ kïë hoaåch




cuãa mònh lêìn àêìu tiïn vúái vua Böì Àaâo Nha, öng àaä kyá kïët nhûäng húåp àöìng vúái triïìu àònh Têy Ban Nha, kïët thuác nhûäng nùm ài thuyïët phuåc vaâ thûúng lûúång. Giúâ àêy, tiïu àiïím duy nhêët cuãa Colömbö laâ biïín.




CHÛÚNG 31

THUÊÅN GIOÁ, THUÊÅN TÒNH, VAÂ MAY MÙÆN

Sûå quyïët têm cho Cöng Trònh Thaám Hiïím Indies cuãa Colömbö vaâ têët caã kho baáu cuãa Ferdinand vaâ hoaâng hêåu Isabella seä laâ vö ñch nïëu Colömbö khöng coá gioá thuêån vaâ khöng biïët trang bõ àïí àiïìu khiïín sûác gioá giuáp öng coá thïí ra ài vaâ trúã vïì. Thúâi àaåi thuyïìn buöìm àaä qua ài khiïën chuáng ta khöng coân caãm thêëy thaán phuåc taâi àiïìu khiïín sûác gioá cuãa Colömbö nhû thïë naâo. Hiïín nhiïn, Colömbö àaä hiïíu biïët sai laåc vïì caác àaåi luåc. Öng thûåc sûå khöng hiïíu biïët àêët liïìn, nhûng öng laåi rêët raânh vïì biïín, maâ vaâo thúâi àoá, hiïíu raânh vïì biïín coá nghôa laâ hiïíu raânh vïì gioá.

ÚÃ tuöíi 41, khi Colömbö giaânh àûúåc cú höåi thi thöë cöng trònh to lúán cuãa mònh, öng àaä coá sùén döìi daâo kinh nghiïåm ài biïín. Dûúái cúâ Böì Àaâo Nha, öng àaä vûúåt biïín tûâ Voâng Bùæc Cûåc xuöëng gêìn túái xñch àaåo vaâ tûâ biïín Aegï túái quêìn àaão Azores. Öng cuäng àaä ài möåt chuyïën buön len, caá khö vaâ rûúåu vang túái caác vuâng viïîn bùæc cuãa Aixúlen vaâ Ailen, quêìn àaão Azoes vaâ Lisbon. Röìi coá luác Colömbö àaä söëng úã Porto Santo, úã quêìn àaão Madeira. Tûâ àoá, öng àaä laåi ra biïín vaâ chó huy caác cuöåc haânh trònh túái Sao Jorge da Mina, möåt trung têm thûúng maåi phöìn thõnh cuãa Böì Àaâo Nha trïn Búâ Biïín Vaâng úã Võnh Guinea. Nhûäng kinh nghiïåm phong phuá cuãa öng khi ài qua nhûäng vô àöå phña bùæc vaâ gùåp nhûäng hiïím nguy úã biïín giúâ àêy bùæt àêìu phuåc vuå cho muåc àñch to lúán duy nhêët cuãa öng.

Thïë laâ saáng súám ngaây 3 thaáng 8, nùm 1492, àoaân taâu thaám hiïím cuãa Colömbö göìm 3 taâu lúán àaä rúâi caãng Palos de la Frontera gêìn cûãa biïín Rio Tinto àïí tiïën túái möåt cuöåc khaám phaá tònh cúâ.

Thay vò bùæt àêìu löå trònh theo hûúáng têy tûâ Têy Ban Nha, Colömbö luác àêìu ài theo hûúáng nam túái quêìn àaão Canary vaâ röìi thêån troång traánh nhûäng àúåt gioá têy rêët maånh úã Bùæc Àaåi Têy Dûúng. Tûâ Canary, öng nhùæm thùèng phña têy àïí lúåi duång hûúáng gioá àöng bùæc thuêån vaâo muâa àoá, àïí coá thïí ài thùèng túái àñch. Möåt lúåi àiïím tònh cúâ cuãa löå trònh naây theo quan àiïím cuãa Colömbö laâ quêìn àaão Canary laåi nùçm trïn cuâng vô tuyïën vúái Cipangu (Nhêåt Baãn), laâ




àñch maâ Colömbö àaä choån àùåc biïåt theo taâi liïåu cuãa Marco Polo. Öng coá thïí ài thùèng vïì phña têy, doåc theo vô tuyïën cuãa mònh, cho túái khi túái àñch mong muöën úã vuâng Indies. Ngûúâi ta cho rùçng vô tuyïën naây cuãa quêìn àaão Canary laâ chöî maâ Àöng vaâ Têy gêìn nhau nhêët, vò theo Marco Polo, trïn vô tuyïën naây, caác àaão cuãa Nhêåt Baãn traãi daâi möåt ngaân nùm trùm mûúi dùåm ngoaâi khúi búâ biïín Trung Hoa.

Sau khi àaä vaåch ra löå trònh naây, Colömbö ài thùèng theo hûúáng gioá. Gioá to, thuêån vaâ àïìu khiïën àoaân ngûúâi cuãa Colömbö e súå rùçng khi túái nhûäng vuâng àoá, hoå seä khöng gùåp gioá têy àïí trúã vïì. Thûåc ra, hoå búát lo súå khi Colömbö vaâo ngaây 19 thaáng 9 àaä ào àöå sêu cuãa vuâng biïín naây vaâ thêëy rùçng úã àöå sêu 200 saãi vêîn chûa gùåp àaáy biïín vaâ hoå àang taåm thúâi ài vaâo möåt vuâng coá gioá thay àöíi. Ngaây 5 thaáng 10, àoaân thaám hiïím vui mûâng khi thêëy nhûäng àaân chim trúâi bay ngang qua. Vaâ röìi, sau 33 ngaây, luác 2 giúâ saáng ngaây 12 thaáng 10, möåt ngûúâi àûáng canh trïn taâu Phinta tuyïn böë mònh àûúåc phêìn thûúãng 5 ngaân quan, vò anh ta laâ ngûúâi àêìu tiïn àaä reo lïn "Àêët! Àêët!".

Trong cuöåc haânh trònh quay vïì, Colömbö choån hûúáng bùæc, phña trïn "vô àöå ngûåa", úã gêìn vô àöå 35, núi öng coá thïí gùåp nhûäng nhoám ngûúâi ài buön chêu Êu. Tuy Colömbö tñnh àuáng theo chiïìu gioá, nhûng àûúâng vïì cuãa öng gùåp nhiïìu cún baäo lúán.

Phaãi chùng Colömbö àaä thaânh cöng nhúâ hiïíu biïët vûäng chùæc vïì sûác gioá, hay nhúâ baãn nùng cuãa möåt ngûúâi ài biïín tuyïåt vúâi? Trûúác caã khi öng khúãi haânh, öng àaä coá kinh nghiïåm baãn thên vïì tñnh chêët cuãa caác loaåi gioá úã nhûäng vô àöå khaác nhau maâ öng phaãi traãi qua trïn löå trònh túái Indies vaâ öng àaä àûúåc trang bõ àêìy àuã phûúng tiïån àïí choån löå trònh ài vaâ vïì töët nhêët.

Viïåc "khaám phaá" chêu Myä àaä laâm lu múâ nhûäng khaám phaá khaác cuãa Colömbö, vò thúâi àaåi thuyïìn buöìm àaä qua ài laâm chuáng ta khöng coân àaánh giaá cao nhûäng khaám phaá êëy nûäa. Ngay trong chuyïën haânh trònh àêìu tiïn, Colömbö thûåc sûå àaä coá ba khaám phaá quan troång. Ngoaâi viïåc tòm thêëy nhûäng vuâng àêët maâ ngûúâi chêu Êu khöng khaám phaá ra trûúác àoá, öng coân khaám phaá àûúâng biïín theo hûúáng têy töët nhêët tûâ chêu Êu àïën Bùæc Myä vaâ àûúâng biïín theo hûúáng àöng töët nhêët luác trúã vïì. Colömbö àaä khaám phaá ra nhûäng löå trònh cêìn thiïët cho nhûäng taâu beâ sûã duång sûác gioá. Mùåc duâ coá thïí öng khöng thûåc sûå biïët mònh àang ài vïì àêu hay mònh múái




túái àêu, nhûng öng thûåc sûå laâ bêåc thêìy vïì sûác gioá, giuáp cho nhûäng ngûúâi khaác coá thïí tiïëp nöëi cöng trònh cuãa öng.

Hiïín nhiïn, öng cuäng coân phaãi biïët caách chó huy àoaân ngûúâi cuãa mònh vaâ viïåc cuãng cöë tinh thêìn cuãa àoaân thuãy thuã trïn möåt haânh trònh daâi túái vuâng laå khöng phaãi chuyïån dïî daâng. Trong cuöåc haânh trònh 33 ngaây naây, cuöåc nöíi loaån cuãa àoaân thuãy thuã khöng chó xaãy ra möåt lêìn. Cêìn phaãi hoaân têët cuöåc haânh trònh àïën vuâng Indies trûúác khi àoaân thuãy thuã mêët hïët kiïn nhêîn. Ngay tûâ àêìu Colömbö àaä hûáa vúái hoå laâ hoå seä túái àêët liïìn sau khi ài àûúåc 750 haãi lyá caách xa phña têy quêìn àaão Canaries. Cêìn phaãi baão àaãm vúái hoå rùçng hoå seä khöng ài àïën chöî khöng thïí quay trúã vïì.

Colömbö àaä khöng ngêìn ngaåi sûã duång nhûäng maánh khoáe thêåm chñ coá tñnh àaánh lûâa àïí giûä cho àoaân thuãy thuã cuãa mònh khöng mêët tinh thêìn vaâ têåp trung sûác lûåc cho muåc àñch chung. Öng khöng quïn möëi quan têm cuãa thuãy thuã laâ trúã vïì nhaâ vaâ vïì àuáng thúâi haån. Àïí chùæc chùæn khöng laâm thuãy thuã naãn loâng, öng àaä cöë tñnh ghi sai nhêåt kyá haânh trònh hùçng ngaây. Khi ghi laåi khoaãng àûúâng àaä ài àûúåc, "öng àaä quyïët àõnh ghi laåi con söë thêëp hún tñnh toaán cuãa mònh, àïí nïëu cuöåc haânh trònh coá lêu cuäng seä khöng laâm cho thuãy thuã súå haäi vaâ naãn loâng". Vñ duå, ngaây 25 thaáng 9, tûå mònh Colömbö tin rùçng hoå àaä ài àûúåc 21 haãi lyá, "nhûng öng laåi thöng baáo cho thuãy thuã laâ múái ài àûúåc 13 haãi lyá; búãi vò öng luön luön giaã vúâ noái rùçng quaäng àûúâng ài ngùæn hún, nïn cuöåc haânh trònh khöng coá veã keáo daâi quaá lêu". Trong thûåc tïë, Colömbö àaä àaánh laâ hoå ñt hún laâ öng dûå àõnh. Öng khöng nhêån ra laâ thoái quen cuãa mònh àaä khiïën mònh tñnh toaán khoaãng caách bùçng möåt con söë cao hún thûåc tïë. Kïët quaã laâ nhûäng con söë "giaã" maâ öng thöng baáo cho thuãy thuã laåi gêìn àuáng vúái sûå thêåt hún laâ nhêåt kyá "thêåt" cuãa öng.

Caã khi thúâi tiïët ïm aã, khöng mûa vaâ biïín lùång, caác thuãy thuã cuäng kïu ca lêím bêím. Nïëu trúâi khöng mûa, lêëy nûúác ngoåt àêu ra úã trïn biïín mùån naây? Nïëu Colömbö phaãi àûa hoå vïì hûúáng têy khöng haån àõnh, nhû möåt söë thuãy thuã e súå, thò hi voång duy nhêët àïí hoå trúã vïì vúái gia àònh chó coá thïí laâ neám öng xuöëng biïín. Colömbö àaä duâng nhûäng lúâi leä "ngoåt ngaâo" àïí gaåt boã nhûäng lúâi phaân naân cuãa hoå vaâ cho hoå thêëy nhûäng viïîn tûúång rûåc rúä vúái nhûäng kho baáu cuãa miïìn àêët Indies maâ moåi ngûúâi seä cuâng àûúåc chia phêìn. Nhûng öng cuäng caãnh baáo hoå vïì hêåu quaã thaãm khöëc seä xaãy ra nïëu hoå trúã vïì Têy Ban Nha maâ khöng coá öng. Trong chuyïën ra biïín àêìu tiïn, Colömbö coân coá möåt yïëu töë quyá baáu khaác nûäa, àoá laâ may mùæn. Thúâi




tiïët àeåp quaá sûå mong ûúác cuãa öng, àïën chöî, theo lúâi öng, "hûúng võ cuãa nhûäng buöíi saáng quaã laâ möåt niïìm khoaái laåc". "Thúâi tiïët giöëng nhû thaáng tû úã Andalusia, chó thiïëu àiïìu laâ khöng àûúåc nghe tiïëng sún ca".

Möåt thaânh tûåu cuãa Colömbö cuäng àaáng àûúåc ghi nhêån, àoá laâ öng coá khaã nùng úã nhûäng chuyïën ài sau trúã laåi àûúåc nhûäng miïìn àêët maâ öng àaä tònh cúâ khaám phaá ra trong chuyïën ài trûúác. Àiïìu naây coân àaáng kïí hún nïëu ta nhúá rùçng caác duång cuå ài biïín öng duâng rêët thö sú. Vaâo thúâi Colömbö, viïåc ài biïín dûåa vaâo quan saát bêìu trúâi coân rêët keám phaát triïín. Öng chó sûã duång chiïëc thûúác ào àöå àún giaãn cuãa mònh nhûng coá thïí quan saát àûúåc têët caã nhûäng àiïím möëc cêìn thiïët trong suöët möåt nùm cho túái khi öng àaä vaâo gêìn búâ úã Jamaica. Phaãi nhiïìu nùm sau khi Colömbö mêët, viïåc ài biïín bùçng quan saát bêìu trúâi múái coá àûúåc nhûäng duång cuå bònh thûúâng cho ngûúâi hoa tiïu chuyïn nghiïåp chêu Êu.

Àïí àõnh hûúáng ài vaâ võ trñ cuãa mònh trïn biïín, Colömbö chó dûåa vaâo nhûäng àiïím möëc cöë àõnh àïí tñnh toaán. Àêy laâ möåt kyä nùng thûåc tiïîn hún laâ möåt kyä thuêåt khoa hoåc. Öng duâng la baân nam chêm àïí àõnh hûúáng, röìi ûúác tñnh àûúâng daâi bùçng caách àoaán chûâng töëc àöå maâ taâu àang chaåy, bùçng caách quan saát nhûäng boåt nûúác, rong biïín úã caác võnh, hay möåt vêåt naâo àoá nöíi gêìn àêëy. Caác ûúác tñnh cuãa öng chó phoãng chûâng, vò maäi túái thïë kyã 16 ngûúâi ta múái phaát minh ra duång cuå ào töëc àöå cuãa taâu trïn biïín.

Àõnh hûúáng dûåa vaâo nhûäng àiïím möëc cöë àõnh coá thïí giuáp tòm ra võ trñ cuãa mònh tûâ möåt àiïím àaä biïët túái möåt àiïím khaác, taåi nhûäng vuâng maâ phoâng caãnh, caác vuâng biïín nöng vaâ caác doâng nûúác àaä quen thuöåc. Nhûng noá khöng cho baån biïët võ trñ úã nhûäng vuâng biïín laå. Chuáng ta nïn nhúá rùçng Colömbö nghôa mònh àang ài túái möåt vuâng àêët àaä biïët trûúác.




CHÛÚNG 32

THIÏN ÀÛÚÂNG TÒM ÀÛÚÅC VAÂ ÀAÁNH MÊËT

Vò nghô mònh seä toã ra bêët kñnh nïëu viïët thùèng cho vua Ferdinand vaâ hoaâng hêåu Isabella, nïn öng àaä viïët tûúâng trònh naây qua möåt "laá thû" gûãi cho Santangel, võ cêån thêìn cuãa triïìu àònh vaâ cuäng laâ ngûúâi vaâo giêy phuát choát àaä thuyïët phuåc àûúåc hoaâng hêåu Isabella taâi trúå Cöng trònh thaám hiïím Indies. Laá thû cuãa Colömbö àûúåc viïët bùçng tiïëng Têy Ban Nha vaâ in úã Barcelona khoaãng ngaây 1 thaáng 4, 1439, röìi àûúåc dõch sang tiïëng Latinh ngaây 29 thaáng 4, röìi laåi àûúåc in úã Röma vaâo thaáng 5 thaânh möåt têåp nhoã daây 8 trang, vúái tûåa àïì De Insulis Inuentis. Àûúåc in ài in laåi nhiïìu lêìn, têåp tûúâng trònh naây trúã thaânh saách baán chaåy nhêët vaâo thúâi bêëy giúâ. ÚÃ Röma coân coá thïm ba lêìn xuêët baãn nûäa vaâo nùm 1493 vaâ saáu lêìn xuêët baãn khaác in úã Paris, Basel vaâ Antwerp vaâo caác nùm 1493-94. Khoaãng giûäa thaáng 6 nùm 1493, baãn vùn Latinh àûúåc dõch thaânh möåt têåp thi ca 68 khaác bùçng tiïëng Tuscan, thöí ngûä cuãa Florence.

Phña Bùæc chêu Êu àûúåc tin vïì thaânh tñch cuãa Colömbö rêët muöån sau naây. Biïn Niïn Sûã Nuremberg nöíi tiïëng, möåt taâi liïåu lõch sûã bùçng tranh tûâ cuöåc taåo dûång trúâi àêët túái thúâi hiïån taåi (in ngaây 12 thaáng 7, 1493) khöng thêëy nhùæc gò àïën cuöåc haânh trònh cuãa Colömbö. Maäi túái thaáng 3, 1496 chuáng ta múái thêëy nhùæc àïën Colömbö úã Anh vaâ lêìn àêìu tiïn baãn dõch tiïëng Àûác laá thû cuãa Colömbö àûúåc in úã Strasbourg vaâo nùm 1498.

Colömbö àaä àem àïën nhûäng tin tûác gò? ÊËn baãn minh hoåa àêìu tiïn cuãa taâi liïåu Colömbö bùçng tiïëng Latinh (Basel 1493) coá nhûäng hònh khùæc göî thö sú àaä tûâng àûúåc sûã duång trûúác kia trong nhûäng saách úã Thuåy Sô vaâ khöng liïn quan gò túái Colömbö, vuâng Indies, hay Tên Thïë Giúái. Möåt bûác khùæc göî minh hoåa caãnh Colömbö àùåt chên lïn àêët Indies, trïn möåt taâu lúán Àõa Trung Haãi vúái 40 maái cheâo, möåt bûác khaác coá leä muöën minh hoåa quêìn àaão Bahama, coá thïí àaä veä möåt laâng ven biïín chêu Êu naâo àoá.

Colömbö tin chùæc rùçng nïëu ài ngang Biïín Têy öng seä àïën àûúåc Indies, nïn giúâ àêy öng bùæt àêìu tòm caách thuyïët phuåc àöng




àaão thñnh giaã hún nûäa. Öng àaä döëc hïët têm lûåc cho viïåc ài àïën Indies. Trong lêìn àêìu tiïn loan baáo vïì chuyïën haânh trònh ngoaån muåc cuãa mònh, Colömbö àaä thêån troång khöng nhùæc gò àïën nhûäng tai hoåa mònh àaä hay suyát gùåp - mêët taâu chó huy Santa Maria, sûå bêët phuåc cuãa Martin Alonso Pinzon, viïn chó huy taâu Pinta, hay tinh thêìn nöíi loaån cuãa thuãy thuã àoaân. Theo nhûäng quy àõnh vïì an ninh quöëc gia cuãa thúâi àoá, öng àaä loaåi boã nhûäng thöng tin vïì caác tuyïën àûúâng hay khoaãng àûúâng chñnh xaác àïí traánh sûå caånh tranh cuãa caác àöëi thuã ài theo con àûúâng öng àaä ài. Tuy Colömbö nhòn nhêån mònh chûa thûåc sûå nhòn thêëy Thaânh Caát Tû Haän hay cung àiïån Cipangu àêìy vaâng, nhûng öng àaä cho nhiïìu chi tiïët gúåi yá rùçng öng tin mònh àaä àïën àûúåc búâ biïín Trung Hoa. Öng tin chùæc Thaânh Caát Tû Haän úã khöng xa àoá bao nhiïu, chùæc chùæn chuyïën ài túái öng seä àïën àûúåc.

Colömbö chuyïn chuá tòm hiïíu nhûäng dêëu hiïåu àïí cuãng cöë cho cöng trònh thaám hiïím Indies cuãa mònh. Chuyïën thaám hiïím àêìu tiïn cuãa öng vaâo àêët Cuba laâ àiïín hònh cho khung suy tû vaâ kyä thuêåt thaám hiïím cuãa öng. Ngaây 28 thaáng 10, 1492, àoaân taâu cuãa Colömbö vaâo àûúåc Bahña Bariay, möåt caãng àeåp úã möåt tónh phña àöng Cuba. Taåi àêy nhûäng ngûúâi baãn xûá úã San Salvador maâ öng àaä bùæt vaâ mang theo laâm thöng ngön àaä phoãng vêën nhûäng ngûúâi baãn xûá Indies vaâ hoå noái cho Colömbö biïët coá vaâng úã Cubanacan (nghôa laâ trung - Cuba), möåt deão àêët nhoã. Colömbö phêën khúãi nghô rùçng hoå muöën noái àïën "El Gran Can", Thaânh Caát Tû Haän cuãa Trung Hoa vaâ öng lêåp tûác phaái möåt phaái àoaân sûá giaã àïën gùåp võ quöëc vûúng phûúng Àöng àoá. Kïët quaã laâ hoå chó gùåp àûúåc chûâng 50 chiïëc lïìu laá coå. Tuâ trûúãng àõa phûúng thïët tiïåc hoå nhû nhûäng sûá giaã tûâ trïn trúâi phaái àïën vaâ ngûúâi dên hön chên hoå. Nhûng hoå khöng nghe noái gò àïën Thaânh Caát Tû Haän.

Trïn àûúâng trúã vïì caãng, hai sûá giaã cuãa Colömbö cuäng àaä gùåp möåt sûå kiïån àöåc àaáo. Hoå gùåp möåt àoaân ngûúâi Indies thuöåc böå laåc Taino àang ài böå - "nhiïìu ngûúâi àang trúã vïì laâng, möåt tay cêìm quï cuãi àang chaáy vaâ hoå uöëng khoái tûâ nhûäng laá cêy, vò àoá laâ thoái quen cuãa hoå". Àiïëu xò gaâ daâi hoå mang theo seä àûúåc àöët laåi möîi khi hoå dûâng chên búãi nhûäng chuá beá cêìm que cuãi chaáy, röìi hoå chuyïìn cho nhûäng ngûúâi khaác trong àoaân möîi ngûúâi keáo vaâi húi qua löî muäi cuãa hoå. Nhûäng ngûúâi Tainos cûá nghó chên möåt laát röìi laåi ài tiïëp. Àêy laâ taâi liïåu àêìu tiïn cuãa chêu Êu vïì thuöëc laá. Trong khi bõ aám aãnh búãi vaâng cuãa Trung Hoa, àoaân sûá giaã cuãa Colömbö chó thêëy möåt têåp




tuåc cuãa ngûúâi sú khai. Ñt nùm sau, khi ngûúâi Têy Ban Nha àaä chiïëm Tên Thïë Giúái laâm thuöåc àõa vaâ tûå mònh biïët thûúãng thûác thuöëc laá, hoå àûa thuöëc laá vaâo chêu Êu, chêu AÁ vaâ chêu Phi, úã àoá thuöëc laá àaä trúã thaânh nguöìn phaát sinh cuãa caãi, thuá vui vaâ sûå chaán chûúâng.

Trong thúâi gian àoá, Colömbö úã laåi bïën caãng nghiïn cûáu caác àiïím möëc àïí xaác nhêån niïìm tin cuãa mònh rùçng Cuba chñnh laâ tónh Mangi maâ Marco Polo àaä noái túái. Nhûäng thúâi giúâ raãnh röîi, öng thu thêåp nhûäng mêîu thûåc vêåt maâ öng tin chùæc chó coá thïí coá úã chêu AÁ.

Nöíi tiïëng laâ con ngûúâi suâng àaåo, Colömbö àaä lêëy caác tïn trong àaåo àïí àùåt tïn cho nhûäng núi öng àùåt chên túái lêìn àêìu - San Salvador, Navidad, Santa Maria de Guadalupe, S. M. de Monserate, S. M. la Antigua, S. M. la Redonda, San Martin, San Jorge, Santa Anastasia, San Cristobal, Santa Cruz, Santa Ursula y las xi mil Virgeness, San Juan Bautista. Öng tin mònh laâ sûá giaã cuãa Thiïn Chuáa coá sûá maång àem àûác tin àïën cho haâng triïåu têm höìn ngoaåi àaåo. Niïìm tin àoá àaä cho öng sûác maånh àïí chõu àûång nhûäng nùm bõ nhaåo baáng, sùén saâng mêët maång trûúác nhûäng cuöåc nöíi loaån cuãa thuãy thuã vaâ niïìm tin àoá seä tiïëp tuåc múã röång nhaän quan cuãa öng vïì àõa lyá thïë giúái.

Trong 12 nùm tiïëp theo. Colömbö coân thûåc hiïån thïm ba cuöåc haânh trònh nûäa túái "Indies". Chuáng àûúåc goåi laâ nhûäng haânh trònh khaám phaá, nhûng chñnh xaác phaãi goåi laâ nhûäng haânh trònh xaác nhêån. Vúái nhûäng con ngûúâi ñt quyïët têm, nhûäng cuöåc haânh trònh naây coá thïí laâm tùng dêìn möëi nghi ngúâ vaâ thùæc mùæc. Khi nhûäng cuöåc haânh trònh liïn tiïëp thêët baåi trong viïåc dêîn túái Thaânh Caát Tû Haän hay khaám phaá ra sûå huy hoaâng cuãa phûúng Àöng, thêåt khoá thuyïët phuåc nhûäng ngûúâi khaác àang úã nhaâ. Tuy Colömbö rêët kheáo leáo tòm ra nhûäng chiïën lûúåc cùæt nghôa múái, nhûng vò nhûäng löëi cùæt nghôa naây caâng ngaây caâng gûúång gaåo hún, nïn möåt lêìn nûäa öng laåi trúã thaânh muåc tiïu cuãa sûå chï cûúâi, möåt sûå ruãi ro cuãa niïìm tin cuãa chñnh mònh.

Chó saáu thaáng sau chuyïën haânh trònh àêìu tiïn, Colömbö laåi tiïëp tuåc lïn àûúâng. Lêìn naây cuöåc thaám hiïím cuãa öng coá quy mö lúán hún nhiïìu. Thay vò chó coá ba thuyïìn buöìm nhoã, öng coá möåt àoaân 17 taâu lúán vúái söë ngûúâi ñt laâ 1200 ngûúâi (vêîn khöng coá phuå nûä). Trong khi cuöåc haânh trònh àêìu tiïn chó laâ thaám hiïím, cuöåc haânh trònh thûá hai coá muåc àñch tòm cuãa caãi. Lêìn naây Colömbö coá nhiïåm vuå thiïët lêåp möåt cú súã thûúng maåi úã Hispaniola. Hún bao giúâ, lêìn naây




öng bõ thuác eáp phaãi chûáng minh laâ àaä tòm àûúåc kho baáu huyïìn thoaåi úã Indies. Thaânh tñch ài biïín cuãa Colömbö lêìn naây coân ngoaån muåc hún nhiïìu. Khi ài bùng qua àaåi dûúng, Colömbö àaä thaânh cöng trong viïåc giûä cho caã 17 con taâu ài chung vúái nhau vaâ nhû Samuel Eliot Morison khoaác laác, "Colömbö àaä cêåp bïën quêìn àaão Antilles Nhoã úã àuáng àõa àiïím theo khuyïën caáo cuãa ngaânh haâng haãi cho 4 thïë kyã sau!". Nhûäng khaám phaá cuãa öng cuäng quan troång, vò öng àaä khaám phaá ra quêìn àaão Antilles Nhoã, Jamaica vaâ Puerto Rico, tòm hiïíu búâ biïín nam Cuba vaâ thiïët lêåp khu àõnh cû chêu Êu àêìu tiïn úã phña naây cuãa Àaåi Têy Dûúng. Nhûng thûåc thïë vêîn chûa àuã àöëi vúái Colömbö. Öng àoâi phaãi àïën àûúåc búâ biïín chêu aá.

Trong chuyïën ài thûá hai naây, khi Colömbö tuêìn tûå ài qua vö söë nhûäng àaão nhoã cuãa quêìn àaão Antilles Nhoã, öng àûúåc khñch lïå nhúâ viïåc nhúá laåi nhêån xeát cuãa Sir John Mandeville rùçng úã Indies coá nùm ngaân hoân àaão. Khi öng chaåm vaâo moãm phña nam cuãa Cuba, öng tin chùæc mònh àaä chaåm vaâo àaåi luåc chêu AÁ. Khi öng ài doåc búâ biïín têy Cuba tûâ Võnh Guacanayabo, öng tin chùæc mònh àang ài doåc búâ biïín thaânh phöë Mangi cuãa Marco Polo miïìn nam Trung Hoa. Khi àïën Bahña Corteás, öng biïët mònh àaä bùæt àêìu úã búâ biïín phña têy baán àaão Chersonese Vaâng (Baán Àaão Maä Lai). Tuy öng chûa tòm ra àûúâng biïín àïën ÊËn Àöå Dûúng theo nhû Marco Polo àaä noái, nhûng öng àaä tòm ra baán àaão maâ úã àoá öng coá thïí tòm thêëy con àûúâng àoá. Nhûng luác naây caác thuyïìn buöìm cuãa öng bõ roâ, caác caánh buöìm bõ raách túi taã, lûúng thûåc àang caån dêìn vaâ àoaân thuãy thuã bùæt àêìu coá dêëu hiïåu nöíi loaån. Colömbö quyïët àõnh quay vïì. Thêåt àaáng tiïëc. Nïëu öng chó ài thïm 50 dùåm nûäa, öng coá thïí àaä khaám phaá ra rùçng Cuba laâ möåt haãi àaão.

Àoaân taâu cuãa Colömbö trúã vïì Têy Ban Nha vaâo thaáng 3, 1496 hoaân toaân khöng phaãi laâ möåt sûå khaãi hoaân. Öng àûúåc tiïëp àoán nöìng nhiïåt úã triïìu àònh, nhûng nhûäng khaám phaá caác àaão Indies úã Biïín Têy khöng coân gêy êën tûúång naâo. Ngoaåi trûâ trong giúái trñ thûác ñt oãi, ngûúâi ta àoán nhêån tin tûác vïì cuöåc haânh trònh thûá hai naây rêët thúâ ú. Möåt lyá do chùæc chùæn laâ vò giaá trõ thûúng maåi cuãa cuöåc haânh trònh quaá nhoã nhoi saánh vúái vöën àêìu tû quaá lúán. Möåt ñt cöång sûå viïn thên cêån nhêët cuãa Colömbö cuäng bùæt àêìu nghi ngúâ chuyïån vuâng "Indies" cuãa Colömbö coá thêåt laâ chêu AÁ hay khöng. Joan de la Cosa, ngûúâi àaä chó huy chiïëc taâu Santa Maria trong chuyïën haânh trònh àêìu tiïn cuãa Colömbö vaâ cuäng coá mùåt trong chuyïën haânh trònh thûá hai àaä tûâng kyá tïn vaâo lúâi tuyïn thïå "Cuba




khöng phaãi möåt haãi àaão" theo nhû Colömbö àoâi hoãi. Nhûng khi La Cosa laâm baãn àöì thïë giúái nöíi tiïëng cuãa mònh nùm 1500, öng laåi chûáng minh Cuba laâ möåt haãi àaão. Caác nhaâ trùæc àõa chêu Êu khöng chùæc chùæn nïn trong nhiïìu nùm vêîn veä hai Cuba - möåt laâ àaão, coân möåt laâ àêët liïìn theo nhû hònh thïí àêët Mangi cuãa Marco Polo vaâ thuöåc miïìn nam Trung Hoa.

Sau hai nùm vêët vaã vêån àöång, öng àaä thu thêåp àûúåc 6 taâu lúán àïí khúãi haânh chuyïën thaám hiïím thûá ba cuãa mònh vaâo ngaây 30 thaáng 5, 1498. Coá nhûäng tin àöìn vaâ baáo caáo noái rùçng möåt àaåi luåc coá thïí khöng phaãi laâ chêu AÁ nùçm úã möåt chöî naâo àoá úã phña têy nhûäng àaão maâ Colömbö àaä khaám phaá. Nhûng Colömbö khöng chuá têm vaâo àoá. Ngûúåc laåi, hún bao giúâ hïët, öng noáng loâng àêíy nhanh cuöåc haânh trònh cuãa mònh àïí tòm ra con àûúâng biïín ài voâng quanh quêìn àaão Chersonese Vaâng àïí túái ÊËn Àöå Dûúng vaâ nhû thïë coá thïí thanh minh cho nhûäng niïìm hi voång cuãa mònh.

Trong cuöåc haânh trònh naây, khaám phaá àêìu tiïn laâ hoân àaão àûúåc öng goåi laâ Trinidad, Thiïn Chuáa Ba Ngöi. Röìi öng khaám phaá ra Võnh Paria, möåt võnh do chêu thöí söng Orinoco húåp thaânh. Têët nhiïn cho túái thúâi bêëy giúâ, àûác tin cuãa öng daåy rùçng trïn con àûúâng naây khöng thïí coá àêët liïìn. Nhûng laâm sao cùæt nghôa vuâng biïín nûúác ngoåt röång lúán naây vaâ nhûäng con söng nûúác ngoåt lúán àöí vaâo àêy? Àêy coá thïí laâ möåt vuâng àêët maâ Ptolïmï khöng biïët, thu gom têët caã lûúång nûúác ngoåt? "Töi tin àêy laâ möåt luåc àõa rêët lúán chûa tûâng biïët àïën tûâ trûúác àïën giúâ", Colömbö àaä ghi laåi trong höìi kyá nhû thïë.

Thïë nhûng Colömbö vêîn chûa àaåt àûúåc muåc tiïu cuãa mònh laâ tòm ra con àûúâng biïín quanh quêìn àaão Chersonese Vaâng cuãa Marco Polo. Vò thïë öng àaä bùæt àêìu chuyïën thaám hiïím thûá tû cuäng laâ cuöëi cuâng cuãa öng. Vúái 4 thuyïìn buöìm caravel, öng rúâi caãng Seville ngaây 3 thaáng 4, 1502. Lêìn naây öng mang theo möåt laá thû cuãa vua vaâ hoaâng hêåu Têy Ban Nha gûãi cho Vasco da Gama, maâ öng hi voång seä gùåp taåi êën Àöå. Têët nhiïn khöng ai nghô àïën Thaái Bònh Dûúng, vò vaâo thúâi êëy noá vêîn chûa àûúåc chêu Êu biïët àïën.

Gioá nheå àûa 4 taâu buöìm cuãa öng qua Àaåi Têy Dûúng, tûâ quêìn àaão Canary túái Maãtinique, chó trong voâng 21 ngaây. Ngaây khúãi haânh, Colömbö àûúåc 51 tuöíi vaâ öng àùåt tïn cho cuöåc haânh trònh thûá tû naây cuãa mònh laâ El Alto Viaje, Cuöåc Haânh Trònh Cao.




Vêîn chûa khaám phaá ra Cuba laâ möåt haãi àaão, öng ài tûâ Cuba doåc xuöëng phña têy nam cho túái khi öng chaåm vaâo laänh haãi Àaåi Têy Dûúng cuãa miïìn àêët ngaây nay laâ Cöång Hoâa Honduras. Röìi öng ài ven búâ biïín vïì hûúáng àöng vaâ nam, luön luön tòm kiïëm möåt cûãa ngoä quanh quêìn àaão tûúãng tûúång Chersonese Vaâng àïí vaâo ÊËn Àöå Dûúng. Öng vêîn coân tin tûúãng vò noá coá nhûäng dêëu hiïåu chûáng minh àùåc tñnh chêu AÁ cuãa nhûäng mêîu thûåc vêåt vaâ nhûäng lúâi àöìn àaåi vïì nhûäng moã vaâng giöëng nhû àûúåc Marco Polo mö taã. Sau nhiïìu lêìn vúä möång - vñ duå, khi öng khaám phaã ra Bahia Almóante gêìn biïn giúái Panama vaâ Costa Rica - öng àaä kïët luêån laâ khöng coá àûúâng biïín trong khu vûåc naây.

Thay vò tûâ boã giaã thuyïët chêu AÁ cuãa mònh, coá veã nhû Colömbö àaä kïët luêån rùçng thûåc ra coá hai baán àaão chêu AÁ cuãa vuâng Chersonese Vaâng, möåt baán daão daâi hún laâ ngûúâi ta tûúãng. Öng vêîn cöë chêëp cho rùçng, chó cêìn ài thêåt xa xuöëng phña nam theo búâ biïín, öng coá thïí tòm ra con àûúâng vaâo êën Àöå Dûúng. Dêìu sao, coá thïí Võnh Paria khöng phaãi laâ möåt phêìn taách rúâi cuãa traái àêët, maâ chó laâ phêìn múã röång cuãa chêu AÁ. Cho túái luác chïët, Colömbö vêîn tin rùçng trong khi öng tònh cúâ khaám phaá ra möåt söë àaão vaâ baán àaão chêu AÁ chûa tûâng coá trïn baãn àöì, öng vêîn luön luön ài theo búâ biïín phña àöng cuãa chêu AÁ.




CHÛÚNG 33

ÀÙÅT TÏN CHO MIÏÌN ÀÊËT LAÅ

Trong khi tïn tuöíi cuãa Christopher Colömbö àûúåc ca tuång khùæp núi trïn chêu Myä vaâ ngaây sinh cuãa öng trúã thaânh möåt ngaây lïî nghó, thò Amerigo Vespucci chó àûúåc ñt ngûúâi biïët àïën vaâ chùæc chùæn khöng phaãi möåt anh huâng dên töåc. Möåt sûã gia chêu Myä Latinh löîi laåc àaä phaân naân, "Trïn khùæp baán cêìu naây, tûâ Alaska túái Tierra del Puego, khöng coá möåt tûúång àaâi naâo àûúåc dûång lïn cho öng". Con ngûúâi tiïn phong naây cuãa Thúâi Àaåi Haâng Haãi, con ngûúâi coá cöng múã mang àêìu oác loaâi ngûúâi, àaä bõ kiïìm toãa trong thaái àöå goâ boá cuãa nhûäng keã sö vanh, nhûäng tay mö phaåm rúãi vaâ nhûäng nhaâ trñ thûác cuöìng nhiïåt nhûng ngu döët. Nhaâ hoåc giaã ngûúâi Myä Ralph Waldo Emerson àaä doäng doåc heát lïn maâ khöng maâng gò túái sûå kiïån, "Thêåt laå... caã möåt chêu Myä to lúán laåi phaãi mang caái tïn cuãa möåt tïn tröåm, Amergo Vespucci, tay buön dûa chua úã Sevelle... maâ chûác vuå cao nhêët trïn biïín chó laâ baån cuãa ngûúâi quaãn lyá neo buöìm trong möåt chuyïën thaám hiïím khöng bao giúâ xuêët phaát, thïë maâ àaä xoay súã àïí àaánh lûâa thïë giúái thay thïë tïn cuãa Colömbö vaâ àùåt tïn cho caã nûãa traái àêët bùçng caái tïn bêët lûúng cuãa mònh". Khöng hïì coá möåt chuát sûå thêåt trong nhûäng lúâi leä ba hoa êëy. Nhûäng lúâi sau àêy do nhûäng ngûúâi àöìng hûúng cuãa Vespucci ghi khùæc trïn nhaâ úã cuãa gia àònh öng thò chñnh xaác hún: "Möåt ngûúâi Florence quyá töåc, nhúâ cuöåc khaám phaá chêu Myä àaä laâm raång danh mònh vaâ xûá súã cuãa mònh; ngûúâi Múã Röång Thïë Giúái".

Amerigo Vespucci sinh ra trong möåt gia àònh thïë gia úã Florence nùm 1454 vaâo luác maâ Thúâi Àaåi Phuåc Hûng cuãa YÁ àang manh nha. Öng söëng 38 nùm àêìu àúâi taåi àoá, phaát triïín oác toâ moâ khöng giúái haån vaâ nhûäng tham voång tri thûác seä chi phöëi cuöåc àúâi öng. Khi nhaâ danh hoåa Vasari ài hoåc vúái Michelangelo úã Florence, öng úã nhaâ möåt ngûúâi chuá cuãa Amerigo, cuäng laâ ngûúâi cho thi sô Ludovico Ariosto ài Cosimo. Leonardo da Vinci cuäng rêët aái möå khuön mùåt öng nöåi cuãa Amerigo nïn thûúâng ài theo öng trïn caác àûúâng phöë àïí chuêín bõ nhûäng neát veä maâ sau naây öng seä veä lïn möåt bûác chên dung àöåc àaáo bùçng chò maâu. Ghirlandaio àaä veä chên




dung cuãa gia àònh Vespucci, trong àoá coá Amerigo, trïn möåt bûác hoåa cuãa öng úã Thaánh Àûúâng Caác Thaánh. Höìi coân laâ möåt thanh niïn, Amerigo giuáp viïåc cho gia àònh Medici àïí tröng coi nhûäng cöng viïåc coá têìm mûác lúán cuãa hoå. Giöëng nhû chuã cuãa mònh laâ Lorenzo, Amerigo àoåc saách rêët nhiïìu, sûu têìm saách vaâ baãn àöì vaâ phaát triïín súã thñch àùåc biïåt vïì khoa trùæc àõa vaâ thiïn vùn. Amerigo àûúåc sûã sang Têy Ban Nha nùm 1492 àïí tröng coi cöng viïåc buön baán cuãa gia àònh medici. Taåi Seville öng trúã thaânh möåt chuã cung cêëp taâu thuyïìn vaâ caâng ngaây caâng quan saát vaâ hoåc hoãi nhiïìu vïì viïåc maåo hiïím trïn biïín, nïn caác hoaåt àöång cuãa öng àaä àöíi tûâ laänh vûåc buön baán haâng hoáa sang thaám hiïím.

Vaâo nùm 1499, nhûäng súã thñch thûúng maåi vaâ àõa lyá núi Vespucci àaä kïët húåp laåi àïí löi keáo öng cûúng quyïët ài theo tiïëng goåi múái naây. Vaâo thúâi àoá, ngûúâi ta àaä thêëy roä tûúng lai nïìn thûúng maåi cuãa Têy Ban Nha túái phûúng Àöng seä phaãi nùçm trïn àûúâng Biïín Têy. Ngûúâi Böì Àaâo Nha àaä chiïëm cûá con àûúâng quanh chêu Phi, nhûng Colömbö àaä chûáng minh rùçng coá thïí àïën àêët liïìn bùçng àûúâng biïín phña têy. Vespucci muöën thûã hoaân thaânh nhûäng hi voång cuãa Colömbö trong viïåc àùåt chên túái chêu aá. Cuöåc haânh trònh thûá ba cuãa Colömbö vêîn chûa heá múã con àûúâng túái êën Àöå. Vespucci giaãi thñch, "Töi coá yá àõnh thûã xem mònh coá thïí caây xúái maãnh àêët maâ Ptolïmï goåi laâ Muäi Catigara, laâ muäi àêët nöëi liïìn vúái Sinus Magnus khöng". Catagara àûúåc caác baãn àöì cuãa Ptolïmï veä trïn muäi àêët phña àöng nam cuãa luåc àõa chêu AÁ, àûúåc Marco mö taã nhû laâ àiïím maâ chung quay coá àêìy nhûäng kho baáu ngûúâi Trung Hoa raãi xuöëng trïn àûúâng túái Sinus Magnus vaâ Sinus Gangeticus, hai võnh lúán cuãa ÊËn Àöå dûúng. Vò Ptolïmï àaä xaác àõnh Catigara úã 8,5o nam xñch àaåo, nïn Vespucci muöën thûã tòm con àûúâng tûâ chöî naây maâ Colömbö àaä khöng àïí yá túái.

Chó huy hai taâu lúán Vespucci kïët húåp vúái àoaân thaám hiïím do Alonso de Ojeda dêîn àêìu vaâ khúãi haânh tûâ Caádiz ngaây 18 thaáng 5, 1499. Chuyïën thaám hiïím naây àaä tröng thêëy miïìn àêët phña nam cuãa núi maâ Colömbö àaä àïën trong chuyïën haânh trònh thûá ba. Trong khi caác taâu khaác cuãa Ojeda ài vïì hûúáng bùæc àïí tòm kiïëm nhûäng kho baáu cuãa "Búâ Biïín Ngoåc" thò Vespucci ài vïì hûúáng nam, moâ mêîm tòm àûúâng quay Catigara. "Sau khi chuáng töi àaä ài àûúåc khoaãng 400 haãi lyá liïn tuåc doåc theo möåt búâ biïín, chuáng töi kïët luêån àêy laâ àêët liïìn; vuâng àêët naây úã phêìn ranh giúái cuöëi cuâng cuãa chêu aá vïì phña àöng vaâ úã phêìn àêìu cuãa noá vïì phña têy". Vespucci vêîn




coân sùén saâng tòm kiïëm tiïëp, nhûng nhûäng con moåt taâu àaä ùn thuãng voã taâu vaâ lûúng thûåc àaä caån, gioá vaâ doâng nûúác laåi ngûúåc chiïìu. Öng miïîn cûúäng phaãi quay vïì Têy Ban Nha.

Vûâa khi trúã vïì Seville, öng àaä quyïët àõnh tiïëp tuåc khaám phaá trúã laåi. Öng viïët cho Lorenzo de’ Medici, "Khöng lêu nûäa, töi hi voång seä àem vïì nhûäng tin tûác vô àaåi vaâ khaám phaá ra àaão Tabrobana (Tñch Lan), nùçm giûäa ÊËn Àöå dûúng vaâ Võnh Ganges". Baãn tûúâng trònh chuyïën haânh trònh àêìu tiïn cuãa öng böåc löå nhûäng thïë giúái múái vïì tû tûúãng vaâ caãm xuác. Giöëng nhû Colömbö, khi Vespucci vûúåt qua Àaåi Dûúng, öng cuäng suyát theo thïë giúái cuãa Ptolïmï. Nhûng giúâ àêy öng àaä àöíi sang möåt gioång àiïåu múái.

"Thûa ngaâi Lorenzo àaáng kñnh; töi nghô rùçng chuyïën haânh trònh naây cuãa töi àaä baác boã yá tûúãng cuãa àa söë nhaâ triïët hoåc khi hoå cho rùçng khöng ai coá thïí söëng àûúåc taåi Vuâng Nhiïåt Àúái vò sûác noáng. Qua chuyïën haânh trònh naây, töi laåi thêëy sûå thêåt traái hùèn. Khöng khñ taåi vuâng naây maát meã vaâ ön hoâa hún vaâ söë ngûúâi söëng taåi àêy nhiïìu hún söë ngûúâi söëng taåi nhûäng núi khaác. Noái theo lyá trñ, töi noái thêìm thöi nheá, chùæc chùæn kinh nghiïåm giaá trõ hún lyá thuyïët".

Vespucci àaä tûâ lêu phaãi àêu àêìu vúái viïåc xaác àõnh kinh àöå, vò àêy laâ chuyïån coá tñnh quyïët àõnh trong caác cuöåc vûúåt biïín theo hûúáng têy. AÁp duång möåt löëi múái àïí giaãi quyïët vêën àïì naây, öng àaä mang theo nhûäng baãng thiïn vùn vïì mùåt trùng vaâ caác haânh tinh. Trong 20 ngaây nhaân röîi bùæt buöåc, tûâ 17 thaáng 8 túái 5 thaáng 9, 1499, öng trúã laåi tòm hiïíu vêën àïì naây.

"Vïì vêën àïì kinh àöå, töi tuyïn böë mònh gùåp quaá nhiïìu khoá khùn àïí xaác àõnh noá khiïën töi rêët vêët vaã àïí xaác àõnh khoaãng àûúâng àöng - têy maâ töi àaä ài àûúåc. Kïët quaã cuöëi cuâng cuãa nhûäng vêët vaã cuãa töi laâ chùèng khaám phaá ra àiïìu gò töët hún laâ ngöìi chúâ vaâ quan saát vïì àïm sûå giao höåi giûäa möåt haânh tinh vúái möåt haânh tinh khaác vaâ àùåc biïåt sûå giao höåi giûäa mùåt trùng vúái caác haânh tinh khaác, vò mùåt trùng nhanh hún moåi haânh tinh khaác...

Sau khi àaä thûã nghiïåm nhiïìu àïm, thò möåt àïm kia, ngaây 23 thaáng 8, 1499, coá sûå kiïån giao höåi giûäa mùåt trùng vaâ sao Hoãa, maâ theo niïn lõch [cuãa thaânh phöë Ferrara] thò phaãi xaãy ra luác nûãa àïm hay nûãa giúâ trûúác. Töi àaä thêëy rùçng khi mùåt trùng lïn möåt giúâ rûúäi sau khi mùåt trúâi lùån, haânh tinh àaä ài qua võ trñ àoá úã phña àöng".

Vespucci àaä sûã duång dûä liïåu naây àïí tñnh toaán mònh àaä ài xa vïì phña têy bao nhiïu. Phûúng phaáp thiïn vùn cuãa öng röët cuöåc àaä




mang laåi nhûäng kïët quaã chñnh xaác hún nhiïìu so vúái löëi xaác àõnh võ trñ bùçng caác möëc cöë àõnh cuãa Colömbö vaâ nhûäng ngûúâi àöìng thúâi, nhûng vò thiïëu nhûäng duång cuå chñnh xaác, nïn chûa àûúåc aáp duång nhiïìu. Duâ vêåy, trong khi tñnh toaán àöå daâi cuãa möåt àöå, öng àaä caãi tiïën con söë àûúng thúâi vaâ taåo ra möåt pheáp tñnh chu vi traái àêët úã xñch àaåo chñnh xaác nhêët tûâ trûúác túái giúâ - chó ñt hún kñch thûúác thûåc sûå laâ 50 dùåm.

Khi Vespucci khúãi sûå chuyïën thaám hiïím tiïëp theo, öng àaä ài dûúái möåt laá cúâ khaác. Bêy giúâ öng khöng ài cho vua Ferdinand vaâ hoaâng hêåu Sevilla nûäa, maâ cho vua Manuel I cuãa Böì Àaâo Nha. Chuyïën ài naây seä taåo cú höåi àïí öng tuyïn böë sûå hoaâi nghi vïì lyá thuyïët cuãa Ptolïmï, cùæt àûát nhûäng truyïìn thöëng vuä truå hoåc huyïìn bñ vaâ khùèng àõnh möåt thïë giúái múái.

Trong chuyïën thaám hiïím thûá nhêët cuãa Vespucci dûúái laá cúâ Têy Ban Nha, öng àaä nhêån ra rùçng àaä tòm àûúåc con àûúâng túái Indies voâng quanh "Eo Catigara" cuãa Ptolïmï, öng phaãi theo àûúâng búâ biïín phña àöng röìi ài theo hûúáng nam xuöëng nhûäng vuâng thuöåc laänh thöí Böì Àaâo Nha. Vò thïë khöng ngaåc nhiïn khi trong chuyïën thaám hiïím tiïëp theo naây túái Indies, Vespucci àaä ài dûúái sûå baão trúå cuãa Böì Àaâo Nha chûá khöng phaãi cuãa Têy Ban Nha.

Ngaây 13 thaáng 5, 1501, gêìn ba thêåp niïn sau cuöåc vûúåt biïín lêìn àêìu tiïn cuãa Colömbö, Amerigo Vespucci àaä chó huy ba taâu buöìm caravel rúâi caãng Lisbon àïí khúãi àêìu möåt cuöåc haânh trònh 16 thaáng mang tñnh quyïët àõnh àïí gùåt haái nhûäng thaânh quaã maâ Colömbö àaä chuêín bõ. Vò biïín lùång gioá, chuyïën vûúåt biïín tòm àêët múái cuãa Vespucci àaä phaãi keáo daâi thïm 64 ngaây. "Chuáng töi túái àûúåc möåt miïìn àêët múái, maâ vò nhiïìu lyá do àûúåc nïu sau àêy, chuáng töi nhêån àõnh àoá laâ möåt luåc àõa".

Vespucci àaä ài theo àûúâng búâ biïín Nam Myä khoaãng 800 haãi lyá, tûác khoaãng 2,400 dùåm Anh, "luön luön theo hûúáng têy nam möåt phêìn tû têy", dêîn öng ài thùèng xuöëng Patagonia, gêìn San Juliaán bêy giúâ, chó caách muäi nam cuãa Tierra del Fuego khoaãng 400 dùåm vïì phña bùæc. Khi Vespucci trúã vïì Lisbon vaâo thaáng 9, 1502, öng laåi viïët cho Lorenzo de’ Medici, ngûúâi baån vaâ nhaâ baão trúå cuãa öng.

"Chuáng töi àaä ài rêët xa ngoaâi nhûäng biïín êëy àïën nöîi àaä vaâo trong Vuâng Nhiïåt Àúái vaâ vûúåt qua àûúâng phên (equinoctial line) vaâ àûúâng àöìng chñ tuyïën (Tropic of Capricorn), cho túái khi Nam Cûåc nùçm úã 50o trïn àûúâng chên trúâi, laâ vô àöå cuãa töi tûâ xñch àaåo.




Chuáng töi giong buöìm trïn Nam baán Cêìu trong chñn thaâng hai mûúi baãy ngaây [tûâ khoaãng 1 thaáng 8 túái khoaãng 27 thaáng 5], khöng bao giúâ thêëy Bùæc Cûåc hay choâm sao Àaåi Huâng vaâ Tiïíu Huâng. Nhûng àöëi diïån vúái chuáng töi coá thïí thêëy àûúåc nhûäng choâm sao rêët saáng vaâ àeåp maâ úã Bùæc Baán Cêìu naây khöng bao giúâ tröng thêëy... úã àoá töi àaä ghi laåi trêåt tûå kyâ diïåu cuãa caác chuyïín àöång vaâ àöå lúán cuãa nhûäng ngöi sao êëy, bùçng caách ào àûúâng kñnh voâng troân cuãa chuáng vaâ veä ra nhûäng võ trñ tûúng quan cuãa chuáng bùçng nhûäng hònh veä hònh hoåc... Töi àaä úã bïn phña nam baán cêìu, cuöåc vûúåt biïín cuãa töi àaä ài àûúåc möåt phêìn tû voâng traái àêët.

Caác cû dên úã àoá rêët àöng, nhûng vö söë caác giöëng cêy, hoa coã vaâ traái cêy thúm ngon, nhûäng giöëng chim vúái nhûäng sùæc löng rûåc rúä cho ta caãm tûúãng àang söëng úã vûúân àõa àaâng. "Laâm sao töi kïí hïët àûúåc vö söë nhûäng àöång vêåt hoang daä, vö söë nhûäng con sû tûã, baáo, meâo rûâng, khöng giöëng nhûäng con thêëy úã Têy Ban Nha; biïët bao nhiïu laâ soái, nai àoã, khó, caáo, khó àuöi soác vaâ rêët nhiïìu loaåi rùæn rêët to".

Vúái oác toâ moâ vö haån vaâ trñ thûác thanh tao cuãa möåt ngûúâi Florence thúâi Phuåc Hûng, Vespucci mö taã nhûäng khuön mùåt vaâ àiïìu böå cuãa dên baãn xûá, caác têåp tuåc cûúái hoãi, sinh con, tön giaáo, ùn uöëng vaâ xêy cêët nhaâ cûãa cuãa hoå. Vò nhûäng dên naây chó sûã duång cung tïn, noã vaâ àaá, nïn têët caã vuä khñ cuãa hoå "àïìu dûåa vaâo sûác gioá", theo kiïíu noái cuãa Petrarch.

Tuy rêët bõ êën tûúång búãi nhûäng àiïìu múái laå vaâ kyâ diïåu naây, Vespucci vêîn bõ nung nêëu búãi yá muöën tòm ra con àûúâng biïín phña têy àûa túái êën Àöå. Möåt thaáng sau khi trúã vïì Lisbon tûâ chuyïën haânh trònh quan troång naây, Vespucci laåi àöíi cúâ möåt lêìn nûäa. Öng laåi trúã vïì Seville. Caác chuyïën haânh trònh cuãa Vespucci vaâ cöng viïåc duyïåt laåi baãn àöì Àaåi Têy Dûúng cuãa öng, àaä laâm öng tin rùçng Eo Catigara cuãa Ptolïmï khöng thïí tòm thêëy úã Luåc Àõa Thûá Tû bêët ngúâ naây. Öng àaä ài suöët búâ biïín thuöåc laänh thöí Böì Àaâo Nha maâ khöng tòm thêëy con àûúâng naâo múã ra àaåi dûúng, vò thïë öng biïët rùçng nïëu coá möåt con àûúâng ài túái êën Àöå, noá phaãi úã thêåt xa phña têy, trïn àûúâng ranh giúái àaä phên àõnh cho Têy Ban Nha. Vaâo thúâi àoá, khi Böì Àaâo Nha àaä bùæt àêìu thu veán nhûäng chêu baáu tûâ nïìn thûúng maåi àöåc quyïìn àûúâng biïín phña àöng vúái êën Àöå, thò vua vaâ hoaâng hêåu Têy Ban Nha cuäng àang thûåc hiïån möåt cöë gùæng coá töí chûác àïí caãi thiïån khaã nùng haâng haãi cuãa Têy Ban Nha nhùçm tòm möåt con àûúâng biïín töët hún úã phña têy. Caác nhaâ baác hoåc nûúác ngoaâi




àûúåc múâi goåi, Àaåi hoåc Salamanca àûúåc taâi trúå laåi vaâ hoaâng hêåu Isabella àñch thên lo viïåc thu thêåp caác saách àaä phaát haânh, möåt nguöìn tri thûác múái.

Vua vaâ hoaâng hêåu Têy Ban Nha hoan nghïnh àoán nhêån Vespucci vaâ lêåp tûác giao cho öng nhiïåm vuå trang bõ caác taâu buöìm caravel àïí thûåc hiïån möåt cuöåc thaám hiïím trïn biïín "vïì hûúáng têy, phña bùæc cuãa xñch àaåo, àïí tòm caách khaám phaá ra möåt eo biïín maâ Colömbö àaä khöng tòm thêëy". Sûå löîi laåc cuãa Vespucci àûúåc nhòn nhêån vaâo nùm 1508, khi hoaâng hêåu Joanna cuãa Castile, ngûúâi àaä lïn ngai kïë võ Isabella, böí nhiïåm Amerigo Vespucci vaâo möåt chûác vuå múái àûúåc àùåt ra laâ "àö àöëc cuãa Têy Ban Nha". Öng phaãi lêåp möåt trûúâng àaâo taåo hoa tiïu vaâ öng coá thêím quyïìn tuyïåt àöëi àïí khaão saát vaâ cêëp vùn bùçng "cho têët caã nhûäng hoa tiïu cuãa vûúng quöëc chuáng ta tûâ nay seä thûåc hiïån nhûäng cuöåc haânh trònh ài àïën nhûäng vuâng dêët Indies noái trïn cuãa chuáng ta, àaä hay seä àûúåc khaám phaá". Nhûäng hoa tiïu thaám hiïím trúã vïì phaãi baáo caáo laåi cho öng nhûäng khaám phaá cuãa hoå, àïí cêåp nhêåt nhûäng baãn àöì cuãa Têy Ban Nha. Chöëng laåi sûå khaáng cûå cuãa nhûäng hoa tiïu thêët hoåc, thûåc duång, Vespucci cöë gùæng phöí biïën phûúng phaáp tòm kinh àöå rêët phûác taåp cuãa mònh. Öng àaä coá kïë hoaåch thûåc hiïån möåt cuöåc haânh trònh cuãa riïng mònh, öng àaä chuêín bõ nhûäng taâu boåc keäm àïí traánh bõ moåt taâu ùn thuãng, àïí "ài vïì hûúáng têy nhùçm tòm kiïëm nhûäng vuâng àêët maâ ngûúâi Böì Àaâo Nha àaä tòm thêëy khi ài vïì hûúáng àöng". Nhûng vêîn coân bõ bïånh söët reát àaä mùæc phaãi tûâ chuyïën ài trûúác, maâ thúâi êëy khöng coá thuöëc chûäa, Amerigo Vespucci àaä chïët nùm 1512.

Cuäng khöng ngaåc nhiïn khi caái múái meã cuãa Tên Thïë Giúái, vúái nhûäng cú höåi vûúåt ngoaâi sûác tûúãng tûúång, àaä khöng mï hoùåc àûúåc chêu Êu. Nhûng chuã naâh saách vaâ nhûäng nhaâ veä baãn àöì àaä coá nhûäng quyïìn lúåi khöng thïí thay àöíi trong nhûäng moán haâng àûúåc coi laâ chñnh xaác cuãa hoå vaâ trong nhûäng baãn khùæc göî hay baãn keäm àïí in ra chuáng. Caác baãn àoá, quaã cêìu vaâ bònh àöì àõa cêìu àûúåc tön troång nhaát khöng coá chöî naâo daânh cho möåt Luåc Àõa Thûá Tû. Caác tûâ ngûä vaâ mêîu àún haânh chaánh cuãa caác chñnh phuã àïìu khuyïën khñch ngûúâi dên úã laåi trong nïëp ngön ngûä àaä quen tûâ lêu àúâi. Chñnh quyïìn Têy Ban Nha vêîn tiïëp tuåc sûã duång tïn Indies vaâ goåi nhûäng ngûúâi baãn àõa cuãa Tên Thïë Giúái laâ ngûúâi Indies. Caã khi Tên Thïë Giúái seä khöng phaãi laâ möåt phêìn cuãa luåc àõa chêu AÁ, thò luác naây thaái àöå an toaân hún vêîn laâ coi noá nhû möåt tiïìn àöìn cuãa chêu aá.




Nhûng cuäng coá möåt ñt ngûúâi bõ kñch thñch búãi nhûäng cuöåc haânh trònh cuãa Vespucci, àaä caãm thêëy thñch thuá vúái möåt khaái niïåm múái vïì möåt phêìn traái àêët bêët ngúâ khaám phaá ra. Tên Thïë Giúái khöng àûúåc àùåt tïn taåi möåt lïî nghi troång thïí búãi caác laänh tuå cuãa möåt quöëc gai hay möåt höåi nghõ caác nhaâ trñ thûác uy tñn, nhûng àaä àûúåc àùåt tïn möåt caách khöng nghi lïî taåi möåt núi maâ baãn thên Vespucci khöng bao giúâ àùåt chên túái vaâ coá leä cuäng chûa bao giúâ nghe noái àïën. Vespucci khöng hïì lêëy tïn mònh àùåt cho luåc àõa naây, duâ öng thûúâng bõ töë caáo vïì sûå húåm hônh naây. Alexander von Humboldt (1769-1859), nhaâ thaám hiïím vaâ thiïn nhiïn hoåc lúán ngûúâi Àûác, nhêån laâ "àaä coá chuát cöng trong viïåc chûáng minh rùçng Amerigo Vespucci khöng coá vai troâ gò trong viïåc àùåt tïn cho Tên Luåc Àõa, nhûng caái tïn America àaä bùæt nguöìn tûâ möåt àõa àiïím heão laánh cuãa vuâng Nuái Vosges".

Viïåc àùåt tïn cho Tên Thïë Giúái laâ cöng trònh cuãa Martin Waldseemuller (1470-1518), möåt giaáo sû ñt tiïëng tùm, àaä tûâng hoåc úã Àaåi hoåc Freiburg. Waldseemuller coá nhûäng súã thñch rêët röång vaâ döìi daâo caãm hûáng thi ca àöëi vúái caác tûâ ngûä, cöång thïm loâng say mï àõa lyá. Khi öng trúã thaânh kinh sô cuãa möåt thõ trêën úã Saint-Dieá, möåt thõ trêën vuâng Nuái Vosges thuöåc laänh àaåi Lorraine laâ Renaud II de Vaudemon muön phaát huy vùn hoåc nghïå thuêåt, nïn àaä lêåp möåt höåi trñ thûác àõa phûúng, möåt loaåi sa löng vùn nghïå sô vaâ Waldssemuller trúã nïn thaânh viïn cuãa höåi Gymnase Vosgien naây. Kin sô Walter Ludd, möåt thaânh viïn giaâu coá cuãa höåi, àaä muöën phö trûúng tïn tuöíi cuãa mònh bùçng viïåc múã möåt nhaâ in riïng vaâo nùm 1500 àïí in nhûäng taác phêím cuãa chñnh mònh vaâ nhên thïí cuäng in caác taác phêím cuãa caác thaânh viïn trong höåi.

Àûúåc Waldssemuller dêîn àêìu, höåi Gymnase Vosgien coá kïë hoaåch àêìy tham voång laâ in möåt êën baãn múái vïì àõa lyá cuãa Ptolïmï àïí khai trûúng nhaâ in cuãa mònh. Luác êëy möåt thaânh viïn trong höåi baáo caáo laâ àaä thêëy baãn in cuãa möåt laá thû bùçng tiïëng Phaáp nhan àïì "Böën Cuöåc Haânh Trònh", trong àoá

... Americus Vespucius, möåt con ngûúâi vô àaåi, duäng caãm, tuy ñt kinh nghiïåm, lêìn àêìu tiïn àaä tûúâng thuêåt möåt caách khöng cûúâng àiïåu vïì nhûäng dên söëng úã miïìn nam, hêìu nhû dûúái nam cûåc. Taåi àêy coá nhûäng ngûúâi... ài laåi hêìu nhû khoãa thên; nhûäng ngûúâi naây khöng nhûäng (giöëng nhû möåt söë dên úã ÊËn Àöå) dêng cho vua cuãa mònh nhûäng thuã cêëp cuãa caác quên thuâ maâ hoå giïët àûúåc, maâ coân sùén saâng ùn thõt nhûäng quên thuâ bõ hoå giïët. Cuöën saách cuãa chñnh




Amerigo Vespucci may mùæn àaä rúi vaâo tay chuáng töi vaâ chuáng töi àaä àoåc vöåi noá röìi àöëi chiïëu hêìu nhû caã cuöën saách vúái Ptolïmï, maâ nhû caác baån àaä biïët, nhûäng baãn àöì cuãa öng naây chuáng töi àang nghiïn cûáu hïët sûác kyä lûúäng vaâ chuáng töi àang soaån thaão vïì àïì taâi cuãa vuâng àêët múái àûúåc khaám phaá naây cuãa thïë giúái, möåt taác phêím nho nhoã khöng chó coá tñnh chêët thi ca maâ coân coá tñnh chêët àõa lyá nûäa.

Bêët ngúâ nhoám Gymnase Vosgien huãy boã dûå aán xuêët baãn caác taác phêím Ptolïmï. Ngûúåc laåi, hoå xuêët baãn möåt têåp saách nhoã 103 trang nhan àïì Cosmographiae Introductio, toám lûúåc nhûäng nguyïn lyá cú baãn cuãa khoa àõa lyá vuä truå, göìm nhûäng àõnh nghôa vïì caác truåc vaâ caác khung climata, caác phêìn cuãa traái àêët, gioá vaâ caác khoaãng caách tûâ núi naây túái núi khaác. Cuöën saách naây cuäng cung cêëp möåt àiïìu múái laå àêìy êën tûúång, möåt tûúâng thuêåt vïì möåt phêìn thûá tûå cuãa traái àêët àûúåc khaám phaá trong nhûäng chuyïën thaám hiïím cuãa Amerigo Vespucci. Trong möåt chûúng toám lûúåc, Waldssemuller ngêîu nhiïn nhêån àõnh:

Giúâ àêy, ba phêìn naây cuãa traái àêët [chêu Êu, chêu Phi, chêu AÁ] àaä àûúåc am hiïíu sêu röång hún vaâ möåt phêìn thûá tû nûäa àûúåc àaä Amerigo Vespucci khaám phaá ra (nhû seä àûúåc mö taã sau àêy). Vò caã chêu Êu lêîn chêu AÁ àïìu lêëy tïn cuãa phuå nûä, nïn töi thêëy khöng coá lyá do gò ngùn caãn goåi phêìn naây laâ Amerige [tiïëng Hi Laåp "ge" coá nghôa laâ "àêët cuãa"], nghôa laâ àêët cuãa Amerigo, hay America, theo tïn cuãa Amerigo, möåt con ngûúâi àêìy taâi nùng.

Bêët kïí nhûäng nhaâ thaám hiïím duäng caãm vaâ nöíi tiïëng àaä laâm àûúåc nhûäng gò, nhûng chñnh Martin Waldssemuller, möåt con ngûúâi ñt tiïëng tùm, laåi laâ ngûúâi àûa chêu Myä lïn baãn àöì. Cuöën saách àêìu tiïn naây cuãa nhaâ in Saint-Dieá vaâo nùm 1505 àaä coá rêët nhiïìu ngûúâi àoåc khiïën cho thaáng taám nùm êëy àaä phaãi xuêët baãn lêìn thûá hai. Nùm sau, Waldssemuller àaä haänh diïån khoe vúái àöëi taác cuãa mònh rùçng baãn àöì cuãa hoå àaä àûúåc biïët àïën vaâ àûúåc giúái thiïåu trïn khùæp thïë giúái. Khöng lêu sau, öng tuyïn böë àaä baán àûúåc möåt ngaân baãn.

Caác êën phêím coá thïí phên taán úã khùæp núi, nhûng khöng thïí naâo thu höìi laåi. Khi Waldssemuller thay àöíi yá kiïën vaâ kïët luêån rùçng duâ sao cuäng khöng thïí coi Amerigo Vespucci laâ ngûúâi àaä thûåc sûå khaám phaá ra Tên Thïë Giúái, thò àaä quaá muöån. Trong têët caã ba baãn àöì öng taái baãn sau àoá vïì Tên Thïë Giúái, öng àaä xoáa boã tïn "America". Nhûng nhûäng baãn in phöí biïën vïì chêu Myä àaä àûúåc truyïìn ài àïën caã ngaân núi khaác nhau vaâ khöng thïí sûãa laåi àûúåc vaâ




"America" trúã thaânh tïn àûúåc ghi vônh viïîn trïn caác baãn àöì thïë giúái. Tïn goåi naây coá sûác löi cuöën àïën nöîi trong khi chñnh Waldssemuller chó aáp duång chu phêìn luåc àõa phña nam, thò Gerardus Mercator khi xuêët baãn baãn àöì thïë giúái lúán cuãa mònh vaâo nùm 1538, öng àaä nhên àöi aáp duång cuãa tïn goåi naây. Baãn àöì cuãa Mercator àaä duâng tïn goåi America caã cho miïìn Bùæc Myä (America pars septentrionalis) vaâ cho miïìn Nam Myä (America pars meridionalis).

Trong möåt phêìn tû thïë kyã sau lêìn xuêët baãn àêìu tiïn taâi liïåu vïì nhûäng cuöåc haânh trònh cuãa Vespucci, caác saách xuêët baãn vïì caác cuöåc haânh trònh cuãa Vespucci nhiïìu gêëp ba nhûäng saách viïët vïì caác haânh trònh cuãa Colömbö. Vaâo nhûäng nùm êëy, trong söë nhûäng saách xuêët baãn úã chêu Êu noái vïì caác cuöåc khaám phaá Tên Thïë Giúái, khoaãng möåt nûãa laâ noái vïì Amerigo Vespucci. Giúâ àêy cöng chuáng àaä coá döìi daâo phûúng tiïån àïí àoán nhêån nhûäng thöng tin vïì nhûäng thïë giúái múái.




Phêìn VIII Nhûäng àûúâng biïín ài àïën khùæp núi

Sau nhiïìu nùm, seä àïën thúâi maâ Àaåi

Dûúng seä thaáo tung nhûäng xiïìng xñch troái buöåc sûå vêåt vaâ nhûäng vuâng àêët bao la seä àûúåc böåc löå; khi êëy Typhys seä múã ra nhûäng thïë giúái múái vaâ Thule seä khöng coân laâ àiïím cuöëi cuâng - Seneca, Medea -

Vaâ nïëu coá nhiïìu thïë giúái, thò hoå coá thïí àïën bêët kyâ àêu - Camoens,

The Lusiads, VII, 14 -




CHÛÚNG 34

THÏË GIÚÁI CUÃA CAÁC ÀAÅI DÛÚNG

Chûa bao giúâ traái àêët laåi àûúåc thaám hiïím nhiïìu àïën thïë. Chuáng ta coá thïí chûáng kiïën cuöåc khaám phaá àaåi dûúng naây qua nhûäng taâi liïåu lõch sûã chùæc chùæn cuãa hai ngûúâi huâng vaâ laänh tuå - Balboa vaâ Magellan - hai danh nhên coá nhûäng tñnh khñ vaâ taâi nùng àöëi choåi nhau, nhûng cuâng àïën tûâ baán àaão Iberia.

Vasco Nuánez de Balboa (1474-1517), möåt con ngûúâi thñch phiïu lûu, sinh búãi cha meå khöng coá tiïëng tùm taåi möåt laâng thuöåc miïìn têy nam Têy Ban Nha. Öng àaä ài biïín tûâ höìi 25 tuöíi, nhûng àõnh mïånh cuãa öng laåi laâ laâm cöng viïåc lõch sûã trïn àêët liïìn. Nùm 1500 öng tham gia möåt àoaân thaám hiïím túái vuâng Main thuöåc Têy Ban Nha, röìi úã laåi àïí thaânh ngûúâi tröìng troåt úã Santo Domingo. Roä raâng khöng thñch húåp vúái nïëp söëng àõnh cû, öng chöìng chêët núå nêìn vaâ àïí tröën caác chuã núå, öng leo lïn möåt chiïëc taâu àang trïn àûúâng ài túái caác khu àõnh cû Têy Ban Nha úã búâ biïín phña àöng Võnh Darien, laâ chöî eo àêët Panama tiïëp giaáp vúái luåc àõa Nam Myä. Nhûäng dên àõnh cû Têy Ban Nha úã àêy àaä bõ chïët vò àoái vaâ vò nhûäng tïn coá têím thuöëc àöåc cuãa ngûúâi Indian. Khi viïn chó huy múái túái laâ Martin Fernaández de Enciso toã ra khöng thñch húåp vúái viïåc töí chûác thuöåc àõa, Balboa luác àoá múái phêët lïn liïìn giaânh quyïìn chó huy. Öng chuyïín túái möåt núi thñch húåp hún, úã àoá coá sùén lûúng thûåc vaâ ngûúâi Indies khöng coá tïn têím thuöëc àöåc. Öng àùåt tïn cho chöî naây laâ Santa Maria de l’Antigua del Darien, nay laâ Darien. Höìi àoá con cuãa Colömbö laâ Diego àang cai trõ vuâng naây tûâ möåt thuã phuã úã Santo Domingo, àaä böí nhiïåm Balboa giûä quyïìn chó huy, nhûng Enciso vaâ nhûäng sô quan khaác phaãn àöëi vaâ Balboa àaä töëng nhûäng àõch thuã cuãa mònh lïn thuyïìn trúã vïì Têy Ban Nha. Sau àoá Balboa hoâa giaãi vúái ngûúâi Indian àõa phûúng bùçng caách giuáp tuâ trûúãng cuãa hoå laâ Comaco trong caác cuöåc chiïën, röìi cûúái möåt ngûúâi con gaái cuãa Comaco.

Trong möåt luác tûác giêån trûúác thaái àöå tham lam bêín thóu cuãa ngûúâi thûåc dên Têy Ban Nha, möåt ngûúâi con trai cuãa tuâ trûúãng àaä




noái lïn sûå giêån dûä cuãa mònh. Nhûng trong nhûäng lúâi naây, anh ta àaä cung cêëp cho Balboa möåt thöng tin àõa lyá quyá giaá hún caã vaâng baåc chêu baáu.

Caác öng quyá möåt chuát vaâng hún caã sûå thanh thaãn cuãa mònh... Loâng tham lam vaâng cuãa caác öng àaä àêíy biïët bao quöëc gia vaâo chöî höîn loaån... Töi seä chó cho caác öng thêëy möåt vuâng àêët àêìy vaâng, úã àoá caác öng coá thïí thoãa maän sûå àoái khaát cuãa caác öng... Khi caác öng vûúåt qua nhûäng daäy nuái naây (anh chó tay vïì hûúáng nuái phña nam)... caác öng seä thêëy möåt vuâng biïín khaác, úã àoá ngûúâi ta coá nhûäng con taâu cuäng lúán nhû taâu cuãa caác öng, hoå cuäng duâng caã buöìm vaâ maái cheâo giöëng nhû caác öng, nhûng àaân öng hoå cuäng úã trêìn truöìng nhû chuáng töi.

Ngay lêåp tûác con ngûúâi Balboa beán nhaåy àaä choån 190 ngûúâi cuãa mònh vaâ haâng trùm ngûúâi baãn àõa laâm hûúáng dêîn vaâ khuên vaác röìi khúãi haânh theo chó dêîn noái trïn àïí vûúåt qua vuâng nuái àöìi cuãa eo àêët Panama. Öng cêín thêån lêëy loâng ngûúâi Indian vò súå hoå àe doåa phña sau, vò thïë öng àaä duâng hoå laâm "ngûúâi dêîn àûúâng vaâ khuên vaác ài trûúác àïí múã àûúâng. Hoå vûúåt qua nhûäng heãm nuái hiïím trúã àêìy thuá dûä vaâ hoå leo lïn nhûäng búâ nuái chïnh vïnh".

Nhûäng vuâng heão laänh töëi tùm cuãa khu rûâng mûa nhiïåt àúái naây hoå chûa thêëy bao giúâ. Caác nhaâ thaám hiïím sau naây àaä thêëy rùçng löå trònh cuãa Balboa quaã àaä thûã thaách sûå duäng caãm vaâ chõu àûång cuãa àoaân ngûúâi hïët mûác. Vaâo giûäa thïë kyã 19, möåt nhaâ thaám hiïím Phaáp baáo caáo rùçng öng khöng thïí nhòn thêëy bêìu trúâi trong suöët 11 ngaây, trong khi möåt àoaân thaám hiïím thûåc vêåt ngûúâi Àûác khi ài qua dêy àaä bõ chïët saåch. Hoå phaãi vûúåt qua rêët nhiïìu höì vaâ àêìm lêìy, úã àoá hoå phaãi cúãi boã hïët quêìn aáo röìi àöåi trïn àêìu àïí traánh rùæn àöåc vaâ muäi tïn cuãa nhûäng böå laåc laå. Khi bõ nhûäng thöí dên Quarequas caãn àûúâng - nhûäng thöí dên naây chó coá cung tïn vaâ kiïëm bùçng göî - àoaân ngûúâi cuãa Balboa àaä giïët saåch hoå "giöëng nhû nhûäng àöì tïí chùåt thõt cûâu vaâ boâ àem ra chúå. Saáu trùm thöí dên, göìm caã tuâ trûúãng, àaä bõ giïët nhû thïë chùèng khaác gò suác vêåt".

Sau 25 ngaây "maåo hiïím vaâ àoái khaát", hoå àaä vûúåt qua àûúåc rùång nuái.

Ngaây 25 thaáng 9, 1513, ngûúâi thöí dên Quarequa dêîn àûúâng chó cho hoå möåt àónh nuái gêìn àoá. Vasco ra lïånh cho ngûúâi cuãa mònh dûâng laåi, coân öng thò leo lïn vaâ tûâ àónh nuái öng thoaáng thêëy möåt àaåi dûúng úã xa xa. Öng vêîy tay goåi ngûúâi cuãa mònh leo lïn vaâ khi




àaä lïn túái àónh, hoå cuâng nhau quyâ göëi vaâ taå ún. Vasco lêëy àaá xïëp lïn thaânh möåt baân thúâ, trong khi caác ngûúâi cuãa öng khùæc tïn vua cuãa hoå trïn nhûäng thên cêy quanh thung luäng. Theo tuåc lïå Têy Ban Nha, viïn cöng chûáng maâ hoå mang theo àaä soaån möåt lúâi thïì röìi àûa cho Balboa kyá tïn trûúác tiïn, sau àoá nhûäng ngûúâi khaác cuäng kyá tïn vaâo.

Ài thïm böën ngaây nûäa, hoå xuöëng túái búâ biïín múái àûúåc khaám phaá naây. Balboa àùåt tïn cho noá laâ Biïín Nam vò möåt lyá do hiïín nhiïn. Eo àêët Darien maâ hoå vûâa vûúåt qua chaåy tûâ àöng sang têy. Khúãi haânh tûâ biïín Caribï, öng àaä ài xuöëng phña nam vaâ theo hûúáng àoá öng àaä tröng thêëy Thaái Bònh Dûúng lêìn àêìu tiïn. Öng cuäng chiïëm cûá "toaân thïí biïín àoá vaâ nhûäng xûá súã quanh búâ biïín" bùçng möåt lïî nghi ài daåo ngùæn trïn nhûäng chiïëc ca nö bùçng thên cêy mûúån cuãa nhûäng ngûúâi Indian àõa phûúng.

Àêy laâ töåt àónh àõnh mïånh cuãa Balboa. Nhûäng tin tûác vïì khaám phaá cuãa öng khöng àïën Têy Ban Nha kõp luác àïí xoáa tan nhûäng baáo caáo tai haåi cuãa Enciso vïì vuå tiïëm quyïìn cuãa Balboa. Àûúåc cûã thay thïë Balboa laâm toaân quyïìn laâ Pedraárias Daávila, ngûúâi chó coá cöng duy nhêët laâ cûúái möåt naâng hêìu cuãa hoaâng hêåu Isabella. Vúái 20 taâu vaâ 1500 ngûúâi, Pedraáriaás khúãi sûå möåt chûúng trònh nö lïå hoáa nhûäng thöí dên. Chûúng trònh naây àaä coá hiïåu quaã ngay, theo chñnh lúâi cuãa Balboa, laâ biïën nhûäng ngûúâi thöí dên Indian hiïìn laânh trúã thaânh nhûäng "con sû tûã dûä túån". Cuâng luác êëy, Balboa coá kïë hoaåch thaám hiïím nhûäng búâ biïín cuãa Biïín Nam, nïn àaä chuyïín caác vêåt liïåu àoáng taâu ngang qua eo Isthmus. Nùm 1517, khi öng gêìn àoáng xong 4 chiïëc taâu thò ngûúâi cuãa Pedraáriaás, trong àoá coá möåt ngûúâi mang tïn Francisco Pizarrom, àïën bùæt Balboa vaâ giaãi öng qua eo Isthmus vïì Darien. Taåi àêy Pedraáriaás vu caáo Balboa töåi phaãn quöëc, röìi tûå xûng laâ hoaâng àïë Pïru. Trûúác khi nhûäng ngûúâi uãng höå Balboa kõp bïnh vûåc öng, Balboa cuâng böën àöìng nghiïåp àaä bõ cheám àêìu úã quaãng trûúâng vaâ xaác hoå bõ quùng cho thuá dûä ùn thõt.

Caác nhaâ thaám hiïím Têy Ban Nha giúâ àêy àaä vûäng vaâng àõnh cû úã vuâng Têy Indies. Nhûng hoå vêîn tiïëp tuåc tin rùçng àêy chó laâ nhûäng tiïìn àöìn tiïën vïì chêu AÁ. Nhû thïë phaãi chùng cûá ài xa hún nûäa vïì hûúáng têy hoå seä túái àûúåc nhûäng Àaão Gia Võ?

Cho túái bêëy giúâ, vêîn chûa ai biïët àûúåc coá caái gò nùçm giûäa Phêìn Thûá Tû múái cuãa Thïë Giúái vaâ chêu AÁ. Ngûúâi Têy Ban Nha




vêîn coân rêët tin tûúãng rùçng Ptolïmï, Marco Polo vaâ Colömbö àaä àuáng khi cho rùçng luåc àõa chêu AÁ keáo daâi maäi vïì hûúáng àöng.

Hoaâng àïë Têy Ban Nha Charles V tûå nhiïn hy voång rùçng nhûäng Àaão Gia Võ phaãi nùçm úã phña àöng cuãa Têy Ban Nha qua àûúâng phên chia nûãa àõa cêìu. Thïë thò taåi sao khöng cûã möåt àoaân thaám hiïím ài tòm hiïíu con àûúâng phên chia naây röìi tuyïn böë chuã quyïìn cuãa Têy Ban Nha? Àêy laâ cú höåi cho Magellan.

Ferdinand Magellan (1480-1521) sinh ra trong möåt gia àònh quyá töåc úã vuâng nuái phña bùæc Böì Àaâo Nha, möåt vuâng àûúåc ngûúâi dên àõa phûúng coi laâ traãi qua "chñn thaáng muâa àöng vaâ ba thaáng àõa nguåc". Boã vuâng khñ hêåu khaác nghiïåt naây cuãa quï hûúng, Ferdinand bûúác vaâo möåt àúâi söëng ïm dõu úã cung àiïån hoaâng hêåu Leonor, àûúng kim hoaâng hêåu cuãa vua Joan II, taåi àêy cêåu àûúåc huêën luyïån thaânh möåt ngûúâi phuåc vuå. Túái tuöíi 25, öng tham gia àoaân taâu cuãa Francisco de Almeida, võ phoá vûúng thûá nhêët cuãa êën Àöå thuöåc Böì Àaâo Nha (1505-1509), röìi phuåc vuå cho Afonso de Albuquerque, ngûúâi saáng lêåp àïë quöëc Böì Àaâo Nha úã chêu AÁ vaâ thaám hiïím caác Àaão Gia Võ, Molucca, núi chñnh öng xaác àõnh àûúåc laâ coá kho baáu cêët giûä úã àêy. Khi öng trúã vïì Böì Àaâo Nha nùm 1512, öng àaä mang cêëp bêåc thuyïìn trûúãng vaâ àûúåc thùng tûúác fidalgo escudeiro, möåt tûúác cao hún trong haâng quyá töåc. Trong cuöåc chiïën cuãa lûåc lûúång Böì Àaâo Nha vúái dên Moors úã Bùæc Phi, öng bõ thûúng vaâ bõ queâ chên suöët àúâi. Khi bõ töë caáo laâ buön baán vúái keã thuâ, öng bõ mêët sûå suãng aái cuãa Vua Manuel vaâ kïët thuác sûå nghiïåp taåi Böì Àaâo Nha.

Magellan cöng khai tûâ boã loâng trung thaânh vúái Böì Àaâo Nha vaâ rúâi àêët nûúác àïí àïën vúái triïìu àònh Têy Ban Nha cuãa vua Charles V. Öng mang theo vúái mònh möåt ngûúâi baån cuä, Rui Faleiro, möåt nhaâ toaán hoåc vaâ thiïn vùn hoåc. Öng naây hoang tûúãng nghô rùçng mònh àaä giaãi quyïët àûúåc vêën àïì xaác àõnh kinh àöå, nhûng öng laâ möåt nhaâ àõa lyá vuä truå rêët nöíi tiïëng vaâ say mï cöí voä cho viïåc tòm con àûúâng biïín têy nam túái chêu AÁ. Àïí thïí hiïån dûå aán to lúán ài thaám hiïím vïì hûúáng têy vúái nûãa voâng traái àêët túái Indies, Magellan àaä chúi vaán baâi cuãa mònh möåt caách rêët thöng minh. Öng cûúái con gaái cuãa möåt kiïìu dên Böì Àaâo Nha coá aãnh hûúãng, laâ ngûúâi kiïím soaát nhûäng chuyïën haânh trònh cuãa Têy Ban Nha túái Indies, röìi öng nhêån àûúåc sûå taán thaânh phêën khúãi cuãa Juan Rodrñguez de Fonseca, ngûúâi töí chûác Àaåi Höåi Àöìng Indies vaâ laâ àõch thuã chñnh cuãa Colömbö. Ngaây 22 thaáng 3, 1518, vua Charles V tuyïn böë uãng




höå cuöåc thaám hiïím cuãa Magellan. Muåc tiïu quen thuöåc laâ àïën àûúåc Àaão Gia Võ theo hûúáng biïín phña têy. Lêìn naây kïë hoaåch chñnh xaác hún - tòm möåt eo biïín úã muäi têån cuâng cuãa Nam Myä. Magellan vaâ Faleiro seä àûúåc chia 1 phêìn 20 lúåi tûác vaâ hoå cuâng nhûäng ngûúâi thûâa kïë cuãa hoå seä àûúåc cai trõ têët caã nhûäng àêët hoå khaám phaá àûúåc, vúái tûúác hiïåu Adelantados.

Ngûúâi Böì Àaâo Nha àaä thêët baåi trong viïåc ngùn caãn cuöåc haânh trònh cuãa Magellan. Sau möåt nùm rûúäi chuêín bõ, Magella àaä cûúng quyïët khúãi haânh ngaây 20 thaáng 9, 1519. Vúái chuyïën ài voâng quanh traái àêët naây, öng coá 5 chiïëc taâu chó àuã sûác àïí vûúåt biïín vúái toång taãi tûâ 75 têën túái 125 têën. Caác taâu àûúåc trang bõ àêìy àuã vuä khñ vaâ haâng hoáa àïí buön baán, bao göìm nhûäng caái chuöng chuâm vaâ lùæc àöìng nhû vêîn thûúâng coá vaâ 500 chiïëc gûúng soi, nhûäng cuöån vaãi nhung vaâ khoaãng möåt ngaân kilö thuãy ngên - têët caã àûúåc lûåa choån àïí duå döî nhûäng vua chuáa kiïu kyâ cuãa chêu AÁ. Àoaân ngûúâi göìm 250 ngûúâi, trong àoá coá ngûúâi Böì Àaâo Nha, yá, Phaáp, Hi Laåp vaâ möåt ngûúâi Anh, búãi vò rêët khoá kiïëm àûúåc ngûúâi Têy Ban Nha chõu ài maåo hiïím nhû thïë dûúái quyïìn àiïìu khiïín cuãa möåt ngûúâi maåo hiïím ngoaåi quöëc. Faleiro, baån cuãa Magellan vaâo phuát choát quyïët àõnh khöng ài búãi vò söë tûâ vi noái öng khöng thïí söëng soát trong cuöåc haânh tònh.

Hai thaáng giong buöìm àaä àûa àoaân thaám hiïím cuãa Magellan tûâ quêìn àaão Canary túái muái phña àöng cuãa Brazil, tûâ àoá hoå men theo búâ biïín hûúáng têy nam, cöë gùæng tòm ra cûãa biïín àïí àûa hoå vaâo Biïín Nam cuãa Balboa. Khi hoå túái àûúåc caãng San Julian, àoá laâ cuöëi thaáng 3 vaâ bùæt àêìu muâa àöng úã phûúng nam. Magellan quyïët àõnh chúâ taåi àêy, chêëp nhêån giaãm búát khêíu phêìn ùn uöëng vaâ chõu àûång gioá reát cuãa muâa àöng, chúâ túái muâa xuên laåi ài tiïëp. Khi àoaân ngûúâi kïu ca àoâi trúã vïì phña bùæc àïí nghó àöng úã vuâng nhiïåt àúái, öng noái thaâ chïët chûá khöng quay vïì.

Magellan phaãi àöëi diïån vúái hai thûã thaách lúán, chó huy àoaân ngûúâi vaâ àiïìu khiïín taâu thuyïìn, caã trûúác khi öng vaâo àûúåc Thaái Bònh Dûúng. Taåi caãng San Julian, thuãy thuã àaä noãi loaån trïn ba chiïëc taâu Conceptioán, San Antonio vaâ Victoria, Magellan chó àûúåc sûå höî trúå cuãa taâu Trinidad cuãa chñnh mònh vaâ taâu Santiago laâ taâu nhoã nhêët. Thïë laâ öng chó coá hai taâu àïí chöëng laåi ba taâu nöíi loaån. Magellan khöng daám àïí cho caác taâu nöíi loaån quay trúã vïì. Trong möåt chuyïën ài lêåp thuöåc àõa, moåi con taâu vaâ moåi ngûúâi àïìu cêìn thiïët. Biïët rùçng trïn taâu Victoria coá nhiïìu ngûúâi uãng höå, Magellan phaái lïn taâu àoá möåt nhoám ngûúâi trung thaânh giaã vúâ laâ àïí àiïìu àònh




viïåc quay trúã vïì. Theo nhûäng hûúáng dêîn cuãa öng, caác sûá giaã naây àaä giïët ngûúâi cêìm àêìu cuöåc nöíi loaån, röìi thuyïët phuåc nhûäng ngûúâi coân àang do dûå trúã vïì vúái böín phêån. Giúâ àêy vúái ba taâu, öng khoáa chùåt cûãa võnh. Khi taâu San Antonio tòm caách chaåy tröën, noá bõ àaánh baåi vaâ röìi taâu Conception chó coân laåi möåt mònh nïn àaä àêìu haâng.

Trong thúâi gian nghó àöng taåi caãng San Juliaán, taâu Santiago bõ àùæm khi thaám hiïím búâ biïín vaâ thuãy thuã phaãi trúã vïì trïn nhûäng chiïëc taâu khaác úã caãng.

Cuöëi thaáng 8, 1520, böën chiïëc taâu coân laåi cuãa Magellan ài tiïëp xa hún xuöëng phña nam túái cûãa söng Santa Cruz, úã àêy hoå úã laåi cho túái thaáng 10, laâ luác muâa xuên úã miïìn nam bùæt àêìu. Luác naây Magellan phaãi àöëi diïån vúái thûã thaách lúán thûá hai, taâi ài biïín cuãa mònh. Öng phaãi tòm ra con àûúâng àïí dêîn öng túái möåt luåc àõa röång lúán bao nhiïu öng khöng hïì biïët. Laâm sao öng coá thïí tin chùæc rùçng möîi àûúâng ài seä khöng àûa öng túái chöî chïët? Laâm sao öng coá thïí biïët mònh àang khöng biïën mêët möîi ngaây möåt sêu hún giûäa loâng möåt luåc àõa?

Ngaây 21 thaáng 10, chó böën ngaây sau khi vûúåt qua söng Santa Cruz, möåt lêìn nûäa hoå laåi "tröng thêëy möåt cûãa ngoä giöëng nhû möåt caái võnh", khi hoå ài voâng Muäi Virgins úã ngay bïn kia vô àöå 52 àöå nam. Lêìn naây coá thïí naâo caái võnh seä múã ra möåt eo biïín quyá baáu chùng? Caác thuãy thuã nghô khöng thïí, vò hònh nhû caái võnh naây àoáng kñn caã caác phña. Nhûng Magellan hêìu nhû àaä chuêín bõ àïí tòm thêëy möåt "eo biïín giêëu kñn". Theo Pigafetta nhêån xeát, coá thïí Magellan àaä àûúåc thêëy "trong kho baáu cuãa vua Böì Àaâo Nha" möåt baãn àöì bñ mêåt coá veä möåt con àûúâng bñ hiïím.

Cho rùçng eo biïín naây "rêët kñn êín" thò múái chó laâ noái quaá nheå. Eo Magellan laâ möåt eo heåp nhêët, ngoùçn ngoeâo, khoá ài nhêët trong têët caã caác eo nöëi hai biïín, laâ möåt thaách àöë lúán nhêët cho ngûúâi ài biïín. Magellan àaä phaãi mêët 38 ngaây àïí vûúåt qua 334 dùåm giûäa hai àaåi dûúng. Chuyïën vûúåt qua eo mêët 16 ngaây cuãa Drake quaã laâ kyã luåc úã thïë kyã 16, nhûäng ngûúâi khaác phaãi mêët trïn ba thaáng, cuäng coá ngûúâi phaãi àêìu haâng.

Chó coá loâng can àaãm sùæt àaá vaâ taâi àiïìu khiïín con ngûúâi cuãa Magellan múái giuáp öng tiïëp tuåc tiïën túái. Sau khi mêët taâu Santiago úã caãng San Juliaán, Magellan vaâo eo chó coân 4 taâu. Luác àêìu doâ àûúâng, öng cûã chiïëc taâu lúán nhêët cuãa mònh, con taâu San Antonio (120 têën) ài tòm àûúâng.




Chiïëc taâu naây àaä bõ mêët huát. Magellan ài tòm suöët 250 dùåm maâ khöng kiïëm thêëy. Öng khöng biïët rùçng hoa tiïu cuãa taâu San Antonio tïn laâ Esteban Goámez, khoá chõu vò khöng àûúåc öng cho chó huy taâu, àaä nöíi loaån, xñch thuyïìn trûúãng cuãa mònh laåi röìi laái taâu trúã vïì Têy Ban Nha.

Àiïìu àaáng noái laâ tûâ luác naây trúã ài khöng coân vuå nöíi loaån naâo nûäa vaâ caã ba chiïëc taâu coân laåi luön luön ài chung vúái nhau. Möåt söë chöî heåp bïì ngang chó dûúái hai dùåm. Àûúâng ài ngoùçn ngoeâo, vúái vö söë nhûäng võnh nhoã vaâ söng dïî laâm laåc àûúâng, maäi túái cuöëi eo múái thêëy löëi ra biïín. Khi Magellan linh caãm rùçng mònh coá thïí àaä túái gêìn cuöëi eo, öng cho möåt thuyïìn nhoã trang bõ àêìy àuã ài doâ thûã phña trûúác. "Ba ngaây sau nhoám ngûúâi naây quay trúã vïì, baáo caáo hoå àaä tröng thêëy muäi àêët vaâ biïín röång múã. Võ àö àöëc khoác lïn sung sûúáng vaâ àùåt tïn muäi àêët àoá laâ Cape Dezeado, Muäi Khaát Voång, vò chuáng töi àaä khao khaát noá tûâ lêu".

Coá nhûäng thûá gioá laå, loaåi cuöìng phong, hoaânh haânh úã nûãa phña têy cuãa eo. Loaåi gioá naây, nhû thuyïìn trûúãng Joshua Slocum nhêån xeát vaâo nùm 1900, coá thïí àaánh àùæm möåt chiïëc taâu duâ khöng cùng buöìm. Sau khi àaä vûúåt qua àûúåc nhûäng mï cung, söëng soát qua nhûäng ghïình àaá, giúâ àêy Magellan bõ neám ra möåt biïín nûúác mïnh möng vö têån. Trong hún möåt trùm ngaây, Magellan vaâ àoaân ngûúâi cuãa mònh àaä phaãi vêåt löån vúái möåt biïín nûúác xem ra khöng thêëy àêu laâ bïën búâ.

Bêëy giúâ khöng coá caách naâo tñnh àûúåc kinh àöå möåt caách chñnh xaác vaâ nhû thïë khöng thïí naâo tñnh àûúåc khoaãng caách giûäa bêët kyâ hai àiïím naâo quanh traái àêët. Àöëi vúái Magellan, bïì röång cuãa Thaái Bònh Dûúng laâ möåt sûå ngaåc nhiïn àêìy cay àùæng! Tuy nhiïn, noá cuäng coá thïí laâ sûå khaám phaá vô àaåi nhêët vaâ miïîn cûúäng nhêët cuãa öng.

Giúâ àêy hoå biïët hoå chó coân möåt phêìn ba söë lûúng thûåc dûå kiïën, cho möåt haânh trònh lêu gêëp ba lêìn thúâi gian hoå dûå kiïën. Chuáng ta haäy nghe Pigafetta, ngûúâi coá mùåt trong cuöåc haânh trònh, kïí laåi: Thûá tû, 28 thaáng 11, 1520, chuáng töi ra khoãi eo, neám mònh vaâo Biïín Thaái Bònh Dûúng xa thùm thùèm. Àaä ba thaáng hai mûúi ngaây chuáng töi khöng coá thûác ùn tûúi naâo. Chuáng töi ùn baánh quy, luác naây khöng coân laâ baánh quy, maâ chó laâ böåt baánh quy àêìy sêu boå, vò chuáng ta ùn phêìn töët cuãa thûá nûúác vaâng kheâ àaä thöëi tûâ nhiïìu ngaây. Möåt söë ngûúâi bõ sûng lúåi rùng vaâ khöng thïí ùn gò àûúåc nïn




àaä chïët. Mûúâi chñn ngûúâi àaä chïët vò bïånh têåt vaâ ngûúâi khöíng löì Patagonial cuâng vúái möåt ngûúâi Indian tûâ miïìn Verzin.

Nhûng hoå laåi gùåp may vúái thúâi tiïët. Trong suöët ba thaáng hai mûúi ngaây ài khoaãng mûúâi hai ngaân dùåm trïn biïín khúi, hoå khöng gùåp möåt cún baäo naâo. Búãi möåt kinh nghiïåm duy nhêët naây maâ hoå àaä sai lêìm goåi biïín naây laâ Thaái Bònh Dûúng.

Giaã nhû Magellan khöng thaânh thaåo vïì gioá, coá leä öng àaä khöng bao giúâ vûúåt qua Thaái Bònh Dûúng. Sau khi rúâi nhûäng eo biïín, öng khöng ài thùèng theo hûúáng têy bùæc àïí àïën Àaão Gia Võ maâ öng mú ûúác, nhûng trûúác tiïn öng ài theo hûúáng bùæc doåc búâ biïín phña àöng Nam Myä. Muåc tiïu cuãa öng chùæc hùèn laâ lúåi duång gioá àöng bùæc úã àoá àïí àûa öng túái nhûäng àaão gia võ khaác coân àïí ngoã cho sûå xêm nhêåp cuãa Têy Ban Nha, chûá khöng túái àaão Molucca maâ öng nghe noái àang thuöåc quyïìn kiïím soaát cuãa Böì Àaâo Nha.

Sau cuâng, ngaây 6 thaáng 3, 1521, hoå àaä boã neo taåi Guam àïí nghó ngúi vaâ lêëy lûúng thûåc. Taåi àêy hoå àûúåc chaâo mûâng búãi nhûäng ngûúâi baãn àõa hiïìn laânh nhûng tham lam, nhûäng ngûúâi naây àöí xö nhau lïn taâu cuãa hoå, luâng suåc tûâ boong taâu xuöëng khoang taâu àïí vú veát moåi thûá coá thïí àem ài àûúåc - cheán baát bùçng saânh, coåc cùæm thuyïìn vaâ caã nhûäng chiïëc xuöìng. Magellanàùåt tïn cho àaão naây laâ Islas de Ladrones, Àaão Tröåm Cûúáp, nay goåi laâ Marianas. Tuêìn lïî tiïëp theo hoå ài doåc theo búâ biïín phña àöng cuãa àaão Samar trong quêìn àaão Philippin, gêìn Võnh Leyte, núi maâ böën thïë kyã sau seä diïîn ra möåt trêån thuãy chiïën lúán nhêët trong lõch sûã.

Trong nhûäng vuâng maâ Magella àang túái gêìn, coá nhûäng ngûúâi Trung Hoa, Böì Àaâo Nha vaâ nhûäng ngûúâi khaác hoaåt àöång thûúng maåi àûúâng biïín rêët sêìm uêët vaâ caånh tranh, nguy hiïím lúán àang rònh chúâ ngûúâi thûúng gia thöng minh vaâ nhaâ ngoaåi giao thêån troång naây. Maång söëng cuãa Magellan, sau khi vûâa thoaát naån qua nhûäng yïëu töë khöëc haåi nhêët cuãa thiïn nhiïn, giúâ àêy laåi suyát bõ àe doåa chó vò möåt haânh àöång thiïëu thêån troång. Vua cuãa àaão Cebu giaã vúâ theo àaåo vaâ thuyïët phuåc Magellan liïn minh vúái mònh àaánh laåi vua cuãa àaão Mactan, vò öng vua naây "khöng chõu hön tay vua Cebu vaâ dêng lïî vêåt triïìu cöëng laâ möåt àêëu gaåo vaâ möåt con dï". Caác sô quan cuãa Magellan khuyïn öng àûâng ài, nhûng öng vò khöng muöën boã rúi con chiïn múái, nïn àaä chiïìu theo yá cuãa vua Cebu vaâ àïën àaão Mactan. Taåi àêy, ngaây 27 thaáng 4, 1521, Magellan bõ truáng tïn coá thuöëc àöåc cuãa quên Mactan vaâ bõ nhûäng ngoån gioá cuãa chiïën binh Mactan àêm, nïn àaä ngaä sêëp xuöëng caát.




Leä ra Magellan coá thïí ruát nhanh vaâ thoaát maång, nhûng öng àaä choån úã laåi àïí che chúã cho quên cuãa mònh ruát lui. "Thïë laâ hoå àaä giïët chïët têëm gûúng cuãa chuáng töi, niïìm an uãi vaâ ngûúâi hûúáng àaåo thûåc sûå cuãa chuáng töi", Pigafetta than thúã. "Khi hoå àaánh öng troång thûúng, öng coân ngoaái àêìu laåi nhiïìu lêìn àïí xem chuáng töi àaä ruát hïët lïn thuyïìn chûa. Sau àoá, khi thêëy öng àaä chïët, chuáng töi têët caã àïìu bõ thûúng àaä cöë hïët sûác chaåy theo nhûäng chiïëc thuyïìn luác naây àaä àang rúâi xa búâ. Nïëu khöng coá öng, khöng ai trong chuáng töi coá thïí thoaát naån, vò öng àaä úã laåi chiïën àêëu àïí chuáng töi chaåy thoaát".

Coá thïí noái Magellan àaä hoaân têët chuyïën haânh trònh voâng quanh traái àêët. Búãi vò trong nhûäng chuyïën ài trûúác cho ngûúâi Böì Àaâo Nha, khi ài voâng quanh chêu Phi àïí àïën nhûäng hoân naây, chùæc laâ öng àaä ài vïì phña àöng xa hún Cebu.

Cuöåc thaám hiïím khöng bõ boã dúã. Taâu Concepcioán àaä bõ hû haåi khöng coân ài àûúåc nûäa nïn bõ àöët boã. Taâu Trinidad cuäng àûúåc nhêån àõnh laâ khöng coân àuã sûác quay trúã vïì Têy Ban Nha bùçng con àûúâng phña têy, nïn àaä cöë gùæng ài bùng Thaái Bònh Dûúng àïí túái Panama, nhûng khöng thaânh cöng vaâ àaä quay trúã vïì miïìn Àöng Indies. Taâu Victoria nhoã hún thò àûúåc Juan Sebastiaán del Cano àiïìu khiïín ài theo àûúâng phña têy quanh Muäi Haão Voång. Cuâng vúái nhûäng thûã thaách àaä quen thuöåc cuãa àoái khaát vaâ dõch bïånh, giúâ àêy coân thïm sûå thuâ nghõch cuãa ngûúâi Böì Àaâo Nha. Hoå àaä bùæt giam phên nûãa àoaân ngûúâi cuãa Del Cano khi nhûäng ngûúâi naây cêåp bïën úã Muäi Verde Islands trïn biïín Àaåi Têy Dûúng. ngaây 8 thaáng 9, 1522, chó thiïëu 12 ngaây laâ àuã ba nùm kïí tûâ ngaây khúãi haânh, trong söë 250 ngûúâi àaä ra ài, chó coân 18 ngûúâi söëng soát vïì àûúåc Seville.




CHÛÚNG 35

CHÑNH SAÁCH BAÃO MÊÅT

Vua Joan II cöng khai traách mùæng anh ta röìi keáo anh ta ra möåt bïn vaâ giaãi thñch riïng tû vúái anh ta rùçng öng ta chó muöën laâm naãn loâng nhûäng keã rònh moâ nûúác ngoaâi naâo coá yá lúåi duång kinh nghiïåm cuãa Böì Àaâo Nha. Hoaâng tûã Henry Nhaâ Haâng Haãi vaâ nhûäng ngûúâi tiïëp nöëi cöng trònh cuãa öng àaä cöë hïët sûác àïí thiïët lêåp vaâ duy trò sûå àöåc quyïìn thûúng maåi taåi caác miïìn búâ biïín chêu Phi maâ hoå múái khaám phaá ra. Coá nghôa laâ hoå khöng bêåt mñ cho ai vïì nhûäng núi àoá vaâ caách àïí ài àïën àoá. Khi vua Manuel khai triïín kïë hoaåch àöåc quyïìn haåt tiïu vaâo nùm 1504, öng ra lïånh phaãi giûä bñ mêåt moåi thöng tin haâng haãi.

Chñnh saách naây khöng dïî thûåc hiïån, vò caác vua Böì Àaâo Nha phaãi dûåa vaâo caác ngûúâi nûúác ngoaâi nhû Vespucci àïí thûåc hiïån cöng viïåc khaám phaá. Nùm 1481, möåt ngûúâi Böì Àaâo Nha laâ Cortes àaä thónh cêìu vua Joan II cêëm moåi ngûúâi nûúác ngoaâi, nhêët laâ nhûäng ngûúâi Florence vaâ Genoa, khöng àûúåc àõnh cû úã Böì Àaâo Nha, vò hoå thûúâng àaánh cùæp nhûäng “bñ mêåt vïì chêu Phi vaâ caác àaão”. Thïë nhûng möåt ñt nùm sau, chaâng thanh niïn Christophe Colömbö ngûúâi Genoa àaä thûåc hiïån cuöåc haânh trònh àïí giuáp ngûúâi Böì Àaâo Nha xêy dûång àöìn luäy cuãa hoå taåi Saäo Jorge da Mina trïn búâ biïín Guinea. Vaâ möåt ngûúâi Flamand laâ Fernaäo Dulmo cuäng àûúåc vua Joan II cûã ài cuâng vúái Estreito túái nhûäng àaão úã biïín phña têy, trûúác caã Colömbö.

Duâ vêåy, êm mûu giûä bñ mêåt cuãa Böì Àaâo Nha àaä coá hiïåu quaã - ñt laâ trong möåt thúâi gian. Cho túái giûäa thïë kyã 16, caác quöëc gia khaác muöën tòm thöng tin vïì nïìn thûúng maåi àûúâng biïín cuãa ngûúâi Böì Àaâo Nha taåi chêu AÁ phaãi dûaå vaâo nhûäng maãnh taâi liïåu leã teã cuãa caác saách thúâi xûa, nhûäng cêu chuyïån thu nhêåp àêy àoá tûâ caác ngûúâi lûä haânh, nhûäng thuãy thuã àaâo nguä vaâ nhûäng giaán àiïåp. Nhû thïë chñnh saách naây cuäng àaä khöng ngùn caãn àûúåc caác baãn àöì vïì chêu AÁ roâ ró sang caác nûúác khaác cuãa chêu Êu.




Ngûúâi Têy Ban Nha cuäng cöë gùæng theo àuöíi chñnh saách baão mêåt giöëng nhû thïë, nïn nhûäng baãn àöì chñnh thûác cuãa hoå àûúåc giûä trong nhûäng keát sùæt coá hai öí khoáa vaâ hai chòa, möåt chòa do viïn hoa tiïu trûúãng giûä (Amerigo Vespucci laâ ngûúâi àêìu tiïn), chòa kia do viïn töíng quaãn trùæc àõa giûä. Súå rùçng nhûäng baãn àöì chñnh thûác coá thïí bõ phaá huãy cöë yá hay khöng chûáa nhûäng thöng tin múái nhêët, nùm 1508 triïìu àònh àaä thiïët lêåp möåt baãn àöì chuã goåi laâ Padron Real, do möåt uãy ban göìm nhûäng hoa tiïu taâi gioãi nhêët tröng coi. Nhûng nhûäng sûå thêån troång naây vêîn khöng àuã. Sebastian Cabot (1476-1557), möåt ngûúâi göëc Venice, trong thúâi gian laâm hoa tiïu trûúãng dûúái thúâi vua Charles V, àaä tòm caách baán “Bñ mêåt cuãa Eo biïín” cho caã Venice vaâ Anh Quöëc.

Súå kñch thñch caác àöëi thuã caånh tranh trong nûúác cuäng caãn trúã nhûäng quöëc gia thaám hiïím thaânh cöng naây khöng khai thaác hïët àûúåc nhûäng lúåi thïë quöëc gia cuãa mònh tûâ caác cuöåc thaám hiïím do nhaâ nûúác taâi trúå. ÚÃ bïn ngoaâi Têy Ban Nha vaâ Böì Àaâo Nha, caác taâi liïåu vïì nhûäng cuöåc thaám hiïím cuãa Vespucci laâ nhûäng saách àûúåc in nhiïìu nhêët trong têët caã nhûäng chuyïën haânh trònh túái Tên Thïë Giúái trong suöët 35 nùm sau chuyïën ài vïì phña têy lêìn àêìu tiïn cuãa Colömbö. Nhûng trong nhûäng nùm naây, khöng coá êën baãn naâo xuêët hiïån úã Têy Ban Nha hay Böì Àaâo Nha. Sûå kiïån kyâ laå naây cho thêëy chñnh quyïìn cuãa hai nûúác thuöåc baán àaão Iberia naây khöng muöën sûå àöåc quyïìn cuãa chñnh phuã bõ àe doaå búãi nhûäng nhaâ caånh tranh tû nhên ngay caã trong dên cuãa mònh.

Sûå baão mêåt cuäng àaä taåo nhûäng vêën àïì vïì viïåc tuyïín möå thuãy thuã àoaân vaâ viïåc giûä vûäng tinh thêìn cuãa thuãy thuã trong nhûäng cuöåc haânh trònh daâi túái nhûäng núi vö àõnh. Caác thuyïìn trûúãng khi tuyïín möå thuãy thuã àïí thaám hiïím nhûäng vuâng biïín laå thûúâng mïåt moãi vò gêy súå haäi cho thuãy thuã vaâ röìi úã trïn biïín laåi súå hoå nöíi loaån khi gùåp nguy hiïím.

Chñnh saách baão mêåt àaä bõ àaánh baåi búãi möåt yïëu töë hoaân toaân bêët ngúâ. Khöng phaãi búãi nhûäng giaán àiïåp hay nhûäng hoa tiïu trûúãng phaãn böåi nhû Sebastian Cabot. Nhûng búãi möåt kyä thuêåt múái àaä taåo nïn möåt thûá haâng hoáa múái. Vúái sûå phaát minh ra maáy in, kiïën thûác àõa lyá coá thïí dïî daâng àûúåc àoáng goái vaâ àem baán àïí lêëy lúâi.

Hiïín nhiïn tûâ lêu àaä coá viïåc mua baán nhûäng baãn àöì haâng haãi cuãa caác thuãy thuã àïí kiïëm söëng. Caác hoåa àöì veä tay àaä coá hònh daång tûâ thïë kyã 13 àïí duâng cho caác ngûúâi ài biïín Àõa Trung Haãi vaâ àïën




thïë kyã 14 nhûäng nhaâ veä baãn àöì àaä coá nhûäng cú súã phöìn thõnh. Cho túái giûäa thïë kyã 15, àêy laâ nhûäng nhaâ trùæc àõa chuyïn nghiïåp duy nhêët úã chêu Êu. Nhûng viïåc giûä bñ mêåt vaâ àöåc quyïìn àaä taåo ra möåt thûá thúå àen vúái nhûäng haâng hoáa giaã àûúåc noái laâ nhûäng baãn göëc àaánh cùæp àûúåc.

Caác cöng ty thûúng maåi tû nhên laâm ra nhûäng baãn àöì “bñ truyïìn” cuãa mònh. Chùèng haån, Cöng ty Dutch East India sûã duång nhûäng nhaâ trùæc àõa taâi gioãi nhêët úã Haâ Lan, àaä kïët húåp àöåc quyïìn 180 baãn àöì, hoåa àöì vaâ phong caãnh cuãa nhûäng con àûúâng töët nhêët quanh chêu Phi ài túái êën Àöå, Trung Hoa vaâ Nhêåt. Sûu têåp baãn àöì naây tûâ lêu àaä àûúåc nghe noái àïën, nhûng maäi nhiïìu nùm sau múái tòm thêëy trong thû viïån cuãa hoaâng tûã Eugen nhaâ Savoy úã Vienna. Caác baãn àöì chñnh thûác cuãa nhaâ nûúác noái chung thûúâng chó àûúåc phöí biïën ra quêìn chuáng khi nöåi dung cuãa noá àaä trúã thaânh kiïën thûác chung röìi.

Nhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi (phêìn 67) Viïåc in baãn àöì àaä súám trúã thaânh möåt cöng viïåc thûúng maåi

lúán. Chó khöng àêìy 20 nùm sau khi coá cuöën saách in Kinh Thaánh cuãa Gutenberg, àaä xuêët hiïån êën baãn àêìu tiïn cuãa böå saách Àõa lyá àöì söå cuãa Ptolïmï, röìi nhiïìu lêìn xuêët baãn khaác nöëi tiïëp.




CHÛÚNG 36

KIÏËN THÛÁC TRÚÃ THAÂNH HAÂNG HOÁA

Maáy in cuäng coá möåt sûác maånh kinh khuãng laâ múã röång thïë giúái vaâ phöí biïën kiïën thûác vïì nhûäng phaát minh bùçng nhûäng goái haâng tiïån sûã duång. Haâng trùm vaâ haâng ngaân têëm baãn àöå in àûúåc xuêët hiïån ra nûúác ngoaâi. Möåt khi maáy in àaä laâm ra saãn phêím, thò khöng coá sûác maånh naâo, khöng coá àaåo luêåt naâo coá thïí thu höìi thöng tin trúã laåi. Möåt cuöën saách in sau coá thïí noái ngûúåc laåi cuöën saách in trûúác, nhûng khöng thïí naâo xoáa saåch hay loaåi boã cuöën saách trûúác. Nhûäng ngûúâi àöët saách, kiïím duyïåt saách chó laâm viïåc uöíng cöng.

Khöng giöëng vúái möåt thuã baãn chó cêìn buát muåc, giêëy vaâ taâi kheáo cuãa ngûúâi cheáp, möåt cuöën saách in àoâi möåt sûå àêìu tû nùång vöën. Ngoaâi viïåc cêìn coá möåt lûúång lúán giêëy mûåc àïí in ra nhiïìu baãn, coân cêìn coá phöng chûä vaâ maáy in. Viïåc chïë khuön bùçng göî hay bùçng àöìng àïí in möåt baãn àöì rêët töën keám. Möåt khi àaä bùæt àêìu röìi thò khöng thïí boã dúã maâ phaãi tòm caách baán cho àûúåc.

Viïåc in baãn àöì àaä súám trúã thaânh möåt cöng viïåc thûúng maåi lúán. Chó khöng àêìy 20 nùm sau khi coá cuöën saách in Kinh Thaánh cuãa Gutenberg, àaä xuêët hiïån êën baãn àêìu tiïn cuãa böå saách Àõa lyá àöì söå cuãa Ptolïmï, röìi nhiïìu lêìn xuêët baãn khaác nöëi tiïëp. Sau nùm 1500, caác baãn àöì xuêët khoãi xûúãng in àïìu àùån vaâ ngaây caâng nhiïìu. Henricuss Martellus laâ ngûúâi àaä cêåp nhêåt baãn dõch Ptolïmï maâ Colömbö sûã duång, laâ chuyïn viïn àêìu tiïn trong ngaânh in vaâ baán baãn àöì. Trong taác phêím cuãa Waldseemuller vaâo nùm 1507, chuáng ta àaä thêëy möåt nhaâ in duâ rêët nhoã taåi möåt núi heão laánh cuäng coá thïí coá aãnh hûúãng lúán biïët chûâng naâo.

Gerardus Mercator (1512-1594) laâ con ngûúâi àöåc àaáo nhêët vaâ aãnh hûúãng nhêët trong söë nhûäng ngûúâi chúáp àûúåc thúâi cú naây. Öng àaä biïën àöíi quan niïåm vïì baãn àöå thïë giúái phuâ húåp vúái thúâi àaåi múái. Khoa vuä truå trúã thaânh khoa àõa lyá vaâ öng àaä tòm cung cêëp cho nhûäng nhaâ buön, nhûäng nhaâ quên sûå vaâ nhûäng nhaâ haâng haãi,




khöng chó nhûäng baãn àöì sú saâi vïì caác búâ biïín, maâ laâ nhûäng hònh aãnh cuãa toaân thïí haânh tinh.

Àoáng goáp thúâi àaåi cuãa Mercator cho caác nhaâ haâng haãi laâ “phûúng phaáp doåi chiïëu Mercator”. Caác nhaâ haâng haãi caãm thêëy khoá sûã duång hoåa àöì biïín vò nhûäng hoåa àöì êëy khöng àïí yá túái tñnh hònh cêìu cuãa traái àêët. Trïn mùåt àêët hònh cêìu, caác àûúâng kinh tuyïën àöìng quy taåi möåt àiïím úã caác cûåc. Laâm caách naâo àïí àûa möåt khuác cuãa àûúâng kinh tuyïën naây lïn mùåt phùèng cuãa möåt túâ giêëy àïí nhaâ haâng haãi coá thïí àùåt la baân cuãa mònh theo möåt àûúâng thùèng? Mercator àaä tòm ra caách. Öng tûúãng tûúång ra nhûäng àûúâng kinh tuyïën giöëng nhû nhûäng àûúâng cùæt voâng quanh voã möåt quaã cam, röìi gúä nhûäng khña voã naây ra vaâ àùåt chuáng xuöëng saát caånh nhau trïn mùåt baân. Coi nhûäng àoaån voã cam naây nhû coá tñnh co daän, öng keáo daän nhûäng àiïím heåp, traãi chuáng ra àïí laâm cho möîi khña thaânh möåt hònh chûä nhêåt tuêìn tûå àïí saát caånh nhau tûâ trïn xuöëng dûúái. Thïë laâ toaân thïí mùåt voâng cêìu, tiïu biïíu cho mùåt traái àêët, trúã thaânh möåt hònh chûä nhêåt lúán, vúái nhûäng àûúâng kinh tuyïën song song nhau tûâ Bùæc Cûåc túái Nam Cûåc. Bùçng caách keáo daän möåt caách cêín thêån, hònh daång cuãa bïì mùåt coá thïí giûä nguyïn, nhûng kñch thûúác cuãa chuáng lúán ra. Àoá laâ phûúng phaáp doåi chiïëu Mercator, theo àoá bïì mùåt hònh cêìu cuãa traái àêët bêy giúâ trúã thaânh möåt hònh chûä nhêåt phùèng àûúåc chia thaânh nhûäng ö búãi nhûäng àûúâng thùèng song song laâ kinh tuyïën vaâ vô tuyïën. Sau àoá vúái nhûäng duång cuå veä àún sú, ngûúâi haâng haãi coá thïí àaánh dêëu võ trñ öín àõnh cuãa la baân thaânh möåt àûúâng thùèng cùæt ngang têët caã caác àûúâng kinh tuyïën hay vô tuyïën theo möåt goác bùçng nhau. Vaâo cuöëi thïë kyã 20, caác nhaâ haâng haãi úã vuâng biïín sêu vêîn coân sûã duång phûúng phaáp doåi chiïëu Mercator cho hún 90 phêìn trùm cöng viïåc cuãa hoå.

Laâ con ngûúâi hoaåt àöång vaâ nùng nöí, Merator coá möåt lúåi thïë laâ àûúåc hoåc haânh àïën núi àïën chöën. Sinh taåi Flanders, öng hoåc triïët hoåc vaâ thêìn hoåc úã Àaåi hoåc Louvain, röìi chuyïín sang toaán hoåc vaâ thiïn vùn hoåc vaâ cuäng hoåc thïm nghïå thuêåt khùæc, chïë taåo duång cuå vaâ trùæc àõa. Taác phêím àêìu tay cuãa öng nùm 1517 laâ möåt baãn àöì Palestin vúái tyã lïå nhoã. Sau àoá öng qua ba nùm laâm àuã thûá cöng viïåc tûâ trùæc àõa àïën veä thiïët kïë vaâ khùæc cho taác phêím Exactissima Flandriea Descriptio (Mö taã xûá Flanders chñnh xaác nhêët), laâ taác phêím àûúåc nhòn nhêån laâ coá giaá trõ hún têët caã moåi taác phêím loaåi naây trûúác kia, nhúâ àoá öng àûúåc giao cöng viïåc laâm möåt quaã cêìu cho Vua Charles V. Khi Merator giao quaã cêìu vaâo nùm 1541, vua




truyïìn cho öng chïë taåo möåt böå duång cuå veä thiïët kïë vaâ trùæc àõa, göìm caã möåt àöìng höì mùåt trúâi, àïí sûã duång cho quên àöåi.

Pheáp doåi chiïëu cuãa Mercator dûåa theo khung kinh tuyïën vaâ vô tuyïën cuãa Ptolïmï, nhûng öng àaä böí sung nhûäng ûáng duång cho ngaânh haâng haãi. Baãn àöì thïë giúái àêìu tiïn cuãa öng (1538) laâ baãn àöì àêìu tiïn coá coá Bùæc Myä vaâ Nam Myä, vêîn cho thêëy aãnh hûúãng sêu àêåm cuãa Ptolïmï. Nhûng öng laâ con ngûúâi saáng taåo. Trïn baãn àöì lúán cuãa öng vïì chêu Êu (1554), Àõa Trung Haãi khöng coân daâi thoâng nhû kiïíu Ptolïmï truyïìn thöëng nûäa, ngûúåc laåi chó coá 52 àöå chiïìu daâi vaâ nhû thïë gêìn àuáng vúái kñch thûúác thûåc sûå hún. Öng cuäng thiïët lêåp möåt tiïu chuêín múái cho ngaânh khùæc baãn àöì vaâ kiïíu chûä nghiïng cho viïåc viïët caác tïn trïn baãn àöì.

Nhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi (phêìn 68) Ngûúâi baån treã nùng nöí cuãa Mercator laâ Abraham Ortelius

(1527-1598) sinh taåi miïìn nam nûúác Haâ Lan. Öng khöng àûúåc hoåc àaåi hoåc, nhûng laåi coá taâi kinh doanh xuêët chuáng.

Khaác vúái Mercator, Ortelius àïën vúái khoa trùæc àõa khöng phaãi qua toaán hoåc vaâ thiïn vùn hoåc, maâ qua viïåc sûã duång baãn àöì nhû möåt thûá haâng hoáa. Ngay tûâ tuöíi 20, öng àaä tö veä caác baãn àöì vaâ àûúåc nhêån vaâo trong höåi cuãa ngaânh naây. Àïí giuáp àúä meå vaâ hai em gaái sau khi cha chïët, öng trúã thaânh möåt nhaâ buön. Öng mua baãn àöì, àûa cho caác em öng àoáng khung vaãi, röìi tö maâu vaâ àem baán úã Frankfurt hay möåt chúå phiïn naâo àoá. Khi cöng viïåc buön baán phaát triïín, öng thûúâng xuyïn ài voâng caác nûúác Anh, Àûác, yá vaâ Phaáp, mua nhûäng baãn àöì töët nhêët úã khùæp chêu Êu thúâi àoá vaâ àem trúã vïì trung têm Antwerp cuãa mònh.

Trong nhûäng thúâi buöíi röëi loaån vïì tranh chêëp tön giaáo êëy, caác nhaâ buön úã Antwerp bûác baách cêìn coá nhûäng baãn àöì cêåp nhêåt vaâ àaáng tin cêåy vïì nhûäng kïët quaã múái nhêët cuãa caác cuöåc chiïën tranh tön giaáo vaâ chñnh trõ. Lyá do laâ vò nïëu khöng coá baãn àöì, hoå khöng thïí dûå truâ nhûäng löå trònh ngùæn nhêët vaâ ñt ruãi ro nhêët cho haâng hoáa cuãa hoå. Ortelius àûúåc àùåt haâng tòm cho hoå nhûäng baãn àöì àaáng tin cêåy nhêët vaâ àöìng nhêët vïì kñch thûúác. Moåi baãn àöì phaãi àûúåc in trïn möåt túâ giêëy duy nhêët khöí 28 x 24 inches, laâ khöí giêëy lúán nhêët àûúåc chïë taåo thúâi êëy. Sau àoá phaãi àoáng laåi thaânh möåt quyïín göìm ba mûúi túâ, vúái khöí thñch húåp àïí cêët giûä vaâ tiïån sûã duång.

Khi laâm cöng viïåc naây, Ortelius àaä vö tònh phaát minh ra möåt loaåi saách múái, saách baãn àöì àõa lyá thúâi àaåi múái. Öng thêëy nïëu àoáng




nhiïìu cuöën saách naây laåi vúái nhau thò rêët töët cho thõ trûúâng phöí thöng. Vúái sûå giuáp àúä cuãa baån mònh laâ Mercator, öng thu thêåp nhûäng baãn àöì töët nhêët, thu nhoã nhûäng baãn àöì lúán xuöëng theo tyã lïå chuêín vaâ nhêån àûúåc sûå húåp taác cuãa möåt ngûúâi baån khaác laâ Christophe Plantin, chuã nhaâ in Antwerp. Saách Theatrum orbis Terrarum (Baãn àöì Thïë giúái) àûúåc xuêët xûúãng in Antwerp cuãa Plantin ngaây 20 thaáng 5 nùm 1570, laâ cuöën saách baãn àöì hiïån àaåi àêìu tiïn àûúåc xuêët baãn sau 10 nùm laâm viïåc. Noá coá khöí lúán hún nhiïìu so vúái khöí öng laâm theo àùåt haâng trûúác àêy vaâ chûáa 53 baãn àöì bùçng baãn in àöìng, keâm theo möåt baãn vùn mö taã. Möåt àùåc àiïím múái laå laâ noá coá danh saách cuãa nhaâ xuêët baãn nïu tïn cuãa 87 taác giaã cuãa caác baãn àöì maâ noá àaä tham khaão hay in laåi.

Ngay lêåp tûác saách baãn àöì cuãa Ortelius àaä àaåt àûúåc thaânh cöng thûúng maåi lúán. Sau 3 thaáng, àaä coá yïu cêìu taái baãn vaâ baãn vùn tiïëng Latinh àûúåc dõch sang tiïëng Haâ Lan, Àûác, Phaáp, Têy Ban Nha, yá vaâ Anh. Vaâo luác Ortelius chïët (1598), àaä coá 28 lêìn xuêët baãn vaâ vaâo nùm 1612 àaä coá 40 lêìn xuêët baãn. Tiïëng tùm vaâ tiïìn baåc àaä àïën vúái Ortelius, vò öng coân tû vêën cho nhûäng nhaâ àõa lyá haâng àêìu cuãa thúâi êëy trong nhûäng lêìn öng ài quanh chêu Êu. Öng àûúåc choån laâm nhaâ àõa lyá cho vua Philip II cuãa Têy Ban Nha.

Riïng Mercator cuäng àaä coá kïë hoaåch xuêët baãn böå saách baãn àöå ba cuöën chûáa nhûäng baãn àöì töët nhêët cuãa toaân thïí thïë giúái. Öng àaä xuêët baãn àûúåc 2 cuöën trûúác khi chïët vaâo nùm 1594 vaâ con öng laâ Rumold àaä hoaân têët cöng trònh nùm 1595 vúái tûåa àïì theo kiïíu cöí vaâ coá veã khoa trûúng maâ Mercator àaä choån: Atlas, hay nhûäng suy tû vuä truå hoåc vïì viïåc taåo dûång vuä truå vaâ vuä truå àûúåc nhòn nhû möåt taåo vêåt (Atlas sive Cosmographicae meditationes de fabrica mundi et jabricati figura). Chó trong möåt ñt nùm àaä coá 31 lêìn xuêët baãn böå atlas naây theo khuön khöí folio (khöí giêëy àöi). Tuy Ortelius àaä xuêët baãn möåt saách baãn àöì, nhûng àêy laâ lêìn àêìu tiïn tûâ “Atlas” àûúåc sûã duång cho möåt têåp saách in loaåi naây.

Sau khi nhûäng saách baãn àöì thïë giúái khöí lúán àaä àûúåc nöíi tiïëng, ngûúâi ta bùæt àêìu ra nhûäng saách baãn àöì nhoã dïî mang theo vaâ reã tiïìn hún. Saách baãn àöì lúán cuãa Mercator àûúåc xuêët baãn thaânh khöí nhoã hún vúái tûåa àïì Atlas Minor vúái ñt laâ 27 lêìn xuêët baãn vaâ saách baãn àöì Theatrum cuãa Ortelius chùèng bao lêu sau cuäng àaä àûúåc xuêët baãn bùçng nhiïìu thûá tiïëng thaânh trïn mûúi têåp Epitomes khöí boã tuái. Tûâ nay nhûäng ngûúâi chêu Êu quan têm coá thïí mang theo trong tuái mònh hònh aãnh cêåp nhêåt nhêët cuãa traái àêët.




CHÛÚNG 37

HÙNG SAY ÀI TÒM NHÛÄNG KHAÁM PHAÁ PHUÃ ÀÕNH

AÃo tûúãng naây vêîn coân rêët löi cuöën coá leä vò chûa ai chûáng minh àûúåc rùçng noá khöng coá vaâ noá cuäng laâ giaãi àaáp cho sûå say mï caái àöëi xûáng. Ngûúâi Hi Laåp vöën biïët traái àêët coá hònh cêìu vaâ biïët coá möåt khöëi àêët liïìn nhû thïë úã àöëi xûáng phña nam. Röìi Pomponius Mela, taác giaã cöí nhêët coân àïí laåi taâi liïåu àõa lyá bùçng tiïëng Latinh, khoaãng nùm 43 C.N, àaä cho rùçng Nam Luåc Àõa rêët röång àïën nöîi Ceylon chñnh laâ moãm phña bùæc cuãa noá. Caác baãn àöì tûå nhêån mònh ài theo Ptolïmï vêîn coân tiïëp tuåc cho thêëy coá möåt luåc àõa to lúán úã nam baán cêìu àûúåc ghi chûä “Àêët Chûa Khaám Phaá theo Ptolïmï”. Vaâo cuöëi thïë kyã 15, luåc àõa huyïìn thoaåi naây àûúåc gùæn chùåt vaâo vúái chêu Phi àïí laâm Àaåi Têy Dûúng trúã thaânh möåt caái höì khöíng löì, maâ tûâ chêu Êu khöng thïí naâo ài túái bùçng àûúâng biïín.

Khi Dias ài voâng Muäi Haão Voång vaâ chûáng minh coá möåt àûúâng biïín ài sang ÊËn Àöå dûúng, thò phaãi thu heåp laåi úã phêìn àoá cuãa àõa cêìu. Vaâ khi Magellan sau cuâng àaä ài qua àûúåc eo biïín mang tïn öng àïí vaâo biïín Thaái Bònh Dûúng, caác nhaâ veä baãn àöì vêîn coân tin rùçng Tierra del Fuego úã phña nam chñnh laâ búâ biïín phña bùæc cuãa Nam Luåc Àõa huyïìn thoaåi àoá.

Vaâo thïë kyã 18, möåt nhaâ àõa lyá ngûúâi Tö Caách Lan laâm viïåc cho cöng tu British East India àaä bõ aám saát búãi Nam Luåc Àõa huyïìn thoaåi naây vaâ àaä àûa ra rêët nhiïìu nhûäng luêån chûáng chi tiïët chûa tûâng coá trûúác kia. Àoá laâ Alexander Dalrymple (1737-1808) laâm nghïì veä caác löå trònh àûúâng biïín vaâ doâng nûúác vaâ seä trúã thaânh nhaâ thuãy vùn hoåc àêìu tiïn cho Haãi quên, nùm 1795. Thúâi nhoã, ngûúâi huâng cuãa öng laâ Colömbö vaâ Magellan vaâ öng hi voång trúã thaânh àöëi thuã cuãa hoå trong viïåc khaám phaá ra luåc àõa riïng cuãa mònh. Trong taác phêím Thuêåt laåi nhûäng cuöåc khaám phaá úã Nam Thaái Bònh Dûúng trûúác nùm 1764 (xuêët baãn nùm 1767), öng lyá luêån “tûâ nhûäng sûå tûúng húåp cuãa thiïn nhiïn vaâ tûâ nhûäng suy diïîn qua caác cuöåc khaám phaá” àïí mö taã möåt Nam Luåc Àõa khöíng löì “coân thiïëu úã phña Nam cuãa Xñch àaåo àïí àöëi xûáng vúái phêìn luåc àõa phña




Bùæc vaâ àïí taåo sûå thùng bùçng cêìn thiïët cho chuyïín àöång cuãa Traái Àêët”.

Tònh cúâ coá hiïån tûúång sao Kim ài ngang qua mùåt trúâi maâ ngûúâi ta tñnh àûúåc laâ phaãi xaãy ra ngaây 3 thaáng 6 nùm 1769. Bùçng viïåc quan saát hiïån tûúång naây úã nhûäng võ trñ caách xa nhau trïn mùåt àêët, ngûúâi ta coá thïí tñnh àûúåc chñnh xaác hún khoaãng caách tûâ traái àêët túái mùåt trúâi vaâ caãi thiïån nhûäng söë liïåu cho viïåc ài biïín nhúâ quan saát bêìu trúâi. Vò thïë Höåi Hoaâng Gia úã Luên Àön àaä chuêín bõ möåt phaái àoaân ài Tahiti. Chñnh phuã coi àêy laâ möåt cöë gùæng àïí ài xuöëng ranh giúái têån cuâng phña nam coân chûa àûúåc khaám phaá cuãa Thaái Bònh Dûúng, àïí tòm ra nhûäng ranh giúái cuãa Nam Luåc Àõa huyïìn thoaåi. Nïëu chûáng minh àûúåc Nam Luåc Àõa naây khöng töìn taåi, cuöåc haânh trònh seä coá thïí vônh viïîn xoáa tan huyïìn thoaåi naây.

Alexander Dalrymple rêët hi voång àûúåc cêìm àêìu àoaân thaám hiïím naây, vò öng coi mònh nhû chuyïn gia haâng àêìu vïì àaåi luåc chûa àûúåc khaám phaá êëy. Mùåc duâ múái úã tuöíi 30, öng àaä laâ möåt nhaâ toaán hoåc löîi laåc vaâ laâ thaânh viïn cuãa Höåi Hoaâng Gia. Nhûng tiïëc cho Dalrymple, võ àö àöëc Haãi quên Anh laâ Lord Hawke laåi choån möåt ngûúâi khaác, James Cook (1728-1779), möåt haå sô quan ñt àûúåc biïët àïën. Laâ möåt con trai thöng minh cuãa möåt nöng dên nhêåp cû tûâ Tö Caách Lan vaâ àõnh cû úã Yorkshire, Cook chó hoåc hïët bêåc sú cêëp vïì viïët, àoåc vaâ toaán úã möåt trûúâng tiïíu hoåc. Laâm viïåc trong möåt cûãa haâng töíng húåp, anh quen biïët nhiïìu thuãy thuã vaâ chuã taâu ài laåi trïn búâ biïín àöng. Luác 18 tuöíi anh àûúåc nhêån hoåc viïåc ài biïín vúái möåt chuã taâu àõa phûúng coá möåt àoaân taâu chúã than àaá trïn Biïín Bùæc. Anh laâm viïåc trong chñn nùm trïn nhûäng búâ biïín nguy hiïím vúái nhûäng cún gioá khoá ngúâ trûúác. Trong nhûäng giúâ raãnh anh hoåc toaán hoåc vaâ toã ra coá thiïn khiïëu vïì mön naây, sau àoá trúã thaânh möåt ngûúâi ài biïín thaânh thaåo vaâ chùèng bao lêu trúã thaânh thuãy thuã trïn möåt taâu chúã than. Leä ra anh coá thïí baão àaãm àûúåc möåt nghïì öín àõnh trïn nhûäng chiïëc taâu tû nhên úã Biïín Bùæc, nhûng anh thñch maåo hiïím hún, nïn àaä tònh nguyïån gia nhêåp Haãi quên Hoaâng gia nùm 1755. Coá thên hònh to lúán vaåm vúä, anh àûúåc moåi ngûúâi chuá yá vò phong caách àiïìu khiïín, tñnh nhaä nhùån vaâ taâi ài trïn nhûäng vuâng biïín khoá ài. Trong Cuöåc Chiïën Baãy Nùm, Cook àûúåc thùng cêëp haå sô quan. Taâi chuyïn mön ào àaåc caác haãi trònh khoá qua laåi úã St. Lawrence cuãa Cook àaä giuáp Haãi quên chiïëm àûúåc Quebec vaâ chiïën thùæng.




Sau chiïën tranh, öng trúã vïì Newfoundland, úã àoá trong nùm nùm öng chó huy möåt taâu duyïn haãi, caác muâa àöng öng nghó taåi Anh quöëc àïí caãi thiïån caác baãn àöì cuãa mònh. Taåi Newfoundland, khi öng quan saát möåt cuöåc nhêåt thûåc nùm 1776, öng àaä phaá boã caác tiïìn lïå vaâ tûå nguyïån cöëng hiïën caác kïët quaã tñnh toaán cuãa mònh cho Höåi Hoaâng Gia úã London.

Khöng laå gò Àö àöëc Haãi quên àaä choån Cook àïí chó huy àoaân thaám hiïím túái Tahiti. Tuy múái chó laâ möåt haå sô quan, öng àaä chûáng toã baãn lônh trong chiïën tranh vaâ trïn biïín nguy hiïím, öng laâ ngûúâi ào àaåc taâi gioãi vïì caác búâ biïín hiïím trúã vaâ àaä chûáng toã laâ möåt nhaâ quan saát thiïn vùn taâi ba. Choån lûåa Cook cuäng laâ choån lûåa loaåi taâu àïí sûã duång, vò theo lúâi khuyïn cuãa öng, Àö àöëc Haãi quên àaä àùåt mua möåt taâu chúã than cûáng caáp theo àuáng loaåi maâ Cook àaä phuåc vuå trong thúâi gian hoåc viïåc úã Biïín Bùæc. Chiïëc taâu rêët thö kïåch nhûng cûáng caáp vûäng vaâng.

Thaáng 5, 1768 James Cook àûúåc thùng cêëp sô quan vúái quên haâm àaåi uáy. Chiïëc taâu àûúåc àùåt tïn laâ Endeavour, àûúåc boåc bùçng göî àoáng àêìy àinh àïí chöëng laåi nhûäng con haâ nhiïåt àúái vaâ àûúåc dûå trûä lûúng thûåc cho mûúâi taám thaáng.

Chiïëc Endeavour rúâi bïën úã Plymouth ngaây 26 thaáng 8 nùm 1768, chûáa àêìy àuã 94 ngûúâi vaâ vaâo phuát choát, theo yïu cêìu cuãa Joseph Banks, phaãi chúã thïm möåt àoaân tuây tuâng 8 ngûúâi cuãa öng vúái haânh lyá. Trong thúâi tiïët àeåp, taâu ài theo hûúáng têy nam túái Madeira, röìi túái Rio de Janeiro vaâ quanh Muäi Ngaâ, röìi túái Tahiti ngaây 10 thaáng 4 nùm 1769, coân dû thúâi gian àïí chuêín bõ quan saát nhûäng hiïån tûúång seä xaãy ra vaâo ngaây 3 thaáng 6. Sau khi hoaân têët viïåc quan saát thiïn vùn, Cook tiïëp tuåc laåi nhiïåm vuå bñ mêåt to lúán hún cuãa mònh, laâ ài tòm Nam Luåc Àõa vaâ coá thïí chûáng minh noá khöng hïì töìn taåi.

Àïí thaânh cöng trong viïåc khaám phaá phuã àõnh - chûáng minh rùçng möåt thûåc thïí huyïìn thoaåi naâo àoá khöng töìn taåi - laâ möåt nhiïåm vuå àoâi hoãi nhiïìu hún vaâ vêët vaã hún laâ thaânh cöng trong viïåc khaám phaá möåt muåc tiïu àaä biïët. Con àûúâng biïín phña têy tûâ chêu Êu sang chêu AÁ maâ Colömbö tòm kiïëm laâ con àûúâng dêîn túái möåt muåc tiïu àaä biïët. Khi ài vïì hûúáng têy trïn vô àöå cuãa Nhêåt Baãn, öng luön luön tin rùçng mònh àaä àaåt àïën àñch àiïím. Khi öng biïët mònh àaä sai, àoá laâ vò coá möåt luåc àõa bêët ngúâ chùæn ngang àûúâng, nhûng cuöëi cuâng öng cuäng àaä múã àûúåc con àûúâng voâng phña têy trïn biïín àïí àïën chêu AÁ. Coân sûå töìn taåi cuãa Nam Luåc Àõa thò vêîn chó dûåa




vaâo truyïìn thuyïët, nhaâ thaám hiïím phaãi doâ tòm moåi núi coá thïí nghô àïën àûúåc vaâ trong thûåc tïë phaãi ài hïët voâng traái àêët trûúác khi daám khùèng àõnh laâ noá seä khöng bao giúâ àûúåc khaám phaá ra.

Àaåi uáy James Cook coá nhûäng àûác tñnh thñch húåp àïí laâ nhaâ khaám phaá phuã àõnh vô àaåi nhêët cuãa thïë giúái - nghõ lûåc nùng nöí, taâi töí chûác, kiïën thûác röång vïì baãn àöì vaâ biïín, tñnh kiïn trò trong cöë gùæng thûã nghiïåm nhûäng caái maâ nhûäng ngûúâi khaác khöng coá can àaãm àïí ài àïën cuâng. Cöng trònh thaám hiïím to lúán naây khúãi sûå khi öng rúâi Tahiti. Trûúác öng, caác nhaâ thaám hiïím trong vuâng àoá thûúâng ài vïì hûúáng têy vaâ têy bùæc theo hûúáng gioá thuêån, nhûng Cook laåi ài theo hûúáng nam vaâ têy nam àïí tòm luåc àõa maâ öng giaã thiïët nùçm úã 40o vô àöå nam. Khi ài àïën àoá maâ khöng thêëy àêët, öng quay vïì hûúáng têy, úã àoá öng gùåp Tên Têy Lan vaâ qua saáu thaáng ài voâng quanh vaâ veä baãn àöì 2400 dùåm búâ biïín cuãa caã phña bùæc vaâ nam cuãa haãi àaão. Bêët ngúâ öng chûáng minh àoá laâ nhûäng àaão thûåc sûå chûá khöng phaãi àêët ùn liïìn vúái möåt Nam Luåc Àõa naâo. Àêy laâ bûúác àêìu tiïn, nhûng múái chó laâ möåt bûúác nhoã trong viïåc chûáng minh nhûäng lyá luêån cuãa Dalrymple àaä sai.

Caác lïånh Cook nhêån àûúåc cho pheáp öng choån lûåa khi quay trúã vïì coá thïí theo hûúáng àöng nhû luác àaä ra ài, hoùåc theo hûúáng têy quanh Muäi Haão Voång. Cuöëi thaáng 3, 1770, khi úã miïìn nam kïët thuác muâa heâ, thò ài àûúâng biïín theo hûúáng àöng trïn caác vô àöå phña nam baán cêìu quaã laâ rêët ruãi ro. Vò thïë öng àaä quyïët àõnh ài theo hûúáng têy, àïí khaám phaá búâ biïín àöng cuãa Tên Haâ Lan (Australia), röìi ài lïn phña Àöng Indies vaâ quay vïì nhaâ theo àûúâng voâng quanh Muäi Haão Voång. Löå trònh naây tuy gaåt boã cú höåi thu thêåp thïm dûä kiïån vïì Nam Àaåi Luåc Àõa, nhûng noá seä laâm giaâu cho khoa hoåc bùçng nhûäng caách thêåt bêët ngúâ. ÚÃ búâ biïín àöng nam Australia, hoå gùåp thêëy caãng Stingray, nhûng nhûäng nhaâ khoa hoåc trong àoaân nhû Banks vaâ Solandes vaâ caác hoåa sô caãm thêëy say mï vö söë nhûäng mêîu thûåc vêåt hoå gùåp úã àoá vaâ àaä goåi noá laâ Võnh Thûåc Vêåt. Thïë laâ noá trúã thaânh lúâi nhùæc nhúã söëng àöång úã Nam Thaái Bònh Dûúng rùçng cuöåc thaám hiïím cuãa nhûäng nhaâ thiïn nhiïn hoåc àaä laâm giaâu cho têìm nhòn cuãa chêu Êu vïì toaân thïí thïë giúái nhû thïë naâo.

Cuöåc haânh trònh thûá nhêët cuãa Cook àaä àem vïì nhûäng mêîu àöång thûåc vêåt quyá giaá, khúi dêåy sûå quan têm rêët lúán. Banks thöi thuác Cook töí chûác tiïëp möåt cuöåc thaám hiïím thûá hai. Nhûng lêìn naây, Banks àoâi hoãi mang theo mònh möåt àoaân tuây tuâng àöng gêëp




àöi lêìn trûúác vaâ muöën duâng loaåi taâu lúán East Indiaman, nhûng Cook vêîn hïët sûác tin tûúãng úã loaåi taâu chúã than Whitby vûäng chùæc cuãa mònh vaâ vò thïë khöng thïí chêëp nhêån àoâi hoãi quaá àaáng cuãa Banks. Thïë laâ Banks giêån döîi cuâng àoaân ngûúâi cuãa mònh boã ài àïën Aixúlen. Cook chuêín bõ hai taâu than Whitby múái àoáng - taâu Resolution, troång taãi 462 têën vaâ taâu Adventure, troång taãi 340 têën - caã hai trang bõ vêåt duång àêìy àuã vaâ mang theo nhûäng ngûúâi taâi gioãi.

Kïë hoaåch cuãa Cook lêìn naây hoaân toaân nhùæm vaâo viïåc giaãi baâi toaán vïì Nam Àaåi Luåc Àõa. Àïí àaåt muåc tiïu naây, chuyïën ài phaãi voâng quanh toaân thïí traái àêët úã vô àöå cuöëi cuâng cuãa cûåc nam. Chuyïën ài lêìn trûúác Cook àaä vaâo Thaái Bònh Dûúng qua con àûúâng Muäi Ngaâ. Lêìn naây, öng àïì nghõ thûã con àûúâng khaác, ài doåc xuöëng Àaåi Têy Dûúng ngang qua Muäi Haão Voång, röìi cöë gùæng ài túái vô àöå cûåc nam vaâ tiïën thùèng theo hûúáng àöng voâng quanh caác vuâng Nam Cûåc cuãa àõa cêìu. Nïëu thûåc sûå coá möåt Nam Luåc Àõa thò chùæc chùæn öng seä phaãi thêëy noá.

Cuöåc haânh trònh thûá hai naây khúãi haânh tûâ caãng Plymouth ngaây 13 thaáng 7, 1772, seä laâ möåt trong nhûäng cuöåc haânh trònh lúán nhêët trong lõch sûã maåo hiïím bùçng thuyïìn buöìm, vò noá laâ chuyïën ài daâi nhêët. Öng seä ài hún 70 ngaân dùåm trïn biïín. Nhûng àêy cuäng laâ möåt chuyïën ài àöåc àaáo vò nhiïìu lyá do khaác. Àoá laâ chuyïën ài rêët daâi naây chó têåp trung vaâo möåt muåc àñch duy nhêët. Khöng phaãi ài tòm möåt Eldorado, möåt miïìn àêët huyïìn thoaåi, khöng phaãi tòm vaâng, baåc, chêu baáu, cuäng khöng phaãi ài bùæt nö lïå. Bêy giúâ, trong tinh thêìn hoaâi nghi cuãa thúâi cêån àaåi, Cook ài tòm cêu traã lúâi cho möåt cêu hoãi: “Coá thûåc sûå töìn taåi möåt Nam Luåc Àõa nhû nhûäng lúâi àöìn àaåi khöng?”

Tònh cúâ, cêu hoãi naây àaä àûa Cook vaâo nhûäng vuâng khoá sinh söëng nhêët trïn traái àêët vaâ múã ra nhûäng phong caãnh biïín chûa tûâng thêëy tûâ trûúác túái giúâ. Vò Nam Bùng Dûúng laâ möåt vuâng nguy hiïím khaác hùèn vúái Bùæc Bùng Dûúng. Möåt taác phêím thúâi trung cöí, De Vegetatibus cho rùçng úã hai cûåc traái àêët, mùåt trúâi chiïëu liïn tuåc suöët nûãa nùm vaâ khöng bao giúâ lùån dûúái àûúâng chên trúâi, nïn khöng coá àöång vêåt hay coã cêy naâo söëng àûúåc, vò chuáng liïn tuåc bõ mùåt trúâi thiïu ruåi.

Nhûng cuäng coá 4 thaáng muâa heâ úã Nam Cûåc vaâ Cook phaãi vöåi vaâng lúåi duång töëi àa thúâi kyâ naây. Taâu Resolution vaâ Adventure rúâi




Cape Town ngaây 23 thaáng 11, 1772, ài xuöëng phña nam vaâ sau hai tuêìn àaä àïën voâng Nam Cûåc (60 vô àöå nam).

Àïën àûúåc Nam Bùng Dûúng trong muâa heâ vaâo thaáng giïng, Cook cuâng àoaân ngûúâi cuãa mònh bõ choaáng ngúåp búãi caãnh àeåp maâu xanh lú tröån vúái maâu trùæng cuãa nhûäng daäy nuái bùçng maâ hoå nhòn thêëy phña trûúác mùåt. Hoå cûá ài tiïëp xuöëng phña nam cho túái luác khöng coân ài xa hún àûúåc vò bùng quaá daây. May mùæn thay, hoå àaä traánh àûúåc nhûäng nuái bùng, nhûng khi gùåp möåt cún baäo lúán vaâ biïín àöång maånh, hoå khöng daám ài tiïëp vaâo maân sûúng muâ. Túái möåt chöî Cook chó coân caách luåc àõa Nam Cûåc chûâng 75 dùåm, nhûng öng khöng nhòn thêëy àûúåc vaâ cuäng khöng thïí naâo veä àûúåc búâ biïín - nïëu thûåc sûå coá möåt búâ biïín úã àêy. Cook thêët voång quay lïn phña bùæc àïí ra khoãi vuâng bùng röìi ài theo hûúáng àöng. Hai taâu cuãa öng laåc nhau vò sûúng muâ, nhûng àaä gùåp laåi nhau theo kïë hoaåch taåi Võnh Dusky úã têy nam Tên Têy Lan àïí nghó àöng úã miïìn nam. Ngaây 39 thaáng 1, 1774, khi hoå chaåm túái vuâng phña nam xa nhêët coá thïí ài àûúåc, hoå bõ bùng caãn löëi vaâ trong sûúng muâ chó thêëy toaân laâ bùng úã phña xa xa, nïn hoå khöng ài tiïëp àûúåc nûäa.

Muâa àöng nùm sau öng nghó úã Nam Thaái Bònh Dûúng, taåi àêy öng veä baãn àöì quêìn àaão Easter vaâ Tonga vaâ khaám phaá ra Tên Calïàöni trûúác khi ài tiïëp theo hûúáng àöng lïn nhûäng vô àöå cao úã phña nam. Trïn àûúâng ài àïën Muäi Haão Voång trïn Àaåi Têy Dûúng, öng khaám phaá ra quêìn àaão South Sandwich vaâ South Georgia. Öng trúã vïì Anh ngaây 30 thaáng 7, 1775, sau ba nùm mûúâi baãy ngaây haânh trònh.

Cook toám tùæt nhûäng thaânh tûåu cuãa mònh trong nhêåt kyá: Bêy giúâ töi àaä ài hïët voâng Nam Àaåi Dûúng úã vô àöå cao vaâ àaä

ài khùæp núi àïí coá thïí kïët luêån rùçng khöng thïí coá möåt luåc àõa taåi àoá, trûâ khi noá úã saát Cûåc Nam vaâ taâu beâ khöng ài túái àûúåc; trong khi ài hai lêìn trïn biïín Thaái Bònh Dûúng Nhiïåt Àúái, töi khöng chó xaác nhêån tònh hònh cuãa nhûäng khaám phaá cuä, maâ coân thûåc hiïån nhûäng khaám phaá múái nûäa vaâ töi nghô khöng coân coá thïí laâm hún àûúåc gò úã phêìn naây cuãa traái àêët nûäa. Nhû thïë töi thêëy maän nguyïån laâ yá àõnh haânh trònh cuãa töi àaä hoaân toaân àûúåc traã lúâi, Nam Baán Cêìu àaä àûúåc thùm doâ khaá àêìy àuã vaâ àaä àùåt dêëu chêím hïët cho cöng viïåc tòm kiïëm möåt Nam Luåc Àõa, tûâng thu huát sûå chuá yá cuãa möåt söë lûåc lûúång haâng haãi trong gêìn hai thïë kyã qua vaâ nhûäng nhaâ àõa lyá cuãa moåi thúâi àaåi.




Böå Haãi Quên Anh vêîn coân möåt nhiïåm vuå nûäa cho Cook àïí thaám hiïím nhûäng ranh giúái cuãa huyïìn thoaåi, hi voång vaâ àõa lyá. Thûåc sûå coá hay khöng möåt Àûúâng Biïín Têy Bùæc? Viïåc tòm kiïëm con àûúâng theo hûúáng bùæc tûâ Àaåi Têy Dûúng túái Thaái Bònh Dûúng àaä kñch thñch nhiïìu nhaâ du haânh tûâ sau cuöåc khaám phaá chêu Myä. Nhûäng thaânh tñch cuãa Cook trïn Thaái Bònh Dûúng huyïìn bñ àaä gúåi yá cho Höåi Hoaâng Gia rùçng öng chñnh laâ con ngûúâi thñch húåp àïí traã lúâi cho cêu hoãi vïì phña Thaái Bònh Dûúng. Khöng àêìy möåt nùm sau chuyïën haânh trònh thûá hai, Cook laåi lïn àûúâng vúái nhiïåm vuå tòm kiïëm xem coá hay khöng möåt con àûúâng úã àoá. Taâu Resolution àûúåc trang bõ laåi vaâ thïm möåt taâu than Whitby múái, taâu Discovery. Cook lïn àûúâng theo hûúáng àöng quanh Muäi Haão Voång, ài ngang qua ÊËn Àöå dûúng, vûúåt qua eo Cook nùçm giûäa hai àaão cuãa Tên Têy Lan, túái búâ biïín têy bùæc cuãa chêu Myä. Cuöåc tòm kiïëm cuãa öng doåc búâ biïín qua Biïín Bering, túái ranh giúái bùng àaá phña nam cuãa Bùæc Bùng Dûúng khöng mang laåi kïët quaã. Khöng coá möåt Àûúâng Biïín Têy Bùæc - ñt laâ khöng coá àûúâng maâ taâu beâ coá thïí qua laåi. Trïn àûúâng quay trúã vïì Hawaii àïí nghó chên, Cook àaä ài àïën möåt kïët cuåc bi thaãm gúåi nhúá laåi caái chïët cuãa Magellan úã Philipin àuáng hai trùm nùm trûúác. Ngûúâi Polynesian maâ Cook àaä hïët sûác cöë gùæng àïí thiïët lêåp hûäu nghõ, laâ nhûäng ngûúâi rêët theâm muöën bêët cûá thûá gò coá thïí gúä àûúåc tûâ caác con taâu, nhêët laâ nhûäng àöì bùçng sùæt. Hoå thêåm chñ nghô ra caách lùån xuöëng àaáy taâu vaâ duâng àaá lûãa cöåt vaâo möåt caái cêy àïí löi ra nhûäng chiïëc àinh daâi àoáng voã taâu vúái àaáy taâu. Khi hoå ùn cùæp möåt chiïëc xuöìng lúán cuãa öng, Cook khöng coân chõu àûång àûúåc nûäa. Öng ài vúái möåt lñnh baão vïå coá khñ giúái lïn búâ àïí àoâi laåi chiïëc xuöìng hay bùæt möåt con tin. Ngûúâi Hawaii tûác giêån àaä duâng gêåy vaâ maä têëu têën cöng vaâ dòm öng xuöëng nûúác cho túái chïët.

Viïåc khaám phaá thiïn nhiïn, caác haânh tinh, caác loaâi thûåc vaâ àöång vêåt, àoâi hoãi ngûúâi ta trûúác tiïn phaãi chinh phuåc nhêån thûác thöng thûúâng. Khoa hoåc tiïën böå khöng phaãi laâ viïåc xaác nhêån sûå thêåt cuãa kinh nghiïåm hùçng ngaây, maâ laâ viïåc lônh höåi àûúåc sûå nghõch lyá, daám maåo hiïím vaâo thïë giúái xa laå.

Thiïn nhiïn - viïåc tòm hiïíu thiïn vñ nhû möåt caánh àöìng coã röång mïnh möng, ai túái àoá ùn cuäng àûúåc vaâ chöî naâo coã caâng bõ gùåm nhiïìu, noá caâng moåc tûúi töët hún, hûúng võ caâng ngoåt ngaâo vaâ böí dûúäng hún. -Thomas Henry Huxley (1871).

Viïåc khaám phaá thiïn nhiïn, caác haânh tinh, caác loaâi thûåc vêåt vaâ àöång vêåt, àoâi hoãi ngûúâi ta trûúác tiïn phaãi chinh phuåc nhêån thûác




thöng thûúâng. Khoa hoåc tiïën böå khöng phaãi laâ viïåc xaác nhêån sûå thêåt cuãa kinh nghiïåm hùçng ngaây, maâ laâ viïåc lônh höåi àûúåc sûå nghõch lyá, daám maåo hiïím vaâo thïë giúái xa laå. Caác duång cuå múái meã, trong àoá coá kñnh viïîn voång vaâ kñnh hiïín vi, seä cung cêëp cho ngûúâi ta nhûäng chên trúâi múái kyâ laå. Trong nghõ trûúâng khoa hoåc - nhûäng cöång àöìng tri thûác, khöng phaãi bùçng ngön ngûä baác hoåc nhûng bùçng ngön ngûä àõa phûúng - caác nhaâ khaám phaá nghiïåp dû coá thïí thaách thûác nhûäng nhaâ chuyïn mön vaâ nhûäng nhaâ chuyïn mön thaách thûác lêîn nhau. Cöng chuáng trúã thaânh möåt chûáng nhên vaâ ngûúâi baão trúå. Nhûäng phaát minh seä àûúåc giaãi thûúãng. Chñnh thiïn nhiïn àaä coá möåt lõch sûã cuãa mònh vaâ trong quaá khûá vö têån cuãa haânh tinh naây àaä xuêët hiïån hùçng haâ sa söë nhûäng taåo vêåt maâ nay khöng coân töìn taåi nûäa. Àêy laâ nhûäng àöång lûåc múái àïí con ngûúâi suåc saåo thïë giúái bêìu tòm ra nhûäng loaâi chûa tûâng àûúåc biïët àïën vaâ tòm ra chòa khoáa àïí múã nhûäng bûác maân bñ mêåt cuãa thiïn nhiïn khöng ngûâng biïën dõch.




Phêìn IX Thêëy nhûäng caái mùæt thûúâng

khöng thïí thêëy

Kñnh hiïín vi bùæt àêìu taåi chöî kñnh viïîn voång kïët thuác. Thûá naâo cho ta caái nhòn to lúán hún?

Victor Hugo, Les Miseárables (1862)




CHÛÚNG 38

ÀI VAÂO “MAÂN SÛÚNG NGHÕCH LYÁ”

Khöng coá gò hiïín nhiïn bùçng viïåc traái àêët àûáng yïn khöng chuyïín àöång vaâ chuáng ta laâ trung têm cuãa vuä truå. Khoa hoåc phûúng Têy bùæt àêìu bùçng viïåc phuã nhêån tiïìn àïì cuãa nhêån thûác thöng thûúâng naây. Viïåc phuã nhêån naây phaát sinh vaâ laâ khuön mêîu àêìu tiïn cuãa caác nghõch lyá cao nhêët cuãa khoa hoåc vaâ múâi goåi chuáng ta ài vaâo möåt thïë giúái khöng thïí nhòn thêëy. Viïåc khaám phaá ra nghõch lyá àún sú naây - rùçng traái àêët khöng phaãi bêët àöång vaâ cuäng khöng phaãi trung têm cuãa vuä truå - seä àïën àûa con ngûúâi khaám phaá ra sûå thêåt phuä phaâng cuãa caác giaác quan. Nhêån thûác thöng thûúâng vöën laâ nïìn taãng cuãa àúâi söëng haâng ngaây, nay khöng coân phuåc vuå àûúåc cho viïåc thöëng trõ thïë giúái. Khi nhêån thûác “khoa hoåc” laâ saãn phêím tinh vi cuãa nhûäng duång cuå phûác taåp vaâ nhûäng pheáp tñnh chi li cung cêëp cho ta nhûäng chên lyá khöng thïí chöëi caäi, thò sûå vêåt khöng coân giöëng nhû chuáng ta àaä thêëy nûäa.

Ngûúâi Hi Laåp àaä triïín khai khaái niïåm traái àêët hònh cêìu vúái con ngûúâi söëng trïn àoá, trong khi trúâi úã bïn trïn laâ möåt caái voâm hònh cêìu quay troân giûä caác ngöi sao vaâ laâm chuáng chuyïín àöång. Nhû chuáng ta àaä thêëy, tñnh chêët hònh cêìu cuãa traái àêët àaä àûúåc kinh nghiïåm cuãa nhêån thûác thöng thûúâng chûáng minh vò caác taâu thuyïìn biïën mêët dûúái àûúâng chên trúâi. ÚÃ bïn ngoaâi voâm trúâi chùèng coá gò hïët, chùèng coá khöng gian, cuäng chùèng coá khoaãng tröëng. Bïn trong voâm trúâi, mùåt trúâi quay quanh traái àêët theo chu kyâ ngaây vaâ nùm cuãa noá. Plato àaä mö taã viïåc taåo dûång vuä truå hai hònh cêìu naây vúái veã maän nguyïån àêìy tñnh thêìn thoaåi cuãa öng. “Tûâ àoá Ngaâi àaä laâm ra thïë giúái vúái hònh möåt quaã cêìu, troân quay, vúái moåi àiïím cuöëi cuâng úã moåi hûúáng caách àïìu têm, möåt hònh hoaân haão nhêët cuãa giöëng chñnh baãn thên noá hún hïët moåi hònh, vò ngaâi cho rùçng caái giöëng nhau thò vö vaân lêìn àeåp hún caái khöng giöëng nhau”.

Trong taác phêím Luêån vïì Bêìu Trúâi, Aristote àaä khai triïín nhêån thûác thöng thûúâng naây thaânh möåt giaáo àiïìu hêëp dêîn. “Ï-te”, trong suöët vaâ khöng troång lûúång, laâ chêët thïí tinh truyïìn cuãa trúâi




vaâ cuãa caác hònh cêìu àöìng têm trïn trúâi, chûáa caác ngöi sao vaâ caác haânh tinh. Tuy möåt söë àïå tûã cuãa öng khöng nhêët trñ, nhûng Aristote vêîn noái rùçng nhûäng quaã cêìu ï-te naây coá con söë chñnh xaác laâ 55. Khoaãng caách khaác nhau giûäa möîi haânh tinh vúái traái àêët àûúåc giaãi thñch búãi chuyïín àöång cuãa möîi haânh tinh tûâ meáp trong cuâng ra meáp ngoaâi cuâng cuãa hònh cêìu àùåc thuâ cuãa möîi haânh tinh. Suöët nhiïìu thïë kyã, sûå suy tû cuãa nhûäng nhaâ thiïn vùn, chiïm tinh vaâ vuä truå hoåc phûúng Têy chó laâ nhûäng sûå biïën baáo tûâ hònh aãnh naây maâ thöi.

Àïí hiïíu nhûäng khúãi àiïím nghõch lyá naây cuãa khoa hoåc hiïån àaåi, chuáng ta phaãi nhúá rùçng caái khung àöëi xûáng xinh àeåp naây, tuy bõ chïë giïîu trong caác lúáp hoåc thúâi hiïån àaåi, nhûng thûåc sûå àaä giuáp ñch rêët nhiïìu caã cho caác nhaâ thiïn vùn lêîn ngûúâi thûúâng. Khung àöëi xûáng naây mö taã trúâi àuáng nhû mùæt coá thïí tröng thêëy vaâ húåp vúái nhûäng sûå quan saát vaâ tñnh toaán cuãa mùæt thûúâng. Tñnh àún sú, àöëi xûáng vaâ nhêån thûác thöng thûúâng coá veã nhû khùèng àõnh vö söë nhûäng tiïìn àïì cuãa triïët hoåc, thêìn hoåc vaâ tön giaáo. Vaâ thûåc ra noá cuäng giaãi thñch àûúåc möåt söë dûä kiïån khoa hoåc. Búãi vò noá phuâ húåp vúái nhûäng sûå kiïån àaä biïët, laâ möåt duång cuå tiïn àoaán khaá thoãa àaáng vaâ hoâa húåp vúái quan niïåm àûúåc chêëp nhêån vïì nhûäng phêìn coân laåi cuãa thiïn nhiïn. Hún nûäa, tuy caái quan niïåm traái àêët trung têm cuãa Ptolïmï laâm cho ngûúâi thûúâng ngöå nhêån vïì hònh aãnh roä raâng cuãa vuä truå, nhûng noá àaä giuáp nhaâ thiïn vùn ài túái nhûäng caái chûa biïët àïën. Ngay caã àöëi vúái nhûäng ngûúâi haâng haãi maåo hiïím, noá cuäng coá ñch rêët lúán, nhû trûúâng húåp cuãa Colömbö àaä chûáng minh. Seä khoá coá thïí tiïën sang bûúác tiïën múái cuãa thúâi cêån àaåi vúái hïå thöëng mùåt trúâi laâ trung têm cuãa Copernic nïëu àaä khöng coá sùén hïå thöëng traái àêët laâ trung têm àïí xeát laåi. Copernic khöng thay àöíi hònh thuâ cuãa hïå thöëng, öng chó thay àöíi võ trñ cuãa caác vêåt thïí trong hïå thöëng.

Àûúng nhiïn hïå thöëng traái àêët trung têm cuãa truyïìn thöëng Aristote vaâ Plato cuäng nhû nhiïìu ngûúâi khaác qua nhiïìu thïë kyã cuäng coá nhûúåc àiïím cuãa noá. Vñ duå, hïå thöëng naây khöng cùæt nghôa àûúåc nhûäng chuyïín àöång khöng àïìu àûúåc quan saát thêëy núi caác haânh tinh. Nhûng ngûúâi thûúâng khoá nhêån ra tñnh chêët khöng àïìu cuãa chuyïín àöång àoá vaâ duâ sao noá cuäng àûúåc cùæt nghôa thoãa àaáng nhúâ giaã thiïët vïì chuyïín àöång cuãa möîi haânh tinh bïn trong bêìu khñ ï-te àùåc biïåt cuãa chñnh noá. Nïëu quan niïåm trung têm khöng àuáng, hùèn nhiïìu nhaâ thöng thaái àaä khöng phaãi nhoåc cöng àïí coá nhûäng sûãa sai nho nhoã.




Thïë thò taåi sao Nicolaus Copernic (1473-1543) àaä phaãi nhoåc cöng nhû thïë àïí thay àöíi möåt hïå thöëng àaä tûâng àûúåc uãng höå búãi kinh nghiïåm haâng ngaây, búãi truyïìn thöëng vaâ caã uy quyïìn nûäa? Chuáng ta caâng hiïíu biïët nhiïìu vïì Thúâi àaåi Copernic, chuáng ta caâng coá thïí thêëy rùçng nhûäng ngûúâi khöng chêëp nhêån thuyïët cuãa Copernic khöng phaãi laâ hoå khöng coá lyá. Nhûäng chûáng cúá coá sùén vaâo thúâi bêëy giúâ khöng àoâi hoãi viïåc sûãa àöíi hïå thöëng. Phaãi mêët nhiïìu thêåp kyã nûäa caác nhaâ thiïn vùn vaâ toaán hoåc múái coá thïí thu thêåp àûúåc nhûäng sûå kiïån múái vaâ tòm ta nhûäng duång cuå múái vaâ phaãi caã thïë kyã nûäa ngûúâi dên thûúâng múái coá thïí àûúåc thuyïët phuåc àïí chöëng laåi nhêån thûác thöng thûúâng cuãa mònh. Têët nhiïn, tuy caác nhaâ thiïn vùn vaâ toaán hoåc àaä chïë ra nhûäng sûå sûãa àöíi bñ hiïím cho hïå thöëng cuä, noá vêîn khöng phuâ húåp vúái têët caã caác sûå kiïån àaä biïët. Vaâ chñnh hïå thöëng quaá àún giaãn cuãa Copernic sau naây cuäng thïë.

Coá veã nhû Copernic àûúåc thuác àêíy maånh meä khöng phaãi búãi sûác eáp cuãa caác sûå kiïån, maâ búãi möåt möëi quan têm thêím myä vaâ siïu hònh. Öng tûúãng tûúång möåt hïå thöëng khaác seä phaãi àeåp àeä hún biïët bao. Copernic coá möåt àêìu oác khoaáng àaåt kyâ laå vaâ möåt trñ tûúãng tûúång maånh baåo. Nhûng khöng coá gò laâ phi thûúâng núi nghïì nghiïåp cuãa öng. Öng khöng bao giúâ laänh caác chûác thaánh, nhûng öng söëng caã cuöåc àúâi hoaåt àöång cuãa mònh trong loâng Giaáo Höåi. Thûåc ra chñnh Giaáo Höåi àaä cûu mang nhûäng möëi quan têm àa daång cuãa öng vïì tri thûác vaâ nghïå thuêåt. Öng sinh nùm 1473 úã Thorn, möåt thaânh phöë thûúng maåi sêìm uêët trïn búâ söng Vistula úã miïìn Bùæc Ba Lan. Cha cuãa öng, möåt nhaâ buön phaát àaåt vaâ laâ möåt viïn chûác cuãa thaânh phöë, àaä chïët khi öng múái 10 tuöíi. Chuá cuãa öng laâ möåt giaám muåc úã Ermeland àaä thu xïëp àïí àûa öng vïì nuöi taåi nhaâ thúâ chñnh Toâa cuãa giaám muåc úã thaânh phöë Frauenburg, úã àoá Nicolaus àûúåc phong laâm kinh sô khi öng 24 tuöíi vaâ chûác vuå naây àaä trúã thaânh möåt sûå höî trúå cho àúâi söëng cuãa öng cho túái khi öng mêët.

Vïì thiïn vùn hoåc, Copernic chó laâ möåt nhaâ nghiïåp dû. Öng khöng kiïëm söëng bùçng nghïì thiïn vùn hay caác ûáng duång thiïn vùn. Theo tiïu chuêín àaánh giaá cuãa chuáng ta, öng laâ möåt con ngûúâi coá taâi, àaáng àûúåc liïåt vaâo haâng nguä nhûäng thiïn taâi cuãa thúâi Phuåc Hûng. Öng sinh ra khi Leonardo da Vinci (1452-1519) àaä coá sûå nghiïåp vûäng vaâng vaâ Michelangelo (1475-1564) cuâng thïë hïå vúái öng. Öng bùæt àêìu hoåc toaán hoåc úã Àaåi hoåc Cracovi, úã àoá öng àaä phaát triïín taâi höåi hoåa vaâ àaä àïí laåi cho chuáng ta möåt bûác chên dung tûå hoåa coá àùèng cêëp. Sau khi nhêån chûác kinh sô úã nhaâ thúâ chñnh Toâa




Frauenburg, öng xin pheáp ài möåt chuyïën haânh trònh daâi ngaây túái Italia àïí hoåc giaáo luêåt úã Bologna vaâ Ferrara, hoåc y úã Padua vaâ thónh thoaãng ài dûå caác baâi giaãng vïì thiïn vùn hoåc. Trúã vïì Frauenburg, öng trúã thaânh baác sô riïng cuãa giaám muåc laâ chuá cuãa öng cho túái khi ngaâi qua àúâi nùm 1512. Trong nhûäng nùm àêìy biïën àöång àoá, chûác vuå kinh sô cuãa öng khöng phaãi laâ nhaân haå. Öng phaãi giûä söí saách, tröng coi viïåc baão vïå nhûäng lúåi ñch chñnh trõ cuãa àõa phêån vaâ laâm àaåi diïån cuãa àõa phêån. Copernic àaä triïín khai lyá thuyïët mùåt trúâi trung têm nhû möåt súã thñch phuå vaâ viïåc öng xuêët baãn lyá thuyïët naây hoaân toaân laâ do sûå khñch lïå cuãa nhûäng baån beâ vaâ hoåc troâ àêìy nhiïåt huyïët cuãa öng.

Copernic yá thûác rêët roä hïå thöëng mònh coá thïí vi phaåm nhêån thûác thöng thûúâng. Chñnh vò thïë caác baån beâ öng àaä phaãi “thöi thuác vaâ thêåm chñ eáp buöåc” öng xuêët baãn taác phêím cuãa mònh. Öng viïët, “Hoå nhêën maånh rùçng, mùåc dêìu lyá thuyïët cuãa töi vïì chuyïín àöång cuãa Traái Àêët coá thïí coá veã kyâ laå, nhûng noá seä coá thïí trúã thaânh tuyïåt vúâi vaâ àûúåc chêëp nhêån khi töi xuêët baãn nhûäng bònh luêån minh giaãi àïí xua tan nhûäng àaám sûúng muâ nghõch lyá”.

YÁ tûúãng caách maång cuãa Copernic laâ traái àêët tûå chuyïín àöång. Nïëu traái àêët quay quanh mùåt trúâi, thò mùåt trúâi múái laâ trung têm cuãa vuä truå, chûá khöng phaãi traái àêët. Nïëu mùåt trúâi laâ trung têm cuãa vuä truå chûá khöng phaãi traái àêët, thò toaân thïí hïå thöëng cuãa bêìu trúâi seä trúã nïn àún giaãn hún ngay lêåp tûác.

Muåc àñch cuãa Copernic khöng phaãi laâ saáng chïë ra möåt hïå thöëng vêåt lyá múái, laåi caâng khöng phaãi saáng chïë ra möåt phûúng phaáp khoa hoåc múái. Öng chó muöën sûãa laåi möåt phêìn cuãa hïå thöëng Ptolïmï, coân têët caã nhûäng lyá thuyïët lúán khaác cuãa hïå thöëng êëy öng khöng àuång túái. Öng vêîn theo lyá thuyïët vïì caác hònh cêìu, laâ troång têm cuãa hïå thöëng vaâ traánh àuång àïën nhûäng vêën àïì tranh caäi vïì caác thiïn thïí hònh cêìu vaâ thûåc hay tûúãng tûúång. Öng khöng khùèng àõnh nhûäng “quaã cêìu” (orbes) maâ nhûäng haânh tinh vaâ traái àêët quay trong àoá chó laâ nhûäng àûúâng hònh hoåc tûúãng tûúång duâng àïí mö taã chuyïín àöång cuãa chuáng, hay chuáng laâ nhûäng “quaã cêìu” thêåt àûúåc cêëu taåo búãi chêët khñ ï-te. Öng chó àún giaãn sûã duång tûâ “quaã cêìu” theo khaái niïåm truyïìn thöëng trong hïå thöëng cuãa mònh. Tûåa àïì cuãa taác phêím töåt àónh cuãa öng, De Revolutionibus Orbium Caelestium, khöng aám chó nhûäng haânh tinh, maâ muöën noái “Vïì nhûäng chuyïín àöång quay cuãa nhûäng thiïn thïí hònh cêìu”. Vïì möåt vêën àïì chuã chöët khaác, vuä truå coá giúái haån hay vö haån, Copernic laåi




möåt lêìn nûäa khöng muöën xaác àõnh lêåp trûúâng cuãa mònh. Öng àïí vêën àïì naây laåi cho caác nhaâ triïët hoåc thiïn nhiïn tranh luêån.

Giöëng nhû Colömbö àaä dûåa vaâo Ptolïmï vaâ nhûäng taác giaã cöí khaác maâ öng cho rùçng àaä khöng àuã duäng caãm àïí ài cho túái cuâng, Copernic cuäng dûåa vaâo nhûäng taác giaã thúâi cöí. Trïn hïët laâ phaái Pythagoras vúái lyá thuyïët quan troång vïì nhêån thûác. Theo phaái Pythagoras, tri thûác thuêìn tuáy laâ sûå thanh têíy (catharis) têm höìn. Nghôa laâ vûún lïn khoãi bònh diïån nhûäng dûä kiïån cuãa giaác quan con ngûúâi. Thûåc taåi baãn thïí thuêìn tuáy chó coá trong thïë giúái caác con söë. Sûå cên àöëi àún sú vaâ kyâ diïåu cuãa caác con söë cùæt nghôa cho sûå hoâa àiïåu cuãa êm nhaåc laâm cho ta thêëy khoaái tai. Chñnh vò lyá do àoá hoå àaä saáng taåo ra caác thuêåt ngûä êm nhaåc nhû quaäng taám, quaäng nùm, quaäng böën, àûúåc diïîn ra bùçng 2:1, 3:1 vaâ 4:3.

Vïì thiïn vùn, coá thïí noái phaái Pythagoras tön thúâi caác con söë. Trong cuöën Siïu hònh cuãa mònh, Aristote àaä toám tùæt lyá thuyïët cuãa hoå nhû sau, “Hoå noái baãn chêët caác sûå vêåt laâ caác con söë vaâ khöng coi caác hònh vaâ caác àöì vêåt khaã giaác laâ àöëi tûúång cuãa toaán hoåc. Vaâo thúâi Copernic, caác nhaâ Pythagoras vêîn coân tin rùçng caách duy nhêët àïí biïët chên lyá laâ nhúâ toaán hoåc.

Möåt nguöìn tri thûác phong phuá khaác Copernic dûåa vaâo laâ Plato vaâ phaái Tên Plato. Tuy Copernic vö tònh seä trúã thaânh nhaâ tiïn tri cho niïìm tin tuyïåt àöëi cuãa khoa hoåc vaâo caác giaác quan, nhûng ngûúâi àúä àêìu cuãa öng laåi laâ Plato, ngûúâi tin rùçng moåi dûä kiïån cuãa caãm giaác chó laâ nhûäng caái boáng khöng coá chêët thïí. Thïë giúái “thûåc” cuãa Plato laâ thïë giúái caác hònh tûúång cuãa trñ oác vaâ theo quan àiïím naây thò hònh hoåc thûåc hún laâ vêåt lyá. Trïn cöíng vaâo Trûúâng Hoåc cuãa Plato coá treo têëm baãng ghi roä: “Ai khöng biïët hònh hoåc xin miïîn vaâo cûãa nhaâ töi”.

Thúâi Phuåc Hûng maâ Copernic söëng cuäng laâ thúâi maâ phaái Tên Plato taái sinh. Hoå laåi tiïëp tuåc cuöåc chiïën chöëng laåi tinh thêìn khö khan cûáng nhùæc cuãa triïët lyá kinh viïån maâ sû töí laâ Aristote vúái phûúng phaáp nhêån thûác dûåa vaâo kinh nghiïåm giaác quan. Chöëng laåi tinh thêìn naây, caác triïët gia Tên Plato àïì cao thi vùn vaâ trñ tûúãng tûúång bay böíng. Khi Copernic hoåc úã Bologna, giaáo sû cuãa öng laâ Domenico Maria de Novara, möåt triïët gia Tên Plato rêët maänh liïåt trong viïåc àaä kñch hïå thöëng Ptolïmï. Roä raâng caác nhaâ thiïn vùn àaä boã quïn sûác löi cuöën cöët yïëu cuãa caác con söë àïí aáp duång vaâo caác thiïn thïí.




Trong Lúâi tûåa cho taác phêím De Revolutionibus cuãa mònh, öng àaä noái tiïëng noái cuãa thêìy mònh vaâ tuyïn böë thùèng thûâng öng thuöåc phaái Tên Plato. Öng cho rùçng hïå thöëng Ptolïmï duâng àïí cùæt nghôa chuyïín àöång cuãa haânh tinh àoâi phaãi “giaã thiïët rêët nhiïìu àiïìu vi phaåm nguyïn lyá àïå nhêët laâ tñnh àöìng àïìu cuãa chuyïín àöång. Maâ hoå cuäng khöng phêån biïåt hay kïët luêån àûúåc àiïìu chñnh yïëu cuãa hïå thöëng - àoá laâ hònh thuâ cuãa vuä truå vaâ tñnh chêët àöëi xûáng khöng àöíi cuãa caác thaânh phêìn cuãa vuä truå”. Cuöëi cuâng Copernic tin rùçng hïå thöëng cuãa mònh thûåc sûå phuâ húåp hún vúái baãn chêët cuãa vuä truå vaâ vò thïë hïå thöëng cuãa öng töët hún hïå thöëng cuä coi traái àêët laâ trung têm. Öng tin mònh àang mö taã chên lyá hiïån coá cuãa möåt vuä truå baãn chêët laâ toaán hoåc.

Chuyïín àöång cuãa caác thiïn thïí phaãi laâ nhûäng àûúâng troân hoaân haão. Vaâo thúâi Copernic, thiïn vùn hoåc vêîn coân laâ möåt ngaânh cuãa toaán hoåc - “khoa hònh hoåc vïì vuä truå”, theo lúâi cuãa E.A. Burtt. Theo lyá thuyïët cuãa Pythagoras vaâ cuãa phaái Tên Plato, àiïìu naây coá nhûäng cêåp luåy àöëi vúái chñnh toaán hoåc, àûúåc coi khöng nhû möåt khoa hoåc diïîn dõch vïì cêëu truác trûâu tûúång, maâ laâ möåt khoa hoåc mö taã thïë giúái hiïån thûåc. Phaãi mêët khaá lêu ngûúâi ta múái thay àöíi àûúåc quan niïåm naây. Àöìng thúâi viïåc lêîn löån hai khoa hoåc naây cuäng coá ñch, vò noá löi cuöën nhûäng nhaâ thiïn vùn vaâ nhûäng nhaâ khoa hoåc khaác tiïën túái ngûúäng cûãa cuãa khoa hoåc cêån àaåi.

Copernic àaä àaåt àûúåc möåt mûác uy tñn vaâ coá möåt söë tiïìn àïì hêëp dêîn, nhûng öng vêîn chûa tòm ra àûúåc chûáng cúá àïí baão vïå cho lyá thuyïët cuãa mònh. Trong vêën àïì naây, öng cuäng giöëng nhû Colömbö, laâ ngûúâi àaä nghô nïn hïët sûác thûã múã àûúâng phña têy sang vuâng Indies, mùåc duâ öng vêîn chûa coá bùçng chûáng cuå thïí vaâ mùåc duâ öng biïët Gama àaä thaânh cöng bùçng con àûúâng phña àöng. Cuäng thïë, hïå thöëng Ptolïmï trong nhiïìu thïë kyã àaä toã ra laâ möåt loaåi lõch hûäu ñch. Coân hïå thöëng maâ Copernic bêy giúâ àïì xuêët, mùåc duâ rêët hêëp dêîn vïì thêím myä hoåc, nhûng cuäng khöng phuâ húåp vúái nhûäng sûå kiïån quan saát àûúåc. Ngoaâi ra, öng cuäng khöng tñnh toaán trûúác àûúåc võ trñ cuãa nhûäng haânh tinh möåt caách coá cú súã chñnh xaác nhû hïå thöëng cuãa Ptolïmï.

Copernic àaä tin tûúãng úã nhûäng àïì xuêët cuãa mònh túái mûác naâo? Öng coá nghô mònh àaä dûát khoaát giaãi quyïët xong nhûäng vêën àïì noâng cöët cuãa khoa thiïn vùn khöng? Hay öng chó thûã àûa ra nhûäng àïì xuêët àïí cho nhûäng ngûúâi khaác triïín khai? Coá veã nhû êën baãn




àêìu tiïn cuãa taác phêím chuã yïëu cuãa Copernic, De Revolutionibus (1543) àaä traã lúâi khöng chuát nghi ngúâ cho cêu hoãi naây.

Vò nhûäng giaã thuyïët múái laå trong taác phêím naây àaä àûúåc phöí biïën röång raäi, töi tin laâ coá möåt söë nhaâ trñ thûác caãm thêëy bõ xuác phaåm vò quyïín saách tuyïn böë traái àêët quay vaâ mùåt trúâi àûáng yïn úã trung têm vuä truå; hùèn laâ nhûäng nhaâ trñ thûác naây tin rùçng khöng thïí naâo laâm lêîn löån nhûäng khoa hoåc nhên vùn àaä àûúåc thiïët lêåp trïn cú súã vûäng vaâng tûâ xûa àïën nay. Nhûng nïëu hoå muöën nghiïn cûáu saát vêën àïì hún, hoå seä thêëy rùçng taác giaã cuãa taác phêím naây khöng laâm àiïìu gò àaáng traách caã. Búãi vò nhiïåm vuå cuãa nhaâ thiïn vùn laâ ghi laåi lõch sûã cuãa chuyïín àöång cuãa thiïn thïí bùçng sûå quan saát cêín thêån vaâ taâi gioãi. Röìi quay sang nguyïn nhên cuãa nhûäng chuyïín àöång naây hay nhûäng giaã thuyïët vïì chuáng, hoå phaãi coá khaái niïåm vaâ tòm caách lyá giaãi nhûäng giaã thuyïët naây nhû laâ phûúng thïë giuáp tñnh toaán àuáng caác chuyïín àöång dûåa trïn caác nguyïn lyá hònh hoåc, cho tûúng lai cuäng nhû quaá khûá. Taác giaã cuãa quyïín saách naây àaä thûåc hiïån caã hai nhiïåm vuå naây möåt caách tuyïåt vúâi. Vò nhûäng giaã thuyïët naây khöng nhêët thiïët phaãi àuáng hoùåc coá thïí àuáng; chó cêìn noá cung cêëp dûä liïåu àïí tñnh toaán ùn khúáp vúái nhûäng sûå kiïån quan saát àûúåc laâ àuã röìi... Xeát vïì nhûäng giaã thuyïët trong saách naây, xin àûâng ai chúâ àúåi möåt àiïìu gò chùæc chùæn úã khoa thiïn vùn, vò noá khöng thïí laâm àiïìu naây, keão lúä ngûúâi êëy seä ngöå nhêån caác yá tûúãng chên thêåt vò möåt muåc àñch khaác vaâ nhû thïë hoåc xong röìi seä laåi ngu döët hún trûúác khi hoåc. Taåm biïåt.

Sau naây ngûúâi ta múái phaát hiïån ra rùçng, Lúâi tûåa naây hoaân toaân khöng phaãi do Copernic viïët. Àïí baão vïå giaáo lyá chñnh thöëng Luthïrö, möåt ngûúâi quen cuãa Copernic tïn laâ Andreas Osiander àaä bñ mêåt boã ài lúâi tûåa cuãa Copernic vaâ thay vaâo bùçng lúâi tûåa do chñnh mònh soaån ra. Nhaâ baác hoåc vô àaåi Johannes Kepler (1571-1630) àaä phaát hiïån ra sûå man traá naây vaâ àaä lïn tiïëng baão vïå Copernic chöëng laåi “sûå bõa àùåt vö lyá nhêët” naây cuãa Osiander, sûå bõa àùåt coá thïí phaá huãy sûå chên chñnh khoa hoåc cuãa Copernic. Kepler àaä àñnh chñnh cho Copernic, “Copernic tin rùçng nhûäng giaã thuyïët cuãa mònh laâ àuáng, khöng thua gò nhûäng nhaâ thiïn vùn xûa kia... Öng khöng chó nghô, maâ öng coân chûáng minh àûúåc nhûäng giaã thiïët êëy laâ àuáng... Nhû thïë Copernic àaä khöng phõa ra möåt chuyïån thêìn thoaåi, traái laåi, öng can àaãm phaát biïíu nhûäng àiïìu nghõch lyá vaâ àoá chñnh laâ suy tû triïët hoåc, laâ àiïìu maâ möåt nhaâ thiïn vùn hoåc cêìn phaãi coá”.




Copernic mö taã hïå thöëng cuãa mònh nhû laâ nhûäng “giaã thuyïët”. Vaâ trong ngön ngûä cuãa Thúâi àaåi Ptolïmï, “giaã thuyïët” coá yá nghôa nhiïìu hún laâ khaái niïåm thûåc nghiïåm. Àuáng hún, àoá laâ nguyïn lyá hay phaát biïíu cú baãn maâ toaân thïí möåt hïå thöëng phaãi dûåa vaâo. Coá nghôa laâ, theo Copernics, caác phaát biïíu cuãa öng mang hai àùåc tñnh cú baãn. Thûá nhêët, chuáng phaãi “cûáu vaän nhûäng hònh daáng bïn ngoaâi”, nghôa laâ caác kïët luêån cuãa chuáng phaãi phuâ húåp vúái sûå quan saát. Nhûng chó phuâ húåp vúái nhûäng gò mùæt thûúâng coá thïí thêëy àûúåc thò khöng àuã. Möåt àoâi hoãi thûá hai laâ phaát biïíu khoa hoåc phaãi phuâ húåp vaâ khùèng àõnh nhûäng yá niïåm tiïn thiïn àûúåc chêëp nhêån nhû nhûäng tiïìn àïì cuãa khoa vêåt lyá. Vñ duå, noá khöng àûúåc ài ngûúåc laåi tiïìn àïì cho rùçng moåi chuyïín àöång cuãa caác thiïn thïí àïìu theo àûúâng troân vaâ moåi chuyïín àöång loaåi naây thò àöìng àïìu. Theo Copernic, tuy hïå thöëng Ptolïmï rêët phuâ húåp vúái nhûäng gò quan saát àûúåc, nhûng noá laåi khöng cùæt nghôa thoãa àaáng tñnh chêët àûúâng troân vaâ àöìng àïìu cuãa caác chuyïín àöång thiïn thïí. Möåt hïå thöëng “àuáng” theo tiïu chuêín cuãa Copernic khöng nhûäng phaãi thoãa maän con mùæt maâ coân phaãi thoãa maän trñ khön nûäa.

Trong laänh vûåc thiïn vùn, coá möåt loaåi trùæc nghiïåm àún giaãn vïì bêët kyâ hïå thöëng naâo. Möåt lyá thuyïët thiïn vùn hoaân haão phaãi dûå baáo thûúâng xuyïn vaâ chñnh xaác nhûäng ngaây haå chñ vaâ àöng chñ, nhûäng ngaây bùæt àêìu muâa heâ vaâ muâa àöng.

Vaâo thúâi Copernic, caác lõch sai nhau laâ möåt bùçng chûáng cho thêëy lyá thuyïët thiïn vùn àûúåc chêëp nhêån thúâi àoá khöng hoaân toaân àuáng. Khi Julius Cesar dûåa vaâo lõch Ai Cêåp àïí caãi caách lõch Röma vaâo nùm 45 trûúác C.N., öng àaä àûa vaâo möåt hïå thöëng göìm ba nùm coá 365 ngaây vaâ tiïëp theo laâ möåt nùm nhuêån 366 ngaây. Hïå thöëng naây taåo thaânh möåt nùm coá 365 1/4 ngaây vaâ nhû thïë vêîn coân daâi hún nùm theo voâng quay mùåt trúâi laâ 11 phuát 14 giêy. Traãi qua nhiïìu thïë kyã, sûå sai biïåt naây tñch luäy dêìn giöëng nhû möåt chiïëc àöìng höì chaåy quaá chêåm vaâ àaä taåo ra möåt sûå sai biïåt àaáng kïí trong lõch. Kïët quaã laâ vaâo thúâi Copernic, ngaây xuên phên, tûác laâ ngaây bùæt àêìu muâa xuên úã baán cêìu phña bùæc, àaä xï dõch tûâ 21 thaáng 3 lïn ngaây 11 thaáng 3. Nöng dên khöng coân coá thïí dûåa vaâo lõch àïí gieo haåt vaâ thu hoaåch, caác thûúng gia khöng thïí dûåa vaâo lõch àïí kyá kïët caác húåp àöìng giao caác loaåi saãn phêím theo muâa.

Baãn thên Copernic àaä tûâng lúåi duång sûå löån xöån naây trong lõch àïí coá cúá sûãa àöíi hïå thöëng Ptolïmï. Trong lúâi tûåa cuãa cuöën De Revolutionibus, öng tuyïn böë, “Caác nhaâ toaán hoåc khöng chùæc chùæn




chuát naâo vïì chuyïín àöång cuãa mùåt trúâi vaâ mùåt trùng, nïn hoå khöng thïí naâo cùæt nghôa hay quan saát thúâi gian àöìng àïìu cuãa möåt nùm theo muâa”. Vaâ öng lyá luêån rùçng chùæc chùæn phaãi coá àiïìu gò àoá khöng öín trong caái lyá thuyïët taåo ra lõch naây.

Cuâng trong thúâi kyâ naây, caác thaânh phöë lúán cuãa thúâi Phuåc Hûng vaâ nïìn thûúng maåi trïn àûúâng biïín traãi khùæp thïë giúái àaä nhêån thêëy nhu cêìu phaãi coá möåt lõch chñnh xaác vaâ àaáng tin cêåy. Nhûng khi hoå yïu cêìu Copernic giuáp àúä trong dûå aán naây, öng traã lúâi thúâi àiïím chûa chñn muöìi. Àaânh rùçng hïå thöëng àõa têm cuãa Ptolïmï khöng thïí taåo ra möåt lõch chñnh xaác, öng vêîn chûa coá àuã chûáng cúá àïí minh chûáng hïå thöëng nhêåt têm cuãa mònh coá kïët quaã töët hún hïå thöëng cuä. Thûåc vêåy, vúái nhûäng dûä kiïån coá sùén vaâo thúâi àoá, hïå thöëng sûãa àöíi cuãa Copernic àaä khöng àem laåi kïët quaã töët.

Duâ vêåy, nhûäng yá tûúãng cuãa Copernic àaä giuáp öng àûúåc tuyïín choån àïí giuáp Giaáo hoaâng Gregorio XIII laâm ra lõch caãi caách maâ chuáng ta àang duâng. Trong nûãa thïë kyã tiïëp sau àoá, caác lyá thuyïët cuãa Copernic chó coá möåt ûáng duång cöng cöång vaâ trûåc tiïëp duy nhêët laâ àïí laâm lõch. Thïë nhûng khöng phaãi chñnh Copernic àaä chûáng minh cho chên lyá cuãa hïå thöëng cuãa mònh qua kïët quaã cuãa viïåc sûãa lõch naây.

Viïåc laâm lõch àaä àûúåc thûåc hiïån búãi möåt àïå tûã khaác cuãa Copernic tïn laâ Erasmus Reinhold (1511-1553). Öng laâ ngûúâi coá thiïn taâi vaâ àam mï trong viïåc tñnh toaán thiïn vùn. Nùm 25 tuöíi, Reinhold àûúåc cûã laâm giaáo sû thiïn vùn úã Àaåi hoåc Wittenberg nùm 1536. Vaâo nhûäng nùm 1540, khi ngaânh in àaä giuáp cho viïåc in saách giaáo khoa trúã nïn ñt töën keám hún àïí coá thïí phöí biïën röång raäi trong caác àaåi hoåc, Reinhold àaä in ra nhûäng êën baãn phöí thöng cuãa caác taác phêím cöí àiïín nghiïn cûáu hïå thöëng Ptolïmï vaâ caác thiïn thïí. Wittenberg àaä phêën khúãi baáo caáo vïì cöng trònh cuãa Copernic. Àiïìu naây àaä khúi dêåy núi Reinhold niïìm hi voång noáng boãng rùçng Copernic seä “phuåc hûng khoa thiïn vùn”. Khi cuöën De Revolutionibus àûúåc xuêët baãn, Reinhold àaä àoåc vaâ ghi chuá trïn saách àïí chuêín bõ nhûäng baãng thiïn vùn àêìy àuã hún tûâ trûúác àïën gioâ. Sau baãy nùm vêët vaã vúái cöng viïåc naây, Reihold àaä xuêët baãn nhûäng baãng tñnh thiïn vùn cuãa mònh nùm 1551.

Taác phêím Caác baãng Prutenic vûúåt xa têët caã nhûäng thûá cuâng loaåi naây vaâo thúâi àoá vaâ àaä mau choáng trúã taânh nhûäng baãng thiïn vùn tiïu chuêín úã chêu Êu. Àïí sûãa àöíi nhûäng baãng thiïn vùn cuä, Reinhold àaä tûå tiïån sûã duång nhûäng nhêån xeát cuãa trong taác phêím




cuãa Copernic. Têët nhiïn öng khöng nhêån ra rùçng nhûäng khaái niïåm cuãa Copernic vïì võ trñ vaâ chuyïín àöång cuãa caác haânh tinh vêîn coân xa sûå thêåt, khi coi chuáng chó laâ sûå phöëi húåp cuãa nhûäng chuyïín àöång voâng troân àún giaãn. Dêìu sao taác phêím cuãa Reinhold cuäng àaä laâ möåt tiïën böå vaâ àûúåc sûã duång röång raäi. Khi Giaáo hoaâng Gregorio XIII laâm lõch múái cuãa mònh vaâo nùm 1582, ngaâi àaä dûåa vaâo nhûäng baãng cuãa Reinhold. Tñnh chñnh xaác vûúåt tröåi cuãa nhûäng baãng thiïn vùn naây laâm nöíi bêåt trûåc giaác cuãa Reinhold hún laâ tñnh chên lyá cuãa hïå thöëng Copernic.




CHÛÚNG 39

NHÛÄNG GÒ MÙÆT THÛÚÂNG COÁ THÏÍ THÊËY

Nhûäng khaã nùng cuãa mùæt thûúâng àïí quan saát vaâ tñnh toaán caác thiïn thïí àaä àûúåc àêíy túái hïët giúái haån cuãa chuáng búãi möåt nhaâ thiïn vùn khöng biïët mïåt moãi ngûúâi Àan Maåch tïn laâ Tycho Brahe (1546-1601), sinh ra ba nùm sau khi Copernic qua àúâi. Cha öng laâ möåt nhaâ quyá töåc giaâu coá Àan Maåch, luön khñch lïå öng phaát triïín nhûäng àûác tñnh cao quyá cuãa nhaâ quyá töåc vaâ nhûäng súã thñch xa hoa cuãa giúái quyïìn quyá àïí coá tiïëng trong xaä höåi trñ thûác chêu Êu thúâi àoá. Taåi Àaåi hoåc Lutheran úã Copenhagen, öng àûúåc hoåc àêìy àuã baãy mön cuãa caác khoa hoåc nhên vùn thúâi bêëy giúâ, göìm tam khoa (ngûä phaáp, tu tûâ vaâ logic) vaâ tûá khoa (hònh hoåc, thiïn vùn, söë hoåc vaâ êm nhaåc). Taåi àêy, öng ngöën ngêëu nhûäng taác phêím cuãa Aristote vaâ bùæt àêìu ài vaâo hïå thöëng caác thiïn thïí cuãa Ptolïmï. Têët nhiïn öng cuäng hoåc khoa chiïm tinh, laâ möåt mön hoåc kïët húåp giûäa thiïn vùn hoåc vaâ y hoåc, rêët hûäu ñch cho caác nhaâ thiïn vùn trong àúâi söëng haâng ngaây. Sau àoá öng àïën Leipzig àïí hoåc luêåt nhùçm hoaân têët nïìn hoåc vêën cuãa mònh.

Nhûng nïìn giaáo duåc saách vúã àoá àaä khöng boáp ngheåt niïìm àam mï quan saát thiïn vùn maâ öng àaä coá tûâ höìi coân rêët nhoã. Àûúng nhiïn quan saát thiïn vùn khöng phaãi laâ möåt mön trong chûúng trònh àaåi hoc. Khi Tycho chûa àêìy 14 tuöíi, öng rêët kinh ngaåc vaâ thñch thuá vò àûúåc chûáng kiïën möåt vuå nhêåt thûåc àaä àûúåc tiïn àoaán trûúác vaâ àaä xaãy ra vaâo àuáng ngaây dûå baáo. Öng nghô "con ngûúâi quaã laâ thêìn thaánh khi coá thïí biïët roä nhûäng chuyïín àöång cuãa caác ngöi sao nhúâ àoá coá thïí tiïn àoaán tûâ lêu võ trñ vaâ sûå tûúng quan cuãa chuáng".

Nhûng vò gia àònh muöën öng theo hoåc caác mön hoåc truyïìn thöëng hún, nïn öng phaãi theo àuöíi niïìm àam mï cuãa mònh möåt caách bñ mêåt. Taåi Leipzig, gia àònh thuï möåt giaãng viïn phuå àaåo àïí theo doäi viïåc hoåc cuãa öng, vò thïë ban ngaây öng buöåc phaãi hoåc luêåt. Nhûng àïm àïën, khi caác ngöi sao xuêët hiïån vaâ thêìy phuå àaåo ài nguã, öng bùæt àêìu theo àuöíi súã thñch thûåc sûå cuãa mònh. Öng àïí




daânh tiïìn mua thïm nhiïìu baãng thiïn vùn vaâ tûå hoåc vïì caác choâm sao bùçng möåt quaã cêìu nhoã chó bùçng nùæm tay maâ öng giêëu khöng cho thêìy phuå àaåo cuãa mònh biïët.

Möåt vuå giao höåi giûäa caác haânh tinh àaä àûa Tycho lïn àûúâng sûå nghiïåp cuãa mònh. Thaáng 8 nùm 1563, trong möåt vuå giao höåi keáo daâi nhiïìu ngaây giûäa sao Thöí vaâ sao Möåc, Tycho luác êëy chûa àêìy 17 tuöíi, àaä chúáp lêëy cú höåi àïí bùæt àêìu viïåc quan saát thiïn vùn cuãa mònh. Duång cuå duy nhêët cuãa öng laâ möåt caái compa thöng thûúâng cuãa ngûúâi veä àöì aán. Öng àûa têm cuãa cêy compa saát mùæt mònh, röìi quay möîi chên compa vïì möåt haânh tinh, sau àoá àùåt compa lïn möåt túâ giêëy trïn àoá öng àaä veä möåt voâng troân chia thaânh 360 àöå vaâ nûãa àöå. Öng àaä ghi laåi lêìn quan saát àêìu tiïn cuãa mònh vaâo ngaây 17 thaáng 8, 1563 vaâ tûâ àoá vïì sau coân tiïëp tuåc haâng ngaân lêìn khaác. Ngaây 24 thaáng 8, öng thêëy sao Thöí vaâ sao Möåc gêìn nhau àïën nöîi khoá maâ nhêån ra àûúåc khoaãng caách giûäa chuáng. Öng ngaåc nhiïn phaát hiïån ra rùçng nhûäng dûå baáo trong baãng thiïn vùn Alphongsine sai hùèn möåt thaáng vaâ ngay caã nhûäng baãng Plutenic cuãa Reinhold cuäng sai nhiïìu ngaây.

Nùm sau, öng trang bõ thïm möåt caái thûúác ào goác, laâ möåt duång cuå khaá phöí biïën thúâi êëy. Thûúác ào goác chó laâ möåt caái cêy coá khùæc vaåch, daâi khoaãng 1 meát, trïn àoá coá àùåt möåt cêy khaác daâi bùçng möåt nûãa cêy kia vaâ coá thïí trûúåt qua laåi àïí luön luön taåo thaânh möåt goác vuöng vúái cêy kia. Khi quan saát nhòn qua nhûäng öëng ngùæm gùæn úã àêìu cuãa caã hai cêy vaâ tûâ tûâ trûúåt thanh ngùæn cho túái khi caã hai vêåt àûúåc nhòn thêëy, hoå coá thïí ào àûúåc nhûäng àöå xa goác. Tycho àaä sûã duång thûúác ào goác naây àïí têåp luyïån viïåc quan saát möåt caách leán luát trong luác öng thêìy phuå àaåo nguã. Khi thêëy duång cuå naây quaá thö sú khöng cho nhûäng goác chñnh xaác, Tycho muöën mua möåt chiïëc töët hún. Öng khöng daám xin tiïìn cuãa böë meå àïí mua, nïn àaä tûå mònh chïë ra baãng àiïìu chónh àïí caãi thiïån àöå chñnh xaác cuãa duång cuå cuãa mònh. Nhaâ khoa hoåc vô àaåi Kepler àaä goåi cöë gùæng naây cuãa Tycho vaâo nùm 1564 laâ "sûå phuåc hûng cuãa thiïn vùn hoåc".

Con ngûúâi Tycho quaã laâ möåt hiïån tûúång, öng khöng chó laâ mêîu mûåc cuãa nhaâ quan saát thiïn vùn hoåc, maâ coân laâ möåt trong nhûäng nhên vêåt kyâ laå nhêët cuãa thúâi àaåi. ÚÃ tuöíi 20, khi coân laâ sinh viïn úã Àaåi hoåc Rostock, trong dõp dûå möåt buöíi khiïu vuä úã nhaâ möåt giaáo sû, öng àaä caäi löån vúái möåt sinh viïn khaác xem ai laâ nhaâ toaán hoåc gioãi hún. Cuöåc caäi luêån àûúåc giaãi quyïët bùçng möåt cuöåc thaách àêëu "hoaân toaân trong boáng töëi" vaâo luác 7 giúâ töëi ngaây 29 thaáng 12,




1566, laâm cho Tycho bõ mêët möåt miïëng muäi. Öng àaä sûãa caái muäi cuãa mònh bùçng caách chïë ra möåt miïëng muäi rêët kheáo bùçng vaâng vaâ baåc àïí àùæp vaâo chöî bõ sûát. Àêy chó laâ möåt trong rêët nhiïìu chuyïån laå thûúâng trong cuöåc àúâi Tycho.

Nhûäng quan saát cuãa Tycho àaä àoáng goáp vaâo kho taâng sûå kiïån thiïn vùn nhiïìu hún bêët cûá ai trûúác öng. Hêìu hïët nhûäng sûå kiïån naây àûúåc öng sûu têåp trong thúâi gian 20 nùm söëng trïn hoân àaão Hven röång 2000 mêîu maâ vua Frederick II àaä tùång öng àïí laâm àaâi thiïn vùn cuãa öng. Tûâ taâi saãn cuãa riïng mònh, öng àaä xêy dûång möåt trung têm khoa hoåc lúán. Öng goåi trung têm khoa hoåc naây laâ Thiïn Lêu (Uraniborg), nhûng àuáng ra phaãi goåi laâ Thiïn Àö, vò noá laâ caã möåt Àö thõ göìm nhûäng nhaâ nghiïn cûáu thiïn vùn àêìy nhiïåt huyïët.

Tycho thûåc hiïån nhûäng cuöåc quan saát hïët sûác àïìu àùån, lùåp ài lùåp laåi, phöëi húåp chuáng vaâ luön luön tñnh àïën phêìn sai soát do duång cuå cuãa öng. Kïët quaã öng àaä giaãm mûác àöå sai soát xuöëng chó coân möåt phêìn cuãa phuát trong möåt cung vaâ àaä coá àûúåc sûå chñnh xaác cao nhêët tûâ trûúác àïën giúâ.

Vúái sûå giuáp àúä cuãa rêët nhiïìu sinh viïn vaâ àöìng nghiïåp cuãa mònh, trong cuöën Progymnasmata (1602) öng àaä liïåt kï àûúåc võ trñ cuãa 777 àõnh tinh. Àïí giuáp nhûäng ngûúâi khaác àaánh giaá mûác chñnh xaác cuãa öng, öng àaä àûa vaâo trong saách naây phêìn mö taã vaâ nhûäng sú àöì cuãa caác phûúng phaáp quan saát cuäng nhû caác duång cuå cuãa öng. Chùèng bao lêu cöng trònh phong phuá cuãa öng àaä thay thïë baãng liïåt kï cöí àiïín cuãa Ptolïmï. Cuöëi cuâng öng àaä thïm vaâo 223 ngöi sao nûäa, nêng töíng söë lïn àuáng 1000.

Hïå thöëng caác thiïn thïí cuãa öng àaä chûáng minh rùçng hïå thöëng àõa têm cuãa Ptolïmï khöng thoãa àaáng, àöìng thúâi cuäng cho thêëy chûa coá àuã bùçng chûáng chùæc chùæn àïí chûáng minh hïå thöëng nhêåt têm cuãa Copernic laâ àuáng.

Tycho khöng muöën boã ài niïìm tin cuãa mònh vaâo hïå thöëng coi traái àêët àûáng yïn vaâ laâ trung têm cuãa vuä truå. Öng quaá gùæn boá vúái khoa vêåt lyá cuãa Aristote chuã trûúng traái àêët nùång vaâ àûáng yïn. Öng nhêån xeát, nïëu thûåc sûå traái àêët quay, möåt quaã àaåi baác bùæn ra theo chiïìu quay cuãa traái àêët seä ài xa hún laâ nïëu bùæn ngûúåc vúái chiïìu quay cuãa traái àêët. Nhûng trong thûåc tïë àiïìu naây khöng xaãy ra. Vaâ öng cuäng dûåa vaâo lêåp luêån roä raâng cuãa saách Giosuï trong böå Kinh thaánh kïí laåi rùçng mùåt trúâi àaä dûâng laåi trïn bêìu trúâi.




Nhûng öng cuäng thêëy hïå thöëng nhêåt têm coá thïí laâm cho hònh aãnh cuãa thïë giúái àún giaãn ài rêët nhiïìu, nïn öng àaä nghô ra möåt caách thoãa hiïåp. Öng vêîn giûä laåi quan niïåm traái àêët àûáng yïn úã trung têm trong khi mùåt trúâi quay chung quanh noá giöëng nhû trong hïå thöëng àõa têm cuãa Ptolïmï. Nhûng trong hïå thöëng múái cuãa Tycho, caác haânh tinh khaác quay xung quanh mùåt trúâi theo àûúâng quay cuãa mùåt trúâi quanh traái àêët.

Trïn giûúâng hêëp höëi, öng àaä tröëi laåi kho cöng trònh àöì söå cuãa mònh cho möåt nhaâ khoa hoåc khaác coá àêìu oác treã trung vaâ khoaáng àaåt hún. Öng xin Johannes Kepler caãi thiïån nhûäng baãng thiïn vùn cuãa öng. Vaâ öng hi voång Kepler seä coá thïí duâng nhûäng baãng thiïn vùn naây àïí chûáng minh lyá thuyïët cuãa öng (chûá khöng phaãi cuãa Copernic) laâ àuáng.

Mùåc duâ Copernic àaä daám thay àöíi caác tûúng quan cuãa caác thiïn thïí, öng vêîn khöng daám sûãa àöíi chuyïín àöång theo àûúâng troân hoaân haão cuãa caác thiïn thïí, hay thay àöíi hònh troân cuãa caã hïå thöëng. Kepler àaä thûåc hiïån bûúác tiïëp theo naây. Trong khi tòm kiïëm möåt sûå àöëi xûáng tinh vi hún trong quyä àaåo cuãa caác thiïn thïí vaâ nhûäng tûúng quan giûäa nhûäng àöå xa vaâ chu kyâ cuãa chuáng, Kepler àaä daám rúâi boã lyá thuyïët Aristote vïì chuyïín àöång cuãa thiïn thïí theo àûúâng troân hoaân haão. Nhòn laåi, chuáng ta thêëy öng àaä tònh cúâ laâm cho hïå thöëng Copernic húåp lyá hún bùçng caách àûa têët caã caác chuyïín àöång quan saát àûúåc thaânh nhûäng àõnh luêåt thûåc nghiïåm àûúåc diïîn taã dûúái daång toaán hoåc.

Johannes Kepler (1571-1630) sinh taåi Wurttemberg, thuöåc miïìn nam nûúác Àûác. Cho túái nùm 22 tuöíi, Kepler luön luön àûúåc chuêín bõ àïí trúã thaânh möåt muåc sû. Loâng àaåo cuãa öng vaâ cuãa gia àònh àaä luön luön thöi thuác öng nhòn moåi biïën cöë trong cuöåc àúâi àïìu laâ do sûå an baâi cuãa Thiïn Chuáa.

Johannes Kepler (1571-1630) sinh taåi Wurttemberg, thuöåc miïìn nam nûúác Àûác. Cho túái nùm 22 tuöíi, Kepler luön luön àûúåc chuêín bõ àïí trúã thaânh möåt muåc sû. Loâng àaåo cuãa öng vaâ cuãa gia àònh àaä luön luön thöi thuác öng nhòn moåi biïën cöë trong cuöåc àúâi àïìu laâ do sûå an baâi cuãa Thiïn Chuáa. Öng luön luön caãm nïëm àûúåc hûúng võ cuãa àúâi söëng thiïn quöëc vaâ suöët àúâi öng hùm húã ài tòm biïët yá àõnh cuãa Thiïn Chuáa.

Giaá nhû gia àònh öng giaâu coá, öng àaä coá thïí trúã thaânh möåt muåc sû, chûá khöng phaãi möåt nhaâ thiïn vùn. Öng say mï thêìn hoåc




vaâ chó vò hoaân caãnh taâi chñnh maâ öng phaãi boã ún goåi muåc sû àïí kiïëm söëng bùçng nghïì giaáo viïn toaán hoåc taåi möåt laâng nhoã miïìn nam nûúác aáo. Öng böí sung thu nhêåp cuãa mònh bùçng viïåc xuêët baãn nhûäng lõch thiïn vùn dûå baáo nhûäng muâa, söë mïånh cuãa nhûäng bêåc quên vûúng, caác cuöåc nöíi dêåy cuãa nöng dên vaâ nhûäng nguy cú xêm lùng cuãa ngûúâi Thöí. Nghïì thiïn vùn luön luön laâ nguöìn thu nhêåp chñnh cuãa öng khi moåi nguöìn thu nhêåp khaác khöng coân. Öng noái, laâm nghïì boái toaán ñt ra cuäng coân hún laâ ài ùn maây.

Nùm 1595, öng àaä giaãi thñch cho giaáo sû Michael Maestlin cuãa àaåi hoåc Tubingen, laâ ngûúâi àaä hûúáng dêîn öng àïën vúái hïå thöëng thiïn vùn cuãa Copernic, “Töi àaä muöën trúã thaânh möåt nhaâ thêìn hoåc, vò tûâ lêu têm höìn töi luön bõ giùçng co. Nhûng bêy giúâ, töi nhêån ra laâ Chuáa muöën töi laâm raång danh Ngûúâi qua caác cöë gùæng truy tòm thiïn vùn cuãa töi”. Cuöën saách àêìu tiïn cuãa öng nhan àïì Vuä truå Mêìu Nhiïåm (1596) laâ möåt sûå diïîn taã kheáo leáo tñnh chêët huyïìn bñ toaán hoåc, laâ khúãi àiïím cho hoaåt àöång suöët àúâi cuãa öng. Öng kïí laåi rùçng, vò öng tin chùæc coá veã àeåp toaán hoåc trong nhûäng kñch thûúác tûúng àöëi giûäa caác haânh tinh vaâ quyä àaåo cuãa chuáng, nïn öng lao mònh vaâo cuöåc tòm kiïëm.

Hêìu nhû caã muâa heâ àaä tröi qua vúái sûå tòm kiïëm nùång nïì nhûng khöng kïët quaã naây. Cuöëi cuâng, trong möåt dõp rêët têìm thûúâng, töi àaä àïën gêìn àûúåc sûå thêåt hún. Töi tin Chuáa quan phoâng àaä can thiïåp àïí töi may mùæn àaåt àûúåc àiïìu maâ töi khöng bao giúâ coá thïí àaåt àûúåc chó bùçng cöë gùæng riïng cuãa mònh. Töi laåi caâng tin úã àiïìu naây hún nûäa vò töi luön luön cêìu xin Chuáa cho töi àûúåc thaânh cöng nïëu lyá thuyïët cuãa Copernic laâ àuáng. Thïë laâ chuyïån àaä xaãy ra vaâo ngaây 19 thaáng 7, 1595. Khi töi àang giaãng cho sinh viïn thêëy nhûäng sûå kiïån giao höåi lúán (cuãa sao Thöí vaâ sao Möåc) xaãy ra liïn tiïëp taám kyá hiïåu hoaâng àaåo sau vaâ chuáng tûâ tûâ chuyïín tûâ möåt khoaãng caách 120 àöå giûäa hai haânh tinh sang möåt khoaãng caách khaác, thò cuâng luác àoá töi àaä veä löìng vaâo trong möåt voâng troân nhiïìu hònh tam giaác vúái àiïím cuöëi cuãa tam giaác naây laâ àiïím àêìu cuãa tam giaác kia. Bùçng caách naây töi coá möåt hònh troân nhoã hún húåp búãi nhûäng àiïím giao nhau cuãa caác caånh hònh tam giaác.

Khi öng so saánh hai voâng troân naây, öng thêëy voâng troân khöng tûúng ûáng vúái sao Möåc, voâng troân ngoaâi tûúng ûáng vúái sao Thöí. Öng àaä tòm ra àûúåc chòa khoáa chùng?




Bêët ngúâ Kepler nhúá laåi möåt sûå truâng húåp àùåc biïåt: trong hònh hoåc coá nùm loaåi hònh khöëi àa diïån vaâ ngoaâi traái àêët thò chó coá nùm haânh tinh khaác.

Vaâ röìi... àiïìu naây laâm töi ngaåc nhiïn: taåi sao laåi coá caác hònh phùèng trong söë nhûäng quô àaåo ba chiïìu? Thûa àöåc giaã, xin haäy àïí yá àïën lyá do taåi sao töi viïët cuöën saách nhoã naây. Àïí ghi nhúá sûå kiïån àoá, töi viïët ra àêy cho baån cêu phaát biïíu bùçng chñnh nhûäng lúâi luác noá múái àûúåc phaát sinh trong àêìu: Quô àaåo cuãa traái àêët laâ thûúác ào moåi sûå. Veä ngoaåi tiïëp quô àaåo naây laâ möåt hònh mûúâi hai mùåt vaâ voâng troân chûáa hònh naây seä laâ sao Hoãa; veä ngoaåi tiïëp sao Hoãa möåt hònh tûá diïån vaâ voâng troân chûáa noá seä laâ sao Möåc; veä ngoaåi tiïëp sao Möåc möåt hònh lêåp phûúng vaâ voâng troân chûáa noá seä laâ sao Thöí. Bêy giúâ veä nöåi tiïëp traái àêët möåt hònh hai mûúi mùåt vaâ voâng troân nùçm trong àoá seä laâ sao Kim; veä nöåi tiïëp sao Kim möåt hònh taám mùåt vaâ voâng troân nùçm trong àoá seä laâ sao Thuãy. Bêy giúâ baån àaä hiïíu lyá do cuãa con söë caác haânh tinh.

Àêy laâ cú höåi vaâ thaânh cöng cuãa nhûäng lao nhoåc cuãa töi. Vaâ niïìm thoãa maän sêu xa cuãa töi trong khaám phaá naây quaã thûåc khöng thïí diïîn taã thaânh lúâi. Töi khöng coân tiïëc thúâi giúâ àaä mêët nûäa. Ngaây àïm töi khöng moãi mïåt trong viïåc tñnh toaán, àïí xem yá tûúãng naây coá phuâ húåp vúái nhûäng quô àaåo cuãa Copernic hay khöng, hay laâ niïìm vui cuãa töi seä bay ài theo gioá. Chó trong ñt ngaây, moåi caái àaä hoaåt àöång töët vaâ töi cûá ngöìi nhòn tûâng thiïn thïí tiïëp nöëi nhau ùn khúáp chñnh xaác vaâo chöî cuãa noá trong söë caác haânh tinh.

Trñ tûúãng tûúång hònh hoåc cuãa öng àaä coá taác duång. Nïëu chuáng ta kïí àïën chuyïín àöång ly têm cuãa caác cuãa haânh tinh vaâ boã qua möåt vêën àïì nho nhoã vïì sao Kim, thò moåi haânh tinh àïìu ùn khúáp vúái hïå thöëng cuãa Kepler, vúái möåt sai biïåt chó chûâng 5 phêìn trùm.

Bêët luêån chuáng ta nghô thïë naâo vïì “phûúng phaáp” cuãa Kepler, saãn phêím cuãa öng quaã laâ àêìy êën tûúång. Àöëi vúái öng, hònh nhû viïåc öng chuyïín tûâ laänh vûåc thêìn hoåc sang thiïn vùn laâ möåt haânh àöång chñnh àaáng. Kïí cuäng laå, cuöën saách naây do möåt chaâng thanh niïn tïn Kepler viïët luác 25 tuöíi àuáng möåt nûãa thïë kyã sau cuöën De Revolutionibus cuãa Copernic laåi laâ taác phêím àêìu tiïn sau chñnh baãn thên Copernic cöng khai baão vïå hïå thöëng múái.

Trong hïå thöëng cuãa Copernic, mùåt trúâi àûúåc àûa vaâo trung têm thay chöî cho traái àêët, nhûng mùåt trúâi vêîn chó thûåc hiïån chûác nùng quang hoåc laâ soi saáng cho toaân thïí vuä truå haânh tinh, chûá




khöng taåo ra chuyïín àöång cuãa caác haânh tinh àoá. Kepler àaä tiïën möåt bûúác khöíng löì khi öng coi mùåt trúâi laâ möåt trung têm taåo lûåc. Öng nhêån thêëy rùçng möåt haânh tinh caâng xa mùåt trúâi, thò chu kyâ xoay voâng cuãa noá caâng daâi. Àöëi vúái sûå kiïån naây, caác nhaâ thiïn vùn thúâi trung cöí chó cöëng hiïën nhûäng giaãi thñch thêìn bñ hay duy linh. Vñ duå, caác triïët gia khùæc kyã tin rùçng möîi haânh tinh coá höìn riïng cuãa mònh - laâ tinh thêìn hay trñ khön - àïí hûúáng dêîn caác chuyïín àöång cuãa noá trong bêìu trúâi. Quan niïåm tröíi vûúåt cuãa thúâi trung cöí gùæn möîi haânh tinh vaâo möåt quaã cêìu trong suöët cuäng tuyïn böë rùçng nhûäng quaã cêìu naây àûúåc chuyïín àöång búãi trñ khön thiïn giúái.

Khi Kepler tòm caách cùæt nghôa sûå giaãm töëc cuãa möåt haânh tinh khi noá chuyïín àöång xa dêìn mùåt trúâi, luác àêìu öng cuäng nghô möîi haânh tinh coá möåt “höìn chuyïín àöång” (anima motrix):

Vò thïë chuáng ta phaãi thiïët lêåp möåt trong hai sûå kiïån sau: hoùåc laâ caác animae motrices (cuãa caác haânh tinh) trúã nïn yïëu hún khi chuáng xa dêìn Mùåt trúâi, hoùåc laâ chó coá möåt anima motrix duy nhêët úã têm àiïím cuãa têët caã caác quyä àaåo, nghôa laâ, úã Mùåt trúâi, caái höìn chuyïín àöång naây taåo lûåc maånh hún àöëi vúái möåt vêåt thïí khi vêåt thïí naây úã gêìn mùåt trúâi, nhûng seä khöng coá taác duång àöëi vúái caác vêåt thïí úã xa hún, vò khoaãng caách vaâ vò aãnh hûúãng cuãa lûåc taác àöång caâng xa caâng yïëu.

Sau naây chñnh Kepler àaä trõnh troång noái thïm rùçng toaân thïí hïå thöëng vêåt lyá caác thiïn thïí cuãa mònh seä coá yá nghôa hoaân haão “nïëu ta thay thïë tûâ höìn (anima) bùçng lûåc (vis). Thïë laâ öng àaä maånh daån vaåch ra con àûúâng chuyïín tûâ viïåc giaãi thñch vuä truå theo caách hûäu cú sang löëi giaãi thñch cú hoåc. Caác “tinh thêìn” vaâ “trñ khön cuãa caác thiïn thïí” àûúåc thay thïë bùçng caác lûåc.

Tûâ lyá thuyïët àêìy trûåc giaác cuãa Copernic, tûâ lûúång dûä liïåu khöíng löì do Tycho Brahe thu thêåp àûúåc vaâ vúái niïìm say mï toaán hoåc thêìn bñ cuãa mònh, Kepler àaä hònh thaânh ba àõnh luêåt vïì chuyïín àöång cuãa haânh tinh, nhúâ àoá öng àaä trúã thaânh nhaâ tiïn phong cho möåt ngaânh khoa hoåc múã àûúâng cho khoa vêåt lyá hiïån àaåi.




CHÛÚNG 40

MÖÅT CAÁI NHÒN GÊY BÖËI RÖËI VAÂ NGAÅC NHIÏN

Bûúác nhaãy voåt tûâ quan saát bùçng mùæt thûúâng túái quan saát nhúâ duång cuå seä laâ möåt trong nhûäng bûúác tiïën lúán trong lõch sûã cuãa haânh tinh. Nhûng khöng ai àaä coá chuã yá phaát minh ra kñnh viïîn voång. Möåt trong nhûäng thaânh kiïën ùn rïî sêu vaâ phöí biïën nhêët cuãa con ngûúâi laâ niïìm tin vaâo caác giaác quan tûå nhiïn cuãa con ngûúâi maâ khöng cêìn duâng àïën duång cuå.

Chuáng ta khöng biïët ai àaä phaát minh ra kñnh mùæt, phaát minh thïë naâo vaâ úã àêu. Chuáng ta chó biïët àaåi khaái noá àûúåc phaát minh möåt caách tònh cúâ vaâ búãi nhûäng ngûúâi thûúâng chûá khöng phaãi nhûäng nhaâ nghiïn cûáu vïì quang hoåc. Coá leä möåt ngûúâi thúå laâm kñnh àaä lúán tuöíi trong khi chïë taåo nhûäng chiïëc àôa bùçng kñnh àïí gùæn cûãa söí àaä thûã nhûäng chiïëc àôa àoá vaâ khi nhòn vaâo öng àaä mûâng rúä nhêån ra mònh coá thïí nhòn thêëy roä hún. Chuáng ta coá thïí tin rùçng nhaâ phaát minh khöng phaãi thuöåc giúái trñ thûác, vò thúâi àoá caác giaáo sû thûúâng khoe khoang vïì nhûäng phaát minh cuãa mònh, thïë maâ trûúác thïë kyã 13 chuáng ta laåi chûa tûâng thêëy coá taâi liïåu naâo ghi nhêån vïì möåt nhaâ phaát minh tûå xûng àaä laâm ra kñnh viïîn voång. Tûâ nhûäng taâi liïåu àûúåc ghi laåi trûúác nùm 1300 cho túái tiïåc phaát minh ra kñnh viïîn voång gêìn ba trùm nùm sau àoá, caác nhaâ hoåc giaã àïìu khöng biïët gò vïì thêëu kñnh. Coá rêët nhiïìu lyá do cùæt nghôa àiïìu naây. Ngûúâi ta biïët rêët ñt vïì lyá thuyïët khuác xaå aánh saáng. Tiïëc thay, möåt söë ñt oãi caác nhaâ vêåt lyá ham tòm toâi àaä khöng nghiïn cûáu vïì khuác xaå bùçng nhûäng mùåt thêëu kñnh cong bònh thûúâng, nhûng laåi bõ mï hoùåc búãi caác hònh thuâ hoaân haão laâ hònh troân vaâ hònh cêìu. Hoå bùæt àêìu nghiïn cûáu khuác xaå trong möåt quaã cêìu hoaân haão bùçng kñnh, khiïën taåo ra nhûäng quang sai phûác taåp nhêët vaâ thûåc tïë àaä khöng mang laåi cho hoå kïët quaã naâo.

Khi tòm hiïíu nhûäng hiïåu ûáng cuãa thêëu kñnh, caác nhaâ triïët hoåc thiïn nhiïn bõ caãn trúã vò nhûäng lyá thuyïët cuãa hoå vïì aánh saáng vaâ thõ giaác. Tûâ nhûäng thúâi xa xûa, suy tû cuãa caác nhaâ triïët hoåc têy phûúng àaä bõ hûúáng vïì caách ngûúâi ta thêëy thïë naâo hún laâ vïì chñnh




baãn chêët cuãa aánh saáng nhû laâ möåt hiïån tûúång vêåt lyá. Caác triïët gia Hi Laåp cöí cho rùçng thõ giaác laâ möåt quy trònh hoaåt àöång cuãa con mùæt söëng àöång cuãa möåt ngûúâi, chûá khöng phaãi sûå ghi laåi thuå àöång nhûäng êën tûúång tûâ bïn ngoaâi. Thuyïët phöëi caãnh cuãa Eculid lêëy mùæt chûá khöng phaãi vêåt àûúåc nhòn laâm àiïím göëc cuãa caác àûúâng viïîn caãnh. Plato vaâ caác triïët gia trûúâng phaái Pythagoras mö taã viïåc nhòn xem nhû laâ möåt qui trònh phaát toãa tûâ con mùæt möåt caách naâo àoá bao truâm lêëy vêåt thïí àûúåc nhòn. Ptolïmï cuäng chia seã quan àiïím naây. Ngûúåc laåi, Democritus vaâ caác triïët gia trûúâng phaái nguyïn tûã cho rùçng vêåt thïí àûúåc nhòn phaát toãa ra caác luöìng nguyïn tûã vaâ sûå phaát toãa naây möåt caách naâo àoá àêåp vaâo mùæt vaâ taåo ra aãnh. Nhûng nhaâ giaãi phêîu phûúng têy Galen nïu lïn vêën naån cuãa nhêån thûác thöng thûúâng rùçng nhûäng hònh aãnh lúán, vñ duå nhû aãnh cuãa möåt quaã nuái, khöng thïí naâo thu nhoã àûúåc àïí ài vaâo àöìng tûâ nhoã xñu cuãa mùæt. Hún nûäa, caác triïët gia nguyïn tûã cuäng khöng thïí cùæt nghôa àûúåc laâm sao möåt vêåt coá thïí taåo ra vö söë phên tûã àïí coá thïí ài àïën mùæt cuãa haâng trùm haâng ngaân ngûúâi cuâng thêëy vêåt àoá àöìng thúâi. Vaâ Galen àaä khai triïín möåt lyá thuyïët dung hoâa laâ liïn kïët vúái chûác nùng sinh lyá cuãa mùæt.

Ngoaâi ra, viïåc nghiïn cûáu quan hoåc hay sûã duång duång cuå àïí trúå giuáp mùæt thûúâng cuäng coân gùåp nhûäng trúã ngaåi vïì tön giaáo. Thêìn hoåc chõu aãnh hûúãng maånh cuãa nhêån thûác thöng thûúâng vaâ truyïìn thöëng dên gian. Con ngûúâi coá mùæt àïí laâm gò nïëu chñnh mùæt khöng biïët àûúåc hònh thuâ, kñch thûúác vaâ maâu sùæc thûåc sûå cuãa ngoaåi vêåt? Hún nûäa, chùèng phaãi nhûäng duång cuå nhû gûúng, lùng kñnh vaâ thêëu kñnh thûúâng laâm sai laåc thõ giaác àoá sao? Vaâ nhûäng duång cuå nhên taåo àïí laâm ra nhiïìu, phaãn chiïëu, khuyïëch àaåi hay thu nhoã vaâ nhên àöi hay àaão ngûúåc caác hònh aãnh thõ giaác àaä àûúåc sûã duång àïí laâm meáo moá sûå thêåt hay sao? Caác tñn hûäu suâng àaåo vaâ caác triïët gia khöng àúâi naâo chõu àuång chaåm túái nhûäng duång cuå lûâa àaão àoá.

Thïë nhûng möåt söë ngûúâi thûåc tiïîn vêîn tiïëp tuåc tiïën túái. Hoå thñch àeo cùåp kñnh trïn söëng muäi, àún giaãn vò noá giuáp hoå thêëy roä hún. Cöng duång àêìu tiïn cuãa kñnh mùæt coá leä laâ àïí chûäa têåt viïîn thõ, khuyïët têåt cuãa thõ giaác úã tuöíi giaâ do viïåc thuãy tinh thïí bõ chai cûáng laâm cho mùæt khöng thïí têåp trung sùæc neát vaâo nhûäng vêåt úã gêìn. Höìi àêìu thïë kyã 14, trong danh muåc bêët àöång saãn cuãa möåt võ giaám muåc úã Florence coá liïåt kï “möåt cùåp kñnh mùæt coá goång maå baåc”. ÚÃ Venice vaâi khoaãng 1300, nghïì laâm kñnh mùæt àaä khaá phöí biïën khiïën cho àaä coá möåt luêåt chöëng laåi nhûäng thúå kñnh àaánh lûâa khaách haâng bùçng




caách tuyïn böë hoå baán cho khaách haâng kñnh bùçng pha lï thêåt, àang khi thûåc sûå chó laâ kñnh thuãy tinh. Petrarch (1304-1374) trong taác phêím tûå thuêåt Thú gúãi cho Hêåu thïë, àaä than phiïìn rùçng “khi töi quaá 60 tuöíi... töi phaãi àeo kñnh múái thêëy roä àûúåc”. Baãn thên Kepler cuäng àeo kñnh. Vaâo giûäa thïë kyã 14, caác nhên vêåt chêu Êu nöíi tiïëng àïìu cho veä chên dung mònh vúái cùåp kñnh. Khoá maâ biïët hïët àûúåc ngoån nguöìn cuãa viïåc chïë taåo kñnh mùæt, vò nhûäng thúå kñnh khaám phaá ra kyä thuêåt laâm kñnh àïìu coá nhûäng lyá do thûúng maåi chñnh àaáng àïí giûä bñ mêåt nhaâ nghïì.

Galileo àaä viïët: “Chuáng ta biïët chùæc chùæn nhaâ phaát minh kñnh viïîn voång àêìu tiïn laâ möåt ngûúâi thúå kñnh bònh thûúâng, do tònh cúâ thûã nhûäng daång kñnh khaác nhau vaâ cuäng tònh cúâ nhòn vaâo hai trong söë caác daång kñnh àoá, möåt kñnh löìi vaâ möåt kñnh loäm, àïí úã nhûäng khoaãng caách khaác nhau àöëi vúái mùæt, àaä thêëy vaâ phaát hiïån nhûäng kïët quaã bêët ngúâ vaâ thïë laâ öng àaä khaám phaá ra duång cuå naây”. Coá thïí sûå phöëi húåp may mùæn caác loaåi kñnh khaác nhau naây àaä xaãy ra àöìng thúâi cho nhûäng hiïåu kñnh mùæt khaác nhau. Cêu chuyïån coá phêìn chùæc chùæn nhiïìu hún caã laâ sûå kiïån coá tñnh quyïët àõnh xaãy ra taåi möåt hiïåu kñnh cuãa möåt thúå laâm kñnh bònh thûúâng ngûúâi Haâ Lan tïn laâ Hans Lippershey, úã Middelburg khoaãng nùm 1600. Ngûúâi ta kïí rùçng coá hai àûáa treã tònh cúâ vaâo tiïåm cuãa Lippershey vaâ cêìm nhûäng mùæt kñnh lïn chúi. Chuáng aáp hai mùæt kñnh saát nhau vaâ khi chuáng nhòn qua caã hai mùæt kñnh àïí nhòn túái möåt chiïëc chong choáng gioá trïn thaáp möåt nhaâ thúâ, chuáng thêëy chiïëc chong choáng àûúåc khuyïëch àaåi möåt caách tuyïåt vúâi. Chñnh Lippershey cuäng nhòn thûã vaâ thïë laâ öng bùæt àêìu chïë taåo caác kñnh viïîn voång.

Khöng may cho Lippershey laâ vaâo cuâng thúâi àoá taåi Haâ Lan cuäng coá nhûäng thúå kñnh khaác tuyïn böë mònh laâ taác giaã phaát minh ra kñnh viïîn voång vaâ àoâi hoãi àûúåc thûâa nhêån quyïìn saáng chïë vaâ lúåi löåc tûâ saáng chïë naây. Möåt trong nhûäng ngûúâi naây laâ James Metius úã Alkmaar, tuyïn böë öng àaä chïë taåo àûúåc möåt kñnh viïîn voång cuäng töët nhû cuãa Lippershey, öng biïët nhûäng bñ quyïët laâm thuãy tinh vaâ nïëu nhaâ nûúác taâi trúå, öng coá thïí chïë taåo möåt kñnh viïîn voång töët hún. Khi chñnh quyïìn khöng chêëp nhêån àïì nghõ cuãa öng, Metius àaä tûâ chöëi khöng cho ai xem kñnh viïîn voång cuãa mònh vaâ khi chïët öng àaä phaá huãy caác duång cuå cuãa mònh àïí khöng cho ai giaânh àûúåc quyïìn saáng chïë cuãa öng

Trong tònh traång quyïìn saáng chïë chûa roä raâng, nhaâ nûúác Haâ Lan àaä tûâ chöëi àïì nghõ chïë taåo kñnh viïîn voång cuãa Lippershey,




khöng cöng nhêån quyïìn saáng chïë cuãa öng, cuäng khöng taâi trúå cho duång cuå múái naây. Àöìng thúâi, kñnh viïîn voång ngaây caâng àûúåc ngûúâi ta biïët àïën nhiïìu hún. Nùm 1608 àaåi sûá Phaáp úã The Hague àaä mua möåt chiïëc kñnh viïîn voång cho vua Henry IV vaâ ngay nùm sau úã Paris àaä coá baán kñnh viïîn voång. Nùm 1609 kñnh viïîn voång àaä àûúåc triïín laäm taåi höåi chúå Frankfurt. Noá cuäng xuêët hiïån úã Milan, Venice vaâ Padua vaâ trûúác cuöëi nùm àoá, ngûúâi ta àaä chïë taåo noá úã Luên Àön.

Khöng dïî gò thuyïët phuåc nhûäng “nhaâ triïët hoåc tûå nhiïn” hoåc caách nhòn qua kñnh viïîn voång cuãa Galieo. Hoå coá quaá nhiïìu lyá do tri thûác àïí nghi ngúâ nhûäng gò maâ hoå khöng tröng thêëy bùçng mùæt thûúâng.

Nhûng nhûäng con ngûúâi thêån troång vêîn coân e deâ chûa muöën tin tûúãng úã duång cuå múái meã coân àêìy nghi ngúâ naây. Khöng dïî gò thuyïët phuåc nhûäng “nhaâ triïët hoåc tûå nhiïn” hoåc caách nhòn qua kñnh viïîn voång cuãa Galieo. Hoå coá quaá nhiïìu lyá do tri thûác àïí nghi ngúâ nhûäng gò maâ hoå khöng tröng thêëy bùçng mùæt thûúâng. Triïët gia nöíi tiïëng Cesare Cremonini thuöåc trûúâng phaái Aritote cho rùçng chó phñ thúâi giúâ khi nhòn vaâo duång cuå lûâa bõp cuãa Galieo chó àïí thêëy caái maâ “khöng möåt ai ngoaåi trûâ Galieo nhòn thêëy... vaâ àaâng khaác, nhòn nhûäng öëng kñnh naây laâm töi nhûác àêìu”. Möåt àöìng nghiïåp thuâ nghõch khaác cuãa Galieo àaä baáo cao: “Galieo Galilei, nhaâ toaán hoåc thaânh phöë Padua, àaä àïën Bologna vúái chuáng töi, mang theo öëng kñnh viïîn voång maâ öng coá thïí nhòn thêëy böën haânh tinh bõa àùåt. Caác ngaây 24 hay 25 thaáng 4, töi khöng bao giúâ nguã ban ngaây cuäng nhû ban àïm, chó àïí thûã duång cuå cuãa Galieo bùçng haâng ngaân caách khaác nhau, àïí nhòn nhûäng vêåt úã dûúái àêët cuäng nhû trïn trúâi. Nhòn caác vêåt dûúái àêët, kñnh cho kïët quaã tuyïåt vúâi, nhûng nhòn caác vêåt trïn trúâi, noá àaánh lûâa ngûúâi ta, vò möåt àõnh tinh seä hoáa thaânh hai. Coá nhiïìu nhên vêåt coá thïë giaá khaác laâm chûáng cho töi... vaâ moåi ngûúâi àïìu nhòn nhêån laâ duång cuå naây àaánh lûâa ngûúâi ta. Galieo àaä phaãi cêm miïång vaâ vaâo ngaây 26 öng àaä buöìn sêìu boã ài”.

Baãn thên Galieo thûúâng nhòn qua kñnh viïîn voång cuãa mònh àïí xem möåt vêåt, röìi ài thùèng túái vêåt àoá àïí kiïím chûáng chùæc chùæn mònh khöng bõ àaánh lûâa. Àïën ngaây 24 thaáng 5, 1610, öng tuyïn böë mònh àaä thûã nghiïåm kñnh viïîn voång cuãa mònh “möåt trùm ngaân lêìn àöëi vúái möåt trùm ngaân ngöi sao vaâ nhûäng vêåt khaác”. Nùm sau, öng vêîn coân tiïëp tuåc thûã nghiïåm. “Àaä hai nùm nay, töi àaä thûã duång cuå cuãa mònh (àuáng hún laâ haâng chuåc duång cuå cuãa mònh) bùçng haâng




trùm ngaân cuöåc thûã nghiïåm vúái haâng ngaân haâng ngaân àöì vêåt, xa vaâ gêìn, to vaâ nhoã, saáng vaâ töëi; vò vêåy töi khöng hiïíu nöíi taåi sao ngûúâi ta laåi cho töi laâ ngêy thú bõ àaánh lûâa búãi chñnh nhûäng quan saát cuãa mònh”.

Nhûäng gò Galieo thêëy khi quay kñnh viïîn voång cuãa mònh lïn trúâi àaä laâm öng say mï àïën nöîi àaä vöåi vaâng xuêët baãn möåt cuöën saách mö taã nhûäng gò öng àaä tröng thêëy. Thaáng 3 nùm 1610 öng ra möåt têåp saách nhoã daây 24 trang mang tûåa àïì Sidereus Nuncius (Sûá Giaã cuãa caác Vò sao) vaâ têåp saách àaä mau choáng gêy sûãng söët vaâ böëi röëi cho giúái trñ thûác. Trong têåp saách naây, Galieo say mï tûúâng thuêåt vïì “nhûäng caãnh vêåt tuyïåt àeåp vaâ laâm ngêy ngêët têm höìn... nhûäng vêën àïì àaáng quan têm nhêët cho moåi nhaâ quan saát vïì caác hiïån tûúång thiïn nhiïn... thûá nhêët, laâ vò baãn chêët tuyïåt vúâi cuãa chuáng; thûá hai, vò sûå múái meã hoaân toaân cuãa chuáng; vaâ cuöëi cuâng, cuäng laâ vò nhúâ duång cuå naây trúå giuáp maâ töi thêëy àûúåc chuáng vúái àêìy niïìm kinh ngaåc”. Cho túái bêëy giúâ, con söë nhûäng ngöi sao coá thïí thêëy àûúåc bùçng mùæt thûúâng thò coá thïí àïëm àûúåc. Nhûng nay kñnh viïîn voång àaä “cho thêëy roä trûúác mùæt haâng haâ sa söë nhûäng ngöi sao khaác chûa tûâng thêëy trûúác kia vaâ con söë naây vûúåt xa gêëp mûúâi lêìn con söë nhûäng ngöi sao àaä àûúåc biïët àïën trûúác àêy”. Bêy giúâ àûúâng kñnh cuãa mùåt trùng xem ra “lúán hún khoaãng 30 lêìn, diïån tñch cuãa noá lúán hún khoaãng 900 lêìn vaâ khöëi lûúång cuãa noá gêìn 27 ngaân lêìn lúán hún khi xem bùçng mùæt thûúâng...”

Kïë àïën, kñnh viïîn voång àaä giaãi quyïët nhûäng tranh luêån vïì Daãi Ngên Haâ: “Moåi tranh luêån vöën tûâng giaây voâ nhûäng triïët gia tûâ bao thïë kyã nay àûúåc giaãi quyïët... vaâ chuáng ta àûúåc giaãi phoáng khoãi nhûäng cuöåc tranh luêån daâi doâng vïì vêën àïì naây, vò Daãi Ngên Haâ chó laâ möåt khöëi vö söë caác ngöi sao àûáng thaânh chuâm vúái nhau. Bêët luêån baån quay öëng kñnh viïîn voång thùèng vïì phña naâo, baån cuäng thêëy àûúåc möåt àaám rêët àöng caác ngöi sao roä raâng trûúác mùæt...”

“Nhûng àiïìu kñch thñch niïìm say mï nhêët cuãa töi vaâ thuác àêíy töi kïu goåi sûå chuá yá cuãa caác nhaâ triïët hoåc vaâ thiïn vùn, laâ töi àaä khaám phaá ra 4 haânh tinh chûa tûâng àûúåc biïët àïën trûúác àêy, chuáng quay trïn möåt quô àaåo chung quanh möåt ngöi sao saáng naâo àoá”. Thûåc tïë àêy laâ böën vïå tinh cuãa sao Möåc.

Möîi möåt quan saát àún sú cuãa Galieo àïìu àaä laâm lay chuyïín möåt lyá thuyïët truå cöåt khaác cuãa vuä truå quan Aristote - Ptolïmï. Giúâ àêy, bùçng chñnh mùæt cuãa mònh, Galieo àaä tröng thêëy nhûäng ngöi sao vúái söë lûúång khöng thïí naâo àïëm àûúåc (vuä truå coá vö haån




khöng?). Öng àaä thêëy mùåt trùng cuäng nhû traái àêët àïìu khöng coá hònh thuâ hoaân haão (Baãn chêët cuãa caác thiïn thïí vaâ baãn chêët cuãa traái àêët coá leä khöng khaác gò nhau). Daãi Ngên Haâ àûúåc chûáng minh chó laâ möåt khöëi vö söë caác ngöi sao (Phaãi chùng lyá thuyïët cuãa Aristote vïì caác vêìng khñ thiïn giúái thûåc ra chùèng laâ gò caã? Phaãi chùng caác quaá trònh cuãa caác thiïn thïí khöng coá gò khaác biïåt cú baãn vúái traái àêët?). Trong khi nhûäng nhêån xeát vùæn tùæt vaâ ngêîu nhiïn naây àaä bùæt àêìu gúä boã àûúåc nhûäng trúã ngaåi giaáo àiïìu cuãa truyïìn thöëng, nhûng khöng àiïìu naâo àaä thûåc sûå xaác nhêån cho lyá thuyïët cuãa Copernic.

Thïë nhûng vúái Galieo, nhûäng gò öng xem thêëy àaä thuyïët phuåc öng. Trong têåp saách nhoã naây, öng àaä daám thöng baáo möëi thiïån caãm öng daânh cho hïå thöëng Copernic. Tuy chñnh Kepler àaä khöng thuyïët phuåc àûúåc öng, nhûng giúâ àêy öng àaä bõ thuyïët phuåc búãi kñnh viïîn voång. Theo öng, viïåc khaám phaá ra 4 vïå tinh múái quay quanh sao Möåc xem ra laâ nhûäng khaám phaá quan troång nhêët cuãa öng, vò chuáng laâ nhûäng bùçng chûáng hiïín nhiïn nhêët cho thêëy traái àêët khöng phaãi laâ àöåc nhêët trong vuä truå. Coân coá bao nhiïu haânh tinh khaác coá caác vïå tinh riïng? Vaâ àiïìu àoá chûáng toã rùçng möåt vêåt thïí nhû traái àêët vúái möåt vêåt thïí khaác xoay quanh noá coá thïí baãn thên noá laåi xoay quanh möåt vêåt thïí khaác nûäa. Vò thïë Galieo kïët luêån:

... chuáng ta coá möåt lêåp luêån vûäng chùæc tuyïåt vúâi àïí gúä boã moåi böëi röëi cho nhûäng ai coá thïí chêëp nhêån sûå kiïån caác haânh tinh xoay quanh Mùåt Trúâi trong hïå thöëng Copernic, nhûng vïì chuyïín àöång cuãa Mùåt Trùng quanh Traái Àêët, àöìng thúâi caã hai haânh tinh naây àïìu quay àuã möåt quô àaåo trong möåt nùm quanh Mùåt Trúâi, hoåc coân quaá böëi röëi nghô rùçng lyá thuyïët naây khöng thïí chêëp nhêån àûúåc: búãi vò bêy giúâ chuáng ta khöng chó coá möåt haânh tinh xoay quanh möåt haânh tinh khaác, trong khi caã hai cuâng chuyïín àöång trïn möåt quyä àaåo lúán quanh Mùåt Trúâi, maâ thõ giaác cuãa chuáng ta coân cho chuáng ta thêëy 4 vïå tinh xoay quanh sao Möåc, giöëng nhû Mùåt Trùng xoay quanh Traái Àêët, trong khi toaân thïí hïå thöëng cuâng chuyïín àöång quanh möåt quô àaåo to lúán quanh mùåt trúâi trong möåt chu kyâ 12 nùm.

Nhûäng khaám phaá kyâ diïåu naây àaä àûa Galileo tiïën nhanh trong sûå nghiïåp cuãa öng. Nhûng nhûäng möëi ghen tõ úã Padua vaâ Venice hònh nhû àaä gêy ra möåt söë taác duång, vò Thûúång Viïån Venice àaä khöng giûä lúâi hûáa haâo phoáng trûúác kia cuãa hoå. Galileo àaä ài tòm




nhûäng sûå taâi trúå úã núi khaác àïí theo àuöíi cöng viïåc nghiïn cûáu thiïn vùn cuãa mònh. Àïí àaåt muåc tiïu, öng àaä àùåt tïn cho böën vïå tinh cuãa sao Thöí maâ öng múái khaám phaá laâ “nhûäng haânh tin Medici” theo tïn cuãa doâng hoå lúán cuãa cöng tûúác Cosimo II cuãa Medici úã Florence. Vaâ öng àaä gúãi tùång võ àaåi cöng tûúác naây möåt kñnh viïîn voång “tinh xaão”.

Nhûäng lúâi khen ngúåi naây àaä nhanh choáng taåo àûúåc kïët quaã mong muöën. Võ àaåi cöng tûúác gúãi tùång öng möåt chuöîi dêy chuyïìn vaâng vaâ möåt huy chûúng vaâng vaâ thaáng 6 nùm 1610 öng viïët möåt laá thû böí nhiïåm Galileo laâm “Trûúãng Khoa Toaán hoåc cuãa àaåi hoåc Pisa vaâ Triïët gia cuãa Àaåi Cöng Tûúác”, maâ khöng cêìn giaãng daåy hay úã trong Àaåi hoåc taåi thaânh phöë Pisa, vúái möåt khoaãn tiïìn lûúng haâng nùm laâ möåt ngaân àöìng vaâng Florentin. Florence àaä trúã thaânh cú súã nghiïn cûáu cuãa öng cho túái hïët àúâi.

Kepler rêët vui mûâng vò cuöëi cuâng Galileo àaä xua tan möëi nghi ngúâ cuãa öng vaâ viïët hai cuöën saách àïí uãng höå Galileo. Àöìng thúâi Galileo tiïëp tuåc nhûäng quan saát qua kñnh viïîn voång cuãa mònh, taåo àûúåc thïm nhiïìu chûáng coá hún nûäa cho hïå thöëng Copernic. Öng phaát hiïån ra sao Thöí coá hònh bêìu duåc. Vaâ caác chu kyâ chuyïín àöång cuãa sao Kim maâ trûúác àêy khöng thïí nhêån ra bùçng mùæt thûúâng, thò nay àaä cho thêëy dêëu hiïåu noá xoay quanh Mùåt Trúâi. Nhûäng quan saát naây bùæt àêìu cung cêëp nhûäng chûáng cúá cho hïå nhêåt têm.

Galileo àûúåc múâi túái Roma, úã àoá öng àûúåc tiïëp àoán troång thïí möåt caách bêët ngúâ. Àïën núi ngaây 1 thaáng 4, 1611, öng àaä àûúåc Giaáo Hoaâng Paul V tiïëp kiïën ngay vaâ võ giaáo hoaâng naây àaä daânh cho öng möåt sûå ûu àaäi àùåc biïåt laâ khöng phaãi quyâ göëi khi tiïëp kiïën giaáo hoaâng. Caác cha Doâng Tïn àaä triïåu têåp möåt höåi nghõ àùåc biïåt úã Àaåi hoåc, taåi àêy öng àûúåc ca tuång laâ “Võ Sûá Giaã Caác Vò Sao cuãa Àaåi hoåc Röma”. Galileo àaä thuyïët phuåc àûúåc caác giúái chûác cuãa Giaáo Höåi nhòn qua öëng kñnh viïîn voång cuãa öng. Hoå rêët vui sûúáng vïì nhûäng gò hoå nhòn thêëy, nhûng vêîn chûa sùén saâng chêëp nhêån nhûäng giaãi thñch cuãa Galileo.

Töëi ngaây 14 thaáng 4, 1611, Hiïåp höåi khoa hoåc tiïn phong laâ Viïån Accademia dei Lincei àaä töí chûác möåt bûäa tiïåc khoaãn àaäi Galileo trïn möåt sûúân àöìi bïn ngoaâi cöíng thaânh Röma. Khaách múâi göìm nhiïìu nhaâ thêìn hoåc, triïët hoåc, toaán hoåc vaâ nhûäng nhaâ chuyïn mön khaác. Sau khi Galileo cho hoå xem caác vïå tinh cuãa sao Möåc, cuâng vúái möåt söë nhûäng àiïìu kyâ diïåu khaác trong bêìu trúâi, öng cho hoå nhòn qua kñnh viïîn voång cuãa öng àïí xem viïån baão taâng thaánh




Gioan Latran vaâ hoå àaä thêëy àûúåc caã nhûäng haâng chûä tïn cuãa giaáo hoaâng Sixtus V rêët roä raâng... maâ viïån baão taâng naây úã caách àoá àïën 3 dùåm.

Dõp naây, duång cuå cuãa Galileo àaä àûúåc àùåt tïn. Ngûúâi cöng böë tïn cuãa noá laâ võ chuã tiïåc, Federico Cesi, möåt nhaâ quñ töåc, nhûng thûåc tïë caái tïn “kñnh viïîn voång” (telescope) àaä àûúåc taåo búãi möåt nhaâ thêìn hoåc kiïm thi sô ngûúâi Hi Laåp coá mùåt trong bûäa tiïåc vaâ tûâ àoá ngûúâi ta coá thoái quen duâng caác tûâ Hi Laåp àïí àùåt tïn cho caác duång cuå khoa hoåc múái.




CHÛÚNG 41

VUÅ GALILEO

Khi trúã vïì Florence, baãn thên Galileo àaä truy tòm nhûäng lyá luêån àïí minh chûáng sûå hoâa húåp giûäa chên lyá cuãa Kinh Thaánh vúái thuyïët Copernic. Öng lo lùæng duy trò tû tûúãng chñnh thöëng cuãa mònh vaâ àaä nghô ra möåt löëi giaãi thñch kheáo leáo cho veã bïì ngoaâi traái ngûúåc giûäa caác lúâi Kinh Thaánh vaâ nhûäng sûå kiïån cuãa Thiïn Nhiïn. Öng noái, chên lyá chó coá möåt, nhûng noá àûúåc thöng truyïìn theo hai daång - ngön ngûä cuãa Kinh Thaánh vaâ ngön ngûä cuãa Thiïn Nhiïn. Caã hai àïìu laâ ngön ngûä cuãa Thiïn Chuáa. Trong Kinh Thaánh, Thiïn Chuáa khön ngoan noái bùçng ngön ngûä bònh dên, coân trong Thiïn Nhiïn, Ngaâi sûã duång möåt ngön ngûä baác hoåc hún.

Trong khi àoá, caác cha Doâng Tïn úã Röma khöng dïî haâi loâng vúái lêåp luêån naây cuãa Galileo. Àûáng àêìu laâ Höìng y Robert Bellarmine (1542-1621), möåt nhaâ thêìn hoåc xuêët sùæc vaâ laâ ngûúâi hùng say bïnh vûåc giaáo hoaâng, hoå caãm thêëy lêåp luêån cuãa Galileo coá dêëu vïët laåc giaáo. Höìng y Bellarmine laâ bêåc thêìy cuãa khoa buát chiïën thêìn hoåc vaâ tû tûúãng chñnh thöëng Aristote, àùåt nïìn taãng tû duy cuãa mònh trïn nhêån thûác thöng thûúâng cuãa giaác quan. Öng nhùæc laåi lêåp luêån cuãa Thaáng Augustin laâ phaãi cùæt nghôa lúâi Kinh Thaánh theo nghôa àen, trûâ khi àiïìu traái ngûúåc coá thïí “chûáng minh chùæc chùæn”. Vò kinh nghiïåm haâng ngaây “cho ta thêëy roä raâng traái àêët àûáng yïn”, vaâ, tûå baãn chêët cuãa vêën àïì naây, viïåc traái àêët quay vaâ quay xung quanh mùåt trúâi laâ àiïìu khöng thïí “chûáng minh chùæc chùæn”, nïn phaãi tin theo nghôa àen cuãa lúâi Kinh Thaánh.

Galileo àaä sai lêìm khi àïën Röma àïí tûå biïån höå cho mònh. Chuyïën ài naây khöng mang lúåi ñch gò cho öng, maâ chó taåo àuã thûá àïì taâi cho caác sûã gia cuãa nhûäng thïë kyã sau naây. Trong vuå xeát xûã nöíi tiïëng cuãa Toâa aán Dõ Giaáo mûúâi baãy nùm sau, nhûäng lúâi buöåc töåi öng àaä dûåa trïn nhûäng gò àaä hay khöng noái ra trong cuöåc höåi kiïën cuãa öng vúái Höìng y Bellarmine vaâ giaáo hoaâng Paul V vaâo nùm 1616. Öng coá bõ buöåc phaãi tûâ chöëi giaãng daåy lyá thuyïët Copernic hay khöng? Nhûäng gò àaä thûåc sûå àûúåc noái ra? Nïëu öng àaä khöng àïën




Röma, coá leä Giaáo höåi àaä phaãi daânh cho öng möåt loaåi xeát xûã khaác. Trong chuyïën viïëng thùm naây, Galileo àaä khöng thaânh cöng trong viïåc thuyïët phuåc giaáo quyïìn Röme àïí hoå nhòn nhêån lyá thuyïët cuãa öng laâ traái àêët quay. Quan niïåm naây àaä bõ kïët aán roä raâng, nhûng baãn thên Galileo khöng bõ kïët aán vaâ saách cuãa öng cuäng khöng bõ cêëm phöí biïën.

Nùm 1624 Galileo laåi àïën Röma möåt lêìn nûäa àïí chuác mûâng võ tên giaáo hoaâng Urban VIII vûâa àùng quang. Öng xin pheáp giaáo hoaâng cho öng xuêët baãn cuöën saách rêët vö tû so saánh caác lyá thuyïët cuãa Ptolïmï vaâ Copernic nhûng khöng àûúåc giaáo hoaâng chuêín y. Khi trúã vïì Florence, öng boã ra 6 nùm tiïëp theo àoá àïí viïët cuöën Àöëi Thoaåi vïì Hai Hïå thöëng Chñnh vïì Vuä Truå. Tuy khöng phaãi möåt loaåi buát chiïën àïí bïnh vûåc hïå thöëng Copernic, nhûng àêy laâ möåt taác phêím thûåc sûå thuyïët phuåc cho hïå thöëng vuä truå múái. Theo truyïìn thöëng Plato, Galileo trònh baây caã nhûäng lêåp luêån thuêån vaâ chöëng àöëi vúái hïå thöëng cuãa Copernic trong cuöåc àöëi thoaåi giûäa caác ngûúâi baån: möåt nhaâ quñ töåc Florence tn tûúãng hïå thöëng Copernic, möåt nhaâ biïån höå tû tûúãng Aristote bïnh vûåc cho thuyïët àõa têm vaâ möåt nhaâ quñ töåc Venice coá àêìu oác vö tû àïí cên nhùæc nhûäng giaá trõ caác lêåp luêån.

Lyá thuyïët Copernic àaä bõ xïëp xoá suöët möåt nûãa thïë kyã sau Copernic. Nïëu khöng coá kñnh viïîn voång, lyá thuyïët hïå nhêåt têm vêîn hêëp dêîn nhûng maäi maäi chó laâ möåt giaã thuyïët keám thuyïët phuåc. Bêy giúâ kñnh viïîn voång àaä taåo hùèn sûå khaác biïåt. Nhûäng gò Galileo nhòn thêëy àaä thuyïët phuåc öng vïì sûå thêåt cuãa nhûäng gò öng àaä àoåc. Vaâ khöng chó coá möåt mònh öng. Trûúác khi coá kñnh viïîn voång, caác nhaâ baão vïå giaáo kyá Kitö giaáo khöng caãm thêëy cêìn phaãi khûã trûâ caác tû tûúãng cuãa Copernic. Nhûng duång cuå múái naây coá tiïëng noái trûåc tiïëp vúái giaác quan vaâ thiïn vùn hoåc àaä biïën àöíi tûâ möåt kho lyá thuyïët bñ truyïìn cuãa nhûäng nhaâ trñ thûác sang möåt kinh nghiïåm phöí thöng cuãa quêìn chuáng.

Khi Galileo lêìn àêìu tiïn nhòn vaâo kñnh viïîn voång cuãa mònh luác öng 45 tuöíi, öng àaä chñnh thûác thaách àöë caác nhaâ tû tûúãng Aristote. Vaâ öng àaä thûåc hiïån cuöåc thñ nghiïåm nöíi tiïëng cuãa mònh trïn Thaáp Pisa chñnh laâ àïí loaåi boã uy tñn cuãa hoå. Thïë nhûng giúâ àêy öng àöåt nhiïn bõ neám vaâo möåt cún baäo tranh luêån vïì vuä truå hoåc. Öng khöng ruát lui. Vúái caá tñnh kiïn quyïët, öng àoán nhêån cú höåi miïîn laâ öng vêîn coân giûä àûúåc giaáo lyá chñnh thöëng àïí thûåc haânh möåt Phuác êm múái. Vúái duång cuå múái hêëp dêîn naây, öng àaä thûåc hiïån




möåt chiïën dõch thuyïët phuåc hai mùåt: khïu gúåi sûå quan têm cuãa dên thûúâng coá hoåc àïí hoå theo caách nhòn múái naây vïì vuä truå vaâ thuyïët phuåc Giaáo höåi chêëp nhêån àiïìu têët yïëu.

Taác phêím Àöëi thoaåi cuãa Galileo xuêët baãn úã Florence ngaây 21 thaáng 2, 1632 àûúåc àoán nhêån nhiïåt tònh àaä khñch lïå öng tin rùçng chiïën dõch quaãng caáo noái trïn cuãa mònh àang thaânh cöng. ÚÃ chêu Êu vaâo thúâi àoá phêìn lúán caác taác phêím khoa hoåc àïìu in bùçng tiïëng Latinh, nhûng àïí àïën àûúåc vúái quêìn chuáng, Galileo àaä xuêët baãn taác phêím cuãa mònh bùçng tiïëng yá. Khoaãng giûäa heâ nùm êëy, thû tûâ khen ngúåi túái têëp àûúåc gúãi túái Galileo. Möåt laá thû viïët, “Coá nhûäng lyá thuyïët vaâ nhêån àõnh múái maâ öng àaä diïîn taã möåt caách hïët sûác àún sú khiïën cho töi, duâ khöng úã trong nghïì, cuäng coá thïí hiïíu àûúåc ñt laâ möåt phêìn naâo”. Möåt laá thû khaác viïët, “Öng àaä thaânh cöng vúái cöng chuáng hún hùèn moåi ngûúâi trûúác àêy”.

Coá nhûäng lyá do khöng liïn quan gò àïën thiïn vùn hoåc nhûng àaä chen chên vaâo àïí laâm mêët niïìm hi voång thuyïët phuåc Giaáo höåi Röma. Galileo bõ rúi vaâo laân lûãa giûäa nhûäng ngûúâi Cöng giaáo vaâ nhûäng ngûúâi Tin laânh. Nhûäng sûå têën cöng ngaây caâng gia tùng cuãa phaái Tin laânh àaä buöåc giaáo hoaâng Urban VIII phaãn ûáng bùçng viïåc toã roä quyïët têm cuãa Giaáo höåi Röma duy trò sûå tinh truyïìn cuãa nhûäng tñn àiïìu Kitö giaáo truyïìn thöëng. Giaáo hoaâng khöng muöën àïí cho phaái Tin laânh lúåi duång tònh thïë.

Vuå xeát xûã Galileo möåt caách taân baåo búãi Toâa aán Dõ Giaáo laâ chuyïån moåi ngûúâi àïìu biïët. Khi thû cuãa Giaáo hoaâng goåi Galileo ra toâa, öng àang bõ àau nùång úã Florence. Caác baác sô xaác nhêån öng coá thïí coá nguy cú tûã vong nïëu bõ àûa àïën Röma. Nhûng giaáo hoaâng vêîn eáp buöåc öng phaãi trònh diïån. Vaâ Galileo àaä lïn àûúâng túái Röma trong thaáng hai, 1633, giûäa muâa àöìng giaá laånh. Cuöåc xeát xûã chó têåp trung vaâo caác chi tiïët kyä thuêåt, vïì nhûäng gò Galileo àaä hay khöng àûúåc Höìng y Bellarmine thöng baáo höìi nùm 1616, vïì viïåc öng àaä hiïíu roä thïë naâo viïåc giaáo hoaâng khöng nhòn nhêån thuyïët Copernic. Àïí bùæt buöåc öng noái sûå thêåt, öng coân bõ àe doåa tra têën, tuy trong thûåc tïë öng khöng bõ tra têën. Phaán quyïët cuãa giaáo hoaâng àaä daânh cho öng baãn aán nghiïm khùæc vaâ nhuåc nhaä nhêët. Leä ra giaáo hoaâng chó cêìn àún giaãn cêëm lûu haânh cuöën Àöëi thoaåi cho túái khi noá àûúåc “sûãa laåi”, hay laâ quaãn thuác öng taåi gia àïí laâm viïåc àïìn töåi. Nhûng khöng, cuöën Àöëi thoaåi bõ cêëm hoaân toaân, Galileo phaãi àoåc lúâi tuyïn thïå cöng khai tûâ boã lyá thuyïët cuãa mònh vaâ coân bõ giam cêìm vö thúâi haån.




Bõ biïåt giam taåi möåt cùn nhaâ úã Arcetri ngoaâi thaânh phöë Florence, öng khöng pheáp coá ai thùm viïëng nïëu khöng coá pheáp cuãa võ àaåi diïån cuãa giaáo hoaâng. Khöng lêu sau khi öng trúã vïì Florence, caái chïët cuãa con gaái, nguöìn an uãi duy nhêët cuãa öng, àaä àêíy öng vaâo caãnh sêìu naäo töåt àöå. Hêìu nhû öng khöng coân thiïët tha túái chuyïån gò nûäa. Nhûng tñnh ham tòm toâi cuãa öng vêîn khöng bõ dêåp tùæt. Sau 4 nùm, öng àaä viïët xong möåt cuöën saách vúái tûåa àïì “Vïì hai khoa hoåc múái” - möåt liïn quan túái cú hoåc vaâ möåt liïn quan túái sûác maånh cuãa chêët thïí. Cuöën saách naây cuäng viïët bùçng tiïëng yá vaâ àûúåc trònh baây dûúái daång möåt cuöåc àöëi thoaåi giûäa ba ngûúâi baån Salvati, Sagredo vaâ Simplicio. Vò Toâa aán Dõ Giaáo àaä cêëm lûu haânh caác saách cuãa öng, nïn cuöën saách naây phaãi àûa lêåu ra khoãi nûúác vaâ àûúåc xuêët baãn búãi Elzevirs úã Leyden. Àêy laâ cuöën saách cuöëi cuâng cuãa Galileo, àùåt ra nhûäng nïìn taãng àïí tûâ àoá Huygens vaâ Newton coá thïí khai triïín khoa àöång lûåc hoåc vaâ sau cuâng laâ möåt lyá thuyïët vïì sûå vaån vêåt hêëp dêîn.




CHÛÚNG 42

NHÛÄNG THÏË GIÚÁI MÚÁI BÏN TRONG

Kñnh hiïín vi àaä ra àúâi vaâo cuâng thúâi vúái kñnh viïîn voång. Nhûng trong khi Copernic vaâ Galileo àaä trúã thaânh nhûäng ngûúâi huâng nöíi tiïëng, nhûäng võ tiïn tri cuãa thúâi àaåi múái, thò Hooke vaâ Leeuwenhoek, hai nhaâ phaát minh trong laänh vûåc kñnh hiïín vi, laåi vêîn chó àûúåc biïët àïën trong nhûäng laänh vûåc khoa hoåc chuyïn biïåt maâ thöi. Copernic vaâ Galileo àaä àoáng vai troâ dêîn àûúâng trong cuöåc àêëu tranh àûúåc moåi ngûúâi biïët àïën giûäa “khoa hoåc” vaâ “tön giaáo”, coân Hooke vaâ Leeuwenhoek thò khöng.

Chuáng ta khöng biïët ai àaä phaát minh ra kñnh hiïín vi. Ngûúâi coá khaã nùng nhêët laâ Zacharias Jansen, möåt thúå mùæt kñnh ñt tïn tuöíi úã Middelburg. Chuáng ta biïët rùçng, giöëng nhû kñnh mùæt vaâ kñnh viïîn voång, kñnh hiïín vi àaä àûúåc sûã duång tûâ lêu trûúác khi ngûúâi ta hiïíu biïët vïì nhûäng nguyïn lyá cuãa quang hoåc vaâ coá leä noá cuäng àûúåc phaát minh möåt caách tònh cúâ nhû kñnh viïîn voång. Coá leä chùèng ai coá yá àõnh chïë ra möåt thûá duång cuå àïí ài vaâo thïë giúái vi vêåt.

Chùèng bao lêu sau khi nhûäng chiïëc kñnh viïîn voång àêìu tiïn àûúåc chïë taåo, ngûúâi ta chó àún giaãn sûã duång chuáng àïí phoáng to nhûäng vêåt úã gêìn. Baãn thên Galileo cuäng àaä tûâng duâng kñnh viïîn voång laâm kñnh hiïín vi. Öng àaä kïí cho möåt võ khaách úã Florence höìi thaáng 11 nùm 1614: “Vúái chiïëc öëng naây, töi àaä tröng thêëy nhûäng con ruöìi lúán bùçng nhûäng con cûâu vaâ biïët àûúåc rùçng mònh chuáng phuã àêìy löng vaâ coá nhûäng moáng chên rêët nhoån nhúâ àoá chuáng coá thïí àêåu vaâ ài trïn mùåt kñnh, mùåc duâ chuáng àûáng ngûúåc chên lïn trïn, nhúâ cùæm nhûäng moáng chên cuãa chuáng vaâo caác löî nhoã li ti trong kñnh”. Öng thêët voång khaám phaá ra rùçng trong khi möåt kñnh viïîn voång àïí nhòn nhûäng ngöi sao chó cêìn möåt öëng kñnh daâi 60 centimeát, muöën khuyïëch àaåi nhûäng vêåt nhoã li ti úã gêìn thò phaãi coá möåt öëng kñnh daâi gêëp hai hay ba lêìn öëng kñnh viïîn voång.

Ngay tûâ nùm 1625, möåt höåi viïn Viïån Haân Lêm Lynxes, möåt nhaâ vêåt lyá kiïm thiïn nhiïn hoåc tïn laâ John Faber (1574-1629) àaä àùåt tïn cho loaåi duång cuå múái naây. “ÖËng kñnh quang hoåc naây... töi




thñch theo kiïíu cuãa kñnh viïîn voång (tele-scope) àïí goåi noá laâ kñnh hiïín vi (micro-scope), vò noá cho pheáp ta thêëy nhûäng vêåt cûåc nhoã”.

Nïëu nhûäng ngûúâi chó trñch Galileo àaä khöng chõu nhòn vaâo kñnh viïîn voång cuãa öng thïë naâo, thò hoå cuäng àaä nghi ngúâ vaâ nguyïìn ruãa kñnh hiïín vi nhû thïë. Roä raâng kñnh viïîn voång rêët coá ñch trong chiïën tranh, nhûng kñnh hiïín vi thò laåi chùèng coá cöng duång gò trong chiïën tranh caã. Vaâo thúâi chûa coá quang hoåc, ngûúâi ta àùåc biïåt caãnh giaác trûúác caác “aão tûúãng cuãa thõ giaác”. Thaái àöå nghi ngúâ moåi duång cuå quang hoåc cuãa thúâi trung cöí naây àaä laâ caãn trúã lúán cho khoa quang hoåc. Nhû chuáng ta àaä thêëy, ngûúâi ta tûâng tin rùçng bêët cûá duång cuå naâo àùåt giûäa giaác quan vaâ àöëi tûúång caãm giaác chó coá thïí àaánh lûâa nhûäng khaã nùng thiïn bêím cuãa con ngûúâi. Vaâ úã mûác àöå naâo àoá, nhûäng chiïëc kñnh hiïín vi thö sú thúâi àoá àaä cuãng cöë nhûäng möëi nghi ngúâ cuãa hoå. Nhûäng hiïån tûúång quang sai vïì maâu vaâ mùåt cêìu vêîn coân taåo ra nhûäng hònh aãnh muâ múâ.

Nùm 1665 Robert Hooke xuêët baãn cuöën Micrographia (Khaão saát bùçng kñnh hiïín vi), möåt têåp húåp diïîn giaãi rêët hêëp dêîn lyá thuyïët cuãa öng vïì aánh saáng vaâ maâu sùæc vaâ nhûäng lyá thuyïët vïì sûå àöët chaáy vaâ hö hêëp, cuâng vúái nhûäng baâi mö taã vïì kñnh hiïín vi vaâ cöng duång cuãa noá. Nhûng nhûäng möëi nghi ngúâ àaä phöí biïën vïì nhûäng aão tûúãng cuãa thõ giaác àaä laâm ngûúâi ta xa traánh taác phêím cuãa öng.

Nhû taác phêím Sidereus Nuncius (Sûá Giaã cuãa Caác Vò Sao) cuãa Galileo àaä thûåc hiïån cho kñnh viïîn voång vaâ toaân caãnh cuãa bêìu trúâi thïë naâo, thò taác phêím Micrographia cuãa Hooke nay cuäng laâm cho kñnh hiïín vi nhû thïë. Galileo àaä khöng phaãi laâ ngûúâi saáng chïë ra kñnh viïîn voång, thò Hooke cuäng khöng phaãi laâ ngûúâi phaát minh ra kñnh hiïín vi. Thïë nhûng nhûäng gò öng mö taã khi nhòn trong kñnh hiïín vi cuãa öng àaä laâm thûác tónh giúái trñ thûác chêu Êu vïì caái thïë giúái kyâ diïåu bïn trong. Nùm mûúi baãy têëm hònh minh hoåa do chñnh Hooke veä ra àaä lêìn àêìu tiïn cho thêëy mùæt cuãa möåt con ruöìi, hònh thuâ cuãa kim chêm cuãa möåt con ong, böå xûúng möåt con boå cheát vaâ möåt con rêån, cêëu truác cuãa möåt caái löng chim vaâ hònh thuâ giöëng loaâi thaão möåc cuãa nêëm meâo. Khi öng khaám phaá ra cêëu truác hònh töí ong cuãa göî bêìn, öng goåi noá laâ “tïë baão”. Caác minh hoåa cuãa Hooke àaä àûúåc in ài in laåi rêët nhiïìu lêìn vaâ àûúåc sûã duång trong caác saách giaáo khoa maäi cho túái thïë kyã 19.

Nhû kñnh viïîn voång àaä têåp húåp traái àêët vaâ nhûäng thiïn thïí xa xöi nhêët vaâo trong möåt khung suy tû duy nhêët thïë naâo, thò nay nhûäng hònh aãnh cuãa kñnh hiïín vi cuäng cho thêëy möåt thïë giúái vi mö




hïët sûác giöëng nhûäng gò àûúåc nhòn thêëy úã bònh diïån vô mö möîi ngaây. Trong cuöën Lõch sûã Giaãi phêîu Töíng quaát, Jan Swammerdam (1637-1680) cho thêëy raâng cön truâng, giöëng nhû caác àöång vêåt “cao cêëp” khaác, coá möåt cêëu truác giaãi phêîu phûác taåp vaâ khöng sinh saãn bùçng caách ngêîu sinh. Trong kñnh hiïín vi cuãa öng, öng thêëy caác cön truâng cuäng phaát triïín nhû con ngûúâi, sinh saãn bùçng caách biïíu sinh (epigenesis), nghôa laâ caác cú quan phaát triïín lêìn lûúåt tûâ möåt cú quan naây túái möåt cú quan khaác. Thïë nhûng ngûúâi ta vêîn coân tin vaâo caác daång ngêîu sinh khaác. Nhû chuáng ta seä thêëy, chó túái khi Louis Pasteur coá nhûäng thñ nghiïåm nöíi tiïëng úã thïë kyã 19 vïì viïåc lïn men vaâ ûáng duång thûåc tïë caác tû tûúãng cuãa öng vaâo viïåc baão quaãn sûäa, thò caái giaáo àiïìu khoa hoåc cuä kyä kia múái biïën mêët.

Antoni van Leeuwenhoek (1632-1723) vúái kñnh hiïín vi cuãa mònh àaä ài tiïn phong trong khoa hoåc múái naây vïì viïåc thaám hiïím caác thïë giúái múái. Taåi Delft laâ núi öng sinh trûúãng, cha öng laâm nhûäng chiïëc gioãi àïí àoáng haâng nhûäng saãn phêím nöíi tiïëng cuãa àõa phûúng gúãi ài thõ trûúâng thïë giúái. Baãn thên öng cuäng buön baán phaát àaåt caác mùåt haâng vaãi böng, len, luåa, nuát vaâ daãi bùng, àöìng thúâi cuäng coá möåt khoaãn thu nhêåp lúán trong tû caách Chuã tõch Höåi àöìng Thaânh phöë, thanh tra chêët lûúång vaâ ào lûúâng vaâ giaám saát viïn Toâa aán. Öng chûa möåt lêìn ngöìi úã giaãng àûúâng àaåi hoåc vaâ trong suöët 90 nùm coân söëng, öng chó ra khoãi Haâ Lan hai lêìn, möåt lêìn ài Antwerp vaâ möåt lêìn ài Anh.

Leeuwenhoek khöng biïët tiïëng Latinh vaâ chó coá thïí viïët bùçng tiïëng thöí ngûä Haâ Lan cuãa vuâng Deft cuãa öng. Nhûng kinh nghiïåm cuãa giaác quan nhúâ sûå trúå giuáp cuãa duång cuå khoa hoåc múái vûúåt qua àûúåc biïn giúái ngön ngûä. Ngûúâi ta khöng coân cêìn biïët tiïëng Hi Laåp, Hñp ri, La tinh, hay aã rêåp àïí àûúåc gia nhêåp cöång àöìng khoa hoåc.

Nhûäng nhaâ buön vaãi nhû Leeuwenhoek thñch duâng möåt kñnh khuyïëch àaåi loaåi yïëu àïí kiïím tra chêët lûúång cuãa vaãi. Kñnh hiïín vi àêìu tiïn cuãa öng laâ möåt thêëu kñnh nhoã, àûúåc maâi bùçng tay tûâ möåt cuåc kñnh vaâ àûúåc keåp chùåt giûäa hai thanh kim loaåi coá àuåc löî, qua löî àoá coá thïí nhòn thêëy àöì vêåt. Möåt duång cuå coá thïí àiïìu chónh àûúåc gùæn vaâo àoá àïí giûä caác mêîu khaão saát. Têët caã cöng viïåc cuãa öng coá thïí laâm vúái nhûäng kñnh hiïín vi àún sú coá möåt thêëu kñnh nhû thïë. Leeuwenhoek àaä maâi khoaãng 550 miïëng thêëu kñnh, trong söë àoá thêëu kñnh coá àöå khuyïëch àaåi maånh nhêët laâ 500 àöå vaâ coá khaã nùng phên biïåt roä túái möåt phêìn triïåu meát.




Höåi Khoa hoåc Hoaâng gia àaä yïu cêìu Leeuwenhoek baáo caáo caác khaám phaá cuãa öng trong möåt trùm chñn mûúi laá thû. Vò öng khöng coá möåt chûúng trònh nghiïn cûáu hïå thöëng, nïn laá thû laâ daång thñch húåp nhêët àïí öng baáo caáo nhûäng khaám phaá bêët ngúâ cuãa mònh vïì bêët cûá àiïìu gò. Möåt söë nhûäng khaám phaá ngêîu nhiïn cuãa öng laåi laâ nhûäng khaám phaá kyâ diïåu nhêët cuãa öng. Nïëu Galileo àaä hïët sûác phêën khñch khi phaát hiïån ra nhûäng ngöi sao trong Daãi Ngên Haâ vaâ böën vïå tinh cuãa sao Möåc, thò khaám phaá ra caã möåt vuä truå trong tûâng gioåt nûúác coân taåo àûúåc sûå phêën khñch to lúán biïët chûâng naâo!

Sau khi àaä coá möåt chiïëc kñnh hiïín vi, Leeuwenhoek bùæt àêìu tòm möåt vêåt àïí nghiïn cûáu. Thaáng 9, 1674, do toâ moâ, öng àöí àêìy möåt ly thuãy tinh bùçng möåt chêët nûúác coá khñ maâu xanh nhúåt, maâ dên gian goåi laâ “dõch ngoåt” lêëy tûâ möåt khu àêìm lêìy caách Delft hai dùåm vaâ nhòn vaâo kñnh hiïín vi, öng thêëy “rêët nhiïìu àöång vêåt nhoã li ti”. Röìi öng lêëy kñnh hiïín vi nhòn möåt gioåt nûúác höì tiïu.

Giúâ àêy töi thêëy rêët roä àêy laâ nhûäng con lûún hay nhûäng con sêu cûåc nhoã, nùçm quêën chùåt lêëy nhau vaâ trûúân ngang doåc tûá phña; cuäng giöëng nhû baån tröng thêëy bùçng mùæt thûúâng möåt caái höì nûúác àêìy nhûäng con lûún, con naây quêën lêëy con kia; vaâ caã höì nûúác xem ra sinh àöång vúái nhûäng vi sinh vêåt àuã loaåi nhû thïë. Theo töi, àêy laâ hònh aãnh kyâ diïåu nhêët maâ töi khaám phaá ra trong thiïn nhiïn; vaâ töi phaãi noái, theo töi, khöng coá caãnh tûúång naâo thñch thuá hún trûúác mùæt töi cho bùçng caãnh tûúång cuãa haâng ngaân sinh vêåt cuâng söëng chen chuác trong möåt gioåt nûúác, cuâng cûã àöång, möîi con coá cûã àöång riïng cuãa mònh...

Trong Laá thû söë 18 nöíi tiïëng cuãa öng gúãi Höåi Hoaâng Gia (9 thaáng 10, 1678), öng kïët luêån rùçng “dûúái con mùæt töi, nhûäng cong vêåt nhoã xñu naây nhoã gêëp trïn mûúâi ngaân lêìn nhûäng con vêåt cûåc nhoã maâ Swammerdam àaä veä vaâ goåi bùçng caái tïn laâ nhûäng con boå cheát nûúác hay nhûäng con rêån nûúác, maâ quñ võ coá thïí thêëy chuáng söëng àöång trong nûúác bùçng mùæt thûúâng cuãa quñ võ”.

Giöëng nhû Balboa tñnh toaán vïì mûác àöå bao la cuãa Nam Àaåi Dûúng maâ öng thaám hiïím, hay Galileo khoaái traá chiïm ngùæm sûå vö haån cuãa caác ngöi sao, thò Leeuwenhoek cuäng caãm thêëy say sûa chiïm ngùæm kñch thûúác nhoã beá cuãa caác sinh vêåt tñ hon naây vaâ con söë nhiïìu vö têån cuãa chuáng. Öng àöí vaâo möåt caái öëng thuãy tinh nhoã möåt lûúång nûúác lúán bùçng möåt haåt kï, ghi vaåch öëng thuãy tinh thaânh 30 mûác “vaâ röìi töi àem öëng thuãy tinh naây vaâo kñnh hiïín vi, gùæn




chùåt bùçng hai loâ xo bùçng baåc hay àöìng àïí coá thïí nêng lïn hay haå thêëp xuöëng”. Khaách túái thùm cûãa haâng cuãa öng àaä phaãi kinh ngaåc. “Bêy giúâ, giaã sûã ngûúâi khaác naây thûåc sûå nhòn thêëy 1000 sinh vêåt nhoã li ti trong möåt phên tûã nûúác lúán bùçng 1/30 àöå lúán cuãa möåt haåt kï, thò seä coá 30 ngaân sinh vêåt trong möåt lûúång nûúác lúán bùçng haåt kï vaâ 2,730,000 sinh vêåt trong möåt gioåt nûúác”. Thïë nhûng, Leeuwenhoek noái thïm, coân coá nhiïìu sinh vêåt nhoã hún maâ ngûúâi khaách naây khöng thïí thêëy, “nhûng töi coá thïí thêëy bùçng nhûäng kñnh khaác vaâ bùçng phûúng phaáp khaác (maâ töi giûä riïng cho möåt mònh xem thöi)”.

Khöng laå gò nhûäng ngûúâi àoåc baáo caáo naây caãm thêëy nghi ngúâ. Möåt söë ngûúâi töë caáo rùçng “öng thêëy bùçng trñ tûúãng tûúång hún laâ bùçng kñnh khuyïëch àaåi”. Àïí thuyïët phuåc Höåi Hoaâng Gia, öng àûa ra chûä kyá cuãa nhûäng nhên chûáng, khöng phaãi nhûäng nhaâ khoa hoåc àöìng nghiïåp, maâ laâ nhûäng cöng dên àaáng tin cêåy, nhûäng cöng chûáng viïn maâ muåc sû cuãa thaânh phöë Delft, cuâng nhûäng ngûúâi khaác nûäa. Möîi chûáng nhên àïìu xaác nhêån àaä thêëy têån mùæt nhûäng sinh vêåt cûåc nhoã àoá.

Sau khi àaä khaám phaá ra thïë giúái vi khuêín, Leeuwenhoek tiïëp tuåc nghiïn cûáu cêëu truác cuãa caác vi khuêín. Ngûúåc vúái nhûäng giaáo àiïìu Aristote vïì nhûäng “àöång vêåt haå àùèng”, Leeuwenhoek tuyïn böë rùçng möîi sinh vêåt nhoã naây àïìu coá àêìy àuã nhûäng cú quan cho sûå söëng cuãa noá. Vò thïë khöng coá lyá do gò àïí tin rùçng nhûäng sinh vêåt nhoã naây, cön truâng hay giun saán, laåi sinh ra möåt caách ngêîu nhiïn tûâ raác rûúãi, buåi àêët, hay nhûäng vêåt liïåu thöëi rûäa. Àuáng hún, nhû Kinh Thaánh gúåi yá, möîi vêåt sinh saãn theo giöëng cuãa mònh vaâ con vêåt sinh sau laâ con cuãa con vêåt sinh trûúác thuöåc cuâng loaâi.

Khi Leeuwenhoek gúãi baáo caáo cho Höåi Hoaâng Gia vïì nhûäng quan saát cuãa mònh vïì tinh truâng ngûúâi, öng thêån troång caáo löîi. “Vaâ nïëu caác Ngaâi cho rùçng nhûäng quan saát naây coá thïí laâm nhûäng ngûúâi coá hoåc ghï túãm, töi thaânh khêín xin caác Ngaâi coi àêy laâ chuyïån tû riïng vaâ caác Ngaâi muöën cöng böë hay khöng tuây caác ngaâi xeát laâ thñch húåp”. Ñt nùm trûúác, trong cuöën De Generatione (Vïì viïåc sinh saãn, 1651) cuãa mònh, William Harvey àaä mö taã trûáng nhû laâ nguöìn duy nhêët phaát sinh sûå söëng. Quan niïåm phöí biïën luác bêëy giúâ coi tinh dõch chó nhû laâ “nhûäng khñ chêët” giuáp cho viïåc àêåu thai. Khi Leeuwenhoek coi sûå di àöång àöìng nghôa vúái sûå söëng, öng àaä nhòn thêëy nhûäng tinh truâng búi löåi vaâ àaä ài àïën möåt kïët luêån úã




thaái cûåc bïn kia vaâ cho rùçng tinh truâng coá vai troâ chuã yïëu trong viïåc taåo ra sûå söëng.

Laâ möåt nhaâ khaám phaá khöng bao giúâ chõu boã cuöåc, öng cuäng àaä vêëp phaãi nhiïìu bïë tùæc - nhû khi muöën cùæt nghôa võ cay cuãa höì tiïu bùçng cêëu truác gai vi tïë cuãa noá vaâ sûå tùng trûúãng cuãa con ngûúâi bùçng sûå “tiïìn hònh thaânh” nhûäng cú quan trong tinh truâng. Nhûng öng cuäng àaä múã ra nhiïìu viïîn aãnh cho khoa vi truâng hoåc, phöi thai hoåc, mö hoåc, cön truâng hoåc, thûåc vêåt hoåc vaâ tinh thïí hoåc. Viïåc öng àûúåc nhêån möåt caách xûáng àaáng laâm Höåi viïn Höåi Hoaâng Gia Luên Àön (8 thaáng 2, 1680) laâm öng vö cuâng sung sûúáng. Sûå kiïån naây múã ra möåt thïë giúái múái caác nhaâ khoa hoåc quöëc tïë vaâ khöng coá tñnh haân lêm, trong thïë giúái naây trñ thûác àûúåc thùng tiïën khöng chó nhúâ nhûäng con ngûúâi nùæm giûä tri thûác truyïìn thöëng. Nhûäng ngûúâi “thúå maáy” bònh thûúâng, nhûäng nhaâ nghiïåp dû, cuäng coá chöî àûáng riïng cuãa hoå.




CHÛÚNG 43

MÖÅT GALILEO BÏN TRUNG QUÖËC

Vaâo thúâi Trung cöí, nhûäng bûúác tiïën lúán vïì lyá thuyïët quang hoåc vaâ sûå hiïíu biïët vïì con mùæt àaä xuêët phaát tûâ nhûäng nhaâ vêåt lyá vaâ triïët hoåc tûå nhiïn AÃ Rêåp. Al-kindi (813-873), àöi khi àûúåc goåi laâ triïët gia AÃ rêåp àêìu tiïn, àaä khai triïín khaái niïåm vïì caác tia saáng thùèng ài túái con mùæt tûâ möåt vêåt àûúåc chiïëu saáng. Nhaâ thñ nghiïåm tiïn phong laâ Alhazen (Ibn al-Haytham; 965-1039), àaä àêíy yá tûúãng trïn ài xa hún vaâ cho rùçng thõ giaác laâ saãn phêím cuãa möåt taác nhên úã bïn ngoaâi con mùæt nhòn vaâ àiïìu naây chûa àûúåc caác triïët gia Kitö giaáo nhòn nhêån. Öng coân ài xa hún nûäa àïí triïín khai yá niïåm rùçng nhûäng tia saáng thùèng phaát ra tûâ moåi àiïím trïn möåt mùåt phùèng àûúåc chiïëu saáng. Öng laâm thñ nghiïåm vúái vêën àïì loáa mùæt, ghi nhêån sûå duy trò hònh aãnh trïn voäng maåc vaâ bùæt àêìu coi mùæt nhû laâ möåt böå phêån cuãa böå maáy quang hoåc. Caác nhaâ khoa hoåc aã rêåp laâ nhûäng ngûúâi dêîn àûúâng cho khoa quang hoåc.

Trong lõch sûã Trung Quöëc, chuáng ta khöng gùåp thêëy úã àêu nhêën maånh àïën vai troâ cuãa kñnh viïîn voång hay kñnh hiïín vi. Nhûng ngûúâi Trung Quöëc àaä thaânh thaåo caác kyä thuêåt chïë taåo kñnh soi mùåt ngay tûâ thïë kyã 7 trûúác C.N. Hoå àaä biïët chïë taåo kñnh höåi tuå vaâ kñnh phên kyâ tûâ rêët súám vaâ àaä thaânh thaåo kyä thuêåt thuãy tinh ñt laâ tûâ thïë kyã 5 trûúác C.N. vaâ hoå àaä coá kñnh àeo mùæt tûâ thïë kyã 15.

Nhû chuáng ta àaä thêëy, ngûúâi Trung Quöëc quan saát vaâ ghi laåi caác hiïån tûúång cuãa caác thiïn thïí möåt caách tó mó vaâ chñnh xaác. Nhûng khi cha con Ricci àïën Trung Quöëc, öng nhêån ra ngay rùçng hoå coá möåt khoa thiïn vùn laåc hêåu. Öng nhêån xeát rùçng hoå àaä tñnh àûúåc 400 ngöi sao nhiïìu hún söë ngöi sao maâ phûúng Têy àïëm àûúåc, nhûng chó vò hoå kïí caã nhûäng ngöi sao múâ nhaåt. “Duâ vêåy, caác nhaâ thiïn vùn Trung Quöëc khöng chõu khoá nghiïn cûáu àïí àem nhûäng hiïån tûúång cuãa caác thiïn thïí vaâo trong laänh vûåc toaán hoåc... hoå dûâng laåi úã giai àoaån cuãa khoa thiïn vùn maâ caác nhaâ khoa hoåc gia phûúng Têy goåi laâ khoa chiïm tinh, lyá do coá thïí àûúåc cùæt nghôa laâ




vò hoå tin moåi sûå xaãy ra trïn traái àêët naây àïìu laâ do aãnh hûúãng cuãa caác ngöi sao...

Tûâ Bùæc Kinh, ngaây 12 thaáng 5, 1605 cha Ricci viïët thú vïì Röma xin bïì trïn gúãi àïën cho öng möåt nhaâ thiïn vùn coá taâi àïí cöång taác vúái öng úã Trung Quöëc. “Nhûäng quaã cêìu, àöìng höì, khöëi cêìu, duång cuå ào àöå cao thiïn thïí vaâ nhiïìu thûá khaác nûäa maâ töi àaä chïë taåo vaâ sûã duång àïí daåy hoåc àaä taåo cho töi möåt uy tñn lúán àïën àöå hoå coi töi laâ nhaâ toaán hoåc vô àaåi nhêët thïë giúái... nïëu toaán hoåc maâ töi noái àïën coá thïí àïën àêy, chuáng ta coá thïí sùén saâng dõch nhûäng baãng tñnh cuãa chuáng ta sang tiïëng Trung Quöëc vaâ hiïåu àñnh laåi niïn lõch cuãa hoå. Àiïìu naây seä laâm chuáng ta nöíi tiïëng, seä múã röång cûãa vaâo Trung Quöëc vaâ seä giuáp chuáng ta söëng úã àêy an toaân vaâ tûå do hún”. Nhûäng lúâi naây Ricci àaä viïët ngay caã trûúác khi Galileo thûåc hiïån nhûäng quan saát kyâ diïåu cuãa mònh.

Khi röët cuöåc coá tin úã phûúng Àöng vïì viïåc Galileo àûúåc caác nhaâ trñ thûác Doâng Tïn úã Röma tiïëp àoán möåt caách troång thïí, sûå kiïån naây àaä cuãng cöë quyïët têm cuãa caác cha Doâng Tïn úã Trung Quöëc laâ taåo êën tûúång vïì taâi thiïn vùn cuãa hoå. Phaãi mêët 5 nùm, nhûng vaâo thúâi àoá khöng àûúåc coi laâ quaá lêu, àïí taác phêím Sûá giaã cuãa caác Vò Sao cuãa Galileo coá thïí tûâ Röma àïën àûúåc Bùæc Kinh.

Khi Galileo tûâ chöëi cung cêëp cho caác cha truyïìn giaáo Doâng Tïn nhûäng söë liïåu thiïn vùn, hoå quay sang nhúâ Kepler vaâ öng naây àaä giuáp àúä hoå. Töíng Quyïìn Doâng Tïn àaä cûã möåt söë nhaâ toaán hoåc taâi gioãi sang cuãng cöë sûá maång úã Bùæc Kinh, Cha Schall, ngûúâi tûâng coá mùåt trong Höåi nghõ tön vinh Galileo taåi Àaåi hoåc Röma vaâo thaáng 5, 1611, vêîn coân nhúá nhûäng thöng àiïåp cuãa Galileo. Nay àïën úã Bùæc Kinh, nùm 1626 öng àaä viïët möåt cuöën saách minh hoåa vúái àêìy àuã chó dêîn vïì caách chïë taåo möåt kñnh viïîn voång. Trong lúâi tûåa cuãa saách, öng àïì cao vai troâ cuãa con mùæt, laâ dêîn àûa “tûâ caái xem thêëy túái caác khöng xem thêëy” vaâ nhêån àûúåc sûác maånh múái tûâ kñnh viïîn voång. Nùm 1634 möåt kñnh viïîn voång àûúåc chïë taåo dûúái sûå hûúáng dêîn cuãa caác cha Doâng Tïn vaâ àûúåc dêng lïn Hoaâng Àïë trong möåt nghi thûác troång thïí.

Caác cha Doâng Tïn vêîn chûa biïët gò vïì vuå xeát xûã vaâ kïët aán cuãa Galileo nùm 1633. Khi hoå biïët tin naây, sûå phêën khúãi cuãa hoå àöëi vúái kñnh viïîn voång vêîn khöng bõ nao nuáng, nhûng hoå àaä thöi khöng àïì xûúáng lyá thuyïët cuãa Copernic vïì möåt vuä truå nhêåt têm vaâ vïì möåt traái àêët quay. Chuáng ta cuäng àaä thêëy chñnh Galileo àaä phaãi chiïìu theo phaán quyïët cuãa giaáo hoaâng nhû thïë naâo. Khi Galileo




chïët vaâo nùm 1642, giúái trñ thûác vêîn chûa ngaã hùèn sang thuyïët Copernic.

Tònh hònh naây àaä khiïën cho öëng kñnh viïîn voång khi àïën Trung Quöëc àaä khöng trúã thaânh möåt quaãng caáo hiïåu quaã cho hïå nhêåt têm. Múái àêy, caác cha Doâng Tïn àaä cöë gùæng biïån minh cho viïåc caác nhaâ truyïìn giaáo cuãa hoå cöng khai ruát lui khoãi lêåp trûúâng bïnh vûåc lyá thuyïët nhêåt têm. Hoå noái rùçng, vò khoa hoåc truyïìn thöëng Trung Quöëc coi traái àêët laâ trung têm vuä truå, vò thïë nïëu nhêën maånh vaâo hïå thöëng mùåt trúâi laâ trung têm seä taåo ra möëi aác caãm khöng cêìn thiïët àöëi vúái caác nhaâ truyïìn giaáo vaâ coá thïí laâm cho ngûúâi Trung Quöëc khöng tin vaâo Kitö giaáo maâ caác cha Doâng Tïn àïën àïí rao giaãng. Giúâ àêy hoå gúåi yá laâ viïåc chuyïín sang hïå thöëng vuä truå Copernic àoâi coá nhûäng àiïìu kiïån xaä höåi thñch húåp maâ höìi àoá úã Trung Quöëc khöng coá. Vaâo khoaãng 1635, kñnh viïîn voång àaä thûåc sûå àûúåc duâng àïí hûúáng dêîn phaáo binh ngoaâi mùåt trêån. Theo nhaâ viïët sûã Needham, möåt thêåp niïn sau khi taác phêím Sidereus Nuncius xuêët baãn, caác “nghïå nhên àöì kñnh” Trung Quöëc àaä chïë taåo möåt böå maáy quang hoåc, göìm möåt têåp húåp caác kñnh hiïín vi vaâ nhûäng chiïëc àeân thêìn kyâ. Trûúác khi Galileo chïët, möåt söë hoåc giaã Trung Quöëc àaä phiïn êm tïn cuãa öng thaânh Kia-li-lï-lö vaâ nghô öng laâ möåt nhaâ thiïn vùn cuãa dên man di.

Taåi caác núi khaác cuãa chêu AÁ, viïåc phöí biïën kñnh viïîn voång chó laâ qua nhûäng kïnh giao thöng chñnh thûác. Möåt võ àaåi sûá Haân Quöëc trïn àûúâng àïën Bùæc Kinh nùm 1631 àaä gùåp möåt võ truyïìn giaáo Doâng Tïn ngûúâi Böì Àaâo Nha, cha John Rodriguez, àang tõ naån úã aáo Mön. Khi võ àaåi sûá baây toã möëi quan têm vïì thiïn vùn hoåc vaâ viïåc caãi tiïën niïn lõch, cha Rodriguez cung cêëp cho öng hai cuöën saách vïì thiïn vùn, mö taã nhûäng khaám phaá cuãa Galileo vaâ tùång öng möåt öëng kñnh viïîn voång. Kñnh naây àûúåc goåi laâ “gûúng vaån lyá”, vò ngûúâi ta cho rùçng noá coá thïí nhòn xa ngaân dùåm.

Kñnh viïîn voång àaä ài thïë naâo tûâ Haân Quöëc ngang qua eo biïín àïí àïën Nhêåt Baãn, àiïìu naây chuáng ta khöng biïët. Nhûng chuáng ta biïët rùçng nùm 1638, tûâ trûúác khi Galileo chïët, àaä coá möåt kñnh viïîn voång úã Nagasaki, laâ caãng duy nhêët maâ ngûúâi nûúác ngoaâi coá thïí xêm nhêåp, kñnh àûúåc àùåt taåi àêy àïí giuáp baáo àöång cho quên Nhêåt sûå xêm nhêåp cuãa nhûäng võ khaách khöng múâi. Sau möåt nûãa thïë kyã, duång cuå naây àaä àûúåc sûã duång vaâo nhûäng muåc àñch khaác. Möåt tiïíu thuyïët bùçng tranh cuãa Ihara Saikaku, Ngûúâi Àaân Öng Suöët Àúâi Si Tònh (1682), veä hònh ngûúâi huâng chñn tuöíi cuãa cêu truyïån treâo lïn




noác nhaâ vaâ duâng kñnh viïîn voång cuãa mònh àïí ngùæm nhòn möåt cö gaái hêìu àang tùæm.

Cuöëi cuâng nhûäng tû tûúãng cuãa Copernic vaâ Galileo àaä àïën Nhêåt Baãn nhúâ nhûäng saách àûúåc in búãi caác cha Doâng Tïn úã Bùæc Kinh. Trong söë nhûäng nhaâ khoa hoåc maâ nhûäng saách naây taåo àûúåc aãnh hûúãng, coá thïí kïí àïën “Newton ngûúâi Nhêåt” laâ Seki Kowa (1642-1708?), ngûúâi àaä phaát minh ra baãng tñnh riïng. Nagasaki tiïëp tuåc laâ cûãa ngoã àoán nhêån nhûäng tû tûúãng múái. Vaâo cuöëi thïë kyã 18, lyá thuyïët cuãa Copernic àaä àûúåc nhiïìu nhaâ thiïn vùn Nhêåt chêëp nhêån vaâ mùåc duâ àaåi àa söë vêîn coân baán tñn baán nghi, nhûng lyá thuyïët naây àaä àûúåc phöí biïën trong saách vúã cuãa nhûäng hoåc giaã nöíi tiïëng. Tuy caác tû tûúãng Copernic àïën Nhêåt Baãn khaá muöån maâng, nhûng khi àïën, noá gùåp ñt sûå chöëng àöëi hún úã chêu Êu, vò vaâo àêìu thïë kyã 19, uy tñn cuãa khoa hoåc phûúng Têy àaä taåo cho lyá thuyïët naây möåt sûác hêëp dêîn àùåc biïåt.




Phêìn X Bïn trong chuáng ta

Kinh nghiïåm khöng hïì lêìm lêîn,

chó coá phaán àoaán cuãa chuáng ta sai lêìm khi tûå hûáa heån cho mònh nhûäng kïët quaã maâ khöng phaãi do kinh nghiïåm taåo ra.

Leonardo da Vinci (1510).




CHÛÚNG 44

MÖÅT NHAÂ TIÏN TRI NGÖNG CUÖÌNG MÚÃ ÀÛÚÂNG

Taåi chêu Êu úã thïë kyã 16, nhêån thûác thöng thûúâng vaâ sûå hiïíu biïët cuãa dên gian, nhû àaä che mùæt con ngûúâi trûúác caác vò sao, thò cuäng àaä che khuêët caái nhòn cuãa con ngûúâi vïì chñnh mònh vaâ caãn trúã cöng viïåc tòm hiïíu cú thïí con ngûúâi. Nhûng khöng giöëng vúái thiïn vùn, giaãi phêîu con ngûúâi laâ möåt mön maâ khöng möåt ai coá thïí tröën traánh möåt sûå hiïíu biïët trûåc tiïëp naâo àoá. Taåi chêu Êu, sûå hiïíu biïët vïì cú thïí con ngûúâi àaä àûúåc maä hoáa vaâ àûúåc daânh riïng cho sûå tröng coi cuãa möåt giúái àöåc quyïìn coá thïë lûåc vaâ uy tñn. Àûúåc cêët giûä bùçng nhûäng ngön ngûä baác hoåc (Hi Laåp, La tinh, aã Rêåp vaâ Hñp-ri), kiïën thûác trong laänh vûåc naây laâ súã hûäu riïng cuãa nhûäng ngûúâi tûå xûng mònh laâ nhûäng baác sô cú thïí hoåc. Coân viïåc àuång chaåm túái thên thïí àïí àiïìu trõ hay möí xeã thò laâ möåt laänh vûåc thuöåc möåt giúái khaác gêìn giöëng nhû giúái möí suác vêåt vaâ àöi khi goåi laâ nhûäng nhaâ phêîu thuêåt thúå caåo.

Maäi àïën khoaãng nùm 1300 cú thïí con ngûúâi múái àûúåc möí xeã àïí daåy vaâ hoåc giaãi phêîu hoåc. Vaâo thúâi êëy, möí xeã tûã thi laâ möåt cöng viïåc àùåc biïåt ghï túãm. Vò khöng coá hïå thöëng ûúáp laånh, nïn cêìn phaãi möí xeã nhûäng böå phêån dïî hû trûúác - bùæt àêìu laâ öí buång röìi àïën löìng ngûåc vaâ sau cuâng laâ àêìu vaâ caác chi. Möåt cuöåc möí xeã thûúâng phaãi laâm vöåi vaâng vaâ liïn tuåc trong khoaãng böën ngaây àïm vaâ thûúâng úã ngoaâi trúâi.

Caác baác sô cú thïí hoåc giûä nhûäng bñ mêåt cuãa mònh rêët kyä bùçng nhûäng ngön ngûä maâ bïånh nhên khöng thïí àoåc àûúåc. Khöng laå gò hoå chiïëm àûúåc möåt uy tñn rêët lúán vïì trñ thûác vaâ sûå nïí súå vò tñnh caách huyïìn bñ.

Hiïín nhiïn con àûúâng dêîn túái y hoåc hiïån àaåi khöng thïí àûúåc múã ra búãi bêët kyâ giaáo sû löîi laåc naâo. Cêìn phaãi coá möåt con ngûúâi khoaáng àaåt, giaâu tûúãng tûúång, möåt con ngûúâi taáo baåo. Con ngûúâi naây phaãi duâng ngön ngûä àõa phûúng vaâ khöng chó noái maâ phaãi la to.




Paracelsus (1493-1541) laâ con ngûúâi bõ nghi ngúâ úã thúâi mònh vaâ khöng bao giúâ mêët tiïëng xêëu laâ möåt tay lang bùm.

“Paracelsus” laâ biïåt danh maâ öng àaä giûä laåi trong lõch sûã, tûå noá cuäng laâ möåt àiïìu bñ nhiïåm. Tïn thêåt cuãa öng laâ Theophrastus Philippus Aureolus Bombastus von Hohenheim. Öng sinh úã miïìn àöng böå Thuåy Sô, cha öng laâ möåt thêìy thuöëc vaâ meå öng laâ möåt ngûúâi giuáp viïåc trong möåt nhaâ doâng Biïín Àûác úã Einsiedelm. Meå öng qua àúâi nùm öng chñn tuöíi vaâ cha öng dúâi gia àònh vïì möåt laâng hêìm moã úã Carinthia nûúác AÁo, laâ núi öng lúán lïn. Viïåc giaáo duåc cuãa öng khöng àïìu àùån vaâ öng phaãi hoåc theo kiïíu àûúåc chùng hay chúá vaâ hoåc loãm nghïì cuãa cha mònh hay cuãa nhûäng giaáo sô gioãi vïì thuöëc. Coá leä öng khöng bao giúâ àêåu bùçng tiïën sô. Öng khöng hïì àõnh cû taåi möåt chöî naâo vaâ trong khi ài lang thang nay àêy mai àoá, öng àaä laâm viïåc taåi vuâng moã Fugger úã Tyrol vaâ laâm phêîu thuêåt viïn cho quên àöåi Venice úã Àan Maåch vaâ Thuyå Àiïín. Öng coân phiïu lûu àïën têån àaão Rhodes vaâ xa hún vïì phña àöng.

Tuy sûác khoeã bõ yïëu keám vò ngheâo khöí vaâ tiïëp xuác vúái bïånh nhên, cuäng nhû vò nhûäng thûã thaách cuãa cuöåc àúâi phiïu baåt, öng vêîn cöë gùæng haânh nghïì y khoa. Öng kïët húåp núi mònh niïìm kiïu haänh cuãa möåt con ngûúâi tûå lêåp vaâ niïìm xaác tñn rùçng mònh laâ phaát ngön nhên cuãa Thiïn Chuáa. Àûúåc sûå taâi trúå cuãa nhûäng nhaâ nhên baãn haâng àêìu, öng tranh thuã cú may naây úã Basil àïí laâm nöí tung cú chïë y hoåc. Àöìng thúâi öng quaãng baá baãn tuyïn ngön hung hùng cuãa mònh àïí phuåc vuå nghïå thuêåt chûäa trõ maâ öng hi voång seä duâng àïí thay thïë lúâi thïì Hippocrate.

Khaái niïåm àöåc àaáo cuãa Paracelsus vïì bïånh têåt, tuy bùæt nguöìn tûâ nhûäng yá tûúãng bñ nhiïåm, nhûng seä laâ nguöìn cung cêëp nhûäng àõnh àïì cho khoa y hoåc thúâi múái. Quan niïåm vïì bïånh têåt phöí biïën úã chêu Êu thúâi Trung cöí laâ di saãn cuãa nhûäng taác giaã cöí àiïín, àûúåc caác baác sô cú thïí hoåc khai triïín vaâ quaãng baá. Hoå cho rùçng bïånh têåt laâ sûå àaão löån thïë cên bùçng cuãa caác “chêët dõch” núi cú thïí. Lyá thuyïët y hoåc chó laâ möåt böå phêån cuãa lyá thuyïët töíng quaát vïì baãn tñnh con ngûúâi. Trong con ngûúâi coá böën “chêët dõch cú baãn” (maáu, àúâm, nûúác mùæt vaâ mêåt). Sûác khoeã laâ kïët quaã cuãa sûå cên bùçng böën chêët dõch naây trong cú thïí möîi ngûúâi. Kïët quaã laâ coá bao nhiïu caá nhên thò coá bêëy nhiïu loaåi bïånh têåt. Thuyïët caác chêët dõch vûâa laâ möåt thuyïët sinh lyá, bïånh lyá vaâ têm lyá.

Paracelsus àaä àïì xûúáng möåt lyá thuyïët khaác hùèn, dûåa trïn möåt khaái niïåm triïåt àïí khaác vïì bïånh têåt, vúái nhûäng hïå quaã röång




lúán cho khoa y hoåc. Paracelsus nhêën maånh rùçng nguyïn nhên cuãa bïånh têåt khöng phaãi laâ do sûå keám àiïìu chónh caác chêët dõch trong cú thïí con ngûúâi, maâ do möåt nguyïn nhên naâo àoá úã bïn ngoaâi cú thïí. Öng chïë nhaåo rùçng nhûäng chêët dõch chó laâ nhûäng chuyïån thïu dïåt cuãa nhûäng nhaâ trñ thûác. Nhûng öng cuäng khöng chõu àûúåc möåt söë nhaâ giaãi phêîu tiïn phong tòm caách àùåt cho khoa y hoåc möåt nïìn moáng thûåc tiïîn vaâ vûäng chùæc hún. Theo Paracelsus, khi Thiïn Chuáa taåo dûång vuä truå, Ngaâi àaä cung cêëp möåt phûúng thuöëc cho moåi thûá röëi loaån. Caác nguyïn nhên cuãa bïånh têåt chuã yïëu laâ nhûäng chêët khoaáng vaâ chêët àöåc tûâ nhûäng ngöi sao thoaát ra trong khöng khñ. Trûåc giaác naây cuãa Paracelsus cho thêëy öng chõu aãnh hûúãng rêët nhiïìu cuãa khoa chiïm tinh. Khi öng noái àïën ngoaâi cú thïí, khi öng nhêën maånh tñnh thuêìn nhêët cuãa nhûäng nguyïn nhên gêy bïånh vaâ tñnh àùåc trûng cuãa möîi bïånh, öng àang vaåch àûúâng cho khoa y hoåc thúâi àaåi múái. Tuy caác lyá luêån cuãa öng khöng àuáng, nhûng nhûäng trûåc giaác cuãa öng thò àuáng.

Niïìm tin cuãa Paracelsus baão öng rùçng khöng coá bïånh naâo laâ khöng thïí chûäa, chó coá nhûäng thêìy thuöëc keäm maâ thöi. Caác thêìy thuöëc phaãi luön nghiïn cûáu àïí tòm ra nhûäng phûúng trõ liïåu múái, àûâng bao giúâ dûâng laåi úã nhûäng giaáo àiïìu cuãa Galen.

Trong khi caác “baác sô cú thïí hoåc” chuyïn chûäa trõ nhûäng sûå bêët quên bònh dõch chêët cuãa caác bïånh nhên giaâu coá cuãa mònh, thò Paracelsus ài tiïn phong trong viïåc nghiïn cûáu caác bïånh nghïì nghiïåp. Öng hiïíu biïët àúâi söëng cuãa nhûäng thúå hêìm moã, vò nùm öng chñn tuöíi, cha öng àaä àûa öng àïën söëng úã laâng moã Villach úã nam böå nûúác aáo vaâ khi laâ thanh niïn, öng àaä laâm viïåc trong caác nhaâ maáy kim loaåi úã Schwaz thuöåc vuâng Tyrol. Nhûäng chuyïën phiïu lûu sau naây cuãa öng túái Àan Maåch, Thuyå Àiïín vaâ Hungary vaâ túái Inn Valley àaä dêîn öng túái nhûäng vuâng hêìm moã. Cuöëi cuâng öng trúã laåi Villach àïí àiïìu khiïín nhaâ maáy luyïån kim Fugger. Trong têët caã nhûäng nùm naây, öng àaä ghi nhêån àiïìu kiïån laâm viïåc cuãa nhûäng ngûúâi thoå hêìm moã vaâ nhûäng ngûúâi thúå luyïån kim, öng quan saát caác bïånh têåt cuãa hoå vaâ öng nghiïn cûáu caác phûúng thûác àiïìu trõ. Taác phêím Vïì Cùn bïånh cuãa Thúå Moã vaâ caác Bïånh khaác cuãa Thúå Moã, cuäng nhû caác saách khaác cuãa Paracelsus, àaä khöng àûúåc xuêët baãn luác öng sinh thúâi. Noá àûúåc in nùm 1567, möåt phêìn tû thïë kyã sau khi öng mêët vaâ noá àaä mang laåi kïët quaã trong nhûäng thïë kyã tiïëp theo.




CHÛÚNG 45

SÛÅ THÖËNG TRÕ CUÃA GALEN

Trong suöët mûúâi lùm thïë kyã, nguöìn hiïíu biïët chuã yïëu cuãa caác baác sô phûúng Têy vïì cú thïí ngûúâi laåi khöng phaãi laâ chñnh cú thïí con ngûúâi. Ngûúåc laåi, hoå dûåa vaâo nhûäng taác phêím cöí àiïín cuãa möåt thêìy thuöëc Hy Laåp thúâi cöí àaåi. “Kiïën thûác” laåi laâ raâo caãn tri thûác. Nguöìn cöí àiïín laåi trúã thaânh möåt vêåt caãn.

Trong têët caã caác taác giaã cöí àaåi ngoaåi trûâ Aristote vaâ Ptolïmï, khöng ai aãnh hûúãng lúán hún Galen (130-200). Öng sinh taåi Peramum bïn Tiïíu AÁ vaâ cha meå öng laâ ngûúâi Hi Laåp. Öng bùæt àêìu hoåc ngaânh y khoa tûâ tuöíi 15. Sau möåt thúâi gian laâm viïåc dûúái sûå hûúáng dêîn cuãa caác giaáo sû y khoa úã Smyrna, Corinth vaâ Alexandria, nùm 28 tuöíi öng trúã vïì quï Pergamum cuãa öng àïí laâm baác sô cho caác àêëu sô. ÚÃ thúâi àaåi maâ viïåc giaãi phêîu tûã thi laâ àiïìu cêëm kyå, öng àaä lúåi duång caác cú höåi àïí hoåc tûâ nhûäng gò öng thêëy núi vïët thûúng cuãa caác tay àêëu sô. Khi öng dúâi túái Röma, öng chûäa trõ cho möåt söë bïånh nhên tïn tuöíi, giaãng daåy y khoa vaâ cuöëi cuâng trúã thaânh baác sô cho hoaâng àïë triïët gia Marcus Aurelius vaâ hoaâng tûã Commodus. Ngûúâi ta noái Galen àaä viïët khoaãng 500 khaão luêån bùçng tiïëng Hi Laåp vïì giaãi phêîu, sinh lyá, tu tûâ, vùn phaåm, kõch nghïå vaâ triïët hoåc. Coá leä öng laâ vùn sô phong phuá nhêët thúâi cöí àaåi. Hún möåt trùm taác phêím cuãa öng hiïån coân töìn taåi, trong àoá coá möåt khaão luêån vïì thûá tûå caác taác phêím öng viïët vaâ caác taác phêím cuãa öng coân àïën ngaây nay coá thïí chûáa trong 20 cuöën saách daây.

Theo Galen, vò kiïën thûác laâ sûå tñch luäy, nïn ngûúâi thêìy thuöëc tiïën böå phaãi hoåc hoãi Hipppcrate vaâ têët caã nhûäng thêìy thuöëc lúán trûúác kia. Öng thuác àêíy caác àöìng nghiïåp àïí àang khi hoå hoåc hoãi tûâ kinh nghiïåm, hoå têåp trung vaâo nhûäng kiïën thûác hûäu ñch àïí chûäa trõ bïånh nhên. Öng àaä nghiïn cûáu àùåc biïåt vïì maåch vaâ chûáng minh rùçng caác àöång maåch khöng dêîn khöng khñ nhû nhiïìu ngûúâi khaác vêîn nghô, nhûng chuáng dêîn maáu. Ngûúâi ra noái öng rêët taâi gioãi vïì chêín àoaán vaâ öng coân viïët möåt khaão luêån vïì bïånh giaã vúâ.




Taác phêím danh tiïëng nhêët cuãa öng daây khoaãng 700 trang giêëy in, laâ Vïì lúåi ñch cuãa caác Böå Phêån Cú Thïí. Trong taác phêím naây, öng mö taã tûâng chi vaâ cú quan vaâ cùæt nghôa chuáng phuåc vuå caác chûác nùng vúái nhûäng muåc àñch riïng biïåt nhû thïë naâo.

Caã khi öng dûåa vaâo Aristote, öng vêîn nhùæc nhúã caác àöåc giaã cuãa öng phaãi caãnh giaác àöëi vúái thûá y khoa mö phaåm. “Nïëu ai muöën quan saát nhûäng kyâ cöng cuãa Thiïn nhiïn, hoå phaãi àùåt sûå tin tûúãng cuãa mònh khöng phaãi vaâo nhûäng saách noái vïì giaãi phêîu, maâ chñnh mùæt cuãa mònh hoùåc àïën vúái töi hay tham khaão caác àöìng sûå cuãa töi, hay tûå mònh chuyïn chùm têåp luyïån möí xeã; nhûng nïëu hoå chó àoåc maâ thöi, hoå seä coá khuynh hûúáng tin moåi àiïìu caác nhaâ giaãi phêîu xûa kia àaä noái, vò coá nhiïìu nhaâ giaãi phêîu nhû thïë”. Galen cho thêëy öng laâ möåt baác sô thûåc nghiïåm, liïn tuåc naåi àïën kinh nghiïåm.

Nhûng lõch sûã luön coá nhûäng àiïìu trúá trïu. Khi caác saách cuãa Galen trúã thaânh kinh àiïín thò tinh thêìn cuãa öng laåi bõ laäng quïn. Trong nhiïìu thïë kyã, “hoåc thuyïët Galen” seä laâ giaáo àiïìu chuã yïëu cuãa ngûúâi thêìy thuöëc. Cuäng nhû nhûäng taác phêím cuãa Aristote àaä trúã thaânh nïìn taãng cuãa triïët hoåc kinh viïån, thò nhûäng taác phêím cuãa Galen àaä àùåt nïìn cho khoa y hoåc kinh viïån. Vò öng viïët bùçng tiïëng Hi Laåp, aãnh hûúãng àêìu tiïn cuãa öng laâ taåi Alexandria vaâ Constantinople, nhûäng phêìn coân laåi phña àöng Àïë Quöëc Röma vaâ úã vuâng Höìi giaáo lên cêån.

Ngay trong thúâi àaåi cuãa Galen, möåt nhaâ quan saát sêu sùæc vaâ quyïët àoaán nhû Leonardo da Vinci (1452-1519) coá thïí mö taã nhûäng gò chñnh mùæt mònh tröng thêëy. Leonardo coá yá àõnh viïët möåt khaão luêån vïì giaãi phêîu hoåc, cuâng vúái caác khaão luêån khaác vïì höåi hoåa, kiïën truác vaâ cú hoåc. Öng khöng bao giúâ xuêët baãn nhûäng saách àoá, nhûng sau khi öng mêët, àaä coá möåt taác phêím viïët vïì höåi hoåa vaâ möåt taác phêím khaác vïì chuyïín àöång vaâ ào lûúâng cuãa nûúác àaä àûúåc soaån tûâ nhûäng baâi ghi cheáp cuãa öng. Giaá maâ öng àaä hoaân têët taác phêím vïì giaãi phêîu hoåc cuãa öng vaâ giaá maâ noá àaä àûúåc xuêët baãn, hùèn laâ khoa y hoåc àaä tiïën böå nhanh hún nhiïìu. Nhûng Leonardo ñt khi laâm xong caái gò. Möåt söë phêån trïu ngûúi àaä khiïën öng boã dúã hai bûác hoåa quan troång nhêët cuãa öng, tûúång àaâi Sforza vaâ bûác tñnh hoåa Trêån chiïën Anghiari.

Sau khi öng chïët, khoaãng nùm ngaân trang giêëy baãn thaão cuãa öng bõ taãn maác khùæp núi àïí trúã thaânh nhûäng muåc sûu têìm. Hêìu nhû trang naâo cuäng böåc löå sûå bao quaát cuãa laänh vûåc cuãa àêìu oác öng vaâ trñ toâ moâ khöng giúái haån cuãa öng. Vñ duå, chó möåt trang diïîn taã




sûå quan têm cuãa öng vïì àûúâng cong, öng àaä veä nhûäng àûúâng cong hònh hoåc, möåt hònh toác quùn, nhûäng laá coã cong lûúån quanh möåt cêy huïå, nhûäng neát veä vïì cêy, nhûäng cuåm mêy cong troân, nhûäng gúån soáng nûúác vaâ baãn thiïët kïë con öëc cuãa maáy eáp.

Nhûng Leonardo coân chûáng toã laâ möåt nhaâ giaãi phêîu tiïn phong. Öng viïët, “Con mùæt laâ cûãa söí cuãa linh höìn, laâ phûúng tiïån chñnh yïëu nhúâ àoá trñ khön coá thïí thûúâng thûác àêìy àuã vaâ phong phuá nhûäng taác phêím vö cuâng cuãa Thiïn Nhiïn; vaâ tai àûáng úã võ trñ thûá hai”. Khöng laå gò sûå thñnh mùæt thñnh muäi cuãa Leonardo khiïën öng ghï súå trûúác möåt xaác chïët. Thïë nhûng àöëi vúái öng, moåi dêëu vïët vaâ maåch maáu vaâ nöët àiïím cuãa thïë giúái naây àïìu laâ linh thaánh. Phuã nhêån bêët kyâ caái gò mònh thêëy thò laâ möåt troång töåi. “Kinh nghiïåm khöng hïì lêìm lêìn. Chó coá phaán àoaán cuãa ta sai lêìm khi tûå hûáa heån cho mònh nhûäng kïët quaã maâ khöng phaãi do kinh nghiïåm cuãa baån àem laåi. Chñnh vò thïë Leonardo rêët ngêìn ngaåi àûa nhûäng sûå kiïån mònh quan saát trúã thaânh nhûäng nguyïn tùæc “phöí quaát”, nhû trong vêën àïì tuêìn hoaân maáu.

Kiïën thûác giaãi phêîu hoåc maâ chuáng ta ruát ra àûúåc tûâ haâng ngaân túâ ghi cheáp cuãa Leonardo chûáng toã öng àaä nhòn thêëy vaâ ghi laåi àûúåc nhûäng àiïìu maâ nhûäng ngûúâi khaác trûúác öng khöng thêëy. Giaá maâ öng àaä töíng húåp àûúåc têët caã nhûäng quan saát cuãa mònh vaâ giaá maâ öng khöng bõ chi phöëi búãi nhûäng quan têm phöí quaát hún cuãa öng, hùèn öng àaä trúã thaânh ngûúâi kïë võ xûáng àaáng cuãa Galen.




CHÛÚNG 46

TÛÂ ÀÖÅNG VÊÅT TÚÁI CON NGÛÚÂI

Andreas Vesalius (1514-1564) khöng phaãi möåt thiïn taâi phöí quaát, öng luön luön chó chuá têm vaâo àïì taâi chñnh cuãa mònh. Öng sinh ra ngay bïn trong tûúâng thaânh phöë Brussels, tûâ àoá coá thïí nhòn thêëy quaã àöìi núi caác keã tûã tuâ bõ tra têën vaâ haânh quyïët. Höìi coân beá, chùæc hùèn öng tûâng nhòn thêëy nhûäng thi thïí bõ boã laåi trïn àöìi cho diïìu hêu róa thõt. Cha cuãa öng laâm thaái y cho vua Charles V vaâ gia àònh öng nöíi tiïëng vïì nghïì thuöëc. Khaác vúái Paracelsus, Vesalius àûúåc hoåc úã nhûäng trûúâng y khoa danh tiïëng nhêët thúâi bêëy giúâ. Öng àêåu trung hoåc úã Àaåi hoåc Louvain nùm 1530, röìi ài hoåc úã Àaåi hoåc Paris, úã àêy öng thuå giaáo vúái giaáo sû Sylvius, ngûúâi theo hoåc thuyïët cuãa Galen. Khi chiïën tranh giûäa Phaáp vaâ Àïë quöëc Röma buâng nöí, Vesalius vò laâ dên cuãa nûúác thuâ àõch, nïn bõ truåc xuêët khoãi Paris. Trúã vïì Louvain, öng àêåu bùçng cûã nhên y khoa nùm 1537, röìi ài àïën Padua, laâ trûúâng y khoa nöíi tiïëng nhêët chêu Êu. Taåi àêy öng dûå khoáa thi hai ngaây vaâ àêåu bùçng tiïën sô y khoa haång gioãi. Chùæc hùèn öng rêët thöng thaåo caác mön hoåc qui ûúác, búãi vò úã tuöíi 23, chó hai ngaây sau khi àêåu kyâ thi, öng àaä àûúåc choån giûä chûác khoa trûúãng khoa giaãi phêîu hoåc.

Khi Vesalius àaãm nhêån chûác vuå giaáo sû, öng àaä àem àïën cho khoa giaãi phêîu möåt yá nghôa múái. Vò öng khöng coân coi nhiïåm vuå chñnh cuãa öng laâ giaãng caách saách giaáo khoa cuãa Galen nûäa. Khi daåy mön giaãi phêîu, öng àaä thay àöíi phûúng phaáp maâ caác giaáo sû khaác vêîn duâng. Khöng giöëng caác giaáo sû trûúác öng, öng khöng àûáng cao trïn buåc giaãng àïí chûáng kiïën möåt nhaâ phêîu thuêåt vúái baân tay vêëy maáu àang moi nhûäng böå phêån ra khoãi thi thïí. Ngûúåc laåi, chñnh Vesalius tûå tay mö xeã thi thïí vaâ lêëy caác cú quan ra. Àïí giuáp caác sinh viïn, öng chuêín bõ möåt söë trúå giuáp giaãng daåy göìm böën bûác veä giaãi phêîu lúán, khaá chi tiïët àïí cho sinh viïn thêëy cêëu truác cuãa thên thïí khi khöng coá sùén thi thïí trûúác mùæt. Möîi böå phêån àûúåc daán nhaän tïn kyä thuêåt riïng. Thïm vaâo àoá laâ möåt böå tûâ vûång liïåt kï tïn cuãa caác böå phêån bùçng tiïëng Hi Laåp, La tinh, AÃ Rêåp vaâ Hñp Ri.




Chó nguyïn viïåc sûã duång caác hoåa àöì cuäng àaä laâ àiïìu múái meã vaâo thúâi êëy röìi. Vaâo thïë kyã 16, nhûäng saách giaáo khoa cuãa Galen tuy àaä àûúåc hiïåu àñnh vaâ biïn têåp kyä lûúäng, nhûng vêîn khöng coá hònh veä. Möåt söë giaáo sû giaãi phêîu haâng àêìu thêåm chñ coân cêëm sinh viïn sûã duång caác hònh veä, vò hoå cho rùçng àoá khöng phaãi nhûäng taâi liïåu chñnh truyïìn cuãa Galen.

Saáu Baãng Giaãi Phêîu (Tabulae Anatomicae Sex, Venice, 1538) cuãa Vesalius laâ cöë gùæng àêìu tiïn àïí taåo cho nhûäng baâi giaãng cuãa Galen möåt hònh thûác cuå thïí àêåp vaâo mùæt. Ngaây nay chuáng ta thêëy ngaåc nhiïn taåi sao möåt kyä thuêåt àún sú nhû thïë maâ phaãi phaát minh ra. Nhûng nghô kyä chuáng ta thêëy khöng phaãi àiïìu àaáng ngaåc nhiïn. Búãi vò trong nhiïìu thïë kyã, caã trong nhûäng trûúâng y khoa danh tiïëng nhêët chêu Êu maâ coá mön giaãi phêîu, thò cú höåi àûúåc nhòn thêëy caác cú quan bïn trong cú thïí con ngûúâi vêîn rêët hiïëm hoi.

Sau Saáu Baãng Giaãi Phêîu, Vesalius vêîn coân caã möåt quaäng àûúâng daâi phaãi ài, búãi vò nhûäng baãng cuãa öng àaä êm thêìm laâm bûúác nhaãy voåt tûâ giaãi phêîu àöång vêåt sang giaãi phêîu ngûúâi. Vñ duå, nhûäng baãng giaãi phêîu naây cho thêëy möåt rete mirabilie, möåt “maång lûúái kyâ diïåu”, úã haå naäo cuãa con ngûúâi, laâ núi maâ theo Galen, “höìn söëng” cuãa con ngûúâi biïën àöíi thaânh “höìn àöång vêåt”. Nhûng trong khi maång lûúái naây coá trong caác loaâi àöång bêåt coá moáng, thò laåi khöng thêëy coá trong con ngûúâi. Nhûäng “maåch maáu lúán” trong caác baãng veä cuãa Vesalius thò cuäng chó coá trong caác loaâi coá moáng. Baãng veä hònh thuâ quaã tim, caác nhaánh àöång maåch, võ trñ cuãa thêån vaâ hònh thuâ cuãa gan àûúåc veä baãn vùn giaáo khoa cuãa Galen laâ cuãa möåt con vûúån chûá khöng phaãi con ngûúâi.

Vesalius àaä lúåi duång moåi cú höåi, húåp phaáp cuäng nhû bêët húåp phaáp, àïí cú thïí thu thêåp nhûäng mêîu cú thïí ngûúâi cho viïåc giaãi phêîu cuãa mònh. Bùçng nhiïìu caách, öng àaä coá àûúåc möåt böå xûúng ngûúâi úã Louvain. Vïì sau, öng àaä quen vúái möåt thêím phaán úã toâa àaåi hònh quan têm túái cöng trònh nghiïn cûáu cuãa öng vaâ võ thêím phaán naây àaä chêëp nhêån cho öng xaác cuãa nhûäng tûã töåi bõ haânh quyïët. Khöng nhûäng thïë, öng naây coân coá thïí hoaän giúâ haânh quyïët àïí Vesalius coá thïí sùén saâng khi haânh quyïët xong laâ coá ngay xaác àïí möí luác coân tûúi.

Trong khi giaãng giaãi theo saách giaáo khoa cuãa Galen, Vesalius àaä nhêån thêëy quaá nhiïìu chöî Galen mö taã vïì cú thïí ngûúâi nhûng thûåc ra laâ cú thïí àöång vêåt. Öng dïî daâng ài àïën kïët luêån laâ khoa giaãi phêîu “ngûúâi” cuãa Galen thûåc ra chó laâ möåt töíng húåp caác phaát




biïíu cuãa Galen vïì àöång vêåt noái chung. Vesalius ghi nhêån vaâo nùm 1539 nhû möåt sûå khaám phaá, “Töi nghiïm tuác suy nghô túái khaã nùng viïåc phêîu thuêåt coá thïí àûúåc duâng àïí kiïím chûáng lyá thuyïët”. Thïë laâ öng quyïët àõnh soaån möåt böå saách giaãi phêîu múái hoaân toaân dûåa trïn nhûäng quan saát cuãa öng vïì cú thïí ngûúâi.

Nhûäng nghiïn cûáu giaãi phêîu hoåc cuãa öng àaåt túái choáp àónh trong cuöën saách àaä mang laåi danh tiïëng cho öng trïn khùæp chêu Êu. Àoá laâ cuöën Cêëu Truác Cú Thïí Ngûúâi (De Humanis Corporis Fabrica) thûúâng àûúåc goåi tùæt laâ Fabrica, möåt cuöën saách in khöí lúán rêët àeåp daây 663 trang, xuêët baãn thaáng 8 nùm 1543, cuâng nùm vúái cuöën De Revolutionibus cuãa Copernic. Tûåa àïì cuãa Vesalius De Humanis Corporis Fabrica cho thêëy öng quan têm caã vïì cêëu truác lêîn chûác nùng.

Chó trong voâng möåt nûãa thïë kyã, giaãi phêîu hoåc cuãa Vesalius àaä giûä ûu thïë taåi caác trûúâng y khoa úã chêu Êu. Viïåc nghiïn cûáu giaãi phêîu hoåc úã phûúng Têy seä khöng bao giúâ coân nhû cuä nûäa. Nhûäng gò öng noái vïì quaã tim hay böå naäo khöng quan troång cho bùçng con àûúâng maâ öng àaä múã ra cho caác sinh viïn tûúng lai àïí hoåc vïì moåi cú quan cuãa cú thïí con ngûúâi. Phï bònh Galen maâ thöi khöng àuã. Cêìn phaãi coá sûå say mï múái trong viïåc thûåc haânh giaãi phêîu so saánh thêåt nhiïìu. Khöng coá caách naâo khaác àïí ngûúâi thêìy thuöëc coá thïí chùæc chùæn mònh khöng mö taã nhûäng àiïìu bêët bònh thûúâng.

Sau khi xuêët baãn Fabrica, Vesalius tuy coân treã nhûng àaä àöåt ngöåt rúâi boã cöng viïåc nghiïn cûáu giaãi phêîu àïí chuyïín sang haânh nghïì baác sô vaâ àûúåc choån laâm baác sô cho triïìu àònh vua Charles V. Vò sûå phoáng tuáng vaâ say sûa laâ nhûäng têåt thûúâng xuyïn úã triïìu àònh, nïn Vesalius trúã nïn quan têm túái caác bïånh vïì mêåt, caác röëi loaån daå daây taá traâng vaâ caác chûáng bïånh maän tñnh, laâ nhûäng chûáng phöí biïën trong hoaâng cung. Öng coân söëng thïm 20 nùm nûäa, nhûng öng àaä hoaân thaânh cöng trònh cuãa mònh trûúác àoá röìi.




CHÛÚNG 47

NHÛÄNG LUÖÌNG KHÑ BÏN TRONG CHUÁNG TA.

Suöët 14 thïë kyã Galen àaä thöëng trõ khoa sinh lyá cuäng nhû giaãi phêîu úã chêu Êu. Giaãi thñch àêìy thuyïët phuåc cuãa öng vïì qui trònh sûå söëng bùæt àêìu bùçng ba caái “höìn”, hay “khñ” (pneuma) maâ Plato cho laâ chó huy thên xaác. Lyá höìn trong naäo chó huy caãm giaác vaâ cûã àöång; nöå höìn trong tim kiïím soaát caác àam mï vaâ duåc höìn trong gan taåo sûå dinh dûúäng. Sau khi àûúåc hñt vaâo, khöng khñ àûúåc biïën àöíi thaânh pneuma búãi phöíi vaâ qui trònh sûå söëng biïën àöíi möåt loaåi pneuma naây sang möåt loaåi pneuma khaác. Coá thïí goåi sinh lyá hoåc Galen laâ möåt khoa khñ hoåc (pneuma-tology).

ÚÃ têm àiïím hïå thöëng cuãa Galen laâ möåt lyá thuyïët àùåc biïåt laâ quaã tim ngûúâi. Vò theo Hippocrate vaâ Aristote, nöåi nhiïåt thêëm nhêåp toaân thên thïí vaâ phên biïåt ngûúâi söëng vúái ngûúâi chïët, coá nguöìn cuãa noá laâ quaã tim. Quaã tim àûúåc khñ nuöi dûúäng nïn têët nhiïn tim laâ cú quan noáng nhêët, giöëng nhû möåt hoãa loâ coá thïí bõ tûå thiïu huãy nïëu khöng coá khñ maát cuãa phöíi. Vò thïë nhiïåt ài vúái àúâi söëng laâ bêím sinh laâ dêëu êën cuãa höìn.

Vò tim roä raâng laâ trung têm khoa sinh lyá hoåc Galen, nïn trûúác khi caác baác sô coá thïí loaåi boã caác “höìn” vaâ khñ, thò phaãi coá ai àoá cung cêëp möåt löëi cùæt nghôa khaác thuyïët phuåc hún vïì hoaåt àöång cuãa tim. Viïåc naây seä àûúåc thûåc hiïån búãi William Harvey (1578-1657). Sinh ra taåi Folkestone, nûúác Anh, trong möåt gia àònh khaá giaã, öng seä coá àuã moåi thuêån lúåi àïí àaåt àûúåc nhûäng gò maâ möåt baác sô tûúng lai mong ûúác. Sau khi hoåc úã King School úã Canterbury, öng tiïëp tuåc ài hoåc úã àaåi hoåc Gonville vaâ Caius úã Cambridge.

Àaåi hoåc naây àaä trúã thaânh möåt trung têm àaâo taåo y khoa àöåc àaáo vò noá thaânh lêåp búãi John Caius (1510-1573), möåt con ngûúâi nùng nöí àaä tûâng àïì xûúáng viïåc chuyïn mön hoáa y khoa trong thïë hïå trûúác. Khi Harvey luác àoá 15 tuöíi àïën trûúâng Gonville vaâ Caius nùm 1593, öng àaä àûúåc möåt hoåc böíng vïì y khoa trong saáu nùm. Àïën nùm 1599, öng àïën Padua, taåi àêy öng àûúåc thêìy yïu baån quñ vaâ trúã thaânh àaåi diïån cuãa “Nûúác Anh” trong höåi àöìng nhaâ trûúâng.




Caác baâi giaãng àïìu bùçng tiïëng La tinh, laâ ngön ngûä Harvey coá thïí àoåc vaâ viïët. Àúâi söëng sinh viïn taåi àêët rêët söi àöång nhûng khöng kñch thñch cöng viïåc tri thûác. Harvey thûúâng mang vuä khñ bïn mònh vaâ sùén saâng ruát kiïëm ra möîi khi coá cú höåi. Nhûng may mùæn cho öng, möåt giaáo sû tinh tûúâng àaä vaåch àûúâng cho öng ài vaâo àúâi söëng y khoa.

Võ giaáo sû nöíi tiïëng Fabricius ab Aquapendente (1533-1619), ngûúâi tûâng àiïìu trõ cho Galileo, laâ möåt nhaâ nghiïn cûáu say mï, nhûäng vêîn coân laâ möåt àöì àïå cuãa Galen. Giaãng àûúâng giaãi phêîu maâ Fabricius xêy dûång nùm 1595 àaä taåo àiïìu kiïån cho viïåc giaãng daåy giaãi phêîu àûúåc thûåc hiïån lêìn àêìu tiïn trong nhaâ. Nùm cêëp thang bùçng göî chaåy voâng lïn túái saáu haânh lang bïn trïn möåt voâng heåp. Tûâ têët caã nhûäng haânh lang naây, caác sinh viïn coá thïí àûáng tûåa vaâo nhûäng lan can àïí nhòn xuöëng möåt chiïëc baân àïí úã giûäa trong boáng töëi, úã àoá caác sinh viïn àöët nhûäng àeân chuâm àïí chiïëu saáng thi haâi khi àûúåc möí. Giaãng àûúâng naây cho pheáp ba trùm sinh viïn coá thïí theo doäi cuöåc giaãi phêîu cuâng möåt luác vaâ rêët roä. Tònh traång hiïëm thi haânh vaâ ñt coá caác buöíi giaãi phêîu àaä khiïën cho caách laâm naây trúã thaânh möåt bûúác tiïën böå coá yá nghôa trong viïåc àaâo taåo y khoa. Chñnh taåi àêy Harvey àûúåc chûáng kiïën nhûäng cuöåc giaãi phêîu ngoaån muåc cuãa Fabricius.

Khoaãng nùm 1574, khaá lêu trûúác khi Harvey àïën Padua, trong khi giaãi phêîu Fabricius àaä nhêån thêëy rùçng nhûäng tônh maåch cuãa caác chi ngûúâi chûáa nhûäng van cûåc nhoã cho pheáp maáu chó lûu thöng möåt chiïìu. Öng nhêån thêëy nhûäng van àoá khöng coá trong nhûäng tônh maåch lúán cuãa thên laâ nhûäng tônh maåch àûa maáu lïn thùèng túái caác cú quan sûå söëng. Fabricius àaä thñch nghi caác sûå kiïån múái naây vaâo caác lyá thuyïët cuä cuãa Galen vïì chuyïín àöång ly têm cuãa maáu ra ngoaâi àïí nuöi caác cú quan:

Lyá thuyïët cuãa töi laâ Thiïn nhiïn àaä taåo ra chuáng (caác van) àïí laâm chêåm phêìn naâo lûu lûúång cuãa maáu vaâ àïí ngùn trúã caã khöëi lûúång khöng traân xuöëng chên, hay tay vaâ caác ngoán tay vaâ àoång laåi úã àoá. Nhû thïë tranh àûúåc hai àiïìu xêëu naây laâ sûå thiïëu dinh dûúäng úã caác phêìn trïn cuãa caác chi vaâ sûå sûng phuâ cuãa baân tay vaâ baân chên. Vò thïë, caác van àûúåc taåo àïí baão àaãm coá sûå phên phöëi àöìng àïìu maáu cho viïåc nuöi dûúäng caác phêìn thên thïí khaác nhau.

Viïåc nhúá laåi nhûäng van kyâ diïåu naây maâ Fabricius àaä giaãng cho Harvey taåi Padua àaä thûåc sûå kñch àöång têm trñ Harvey.




Galen àaä cho rùçng qui trònh sûå söëng lan toãa trong caác cú quan khaác nhau, möîi cú quan thoãa maän möåt nhu cêìu àùåc biïåt cuãa cú thïí. Trong hïå thöëng Galen, maáu khöng coá chûác nùng thöëng nhêët, vò chûác nùng naây laâ úã sûå húåp taác giûäa caác höìn hay khñ khaác nhau. Maáu àûúåc taåo ra trong gan chó laâ möåt àûúâng dêîn àùåc biïåt àïí chuyïín chêët dinh dûúäng túái caác cú quan naâo àoá. Harvey thò ài tòm möåt hiïån tûúång thöëng nhêët sûå söëng. Öng àaä mö taã sûå thaânh cöng trong cuöåc tòm kiïëm naây trong taác phêím cuãa öng nhan àïì De Motu Cordis et Sanguinis Animalibus (Vïì chuyïín àöång cuãa tim vaâ maáu trong caác àöång vêåt).

Khi àoåc cuöën saách nhoã naây cuãa Harvey höm nay, chuáng ta vêîn coân bõ êën tûúång búãi tñnh thöëng nhêët chùåt cheä cuãa noá. Tûâng bûúác möåt öng dêîn chuáng ta túái kïët luêån rùçng tim àêíy maáu ài, rùçng chuyïín àöång cuãa maáu thò tuêìn hoaân khùæp cú thïí. Trûúác hïët öng trònh baây nhûäng sûå kiïån àaä biïët vïì caác àöång maåch, tônh maåch vaâ tim, cêëu truác vaâ hoaåt àöång cuãa chuáng. Trong têët caã caác bûúác trònh baây, caác quan saát cuãa öng àïìu “àûúåc ào lûúâng bùçng viïåc möí xeã caác àöång vêåt coân söëng”.

Nhûäng nghiïn cûáu cuãa Harvey àaä dêîn öng túái kïët luêån rùçng quaã tim khöng phaãi möåt loâ lûãa maâ laâ möåt caái maáy búm vaâ maáu àûúåc lûu thöng àïí ài nuöi caác cú quan. Nhûng öng vêîn coân cêìn nhûäng sûå kiïån khaác àïí chûáng minh tñnh tuêìn hoaân cuãa doâng maáu. Harvey phaãi bûúác möåt bûúác quan troång tûâ sûå kiïån àún giaãn laâ sûå lûu thöng cuãa maáu àïí ài túái chöî chûáng minh tñnh tuêìn hoaân cuãa sûå lûu thöng naây, laâ khaái niïåm nïìn taãng cho khoa sinh lyá hoåc hiïån àaåi. Lyá luêån laâm cho bûúác naây thaânh hiïån thûåc coá möåt têìm quan troång quyïët àõnh. Noá múã àûúâng ài tûâ chêët lûúång sang söë lûúång - tûâ thïë giúái cuä cuãa caác “dõch chêët” vaâ caác höìn söëng túái thïë giúái múái cuãa nhiïåt kïë vaâ maáy ào huyïët aáp, àiïån têm àöì vaâ nhûäng maáy ào khaác.

Harvey àaä nïu lïn möåt cêu hoãi múái coá tñnh àõnh lûúång “Coá bao nhiïu maáu ài tûâ caác tônh maåch sang caác àöång maåch?” vaâ öng quyïët àõnh tòm cho cêu hoãi naây möåt cêu traã lúâi àõnh lûúång. “Töi cuäng suy àïën sûå àöëi xûáng vaâ kñch thûúác cuãa caác têm thêët vaâ cuãa nhûäng maåch maáu ài vaâo vaâ ra nhûäng têm thêët êëy (vò Thiïn nhiïn khöng laâm gò maâ khöng coá muåc àñch, nïn khöng thïí vö lyá laâm ra nhûäng maåch maáu coá kñch thûúác quaá lúán nhû thïë)”. Nïëu viïåc àöí àêìy caác maåch maáu liïn tuåc àûúåc cung cêëp chó do nhûäng chêët dinh dûúäng chuáng ta hêëp thu qua thûác ùn, thò kïët quaã seä laâ caác àöång




maåch rêët mau bõ tröëng röîng vaâ cuäng bõ nöí tung vò lûúång maáu quaá taãi àöí vaâo àoá.

Phaãi traã lúâi thïë naâo? Trong hïå thöëng cú thïí khöng coá cêu traã lúâi, “trûâ khi laâ maáu möåt caách naâo àoá àöí trúã laåi tûâ caác àöång maåch vaâo trong tônh maåch vaâ trúã vïì laåi têm thêët phaãi cuãa tim. Hêåu quaã laâ töi bùæt àêìu tin chùæc rùçng, nïëu noá coá möåt chuyïín àöång, thò chuyïín àöång êëy laâ tuêìn hoaân”.

Harvey liïn tuåc lùåp ài lùåp laåi rùçng nhûäng gò öng mö taã chó thuêìn laâ sûå kiïån do öng quan saát àûúåc, chûá khöng phaãi laâ möåt sûå aáp duång hay thïu dïåt cuãa möåt triïët lyá. “Töi khöng tuyïn böë mònh hoåc vaâ daåy Giaãi phêîu hoåc tûâ nhûäng àõnh lyá cuãa caác triïët gia,” öng giaãi thñch trong baâi nhêåp àïì cuãa De Motu, “nhûng tûâ nhûäng cuöåc möí xeã vaâ tûâ Cêëu Truác cuãa Thiïn Nhiïn”. Vaâ vaâo cuöëi àúâi öng coân nhùæc laåi, “Töi muöën noái theo Fabricius, “Haäy àïí moåi suy luêån nñn thinh khi kinh nghiïåm àûa ra kïët luêån ngûúåc laåi”.

Nhûng vêîn coân möåt löî höíng trong lyá thuyïët tuêìn hoaân maâ öng khöng thïí lêëp àêìy. Lûúång maáu lúán luön luön àûúåc àêíy nhanh tûâ tim vaâo àöång maåch, röìi túái tônh maåch vaâ röìi trúã vïì laåi tim. Nhûng toaân böå hïå thöëng seä khöng hoaåt àöång nïëu maáu khöng liïn tuåc àûúåc taãi tûâ àöång maåch vaâo tônh maåch.

Cuöëi cuâng thò Harvey cuäng khöng coá cêu traã lúâi àïí cùæt nghôa àiïìu naây xaãy ra nhû thïë naâo. Nhûng niïìm tin cuãa öng vaâo tñnh tuêìn hoaân cuãa maáu giuáp öng chùæc chùæn rùçng caái mùæt xñch quyïët àõnh phaãi nùçm úã àêy. Öng khöng bao giúâ tòm ra nhûäng àûúâng nöëi (caác baác sô vïì sau seä goåi laâ caác anastomose), nhûng öng diïîn taã niïìm tin vûäng chùæc cuãa öng rùçng sûå nöëi kïët thûåc sûå àûúåc thûåc hiïån búãi möåt söë nhûäng “thuã thuêåt kyâ diïåu” naâo àoá chûa àûúåc khaám phaá ra. Tuy Harvey thónh thoaãng sûã duång möåt chiïëc kñnh luáp, öng khöng coá kñnh hiïín vi, laâ duång cuå cêìn àïí khaám phaá ra nhûäng mao maåch. Röët cuöåc, öng phaãi dûåa lyá thuyïët cuãa öng trïn niïìm tin rùçng Thiïn nhiïn khöng sai lêìm trong viïåc thûåc hiïån sûå tuêìn hoaân.




CHÛÚNG 48

TÛÂ PHÊÍM ÀÏËN LÛÚÅNG

Caác ngûúâi theo trûúâng phaái Galen chñnh thöëng vêîn phï bònh taác phêím cuãa Harvey. Phï bònh cöí àiïín laâ do möåt ngûúâi àûúng thúâi cuãa öng, giaáo sû Caspar Hofmann, möåt giaáo sû y khoa lûâng danh cuãa àaåi hoåc Aldorf, gêìn Nuremberg. Àaåi diïån cho caác baác sô nöíi tiïëng, Hofmann töë caáo Harvey laâ vö lûúng têm trong nghïì nghiïåp cuãa mònh khi “vûát boã tuåc lïå cuãa nhaâ giaãi phêîu” àïí àöåt nhiïn chúi troâ nhaâ toaán hoåc. Theo Hofmann, phûúng phaáp ào lûúâng vuån vùåt cuãa Harvey àaä laâm trïåch hûúáng toaân thïí vêën àïì tranh luêån. Hofmann àûa ra lêåp luêån sau àêy vïì cú cêëu coá muåc àñch töíng thïí cuãa Thiïn Nhiïn”

1. Öng (Harvey) coá veã töë caáo Thiïn Nhiïn laâ ngöëc nghïëch khi noá ài laåc, quaá xa trong möåt hoaåt àöång coá têìm quan troång cú baãn laâ chïë taåo vaâ phên phöëi viïåc dinh dûúäng! Vaâ khi àaä nghô nhû vêåy, seä coân biïët bao sûå lêîn löån khaác trong têët caã nhûäng hoaåt àöång khaác coá liïn quan àïën maáu!

2. Vò lyá do àoá, öng coá veã kïët aán nguyïn lyá àaä àûúåc chêëp nhêån möåt caách phöí quaát vïì Thiïn Nhiïn, maâ chñnh öng ca ngúåi bùçng nguyïn vùn lúâi öng rùçng noá khöng hïì khiïëm khuyïët trong nhûäng gò laâ cêìn thiïët, cuäng khöng khiïëm khuyïët trong nhûäng gò laâ dûa thûâa v.v...

Tuy bõ nhûäng chó trñch gay gùæt cuãa nhûäng ngûúâi theo trûúâng phaái Galen, Harvey vêîn àaä thu huát àûúåc sûå chuá yá cuãa nhûäng ngûúâi thïë giaá trong viïåc ào lûúâng “vuån vùåt” nhûäng söë lûúång. Harvey àaä khöng cö àöåc. Nhûäng ngûúâi trïn khùæp chêu Êu àang bùæt àêìu noái bùçng ngön ngûä cuãa maáy moác, bùæt àêìu phên tñch kinh nghiïåm bùçng nhûäng ngûä phaáp múái vïì viïåc ào lûúâng. Kinh nghiïåm quen thuöåc nay àûúåc biïën àöíi. Khöng gò dïî nhêån thêëy hún caách suy nghô múái vïì sûác noáng vaâ laånh. Noáng vaâ laånh, khö vaâ ûúát, laâ nhûäng sûå phên biïåt dïî caãm thêëy bùçng xuác giaác. Theo caác triïët gia cöí Hi Laåp, nhûäng phêím tñnh naây kïët húåp laåi àïí laâm thaânh àêët, khñ, lûãa vaâ nûúác, tûâ àoá taåo thaânh toaân thïí thïë giúái. Cuäng nhû ngaây nay chuáng




ta coi muâi hay võ laâ nhûäng loaåi khaác nhau hún laâ nhûäng lûúång khaác nhau, thò thúâi àoá ngûúâi ta cuäng coi nhiïåt àöå nhû vêåy.

Khi y khoa coân bõ thöëng trõ búãi lyá thuyïët cuãa Galen vïì caác “dõch thïí”, thò khöng coá caách naâo àïí ào lûúâng tònh traång bïn trong cú thïí bùçng caác qui luêåt bïn ngoaâi. Sûå pha tröån àuáng mûác caác dõch thïí úã möåt ngûúâi taåo thaânh sûác khoeã, coân sûå xaáo tröån caác dõch thïí taåo thaânh bïånh têåt.

Sûå phên biïåt dïî thêëy nhêët vïì noáng vaâ laånh laâ úã trong khñ hêåu vaâ thúâi tiïët. Khaái niïåm vïì möåt thang ào sûác noáng coá leä trûúác tiïn àaä àûúåc ûáng duång vaâo thúâi tiïët. Noá phuâ húåp vúái caác vuâng cuãa hïå thöëng Ptolïmï trïn khùæp traái àêët. Khaái niïåm vïì thang ào nhiïåt àöå, theo nghôa múái, coá leä àaä xuêët hiïån caã trûúác khi coá duång cuå àïí ào nhiïåt àöå. Chñnh Galen àaä tûâng gúåi yá coá thïí duâng böën “àöå noáng vaâ laånh” àïí ào theo caã hai chiïìu tûâ möåt àiïím trung lêåp àûúåc xaác àõnh bùçng viïåc pha tröån caác lûúång bùçng nhau cuãa nûúác àaá vaâ nûúác söi. Nhûng àõnh nghôa cuãa öng vêîn coân mú höì vaâ àûúng nhiïn öng tin rùçng quaã tim laâ cú quan noáng nhêët trong cú thïí.

Trûúác khi tòm ra caách àïí ào nhiïåt àöå cú thïí theo möåt thang phöí quaát, ngûúâi ta thûúâng tin rùçng nhiïåt àöå cú thïí thay àöíi theo nhûäng vuâng khaác nhau trïn traái àêët. Nhûäng ngûúâi söëng úã vuâng nhiïåt àúái coá thên nhiïåt noáng hún nhûäng ngûúâi söëng úã vuâng khñ hêåu laånh. Cuöën saách àêìu tiïn úã chêu Êu vïì y — toaán hoåc (De Logistica Medica) cuãa Johannis Hasler úã Berne, 1578) àùåt vêën àïì cú baãn cuãa noá: “Àïí tòm nhiïåt àöå tûå nhiïn cuãa möîi ngûúâi, àûúåc xaác àõnh búãi tuöíi taác, thúâi kyâ trong nùm, àöå cao trïn cûåc (nghôa laâ vô àöå) vaâ caác aãnh hûúãng khaác”. Taác giaã cung cêëp möåt biïíu àöì àïí tñnh nhiïåt àöå tûå nhiïn cuãa möåt ngûúâi söëng úã möåt vô àöå naâo àoá, nhúâ àoá thêìy thuöëc coá thïí àiïìu chónh “nhiïåt àöå” cuãa thuöëc cho thñch húåp.

Trûúác kia àaä coá nhûäng “nhiïåt biïíu” (thermoscopes), laâ nhûäng duång cuå àïí chó sûå thay àöíi cuãa nhiïåt àöå, tûâ rêët lêu trûúác khi coá nhûäng “nhiïåt kïë” (thermometers), ào nhiïåt àöå theo möåt thang chia àöå. Tuy Galileo coá leä khöng phaãi laâ ngûúâi àêìu tiïn, nhûng chuáng ta biïët chùæc öng àaä laâm ra möåt duång cuå àïí ào nhûäng thay àöíi vïì nhiïåt àöå trong khöng khñ. Viïåc sûã duång lêìn àêìu tiïn tïn goåi “nhiïåt kïë” (thermometer) nùm 1633 mö taã noá laâ “möåt duång cuå àïí ào nhûäng àöå noáng vaâ laånh trong khöng khñ”.

Cêu hoãi ai laâ ngûúâi àêìu tiïn laâm ra nhiïåt kïë vêîn coân laâ möåt êín söë. Möåt ngûúâi baån cuãa Harvey, Baác sô Robert Fludd (1574-1637)




vaâo nùm 1626 àaä khiïm töën tuyïn böë mònh khöng phaãi ngûúâi saáng chïë ra nhiïåt kïë. Nhûng öng thûâa nhêån rùçng öng àaä taái khaám phaá lyá tûúãng chïë taåo nhiïåt kïë “trong möåt baãn thaão àaä coá ñt laâ nùm trùm nùm xûa”. Tûâ trûúác khi coá möåt duång cuå thûåc tiïîn àïí ào nhiïåt àöå thay àöíi nhúâ mûác lïn xuöëng cuãa möåt chêët loãng trong möåt öëng àoáng kñn, caác nhaâ triïët hoåc tûå nhiïn àaä coá yá tûúãng vïì chuyïín àöång dûåa theo nhiïåt cuãa chêët loãng cho nhûäng muåc àñch cao xa hún. Salomon de Caus, möåt kyä sû vaâ kiïën truác sû úã Heidelberg nùm 1615 àaä coá kïë hoaåch sûã duång hiïån tûúång naây àïí chïë taåo möåt àöång cú vônh cûãu. Vaâ cuäng dûåa trïn yá tûúãng naây, möåt doanh nhên Haâ Lan, Cornelis Drebbel, nùm 1598 àaä saáng chïë ra möåt “àöìng höì hay maáy ào giúâ, coá thïí chaåy suöët 50, 60, thêåm chñ 100 nùm maâ khöng phaãi lïn dêy coát hay laâm àöång taác naâo khaác, bao lêu caác baánh xe vaâ caác phuå kiïån khaác khöng bõ moân”. Dêìn dêìn nhûäng thay àöíi duång cuå ào khñ aáp àaä àûúåc ûáng duång vaâo viïåc chïë taåo nhûäng àöìng höì ào “khñ aáp” tinh vi vaâ chñnh xaác hún.

Nhûng chñnh nhûäng giaáo àiïìu cuãa Galen àaä khúi dêåy àûúåc möåt tinh thêìn saáng chïë trong laänh vûåc ào lûoâng múái. Cuäng nhû Christopher Colombo àaä ài theo haânh trònh do Ptolïmï veä ra, thò Santorio Santorio cuäng seä ài theo nhûäng löå trònh cuãa Galen. Thûåc vêåy, Santorio tin rùçng mònh àaä khaám phaá ra nhûäng kyä thuêåt ào lûúâng coá thïí chûáng minh lyá thuyïët cuãa Galen vaâ laâm cho lyá thuyïët cöí àiïín naây trúã nïn hûäu duång hún. Theo löëi phên chia caác bïånh cuãa Galen, möîi ngûúâi coá möåt thang liïn tuåc caác röëi loaån khaác nhau, ài tûâ sûå pha tröån àuáng mûác caác dõch thïí (“eurasia”) sang sûå pha tröån tïå nhêët (“dyscrasia”) gêy nïn tûã vong. Santorio vúái àêìu oác toaán hoåc àaä tñnh toaán têët caã caác khaã nùng pha tröån dõch thïí thaânh khoaãng 80 ngaân mûác àöå, nghôa laâ phaãi coá túái 80 ngaân thûá “bïånh”. Trûúác khi qua àúâi, quan têm cuãa Santorio vïì ào lûúâng vaâ tñnh toaán àaä àûa öng vûúåt xa Galen.

Santorio Santorio (1561-1636) sinh ra trong möåt gia àònh quñ töåc giaâu coá taåi möåt àaão cuãa Cöång hoaâ Venice. Luác 14 tuöíi cêåu beá àaä vaâo àaåi hoåc Padua, úã àoá, theo lïå thûúâng, anh bùæt àêìu hoåc triïët hoåc, sau àoá hoåc y khoa vaâ àêåu bùçng y khoa nùm 1582, khi múái 21 tuöíi. Anh ài sang Croatia, úã àoá anh laâm baác sô cho möåt gia àònh quñ töåc. Taåi búâ biïín Adriatic, anh lúåi duång cú höåi àïí thûã nghiïåm caác duång cuå ào gioá vaâ ào doâng nûúác do anh laâm ra.

Khi trúã vïì Venice àïí haânh nghïì baác sô taåi àêy nùm 1599, Santorio qui tuå àûúåc rêët nhiïìu baån bïì göìm caác nghïå sô, baác sô, caác




nhaâ hoaá kim vaâ caác nhaâ bñ nhiïåm, trong söë àoá coá nhûäng ngûúâi nöíi tiïëng nhû Galileo, Paolo Sarpi, Fabricius vaâ Giambattista della Porta.

Santorio tin rùçng mònh àaä saáng chïë ta möåt ngaânh y khoa múái, maâ öng goåi laâ “Y Khoa Thöëng Kï”, coá nghôa laâ sûã duång kyä thuêåt ào lûúâng. Taác phêím cuãa Santorio, Ars Medicina Statica (1621) àûúåc xuêët baãn úã Venice vaâ nöíi tiïëng khùæp chêu Êu. Chó trong voâng möåt thïë kyã, giúái y khoa haâng àêìu cuãa chêu Êu àaä àaánh giaá saách naây ngang haâng vúái saách cuãa Harvey vïì sûå tuêìn hoaân maáu vaâ laâ möåt trong hai nïìn taãng cuãa khoa y hoåc cêån àaåi.

Santorio àùåt khúãi àiïím cho cöng trònh cuãa mònh tûâ caác taác giaã y hoåc thúâi cöí vaâ àùåt nïìn cöng trònh cuãa mònh vûäng vaâng trïn nhûäng taác giaã naây. Trong nhûäng taác phêím ban àêìu, öng nhùæm “chiïën àêëu chöëng laåi nhûäng sai laåc trong nghïå thuêåt y khoa” bùçng caách sûã duång nhûäng kinh nghiïåm caá nhên cuãa mònh àïí hiïåu àñnh nhûäng taác phêím y khoa xûa cuãa Hippocrates, Galen, Aristote vaâ Avicenna. Khi gúãi cuöën Ars Medicina Statica cuãa mònh cho Galileo nùm 1615, öng keâm theo möåt laá thû giaãi thñch roä hai nguyïn tùæc cuãa mònh. “Nguyïn tùæc thûá nhêët, do Hippocrates àïì xuêët, laâ y hoåc göìm tñnh cöång vaâ tñnh trûâ, cöång thïm nhûäng gò coân thiïëu vaâ trûâ ài nhûäng gò dû thûâa; nguyïn tùæc thûá hai laâ thñ nghiïåm”. Santorio tin tûúãng rùçng öng coá thïí àûa khoa hoåc vïì caác dõch thïí tiïën túái möåt kyã nguyïn múái vïì lûúång bùçng nhûäng duång cuå àïí ào nhûäng hiïån tûúång vaâ nhûäng phêím tñnh trong cú thïí con ngûúâi. Vö tònh öng àaä phaát minh ra möåt kho duång cuå giuáp chinh phuåc thaânh trò caác dõch thïí vaâ phêím tñnh cuãa Galen. Nhiïåt khñ biïíu maâ Galileo vaâ nhûäng ngûúâi khaác duâng àïí ghi nhêån nhûäng thay àöíi vïì nhiïåt àöå trong khöng khñ chung quanh thò Santorio àaä thñch nghi noá àïí ào nhûäng thay àöíi vïì nhiïåt àöå trong cú thïí. Nhûäng nhiïåt khñ biïíu cuä göìm möåt caái bêìu bùçng chò hay thuyã tinh chûáa àêìy möåt chêët loãng vaâ gùæn vaâo möåt öëng trong àoá ta coá thïí nhòn thêëy mûåc chêët loãng lïn vaâ xuöëng tuyâ theo khöng khñ chung quanh noáng hay laånh. Santorio àaä biïën àöíi noá thaânh möåt duång cuå àïí ào nhiïåt àöå cuãa cú thïí con ngûúâi. Santorio cùæt nghôa nhû sau: “Ngûúâi bïånh nùæm chùåt chiïëc bêìu hau thöíi húi vaâo möåt chiïëc muä trïn caái bêìu, hay ngêåm caái bêìu vaâo miïång, bùçng caách àoá ta coá thïí biïët àûúåc ngûúâi bïånh àang khaá hún hay tïå hún vaâ nhúâ àoá khöng bõ lêìm lêîn trong viïåc chêín àoaán hay chûäa trõ”.




Trung thaânh vúái lyá thuyïët dõch thïí cuãa Galen vïì sûác khoeã vaâ bïånh têåt, Santorio khöng àûa ra möåt thang tuyïåt àöëi vïì nhiïåt àöå. Santorio chó biïën àöíi cêy nhiïåt biïíu thaânh cêy nhiïåt kïë bùçng caách thïm vaâo möåt thang àöå àûúåc chia thaânh nhûäng àún võ àïìu nhau giûäa nhiïåt àöå cuãa tuyïët vaâ nhiïåt àöå ngoån lûãa cuãa möåt cêy nïën saáp. Àêy khöng phaãi laâ thiïët lêåp möåt nhiïåt àöå “bònh thûúâng” cho moåi cú thïí con ngûúâi, nhûng laâ àïí kiïím tra sûå thay àöíi nhiïåt àöå núi möîi caá nhên giûäa nhiïåt àöå cú thïí cuãa ngûúâi êëy luác khoeã maånh vaâ nhiïåt àöå luác àau yïëu. Caâng xa rúâi mûác àöå bònh thûúâng cuãa caá nhên àoá, sûå chuêín àoaán tònh traång caâng töìi tïå.

Bïånh nhên phaãi nùæm lêëy caái bêìu nhiïåt biïíu hay thúã vaâo caái muä hay ngêåm caái bêìu trong bao lêu àïí coá thïí ào lûúâng àuáng nhiïåt àöå cuãa hoå? Santorio giaãi thñch: “Trong mûúâi nhõp cuãa duång cuå ào maåch”. Khöng coá gò ngaåc nhiïn khi möåt ngûúâi baån cuãa Galileo maâ laåi phaãi tòm caách chïë ra möåt caái ào nhõp thúâi gian. Thúâi àoá àöìng höì coân úã trong giai àoaån êëu trô, vêîn chûa coá kim chó phuát vaâ chó giêy. Vaâ nhû chuáng ta àaä thêëy, khi chaâng trai treã Galileo nhòn chiïëc àeân chuâm trong nhaâ thúâ Pisa àong àûa, öng àaä ào thúâi gian bùçng caách tñnh nhõp maåch cuãa mònh. Coân bêy giúâ, cuâng möåt nguyïn tùæc àaä àûúåc Santorio khön kheáo ûáng duång ngûúåc laåi, öng thêëy rùçng coá thïí duâng quaã lùæc àöìng höì àïí ào nhõp maåch.

Sûác khoeã thïí xaác, theo Hippocrates vaâ Galen laâ sûå cên bùçng giûäa cú thïí söëng vaâ têët caã nhûäng gò chung quanh. Bïånh têåt vò vêåy laâ sûå mêët cên bùçng giûäa nhûäng gò cú thïí nhêån vaâ hêëp thu vaâ nhûäng gò cú thïí tûâ chooái vaâ thaãi ra. Santorio àaä àïì ra cho mònh nhiïåm vuå nghiïn cûáu sûå cên bùçng naây. Àêy quaã laâ möåt nhiïåm vuå vûâa khoá vûâa keám hêëp dêîn, vò phaãi ào lûúâng tó mó moåi thûá ài vaâo hay ra khoãi cú thïí. Àïí laâm viïåc naây, öng àaä laâm ra möåt “ghïë thöëng kï”, sau naây trúã thaânh chiïëc ghïë cên cuãa Santorio. Öng treo chiïëc ghïë öng ngöìi vaâo möåt cêy thûúác àûúåc chia àöå àùåc biïåt àïí cên troång lûúång cú thïí cuãa mònh trûúác vaâ sau khi ùn, nguã, têåp thïí duåc vaâ sinh hoaåt tònh duåc. Öng cên thûác ùn öng ùn vaâ lûúång phên öng thaãi ra, röìi ghi nhêån têët caã nhûäng khaác biïåt.

Bùçng caách naây, Santorio àang saáng lêåp möåt khoa hoåc hiïån àaåi vïì sûå chuyïín hoaá, nghiïm cûáu nhûäng biïën àoãi laâm thaânh qui trònh sûå söëng. Öng thaânh cöng quaá mûác trong caác cöë hùæng ào lûúâng cuãa mònh àïí chûáng minh caác lyá thuyïët cuãa Galen àïën nöîi cuöëi cuâng àaä phaá huyã toaân böå hïå thöëng cuãa Galen. Trong hïå thöëng Galen, noáng vaâ laånh, khö vaâ êím (böën dõch thïí sú àùèng) laâ nhûäng phêím




tñnh khaác nhau. Chuáng khöng chó coá thûåc möåt caách khaách quan, chuáng coân laâ nhûäng thûåc thïí duy nhêët quan troång cho sûác khoeã vaâ bïånh têåt cuãa con ngûúâi. Caác sûå phên biïåt núi chuáng laâ tuyïåt vúâi. Nhûng khi noáng vaâ laånh àûúåc ào trïn thûúác ào cuãa möåt nhiïåt kïë, khi êím vaâ khö àûúåc ào trïn thûúác ào cuãa möåt êím kïë, thò möîi phêím tñnh trong böën phêím tñnh àoá trúã thaânh hún keám möåt caái gò khaác. Vò vêåy, trong caác khoa vêåt lyá hiïån àaåi, “noáng” vaâ “laånh” seä chó laâ nhûäng phêím tñnh thûá yïëu, chuã quan, àûúåc caãm nhêån núi möåt cú thïí naâo àoá trong nhûäng àiïìu kiïån naâo àoá. Bùçng caách biïën àöíi nhûäng dõch thïí cuãa Galen thaânh nhûäng lûúång, Santorio àaä giaáng vaâo khoa y hoåc cöí xûa möåt àoân chñ maång.

Nhûng “Khoa Y hoåc Thöëng Kï” cuãa Santorio khöng dûâng laåi úã àêy. Noá múã ra caã möåt àêëu trûúâng múái cho möåt thïë giúái maâ caác qui trònh sûå söëng seä àûúåc tòm hiïíu vaâ giaãi thñch bùçng söë lûúång. Nhûäng quan saát tó mó cuãa Santorio cho thêëy laâ khi öng cên thûác ùn röìi cên lûúång phên, troång lûúång cuãa phên nhoã hún rêët nhiïìu so vúái troång lûúång thûác ùn. Àöìng thúâi öng thêëy rùçng troång lûúång cú thïí cuãa öng nhoã hún rêët nhiïìu nïëu xeát theo toaân thïí troång lûúång caác chêët àûúåc thaãi ra, göìm phên, nûúác tiïíu vaâ möì höi thêëy àûúåc. Chùæc chùæn phaãi coá möåt qui trònh naâo khaác xûã lyá nhûäng thûá öng àaä hêëp thu. Àoá laâ caái gò?

Cêu traã lúâi cuãa Santorio laâ “sûå thoaát möì höi khöng nhêån thêëy”. Vaâo thúâi öng, tûâ “thoaát möì höi” vêîn coân mang nghôa göëc La tinh laâ böëc húi, thúã ra hay toaã ra. Qui trònh hêëp thu thûác ùn cú baãn trong cú thïí vêîn chûa giaãi thñch àûúåc. Santorio bùæt àêìu lêåp àöì biïíu nhûäng khña caånh cêìn àûúåc giaãi thñch. Khi öng thïm chûä “khöng nhêån thêëy” vaâo tûâ “thoaát möì höi”, vaâo thúâi àoá chûä naây coá veã thûâa, nhûng öng nhêën maånh rùçng öng khöng mö taã nhûäng chêët thaãi coá thïí nhêån thêëy àûúåc.

Vúái sûå hùng say cuãa möåt ngûúâi tiïn phong, öng nhêën maånh rùçng hiïån tûúång maâ öng mö taã laâ hiïån tûúång qan troång trong moåi qui trònh cuãa cú thïí xeát vïì lûúång.

Caác thêìy thuöëc Hi Laåp thúâi cöí àaä tin rùçng khöng chó coá hai laá phöíi maâ toaân thên thïí àïìu hñt vaâo vaâ thúã ra. Galen àaä giaãi thñch rùçng muåc àñch cuãa viïåc hñt thúã laâ laâm maát lûãa trong tim vaâ taåo ra höìn tûå nhiïn, höìn àöång vêåt vaâ höìn söëng laâ nhûäng caái duy trò sûå söëng vaâ phaát triïín cuãa cú quan. Öng noái möì höi laâ möåt dêëu hiïåu thûâa chêët loãng trong toaân thên. Sûác khoeã cuãa cú thïí àoâi hoãi caác löî thoaát trong cú thïí phaãi àûúåc múã àuáng mûác, nhêët laâ caác löî thoaát




trïn da, àïí co caác “chêët húi” trong caác qui trònh cuãa cú thïí coá thïí thoaát ra. Caác chêët húi naây àûúåc goåi laâ “sûå toaát möì höi”. Phaãi àïën cuöëi thïë kyã 19 tûâ naây múái mang nghôa chuyïn biïåt laâ chó vïì caác gioåt möì höi. Vò thúâi àoá ngûúâi ta coân biïët quaá ñt vïì cêëu truác cuãa da, nïn khoá coá thïí cùæt nghôa àûúåc möì höi thoaát ra khoãi cú thïí bùçng caách naâo. Vêën naån naây chó àûúåc giaãi quyïët sau khi Nicoluas Steno (1638-1686) vaâ Marcello Malphighi nghiïn cûáu da dûúái kñnh hiïín vi.

Santorio cuöëi cuâng àaä àûa qui trònh thoaát möì höi khöng nhêån thêëy naây vaâo nhûäng laänh vûåc àõnh lûúång. “Àêy laâ möåt àiïìu múái meã chûa tûâng àûúåc noái túái trong Y khoa”, Santorio àaä tûå haâo noái nhû thïë, “vaâ ai cuäng coá thïí cên ào chñnh xaác sûå toaát möì höi khöng nhêån thêëy. Vaâ khöng ai, duâ laâ triïët gia hay baác sô, daám phaãn àöëi phêìn naây cuãa cöng trònh nghiïn cûáu y khoa. Thûåc vêåy, töi laâ ngûúâi àêìu tiïn àaä thûã nghiïåm vaâ töi àaä nhúâ lyá luêån vaâ kinh nghiïåm cuãa ba mûúi nùm àïí hoaân thiïån ngaânh khoa hoåc naây”. Khoa hoåc múái chó úã thúâi kyâ bùæt àêìu vaâ nhiïåt kïë, maáy ào maåch vaâ ghïë cên troång lûúång cuãa Santorio àaä àûa caác baác sô túái nhûäng àiïìu múái laå chûa tûâng biïët trûúác kia.

Suöët nhiïìu nùm Santorio ùn uöëng, laâm viïåc vaâ nguã nghó trïn chiïëc ghïë cên. Öng cuäng gioãi chïë taåo nhûäng duång cuå àún sú khaác nhû “duâi choåc” (möåt öëng chñch phêîu thuêåt àïí lêëy soãi ra khoãi baâng quang), cuäng nhû nhûäng duång cuå phûác taåp nhû giûúâng tùæm duâng cho bïånh nhên ngêm mònh bùçng nûúác laånh hay nûúác noáng àïí haå thêëp hay tùng cao nhiïåt àöå cú thïí trong khi phoâng úã vêîn giûä khö. Caác thêìy thuöëc àöìng nghiïåp cuãa öng àaä choån öng laâm chuã tõch Hiïåp höåi caác thêìy thuöëc Venice vaâ trong naån dõch thï thaãm nùm 1630, thûúång viïån Venice àaä giao cho öng troång traách tòm biïån phaáp chöëng laåi naån dõch.

Têm trñ cuãa Santorio vêîn coân laâ sûå pha tröån giûäa caái múái vaâ caái cuä. Trong khi nhûäng chó trñch cuãa öng vïì khoa chiïm tinh gêy sûå thuâ gheát núi caác àöìng nghiïåp, thò öng laåi bïnh vûåc hïå thöëng Copernic, àöìng yá vúái Galileo vïì khoa thiïn vùn vaâ cú hoåc vaâ vúái Kepler vïì quan hoåc. Nhûng öng khöng hiïíu roä têìm quan troång to lúán cuãa nhûäng khaám phaá cuãa Harvey. Àûúng nhiïn nhûäng lúâi rïu rao quaá àaáng cuãa öng vïì “Khoa Y hoåc Thöëng Kï” nhû möåt kyä thuêåt múái cuãa khoa y hoåc Galen laâ nhûäng lúâi phaát biïíu thiïëu cú súã. Nhûng phûúng phaáp àõnh lûúång cuãa öng maâ öng rêët thñch thuá vaâ tûå haâo, seä laâm cho lyá thuyïët cuãa Galen trúã nïn löîi thúâi.




CHÛÚNG 49

“KÑNH HIÏÍN VI CUÃA THIÏN NHIÏN”

Nhû chuáng ta àaä thêëy, khoa giaãi phêîu thúâi cêån àaåi àaä tiïën böå khi Vesalius vaâ nhûäng ngûúâi khaác nhêën maånh vaâo viïåc nghiïn cûáu cú thïí con ngûúâi bùçng caách möí xeã. Thïë nhûng chó sau möåt ñt thêåp kyã, möåt söë sûå so saánh kyâ laå seä toã löå cú thïí con ngûúâi bùçng nhûäng caách bêët ngúâ. Harvey àaä tòm ra giaãi thñch cho sûå tuêìn hoaân maáu nhúâ nhûäng thñ nghiïåm cuãa öng trïn gaâ, ïëch nhaái, rùæn vaâ caá. Nhûng sûå tuêìn hoaân maáu cuãa Harvey vêîn chûa àêìy àuã vaâ seä phaãi àûúåc nhûäng quan saát tó mó trïn nhûäng àöång vêåt “haå àùèng”, nhúâ möåt khoa giaãi phêîu hoåc so saánh. Mûác àöå cuãa nhûäng sûå àöëi chiïëu naây seä trúã nïn röång lúán hún, taáo baåo hún vaâ laå luâng hún nhûäng gò Galen daám laâm.

Ngûúâi huâng cuãa cêu chuyïån naây laâ Marcello Malpighi (1628-1694), möåt nhaâ khoa hoåc lúán maâ cöng trònh öng thûåc hiïån khöng dûåa vaâo möåt giaáo àiïìu duy nhêët. Öng laâ möåt trong nhûäng nhaâ thaám hiïím múái àêìu tiïn xaác àõnh sûá mïånh cuãa mònh khöng phaãi nhúâ nhûäng lyá thuyïët cuãa thêìy mònh hay nhúâ àïì taâi nghiïn cûáu cuãa mònh. Hoå khöng coân laâ nhûäng ngûúâi thuöåc “trûúâng phaái Aristote” hay “trûúâng phaái Galen”. Quan thêìy cuãa hoå, ngûúâi àúä àêìu cuãa hoå laâ nhûäng duång cuå giuáp hoå múã röång nhaän giúái. Àiïìu laâm cho nhûäng nghiïn cûáu cuãa öng coá sûå nhêët quaán laâ möåt duång cuå múái. Malpighi seä trúã thaânh möåt “nhaâ hiïín vi hoåc” vaâ khoa hoåc cuãa öng seä laâ “khoa hiïín vi hoåc”, möåt tûâ múái xuêët hiïån lêìn àêìu tiïn bùçng tiïëng Anh trïn Nhêåt Kyá cuãa Pepys nùm 1664. Sûå nghiïåp khoa hoåc cuãa öng coá sûå nhêët quaán khöng phaãi do nhûäng gò öng khùèng àõnh hay chûáng minh, maâ do nhûäng phûúng tiïån vêån chuyïín àûa öng ài trong nhûäng cuöåc haânh trònh quan saát.

Thûúâng àûúåc goåi laâ nhaâ saáng lêåp khoa giaãi phêîu hoåc hiïín vi, Malpighi laâ möåt trong nhûäng nhaâ khaám phaá kiïíu múái naây, chuyïín hûúáng chuá yá tûâ vuä truå sang lûúång gia, tûâ vaån vêåt sang sûå kiïån. Caác taác phêím cuãa Malpighi coá thïí àûúåc goåi laâ “Nhûäng cuöåc du haânh vúái kñnh hiïín vi”, vò cöng trònh cuãa öng laâ möåt nhêåt kyá höîn húåp cuãa




möåt ngûúâi du haânh vaâo möåt thïë giúái khöng thïí thêëy bùçng mùæt thûúâng. Vesalius khaám phaá ra nhûäng àûúâng neát lúán cuãa Luåc àõa con ngûúâi, Harvey khaám phaá ra doâng söng Mississippi. Bêy giúâ àïën lûúåt Malpighi mö taã àõa hònh, nhûäng cûãa biïín, nhûäng con raåch vaâ nhûäng tiïíu àaão bïn trong. Khöng laå gò cöng trònh cuãa öng ñt coá sûå thöëng nhêët lyá thuyïët. Trïn möåt laänh thöí tiïën hoáa tinh vi nhû thïë naây, coá thïí tòm thêëy sûå thñch thuá cuãa viïåc khaám phaá khùæp núi.

Malpighi tûâng noái, hai lêìn nhòn qua kñnh viïîn voång cuãa Galileo àaä toã löå vïì bêìu trúâi nhiïìu hún nhûäng gò tûâng àûúåc thêëy trong suöët nhûäng thiïn niïn kyã trûúác. Khi möåt nhaâ phï bònh chó trñch Malpighi laâ phñ thúâi gian trong nhûäng chuyïån nhoã nhùåt úã kñnh hiïín vi vaâ tûúng phaãn öng vúái caái nhòn têåp trung toaân diïån cuãa Galen vaâo nhûäng hònh thuâ thêëy àûúåc, Malpighi àaä coá sùén cêu traã lúâi. Öng lûu yá rùçng chñnh Galen cuäng àaä kïí vïì nhûäng hònh thïí nhoã beá nhêët maâ öng ta coá thïí thêëy. “Töi khöng phaãi nhaâ chiïm tinh”, Malpighi nhêån àõnh, “vò thïë töi khöng thïí biïët chùæc chùæn Galen seä noái gò, nhûng töi nghô coá thïí öng êëy seä phaãi haát baâi haát thaánh ca taå ún Chuáa vò Ngûúâi àaä toã löå cho öng biïët thêåt nhiïìu nhûäng thûá maâ öng àaä khöng biïët, thêåm chñ nhûäng thûá nhoã beá nhêët”.

Tiïëc rùçng chuáng ta khöng biïët nhiïìu vïì duång cuå àùåc thuâ maâ Malpighi àaä sûã duång àïí quan saát. Chuáng ta chó biïët öng thûúâng sûã duång möåt kñnh hiïín vi coá möåt thêëu kñnh duy nhêët maâ öng goåi laâ “thêëu kñnh boå cheát”, vaâ thónh thoaãng öng duâng möåt kñnh hiïín vi coá hai thêëu kñnh. Öng coi nhûäng kñnh hiïín vi cuãa mònh laâ nhûäng duång cuå noâng cöët cho viïåc nghiïn cûáu vaâ nùm 1684, khi möåt àaám chaáy àaä thiïu ruåi cùn nhaâ cuãa öng úã Bologna cuâng vúái têët caã nhûäng kñnh hiïín vi cuãa öng, öng àaä vö cuâng sêìu naäo. Àïí buâ àùæp cho sûå mêët maát àoá, Höåi khoa hoåc Hoaâng Gia úã Luên Àön àaä àùåt laâm àùåc biïåt cho öng nhûäng thêëu kñnh múái vaâ möåt söë nhaâ quñ töåc yïu thñch khoa hoåc cuäng gúãi tùång öng caác kñnh hiïín vi cuãa hoå.

Malpighi àaä sûã duång kñnh hiïín vi àïí têåp trung nghiïn cûáu cêëu truác tïë vi cuãa caác cú quan nöåi taång cuãa cú thïí. Höìi coân laâ sinh viïn y khoa treã úã Àaåi hoåc Bologna, öng àaä bõ êën tûúång rêët maånh búãi cöng trònh cuãa Harvey, maâ öng àaä nhêån ra nhû laâ dêëu hiïåu cuãa “kiïën thûác múái vïì giaãi phêîu hoåc àang tiïën böå”. Öng tin rùçng khi Harvey giaãi thñch chûác nùng cuãa tim vaâ maáu, öng naây àaä taåo möåt sûå nhêët quaán kyâ diïåu cho moåi khoa sinh lyá con ngûúâi vaâ öng thêëy rùçng nhûäng kyä thuêåt thñ nghiïåm, lyá luêån chùåt cheä vaâ sûå loaåi boã




moåi khaã thïí khai thaác cuãa Harvey àïìu rêët thuyïët phuåc. Nhûng vaâo thúâi Malpighi, ngûúâi ta vêîn chûa nhêët trñ àoán nhêån lyá thuyïët cuãa Harvey

Malpighi noái Harvey àaä minh chûáng roä raâng maáu lûu thöng trong cú thïí nhiïìu lêìn möîi ngaây. Nhûng vêîn coân thiïëu möåt mùæt xñch quan troång trong lyá thuyïët Harvey. Nïëu maáu lûu thöng qua tim quaá nhiïìu vaâ quaá nhanh vaâ cú thïí taåo ra maáu quaá chêåm nhû thïë, thò hùèn nhiïn maáu phaãi coá möåt qui trònh taái taåo vaâ taái tuêìn hoaân. Cuâng lûúång maáu àoá phaãi liïn tuåc di chuyïín tûâ caác àöång maåch vaâo caác tônh maåch àïí giûä cho sûå söëng àûúåc liïn tuåc. Möåt nhaâ giaãi phêîu hoåc taâi gioãi seä khöng thêëy khoá khùn gò trong viïåc hiïíu roä caác àöång maåch hay tônh maåch. Nhûng coân tûúng quan giûäa chuáng vúái nhau thò sao? Bao lêu àiïìu bñ êín naây chûa àûúåc giaãi quyïët, thò vêîn coân coá thïí nghi ngúâ lyá thuyïët Harvey.

Malpighi xaác àõnh chöî cuãa àiïìu bñ êín êëy laâ phöíi. Vaâ úã àoá öng seä giaãi quyïët àiïìu bñ êín nhúâ nhûäng kyä thuêåt múái cuãa khoa giaãi phêîu so saánh. Nùm 1661 öng cöng böë nhûäng khaám phaá cuãa mònh trong hai laá thû viïët tûâ Bologna cho möåt ngûúâi baån thên úã Pisa, Giovanni Borelli. Hai laá thû naây mau choáng àûúåc xuêët baãn úã Bologna thaânh möåt cuöën saách vúái tûåa àïì Vïì phöíi vaâ àaä trúã thaânh möåt cöng trònh tiïn phong cho khoa y hoåc cêån àaåi.

Trong khoa giaãi phêîu truyïìn thöëng cuãa Galen, phöíi àûúåc nghô laâ cú quan nöåi taång bùçng thõt, laâ nguöìn cuãa nhûäng khñ chêët noáng - êím vaâ coá baãn chêët noáng. Malpighi tûå hoãi àêy coá phaãi cêëu truác thûåc sûå cuãa phöíi khöng. “Vò Thiïn Nhiïn coá thoái quen àùåt nhûäng caái khiïëm khuyïët laâm nïìn cho nhûäng caái hoaân haão, nïn chuáng ta tòm ra aánh saáng tûâng bûúác möåt”. Bùçng caách möí xeã nhûäng àöång vêåt “haå àùèng” vaâ quan saát dûúái kñnh hiïín vi, öng hi voång tòm ra nhûäng chòa khoáa múái cho viïåc giaãi phêîu cú thïí ngûúâi. Khöng biïët laâ do gioãi tñnh toaán, do trûåc giaác khoa hoåc, hay do may mùæn, Malpighi àaä tònh cúâ àïën àûúåc taåi chöî àïí thêëy roä caái mùæt xñch coân thiïëu trong lyá thuyïët tuêìn hoaân maáu. Trong laá thú gúãi cho Borelli, Malpighi nhúá laåi:

Töi àaä hi sinh hêìu nhû caã möåt chuãng loaåi ïëch, möåt àiïìu chûa tûâng xaãy ra ngay caã trong cuöåc chiïën man rúå giûäa loaâi ïëch vaâ loaâi meâo trong taác phêím cuãa Homer. Töi àaä thûåc hiïån nhûäng cuöåc möí xeã ïëch, vúái sûå trúå giuáp cuãa àöìng nghiïåp yïu quñ cuãa töi, Carol Frassati, àïí àaåt àûúåc hiïíu biïët chùæc chùæn hún vïì chêët maâng moãng cuãa phöíi vaâ chñnh trong nhûäng cuöåc möí xeã naây töi àaä bêët ngúâ nhòn




thêëy nhûäng àiïìu kyâ diïåu hïët sûác... Thûåc vêåt, chuáng ta thêëy rêët roä khi möí xeã loaâi ïëch, vò úã loaâi naây chêët maâng moãng coá möåt cêëu truác àún giaãn vaâ caác öëng dêîn truyïìn cuäng nhû hêìu hïët caác cú quan khaác àïìu trong suöët, giuáp ta thêëy àûúåc cêëu truác bïn trong.

Thïë maâ quan saát bùçng kñnh hiïín vi coân cho thêëy nhûäng àiïìu kyâ diïåu hún nûäa, vò trong khi tim àang àêåp... ta coá thïí quan saát àûúåc chuyïín àöång cuãa maáu theo nhûäng hûúáng ngûúåc chiïìu trong nhûäng öëng dêîn truyïìn vaâ vò thïë ta hiïíu roä àûúåc sûå tuêìn hoaân cuãa maáu...

Vò bùçng mùæt thûúâng töi khöng thïí thêëy nhiïìu hún trong cú thïí àöång vêåt, nïn töi àaä tin rùçng maáu àöí vaâo möåt khoaãng tröëng úã àoá noá àûúåc gom laåi búãi möåt öëng múã ra tiïëp nhêån. Nhûng phöíi cuãa möåt con ïëch khö laâm töi nghi ngúâ àiïìu naây, vò caác böå phêån nhoã nhêët cuãa noá (sau naây töi biïët laâ caác maåch maáu) ngêîu nhiïn vêîn coân àoã maâu maáu vaâ vúái möåt thêëu kñnh maånh hún töi àaä nhòn thêëy khöng phaãi nhûäng àöëm nhoã giöëng nhû da caá mêåp maâ laâ nhûäng öëng nhoã nöëi liïìn vúái nhau àïí taåo thaânh nhûäng voâng nhêîn vaâ nhûäng àûúâng öëng naây phên nhaánh tûâ möåt tônh maåch úã möåt phña vaâ àöång maåch úã phña kia nhiïìu àïën nöîi khöng coân giûä laåi tònh traång cuãa möåt àûúâng öëng vaâ thay vaâo laâ möåt maång lûúái xuêët hiïån, taåo nïn hai öëng tûâ nhûäng nhaánh. Töi coá thïí xaác nhêån sûå quan saát naây núi phöíi cuãa loaâi ruâa, cuäng coá tñnh maâng moãng vaâ trong múâ.

Tûâ àoá töi thêëy roä rùçng maáu àûúåc chia ra vaâ chaãy qua nhûäng àûúâng öëng ngoùçn ngoeâo vaâ khöng phaãi àöí vaâo nhûäng khoaãng tröëng, maâ luön luön àûúåc àêíy vaâo nhûäng öëng nhoã vaâ àûúåc phên phöëi nhúâ rêët nhiïìu nhûäng khuác quanh cuãa caác maåch maáu...

Àïí giuáp nhûäng ngûúâi khaác kiïím chûáng khaám phaá cuãa öng, Malpighi àûa ra nhûäng hûúáng dêîn vïì caách chuêín bõ vaâ laâm möåt mêîu thûã cuãa phöíi ïëch trïn möåt têëm kñnh nhoã, caách chiïëu saáng noá vaâ röìi caách quan saát noá bùçng möåt “öëng kñnh boå cheát” coá möåt thêëu kñnh hay möåt kñnh hiïín vi coá hai thêëu kñnh.

Caã sau khi maåch àêåp cuãa ïëch àaä ngûng, ngûúâi ta vêîn thêëy doâng chaãy cuãa maáu. Tûâ nhûäng quan saát naây ta coá àûúåc nhûäng kïët luêån roä raâng vïì giaãi phêîu con ngûúâi vaâ vïì cêëu truác cuãa phöíi ngûúâi.

Vò vêåy, nhúâ loaåi suy vaâ nhúâ tñnh chêët àún sú maâ Thiïn Nhiïn sûã duång trong moåi taåo vêåt, chuáng ta coá thïí kïët luêån ... rùçng maång lûúái maâ trûúác kia töi tin laâ maång thêìn kinh thûåc ra laâ möåt maách maáu xen lêîn nhûäng boång vaâ xoang vaâ vêån chuyïín khöëi lûúång maáu




àïën chuáng hay ra khoãi chuáng. Vaâ mùåc dêìu trong phöíi cuãa nhûäng àöång vêåt hoaân, möåt maåch maáu àöi khi coá veã kïët thuác vaâ múã ra úã giûäa maång lûúái caác voâng nhêîn, nhûng rêët coá thïí laâ, giöëng nhû úã caác tïë baâo cuãa loaâi ïëch vaâ ruâa, noá coá nhûäng maåch maáu li ti toãa ra xa hún dûúái daång möåt maång lûúái, tuy rùçng chuáng khöng thïí nhòn thêëy àûúåc duâ laâ bùçng cùåp mùæt tinh tûúâng nhêët vò chuáng quaá nhoã.

Malpighi àaä khaám phaá ra caác mao maåch. Nhúâ vêåt, öng àaä toã löå cêëu truác vaâ chûác nùng cuãa phöíi, múã àûúâng cho viïåc tòm hiïíu qui trònh hö hêëp.

Bùçng sûå kheáo leáo, kiïn nhêîn, kyä thuêåt phoâng thñ nghiïåm, niïìm say mï tòm kiïëm nhûäng sûå tûúng àöìng vaâ chùm chó thu lûúåm nhûäng bùçng chûáng, Malpighi àaä triïín khai möåt khoa giaãi phêîu hoåc so saánh múái. Nhûäng gò daä laâ nguyïn nhên sai lêìm cho Galen thò nay trúã thaânh nguöìn maåch kiïën thûác cho Malpighi. Khoa giaãi phêîu hoåc so saánh naây sûã duång möåt duång cuå maâ Malpighi goåi laâ “Kñnh hiïín vi Thiïn Nhiïn”.

Malpighi cho thêëy kñnh hiïín vi múã ra nhûäng viïîn caãnh vö haån nhû thïë naâo. ÚÃ lûúäi, öng nhêån thêëy nhûäng cú quan võ giaác giöëng nhû nuå hoa, hay nhuá vaâ öng bùæt àêìu mö taã chûác nùng cuãa chuáng. Öng mö taã cêëu truác cuãa caác tuyïën. Öng laâ ngûúâi tiïn phong vïì giaãi phêîu naäo bùçng caách quan saát sûå phên phöëi chêët xaám vaâ nhûäng cêëu truác tïë vi cuãa àaåi naäo vaâ tiïíu naäo. Öng khaám phaá ra têìng sùæc töë cuãa da. Caác sinh viïn y khoa cuãa thïë kyã 20 thêëy tïn cuãa Malpighi àûúåc gùæn vúái caác phêìn cuãa thêån vaâ laá naách, vò öng laâ ngûúâi àêìu tiïn mö taã nhûäng böå phêån naây. Sau cuâng, öng àaä àêíy maånh tiïën böë cuãa khoa phöi hoåc bùçng nhûäng quan saát tinh vi cuãa öng trong kñnh hiïín vi vïì sûå phaát triïín cuãa gaâ con trong quaã trûáng. Malpighi rêët hùm húã àïën bêët kyâ chöî naâo maâ kñnh hiïín vi múâi goåi, túái caã nhûäng loaâi àöång vêåt “haå àùèng” vaâ cön truâng, maâ Aristote thêåm chñ nghô rùçng chuáng khöng coá àuã cú quan. Nghiïn cûáu cöí àiïín cuãa öng vïì con tùçm cung cêëp möåt khaão luêån chi tiïët àêìu tiïn vïì giaãi phêîu hoåc loaâi khöng coá xûúng söëng. Con tùçm cuäng giuáp öng hiïíu biïët qui trònh hö hêëp nhúâ hïå thöëng tinh vi vaâ phûác taåp cuãa caác öëng khñ quaãn traãi röång trïn khùæp thên thïí noá. Vúái kñnh hiïín vi, öng so saánh caác tïë baâo vaâ hïå thöëng caác boång cuãa thûåc vêåt vúái hïå thöëng khñ quaãn cuãa cön truâng, tûâ àoá öng àaä lêåp ra khoa giaãi phêîu thûåc vêåt hoåc.




Phêìn XI Khoa hoåc trúã thaânh phöí cêåp

Khoa hoåc chó coá thïí tiïën túái.

Galileo. Àöëi thoaåi (1632)




CHÛÚNG 50

NGHÕ TRÛÚÂNG CAÁC NHAÂ KHOA HOÅC

Vescartes tûâng nhêån àõnh, “Thöng thûúâng, caác chên lyá àûúåc khaám phaá búãi möåt caá nhên hún laâ búãi möåt quöëc gia. Caác thïë hïå tûâng saãn sinh ra nhûäng Galileo, Vesalius, Harvey vaâ Malpighi cêìn coá nhûäng diïîn àaân khoa hoåc múái àïí têåp húåp laåi nhûäng chên lyá àaä àûúåc caác caá nhên khaám phaá ra, àïí laâm giaâu lêîn cho nhau vaâ àïí giuáp ñch cho caác nhaâ khaám phaá khaác úã khùæp núi. Caác cöång àöìng khoa hoåc trúã thaânh nhûäng nghõ trûúâng caác nhaâ khoa hoåc trong àoá ngûúâi ta sûã duång caác ngön ngûä àõa phûúng. Nöåi dung khöng cêìn phaãi laâ nhûäng àïì taâi to lúán, maâ chó cêìn coá nhûäng àiïìu “thuá võ”, laå thûúâng, hay múái meã laâ àuã. Nhûäng ranh giúái trúã thaânh múâ nhaåt giûäa khoa hoåc vaâ kyä thuêåt, giûäa nhaâ chuyïn nghiïåp vaâ ngûúâi nghiïåp dû. Tûâ nhûäng àöång taác múái àïí trao àöíi thöng tin àaä phaát xuêët möåt khaái niïåm múái gia tùng vïì khoa hoåc.

Nghõ trûúâng caác nhaâ khoa hoåc cêìn coá möåt loaåi chñnh khaách hay chñnh trõ gia múái vïì khoa hoåc coá súã trûúâng kñch thñch, hun àuác vaâ hoâa giaãi. Ngûúâi naây phaãi laâ baån cuãa nhûäng con ngûúâi vô àaåi vaâ àêìy tham voång, nhûng khöng thïí laâ möåt àöëi thuã caånh tranh vïì danh tiïëng vúái nhûäng ngûúâi àoá. Hoå phaãi thaânh thaåo caác ngön ngûä àõa phûúng chñnh, vò tûâ thïë kyã 16 vaâ 17, ñt coá nhaâ khoa hoåc naâo noái caác thûá tiïëng khaác ngoaåi trûâ tiïëng meå àeã cuãa mònh vaâ nhiïìu nhaâ khoa hoåc danh tiïëng khöng coân viïët caác taác phêím cuãa mònh bùçng tiïëng La tinh nûäa.

Martin Mersenne (1588-1648) laâ möåt kiïíu mêîu àñch thûåc cho Con ngûúâi khoa hoåc múái naây. Öng sinh trûúãng trong möåt gia àònh lao àöång úã miïìn têy bùæc nûúác Phaáp. Sau khi theo hoåc taåi möåt trûúâng trung hoåc Doâng Tïn vaâ hoåc thêìn hoåc taåi Àaåi hoåc Sorbonne, öng gia nhêåp doâng Phanxicö vaâ söëng trong möåt tu viïån cuãa doâng taåi Paris gêìn cöng trûúâng Vosges. Ngoaåi trûâ nhûäng chuyïën ài ngùæn, Mersenne àaä úã laåi trong nhaâ doâng naây suöët àúâi. Tñnh thiïån caãm vaâ löi cuöën cuãa öng àaä laâm cho tu viïån trúã thaânh möåt trung têm sinh hoaåt khoa hoåc cho thaânh phöë Paris vaâ giuáp laâm cho Paris




trúã thaânh möåt trung têm trñ thûác cuãa chêu Êu. Mersenne àaä qui tuå taåi tu viïån naây möåt söë nhaâ khoa hoåc nùng nöí nhêët, ham tòm toâi nhêët cuãa thúâi àaåi vaâ khöng chó úã Phaáp. Caác höåi nghõ cuãa öng coá sûå hiïån diïån cuãa nhûäng nhaâ khoa hoåc nöíi tiïëng nhû Pierre Gassendi (baån thên cuãa Galileo vaâ Kepler), hai cha con Descartes vaâ nhiïìu ngûúâi khaác nûäa. Thû tûâ cuãa Mersenne viïët ài rêët nhiïìu núi, tûâ Luên Àön túái Tunisia, Syria vaâ Constantinople, thu thêåp nhûäng yá tûúãng vaâ khaám phaá múái nhêët cuãa Huygens, van Helmont, Hobbes vaâ Torricelli. Chñnh taåi cùn phoâng cuãa Mersenne úã tu viïån maâ Pascal àaä gùåp Descartes lêìn àêìu tiïn.

Mersenne àaä khai triïín möåt cuöåc trao àöíi àùåc biïåt tñch cûåc vúái nûúác Anh, qua viïåc nhêåp khêíu saách baáo tiïëng Anh vaâo Phaáp vaâ cung cêëp saách baáo tiïëng Phaáp cho caác nhaâ khoa hoåc Anh. Taåi àoá öng àaä gúåi hûáng cho möåt höåi nghõ trûúâng khoa hoåc coá tñnh caách baâi baãn hún. Ngûúâi àaä àûáng ra qui tuå têët caã laåi laâ möåt ngûúâi khöng mêëy danh tiïëng tïn laâ Henry Oldenburg (1617-1677), möåt ngûúâi khöng thuöåc giúái khoa hoåc gia lúán cuãa thïë hïå mònh, nhûng laâ ngûúâi coá taâi töí chûác vaâ gúåi hûáng cho nhûäng nhaâ khoa hoåc lúán.

Oldenburg sinh taåi thaânh phöë Bremen phöìn thõnh, laâ con cuãa möåt giaáo sû y khoa vaâ triïët hoåc. Öng hoåc tiïëng La tinh, Hi Laåp vaâ Hñp rri, àêåu bùçng Thaåc sô Thêìn hoåc, röìi ài hoåc tiïëp úã Àaåi hoåc Ultreetch. Trong khoaãng chuåc nùm sau àoá, öng laâm gia sû cho nhûäng nhaâ quñ töåc treã ngûúâi Anh, öng ài thùm caác nûúác Phaáp, yá, Thuåy Syä vaâ Àûác, thöng thaåo tiïëng Phaáp, yá, Anh, ngoaâi tiïëng Àûác laâ tiïëng meå àeã cuãa mònh.

Oldenburg bõ mï hoùåc búãi nhaän giúái múái cuãa mònh vïì khoa hoåc. “Töi àaä bùæt àêìu kïët baån vúái möåt söë ñt ngûúâi coá quyïët têm ài vaâo nhûäng khoa hoåc vûäng chùæc hún, chûá khöng ài vaâo nhûäng laänh vûåc khaác vaâ laâ nhûäng ngûúâi àaä chaán ngêëy khoa Thêìn hoåc Kinh viïån vaâ khoa Triïët hoåc Duy danh. Hoå laâ nhûäng àöì àïå cuãa chñnh thiïn nhiïn vaâ cuãa chên lyá vaâ hún nûäa, hoå àaánh giaá rùçng thïë giúái àaä khöng quaá giaâ, cuäng nhû thúâi àaåi cuãa chuáng ta khöng quaá yïëu heân, vò thïë vêîn coân nhiïìu àiïìu àaáng àïí thûåc hiïån”.

Voâng baån beâ cuãa Oldenburg khöng coân giúái haån vaâo nhûäng cû dên löîi laåc vaâ àaáng kñnh cuãa möåt thuã àö, maâ nay àaä trúã thaânh möåt “têåp àoaân vö hònh”. Àïí tiïëng noái cuãa mònh àûúåc lùæng nghe úã Höåi khoa hoåc Hoaâng gia úã Luên Àön, khöng coân cêìn phaãi àïën dûå möåt cuöåc hoåp. John Beale coá thïí viïët tûâ Herefordshire úã miïìn têy nûúác Anh àïí mö taã nhûäng vêën àïì vïì caác vûúân cêy traái, àûa ra nhûäng lúâi




khuyïn vïì caách laâm rûúåu taáo töët nhêët vaâ cung cêëp nhûäng phûúng thuöëc chûäa baách bïånh do öng tòm ra àïí giuáp nhûäng nöng dên mùæc bïånh. Nathaniel Fairfax viïët tûâ Suffolk àïí baáo caáo vïì sûå kiïån coá nhûäng ngûúâi ùn thõt nhïån vaâ thõt coác. Nhûng danh saách naây cuäng bao göìm John Flamsteed, viïët tûâ Derbyshire vïì thiïn vùn hoåc vaâ Martin Lister, viïët tûâ York vïì sinh hoåc. Àûúng nhiïn cuäng coá nhûäng thû tûâ qua laåi thûúâng xuyïn tûâ Boyle vaâ Newton.

Möëi quen biïët röång raäi vaâ sûå thöng thaåo caác ngön ngûä cuãa Oldenburg mang laåi cho öng nhiïìu lúåi ñch to lúán. Lûúång thû tûâ ngaây caâng múã röång vaâ cuâng vúái nhûäng saách àûúåc gúãi túái, caác laá thû cung cêëp nhûäng àïì taâi cho caác cuöåc höåi haâng tuêìn cuãa hiïåp höåi. Nùm 1668, Oldenburg baáo caáo rùçng chûác vuå Thû kyá Hiïåp höåi cuãa öng coá vai troâ baão àaãm viïåc hoaân thaânh nhûäng nhiïåm vuå thûã nghiïåm àûúåc giao phoá, viïët caác thû tûâ gúãi ra nûúác ngoaâi vaâ liïn laåc thû tûâ àïìu àùån ñt laâ ba mûúi nhaâ khoa hoåc nûúác ngoaâi, “chùm lo viïåc tòm toâi vaâ àaáp ûáng nhûäng yïu cêìu úã nûúác ngoaâi vïì nhûäng vêën àïì triïët hoåc”.

Vaâo thúâi naây, thû tûâ àaä trúã thaânh möåt daång thöng tin quen thuöåc giûäa caác nhaâ khoa hoåc. Vñ duå, úã Paris, caác nhaâ khoa hoåc viïët caác yá tûúãng cuãa mònh trong möåt laá thú gúãi cho möåt ngûúâi baån, thuï in thaânh haâng trùm baãn röìi gúãi ài.

Roä raâng viïët bùçng thû thò coá nhiïìu lúåi thïë hún viïët thaânh saách. Trong khi caác taác phêím khoa hoåc thûúâng laâ nhûäng böå saách daây cöåm dïî bõ caãn trúã do viïåc kiïím duyïåt, thò nhûäng yá tûúãng múái laå trong möåt laá thû coá thïí thoaát àûúåc sûå àïí yá hay coá thïí àûúåc gúãi ài bùçng “àûúâng bûu àiïån bònh thûúâng”. Höìi àoá chûa coá caác chuyïën gúãi bûu kiïån àïìu àùån, nhûng ngay úã thïë kyã 17 bûu àiïån thûúâng cuäng àaä coá thïí chaåy möîi tuêìn möåt lêìn giûäa Luên Àön, Paris vaâ Amsterdam.

Thû tûâ àûúåc viïët bùçng moåi ngön ngûä àõa phûúng chñnh úã chêu Êu. Nhaâ khoa hoåc nghiïåp dû Leewenhoek khöng biïët La tinh nïn àaä viïët thû bùçng tiïëng Haâ Lan laâ tiïëng meå àeã cuãa mònh. Oldenburg seä toám tùæt hay dõch nhûäng thû nhû thïë sang tiïëng Anh, tûâ àoá ngûúâi ta seä dõch sang tiïëng Phaáp àïí phöí biïën taåi Phaáp. Khöng biïët tiïëng La tinh khöng coân laâ möåt trúã ngaåi khiïën nhûäng ai coá àêìu oác vaâ saáng kiïën bõ gaåt ra ngoaâi cöång àöìng caác nhaâ khoa hoåc.




CHÛÚNG 51

TÛÂ KINH NGHIÏÅM TÚÁI THÑ NGHIÏÅM

Chêm ngön cuãa Höåi khoa hoåc Hoaâng gia, Nullius in Verba, àaä àûúåc dõch rêët hay laâ “Trùm nghe khöng bùçng möåt thêëy”. Luöìng tri thûác múái laâ saãn phêím cuãa möåt daång kinh nghiïåm àùåc biïåt àûúåc goåi laâ thñ nghiïåm. Trong khi ngön ngûä cuä cuãa khoa hoåc nhùæm túái yá nghôa vaâ sûå chñn chùæn, thò ngön ngûä múái nhùæm túái sûå chñnh xaác.

Chuã àõnh cuãa Höåi khoa hoåc Hoaâng gia “khöng phaãi laâ chïë taåo nhûäng tûâ ngûä, maâ laâ hiïíu biïët sûå vêåt”. Trong lõch sûã nûúác Anh thúâi àoá, ngûúâi ta quaá àïì cao taâi huâng biïån, vúái nhûäng baâi thuyïët giaãng daâi lï thï vaâ nhûäng cuöåc tranh luêån trong nghõ viïån trúã thaânh nhûäng sûå kñch àöång taåo nïn röëi loaån xaä höåi. Phaãn ûáng laåi tñnh àa ngön cuãa thúâi àaåi, Höåi khoa hoåc Hoaâng gia àaä tuyïn böë “rùçng phaãi loaåi boã moåi sûå huâng biïån ra khoãi caác töí chûác dên sûå, coi noá nhû nhûäng tai hoaå àöëi vúái hoaâ bònh vaâ pheáp lõch sûã”. Muöën canh tên caách ùn noái phaãi àöíi múái caách suy nghô.

Vò muöën àaåt àiïìu naây, Höåi Hoaâng gia àaä “àoâi hoãi moåi thaânh viïn cuãa mònh phaãi hiïíu biïët noái nùng àún sú, thùèng thùæn, böåc trûåc, caác phaát biïíu phaãi tñch cûåc, yá tûúãng roä raâng; phong caách thoaãi maái, diïîn àaåt moåi sûå saát vúái sûå minh baåch cuãa toaán hoåc bao coá thïí; vaâ choån ngön ngûä cuãa ngûúâi thúå, ngûúâi dên quï vaâ ngûúâi buön baán, hún laâ ngön ngûä cuãa nhûäng ngûúâi thöng thaái, hoåc giaã”.

Ngön ngûä khoa hoåc àún giaãn nhûng chûa àêìy àuã. Noá phaãi chñnh xaác — vaâ, nïëu coá thïí phaãi coá tñnh quöëc tïë. Noá phaãi coá tñnh chêët “minh baåch cuãa toaán hoåc”. Ngön ngûä khaác biïåt seä laâ nguyïn nhên cuãa sûå khaác biïåt giûäa kinh nghiïåm vaâ thñ nghiïåm. Kinh nghiïåm luön luön coá tñnh caá nhên vaâ khöng bao giúâ coá thïí lùåp laåi giöëng hïåt nhau. Caác cuöåc haânh trònh cuãa Marco Polo, cuãa Colömbö vaâ Magellan laâ nhûäng kinh nghiïåm cêìn àûúåc kïí laåi àïí nghe vaâ thûúãng thûác. Nhûng trong thïë giúái múái cuãa “Tri thûác thûåc nghiïåm”, àiïìu naây chûa àuã. Àïí trúã thaânh möåt thñ nghiïåm, kinh nghiïåm phaãi coá thïí lùåp laåi àûúåc.




Caác höåi viïn cuãa Höåi Hoaâng gia àaä coá quyïët têm laâ möîi khi nghe noái àïën möåt thñ nghiïåm naâo àoá àûúåc thûåc hiïån úã möåt núi xa xöi, hoå seä cöë gùæng àïí “chñnh hoå coá thïí rúâ bùçng tay vaâ nhòn bùçng mùæt” thñ nghiïåm àoá. Hoå àaä lêåp “möåt Quy luêåt cú baãn laâ möîi khi hoå coá thïí xûã lyá àïì taâi, hoå seä phaãi tûå mònh thûåc hiïån laåi thñ nghiïåm. Sûå chñnh xaác naây khöng coá núi caác nhaâ Thiïn nhiïn hoåc trûúác àoá, vò thïë nhûäng ngûúâi naây khöng àûúåc tñn nhiïåm nhiïìu.

Toaán hoåc seä laâ ngön ngûä cuãa thïë giúái khoa hoåc múái, giöëng nhû tiïëng La tinh trong thïë giúái cuä vaâ noá seä giuáp vûúåt qua nhûäng haâng raâo ngön ngûä àõa phûúng. Tûâ thúâi xûa, caác àún võ ào lûúâng àaä phaát sinh tûâ viïåc sûã duång haâng ngaây taåi caác chúå àõa phûúng. Chuáng laâ nhûäng àún võ ào kñch thûúác thên thïí maâ úã àêu cuäng coá thïí duâng àûúåc. “Ngoán” (digit) laâ bïì ngang möåt ngoán tay, “gan baân tay” (palm) laâ chiïìu ngang 4 ngoán tay, “cubit” laâ khoaãng caách tûâ cuâi choã túái àêìu ngoán tay giûäa, “bûúác” (pace) laâ chiïìu daâi möåt bûúác chên vaâ “saãi” (fathom) laâ khoaãng caách giûäa hai caánh tay dang ra. Bùçng nhûäng luêåt àún võ theo thoái quen àoá, ngûúâi ta àaä coá thïí xêy dûång möåt Kim Tûå Thaáp lúán, vúái sai biïåt vïì chiïìu daâi caác caånh chó bùçng möåt phêìn böën ngaân.

James Madison àaä nhêån àõnh vaâo nùm 1785: “Ngoaâi sûå rùæc röëi cuãa sûå khaác biïåt vïì ngön ngûä, phaãi kïí àïën sûå rùæc röëi cuãa viïåc sûã duång caác àún võ àïí ào troång lûúång vaâ chiïìu daâi”. Möåt ngön ngûä toaán hoåc quöëc tïë hûäu duång àïí caác nhaâ khoa hoåc hiïíu àûúåc caác thñ nghiïåm cuãa ngûúâi khaác seä phaãi cung cêëp möåt caách thûác tiïån lúåi àïí diïîn taã vaâ chia caác àún võ phên söë nhoã nhêët. Ngûúâi huâng cuãa cöë gùæng naây laâ möåt thûúng gia Bó, Simon Stevin (1548-1620). Öng àaä trúã thaânh möåt hiïån tûúång cuãa sûå phaát triïín muöån maâng. Öng sinh taåi Bruges, böë meå öng laâ nhûäng ngûúâi giaâu coá, nhûng öng khöng àûúåc hoåc àaåi hoåc maäi cho túái khi àaä ngoaâi ba mûúi. Thúâi àoá, öng àaä nöíi tiïëng vúái chiïëc “Xe löåi nûúác” do öng chïë taåo, chaåy àûúåc caã trïn biïín vaâ trïn böå.

Caác saáng chïë khaác cuãa Stevin coá tñnh thûåc duång hún. Baãng Laäi suêët cuãa öng àaä àaánh dêëu möåt kyã nguyïn múái trong ngaânh ngên haâng. Trûúác àoá cuäng àaä tûâng coá nhûäng baãng laäi suêët, nhûng chuáng àûúåc giûä bñ mêåt riïng cho caác ngûúâi laâm ngên haâng, giöëng nhû nhûäng baãn àöì haãi trònh àûúåc giûä riïng cho nhûäng ngûúâi ài biïín. Christophe Plantin (1520-1589) àaä xuêët baãn Baãng Laäi Suêët cuãa Stevin thaânh nhûäng baãng in rêët àeåp vaâ phöí biïën ra ngoaâi thõ trûúâng chung, vúái nhûäng quy luêåt tñnh toaán àún giaãn vaâ tñnh laäi




göåp, keâm vúái nhûäng baãng àïí tñnh nhanh söë tiïìn chiïët khêëu vaâ tiïìn traã haâng nùm.

Nhûng phaát minh vô àaåi nhêët cuãa Stevin laåi quaá àún giaãn khiïën chuáng ta khöng thïí ngúâ rùçng chuáng cêìn àûúåc phaát minh, àoá laâ hïå thêåp phên cuãa öng, maâ Plantin àaä xuêët baãn vúái nhand dïì Phêìn Mûúâi (1585). Caác hïå thöëng trûúác kia àïí tñnh toaán caác phên söë rêët rùæc röëi. Giaãi phaáp cuãa Stevin laâ coi moåi àún võ phên söë nhû nhûäng söë nguyïn. Vñ duå, ta coá möåt lûúång 4 vaâ 29/100. Stevin hoãi, taåi sao ta khöng àún giaãn coi noá nhû laâ 429 phêìn cuãa àún võ 1/100? Ta chó cêìn giaãn lûúåc àún võ thaânh lûúång nhoã nhêët, röìi coi caã söë nguyïn vaâ phên söë nhû laâ böåi söë cuãa lûúång nhoã nhêët àoá. Caác nhaâ thñ nghiïåm ngaây nay coá thïí chó cêìn xûã lyá caác con söë nguyïn thöi.

Trong viïåc sûã duång hùçng ngaây, Stevin cho thêëy hïå thöëng thêåp phên cuãa öng seä àún giaãn rêët nhiïìu nhûäng baâi toaán cuãa caác thûúng gia vaâ khaách haâng, caác nhên viïn ngên haâng vaâ caác ngûúâi vay tiïìn. Caác söë thêåp phên cuäng coá thïí àûúåc duâng àïí ào troång lûúång, kñch thñch vaâ hïå thöëng tiïìn tïå thêåp phên, thêåm chñ noá coá thïí duâng àïí phên chia thúâi gian vaâ àöå cuãa cung voâng troân. Stevin cho thêëy nhûäng lúåi thïë cuãa söë “phêìn mûúâi” trong viïåc ào àaåc, ào vaãi vaâ caác bònh rûúåu, cho cöng viïåc cuãa caác nhaâ thiïn vùn vaâ caác thúå àuác tiïìn. Vaâ öng cuäng giaãi thñch lúåi àiïím cuãa noá trong viïåc têåp húåp caác àún võ quên àöåi thaânh nhûäng àún võ 10 hay 100 hay 1000.

Stevin àaä khöng nghô àïën söë chêëm thêåp phên. John Napier (1550-1617), nhaâ toaán hoåc Tö Caách Lan vaâ laâ phaát minh toaán hoåc loga, àaä àûa vaâo dêëu chêëm thêåp phên theo hïå thöëng võ trñ caác con söë cuãa ÊËn Àöå - AÃ Rêåp vaâ laâm cho caác söë thêåp phên trúã thaânh dïî phên biïåt hún trong viïåc sûã duång hùçng ngaây.

Stevin quaá phêën khúãi àaä muöën thuác àêíy àûa hïå thöëng thêåp phên cuãa mònh vaâo sûã duång trong moåi loaåi tñnh toaán khaác, kïí caã tñnh caác àöå cuãa möåt cung vaâ caác àún võ thúâi gian. Nhûng hïå thöëng luåc thêåp phên àaä töìn taåi tûâ lêu àúâi vaâ rêët phuâ húåp vúái voâng troân hoaân haão vaâ caác chuyïín àöång cuãa caác thiïn thïí, nïn khöng thïí thay thïë trong viïåc tñnh toaán thiïn vùn, voâng troân, hay caác àún võ thúâi gian vò nhûäng loaåi naây tûúng quan rêët mêåt thiïët vúái chuáng.

Khi Galileo nhêån thêëy sûå tûúng quan giûäa chu kyâ vaâ chiïìu daâi cuãa möåt quaã lùæc, öng àaä múã àûúâng cho viïåc sûã duång thúâi gian laâm cú súã cho möåt àún võ khöng gian àöìng àïìu. Khi Christian Huygens phaát minh àöìng höì quaã lùæc, öng àaä hoaân thaânh àiïìu naây.




Dêìn dêìn, viïåc tòm kiïëm möåt àún võ chung àïí ào thúâi gian seä thuác àêíy viïåc tòm kiïëm caác àún võ phöí quaát khaác vaâ cuäng theo nghôa naây, àöìng höì àaä trúã thaânh meå cuãa caác maáy moác. Gabriel Mouton (1618-1694), möåt linh muåc úã Lyons suöët àúâi khöng rúâi khoãi thaânh phöë quï hûúng mònh, àaä bõ aám aãnh búãi cöng cuöåc tòm kiïëm naây. Öng nghiïn cûáu chu kyâ cuãa quaã lùæc vaâ ngaåc nhiïn khaám phaá ra rùçng chiïìu daâi cuãa quaã lùæc vúái têìn söë möåt lùæc möîi giêy seä thay àöíi tuyâ theo vô àöå. Tûâ àoá öng gúåi yá coá thïí sûã duång sûå thay àöíi naây àïí tñnh chiïìu daâi möåt àöå cuãa àûúâng kinh tuyïën traái àêët. Möåt phêìn cuãa giúâ, hay möåt phuát cuãa möåt àöå, coá thïí trúã thaânh möåt àún võ phöí quaát cuãa chiïìu daâi.

Cöë gùæng naây trong viïåc sûã duång quaã lùæc cuâng vúái hïå thöëng thêåp phên àún giaãn vaâ toaân diïån àïí xaác àõnh àún võ ào lûúâng phöí quaát röët cuöåc àaä mang laåi kïët quaã. Thaáng 4 nùm 1790, Talleyrand (1754-1838) àaä yïu cêìu Àaåi Höåi Quöëc gia cuãa cuöåc Caách maång Phaáp soaån möåt hïå thöëng ào lûúâng quöëc gia (maâ öng hi voång seä trúã thaânh quöëc tïë) dûåa trïn chiïìu daâi chñnh xaác cuãa quaã lùæc àöìng höì vúái chu kyâ lùæc möåt giêy úã phuát 45 àöå vô taåi chñnh miïìn trung nûúác Phaáp.

Haân lêm viïån Phaáp àaä tiïën haânh cöng viïåc naây vaâ khuyïën caáo laâm nhûäng àún võ múái dûåa trïn hïå thêåp phên vaâ àún võ cú baãn seä laâ möåt phêìn mûúâi triïåu chiïìu daâi cuãa möåt cung phêìn tû cuãa möåt kinh tuyïën traái àêët (nghôa laâ möåt phêìn mûúâi triïåu chiïìu daâi cuãa möåt cung giûäa xñch àaåo vaâ Bùæc Cûåc). Khöng bao lêu, àún võ naây àaä àûúåc àùåt tïn laâ “meát”, búãi tûâ Hi Laåp metron nghôa laâ ào vaâ tûâ meát phaát sinh moåi àún võ ào lûúâng thêåp phên khaác. Khöëi lêåp phûúng möåt meát möîi caånh seä laâ àún võ ào thïí tñch vaâ khöëi lêåp phûúng àêìy nûúác seä laâ àún võ ào khöëi lûúång. Coá möåt hùçng söë tûå nhiïn laâm cú súã cho toaân thïí hïå thöëng, àoá laâ quaã lùæc àöìng höì möåt giêy, àûúåc duâng àïí tñnh moåi loaåi söë lûúång, têët caã àïìu àûúåc phaát biïíu bùçng nhûäng böåi söë cuãa 10.

Khi nïìn khoa hoåc cêån àaåi àûúåc hònh thaânh úã chêu Êu, nhûäng quöëc gia lúán chïë taåo caác duång cuå cuäng laâ nhûäng quöëc gia coá tiïën böå khoa hoåc lúán. Caác nûúác Anh, Phaáp, Haâ Lan, Àûác, yá núi nuöi dûúäng nhûäng nhaâ khoa hoåc xêy dûång lyá thuyïët, cuäng laâ núi chïë taåo nhûäng duång cuå khoa hoåc töët nhêët. Caác duång cuå khoa hoåc múái àaä biïën àöíi thïë giúái phêím tñnh cuãa Aristote thaânh thïë giúái lûúång tñnh múái cuãa Bacon. Mersenne àaä nhêën maånh rùçng muåc tiïu cuãa nhaâ triïët hoåc tûå nhiïn phaãi laâ sûå chñnh xaác. Taác phêím àaánh dêëu thúâi àaåi cuãa




Newton maâ chuáng ta thûúâng goåi sai laâ Principia, Caác Nguyïn Lyá, thûåc ra tïn àêìy àuã cuãa noá laâ Philosophiae Naturalis Principia Mathematica, hay caác Nguyïn Lyá Toaán hoåc cuãa Triïët hoåc Tûå nhiïn. Khi khoa hoåc trúã thaânh toaán hoåc, khi ào lûúâng trúã thaânh sûå trùæc nghiïåm caác chên lyá khoa hoåc, thò nhûäng ngûúâi chïë taåo nhûäng duång cuå ào lûúâng trúã thaânh nhûäng cöng dên haâng àêìu cuãa nûúác cöång hoaâ khoa hoåc vaâ cöång àöìng khoa hoåc múã röång rêët nhiïìu.

Caác duång cuå múái cuäng biïën àöíi caác kinh nghiïåm coá möåt khöng hai thaânh nhûäng thñ nghiïåm coá thïí lùåp ài lùåp laåi àûúåc. Taåi chêu Êu vaâo thïë kyã 17 àaä phaát triïín möåt cöng nghïå chïë taåo duång cuå, àûúng nhiïn coá viïåc chïë taåo àöìng höì. Vaâo thïë kyã 18, caác duång cuå khoa hoåc vaâ toaán hoåc laâ nhûäng mùåt haâng xuêët khêíu chñnh yïëu cuãa nûúác Anh vaâ Haâ Lan




CHÛÚNG 52

“THÛÚÅNG ÀÏË PHAÁN HAÄY COÁ NEWTON”

Ngûúâi huâng àêìu tiïn cuãa khoa hoåc thúâi cêån àaåi laâ Issac Newton (1642-1727). Àûúng nhiïn trûúác öng àaä tûâng coá nhûäng nhaâ khoa hoåc khaác àûúåc biïët àïën khùæp chêu Êu vò khaã nùng chïë ngûå thûåc sûå hay tûúãng tûúång caác sûác maånh cuãa thiïn nhiïn. Aristote àûúåc nhòn nhêån laâ taác giaã kinh àiïín. Nhûng khi Roger Bacon (khoaãng 1220-1292), nhaâ khoa hoåc chêu Êu nöíi tiïëng nhêët thúâi Trung cöí, tòm caách “sûã duång nhûäng baãn chêët vaâ tñnh nùng cuãa caác sûå vêåt” - göìm viïåc nghiïn cûáu aánh saáng vaâ cêìu vöìng vaâ mö taã möåt qui trònh chïë taåo thuöëc suáng - öng bõ töë caáo laâ thûåc haânh ma thuêåt. Öng khöng thuyïët phuåc àûúåc Giaáo hoaâng Clïmentï IV chêëp nhêån àûa caác khoa hoåc thûåc nghiïåm vaâo chûúng trònh giaãng daåy àaåi hoåc, öng phaãi viïët caác tiïíu luêån khoa hoåc cuãa mònh trong bñ mêåt vaâ bõ tuâ giam vò “nhûäng àiïìu múái laå àaáng nghi ngúâ”.

Nhûng Newton, vúái têìm nhòn to lúán vaâ sêu sùæc hún Bacon vïì caác qui trònh cuãa thiïn nhiïn, àaä àûúåc cöng khai nhòn nhêån vaâ suâng baái. Trong khi nhûäng nhaâ thûåc nghiïåm thúâi trûúác bõ töë caáo laâ liïn minh vúái ma quó, thò Newton àûúåc àùåt trong baân tay phaãi cuãa Thûúång àïë. Khöng giöëng Galileo, ngûúâi tiïìn nhiïåm vô àaåi cuãa öng, Newton söëng giûäa caác traâo lûu khoa hoåc àang traân ngêåp thúâi àaåi mònh. Coá leä öng taåo àûúåc nhûäng aãnh hûúãng to lúán vïì tû tûúãng khoa hoåc hún bêët kyâ ai kïí tûâ sau Aristote. Seä khöng coá möåt ngûúâi huâng naâo nhû öng cho túái khi Einstein xuêët hiïån. Mùåc duâ caác taác phêím cuãa Newton rêët khoá hay khöng thïí hiïíu nöíi àöëi vúái ngûúâi àoåc bònh thûúâng, nhûng vaâo thúâi êëy, ngûúâi ta àaä hiïíu öng khaá àuã àïí tön öng lïn haâng thêìn thaánh. Khi Nûä hoaâng Anne phong cho öng tûúác hiïåp sô taåi trûúâng Àaåi hoåc Trinity, Cambridge, nùm 1705, öng àaä laâ ngûúâi àêìu tiïn nhêån àûúåc möåt vinh dûå nhû thïë vò nhûäng thaânh tûåu khoa hoåc cuãa mònh.

Newton àaä têåp húåp núi mònh vaâ nêng lïn töåt àónh nhûäng sûác maånh àïí thuác àêíy bûúác tiïën böå cuãa khoa hoåc. Thúâi àaåi öng àaä bùæt àêìu bûúác vaâo “àûúâng löëi toaán hoåc”. Caác nghõ trûúâng múái cuãa khoa




hoåc lêìn àêìu tiïn àaä trònh baây nhûäng quan saát vaâ khaám phaá àïí tranh luêån, nhòn nhêån, sûãa chûäa vaâ phöí biïën. Trong möåt phêìn tû thïë kyã trong tû caách laâ chuã tõch Höåi Hoaâng gia úã Luên Àön, öng àaä laâm cho Höåi trúã thaânh möåt trung têm phöí biïën vaâ taåo sûác maånh cho khoa hoåc, möåt àiïìu trûúác àêy chûa tûâng coá.

Thïë nhûng hoaân caãnh gia àònh vaâ tuöíi treã cuãa öng àaä toã ra khöng thuêån lúåi cho sûå nghiïåp lêîy lûâng êëy, maâ chó thñch húåp àïí nuöi dûúäng núi öng nhûäng caãm giaác bêëp bïnh vïì àúâi söëng mònh. Cha öng laâ möåt nöng dên ngheâo, möåt tiïíu àiïìn chuã khöng biïët kyá tïn cuãa mònh. Töí tiïn bïn nöåi cuãa öng coá leä cuäng thuöåc lúáp ngûúâi coân ngheâo khöí hún nûäa. Öng sinh ra rêët öëm yïëu. Ngûúâi ta noái luác sinh ra öng chó lúán bùçng caái nùæm tay vaâ khöng ai tin laâ öng coá thïí söëng soát nöíi. Cha öng mêët ba thaáng trûúác khi öng chaâo àúâi vaâ khi öng múái ba tuöíi thò meå öng taái giaá vaâ àïën söëng vúái möåt muåc sû giaâu coá úã vuâng lên cêån, boã laåi cêåu beá Isaac cho baâ ngoaåi nuöi taåi möåt nöng traåi heão laánh. Öng rêët tûác giêån vuå taái giaá cuãa meå öng àïën nöîi sau naây khi àaä hai mûúi tuöíi öng vêîn coân nhúá laåi àaä tûâng “àe doåa thiïu chaáy cha vaâ meå Smith cuãa töi cuâng vúái cùn nhaâ cuãa hoå”. Khi öng mûúâi möåt tuöíi, ngûúâi chöìng sau cuãa meå öng qua àúâi, baâ trúã vïì nhaâ Isaac, mang theo àûáa con ba tuöíi cuãa baâ. Baâ bùæt cêåu nghó hoåc vò muöën öng trúã thaânh möåt nöng dên, nhûng öng khöng thñch húåp vúái cöng viïåc àöìng aáng. Àûúåc thêìy giaáo vaâ möåt öng cêåu laâ muåc sû khuyïën khñch, cêåu laåi tiïëp tuåc àïën trûúâng, úã àêy cêåu coá möåt nïìn taãng khaá vûäng vïì La tinh, nhûng rêët ñt kiïën thûác vïì toaán hoåc. Luác mûúâi chñn tuöíi, giaâ hún caác sinh viïn khaác, öng nhêåp trûúâng àaåi hoåc Trinity, Cambridge vúái tû caách möåt hoåc giaã ngheâo tûå hoåc. Tuy hoåc sau naây àûúåc danh tiïëng lûâng lêîy, öng khöng bao giúâ mêët caái caãm giaác bêëp bïnh cuãa nhûäng nùm êëy. Khöng bao lêu sau öng bùæt àêìu tûå xûng laâ möåt “gentleman” vaâ tûå nhêån coá quan hïå baâ con vúái caác öng baâ quñ töåc.

Newton nhêån bùçng cûã nhên àêìu muâa heâ 1665 ngay trûúác luác trûúâng àaåi hoåc bõ àoáng cûãa vò möåt trêån dõch vaâ öng lui vïì quï nhaâ Lincolnshire trong khoaãng hai nùm. Khi àaåi hoåc múã cûãa trúã laåi, öng quay laåi Cambridge nùm 1667, öng àûúåc bêìu laâm uãy viïn cuãa Àaåi hoåc Trinity vaâ hai nùm sau, úã tuöíi hai mûúi saáu, öng àûúåc phong hoåc haâm Giaáo sû Toaán hoåc Lucasian. Khi Newton àïën Cambridge, khoa vêåt lyá cuãa Aristote dûåa trïn sûå phên biïåt chêët lûúång àang àûúåc thay thïë búãi möåt khoa triïët hoåc “cú giúái” maâ Descartes laâ ngûúâi àïì xûúáng nöíi tiïëng nhêët. Descartes mö taã thïë




giúái vêåt lyá nhû bao göìm nhûäng phên tûã vêåt chêët vö hònh luön chuyïín àöång trong khñ ï-te. Öng cho rùçng moåi vêåt trong thiïn nhiïn coá thïí àûúåc cùæt nghôa búãi sûå tûúng taác cú giúái cuãa caác phên tûã vêåt chêët naây. Theo quan niïåm cú baãn cuãa Descartes vïì vuä khñ, khöng coá khaác biïåt cú baãn giûäa hoaåt àöång cuãa cú thïí ngûúâi vúái hoaåt àöång cuãa möåt cêy hay möåt chiïëc àöìng höì, maâ chó coá khaác biïåt vïì mûác àöå phûác taåp. Àûúåc khai triïín trong nhûäng lyá thuyïët nguyïn tûã khaác nhau, caác tû tûúãng cuãa Descartes àaä thöëng trõ nïìn tû duy vêåt lyá múái úã chêu Êu. Moåi vêåt trong thiïn nhiïn àïìu àûúåc cùæt nghôa búãi sûå chuyïín àöång vaâ tûúng taác cuãa nhûäng phên tûã vêåt chêët nhoã beá vö hònh naây. Àöëi vúái Newton, nïìn triïët hoåc àang thöëng trõ coá veã nhû dûåa trïn “nhûäng sûå vêåt khöng thïí chûáng minh” vaâ vò thïë chuáng chó laâ “nhûäng giaã thuyïët” khöng hún khöng keám. Khoa vêåt lyá hay “triïët hoåc tûå nhiïn” cuãa thúâi kyâ Newton àïën úã àaåi hoåc Cambridge chûáa àêìy nhûäng sûå khai thaác chi li caác yá niïåm cuãa Descartes thaânh nhûäng “haåt”, “nguyïn tûã” vaâ nhûäng “cún xoaáy”.

Phaãn ûáng laåi nhûäng giaã thuyïët vö cùn cûá naây, Newton quyïët têm àûáng vûäng trïn con àûúâng thùèng cuãa toaán hoåc. Öng tin rùçng mùåc duâ luác naây coá thïí öng giaãi thñch àûúåc ñt, nhûng dêìn daâ nïìn triïët lyá thûåc nghiïåm cuãa öng chùæc chùæn coá thïí cùæt nghôa àûúåc nhiïìu hún. Descartes laâ mêîu ngûúâi baác hoåc, àöìng thúâi coá thiïn taâi toaán hoåc, chñnh öng àaä phaát minh ra hònh hoåc giaãi tñch vaâ taåo nhûäng bûúác tiïën khaác trong ngaânh àaåi söë vaâ hònh hoåc. Nhûng öng àaä bay böíng lïn cao àïí khai triïín nhûäng lyá thuyïët múã röång cuãa mònh vïì caãm giaác vaâ sinh lyá hoåc vaâ öng thêåm chñ coân coá tham voång khai múã àûúåc bñ mêåt vïì sûå truyïìn sinh cuãa con ngûúâi. Àûúåc trang bõ bùçng giaáo àiïìu duy cú cuãa mònh, Descartes khöng muöën chêëp nhêån bñ mêåt naâo cuãa Thiïn Nhiïn vûúåt quaá khaã nùng tòm hiïíu cuãa öng. Nhû chuáng ta seä thêëy, tuy Newton coá tñnh khñ cuäng khöng khiïm töën gò hún Descartes, nhûng hêìu nhû öng luön luön cöë gùæng giûä cho nhûäng cöë gùæng khoa hoåc cuãa mònh ài àuáng con àûúâng tòm kiïëm nhûäng quy luêåt vêåt lyá àûúåc diïîn taã bùçng daång toaán hoåc.

Khi coân laâ sinh viïn chûa töët nghiïåp àaåi hoåc, trong hai nùm nghó hoåc àïí traánh trêån dõch, Newton àaä phaác thaão ra nhûäng àûúâng neát chñnh yïëu cho phûúng thûác nghiïn cûáu thûåc nghiïåm cuãa mònh àöëi vúái thiïn nhiïn.

Khi coân chûa àuã hai mûúi saáu tuöíi, öng àaä khaám phaá ra àõnh lyá nhõ thûác vaâ àaä tiïën khaá gêìn túái viïåc hònh thaânh caác pheáp tñnh tñch phên vaâ vi phên. “Triïët lyá thûåc nghiïåm” cuãa öng laâ möåt thûá kyã




luêåt tûå giaác. Öng thûúâng tûå mö taã mònh vïì vêën àïì naây nhû sau: “Töi khöng biïët ngûúâi ta nghô thïë naâo vïì töi; nhûng àöëi vúái baãn thên töi, hònh nhû töi chó laâ möåt àûáa treã chúi àuâa trïn baäi biïín, caãm thêëy thñch thuá möîi khi tòm thêëy möåt hoân soãi nhùén nhuåi hay möåt voã soâ àeåp hún bònh thûúâng, trong khi àaåi dûúng chên lyá vêîn coân àang bõ giêëu êín trûúác mùæt töi”.

Baãn chêët phûúng phaáp thûåc nghiïåm múái cuãa öng àûúåc toã löå trong nhûäng thñ nghiïåm coá yá nghôa àêìu tiïn cuãa öng, àoá laâ nhûäng thñ nghiïåm cuãa öng vúái aánh saáng vaâ maâu sùæc. Nhû sûã gia Henry Guerlac àaä chûáng minh, àêy laâ möåt duå ngön tuyïåt vúâi vïì “triïët lyá thûåc nghiïåm” cuãa Newton. Búãi vò, trong têët caã nhûäng hiïån tûúång thiïn nhiïn, aánh saáng laâ hiïån tûúång gêy kinh haäi nhêët do nhûäng mï hoùåc cuãa noá vïì tñnh caách trûä tònh, êín duå vaâ thêìn hoåc vaâ khoá coá thïí giaãn lûúåc vaâo mön khoa hoåc caác con söë. Nhûng àêy laåi chñnh laâ àiïìu maâ chaâng trai treã Newton seä xûã lyá. Ngay sau khi àêåu bùçng cûã nhên, theo lúâi öng viïët cho Henry Oldenburg:

Vaâo àêìu nùm 1666 (luác àoá töi àang chuyïn chuá maâi nhûäng thêëu kñnh thaânh nhûäng hònh thuâ khaác vúái hònh cêìu) töi mua möåt Lùng kñnh Tam giaác àïí thûã vúái hiïån tûúång kyâ diïåu cuãa maâu sùæc. Vaâ àïí laâm viïåc naây, sau khi che töëi phoâng cuãa mònh vaâ laâm möåt löî nhoã qua cûãa söí àïí cho möåt lûúång aánh saáng mùåt trúâi vûâa àuã doåi vaâo, töi àùåt chiïëc lùng kñnh vaâo löî nhoã àoá, àïí noá coá thïí khuác xaå aánh saáng sang phña tûúâng àöëi diïån. Luác àêìu thêåt laâ möåt troâ giaãi trñ thuá võ, khi nhòn thêëy nhûäng maâu sùæc sinh àöång vaâ àêåm àaâ taåo ra tûâ àoá; nhûng sau khi nhòn kyä hún möåt luác, töi ngaåc nhiïn thêëy chuáng coá hònh chûä nhêåt, maâ àaáng leä theo caác àõnh lyá vïì khuác xaå àaä hoåc thò töi nghô noá phaãi hònh troân...

Àïí cùæt nghôa hiïån tûúång naây, öng chïë ra caái maâ öng goåi laâ experimentum crucis, thñ nghiïm chuã chöët. Qua möåt löî nhoã öng hûúáng dêîn möåt phêìn cuãa phöí hònh chûä nhêåt - möåt tia saáng chó coá möåt maâu - qua möåt lùng kñnh thûá hai. Öng thêëy rùçng aánh saáng khuác xaå tûâ lùng kñnh thûá hai khöng bõ khuïëch taán thïm nûäa, nhûng vêîn coân laâ möåt maâu duy nhêët. Tûâ àoá öng kïët luêån giaãn àún rùçng “aánh saáng àûúåc cêëu taåo búãi nhûäng tia saáng coá àöå khuác xaå khaác nhau vaâ tuây theo àöå khuác xaå cuãa chuáng, chuáng truyïìn ài túái nhûäng phêìn khaác nhau cuãa bûác tûúâng”. Àiïìu naây coá nghôa laâ “aánh saáng tûå noá laâ höîn húåp khöng àöìng nhêët cuãa caác Tia coá àöå khuác xaå khaác nhau”. Öng nhêån thêëy rùçng coá möåt sûå tûúng quan chñnh xaác giûäa maâu vaâ “àöå khuác xaå” - maâu keám khuác xaå nhêët laâ maâu àoã vaâ




maâu khuác xaå maånh nhêët laâ maâu tñm. Bùçng caách naây, öng àaä gaåt boã quan niïåm thöng thûúâng xûa kia cho rùçng maâu sùæc laâ nhûäng biïën àöíi cuãa aánh saáng trùæng. Röìi öng khùèng àõnh yá tûúãng àêìy ngaåc nhiïn cuãa öng rùçng moåi maâu àïìu laâ nhûäng thaânh phêìn cêëu taåo cuãa maâu trùæng bùçng caách duâng möåt thêëu kñnh hai mùåt loäm àïí àûa nhûäng tia saáng cuãa möåt phöí àêìy àuã vaâo möåt tiïu àiïím chung. Caác maâu sùæc hoaân toaân biïën mêët khi chuáng kïët húåp vúái nhau taåo thaânh aánh saáng trùæng. Bùçng nhûäng thñ nghiïåm kheáo leáo vaâ àún sú naây. Newton àaä giaãn lûúåc nhûäng khaác biïåt vïì “phêím” cuãa maâu sùæc thaânh nhûäng khaác biïåt vïì lûúång. Hoùåc nhû lúâi öng noái, “cuâng möåt maâu luön luön thuöåc vïì cuâng möåt àöå khuác xaå vaâ cuâng möåt àöå khuác xaå luön luön thuöåc vïì cuâng möåt maâu”.

Vò vêåy, ta coá thïí xaác àõnh bêët cûá maâu naâo bùçng möåt con söë chó àöå khuác xaå cuãa noá. Àêy laâ nïìn taãng cho khoa quang phöí hoåc. Quan troång hún nûäa, àêy laâ möåt mêîu mûåc cuãa phûúng phaáp thûåc nghiïåm Newton. Coá ngûúâi àaä haå giaá Newton khi cho rùçng öng thûåc sûå àaä khöng khaám phaá ra àiïìu gò vïì “baãn chêët” aánh saáng. Hoå cho rùçng giaãi thñch vïì maâu sùæc cuãa öng chó laâ möåt “giaã thuyïët”. Àaáp laåi, Newton àaä khùèng àõnh vûäng chùæc rùçng “lyá thuyïët maâ töi cùæt nghôa vïì khuác xaå vaâ maâu sùæc chó liïn quan túái möåt söë àùåc tñnh cuãa aánh saáng, chûá khöng liïn quan túái möåt giaã thuyïët naâo duâng àïí cùæt nghôa nhûäng àùåc tñnh êëy... Búãi vò caác giaã thuyïët chó coá tñnh höî trúå cho viïåc giaãi thñch caác àùåc tñnh cuãa sûå vêåt, chûá khöng phaãi àïí xaác àõnh caác tñnh chêët êëy; cuâng lùæm noá chó coá thïí cung cêëp nhûäng thñ nghiïåm. Vò nïëu caác giaã thuyïët coá khaã nùng trùæc nghiïåm chên lyá vaâ thûåc taåi cuãa sûå vêåt, töi khöng thêëy àûúåc bùçng caách naâo sûå chùæc chùæn coá thïí àaåt àûúåc trong bêët cûá khoa hoåc naâo” Newton caãm thêëy àaä àuã cho muåc àñch cuãa mònh khi coi aánh saáng nhû “möåt caái gò àoá khuïëch taán ra moåi hûúáng thaânh nhûäng àûúâng thùèng tûâ nhûäng vêåt thïí saáng maâ khöng cêìn xaác àõnh caái àoá laâ gò”. Öng nhòn nhêån rùçng àûúng nhiïn Huygens coá lyá khi noái rùçng öng àaä khöng mö taã cú cêëu hònh thaânh cuãa maâu sùæc. Nhûng àoá chñnh laâ sûác maånh vaâ tñnh nghiïm khùæc cuãa phûúng phaáp thûåc nghiïåm Newton.

Tñnh nghiïm khùæc naây cuäng laâ àiïím àùåc trûng cuãa phûúng phaáp Newton khi öng bùæt àêìu mö taã hïå thöëng vuä truå. Ngay tûâ nùm 1664, khi coân chûa töët nghiïåp àaåi hoåc, Newton àaä bùæt àêìu suy nghô vïì nhûäng caách thûác àïí àõnh lûúång caác qui luêåt chuyïín àöång cuãa têët caã caác vêåt thïí. Öng cuäng àûúåc kñch thñch búãi nhûäng gúåi yá ngêîu nhiïn cuãa nhûäng taác giaã khaác nhau - khaái niïåm cuãa Hook dûåa trïn




linh caãm rùçng lûåc huát cuãa troång lûåc coá thïí giaãm theo bònh phûúng cuãa khoaãng caách vaâ khaái niïåm cuãa Edmund Halley dûåa trïn àõnh luêåt thûá ba cuãa Kepler, rùçng lûåc hûúáng têm vïì phña mùåt trúâi seä giaãm theo tyã lïå bònh phûúng khoaãng caách cuãa möîi haânh tinh vúái mùåt trúâi. Nhûng àoá chó laâ gúåi yá àún thuêìn. Newton phaãi thûåc hiïån cöng viïåc tòm ra tñnh phöí quaát cuãa nhûäng nguyïn lyá, laâm nhûäng tñnh toaán àïí chûáng minh chuáng vaâ cho thêëy caác quô àaåo cuãa caác haânh tinh coá hònh ï-lñp.

Àïí traã lúâi cho möåt yïu cêìu cuãa Halley, Newton soaån “möåt tiïíu luêån kyâ laå” daây chñn trang nhan àïì De Motu (Vïì sûå chuyïín àöång) maâ Halley hûáa seä gúãi cho Höåi Hoaâng gia àïí ghi vaâo söí chûáng nhêån. Àêy laâ möåt phûúng thûác do Oldenburg àïì xûúáng àïí baão àaãm giaá trõ cuãa nhûäng “nhaâ phaát minh àêìu tiïn” àöìng thúâi cung cêëp thöng tin cho Höåi Hoaâng gia. Têåp saách moãng chó veãn veån ñt trang naây “Vïì chuyïín àöång cuãa caác vêåt thïí trïn möåt quô àaåo” cho thêëy öng àaä àaåt túái àiïím quyïët àõnh cuãa lyá thuyïët lúán cuãa öng, bùçng caách chûáng minh rùçng coá thïí cùæt nghôa möåt quô àaåo hònh ï-lñp bùçng caách nghô àïën möåt lûåc bònh phûúng nghõch àaão vúái möåt tiïu àiïím. Khi hiïåu àñnh laåi tiïíu luêån De Motu, Newton àaä triïín khai luêåt thûá nhêët vaâ thûá hai cuãa mònh (1) luêåt àõnh quaán vaâ (2) luêåt cho rùçng töëc àöå thay àöíi cuãa chuyïín àöång thò tyã lïå thuêån vúái lûåc àûa vaâo.

Hiïín nhiïn hïå thöëng Newton coá sûác maånh vaâ sûå vô àaåi laâ nhúâ tñnh phöí quaát cuãa noá. Cuöëi cuâng öng àaä cöëng hiïën möåt lûúåc àöì chung cho ngaânh àöång lûåc hoåc vïì traái àêët vaâ caác thiïn thïí. Öng àaä laâm cho caác thiïn thïí trúã nïn dïî hiïíu vaâ àöìng thúâi cung cêëp möåt böå khung múái vaâ nhûäng giúái haån múái cho nhêån thûác cuãa con ngûúâi vïì vuä truå. Truyïìn thuyïët Newton vaâ quaã taáo khöng phaãi laâ hoaân toaân vö cùn cûá. Chñnh Newton àaä kïí laåi, “khaái niïåm vïì troång lûåc àaä àïën vúái öng khi öng ngöìi àùm chiïu dûúái göëc cêy taáo vaâ tònh cúâ àïí yá túái möåt quaã taáo ruång”. Trñ tûúãng tûúång cuãa öng àaä khiïën öng maånh baåo nghô àïën quaã taáo khöng phaãi chó àún thuêìn àang rúi xuöëng àêìu öng maâ laâ àang bõ huát vaâo têm cuãa traái àêët. Newton nhêån xeát rùçng mùåt trùng caách xa têm cuãa traái àêët hún quaã taáo saáu mûúi lêìn vaâ vò thïë, theo luêåt bònh phûúng nghõch àaão, noá phaãi coá gia töëc cuãa sûå rúi tûå do laâ 1 (60)2 = 1/3600 gia töëc cuãa quaã taáo. Röìi öng aáp duång luêåt thûá ba cuãa Kepler àïí trùæc nghiïåm lyá thuyïët cuãa mònh. Öng gùåp phaãi möåt söë khoá khùn thûåc tïë - göìm viïåc tñnh toaán sai cuãa öng vïì baán kñnh cuãa traái àêët. Nhûng trûåc giaác àún sú cuãa öng àaä




àûa öng ài àuáng àûúâng trong viïåc lêåp ra Hïå thöëng vuä truå cuãa öng. Öng thöëng nhêët moåi hiïån tûúång vêåt lyá trïn traái àêët vúái nhûäng hiïån tûúång trïn trúâi bùçng caác luêåt phöí quaát cuãa öng, àûúåc phaát biïíu theo toaán hoåc. Búãi vò moåi chuyïín àöång cuãa traái àêët vaâ caác thiïn thïí àïìu coá thïí nhòn thêëy, quan saát vaâ ào lûúâng. Lûåc thöëng nhêët to lúán trong hïå thöëng Newton laâ toaán hoåc, thêåm chñ trûúác caã troång lûåc.

“Àûúâng löëi toaán hoåc” cuãa Newton laâ möåt àûúâng löëi khaám phaá. Nhûng noá cuäng laâ möåt àûúâng löëi khiïm töën, vò àûúâng löëi toaán hoåc laâ möåt phûúng phaáp kyã luêåt tûå giaác vaâ möåt duång cuå àïí khaám phaá. Tûåa àïì taác phêím vô àaåi cuãa Newton, caác nguyïn lyá toaán hoåc cuãa triïët hoåc tûå nhiïn (Philosophiae Naturalis Principia Mathematica, 1687) cho thêëy rêët roä raâng duång yá cuãa öng laâ gaåt thaái àöå tûå phuå muöën böåc löå nhûäng cú cêëu cuãa thiïn nhiïn. Caác nhaâ phï bònh cuãa chêu Êu laåi chó trñch muåc tiïu quaá haån heåp cuãa öng. Öng àaä khöng cùæt nghôa taåi sao vuä truå vêåt chêët coá nhûäng àùåc tñnh nhû noá xuêët hiïån maâ chó cung cêëp nhûäng cöng thûác toaán hoåc. Vò vêåy, hoå cho rùçng thûåc sûå öng chùèng àûa ra möåt “triïët lyá tûå nhiïn” naâo caã. Àûúng nhiïn lêìn naây hoå vêîn coá lyá, nhûng àöìng thúâi hoå àaä vö tònh mö taã sûác maånh múái cuãa phûúng phaáp Newton. ÚÃ cuöëi taác phêím Principia, quyïín III, “Hïå thöëng cuãa vuä truå”, Newton àaä cöë gùæng xaác àõnh nhûäng giúái haån cuãa phûúng phaáp cuãa mònh vaâ sûå thaânh tûåu cuãa mònh. Sau khi kïët luêån bùçng baâi taán tuång Thiïn chuáa laâ Àêëng “hùçng hûäu vaâ úã khùæp moåi núi”, öng giaãi thñch rùçng “Chuáng ta coá nhûäng yá tûúãng vïì caác phêím tñnh cuãa Ngûúâi, nhûng chuáng ta khöng biïët baãn chêët àñch thûåc cuãa möîi phêím tñnh àoá laâ gò”, vaâ vò thïë chuáng ta chó biïët Thiïn chuáa “nhúâ daáng veã bïn ngoaâi cuãa sûå vêåt”.

Möåt àïå tûã cuãa Newton coá aãnh hûúãng nhêët úã thïë kyã 18, Jean Rond d' Alembert (1717-1783), chuã biïn khoa hoåc cuãa böå Baách khoa cuãa Diderot, àaä nhòn nhêån Newton khöng muöën àoáng vai cuãa Thûúång àïë, öng chó nuân thiïn nhiïn “qua têëm maân moãng che giêëu nhûäng cöng trònh cuãa phêìn tinh tïë nhêët khoãi caái nhòn cuãa chuáng ta... Baãn tñnh cuãa chuáng ta laâ ngu döët vïì baãn chêët vaâ cú cêëu nöåi taåi cuãa caác vêåt thïí, nïn chuáng ta chó coá möåt nguöìn hiïíu biïët duy nhêët laâ cöë gùæng ñt laâ laänh höåi àûúåc sûå tûúng tûå cuãa caác hiïån tûúång àïí suy diïîn vaâ giaãn lûúåc chuáng vaâo möåt con söë nhoã caác sûå kiïån sú àùèng vaâ nïìn taãng. Nhû thïë, tuy Newton khöng xaác àõnh nguyïn nhên cuãa sûå vaån vêåt hêëp dêîn, nhûng öng àaä chûáng minh rùçng hïå thöëng vuä truå àûúåc àùåt nïìn duy nhêët trïn nhûäng àõnh luêåt cuãa sûå vaån vêåt hêëp dêîn naây”. Chöëng laåi nhûäng caåm bêîy cuãa nhêån thûác




thöng thûúâng, d' Alembert caãnh giaác rùçng “nhûäng khaái niïåm trûâu tûúång nhêët, nhûäng khaái niïåm maâ ngûúâi bònh thûúâng coi laâ khöng thïí hiïíu àûúåc, thûúâng laåi laâ nhûäng khaái niïåm chiïëu doåi luöìng aánh saáng choái chang nhêët”.

Newton laâ möåt töng àöì maänh liïåt cuãa aánh saáng toaán hoåc chñnh laâ vò öng nhêån thûác sêu sùæc vïì boáng töëi che phuã vaån vêåt. Ai ngoaâi Thûúång àïë coá thïí thêëu hiïíu nhûäng cêëu truác sêu xa nhêët cuãa vuä truå? Thaái àöå huyïìn bñ cuãa Newton - caãm giaác cuãa öng vïì sûå huyïìn nhiïåm êín dûúái tñnh thöëng nhêët cuãa vuä truå - àaä lúán dêìn theo thúâi gian. Nhûng suöët àúâi öng, öng àaä nhòn thêëy nhûäng giúái haån cuãa lyá trñ con ngûúâi trong viïåc laänh höåi kinh nghiïåm vaâ sûå nhêån thûác vïì giúái haån naây àaä thuác àêíy öng quan têm nghiïìn ngêîm Kinh Thaánh vaâ caác Ngön Sûá. Thiïn taâi thûåc nghiïåm vaâ toaán hoåc cuãa Newton trúã nïn lu múâ do têm tònh tön giaáo vaâ thêìn bñ cuãa öng. Söë lûúång caác baãn thaão khöng àïëm nöíi cuãa öng vïì thuêåt hoáa kim (650,000 tûâ) vaâ vïì caác àïì taâi Kinh Thaánh vaâ Thêìn hoåc (1,300,000 tûâ) àaä khiïën caác nhaâ nghiïn cûáu vïì Newton böëi röëi khi muöën têåp húåp chuáng vaâo möåt khung húåp lyá cuãa hïå thöëng vuä truå cuãa öng. Trong khi Newton àûúåc moåi ngûúâi suâng baái vò thiïn taâi toaán hoåc cuãa öng àaä doåi saáng sûå biïíu biïët vïì vuä truå, thò chó coá rêët ñt ngûúâi caãm nhêån àûúåc niïìm kinh súå cuãa öng trûúác veã huyïìn nhiïåm cuãa vuä truå.




CHÛÚNG 53

QUYÏÌN ÛU TIÏN TRÚÃ THAÂNH GIAÃI THÛÚÃNG

Viïåc àïì cao Newton laâ möåt nghôa cûã hoaân toaân múái meã cuãa thúâi cêån àaåi, vò chêu Êu àaä hoåc biïët àïì cao caái múái rêët muöån. John Dryden àaä nïu lïn cêu hoãi vaâo nùm 1668, “Khöng phaãi hiïín nhiïn laâ möåt Thiïn nhiïn múái àaä àûúåc toã löå cho chuáng ta sao?... khöng phaãi nhiïìu bñ mêåt cao quñ vïì quang hoåc, y hoåc, giaãi phêîu hoåc, thiïn vùn hoåc àaä àûúåc khaám phaá, hún laâ trong têët caã nhûäng thúâi àaåi dïî tin vaâ lêím cêím tûâ Aristote àïën nay sao?” Trong thúâi àaåi múái cuãa caác cuöåc “maåc khaãi” naây, moåi vinh dûå seä àûúåc chêët àêìy lïn con ngûúâi naâo àûúåc coi laâ ngûúâi àêìu tiïn àaä toã löå ra möåt sûå thêåt vïì thiïn nhiïn. Vò bêy giúâ maáy in giuáp nhanh choáng truyïìn ài tin tûác vïì möîi cuöåc khaám phaá múái, nïn àaä giuáp xaác àõnh àûúåc ai coá quyïìn ûu tiïn. Vaâ quyïìn ûu tiïn àaä mang laåi danh tiïëng maâ noá chûa tûâng coá trûúác nay.

Caác trung têm vùn hoáa vaâ caác àaåi hoåc thúâi xûa taåi chêu Êu àaä àûúåc thiïët lêåp khöng phaãi àïí khaám phaá caái múái maâ àïí truyïìn laåi möåt di saãn. Ngûúåc laåi, Hiïåp Höåi Hoaâng gia vaâ caác nghõ trûúâng khoa hoåc khaác, cuâng vúái caác haân lêm viïån khoa hoåc úã Luên Àön, Paris, Florence, Röma, Berlin vaâ nhûäng núi khaác, àaä nhùæm muåc tiïu gia tùng kiïën thûác. Àoá laâ nhûäng nhên chûáng khöng phaãi do sûå giaâu sang cuãa quaá khûá maâ laâ cho àiïìu àûúåc Giaám muåc Sprat, chuã tõch Höåi Hoaâng gia goåi laâ “Thaái àöå tòm hiïíu hiïån taåi cuãa Thúâi àaåi naây”.

Xûa kia, súã hûäu möåt yá tûúãng hay sûå kiïån coá nghôa laâ phaãi giûä noá bñ mêåt cho riïng mònh, coá khaã nùng ngùn ngûâa àïí ngûúâi khaác khöng biïët àûúåc bñ mêåt àoá. Caác baãn àöì nhûäng löå trònh tòm kho baáu àûúåc baão mêåt vaâ nhûäng dõch vuå bûu àiïån àêìu tiïn àaä àûúåc thiïët lêåp vò lyá do an ninh cuãa àêët nûúác. Caác thêìy thuöëc vaâ luêåt sû giûä kñn caác kiïën thûác cuãa hoå bùçng thûá ngön ngûä baác hoåc. Chñnh phuã giuáp caác phûúâng ngaânh nghïì loaåi trûâ caác keã vi phaåm khoãi nhûäng bñ mêåt nhaâ nghïì. Nhûng sûå xuêët hiïån cuãa maáy in àaä laâm cho viïåc giûä bñ mêåt tûâ nay trúã nïn khoá hún bao giúâ. Hún nûäa, ngaânh in àaä thay




àöíi triïåt àïí, thêåm chñ àaä àaão ngûúåc yá nghôa cuãa viïåc “súã hûäu” möåt yá tûúãng. Bêy giúâ viïåc xuêët baãn coá thïí taåo möåt nhaän hiïåu caá nhên trïn möåt sûå kiïån múái khaám phaá hay möåt yá tûúãng múái.

Caác nhaâ buön vaâ thúå thuã cöng cöí truyïìn àûúng nhiïn nghi ngúâ nhûäng caái múái, vò “hoå thûúâng coá thaái àöå heåp hoâi vöën coá cuãa caác nghiïåp àoaân, thûúâng coá thoái quen chöëng laåi nhûäng ngûúâi múái àïën, coi hoå nhû keã thuâ cuãa nhûäng àùåc quyïìn cuãa mònh”.

Khi töí chûác Höåi Hoaâng gia, Henry Oldenburg rêët khön ngoan àaä nhòn ra yá nghôa múái cuãa quyïìn ûu tiïn. Öng àaä linh caãm rùçng nhûäng thaânh viïn coá thïí seä ngaåi gúãi caác khaám phaá cuãa mònh túái höåi vò súå ngûúâi khaác coá thïí cûúáp mêët quyïìn phaát minh cuãa mònh. Vò thïë öng àaä àïì nghõ “phaãi àïì cûã möåt ngûúâi àïí phaát hiïån nhûäng keã ùn cùæp taác phêím vaâ àïí xaác nhêån àuáng taác giaã cuãa nhûäng phaát minh”. Àïí baão vïå quyïìn ûu tiïn cuãa nhûäng nghiïn cûáu coân àang tiïën triïín, Oldenburg quyïët àõnh rùçng “khi möåt höåi viïn naâo coá möåt yá tûúãng hay phaát minh chûa àûúåc hoaân thaânh vaâ muöën cêët giûä noá trong möåt höåp niïm phong àïí gúãi túái thû kyá cuãa höåi cho túái khi noá àûúåc hoaân thaânh, àiïìu naây coá thïí cho pheáp, àïí baão àaãm töët hún nhûäng phaát minh cho caác taác giaã cuãa chuáng”. Tiïën böå cuãa khoa hoåc coá thïí bõ aám aãnh búãi boáng ma cuãa quyïìn ûu tiïn. Ngay caã nhaâ khoa hoåc löîi laåc nhêët cuäng coá veã quan têm nhiïìu àïën quyïìn taác giaã cuãa mònh hún laâ túái viïåc chûáng minh chên lyá cuãa caác khaám phaá cuãa hoå.

Trûúác khi 30 tuöíi vaâ khi coân chûa coá nhûäng khñch lïå hay giaãi thûúãng do sûå nhòn nhêån cuãa cöng chuáng, Newton àaä vûäng vaâng ài trïn con àûúâng dêîn túái nhûäng khaám phaá lúán cuãa mònh röìi. Àïën nùm 1672, öng àaä hònh thaânh lyá thuyïët vi phên laâm cú súã cho pheáp tñnh vi phên cuãa öng, nhûng caác nhaâ saách úã Luên Àön thúâi êëy thûúâng bõ löî khi xuêët baãn nhûäng tiïíu luêån toaán hoåc nïn khöng hùng haái xuêët baãn taác phêím cuãa öng. Thaáng nùm 1669 öng lêìn àêìu tiïn àûúåc cöng khai gia nhêåp cöång àöìng caác nhaâ khoa hoåc khi öng àïì nghõ quyïìn saáng chïë cho kñnh viïîn voång phaãn xaå cuãa öng. Caác kñnh viïîn voång maâ Galileo vaâ nhûäng ngûúâi khaác sûã duång àïìu laâ nhûäng kñnh viïîn voång phaãn xaå, sûã duång hai thêëu kñnh àïí khuïëch àaåi hònh aãnh vaâ àûa caác tia saáng vïì möåt tiïu àiïím. Nhûng nhûäng öëng kñnh naây phaãi rêët daâi vaâ dïî bõ quang sai maâu. Traái laåi kñnh viïîn voång cuãa Newton khöng sûã duång thêëu kñnh nhûng sûã duång hai gûúng loäm nïn coá thïí laâm ngùæn hún nhiïìu maâ laåi coá khaã nùng khuïëch àaåi maånh hún vaâ khöng bõ quang sai maâu. Vïì sau,




kñnh naây coân coá nhûäng ûu àiïím khaác nûäa maâ Newton chûa nghô túái.

Kñnh viïîn voång phaãn xaå coá sûå giúái haån tûå nhiïn vïì kñch thûúác vò caác thêëu kñnh phaãi àûúåc giûä chùæc úã àûúâng riïìm chung quanh vaâ sûác nùång cuãa thêëu kñnh tûå noá dïî laâm lïåch hònh daång cuãa noá. Nhûng caác gûúng thò coá thïí àûúåc giûä chùæc phña sau vaâ vò thïë gûúng coá thïí coá kñch thûúác lúán maâ khöng bõ lïåch hònh daång. Chñnh Newton tûå tay laâm vaâ traáng thuãy caác gûúng vaâ duång cuå laâm gûúng àïí chïë taåo kñnh viïîn voång cuãa mònh. Öng noái, “Nïëu töi nhúâ ngûúâi khaác laâm thûá naây, töi seä chùèng chïë taåo àûúåc gò caã”. Kñnh viïîn voång phaãn xaå àêìu tiïn cuãa öng, tuy chó daâi 6 inch (= khoaãng 15cm), nhûng coá àöå khuïëch àaåi gêëp 40 lêìn vaâ öng khoe noá maånh hún caã möåt kñnh phaãn xaå daâi 6 feet (= khoaãng 180cm).

Qua tûâng nêëc thang àõa võ, Newton trúã thaânh cöë vêën, röìi àïën nùm 1703 trúã thaânh chuã tõch - àuáng ra laâ nhaâ àöåc taâi - cuãa Höåi Hoaâng gia suöët möåt phêìn tû thïë kyã cho túái luác öng mêët. Khi uy tñn gia tùng, tñnh àöåc àoaán cuãa öng cuäng tùng theo vaâ öng khöng muöën àïí cho nhûäng ngûúâi khaác chia seã uy tñn cuãa nhûäng khaám phaá cuãa mònh. Nhûäng nùm cuöëi àúâi, khi öng trúã thaânh thêìn tûúång cuãa giúái “Triïët hoåc” Luên Àön, öng thûúâng xuyïn coá nhûäng cuöåc caäi vaä cay àùæng vúái nhûäng ngûúâi cêëp dûúái vaâ nhûäng ai coá veã àe doåa võ trñ àöåc tön cuãa öng.

Cuöåc tranh chêëp ngoaån muåc nhêët cuãa thïë kyã trïn sên khêëu khoa hoåc múái àûúåc phöí cêåp naây laâ cuöåc chiïën cuãa öng vúái àaåi triïët gia Nam tûúác Gottfried Wilhelm von Leibniz. Thaách àöë luác naây laâ möåt giaãi thûúãng taác quyïìn khoa hoåc lúán nhêët cuãa thúâi àaåi - vinh dûå cuãa viïåc phaát minh pheáp tñnh (calculus). Thúâi àoá ñt ngûúâi hiïíu pheáp tñnh laâ gò, thêåm chñ trong söë caác nhaâ khoa hoåc. Nhûng vêën àïì tranh chêëp quyïìn ûu tiïn thò ai cuäng hiïíu. Caác ngûúâi coá hoåc àïìu nhêån ra rùçng calculus laâ möåt phûúng phaáp múái àïí tñnh toaán töëc àöå vaâ sûå thay àöíi chuyïín àöång vaâ pheáp tñnh mang laåi nhiïìu hûáa heån cho viïåc tùng nhanh nhûäng cöng duång cuãa caác duång cuå khoa hoåc vaâ caác duång cuå ào lûúâng. Chuáng ta duâ khöng phaãi chuyïn gia vïì pheáp tñnh vêîn coá thïí hiïíu roä vêën àïì tranh chêëp quyïìn ûu tiïn. Cuöåc caäi vaä vïì quyïìn ûu tiïn, tuy khöng coá tñnh chêët xêy dûång, nhûng àaä giuáp múã röång thaânh phêìn cöng chuáng quan têm àïën khoa hoåc. “Pheáp tñnh vi phên” naây laâ gò maâ ngûúâi ta laåi thñch thuá caäi vaä nhau trûúác cöng chuáng nhû thïë?




Àöëi thuã cuãa Newton, Leibniz (1646-1716) cuäng laâ möåt triïët gia kiïm khoa hoåc gia sêu sùæc nhêët cuãa thúâi cêån àaåi. Tûâ luác 6 tuöíi, cêåu beá Leibniz àaä ham thñch àoåc saách trong thû viïån lúán cuãa cha cêåu, luác àoá laâm giaáo sû triïët hoåc àaåo àûác taåi Àaåi hoåc Leipzig vaâ khi 14 tuöíi cêåu àaä thöng suöët caác taác phêím cöí àiïín. Trûúác khi 26 tuöíi, Leibniz àaä chïë ra möåt chûúng trònh caãi caách luêåt phaáp cho Àïë quöëc Thaánh Röma, saáng chïë ta möåt maáy tñnh vaâ àaä khai triïín möåt kïë hoaåch àïí thuyïët phuåc vua Louis XIV boã cuöåc têën cöng vuâng Rhineland vaâ thay vaâo laâ xêy dûång kïnh Suez. Nùm 1673, khi öng àïën thùm Luên Àön trong möåt sûá vuå ngoaåi giao, öng gùåp Oldenburg vaâ àûúåc choån laâm Höåi viïn cuãa Höåi Hoaâng gia. Caác cuöåc du haânh cuãa Leibniz taåi chêu Êu àaä cho öng cú höåi gùåp gúä Huygens, Spinoza Malpighi vaâ Viviani, hoåc troâ cuãa Galileo. Öng cuäng àaä gùåp nhaâ truyïìn giaáo Doâng Tïn Grimaldi khi öng naây sùæp sûãa ài sang Bùæc Kinh àïí trúã thaânh nhaâ toaán hoåc trong Hoaâng cung Trung Hoa.

Àiïìu chuã yïëu trong cêu chuyïån cuãa chuáng ta liïn quan túái Leibniz laâ möëi quan hïå lêu daâi cuãa öng vúái Höåi Hoaâng gia, luác àêìu rêët hiïåu quaã, nhûng vïì sau trúã thaânh tai haåi. Thaãm kõch töåt àónh xaãy ra vúái viïåc xuêët baãn nùm 1712 baãn tûúâng trònh chñnh thûác cuãa uãy ban thaáng taám cuãa Hiïåp höåi àûúåc chó àõnh àïí giaãi quyïët vuå tranh chêëp quyïìn ûu tiïn giûäa Leibniz vaâ Newton. Böëi caãnh chó laâ möåt lúâi phaân naân cuãa Leibniz rùçng öng bõ lùng maå búãi John Keill.




Phêìn XII Phên loaåi vaån vêåt

"Darwin àaä laâm chuáng ta ham thñch lõch sûã kyä thuêåt cuãa thiïn nhiïn".

Karl Marx, Tû baãn (1867)




CHÛÚNG 54

HOÅC QUAN SAÁT

Trong suöët 15 thïë kyã, nhûäng ngûúâi tri thûác chêu Êu muöën tòm hiïíu thiïn nhiïn àïìu dûåa trïn nhûäng saách truyïån vïì “cêy coã”vaâ “loaâi vêåt”, laâ nhûäng taác phêím àaä thöëng trõ giöëng nhû Galen trong laänh vûåc y khoa vaâ nhûäng diïîn taã thi võ cuãa nhûäng cêu chuyïån àaä laâm mï hoùåc ngûúâi àoåc vaâ löi cuöën hoå xa rúâi thïë giúái thûåc cuãa cêy coã vaâ àöång vêåt. Ngaây nay, khi chuáng ta àoåc nhûäng saách hûúáng dêîn àoá, chuáng ta hiïíu àûúåc taåi sao ngûúâi chêu Êu thúâi Trung Cöí àaä toã ra chêåm chaåp trong viïåc hoåc quan saát nhû thïë. Khöng bao giúâ coá gò thay thïë nöíi nhûäng trang saách truyïån àêìy thi võ vïì cêy coã vaâ loaâi vêåt àïí mang laåi sûå giaãi trñ vaâ niïìm vui cuäng nhû nhûäng phûúng thuöëc chûäa bïånh trong gia àònh .

Khoa thûåc vêåt hoåc thúâi trung cöí àïìu dûåa trïn nhûäng nguöìn naây, möåt di saãn cuãa Dioscorides, nhaâ phêîu thuêåt Hi Laåp thúâi cöí vaâ laâ ngûúâi àaä tûâng tham gia quên àöåi cuãa hoaâng àïë Nïro trïn vuâng biïín Àõa Trung Haãi. Taác phêím cuãa öng nhan àïì De Materia (Caác dûúåc liïåu) viïët khoaãng nùm 77 laâ möåt taâi liïåu quan saát thûåc vêåt nhùçm muåc àñch baâo chïë dûúåc phêím. Caác thêìy thuöëc àaä rong ruöíi khùæp àoá àêy àïí tòm kiïëm nhûäng loaâi cêy coã theo mö taã vúái nhûäng gò hoå thêëy úã Àûác, Thuåy Sô, hay Tö Caách Lan. Giöëng nhû Galen, Dioscorides àaä nghiïn cûáu thiïn nhiïn, nhûng caác hoåc troâ cuãa Dioscorides laåi nghiïn cûáu Dioscorides. Öng àaä thêët baåi trong niïìm hi voång cuãa öng rùçng ngûúâi àoåc saách cuãa öng “seä khöng nïn quan têm nhiïìu àïën nhûäng lúâi noái cuãa öng, maâ nïn àïí yá àïën sûå chuyïn chùm vaâ kinh nghiïåm maâ öng àaä àûa vaâo chêët liïåu nghiïn cûáu”. Caác taác giaã thúâi cöí thûúâng xïëp àùåt theo thûá tûå chûä caái ABC àïí phên biïåt “nhûäng loaåi vaâ hoaåt àöång cuãa nhûäng sûå vêåt coá tûúng quan mêåt thiïët vúái nhau, khiïën chuáng trúã nïn khoá nhúá hún”. Ngûúåc laåi, Dioscorides chuá yá àïën chöî caác cêy moåc lïn, khi naâo thu hoaåch chuáng vaâ caách thûác thu hoaåch chuáng vaâ caã túái nhûäng loaåi thuâng àïí chûáa chuáng nûäa. Giöëng nhû caác taác giaã cöí àiïín khaác, öng àaä àaâo taåo ñt mön sinh, nhûng laåi nhiïìu ngûúâi chuá giaãi. Nhûäng ngûúâi naây giûä laåi nhûäng lúâi öng noái, nhûng quïn mêët gûúng mêîu




cuãa öng. Öng àaä trúã thaânh möåt saách giaáo khoa thay vò trúã thaânh möåt bêåc thêìy.

Thïë nhûng àöëi vúái nhûäng àêìu oác thûåc tiïîn cuãa thúâi Trung cöí, Dioscorides coá sûác löi cuöën laå thûúâng, vò öng khöng phên taán sûå chuá yá cuãa àöåc giaã bùçng lyá thuyïët hay sûå phên loaåi. Viïët bùçng tiïëng Hi Laåp, truyïån cêy coã cuãa Dioscorides liïåt kï hún saáu trùm cêy coã thöng duång haâng ngaây. Phaãi kiïëm cêy naâo àïí lêëy chêët dêìu, chêët múä, hay hûúng thúm? Cêy naâo coá thïí chûäa nhûác àêìu hay têíy xoáa nhûäng nöët taân nhang trïn da. Traái cêy naâo hay rau naâo hay cuã naâo ùn àûúåc? Caác gia võ àõa phûúng göìm nhûäng cêy naâo? Nhûäng cêy naâo coá chêët àöåc vaâ chêët cêy naâo coá thïí giaãi àöåc? Nhûäng thuöëc naâo coá thïí chïë ra tûâ cêy coã?

Vö söë thuã baãn giaáo khoa cuãa “Dioscorides” coân töìn taåi àaä chûáng minh sûå phöí cêåp cuãa nhûäng saách naây suöët thúâi Trung cöí. Caâng àoåc caác baãn vùn cuãa Dioscorides, chuáng ta caâng hiïíu roä taåi sao öng àûúåc nhiïìu ngûúâi àoåc nhû thïë vaâ caác tïn öng àùåt cho cêy coã àaä töìn taåi lêu nhû thïë. Vñ duå, öng viïët vïì cêy àêìu tiïn trong caác loaåi “cêy hûúng liïåu” cuãa öng.

Cêy cêìu vöìng (iris) àûúåc goåi nhû thïë vò noá tröng giöëng nhû cêìu vöìng trïn trúâi... Rïî cêy coá nhûäng àêìu mêíu, cûáng vaâ coá võ ngoåt, sau khi cùæt ra phaãi phúi khö trong boáng maát vaâ vò thïë (sau khi cöåt ngang bùçng möåt dêy vaãi) phaãi àïí chuáng dûång àûáng. Nhûng loaåi cêy töët nhêët laâ úã Illyria vaâ Macedonia... Loaåi töët thûá hai laâ úã Lybia... Nhûng têët caã àïìu coá hiïåu quaã laâm cho êëm, giaãm ho vaâ laâm troác àúâm. Nïëu pha vaâo nûúác mêåt ong àïí uöëng, noá gêy buöìn nguã vaâ laâm chaãy nûúác mùæt vaâ chûäa nhûäng cún àau daå daây. Nhûng uöëng vúái giêëm noá giuáp chûäa nhûäng ngûúâi bõ cùæn búãi caác con vêåt coá noåc àöåc vaâ chûäa viïm laá laách vaâ nhûäng chûáng röëi loaån gêy co giêåt vaâ chûäa tï coáng vaâ nhûäng chûáng nhû nön mûãa.

Hún möåt ngaân nùm sûã duång caác thuã baân cuãa Dioscorides cho chuáng ta thêëy hêåu quaã cuãa viïåc “tam sao thêët baãn” laâ nhû thïë. Dêìn daâ vúái thúâi gian, caác hònh veä minh hoåa caâng bõ sûãa àöíi vaâ caâng xa dêìn hònh aãnh thûåc tïë thiïn nhiïn. Caác baãn sao cheáp cuãa thïë hïå sau àaä tûúãng tûúång ra nhûäng laá cêy coá hònh àöëi xûáng cho àeåp, tö thïm caác rïî cêy thên cêy cho to ra àïí coá thïí vûâa àuã möåt trang giêëy. Thïë laâ dêìn dêìn caác tûúãng tûúång cuãa nhûäng ngûúâi sao cheáp àaä trúã thaânh ûúác lïå.




Nhûäng ngûúâi sao cheáp giaâu tûúãng tûúång àaä dûåa vaâo caác tïn goåi àïí ruát ra àuã loaåi tñnh chêët cuãa caác cêy, laâm cho thûåc vêåt hoåc trúã thaânh möåt mön ngûä vùn. Tûâ tïn hoa thuãy tiïn (Narcissus), ngûúâi ta tûúãng tûúång ra nhûäng hònh àêìu ngûúâi nho nhoã, nhùæc laåi sûå tñch cuãa chaâng thanh niïn tïn Narcissus chöî naâo cuäng nhòn thêëy vaâ yïu hònh aãnh cuãa chñnh mònh. “Cêy trûúâng sinh” àûúåc quêën quanh búãi möåt con rùæn vúái àêìu möåt phuå nûä.

Cuöëi thïë kyã 16, ngûúâi giûä chiïëc ghïë trûúãng khoa thûåc vêåt hoåc úã Àaåi hoåc Bologna vêîn coân àûúåc goåi laâ “Ngûúâi àoåc saách Dioscorides”. Möîi thïë hïå tiïëp theo chó thïm thùæt nhûäng chi tiïët nho nhoã, ñt khi khaác vúái baãn göëc vaâ vò thïë nhûäng nhaâ thûåc vêåt hoåc vaâ nhaâ nghiïn cûáu dûúåc liïåu chó laâ nhûäng nhaâ giaãi thñch. Saách cêy coã laâ möåt danh muåc caác võ thuöëc àún giaãn, möîi võ thuöëc chó coá möåt thaânh phêìn, thûúâng laâ lêëy tûâ möåt cêy duy nhêët.

Nhûäng gò saách cêy coã laâm cho thûåc vêåt hoåc, thò saách caác loaâi vêåt cuäng laâm cho àöång vêåt hoåc. Nhûäng saách naây cuäng bùæt nguöìn tûâ möåt saách göëc xa xûa duy nhêët, àûúåc thïu dïåt thïm sau nhiïìu thïë kyã. Vaâ úã thúâi Trung cöí, chó coá saách Kinh Thaánh laâ vûúåt lïn trïn noá vïì söë ngûúâi àoåc. ÚÃ thúâi àaåi saách in cuãa chuáng ta, caác saách in baán chaåy nhêët àûúåc phöí biïën rêët nhanh qua caác ranh giúái àõa lyá nhûng ñt khi ài xa xuöëng caác thïë hïå kïë tiïëp. Nhûng úã thúâi àaåi cuãa caác thuã baãn xûa kia, sûác maånh cuãa möåt taác giaã cöí àiïín laâ bêët tûã. Vûúng quöëc cuãa ngûúâi trñ thûác àûúåc thöëng trõ búãi möåt söë ñt nhûäng “taác giaã” coá taâi biïën baáo. Caác tïn tuöíi cöí àiïín àûúåc dûång lïn àïí phuåc vuå caác thïë hïå vïì sau bùçng vö söë nhûäng lêìn hiïåu àñnh vaâ taác giaã göëc chó coân laâ möåt boáng ma. Baân tay cuãa ngûúâi sao cheáp àaä gaåt boã taác giaã chñnh thûác.

Baãn saách göëc vïì loaâi vêåt lêëy tïn tûâ tiïëng Hi Laåp, Physiologus (Nhaâ Thiïn nhiïn hoåc), maâ chuáng ta khöng biïët roä vïì taác giaã. Taác phêím cuãa öng, coá leä viïët trûúác giûäa thïë kyã 2, hònh nhû àûúåc chia thaânh 48 phêìn, möîi phêìn trñch möåt àoaån vùn trong Kinh Thaánh. Möåt ñt sûå kiïån nïu trong saách àaä cung cêëp cho khoa àöång vêåt hoåc cuãa nhiïìu thïë hïå, nhûng chuáng àûúåc thïu dïåt bùçng nhûäng chi tiïët thêìn hoåc, luên lyá, truyïån dên gian, thêìn thoaåi, nguå ngön. Túái thïë kyã 5, ngoaâi baãn dõch La tinh, coân coá nhûäng baãn dõch sang tiïëng Armeni, aã Rêåp vaâ Ethiopi. Vïì sau, àêy laâ möåt trong nhûäng saách àûúåc dõch súám nhêët sang caác thöí ngûä chêu Êu, göìm tiïëng Àûác cöí, Anglo-Saxon, Anh cöí, Anh trung, Phaáp cöí, Provencal vaâ tiïëng Aixúlen.




Baãn tiïëng Hi Laåp göìm khoaãng 40 con vêåt àûúåc liïåt kï möåt caách thuá võ. Têët nhiïn àûáng àêìu laâ sû tûã, vua caác loaâi vêåt, vúái ba àùåc àiïím nöíi bêåt: noá duâng àuöi àïí queát saåch dêëu vïët chên cuãa mònh khiïën caác thúå sùn khöng thïí àuöíi theo; noá múã mùæt trong khi nguã; vaâ sû tûã con múái sinh phaãi chúâ ba ngaây múái coá sûå söëng khi sû tûã böë thúã húi sûå söëng vaâo noá.

Caác con vêåt coân laåi (thùçn lùçn, quaå, phûúång hoaâng, chim àêìu ròu vaâ khoaãng ba mûúi con vêåt khaác) àïìu mang nùång nhûäng baâi hoåc luên lyá. Khöng con naâo sinh àöång hún con “kiïën sû tûã” laâ con pha giöëng khöng tûå nhiïn giûäa möåt con sû tûã vaâ möåt con kiïën, baãn tñnh cuãa noá laâ phaãi chïët àoái, vò baãn tñnh cuãa kiïën khöng cho noá ùn thõt vaâ baãn tñnh cuãa sû tûã khöng cho noá ùn coã cêy.

Trong caác saách thûåc vêåt vaâ àöång vêåt, taác giaã vaâ ngûúâi minh hoåa khöng nhûäng chó laâ nhûäng ngûúâi khaác nhau, maâ àöi khi coân xa caách nhau nhiïìu thïë kyã. Qua nhiïìu thïë kyã, cuäng coá nhûäng hònh minh hoåa khaác nhau cho cuâng möåt vùn baãn vaâ ngûúåc laåi.

Chó coá ñt ngûúâi coá thïí bao göìm nhûäng taâi nùng cuãa caã nhaâ thiïn nhiïn hoåc vaâ hoåa sô àïí coá thïí biïën nhûäng vêåt taåp nham thaânh nhûäng mêîu, nhûäng vêåt khöng chó àûúåc diïîn taã maâ coân àûúåc trònh baây cho thêëy. Sûå tûúng phaãn giûäa nhûäng baãn phaác hoåa caác cêy coã vaâ nhûäng baác veä cêy coã àuáng vúái sûå thûåc do Leonardo da Vinci hay D(rer thûåc hiïån khoaãng nùm 1500 laâ àiïìu thêåt laå luâng. Leonardo kïí laåi rùçng öng àaä veä “nhiïìu böng hoa tûâ chñnh thiïn nhiïn” vaâ tûâ nhûäng hònh veä cuãa öng vïì cêy mêm xöi, cêy coã chên ngöîng, hay cêy cuác vaån thoå, nhûäng nhaâ thûåc vêåt hoåc thúâi nay coá thïí phên biïåt chñnh xaác tûâng loaåi möåt. Bûác tranh thaãm coã àöìng thêåt linh àöång cuãa D’rer (möåt chuâm coã göìm khoaãng möåt chuåc loaåi coã khaác nhau) àûúåc nhòn tûâ mùåt coã àaä àûúåc coi laâ baãn nghiïn cûáu sinh thaái àêìu tiïn vïì thûåc vêåt hoåc.

Sûå duäng caãm àïí quan saát vaâ veä laåi àiïìu thûåc sûå coá àoá àaä àïën rêët muöån maâng. Vò trong thúâi kyâ cuöëi cuâng naây cuãa caác truyïån vïì cêy coã, caác saách in vêîn coân giûä laåi nhûäng baãn vùn xa xûa. Giöëng nhû Luther àaä cöë gùæng caãi caách Kitö giaáo bùçng caách kïu goåi trúã vïì vúái Kinh Thaánh, Leonhart Fuchs (1501-1566) àaä thuác àêíy caác thêìy thuöëc rúâi boã nhûäng baâi bònh luêån thúâi sau naây àïí trúã vïì vúái baãn vùn göëc cuãa Galen vaâ öng àaä àûa ra êën baãn riïng cuãa mònh (Basel, 1538). Sinh trûúãng taåi vuâng Alps thuöåc xûá Swabia, höìi coân nhoã cêåu beá thûúâng ài daåo khùæp vuâng quï vúái öng nöåi, nghe öng kïí cho cêåu tïn cuãa nhûäng loaâi hoa. KHi hoåc àaåi hoåc, cêåu thuå giaáo vúái nhaâ




nhên vùn hoåc Johan Reuchlin (1455-1522) vaâ trúã thaânh giaáo sû y khoa. Sau àoá trong taác phêím vïì cêy coã cuãa öng nhan àïì De Historia Stirpium (1542), öng dûåa nhiïìu vaâo taác phêím cuãa Dioscorides vaâ caác taác giaã cöí àiïín khaác. Nhûng öng àaä maånh baåo rúâi xa nhûäng khuön mêîu quan saát cöí xûa. Àïí cung cêëp nhûäng hònh aãnh söëng àöång, öng àaä töí chûác möåt têåp thïí caác hoåa sô (möåt ngûúâi veä cêy tûâ thiïn nhiïn, ngûúâi khaác veä laåi caác hònh veä vaâo caác baãn khùæc göî vaâ ngûúâi thûá ba khùæc trïn göî. Bòa saách coá veä chên dung cuãa tûâng hoåa sô naây.

Vûúåt xa qui phaåm cuãa Dioscorides, nhûäng hònh veä naây göìm nhûäng bûác khùæc göî cuãa 400 loaâi cêy cuãa àõa phûúng nûúác Àûác vaâ möåt trùm cêy cuãa nûúác ngoaâi. Fuchs cùæt nghôa trong Lúâi tûåa taác phêím, “Möîi loaåi cêy àûúåc veä àuáng theo nhûäng àùåc tñnh vaâ giöëng vúái cêy thêåt... vaâ hún nûäa, chuáng töi cuäng àaä cêín thêån veä möîi cêy vúái àêìy àuã böå rïî, thên, laá, haåt vaâ traái cuãa noá... chuáng töi cuäng àaä cöë yá traánh laâm cho hònh saáng thûåc sûå cuãa cêy bõ lu múâ búãi nhûäng boáng hay nhûäng chi tiïët khöng cêìn thiïët khaác maâ nhûäng hoåa sô thûúâng duâng àïí tö àiïím cho taác phêím nghïå thuêåt cuãa mònh”. Vaâ öng coân ài xa trong niïìm say mï cuãa mònh, vò àöëi vúái öng “khöng coá gò trïn àúâi thuá võ vaâ sung sûúáng hún àûúåc ài daåo qua nhûäng khu rûâng, nhûäng ngoån nuái, nhûäng caánh àöìng xinh àeåp muön veã vúái nhûäng böng hoa vaâ nhûäng cêy coã àuã loaåi vaâ àûúåc chaåm àïën vaâ chiïm ngùæm chuáng”. Öng coân sùæp xïëp tïn cuãa caác loaâi tïn theo thûá tûå ABC.

Saách cêy coã cuãa Fuchs, ngaây nay thûåc sûå àaáng àûúåc goåi laâ möåt taác phêím thûåc vêåt hoåc, àaä àïì ra tiïu chuêín cho viïåc minh hoåa vïì cêy cho thúâi cêån àaåi, sau naây àaä gúåi hûáng rêët nhiïìu cho William Morris vaâ John Ruskin. Tûâ nhûäng chuyïën ài sang Tên thïë giúái, Fuchs àaä thu thêåp àûúåc möåt söë cêy coã cuãa chêu Myä, àùåc biïåt laâ giöëng ngö Indies vaâ sau khi öng qua àúâi, tïn öng àaä àûúåc duâng àïí goåi möåt loaâi cêy nhiïåt àúái àeåp nhêët cuãa chêu Myä, cêy fuchsia, cêy hoa vên anh.

Theo möåt nghôa naâo àoá, Hieronymus Bock (1498-1554), öng töí thûá ba cuãa khoa thûåc vêåt hoåc Àûác, laåi coân xuêët sùæc hún nûäa. Sau khi bùæt àêìu cöë gùæng xaác àõnh caác tïn Àûác vaâ La tinh cho caác loaâi cêy thuöåc vuâng öng söëng úã Àûác, öng tiïëp tuåc mö taã möåt caách rêët thoaáng trong cuöën Neu Kreutterbuch (1539) têët caã nhûäng cêy thuöåc vuâng phuå cêån vaâ cuäng àaä àïì ra cho mònh möåt nhiïåm vuå múái laâ àùåt tïn cho caác cêy àõa phûúng bùçng tiïëng àõa phûúng.




Ài xa hún nhûäng àiïìu kò diïåu quen thuöåc úã miïìn quï nûúác Àûác, chêu Êu cuãa nûãa thïë kyã 16 caãm thêëy rêët thñch thuá vúái nhûäng cêy coã vaâ àöång vêåt xa laå cuãa vuâng Àöng vaâ “Indies”. Caác “sûå kiïån” cuãa Tên Thïë Giúái khöng tûå àöång laâm giaâu cho kho kiïën thûác múái. Vò theo lúâi kïí cuãa Shakespeare, caác thuãy thuã rêët thñch thuá vúái nhûäng kinh nghiïåm àêìy êën tûúång cuãa hoå ( vúái nhûäng cêu truyïån vïì nhûäng ngûúâi àêìu thuåt xuöëng dûúái vai, hay khöng coá àêìu gò caã, hay nhûäng ngûúâi nhû ngûúâi Pantagonia chó coá möåt chên rêët to, hay nhûäng ngûúâi Labradorea coá àuöi. Kïët quaã laâ, nhû lúâi sûã gia Richard Lewinsohn nhùæc nhúã chuáng ta, coá “Cuöåc taái sinh cuãa Thaái àöå Mï tñn dõ àoan”. Tûâ chêu Myä phaát sinh haâng loaåt nhûäng giöëng ngûúâi dõ chên vaâ nhûäng loaâi vêåt kò laå. Vò nghô túái möåt loaâi àoång vêåt múái thò cuäng khoá chùèng keám gò khaám phaá ra noá, nïn nhûäng sûå kiïån tûúãng tûúång ra àûúåc gheáp vaâo vúái nhûäng con vêåt cuãa thêìn thoaåi vaâ truyïån dên gian.

Thúâi Àaåi Khaám Phaá àaä àem àïën sûå phuåc hûng cho caác cêu truyïån hoang àûúâng. Àaä xuêët hiïån nhûäng con maäng xaâ biïín daâi haâng trùm thûúác xûa nay chûa tûâng thêëy. Nhûäng ngûúâi biïín àûúåc kïí laåi vúái àêìy àuã chi tiïët ( àaân öng vúái nhûäng cùåp mùæt sêu vaâ àaân baâ vúái nhûäng böå toác daâi - chó theâm nhûäng ngûúâi da àen hay da àoã, nhûng cuäng chó ùn nhûäng böå phêån löìi ra ngoaâi cuãa cú thïí nhû mùæt, muäi, ngoán tay, ngoán chên vaâ böå phêån sinh duåc. Cuâng vúái nhûäng giöëng vêåt tûúãng tûúång cuãa thúâi Trung Cöí coân thïm nhûäng giöëng vêåt coá thêåt tûâ nhûäng cuöåc du haânh qua chêu Myä. Nhûäng ai khöng àoåc àûúåc tiïëng La tinh coá thïí thûúãng thûác nhûäng hònh aãnh in trong saách rêët nhiïìu.

Àay laâ nhûäng cú höåi gúåi hûáng cho caã möåt thïë hïå múái caác nhaâ baách khoa vïì thiïn nhiïn. Ngûúâi xuêët sùæc nhêët laâ Konrad Gesner (1516-1565)coá thiïn taâi gheáp nhûäng caái múái vaâo vúái nhûäng caái cuä. Thaâng thaåo rêët nhiïìu ngön ngûä, Gesner luön luön bõ dùçn vùåt giûäa nhûäng gò öng àoåc nhûäng gò öng thêëy. Sinh nùm 1516 trong möåt gia àònh ngheâo, öng tûå hoåc trong tû caách möåt hoåc giaã ài khùæp àoá àêy vaâ múái 20 tuöíi öng àaä viïët möåt cuöën tûâ àiïín La tinh-Hi Laåp. Trong ba mûúi nùm kïë tiïëp, öng àaä viïët 70 böå saách vïì moåi àïì taâi coá thïí nghô ra. Böå saách àöì söå Bibliotheca Universalis, “Thû viïån Thïë Giúái” (4 quyïín, 1545-1555) coá muåc àñch cung cêëp möåt danh muåc cuãa moåi taác phêím La tinh, Hi Laåp vaâ Hñp ri àaä coá tûâ trûúác túái nay. Gesner liïåt kï möåt ngaân taám trùm taác giaã vaâ tûåa àïì saách cuãa hoå bùçng vaâ saách in, vúái toám lûúåc nöåi dung cuãa möîi saách. Tûâ àoá öng




àûúåc mïånh danh laâ Öng Töí cuãa Khoa Thû Tõch Hoåc. Khoa trùæc àõa giuáp cho caác nhaâ thaám hiïím trïn böå vaâ trïn biïín thïë naâo, thò khoa Thû Tõch Hoåc cuäng giuáp cho cöng viïåc thû viïån nhû thïë .

Taåi thû viïån cuãa doâng hoå Fuggers, öng àaä phaát hiïån ra möåt thuã baãn baách khoa bùçng tiïëng Hi Laåp cuãa thïë kyã 2vaâ sûå kiïån naây àaä gúåi hûáng cho öng trúã thaânh möåt Pliny cuãa thúâi cêån àaåi. Sau cuâng, taác phêím Historia Animalium ( Lõch Sûã Àöång Vêåt) cuãa öng theo löi sùæp xïëp cuãa Aristote àaä cung cêëp moåi àiïìu ta biïët, nghô, tûúãng tûúång, hay kïí laåi vïì moåi loaâi vêåt tûâng àûúåc biïët àïën. Giöëng nhû Pliny, öng thêu thêåp moåi àiïìu àaä coá, nhûng cuäng thïm vaâo nhûäng àiïìu àaä tñch luäy trong 15 thïë kyã sau Pliny. Tuy coá oác phï bònh nhiïìu hún Pliny, nhûng öng cuäng khöng loaåi boã hïët àûúåc nhûäng truyïån hoang àûúâng, nhû khi öng kïí vïì möåt con maäng xaâ biïín daâi hún möåt trùm thûúác. Nhûng tuây hoaân caãnh, öng thïm vaâo nhûäng chi tiïët hûäu ñch nhû khi öng kïí vïì viïåc sùn caá voi vaâ laâ ngûúâi àêìu tiïn àûa hònh aãnh möåt con caá voi àûúåc löåt da àïí lêëy múä. Cöng trònh cuãa Gesner taåo àûúåc aãnh hûúãng lêu daâi laâ nhúâ thïí viïët dên gian cuãa öng vaâ khaã nùng hoåa laåi nhûäng sûå kiïån vaâ nhûäng àiïìu tûúãng tûúång vúái cuâng möåt neát sinh àöång àêìy thuyïët phuåc.

Taác phêím cuãa Gesner àûúåc in ài in laåi nhiïìu lêìn, àûúåc dõch sang nhiïìu thûá tiïëng vaâ àûúåc toám lûúåc, àaä thöëng trõ khoa àöång vêåt hoåc sau Aristote cho túái khi coá sûå khai phaá múái cuãa caác cöng trònh khaão saát cuãa Ray vaâ Linnaeus, nhûng nhûäng cöng trònh sau naây khöng coá nhûäng hònh veä minh hoåa. Nhûäng ghi cheáp khöng xuêët baãn cuãa öng àaä àûúåc duâng laâm cú súã cho möåt tiïíu luêån àêìu tiïn vïì cön truâng trong thïë kyã tiïëp theo. Àïí viïët böå thûåc vêåt hoåc Opera Botanica, öng àaä thu thêåp möåt ngaân hònh veä, nhiïìu hònh tûå tay öng veä, nhûäng taác phêím lúán cuãa öng vïì thûåc vêåt, möëi tònh àêìu cuãa öng, öng khöng bao giúâ hoaân têët .

Öng khöng bao giúâ dûát boã hùèn àûúåc möëi aám aãnh vïì ngûä vùn cuãa mònh. Öng àaä viïët möåt têåp saách 158 trang vúái nhan àïì, Mithridates, hay quan saát caác khaác biïåt núi caác ngön ngûä àaä hay àang àûúåc sûã duång tai nhûäng quöëc gia khaác nhau trïn toaân thïë giúái (1555), vúái muåc àñch thûåc hiïån cho ngön ngûä nhûäng gò öng àaä laâm cho laänh vûåc àöång vêåt vaâ thûåc vêåt. “Têët caã” möåt trùm ba mûúi thûá tiïëng trïn thïë giúái àaä àûúåc öng mö taã vaâ so saánh trong baãn dõch Kinh Laåy Cha cuãa öng. Tiïån thïí, öng cuäng àaä cung cêëp lêìn àêìu tiïn tûâ vûång cuãa ngön ngûä dên Gypsy.




Gesner àaä tòm ra möåt caách àùåc trûng Thuåy Sô hún àïí khaám phaá thiïn nhiïn khi öng quaãng caáo cho nhûäng cuöåc maåo hiïím àïí thaám hiïím nhûäng ngoån nuái cao, maâ nhû chuáng ta thêëy, tûâ lêu àaä laâ nhûäng caãnh gúåi ra sûå kinh ngaåc vaâ khiïëp súå. Chêu Êu thúâi Phuåc Hûng àaä thoaáng thêëy möåt tia chúáp ngùæn nguãi vïì tinh thêìn maåo hiïím nuái non. Pertrarch (1304-1374) àaä laâ ngûúâi múã àûúâng gêìn Avignon nùm 1336 bùçng viïåc öng leo lïn àónh nuái Ventoux. Leonardo de Vinci, vúái cùåp mùæt cuãa nhaâ hoåa sô kiïm thiïn nhiïn hoåc, àaä thaám hiïím nuái Bo nùm 1511. Nhaâ caãi caách vaâ nhên vùn hoåc Thuåy Sô Joachim Vadianus (1484-1551) àaä leo lïn àónh Gnepfstein gêìn Lucerne nùm 1518.

Nhûng Gesner laâ ngûúâi chêu Êu àaä xuêët baãn möåt taác phêím taán dûúng viïåc leo nuái. Sau khi leo lïn àónh Pilatus gêìn Lucerne nùm 1555, öng àaä viïët ra möåt taác phêím cöí àiïín nho nhoã cuãa mònh .

Nhûng nhûäng niïìm súå haäi lêu àúâi trûúác caãnh nuái non vêîn chûa dïî khùæc phuåc vaâ phaãi àúåi àïën hai thïë kyã sau Gesner, ngaânh leo nuái hiïån àaåi múái thûåc sûå bùæt àêìu. Ngoån Mont Blanc (15,771 ft.), ngoån cao nhêët chêu Êu ngoaâi daäy Caucase, chó àûúåc leo lïn nùm 1786 búãi möåt ngûúâi muöën àoaåt giaãi thûúãng cuãa möåt öng töí àõa chêët hoåc Thuåy Sô, Horace-Beáneádict de Saussure (1740-1799) àûúåc treo hai mûúi lùm nùm trûúác àoá.




CHÛÚNG 55

PHAÁT MINH CAÁC “LOAÂI”

Bao lêu caác nhaâ thiïn nhiïn hoåc coân xïëp caác cêy coã vaâ àöång vêåt theo thûá tûå ABC, viïåc nghiïn cûáu thiïn nhiïn coân úã trong tònh traång saách vúã vaâ àõa phûúng. Hiïín nhiïn thûá tûå caác cêy coã vaâ àöång vêåt seä tuây thuöåc ngön ngûä baån àoåc. Baãn dõch La tinh saách baách khoa uy tñn cuãa Gesner bùæt àêìu bùçng chûä Alces (Nai sûâng têëm), nhûng baãn dõch tiïëng Àûác laåi bùæt àêìu bùçng chûä Affe (Khó cuåt àuöi), trong khi cuöën Lõch sûã caác àöång vêåt Böën chên cuãa Topsell Chûúng Möåt laåi bùæt àêìu mö taã vïì loaâi linh dûúng, vúái chûä Antelope.

Caác nhaâ thiïn nhiïn hoåc cêìn tòm ra möåt caách chñnh xaác àïí goåi caác tïn cêy coã vaâ àöång vêåt maâ khöng bõ trúã ngaåi ngön ngûä. Nhûng ngay caã trûúác viïåc naây, hoå cêìn phaãi nhêët trñ vúái nhau vïì caách hiïíu thïë naâo laâ möåt “loaåi” thûåc vêåt hay àöång vêåt. Àêu laâ nhûäng àún võ cuãa thiïn nhiïn? Khi caác nhaâ thiïn nhiïn hoåc tiïn phong hònh thaái khaái niïåm vïì “loaâi” (species), hoå àaä cung cêëp möåt tûâ vûäng hûäu duång àïí phên loaåi toaân thïí thiïn nhiïn. Dêìn dêìn, caách thûác mö taã múái naây seä múã ra nhiïìu cêu hoãi khöng thïí traã lúâi. Nhûng àöìng thúâi noá cuäng múã röång nhaän giúái vïì sûå àa daång cuãa thiïn nhiïn. Vaâ viïåc tòm kiïëm möåt caách thûác “tûå nhiïn” àïí phên loaåi vaån vêåt seä taåo ra nhûäng cuöåc maåo hiïím tri thûác vô àaåi cuãa thúâi àaåi múái.

Trong nhûäng böå baách khoa phöí biïën cuä, nhû böå Lõch sûã caác àöång vêåt böën chên cuãa Topsell, vêîn coân möåt maân sûúng daây àùåc bao truâm caác ranh giúái giûäa caác loaâi àöång vêåt. Aristote àaä chó mö taã àûúåc khoaãng nùm trùm loaåi.

Möåt khoá khùn maâ chuáng ta àaä quïn mêët, àoá laâ niïìm tin tûúãng phöí biïën vaâo viïåc sinh saãn tûå phaát (ngêîu sinh). Aristote àaä viïët rùçng ruöìi, sêu boå vaâ nhûäng con vêåt beá nhoã sinh ra möåt caách ngêîu nhiïn tûâ chêët hû thöëi. Vaâo thïë kyã 17, baác sô vaâ nhaâ sinh lyá hoåc nöíi tiïëng ngûúâi Flamand laâ Jan Baptista van Helmont (1577-1644) noái öng àaä thêëy nhûäng con chuöåt sinh ra tûâ caám vaâ gieã raách. Nïëu caác àöång vêåt coá thïí phaát sinh möåt caách ngêîu nhiïn, thò ta




khöng thïí naâo àõnh nghôa àûúåc vïì loaâi nhû möåt vêåt sinh ra hay àûúåc sinh ra búãi möåt vêåt khaác cuâng loaâi cuãa mònh.

Phaãi dêìn dêìn vaâ möåt caách miïîn cûúäng, caác nhaâ thiïn nhiïn hoåc chêu Êu múái tûâ boã àûúåc yá tûúãng naây. Nhû chuáng ta àaä thêëy, thaái àöå khinh thõ cuãa Aristote àöëi vúái caác loaâi sêu boå “haå àùèng” laâ dûåa trïn khaái niïåm cuãa öng rùçng nhûäng con vêåt naây khöng coá nhûäng cú quan àùåc trûng àïí phên biïåt nhû núi caác àöång vêåt “thûúång àùèng”. Francesco Redi (1626-1697) laâ ngûúâi àaä khaám phaá ra caách thûác loaâi rùæn taåo ra noåc àöåc vaâ laâ ngûúâi quan têm àïën nhûäng loaâi vêåt “haå àùèng”, bao göìm nhûäng cön truâng. Sau khi kñnh hiïín vi cuãa Leeuwenhoek cho thêëy nhûäng àöång vêåt nhoã xñu coá nhûäng cêëu truác phûác taåp ra sao, caác nhaâ thiïn nhiïn hoåc nhû Swammerdam àaä caãm thêëy dïî daâng hún àïí kïët luêån rùçng nhûäng con vêåt nhoã xñu naây khöng sinh saãn tûå phaát, nhûng chuáng coá nhûäng cú quan sinh saãn. Vaâ Redi àaä mö taã nhûäng böå phêån cuãa cön truâng taåo ra trûáng cuãa chuáng. Nùm 1688, öng gúåi yá rùçng “Thõt vaâ thaão möåc vaâ nhûäng àöì vêåt khaác... bõ thöëi rûäa khöng coá vai troâ hay chûác nùng naâo trong viïåc sinh saãn ra cön truâng, coá chùng laâ chó chuêín bõ möåt chöî thñch húåp hay möåt töí chûác àïí túái luác sinh saãn, êëu truâng hay trûáng hay haåt giöëng cuãa cön truâng àûúåc con vêåt taåo ra vaâ núã ra; vaâ trong caái töí naây, con truâng múái sinh tòm ngay àûúåc thûác ùn àïí nuöi dûúäng möåt caách àêìy àuã”. Redi àaä lêëy möåt têëm vaãi phuã lïn möåt miïëng thõt thöëi hay àùåt miïëng thõt naây vaâo trong möåt bònh kñn, nhúâ àoá öng chûáng minh àûúåc rùçng nïëu ruöìi khöng chaåm túái miïëng thõt àïí àeã trûáng thò seä khöng coá gioâi boå sinh ra. Nhûng trong vaâi trûúâng húåp khaác, öng vêîn coân nghi ngúâ coá hiïån tûúång ngêîu sinh vaâ vêën àïì naây coân laâ àïì taâi tranh caäi trong suöët hai thïë kyã nûäa.

YÁ tûúãng vïì “loaâi” seä àûúåc àõnh nghôa, khai triïín vaâ ûáng duång möåt caách lúåi ñch búãi caác nhaâ sinh vêåt hoåc khaá lêu trûúác khi khaái niïåm vïì ngêîu sinh coá àûúåc kïët luêån vaâ vêën àïì naây àaä khöng thïí giaãi quyïët vò nhûäng khña caånh thêìn hoåc cuãa noá. Caác nhaâ khoa hoåc cûåc àoan thêëy rùçng yá tûúãng ngêîu sinh hûäu ñch cho giaãi thñch cuãa hoå vïì nguöìn göëc sûå söëng, laâm cho vai troâ cuãa Thiïn chuáa trong viïåc taåo dûång trúã thaânh dû thûâa. Nhûng Louis Pasteur (1822-1895), möåt tñn hûäu Cöng giaáo trung thaânh vaâ möåt nhaâ thûåc nghiïåm löîi laåc, àaä thêëy vêën àïì möåt caách khaác. Theo öng, cêìn phaãi coá möåt khaái niïåm trêåt tûå vïì loaâi àïí hiïíu àûúåc hoaåt àöång saáng taåo cuãa Thiïn Chuáa luác khúãi àêìu. Sau nhûäng cuöåc tranh luêån gay gùæt, caác thñ




nghiïåm cuãa öng vïì sûå lïn men àaä chûáng toã sûå töìn taåi cuãa nhûäng sinh vêåt trong khöng khñ vaâ chûáng toã rùçng sûác noáng vaâ sûå khûã boã caác haåt buåi trong khöng khñ seä ngùn ngûâa àûúåc sûå xuêët hiïån cuãa thaãm thûåc vêåt. Viïåc aáp duång thaânh cöng yá tûúãng cuãa öng trong cöng viïåc tiïåt truâng sûäa vaâ trong viïåc caãi thiïån qui trònh chïë taåo rûúåu bia àaä giuáp thùæt chùåt nhûäng lêåp luêån chöëng laåi sûå ngêîu nhiïn.

Khi nghô àïën sûå khoá khùn trong viïåc taåo ra möåt hïå thöëng phên loaåi toaân thïí taåo vêåt, chuáng ta khöng coân ngaåc nhiïn taåi sao caác taác giaã cuãa caác saách vïì thûåc vêåt vaâ àöång vêåt àaä xïëp loaåi chuáng theo thûá tûå ABC hay theo caách sûã duång cuãa con ngûúâi. Vò nhûäng khaác biïåt giûäa caác àöång vêåt thûúâng dïî thêëy hún laâ giûäa caác thûåc vêåt nïn nhûäng cöë gùæng àêìu tiïn àïí phên loaåi àaä nhùæm vaâo caác àöång vêåt. Caác taác giaã thúâi Trung cöí bùæt àêìu dûåa vaâo lûúåc àöì cuãa Aristote, trong lûúåc àöì naây Aristote àaä phên chia caác àöång vêåt coá maáu àoã vúái têët caã caác àöång vêåt khaác, maâ öng goåi laâ khöng coá maáu. Röìi caác loaåi coá maáu laåi àûúåc phên chia theo caách thûác sinh saãn (àeã con hay àeã trûáng) vaâ theo möi trûúâng söëng, coân nhûäng àöång vêåt khaác àûúåc phên chia theo cêëu truác töíng quaát cuãa chuáng (voã mïìm, voã cûáng, cön truâng, v.v...). Baãn thên Aristote àaä sûã duång möåt khaái niïåm vïì “chuãng” tûâ tiïëng Hi Laåp genos, hay giöëng; vaâ loaâi (species) tûâ tiïëng Hi Laåp eidos, hay daång, coá leä coá xuêët sûá tûâ Plato. “Chuãng” hay giöëng cuãa öng chó vïì nhûäng nhoám lúán hún loaâi (species). Lûúåc àöì khaái quaát cuãa Aristote àaä phuåc vuå taåm àuã cho caác nhaâ thiïn nhiïn hoåc chêu Êu trong thúâi Trung cöí, khi êëy tûúng àöëi coá ñt thûåc vêåt hay àöång vêåt múái àûúåc ngûúâi ta phaát hiïån. Hoå chó viïåc xaác àõnh caác thûåc vêåt vaâ àöång vêåt cuãa àõa phûúng hoå phuâ húåp vúái nhûäng mö taã trong caác vùn baãn cöí.

Àïën Thúâi àaåi Khaám phaá, ngûúâi ta bùæt àêìu phaát hiïån ra vö söë thûåc vêåt vaâ àöång vêåt múái. Phaãi sùæp xïëp chuáng thïë naâo? Laâm sao coá thïí biïët àûúåc cêy naâo hay con vêåt naâo thûåc sûå laâ múái?

Caác mêîu thûåc vêåt vaâ àöång vêåt, caác cêu chuyïån cuãa nhûäng du khaách vaâ nhûäng hònh veä múái meã söëng àöång vïì thiïn nhiïn traân ngêåp khùæp núi vaâ hïët sûác höîn àöån. Caác saách baách khoa nhû cuãa Gesner têåp húåp lêîn löån caác sûå kiïån coá thûåc vúái caác àiïìu tûúãng tûúång. Caác àiïìu kyâ laå úã khùæp núi àûúåc qui tuå laåi. Laâm caách naâo àïí sùæp xïëp tûâng mêîu möåt? Laâm caách naâo àïí daán nhaän, töí chûác, hay truy tòm?




Àïí tòm ra möåt “hïå thöëng” trong thiïn nhiïn, nhaâ thiïn nhiïn hoåc trûúác tiïën phaãi tòm hay taåo ra nhûäng àún võ cho hïå thöëng cuãa mònh. Khaái niïåm vïì “loaâi” (species) àaä giuáp àaåt muåc àñch naây. Trong khoaãng möåt trùm nùm tûâ giûäa thïë kyã 17 túái giûäa thïë kyã 18, ngûúâi ta àaä àaåt àûúåc nhiïìu tiïën böå trong viïåc phên loaåi thiïn nhiïn nhiïìu hún laâ nhûäng gò àaä àaåt àûúåc trong caã möåt ngaân nùm trûúác àoá.

Hai nhaâ hïå thöëng hoaá lúán (Ray vaâ Linnaeus) àaä laâm cho moåi thûåc vêåt vaâ àöång vêåt àiïìu maâ Mercator àaä laâm cho toaân thïí bïì mùåt cuãa traái àêët. Giöëng nhû nhûäng nhaâ veä baãn àöì traái àêët àaä bùæt àêìu tûâ nhûäng àûúâng ranh giúái tûå nhiïn cuãa àêët, biïín, nuái vaâ sa maåc, thò caác nhaâ thiïn nhiïn hoåc cuäng àaä tòm nhûäng àún võ tûå nhiïn núi thûåc vêåt vaâ àöång vêåt. Nhûng, nhû chuáng ta àaä thêëy, ngay caã àöëi vúái bïì mùåt cuãa traái àêët, cuäng cêìn phaãi chïë ra nhûäng àûúâng tûúãng tûúång vïì vô tuyïën vaâ kinh tuyïën àïí nhûäng ngûúâi khaác coá thïí tòm ra võ trñ cuãa mònh vaâ moåi ngûúâi coá thïí cuäng chia seã sûå gia tùng kiïën thûác. Cuäng thïë, caác nhaâ thiïn nhiïn hoåc phaãi chïë ra nhûäng àún võ àïí giuáp nhûäng ngûúâi khaác úã khùæp núi coá thïí tòm ra võ trñ cuãa chuáng trong caã möåt rûâng thiïn nhiïn bao la. Giöëng nhû nhûäng “nguyïn tûã” trong hïå thöëng vêåt lyá, nhûäng “loaâi” (species) naây cuöëi cuâng seä àûúåc múã ra vaâ bõ phaá boã, nhûng àöìng thúâi chuáng cung cêëp möåt böå tûâ vûång cú baãn vaâ thuêån tiïån. Vaâo cuöëi thïë kyã 20, “loaâi” àaä trúã thaânh quen thuöåc vaâ hûäu ñch àïën nöîi noá trúã thaânh cöët yïëu möîi khi ta nghô àïën thûåc vêåt hay àöång vêåt, gêìn nhû laâ möåt cú cêëu tûå nhiïn cuãa thiïn nhiïn.

Ngay tûâ àêìu khaái niïåm “species” àaä laâ möåt saãn phêím gùåp nhiïìu soáng gioá vaâ tranh caäi. Cuäng may cho tûúng lai cuãa sinh vêåt hoåc laâ John Ray (1627-1705) àaä àõnh nghôa vïì “Species” ngay khi öng phaát minh ra noá. Khöng giöëng nhûäng lûúåc àöì trûúác kia, lûúåc àöì cuãa öng aáp duång caã cho thûåc vêåt lêîn àöång vêåt vaâ laâm cho ngûúâi kïë tuåc vô àaåi cuãa öng coá thïí phaát minh ra möåt hïå thöëng àïí phên loaåi toaân thïí taåo vêåt. Taåi Àaåi hoåc Trinity, Cambridge, Ray hoåc caác taác giaã cöí àiïín, thêìn hoåc vaâ khoa hoåc tûå nhiïn (àêåu cûã nhên khoa hoåc nùm 1648), röìi trúã thaânh möåt giaãng viïn cuãa àaåi hoåc, öng daåy caác sinh viïn chûa töët nghiïåp tiïëng Hi Laåp vaâ toaán hoåc. Möåt àaåo luêåt cuãa Quöëc höåi nùm 1662 buöåc moåi giaáo sô, giaãng viïn àaåi hoåc vaâ caác giaáo viïn trung hoåc phaãi tuyïn thïå chêëp nhêån moåi àiïìu trong saách Kinh Chung, nhûng Ray khöng muöën chêëp nhêån möåt àiïìu naâo vaâ vò thïë öng àaä tûâ boã chûác vuå giaãng viïn àaåi hoåc.




Möåt sûå tònh cúâ may mùæn àaä cho Ray gùåp möåt giaãng viïn cuãa àaåi hoåc treã tuöíi hún öng vaâ rêët giaâu coá. Francis Willughby (1635-1672), ngûúâi àaä taåo àiïìu kiïån cho Ray trúã thaânh möåt hoåc giaã tûå tuác vaâ àöåc lêåp suöët àúâi. Sau möåt thúâi niïn thiïëu bïånh têåt, Ray àaä têåp thoái quen ài daåo miïìn quï vaâ röìi cuâng Willughby trúã thaânh àöi baån trung thaânh thûúâng xuyïn daåo chúi khùæp vuâng àöìng quï Cambridge. Ray theo àuöíi nhûäng möëi quan têm khoa hoåc cuãa mònh bùçng caách mö taã moåi cêy coã öng tröng thêëy vaâ röìi tiïëp tuåc khaão saát caác cêy coã taåi nhûäng miïìn khaác trïn nûúác Anh. Öng àaä xuêët baãn nùm 1670 möåt saách phên loaåi caác cêy coã cuãa nûúác Anh, trong àoá thónh thoaãng öng ghi chuá nhûäng cêu tuåc ngûä vaâ caác tïn quen thuöåc goåi cuãa caác miïìn khaác nhau trïn àêët nûúác, kïët húåp viïåc phên loaåi caác tïn goåi vúái caác sinh vêåt. Ray vaâ Willughby cuâng nhau ài tham quan caác nûúác Haâ Lan, Àûác, Italia, Sicily, Têy Ban Nha vaâ Thuyå Sô, ài àïën àêu hai öng àïìu chùm chuá àïí yá àïën caác loaâi thûåc vêåt. Trïn àûúâng, hai öng àaä hònh thaânh möåt kïë hoaåch to lúán, möåt thûá húåp àöìng cuãa tuöíi treã thûúâng kyá kïët nhûng ñt khi thûåc hiïån. Theo kïë hoaåch naây, hoå seä húåp taác thûåc hiïån möåt cöng trònh hïå thöëng hoaá thiïn nhiïn toaân diïån (mö taã toaân thïí lûúåc àöì vïì thiïn nhiïn dûåa trïn nhûäng quan saát cuãa chñnh mònh. Ray seä laâm trong laänh vûåc thûåc vêåt, Willughby trong laänh vûåc àöång vêåt. Kïë hoaåch àêìy tham voång naây àang tiïën triïín thò Willughby qua àúâi nùm 1672 luác àoá múái 37 tuöíi.

Trong khi àoá caác laá thû cuãa Ray gúãi cho Oldenburg àaä gêy êën tûúång rêët maånh cho Höåi Hoaâng gia àïën nöîi khöng nhûäng öng àûúåc choån laâm höåi viïn cuãa Höåi, maâ khi Oldenburg mêët, öng àaä àûúåc àïì nghõ giûä chûác Thû kyá cuãa Höåi. Nhûng Ray àaä tûâ chöëi, vò trong di chuác Willughby àaä àïí laåi cho öng möåt khoaãn thu nhêåp haâng nùm vaâ thay vò trúã thaânh möåt trung gian laâm viïåc cho nhûäng nhaâ khoa hoåc khaác, öng muöën laâ möåt nhaâ nghiïn cûáu thiïn nhiïn àöåc lêåp. Öng dúâi àïën úã trang viïn Middleton cuãa Willughby, taåi àêy öng duyïåt laåi caác baãn thaão cuãa Willughby vaâ xuêët baãn hai khaão luêån, möåt vïì caác loaâi chim, möåt vïì caác loaâi caá, caã hai àïìu lêëy tïn taác giaã laâ Willughby.

Sau àoá öng àûáng tïn cuãa mònh xuêët baãn caác taác phêím cuãa thïë kyã vïì thûåc vêåt. Cuöën saách vùæn tùæt Methodus Plantanrum (Phûúng phaáp Thûåc vêåt, 1682) cöëng hiïën àõnh nghôa khaã thi àêìu tiïn vïì “Species” (loaâi) vaâ cuöën Historia Plantarum (Lõch sûã thûåc vêåt, 3 cuöën, 1686-1704) cung cêëp möåt sûå mö taã hïå thöëng moåi loaâi




thûåc vêåt àûúåc biïët àïën úã chêu Êu vaâo thúâi àoá. Tuy Ray bùæt àêìu vúái Aristote, nhûng öng ài xa hún bùçng caách khai triïín möåt löëi sùæp xïëp thoaã àaáng hún, phên loaåi caác thaão möåc khöng chó theo möåt àùåc àiïím duy nhêët nhû haåt cuãa chuáng, maâ theo toaân thïí cêëu truác. Dûåa theo cêu chêm ngön cöí Natura non facit saltum (Thiïn nhiïn khöng ài nhûäng bûúác nhaãy voåt), Ray tòm kiïëm nhûäng “bûúác trung gian”, nhûäng daång úã giûäa àïí lêëp àêìy toaân thïí taåo vêåt. Öng cuäng caãi thiïån löëi phên loaåi chung cuãa Aristote àöëi vúái caác àöång vêåt vaâ cuäng nhêën maånh àïën nhûäng sûå tûúng tûå vïì hònh daång. Löëi sùæp xïëp naây toã ra hûäu ñch tûâ thúâi àoá. Ray tiïëp tuåc khaão saát caác loaâi böën chên vaâ caác loaâi rùæn vaâ laâ ngûúâi tiïn phong coá nhûäng baâi mö taã àêìy àuã vïì cön truâng.

Trûúác khi Ray qua àúâi, öng àaä gêìn hoaân thaânh kïë hoaåch to lúán thúâi treã cuãa öng vaâ Willughby vïì khaão saát hïå thöëng thiïn nhiïn dûåa trïn sûå quan saát trûåc tiïëp. Khöng giöëng nhûäng töíng lûúåc sùæp xïëp theo thûá tûå ABC cuãa Gesner vaâ nhûäng ngûúâi ài trûúác, taác phêím cuãa Ray àaä loaåi boã nhûäng loaâi vêåt thêìn thoaåi maâ ngûúâi ta vêîn ûa thñch. Bùçng viïåc loaåi boã nhûäng thûá thûâa thaãi naây vaâ bùçng viïåc phuã nhêån sûå ngêîu sinh, öng àaä úã trong võ trñ thñch húåp àïí àõnh nghôa nhûäng àún võ cuãa àúâi söëng tûå nhiïn cho nhûäng thïë hïå caác nhaâ thiïn nhiïn hoåc kïë tiïëp.

Thaânh tûåu to lúán cuãa Ray chñnh laâ viïåc öng àaä hònh thaânh, hay noái chñnh xaác hún, öng àaä laâ phaát minh ra khaái niïåm múái vïì “species” (loaâi). Nhûäng gò Newton àaä laâm cho caác sinh viïn vêåt lyá vúái caác khaái niïåm cuãa öng vïì troåmg lûåc vaâ cung lûúång, thò Ray àaä laâm cho caác sinh viïn khoa hoåc tûå nhiïn. Öng àaä giuáp hoå hoåc hoãi dûåa trïn möåt hïå thöëng. Cuäng giöëng nhû nhiïìu tû tûúãng hònh thaânh thïë giúái khaác, khaái niïåm cuãa öng cuäng àún giaãn möåt caách kyâ laå. Chuáng ta khöng biïët öng àaä àaåt àïën khaái niïåm êëy bùçng caách naâo. Nhûng chùæc chùæn trûåc giaác maånh baåo vaâ sûå nhêën maånh cuãa öng àaä phaãi àûúåc khúi dêåy búãi nhûäng quan saát sêu röång maâ baãn thên öng àaä thûåc hiïån möåt caách trûåc tiïëp. Sau cuâng, vúái Ray, viïåc nhòn thêëy vö söë caác mêîu àöång thûåc vêåt khaác nhau (specimens) gúåi yá cho öng rùçng viïåc sûã duång khaái niïåm vïì loaâi (species) laâ rêët thuêån tiïån (caã hai tûâ naây àïìu do tûâ La tinh specere, “nhòn, xem thêëy”). Khaác vúái nhûäng ngûúâi ài trûúác, öng àaä tòm ra möåt hïå thöëng phên loaåi coá thïí aáp duång cho caã àöång vêåt lêîn thûåc vêåt.

Theo Ray, möåt “species” (loaâi) thûåc vêåt laâ möåt tïn àïí chó möåt nhoám caác caá nhên laâm phaát sinh nhûäng caá nhên múái giöëng nhû




chuáng qua viïåc sinh saãn. Àõnh nghôa naây cuäng àûúåc aáp duång cho àöång vêåt. Boâ àûåc vaâ boâ caái thuöåc cuâng möåt loaâi, vò khi chuáng giao phöëi, chuáng sinh ra möåt con vêåt giöëng nhû chuáng.

Ray tin rùçng, theo luêåt chung, möîi loaâi àïìu cöë àõnh vaâ khöng biïën àöíi qua caác thïë hïå. “Caác daång khaác nhau trong caác loaâi luön luön duy trò nhûäng baãn tñnh biïåt loaåi cuãa chuáng vaâ möåt loaò khöng phaát sinh tûâ giöëng cuãa möåt loaâi khaác”. Dêìn dêìn, khi öng caâng nghiïn cûáu thïm nhiïìu mêîu àöång thûåc vêåt, öng nhêån thêëy coá thïí xaãy ra nhûäng àöåt biïën nh nhoã. Öng kïët luêån, “Tuy dêëu hiïåu thöëng nhêët naây cuãa möåt loaâi khaá cöë àõnh, nhûng khöng phaãi laâ bêët biïën vaâ têët yïëu”.

Caác nhaâ sinh vêåt hoåc sau Darwin àaä gay gùæt chó trñch Ray vò öng tin vaâo sûå cöë àõnh cuãa loaâi, laâ àiïìu maâ ngûúâi kïë võ öng laâ Linnaeus coân tin tûúãng vúái nhiïìu xaác tñn hún caã öng. Nhûng vaâo thúâi mònh, viïåc Ray nhêën maånh tñnh cöë àõnh vaâ liïn tuåc cuãa loaâi àaä laâ möåt bûúác tiïën vô àaåi röìi. Noá giuáp taåo àûúåc möåt baãng phên loaåi quöëc tïë sûã duång àûúåc cho toaân thïí thïë giúái tûå nhiïn.

Lyell vaâ caác nhaâ àõa chêët hoåc tiïn phong khaác seä àûa tñnh thöëng nhêët vaâo trong lõch sûã cuãa traái àêët. Ray coá cöng àûa tñnh thöëng nhêët vaâo trong lõch sûã àöång vêåt vaâ thûåc vêåt. Caã Lyell lêîn Ray àïìu khöng noái hïët cêu chuyïån, nhûng caã hai àaä giuáp múã röång nhûäng nhaän giúái cuãa thúâi gian, möåt thïë giúái múái àang tiïën hoaá vaâ nhûäng vêën àïì khöng giaãi quyïët àûúåc cuãa thïë giúái naây. Ray thuöåc söë nhûäng ngûúâi àêìu tiïn gúåi yá rùçng caác mêîu hoaá thaåch tòm thêëy trïn nuái vaâ trong traái àêët khöng phaãi laâ nhûäng vêåt ngêîu nhiïn töìn taåi maâ laâ nhûäng di tñch cuãa nhûäng sinh vêåt xa xûa. Vaâ öng àaä ài àïën kïët luêån laâ noá coá khaã nùng nhiïìu loaâi tûâng töìn taåi trong thúâi tiïìn sûã coá thïí àaä bõ tuyïåt chuãng.




CHÛÚNG 56

SÙN LUÂNG CAÁC MÊÎU ÀÖÅNG VÊÅT VAÂ THÛÅC VÊÅT

Linnaeus laâ ngûúâi kïë thûâa sûá maång cuãa Ray. Hïå thöëng Thiïn nhiïn cuãa öng tuy toaân diïån hún vaâ coá aãnh hûúãng hún bêët kyâ hïå thöëng naâo trûúác àoá, nhûng àûúåc xêy dûång tûâ nhûäng yïëu töë do Ray àïí laåi. Chia seã cuâng möåt niïìm tin vaâo sûå thöëng nhêët cuãa thiïn nhiïn, Linnaeus seä giuáp phaát triïín khoa Thêìn hoåc Tûå nhiïn cuäng nhû Khoa hoåc Tûå nhiïn. Öng cuäng lêëy “species” (loaâi) laâm chòa khoáa àïí tòm hiïíu sûå khön ngoan cuãa Taåo hoáa.

Nhûng vïì tñnh caách con ngûúâi vaâ àûúâng löëi laâm viïåc, Ray vaâ Linnaeus coá ñt àiïím chung vúái nhau. Ray laâm viïåc àún àöåc cuâng vúái ngûúâi baån hoåc giaã Willughby, àaä viïët chuã yïëu dûåa vaâo nhûäng quan saát cuãa chñnh mònh. Coân Linnaeus àêìy xaä höåi tñnh vaâ giao thiïåp röång, laâ möåt giaáo viïn xuêët sùæc, àaä gúåi hûáng vaâ töí chûác haâng haâng lúáp lúáp nhûäng chuyïn gia ài sùn luâng caác mêîu vêåt trïn khùæp thïë giúái vaâ gúãi nhûäng khaám phaá vïì cho öng

Carolus Linnaeus (1707-1778) sinh úã miïìn àöng nam Thuåy Àiïín. Cha öng laâ möåt muåc sû ngheâo àaä khúi dêåt núi öng loâng say mï nhûäng cêy coã trong khu vûúân nhaâ cuãa öng. Linnaeus lúán lïn úã Stenbrohult, núi öng mö taã laâ “núi àeåp nhêët trïn khùæp àêët Thuåy Àiïín, vò noá traãi daâi doåc theo búâ höì lúán Mockeln... Ngöi nhaâ thúâ tröng thùèng xuöëng mùåt nûúác trong veo cuãa höì. Xa xa phña nam laâ nhûäng khu rûâng cêy söìi, phña bùæc laâ triïìn nuái cao Taxas... Phña àöng bùæc laâ nhûäng khu rûâng thöng, phña àöng nam baát ngaát nhûäng caánh àöìng coã vúái nhûäng luâm cêy xanh um tuâm”. Öng khöng bao giúâ quïn àûúåc nhûäng caãnh thú möång hûäu tònh êëy. “Khi ta ngöìi àoá giûäa trúâi muâa heâ vaâ nghe tiïëng chim cu vaâ nhûäng giöëng chim khaác hoát lñu lo, tiïëng than vaän nó non cuãa cön truâng; khi ta nhòn ngùæm nhûäng böng hoa àêìy maâu sùæc rûåc rúä vaâ tûúi vui: ta caãm thêëy võ choaáng ngúåp búãi sûå giaâu coá khön lûúâng cuãa taåo hoáa”.

Nhûng úã trûúâng Carolus khöng toã dêëu ham thñch mön thêìn hoåc khiïën cha cuãa cêåu thêët voång àaä muöën cho cêåu hoåc laâm thúå àoáng giaây. Nhûng möåt giaáo viïn tinh tïë àaä thuyïët phuåc öng cho




Carolus thûã hoåc ngaânh y taåi Uppsala, cêåu àaä thay thïë cho giaáo sû àïí laâm nhûäng chûáng minh trong vûúân thûåc vêåt cuãa àaåi hoåc. Röìi nùm 1732 öng àûúåc Höåi Khoa hoåc Uppsala cûã cêìm àêìu möåt àoaân thaám hiïím ài àïën miïìn àêët huyïìn bñ Lapland àïí thu thêåp nhûäng mêíu cêy vaâ nhûäng thöng tin vïì caác têåp tuåc taåi àõa phûúng. Lêìn àêìu tiïn nghiïm tuác chaåm traán vúái nhûäng hïå thûåc vêåt ngoaåi lai vaâ nhûäng töí chûác kyâ laå naây àaä laâm öng traân ngêåp niïìm khoaái caãm maâ öng chûa tûâng caãm thêëy maänh liïåt nhû thïë bao giúâ, caã nhûäng khi úã trong caác vûúân thûåc vêåt àûúåc töí chûác hùèn hoi hay khi àoåc nhûäng trang saách vïì thûåc vêåt hay àöång vêåt.

Khi trúã vïì, öng ài sang Haâ Lan, thúâi àoá laâ möåt trung têm àaâo taåo y khoa lúán, àïí trúã thaânh baác sô vaâ cuäng àïí theo àuöíi nhûäng tham voång thûåc vêåt hoåc cuãa mònh. Trong voâng ba nùm, khi chûa àêìy 30 tuöíi, Linnaeus àaä phaác hoåa lûúåc àöì lúán cuãa mònh. Têåp saách moãng chó baãy trang giêëy khöí hai, nhan àïì Systema Naturae, “Hïå Thiïn nhiïn” (Leyden, 1735), taác phêím àêìu tiïn öng xuêët baãn úã Haâ Lan, laâ möåt baãn caáo baåch cho sûå nghiïåp cuãa öng vaâ toaân thïí khoa sinh vêåt hoåc hïå thöëng thúâi cêån àaåi. Nhûng ngay caã trûúác àoá, khi múái chó 22 tuöíi, öng àaä mö taã cöët tuãy hïå thöëng cuãa mònh cho võ giaáo sû maâ öng àang úã chung vúái. Hïå thöëng thûåc vêåt cuãa öng thaânh tûåu àûúåc laâ vò, giöëng nhû Ray, öng chó quan saát thûåc vêåt maâ thöi. Nhûng öng àaä ài xa hún Ray, khi öng maånh baåo aáp duång khaái niïåm tûâ thïë giúái àöång vêåt cho toaân thïí caác loaâi sinh vêåt.

Linnaeus laâ möåt Freud cuãa thïë giúái thûåc vêåt. ÚÃ cuöëi thïë kyã 20, chuáng ta àaä quen noái vïì giúái tñnh möåt caách tûå do, khiïën chuáng ta quïn rùçng vaâo thúâi tiïìn - Freud, ngûúâi ta luön caãm thêëy xêëu höí khi àïì cêåp àïën giúái tñnh núi cöng cöång, duâ cho laâ giúái tñnh cuãa coã cêy. Trong khoa thûåc vêåt hoåc cuãa Linnaeus, giöëng nhû trong khoa têm lyá hoåc cuãa Freud, sûå kiïån sú àùèng laâ giúái tñnh.

Tûâ thúâi Ovid, caác thi sô àaä quen sûã duång nhûäng êín duå vïì giúái tñnh núi cêy coã. Nhûng àa söë vêîn coi nhûäng gúåi yá vïì giúái tñnh nhû thïë trong vùn chûúng laâ àiïìu xêëu xa, thêåm chñ laâ tuåc tôu. Möåt ñt nhaâ thiïn nhiïn hoåc àaä daám chûáng minh hiïån tûúång giúái tñnh núi thiïn nhiïn. Nhaâ thûåc vêåt hoåc Phaáp Sebastian Vaillant (1669-1722) laâ ngûúâi tröng coi vûúân ngûå uyïín cuãa hoaâng cung àaä daám baåo daån sûã duång nhûäng àùåc àiïím àöåc àaáo cuãa cêy höì trùn trong vûúân ngûå uyïín úã Paris àïí chûáng minh vaâo nùm 1717 trûúác cöng nguyïn vïì giúái tñnh cuãa thûåc vêåt vaâ baâi giaãng àaä àaánh thûác sûå




quan têm cuãa chaâng sinh viïn treã Linnaeus vaâ thuác àêíy cêåu truy luâng tûâng cêy coã àïí àïëm nhûäng böå phêån sinh duåc cuãa noá.

Möåt ñt thêåp kyã trûúác, sûå kiïån cú baãn àaä àûúåc böåc löå búãi möåt nhaâ thûåc vêåt hoåc Àûác, Rudolph Jacob Camerarius (1665-1721) khi öng chûáng minh rùçng möåt haåt giöëng phaãi coá sûå phöëi húåp cuãa phêën hoa thò múái naãy mêìm àûúåc. Nhûng khi Linnaeus laâ sinh viïn úã Uppsala, giúái tñnh cuãa thûåc vêåt vêîn coân laâ möåt vêën àïì coân àïí ngoã vaâ tïë nhõ. Trong tûåa àïì baâi thi cuãa mònh, Sponsalia Planturum (1729), Linnaeus àaä duâng ngön ngûä êín duå tïë nhõ - “möåt tiïíu luêån vïì sûå phöëi húåp cuãa caác loaâi thûåc vêåt, cùæt nghôa sinh lyá hoåc cuãa chuáng ... dêîn àïën kïët luêån vïì sûå tûúng tûå hoaân haão cuãa chuáng vúái caác loaâi àöång vêåt”. Öng noái, giöëng nhû vaâo muâa xuên mùåt trúâi laâm cho cú thïí cuãa moåi àöång vêåt sinh àöång trúã laåi sau thúâi kyâ nghó àöng, thò thûåc vêåt cuäng thïë, chuáng tónh dêåy sau giêëc nguã àöng. Giöëng nhû àöång vêåt, thûåc vêåt khöng sinh saãn khi coân non, nhûng sinh saãn rêët maånh vaâo nhûäng nùm giûäa àúâi, röìi heáo taân dêìn khi vïì giaâ. Öng ghi nhêån rùçng Malpighi vaâ Nehemiah Grew (1641-1712) múái àêy àaä chûáng minh thaão möåc giöëng nhû àöång vêåt cuäng thûåc sûå coá nhûäng böå phêån phên biïåt. Cho nïn húåp lyá phaãi noái rùçng chuáng coá nhûäng cú quan àïí sinh saãn.

Vaillant àaä cho rùçng nhûäng cú quan sinh saãn naây nùçm úã hoa, vò öng noái khöng cêy naâo sinh saãn ra traái nïëu khöng coá hoa. Nhûng Linnaeus vêën naån rùçng nhûäng nhaâ thûåc vêåt têåp trung vaâo traâng hoa hay caánh hoa cuäng khöng àuáng hùèn, vò coá nhûäng cêy mùåc duâ khöng coá àaâi hoa hay caánh hoa maâ vêîn coá traái. Linnaeus maånh baåo cho rùçng nhûäng cú quan sinh saãn chñnh laâ cú súã àïí phên loaåi thûåc vêåt vaâ chuáng phaãi laâ nhõ hoa vaâ nhuyå hoa, cho duâ úã trïn cuâng möåt cêy hay úã nhûäng cêy khaác nhau trong cuâng möåt loaâi. Öng cùæt nghôa, caánh hoa khöng trûåc tiïëp giuáp vaâo qui trònh sinh saãn. Nhûng hònh daáng maâu sùæc, hûúng thúm löi cuöën cuãa noá àaä àûúåc taåo hoáa khön kheáo taåo nïn àïí caác “cö dêu” vaâ “chuá rïí” trong vûúng quöëc thûåc vêåt coá thïí cûã haânh hön lïî trïn “giûúâng cûúái” haånh phuác cuãa chñnh chuáng.

Khi Linnaeus àïën Haâ Lan, öng àaä sùén saâng vúái nhûäng dûä liïåu àaä thu thêåp àûúåc àïí phaác thaão möåt “hïå thöëng giúái tñnh” lúán cho thûåc vêåt. Trong têåp saách nhoã Systema Naturea, öng sûã duång khaái niïåm cuãa Ray vïì “loaâi” vaâ laâm cho möîi nhoám cêy tûå sinh saãn trúã thaânh möåt àún võ cú súã. Nïëu caác loaâi tûå sinh saãn laâ cú baãn, hiïín




nhiïn trong hïå thöëng cuãa Linnaeus, böå maáy sinh saãn hay “giúái tñnh” cuãa möîi cêy phaãi laâ dêëu àùåc trûng àïí phên loaåi.

Trong khi hïå thöëng “giúái tñnh”cung cêëp möåt khaái niïåm àún giaãn àïí phên loaåi, thò hïå thöëng thuêåt ngûä cuãa khoa sinh vêåt hoåc vêîn coân luöåm thuöåm, mú höì vaâ khöng cöë àõnh. Cöång àöìng nhûäng nhaâ thiïn nhiïn hoåc àang múã röång trïn thïë giúái cêìn phaãi coá möåt ngön ngûä chung àïí baão àaãm hoå àang noái vïì cuâng möåt àiïìu. Linnaeus seä laâ ngûúâi tiïn phong trong viïåc töíng húåp naây. Caác cöë gùæng taåo ra nhûäng loaåi ngön ngûä quöëc tïë khaác àaä khöng bao giúâ thaânh cöng. Nhûng Linnaeus àaä thaânh cöng taåo ra möåt ngön ngûä quöëc tïë cho ngaânh sinh vêåt hoåc. Öng àaä sûã duång tiïëng La tinh laâm thûá ngön ngûä chung, sau khi tûâ lêu noá àaä hïët coân laâ ngön ngûä cuãa giúái trñ thûác chêu Êu. “La tinh thûåc vêåt hoåc” cuãa öng khöng dûåa trïn tiïëng La tinh cöí àiïín, maâ dûåa trïn tiïëng La tinh thúâi Trung cöí vaâ Phuåc hûng, àûúåc öng thñch nghi cho húåp vúái muåc àñch cuãa mònh.

Linnaeus àaä gúåi hûáng cho caã möåt chûúng trònh nhûäng ngûúâi sùn luâng caác mêîu thiïn nhiïn trïn khùæp thïë giúái. Cöng trònh cuãa öng àaä giuáp cho nhiïìu thïë hïå nhûäng ngûúâi sùn luâng caác mêîu thiïn nhiïn coá sûå kñch thñch múái àïí àêíy maånh bûúác tiïën khoa hoåc, nhiïìu khi phaãi liïìu maång. Tûâ nay nhûäng khaám phaá cuãa hoå khöng coân bõ xïëp xoá hay bõ laäng quïn. Tûâ nay möîi cêy coã hay àöång vêåt múái àûúåc nhêån diïån búãi hïå thöëng Linnaeus àïìu goáp phêìn vaâo viïåc nghiïn cûáu coá hïå thöëng vïì thiïn nhiïn trïn khùæp thïë giúái.

Cuâng möåt niïìm tin tûâng nuöi dûúäng cöng viïåc tòm kiïëm möåt “hïå thöëng” trong thiïn nhiïn cuãa Linnaeus cuäng àaä laâm öng xaác tñn rùçng möåt ngûúâi àún àöåc khöng thïí naâo laänh höåi àûúåc hïët chûúng trònh cuãa Àêëng taåo hoáa. Öng biïët rêët roä hïå thöëng “giúái tñnh” cuãa öng khöng tûå nhiïn, maâ chó laâ möåt caách tiïån lúåi àïí phên loaåi caác mêîu thiïn nhiïn. Möåt sûå phên loaåi tûå nhiïn àuáng nghôa phaãi têåp húåp àûúåc nhûäng cêy coá chung möåt con söë lúán nhûäng thuöåc tñnh giöëng nhau.

Khi caác hoåc troâ cuãa Linnaeus thu thêåp àûúåc thïm haâng ngaân “loaâi” vúái thïm nhiïìu vñ duå vïì sûå lai giöëng, öng bùæt àêìu maånh baåo nghô rùçng coá thïí khöng phaãi moåi loaâi àaä àûúåc dûång nïn luác khúãi àêìu. Coá thïí coá nhûäng loaâi múái àûúåc phaát sinh vïì sau do sûå phöëi húåp cuãa nhûäng loaâi cuãa möåt giöëng khúãi thuãy vúái möåt loaâi cuãa möåt giöëng khaác. Àiïìu naây múã ra nhûäng khaã nùng thay àöíi löån xöån vaâ khi Linnaeus thónh thoaãng suy nghô vïì nguöìn göëc cuãa caác loaâi, öng caãm thêëy mònh rúi vaâo bïë tùæc. May thay, àûác tin tön giaáo vaâ tñnh




khñ thûåc tiïîn cuãa öng àaä giuáp öng khöng bõ tï liïåt vúái sûå suy nghô vïì nguöìn göëc (laâ àiïìu maâ coá leä chó mònh Taåo hoáa laâ biïët àûúåc. Caác ngûúâi ngûúäng möå öng thûúâng noái, “Deus creavit, Linnaeus disposuit” (Thiïn chuáa taåo dûång vaån vêåt, Linnaeus phên loaåi vaån vêåt).




CHÛÚNG 57

KEÁO DAÂI QUAÁ KHÛÁ

Trong söë nhûäng nhaâ trñ thûác chêu Êu cuãa thúâi àaåi, khoá coá thïí kiïëm àûúåc möåt ngûúâi tûúng phaãn vúái Linnaeus maâ coá àêìu oác sêu sùæc hún nhaâ quñ töåc àûúng thúâi cuãa öng laâ Georges - Louis Leclere, Baá tûúác de Buffon (1707-1788). Bêy giúâ nhòn laåi, chuáng ta thêëy hoå coá veã tûúng àöìng trong nhûäng khaám phaá vïì thiïn nhiïn, nhûng vaâo thúâi cuãa hoå, hoå laâ nhûäng àöëi thuã nöíi tiïëng. Linnaeus xuêët thên laâ con möåt võ muåc sû ngheâo miïìn quï, coân Buffon sinh ra trong möåt gia àònh giaâu coá úã Bugundy, núi cha öng laâ möåt sô quan thuöåc doâng doäi quñ töåc. Àûúåc giaáo duåc taåi möåt trûúâng trung hoåc Doâng Tïn röìi vaâo Àaåi hoåc Dijon, Buffon theo àuöíi tham voång cuãa cha mònh laâ muöën trúã thaânh möåt luêåt sû. Röìi öng àïën àaåi hoåc Angers, úã àêy öng chuyïín qua ngaânh y khoa, thûåc vêåt hoåc vaâ toaán hoåc. Sau möåt cuöåc quyïët àêëu, öng phaãi rúâi trûúâng àaåi hoåc vaâ bùæt àêìu möåt chuyïën du haânh daâi vúái Cöng tûúác Kingston vaâ võ gia sû cuãa cöng tûúác, luác àoá laâ möåt höåi viïn cuãa Höåi Hoaâng gia. Sau cuöåc du haânh trúã vïì, öng àûúåc tin meå öng qua àúâi vaâ cha öng àaä tuåc huyïìn vaâ chiïëm àoaåt toaân böå di saãn thûâa kïë to lúán maâ meå öng àïí laåi cho öng. Sau möåt cuöåc caäi vaä dûä döåi vúái cha vaâ tûâ àoá hai cha con khöng thïí noái chuyïån vúái nhau, öng tòm caách giaânh laåi àêìy àuã taâi saãn cuãa mònh, göìm laâng Buffon, tûâ àoá öng lêëy tïn quñ töåc Buffon. Chaâng trai treã Buffon 25 tuöíi àaä mau choáng trúã thaânh möåt laänh chuáa cuãa àõa phûúng.

Àöìng thúâi öng tiïëp tuåc theo àuöíi nhûäng súã thñch khoa hoåc cuãa mònh. Buffon lêìn àêìu tiïn àûúåc cöng chuáng biïët àïën qua baáo caáo cuãa öng cho Haãi quên vïì sûác cùng cuãa göî duâng àïí àoáng caác taâu chiïën. Möåt baâi viïët vïì lyá thuyïët saác xuêët àaä giuáp öng trúã thaânh höåi viïn phuå cú giúái trong Haân lêm viïån Phaáp, tiïëp theo laâ nhûäng taác phêím vïì toaán hoåc, thûåc vêåt hoåc, lêm hoåc, hoáa hoåc vaâ sinh vêåt hoåc. Öng sûã duång kñnh hiïín vi àïí nghiïn cûáu vïì caác böå phêån sinh saãn cuãa àöång vêåt. Khi 28 tuöíi, do nhûäng thaânh tûåu àêìy êën tûúång cuãa mònh, Buffon àûúåc vua nhòn nhêån vaâ cûã tröng coi vûúân thûåc vêåt hoaâng gia.




Trong suöët 50 nùm, Buffon söëng nhûäng muâa xuên vaâ haå taåi laänh àõa cuãa mònh úã Bugundy vaâ mua thu vaâ àöng taåi Paris. ÚÃ miïìn quï, öng dêåy tûâ saáng súám, daânh buöíi saáng cho khoa hoåc, buöíi chiïìu cho viïåc laâm ùn. Caác buöíi töëi úã Paris öng laâm say mï caác baâ chuã quñ töåc thöng minh taåi caác salöng, taåi àoá ngûúâi ta “noái vïì nhûäng àïì taâi chuã yïëu laâ àöång vêåt hoåc, àõa chêët hoåc vaâ khñ tûúång hoåa, nhûng thûúâng laâ nhûäng chuyïån lùåp ài lùåp laåi buöìn teã”, theo ghi nhêån cuãa Willia, Beckford. Sau möåt nûãa thïë kyã söëng àïìu àùån nhû thïë, öng khöng nhûäng laâm giaâu nhúâ gia tùng caác phêìn laänh àõa, nhûng cuäng àaä múã röång nhûäng dinh thûåc trong vûúân thûåc vêåt hoaâng gia vaâ àaä xuêët baãn 36 quyïín cuãa böå Lõch sûã Thiïn nhiïn cuãa öng vaâ haâng chuåc baâi viïët quan troång vïì moåi ngaânh khoa hoåc. Vua Louis XV phong öng laâm Baá tûúác de Buffon, hoaâng hêåu Catherine tön suâng öng vaâ öng àûúåc choån vaâo nhûäng haân lêm viïån khoa hoåc úã Luên Àön, Berlin vaâ St. Petersburg.

Danh tiïëng Buffon vang túái chêu Myä, laâ chêu luåc àaä gia nhêåp cöång àöìng khoa hoåc àang phaát triïín cuãa chêu Êu. Thomas Jefferson, luác àoá àang laâm àaåi sûá Myä taåi Phaáp vaâ söëng úã Paris nùm 1785, àaä nhúâ Hêìu tûúác de Chastellux trao tùång Buffon möåt baãn Ghi cheáp vïì Virginia do mònh viïët vaâ vûâa in xong, keâm vúái möåt böå da baáo Myä chêu, àïí baác boã luêån àïì cuãa Buffon vïì sûå thoaái hoáa cuãa caác loaâi àöång vêåt úã Tên thïë giúái. Kïët quaã Jefferson nhêån àûúåc lúâi múâi àïën thaão luêån vïì lõch sûã thiïn nhiïn vaâ dûå tiïåc taåi vûúân cuãa Buffon. Nhû Jefferson coân nhúá laåi, “Buffon coá thoái quen úã laåi phoâng nghiïn cûáu cuãa mònh caã ngaây cho túái giúâ ùn töëi vaâ khöng tiïëp khaách bêët cûá vò lyá do gò; nhûng nhaâ öng luön múã cûãa vaâ coá möåt àêìy túá tuác trûåc àïí tiïëp khaách möåt caách rêët lõch sûã vaâ múâi moõ khaách laå cuäng nhû baãn thên duâng bûäa töëi vúái öng. Chuáng töi thêëy Buffon trong vûúân, nhûng àaä cêín thêån traánh gùåp öng; nhûng chuáng töi àaä ùn töëi vúái öng vaâ luác àoá öng toã cho chuáng töi thêëy öng laâ möåt con ngûúâi coá sûác maånh tuyïåt vúâi trong khi troâ chuyïån”.

Trong thúâi àaåi maâ khoa hoåc àaä trúã thaânh phöí cêåp, Buffon laâ möåt nhaâ tiïn phong cuãa khoa hoåc phöí thöng, àoâi hoãi möåt caái nhòn múái vïì ngön ngûä. Têët nhiïn öng àoåc saách bùçng tiïëng La tinh, nhûng öng viïët bùçng tiïëng Phaáp vaâ öng coi àêy laâ möåt haânh vi àûác tin (khöng viïët ra nhûäng baãn vùn khoá hiïíu cho möåt söë tiïíu trñ thûác, maâ trònh baây nhûäng sûå kiïån cho toaân dên. “Vùn laâ ngûúâi”, öng àaä tuyïn böë nhû thïë trong taác phêím cöí àiïín cuãa öng Discours sur Style “Luêån vïì vùn phong” (1753), àûúåc xuêët baãn vaâo dõp öng




àûúåc choån vaâo Haân lêm viïån Phaáp. Öng nghi ngúâ nhûäng vùn sô trau chuöët goåt giuäa cêu vùn vaâ öng cho rùçng tû tûúãng cuãa hoå “giöëng nhû möåt laá kim loaåi dêåp moãng, àûúåc àaánh boáng maâ mêët ài chêët lûúång”. Rousseau goåi öng laâ taác giaã coá vùn phong àeåp nhêët vaâ nhûäng àoaån vùn xuöi trûä tònh cuãa öng (öng khöng viïët vùn vêìn) àaä khiïën möåt söë ngûúâi liïåt öng vaâo söë nhûäng “nhaâ thú” Phaáp haâng àêìu cuãa thúâi àaåi.

Böå Lõch sûã thiïn nhiïn (1749-1785) göìm 36 cuöën àûúåc xuêët baãn luác sinh thúâi cuãa öng vaâ àûúåc böí sung 8 cuöën (1788-1804) sau khi öng mêët, trònh baây moåi vêën àïì vïì thiïn nhiïn tûâ con ngûúâi vaâ àöång vêåt túái thûåc vêåt vaâ khoaáng vêåt. Lêìn àêìu tiïn trong lõch sûã xuêët baãn, caác saách khoa hoåc phöí thöng àaä laâ nhûäng saách baán chaåy nhêët. Saách cuãa öng baán chaåy ngang vúái böå Baách khoa 35 cuöën cuãa Diderot, laâ dûå aán xuêët baãn thaânh cöng nhêët chêu Êu cuãa thïë kyã vaâ àaä àûúåc duâng àïí àùåt tïn cho thúâi àaåi êëy. Hiïín nhiïn cöng trònh cuãa Diderot laâ möåt cöng trònh húåp taác, trong khi taác phêím cuãa Buffon roä raâng laâ saãn phêím cuãa caá nhên öng.

Buffon nhùæm túái thaânh phêìn àöåc giaã laâ quaãng àaåi quêìn chuáng. Trong baâi viïët nöíi tiïëng cuãa öng vïì con laåc àaâ, àoaån vùn chó coá möåt cêu cuãa öng àaä toám tùæt caã möåt toaân caãnh sa maåc.

Baån haäy hònh dung ra möåt xûá súã khöng coá cêy xanh vaâ nûúác, chó coá mùåt trúâi noáng boãng, bêìu trúâi luön luön khö raáo, nhûäng caánh àöìng àêìy caát, nhûäng daäy nuái coân khö cùçn hún, trïn àoá mùæt chuáng ta raão khùæp maâ khöng nhòn thêëy möåt sinh vêåt naâo; möåt maãnh àêët chïët, nhû bõ boác trêìn búãi gioá noáng, chó phúi baây trûúác mùæt nhûäng mêíu xûúng khö, nhûäng hoân soãi raãi raác, nhûäng taãng àaá tröìi lïn theo chiïìu dûång àûáng hay nùçm ngang, möåt sa maåc khöng coá nhûäng bñ mêåt, núi khöng möåt lûä khaách naâo hñt àûúåc möåt laân khñ dûúái boáng maát hay tòm àûúåc möåt baån àöìng haânh, hay bêët cûá thûá gò nhùæc hoå biïët hoå àang söëng giûäa sûác söëng cuãa thiïn nhiïn: hoaân toaân cö quaånh, caã ngaân lêìn dïî súå hún trong rûâng thùèm, vò cêy cöëi cuäng laâ nhûäng sinh vêåt khaác, nhûäng sûå söëng khaác, àöëi vúái con ngûúâi khi chó nhòn thêëy möåt mònh; cö àöåc hún, trêìn truåi hún, laåc loäng hún, trong nhûäng maãnh àêët tröëng röîng vaâ vö haån naây; con ngûúâi nhòn vaâo khöng gian, tûá phña cuãa mònh chó laâ khöng gian, möåt khöng gian chïët nhû möåt nêëm möì; aánh saáng ban ngaây cuäng u sêìu nhû boáng töëi ban àïm, chó àûúåc taái sinh àïí chiïëu saáng sûå trêìn truåi vaâ bêët lûåc cuãa hoå, cho hoå thêëy roä hún tònh hònh khuãng khiïëp cuãa mònh, àêíy nhûäng ranh giúái ài xa hún nûäa vaâo coäi hû vö, múã röång




quanh hoå nhûäng vûåc thùèm mïnh möng chia caách hoå vúái thïë giúái con ngûúâi, möåt sûå bao la maâ hoå cöë gùæng vûúåt qua möåt caách vö voång, vò caái àoái, caái khaát vaâ caái noáng chaáy ngûúâi döìn eáp hoå moåi luác vaâ traãi daâi giûäa thêët voång vaâ sûå chïët.

Nhûng nhûäng mö taã cuãa öng vïì nhûäng con vêåt laåi rêët cö àoång vaâ suác tñch vaâ thûúâng àûúåc sûu têìm àïí laâm nhûäng saách truyïån cho thiïëu nhi.

Trong khi nhûäng thuêåt ngûä vïì tñnh duåc trêìn truåi cuãa Linnaeus laâm ngûúâi ta giêåt mònh, Buffon biïët tòm ra sûå laäng maån trong hoaåt àöång giúái tñnh cuãa caác con vêåt maâ öng mö taã. Vñ duå, öng àöëi choåi caách giao phöëi cuãa loaâi chim seã vúái loaâi böì cêu:

ñt coá loaâi chim naâo aái ên nöìng nhiïåt vaâ maånh baåo nhû chim seã; ngûúâi ta thêëy chuáng giao phöëi nhiïìu àïën hai mûúi lêìn liïn tiïëp, luön luön vúái cuâng sûå hùm húã, cuâng sûå maånh baåo, cuâng biïíu löå khoaái laåc; vaâ kïí cuäng laå, con maái coá veã nhû noáng loâng muöën ài vaâo cuöåc chúi trûúác tiïn maâ laåi caãm thêëy ñt mïåt hún con tröëng, nhûng cuäng laâm noá ñt vui thuá hún, vò khöng coá nhûäng maân vuöët ve mún trúán daåo àêìu, khöng coá nhûäng cûã chó thay àöíi; cûã chó maånh baåo chûá khöng dõu daâng, luác naâo cuäng vöåi vaâng hêëp têëp, cho thêëy àoá chó laâ baãn nùng muöën thoãa maän maâ thöi. Haäy so saánh sûå ên aái cuãa chim cêu vúái chim seã, baån seä thêëy hêìu nhû moåi tñnh chêët ài tûâ phûúng diïån thïí lyá sang luên lyá.

Trong khi àoá, núi loaâi chim cêu, nhûäng mún trúán dõu daâng, nhûäng cûã àöång mïìm maåi, nhûäng nuå hön ruåt reâ chó trúã thaânh thên mêåt vaâ gêëp gaáp vaâo luác khoaái caãm; nhûng caã giêy phuát naây cuäng chó keáo daâi vaâi giêy röìi chuyïín sang nhûäng theám khaát múái, nhûäng caách thûác gêìn guäi múái; möåt nhiïåt tònh luön luön bïìn bó, möåt súã thñch khöng thay àöíi vaâ möåt lúåi ñch coân lúán hún, àoá laâ sûác maånh àïí thoãa maän chuáng liïn tuåc maâ khöng chêëm dûát; khöng noáng giêån, khöng chaán ngaán, khöng caäi vaä; caã möåt àúâi söëng daânh cho tònh yïu vaâ cho sûå chùm soác kïët quaã cuãa tònh yïu.

Taác phêím cuãa öng mang àêåm neát möåt baâi mö taã, “möåt lõch sûã thiïn nhiïn”, chûá khöng phaãi möåt “hïå thöëng”.

Khaác vúái Linnaeus, Buffon khöng coá tham voång muöën biïët taåo hoáa àaä dûång nïn bao nhiïu “loaâi” luác khúãi àêìu. Ngûúåc laåi, öng theo àûúâng löëi cuãa Ray vaâ tûå haâi loâng bùçng möåt àõnh nghôa thuêìn tuáy dûåa trïn kinh nghiïåm.




Chuáng ta coá thïí coi hai con vêåt laâ thuöåc cuâng möåt loaâi nïëu, qua viïåc giao phöëi, chuáng coá thïí baão töìn noâi giöëng vaâ duy trò nhûäng tñnh chêët àùåc trûng laâm chuáng giöëng nhau trong loaâi cuãa chuáng; vaâ chuáng ta phaãi coi chuáng laâ thuöåc hai loaâi khaác nhau nïëu chuáng khöng thïí sinh saãn ra cuâng noâi giöëng bùçng cuâng nhûäng phûúng tiïån. Nhû thïë, con caáo seä àûúåc coi laâ khaác vúái con choá, nïëu chûáng minh àûúåc rùçng qua viïåc giao phöëi con àûåc vaâ con caái cuãa hai con vêåt naây khöng phaát sinh möåt con vêåt naâo; vaâ caã khi coá möåt con vêåt lai giöëng àûúåc phaát sinh, möåt con la chùèng haån, thò àiïìu naây cuäng àuã àïí chûáng minh laâ caáo vaâ choá khöng thuöåc cuâng möåt loaâi - búãi vò con la naây seä khöng thïí sinh saãn àûúåc.

Chó coá sûå giöëng nhau bïn ngoaâi maâ thöi khöng àuã àïí chûáng minh caác con vêåt thuöåc cuâng möåt loaâi. Tuy nhiïn öng vêîn rêët kinh ngaåc trûúác khaái niïåm vïì loaâi vaâ luön luön caãnh giaác trûúác sûå àún giaãn hoáa quaá àaáng nhûäng sûå khaác biïåt giûäa caác loaâi. Sûå thêån troång cuãa öng trong àiïìu naây coân sêu xa hún sûå thêån toång cuãa caác ngûúâi ài trûúác öng. Buffon khöng thïí naâo xaác tñn àûúåc rùçng “loaâi” laâ möåt chòa khoáa àïí hiïíu vïì chûúng trònh cuãa taåo hoáa hay vïì möåt chên lyá thêìn hoåc.

Noái chung, sûå giöëng nhau giûäa caác loaâi (species) laâ möåt trong nhûäng maâu nhiïåm sêu thùèm cuãa thiïn nhiïn maâ con ngûúâi chó coá thïí doâ thêëu àûúåc nhúâ nhûäng thñ nghiïåm lêu daâi, lùåp ài lùåp laåi vaâ khoá khùn. Nïëu khöng thûã lai giöëng haâng ngaân lêìn caác con vêåt thuöåc caác loaâi khaác nhau, laâ sao chuáng coá thïí xaác àõnh àûúåc mûác àöå giöëng nhau cuãa chuáng? Con la giöëng con ngûåa hún hay laâ giöëng ngûåa vùçn hún? Chuáng ta phaãi àùåt con vûúån gêìn hay xa con ngûúâi, vò vûúån giöëng ngûúâi möåt caách tuyïåt vúâi vïì hònh daáng thên thïí? Coá phaãi têët caã caác loaâi àöång vêåt hiïån nay cuäng laâ caác loaâi trûúác kia khöng? Hay con söë caác loaâi àaä gia tùng, hay àaä búát ài?...

Coân biïët bao sûå kiïån nûäa maâ chuáng ta cêìn phaãi biïët trûúác khi coá thïí phaát biïíu (hay phoãng àoaán vïì nhûäng cêu hoãi naây). Cêìn phaãi laâm biïët bao thñ nghiïåm àïí khaám phaá nhûäng sûå kiïån êëy, àïí tòm toâi, hay thêåm chñ àïí dûå àoaán nhûäng cêu traã lúâi coá cú súã vûäng chùæc.

Buffon laâ ngûúâi àaä múã ra nhaän giúái cho khoa sinh vêåt hoåc cêån àaåi bùçng caách àûa caã traái àêët vaâ moåi àöång vêåt vaâ thûåc vêåt trïn traái àêët lïn sêu khêëu lõch sûã. Sau Buffon, thêåt khoá maâ tin rùçng coá àiïìu gò trïn traái àêët laâ bêët di bêët dõch. Öng àaä thoaáng thêëy “maâu nhiïåm” cuãa caác loaâi. Bêy giúâ laâ thúâi àïí daânh cho caác loaâi àöång vêåt khaác nhau xuêët hiïån hay bõ tuyïåt chuãng, biïën thïë giúái trúã thaânh




möåt viïån baão taâng caác mêîu hoáa thaåch kyâ laå. Bùçng caách keáo daâi niïn lõch, Buffon àaä múã röång sên khêëu lõch sûã cho trñ tûúång tûúång cuãa caác nhaâ thiïn nhiïn hoåc. Viïåc taåo dûång coá thïí àûúåc quan saát khöng chó nhû möåt toaân caãnh khöng gian theo kiïíu Linnaeus, maâ coân nhû möåt sên khêëu caác sûå kiïån liïn tuåc trong thúâi gian. “Thúâi gian laâ nhaâ saáng taåo vô àaåi cuãa Thiïn nhiïn. Noá luön luön ài nhûäng bûúác àïìu àùån vaâ khöng laâm nhûäng bûúác nhaãy voåt, nhûng tûâ tûâ, tiïåm tiïën vaâ tuêìn tûå, noá laâm ra moåi sûå; vaâ nhûäng thay àöíi maâ noá laâm ra luác àêìu khoá nhêån thêëy - dêìn dêìn coá thïí nhêån thêëy àûúåc vaâ cuöëi cuâng toã löå hoaân toaân núi nhûäng kïët quaã hoaân haão, khöng thïí nhêån thêëy àiïìu gò khiïëm khuyïët trong àoá”.




CHÛÚNG 58

ÀI TÒM MÙÆT XÑCH COÂN THIÏËU

Möåt êín duå lúán àaä thöëng trõ, laâm hû hoãng vaâ ngùn caãn nhûäng cöë gùæng cuãa chêu Êu àïí khaám phaá võ trñ cuãa con ngûúâi trong thiïn nhiïn. Àoá laâ khaái niïåm àún giaãn vïì Chuöîi xñch lúán cuãa Hûäu Thïí. Caác nhaâ khoa hoåc vaâ triïët hoåc chêu Êu tûâng cùæt nghôa rùçng toaân thïí vuä truå göìm möåt chuöîi coá trêåt tûå caác hûäu thïí, tûâ vêåt thêët nhêët, àún sú nhêët, nhoã nhêët úã dûúái cuâng lïn túái vêåt cao nhêët vaâ phûác taåp nhêët úã trïn cuâng. Traã lúâi cho cêu hoãi “Con ngûúâi laâ gò? maâ Chuáa àaä nhúâ túái?” taác giaã Thaánh võnh àaä traã lúâi (vaâ caác nhaâ triïët hoåc tûå nhiïn cuäng nhêët trñ), “Chuáa àaä laâm con ngûúâi chó thua keám caác thiïn thêìn möåt chuát, àaä döåi triïìu thên vinh quang vaâ danh dûå cho con ngûúâi”.

ÊÍn duå Chuöîi Xñch Hûäu Thïí chûáa àêìy nhûäng àiïìu mú höì vaâ mêu thuêîn. Coá bao nhiïu mùæt xñch trong chuöîi xñch? Mùæt xñch naây khaác vúái mùæt xñch kïë tiïëp úã phña trïn hay dûúái nhû thïë naâo? Traã lúâi àûúåc nhûäng cêu hoãi naây giaã thiïët phaãi coá möåt kiïën thûác toaân diïån vïì thiïn nhiïn, maâ chó taåo hoáa múái coá àûúåc.

Chuöîi Xñch Hûäu Thïí laâ möåt êín duå hêëp dêîn àöëi vúái caác thi sô vaâ caác nhaâ siïu hònh hoåc, nhûng noá khöng giuáp ñch bao nhiïu cho nhaâ khoa hoåc. Tuy caác nhaâ thiïn nhiïn hoåc khöng ngúát noái vïì “mùæt xñch coân thiïëu”, hoå vêîn caãm thêëy thêët voång trong nhûäng cöë gùæng àïí tòm hiïíu con ngûúâi tûâ nhûäng sûå giöëng nhau vúái caác àöång vêåt khaác. Trong khi Chuöîi Xñch Hûäu Thïí àùåt con ngûúâi trong möåt dêy xñch liïn tuåc, noá cuäng laâm con ngûúâi trúã thaânh möåt mùæt xñch àöåc àaáo caách ly khoãi nhûäng maänh lûåc cuãa thiïn nhiïn.

Chuöîi Xñch Hûäu Thïí toã ra linh àöång tuyïåt vúâi vaâ cuöëi cuâng àaä coá thïí àem ûáng duång vaâo yá tûúãng tiïën hoáa. Nhûng ñt laâ cho túái thïë kyã 18, noá vêîn chó laâ mö taã saãn phêím chûá khöng phaãi qui trònh cuãa viïåc taåo dûång vaâ chó laâ möåt caách thûác khaác àïí ca ngúåi taâi trñ vaâ sûå sung maän cuãa Àaáng Hoáa Cöng. Noá mö taã thiïn nhiïn trong khöng gian chûá khöng trong thúâi gian. Àïí khaám phaá võ trñ cuãa mònh trong thiïn nhiïn, con ngûúâi cêìn coá yá thûác vïì lõch sûã, hiïíu




biïët caác loaâi khaác nhau àaä xuêët hiïån thïë naâo vaâ khi naâo vaâ con ngûúâi cuäng cêìn thêëy àûúåc thên xaác cuãa mònh giöëng vúái caác loaâi vêåt khaác nhû thïë naâo.

Edward Tyson (1651-1708), möåt baác sô ngûúâi Anh thaânh cöng, àaä coá nhûäng àiïìu kiïån lyá tûúãng àïí múã àûúâng cho viïåc khaám phaá tûâ khoa lõch sûã thiïn nhiïn àïën khoa giaãi phêîu so saánh. Öng khöng bao giúâ tòm kiïëm möåt chöî àûáng bïn caånh nhûäng Vesalius, Galileo, Newton, hay Darwin; öng traánh nhûäng cuöåc tranh caäi vaâ khöng bao giúâ tòm kiïëm sûác maånh núi nghõ trûúâng múái cuãa khoa hoåc. Nhûng nhûäng gò Sir Willia, Harvey àaä laâm àûúåc cho khoa sinh lyá hoåc, Tyson àaä laâm àûúåc cho khoa giaãi phêîu so saánh. Sinh ra trong möåt gia àònh giaâu coá vaâ tiïëng tùm lêu àúâi taåi Bristol, Edward Tyson àaä ài theo con àûúâng truyïìn thöëng (öng àêåu cûã nhên y khoa úã oxford nùm 1677, röìi haânh nghïì úã Luên Àön vúái anh rïí cuãa mònh). Khi bùæt àêìu caác thñ nghiïåm giaãi phêîu hoåc cuãa mònh, öng laâm quen vúái Robert Hooke, ngûúâi àaä veä minh hoåa cho möåt söë tiïíu luêån cuãa öng vaâ öng àaä àûúåc choån laâm höåi viïn cuãa Höåi Hoaâng gia nùm 1679.

Trong ban àiïìu haânh cuãa höåi, öng phuå traách caác kïë hoaåch chûáng minh cho caác cuöåc hoåp thûúâng kyâ cuãa höåi. Öng rao giaãng cûúng lônh múái cuãa höåi laâ thùng tiïën khoa hoåc. Vaâ öng sui sûúáng tiïëp nhêån nhûäng sûå kiïån hïët sûác phong phuá tûâ Tên thïë giúái gúãi àïën cho höåi. “Nhûäng löå trònh múái, nhûäng àêët múái, nhûäng biïín múái möîi ngaây àûúåc khaám phaá thïm vaâ nhûäng baâi mö taã vïì nhûäng quöëc gia múái maâ trûúác àêy chûa àûúåc biïët àïën nay àûúåc gúãi túái cho höåi; vò thïë chuáng töi buöåc phaãi sûãa laåi caác baãn àöì vaâ laâm laåi àõa lyá cuãa caã hai thïë giúái cuä vaâ múái. Vaâ caác khaám phaá vïì vuâng Indies àaä laâm giaâu thïm cho thïë giúái cuä cuäng nhiïìu nhû nhûäng khaám phaá vïì giaãi phêîu hoåc nay àang laâm giaâu cho Khoa hoåc tûå nhiïn vaâ y khoa”. Nhûng caác nhaâ khoa hoåc tûå nhiïn khöng àûúåc àïí mònh bõ caám döî búãi nhûäng sûå töíng quaát hoáa dïî daäi - “thaâ ñt maâ chñnh xaác coân hún laâ caã àöëng sûå kiïån têåp húåp laåi möåt caách bûâa baäi. Malpighi trong cöng trònh cuãa mònh vïì con Tùçm àaä laâm àûúåc nhiïìu hún laâ Jonston trong caã cuöën sachs cuãa öng vïì Cön truâng”.

Tyson àaä nhêën maånh, “Viïåc giaãi phêîu möåt con vêåt seä laâ chòa khaáo àïí múã ra nhiïìu con vêåt khaác, vaâ cho túái luác chuáng ta coá thïí hoaân thaânh cöng viïåc naây, chuáng ta coân rêët cêìn coá thêåt nhiïìu nhûäng dûä kiïån khaác biïåt vaâ bêët thûúâng”. Öng rêët thñch thuá vúái baáo




caáo àêìy àuã cuãa Swammerdam vïì con Phuâ du hay Thiïu thên, vò chó coá thïí hiïíu àûúåc sûå söëng nhúâ “möåt sûå nghiïn cûáu so saánh”.

Thiïn nhiïn khi toã ra kñn êín núi möåt vêåt, laåi coá thïí toã löå tûå nhiïn vaâ roä raâng núi möåt vêåt khaác; vaâ möåt con ruöìi àöi khi toã löå nhiïìu aánh saáng hún àïí ta hiïíu roä cêëu truác vaâ chûác nùng cuãa caác böå phêån cuãa cú thïí con ngûúâi, hún laâ nhûäng cuöåc möí xeã laâm ài laâm laåi cuãa cuâng cú thïí êëy... Vò vêåy chuáng ta khöng àûúåc nghô rùçng nhûäng con vêåt nhoã beá nhêët cuãa taåo hoáa laâ têìm thûúâng hay vö duång, vò núi nhûäng con vêåt beá nhoã êëy chuáng ta coá thïí nhêån ra möåt caách söëng àöång nhûäng tñnh chêët àïí böåc löå cho chuáng ta vïì möåt thiïn tñnh hay vïì baãn thên chuáng ta... Trong möîi con vêåt àïìu coá möåt thïë giúái kyâ diïåu; möîi con vêåt laâ möåt tiïíu thïë giúái hay möåt thïë giúái tûå taåi.

Möåt höm Tyson àïën thùm bïën taâu Tower vaâ nhaâ bïëp cuãa Ngaâi thõ trûúãng àïí tòm nhûäng con caá quñ hiïëm vïì giaãi phêîu, möåt ngûúâi baán caá cho öng coi möåt con caá heo. Àêy laâ con vêåt duy nhêët thuöåc loaâi àöång vêåt biïín coá vuá töìn taåi úã vuâng biïín Anh Quöëc. Con vêåt àaä laåc àûúâng khi ài ngûúåc doâng söng Thames vaâ àêy laåi laâ àiïìu rêët àaáng mûâng cho tûúng lai cuãa khoa hoåc.

Höåi Hoaâng gia àaä tûâng baây toã ûúác muöën àùåc biïåt quan têm túái viïåc giaãi phêîu moåi loaâi vêåt quñ hiïëm vaâ loaâi caá heo chûa bao giúâ àûúåc giaãi phêîu. Anh baån Robert Hook cuãa Tyson àaä trñch baãy àöìng tiïìn 6 penny cuãa höåi àïí mua “con caá” nùång 95 pound naây vaâ àem vïì àaåi hoåc Gresham àïí giaãi phêîu. Taåi àêy Tyson vöåi vaâng bùæt tay vaâo viïåc vaâ khi giaãi phêîu àïën àêu thò nhúâ Hooke giuáp veä hònh àïën àoá. Cuöën Giaãi phêîu möåt con caá heo (1680) cuãa Tyson cho thêëy viïåc phên loaåi àöång vêåt dûåa theo hònh daáng bïì ngoaâi cuãa chuáng laâ möåt àiïìu nguy hiïím. John Ray àaä tûâng xïëp caá heo vaâo loaåi caá. Tyson nhêån àõnh, “Nïëu chó nhòn bïì ngoaâi con caá heo, chuáng ta thêëy noá khöng khaác gò con caá. Nhûng nïëu nhòn vaâo bïn trong, noá chùèng coá gò giöëng möåt con caá”. Giaãi phêîu bïn trong con caá heo àaä giuáp Tyson tin chùæc rùçng caá heo thûåc sûå laâ möåt loaâi coá vuá, giöëng nhû nhûäng con vêåt böën chên trïn böå, “chó coá àiïìu noá söëng trïn biïín vaâ chó coá hai vêy àùçng trûúác”.

Cêëu truác nöåi taång vaâ nhûäng böå phêån bïn trong rêët giöëng nhûäng con vêåt böën chên, khiïën chuáng töi thêëy úã àêy chuáng hêìu nhû thuöåc cuâng möåt loaâi. Khaác biïåt lúán nhêët núi chuáng coá veã laâ úã hònh daáng bïn ngoaâi vaâ khöng coá chên. Nhûng cuäng úã àêy chuáng töi nhêån thêëy khi loác da vaâ thõt ài, caác vêy trûúác àuáng laâ möåt caánh tay, trïn àoá coá xûúng baã vai, xûúng caánh tay, xûúng khuyãu tay,




xûúng quay, xûúng cöí tay, xûúng baân tay vaâ 5 xûúng ngoán tay nöëi vúái nhau möåt caách kyâ laå.

Caái nhòn tinh tûúâng cuãa Tyson vïì caác mêîu àöång vêåt laå àaä khúi dêåy sûå quan têm cuãa caác àöìng nghiïåp trong Höåi Hoaâng gia. Hoå àaä mua möåt con àaâ àiïíu àïí öng möí xeã. Sau cuâng öng àaä tùång höåi nhûäng baãn veä giaãi phêîu cuãa möåt con rùæn höí mang chêu Myä, möåt con hûúu lúån Mïhicö, möåt con thuá coá tuái, do William Byrd úã Virginia gûãi cho höåi.

Trong möåt thúâi kyâ khoá khùn, Tyson àaä thaânh cöng möåt caách kyâ diïåu trong viïåc àöëi xûã nhên àaåo vúái nhûäng bïånh nhên têm thêìn. Àïí thay àöíi bêìu khñ cuãa möåt nhaâ tuâ thaânh bïånh viïån, öng àaä thuï nhûäng nûä y taá vaâo phuåc vuå vaâ thiïët lêåp möåt quyä quêìn aáo àïí cung cêëp cho bïånh nhên ngheâo.

Möåt tai naån khaác àaä cho Tyson cú höåi ài tiïn phong trïn con àûúâng gian nan àïí tòm hiïíu nguöìn göëc con ngûúâi . Möåt con tinh tinh do möåt thuãy thuã àûa lïn taâu cuãa mònh úã Angola àaä bõ thûúng trong cuöåc haânh trònh, vïët thûúng bõ nhiïîm truâng khiïën noá bõ chïët sau khi àïën Luên Àön, Tyson àaä thêëy con vêåt naây khi noá coân söëng, nïn giûä laåi xaác cuãa noá vaâ àûa vïì nhaâ àïí giaãi phêîu. Vò khöng coá hïå thöëng ûúáp laånh, Tyson phaãi möí xeã rêët vöåi vaâng. Dõp may àaä khiïën öng nhúâ àûúåc möåt nhaâ giaãi phêîu cú thïí ngûúâi nöíi tiïëng nhêët thúâi àoá laâ William Cowper àïí giuáp öng veä hònh. Kïët quaã cuãa hoå àûúåc xuêët baãn nùm 1699 dûúái nhan àïì Orang Outang, sive Homo Sylvestris (Orang - Outang, hay Ngûúâi Rûâng): hay, Giaãi phêîu möåt con vêåt luân (Pygmie). So saánh vúái giaãi phêîu möåt con khó, khó khöng àuöi, vaâ ngûúâi.

Tûâ “orang outang” theo tiïëng Maä Lai coá nghôa laâ “ngûúâi rûâng” vaâ úã chêu Êu thúâi àoá àûúåc duâng khaái quaát àïí chó moåi loaâi linh trûúãng to lúán khöng phaãi ngûúâi. Con vêåt maâ Tyson àaä giaãi phêîu khöng phaãi laâ con àûúâi ûúi orang - outang theo tïn goåi cuãa caác nhaâ àöång vêåt hoåc thúâi nay, maâ laâ möåt con tinh tinh chêu Phi. Con vêåt naây laâ loaâi vûúån ngûúâi lêìn àêìu tiïn xuêët hiïån trïn saách vúã khoa hoåc taåi chêu Êu, àaä àûúåc baác sô Nicolaes Tulp nhùæc àïën nùm 1641. Tyson thñch goåi mêîu àöång vêåt naây laâ möåt “con vêåt luân” (pygmie).

Öng goåi noá laâ gò khöng quan troång bùçng öng àaä laâm gò vúái noá. Viïåc laâm cuãa öng laâ möåt sûå kiïån àaánh dêëu thúâi àaåi.. Viïåc Tyson giaãi phêîu con tinh tinh àaä àùåt con ngûúâi vaâo caã möåt bêìu trúâi múái.




Giöëng nhû Copernic àaä chuyïín dúâi võ trñ cuãa traái àêët ra khoãi trung têm cuãa vuä truå, Tyson cuäng àaä tûúác boã võ trñ àöåc nhêët cuãa con ngûúâi laâ àûáng bïn trïn vaâ caách ly caác taåo vêåt khaác. Trûúác àoá chûa tûâng coá ai ngêîu nhiïn hay cöng khai àûa ra luêån chuáng naâo vïì sûå giöëng nhau giûäa thên thïí con ngûúâi vaâ loaâi vêåt. Giöëng nhû Vesalius àaä mö taã chi tiïët vaâ veä cêëu truác cú thïí con ngûúâi , Tyson bêy giúâ cuäng mö taã chi tiïët giaãi phêîu vïì con vêåt maâ öng chûáng minh laâ gêìn vúái con ngûúâi nhêët trong söë caác loaâi vêåt. Öng cho thêëy roä àêy chñnh laâ “mùæt xñch coân thiïëu” giûäa con ngûúâi vaâ toaân thïí caác loaâi àöång vêåt “thêëp hún” con ngûúâi.

Tyson àaä liïåt kï möåt caách roä raâng nhûäng àiïím giöëng nhau vaâ khaác nhau vïì thïí lyá giûäa tinh tinh vaâ ngûúâi. Öng khöng àaã àöång túái Thûúång àïë hay nhûäng suy tû vïì linh höìn bêët tûã, nhûng öng liïåt kï caác kïët luêån cuãa mònh thaânh hai cöåt. Möåt cöåt nïu nhûäng àiïím cho thêëy “Con àûúâi ûúi (orang - outang) giöëng con ngûúâi hún khó cuåt àuöi vaâ nhûäng loaâi khó khaác”, coân möåt cöåt kia nïu lïn nhûäng àiïím laâm noá “khaác con ngûúâi vaâ giöëng con khó cuåt àuöi vaâ caác loaâi khó khaác hún”. Caác àiïím giöëng vúái ngûúâi göìm 48 àiïím, bùæt àêìu vúái “1. Coá toác úã Vai ài xuöëng, vaâ toác úã Caánh tay ài ngûúåc lïn”, röìi tiïëp theo laâ nhûäng àiïím giöëng nhau vïì ruöåt, ruöåt kïët, gan, laá laách, tuåy taång vaâ tim. “25. Böå oác lúán hún oác khó khöng àuöi rêët nhiïìu; vaâ moåi phêìn cuãa noá àûúåc cêëu taåo giöëng hïåt nhû oác con ngûúâi”. Röìi giöëng nhau vïì rùng, xûúng söëng, ngoán tay vaâ ngoán chên, nhûng sau cuâng “khöng thïí xaác àõnh àûúåc bùçng têët caã nhûäng cú bùæp cuãa khó khöng àuöi vaâ khó coá giöëng vúái cú bùæp cuãa ngûúâi hay khöng, vò khöng coá möåt vêåt thñ nghiïåm àïí so saánh, hay nhûäng quan saát cuãa nhûäng ngûúâi khaác”. Ba mûúi böën sûå khaác biïåt giaãi phêîu hoåc vúái ngûúâi vaâ nhûäng àiïím giöëng nhau cuãa tinh tinh “vúái khó khöng àuöi vaâ caác loaâi khó khaác” cuäng àûúåc liïåt kï möåt caách chñnh xaác vaâ tó mó. Khi khaám phaá ra rùçng nhûäng cú quan phaát tiïëng noái vaâ naäo cuãa con vêåt luân cuãa öng “giöëng hïåt nhû cuãa ngûúâi”, öng khiïën cho caác àöåc giaã thùæc mùæc “nïëu àoá laâ nhûäng cú quan chuyïn biïåt cho nhûäng haânh àöång cuãa con ngûúâi , vêåy thò con vêåt luân naây coá thïí thûåc sûå laâ möåt con ngûúâi”. Taåi sao con ngûúâi coá thïí suy luêån, coân con vêåt luân thò khöng? Tyson àaä àùåt cêu hoãi naây vaâo möåt ma trêån múái vaâo thïë giúái cuãa thiïn nhiïn vêåt lyá. Giöëng nhû ta khöng thïí quïn ài nhaän giúái cuãa hïå nhêåt têm sau khi àaä thêëy noá, giúâ àêy khi àaä àoåc Tyson, ra cuäng khöng thïí coân tin rùçng con ngûúâi laâ möåt taåo vêåt taách biïåt khoãi phêìn coân laåi cuãa thiïn nhiïn.




Tyson kïët luêån rùçng con tinh tinh giöëng con ngûúâi nhiïìu hún laâ giöëng caác loaâi tinh trûúãng khaác. Giúâ àêy nhûäng khaác biïåt cuãa con ngûúâi vúái nhûäng loaâi vêåt khaác chó coân laâ vïì nhûäng sùæc thaái coá thïí liïåt kï trïn möåt baãng danh saách. Taâi nùng giaãi phêîu cuãa Tyson àaä cöëng hiïën cho àïì taâi tranh luêån thêìn hoåc vïì baãn chêët “thuá tñnh” cuãa con ngûúâi möåt yá nghôa múái chñnh xaác - vaâ cuäng nguy hiïím vïì mùåt thêìn hoåc. Tyson àaä àaåt túái ngûúäng cûãa cuãa khoa nhên chuãng hoåc tûå nhiïn.

Àiïìu kyâ laå nhêët trong sûå nghiïåp nhên chuãng hoåc tûå nhiïn cuãa Tyson laâ vai troâ tiïn phong cuãa öng trong viïåc nghiïn cûáu nhûäng tñnh caách thêët thûúâng cuãa trñ khön con ngûúâi . Öng àaä àûúåc choån laâm thaânh viïn Àoaân baác sô Hoaâng gia vaâ nùm 1684 àûúåc böí nhiïåm chûác Giaám àöëc Bïånh viïån Bethlehem. Taåi àêy öng àaä chiïëm àûúåc möåt võ trñ trong haâng nguä nhûäng nhaâ nhên àaåo. Bïånh viïån Bethlehem, goåi tùæt laâ “Bedlam”, àûúåc thaânh lêåp vaâo thïë kyã 13 búãi Höåi Doâng Ngöi sao Bethlhem, àïí chùm soác nhûäng ngûúâi mêët trñ, laâ viïån têm thêìn àêìu tiïn thuöåc loaåi naây úã Anh. Tûâ lêu bïånh viïån naây trúã thaânh àöìng nghôa vúái möåt núi öìn aâo mêët trêåt tûå. Taåi àêy nhûäng bïånh nhên têm thêìn bõ àaánh àêåp, xiïìng xñch vaâ giam vaâo nhûäng xaâ lim. Vaâ thónh thoaãng noá cuäng trúã thaânh núi àïí giam cêìm nhûäng con ngûúâi “quêëy röëi” vaâ nhûäng thúå têåp nghïì biïëng nhaác.

Trong möåt thúâi kyâ khoá khùn nhû thïë, Tyson àaä thaânh cöng möåt caách kyâ diïåu trong viïåc àöëi xûã nhên àaåo vúái nhûäng bïånh nhên têm thêìn. Àïí thay àöíi bêìu khñ cuãa möåt nhaâ tuâ thaânh möåt bêìu khñ bïånh viïån, öng àaä thuï nhûäng nûä y taá vaâo phuåc vuå vaâ thiïët lêåp möåt quô quêìn aáo àïí cung cêëp quêìn aáo cho bïånh nhên ngheâo. “Bedlam” bùæt àêìu trúã thaânh möåt núi àïí àiïìu trõ chûá khöng coân laâ möåt núi àïí trûâng phaåt nûäa. Caãi caách lúán cuãa öng laâ viïåc àiïìu trõ cho caác bïånh nhên sau khi rúâi bïånh viïån, vúái nhûäng cuöåc thùm viïëng àõnh kyâ taåi nhaâ. Trong 20 nùm öng laâm baác sô taåi àêy, trong söë 1,294 bïånh nhên nhêåp viïån, àaä coá 890 ngûúâi xuêët viïån (nghôa laâ khoaãng 70%) àûúåc khoãi hùèn hay giaãm búát chûáng àiïn. Nhûäng caãi caách cuãa Tyson coân töìn taåi nhiïìu thïë kyã sau vaâ àaä àïí laåi dêëu êën vûäng bïìn taåi Bethlehem vaâ nhûäng núi khaác.

Khi Linnaeus sau naây àûa Con ngûúâi vaâo trong Hïå Thöëng Thiïn Nhiïn cuãa mònh nùm 1735, öng àaä khöng traánh neá vêën àïì bùçng caách goåi Tyson laâ möåt thiïn thêìn sa ngaä. Giöëng nhû Tyson, öng nhòn nhêån mònh “khöng thïí tòm ra sûå khaác biïåt giûäa con ngûúâi vaâ con tinh tinh” vaâ khöng bao giúâ thûåc sûå tòm ra àûúåc möåt “àùåc




tñnh riïng cuãa giöëng” àïí phên biïåt ngûúâi vúái vûúån. Linnaeus àaä kïët luêån vúái möåt sûå khöi haâi hiïëm thêëy núi öng, “Thêåt laâ laå khi möåt con vûúån ngu àêìn nhêët laåi khaác biïåt quaá ñt vúái möåt con ngûúâi thöng minh nhêët, vaâ thêåt laâ laå khi vêîn chûa tòm ra nhaâ quan saát naâo vïì thiïn nhiïn coá khaã nùng vaåch ra àûúåc àûúâng phên caách giûäa con ngûúâi vaâ con vûúån”. Shakespeare trong Henry IV, phêìn I àaä noái. “Homo (Ngûúâi) laâ möåt tïn chung cho moåi ngûúâi”. Linnaeus àaä àùåt tïn cho ngûúâi trong hïå thöëng hai tïn goåi cuãa öng laâ Homo sapiens, Ngûúâi trñ tuïå. Öng àaä cho ngûúâi möåt yá nghôa múái röång hún, bùçng caách baåo daån xïëp con ngûúâi thaânh möåt “loaâi” (species), nghôa laâ coi con ngûúâi cuäng chó laâ möåt loaâi trong caác loaâi àöång vêåt. Linnaeus àùåt loaâi ngûúâi vaâo Hoå coá vuá thuöåc Doâng Linh trûúãng vaâ phên biïåt nhûäng giöëng ngûúâi khaác nhau:

Böën chên, ngûúâi biïët noái, àêìy löng. Ngûúâi Rûâng. Da maâu àöìng, tñnh laåc quan, àûáng thùèng. Ngûúâi Myä. Toác àen, thùèng, daây, löî muäi cao, mùåt göì ghïì; rêu thûa, cöë

chêëp, tûå do. Xêm mònh bùçng nhûäng àûúâng neát àeåp maâu àoã. Àúâi söëng àûúåc qui àõnh búãi têåp tuåc.

Da trùæng, tñnh noáng, ngûúâi rùæn chùæc. Ngûúâi Êu. Toác vaâng, nêu, suön, mùæt xanh lú, thanh lõch, sêu sùæc, saáng

taåo. Mùåc quêìn aáo saát ngûúâi. Àiïìu haânh àúâi söëng bùçng luêåt phaáp. Da saåm, tñnh trêìm, cûáng nhùæc. Ngûúâi AÁ. Toác àen, mùæt àen, nghiïm nghõ, kiïu ngaåo, tham lam. Mùåc

quêìn aáo moãng, söëng dûåa trïn dû luêån. Da àen, dïî tñnh, phoáng khoaáng. Ngûúâi Phi. Toác àen, quùn, da boáng, muäi teåt, möi daây, kheáo tay chên, uïí

oaãi, lûúâi biïëng. Xoa múä trïn ngûúâi. Söëng theo ngêîu hûáng.




CHÛÚNG 59

NHÛÄNG CON ÀÛÚÂNG ÀI TÚÁI TIÏËN HOÁA

Thomas Bell, võ chuã tõch löîi laåc cuãa Höåi Linnaeus Luên Àön, àaä baáo caáo vaâo cuöëi nùm 1858 nhû sau: “Nùm vûâa qua thûåc sûå àaä khöng coá möåt khaám phaá nöíi bêåt naâo coá thïí ngay lêåp tûác taåo ra cuöåc caách maång... trong laänh vûåc khoa hoåc maâ höåi nhùçm túái; chuáng ta chó coá thïí mong àúåi nhûäng sûå àöåt phaá bêët ngúâ vaâ nöíi bêåt trong nhûäng quaäng thúâi gian caách xa nhau maâ thöi”. Höåi Linnaeus àaä àûúåc thaânh lêåp tûâ nùm 1788 àïí baão töìn thû viïån, caác loaâi cêy coã vaâ caác thuã baãn do Linnaeus àïí laåi cho con trai öng vaâ khi ngûúâi con trai naây qua àúâi, di saãn naây àaä àûúåc möåt nhaâ thûåc vêåt hoåc ngûúâi Anh mua laåi cho höåi. Duâ Bell àaä nhêån àõnh nhû thïë, nhûng ba taâi liïåu àûúåc àoåc cho höåi vaâo ngaây 1 thaáng 7 nùm àoá àaä goái gheám nhiïìu hïå quaã caách maång hún bêët kyâ àoáng goáp naâo khaác cho diïîn àaân cuãa caác nhaâ khoa hoåc kïí tûâ thúâi Newton.

Nhûäng taâi liïåu noái trïn (chó daâi 17 trang trong túâ Journal cuãa höåi), “Vïì khuynh hûúáng cuãa caác loaâi biïën àöíi àïí trúã thaânh àa daång; vaâ Vïì sûå vûäng bïìn cuãa caác daång khaác nhau vaâ caác loaâi nhúâ sûå àaâo thaãi tûå nhiïn”, àaä àûúåc thöng tri cho höåi do hai thaânh viïn thaânh cöng nhêët cuãa höåi, Sir Charles Lyell, nhaâ àõa chêët hoåc vaâ J. D. Hooker, nhaâ thûåc vêåt hoåc. Hai öng naây àaä giúái thiïåu “nhûäng kïët quaã nghiïn cûáu cuãa hai nhaâ khoa hoåc tûå nhiïn hùng say laâ Öng Charles Darwin vaâ Öng Alfred Wallace. Hai nhaâ khoa hoåc naây àaä laâm viïåc àöåc lêåp vaâ khöng biïët nhau, nhûng àaä cuâng àaåt àïën möåt lyá thuyïët rêët tinh vi àïí giaãi thñch vïì sûå xuêët hiïån vaâ töìn taåi cuãa nhûäng loaâi vaâ nhûäng daång khaác nhau trïn haânh tinh chuáng ta, caâ hai võ àïìu xûáng àaáng laâ nhûäng nhaâ tû tûúãng àêìu tiïn trong lônh vûåc nghiïn cûáu quan troång naây”. Ba muåc taâi liïåu àoá laâ: nhûäng trñch àoaån möåt thuã baãn àûúåc Darwin phaác thaão nùm 1839 vaâ duyïåt laåi nùm 1844; trñch àoaån möåt laá thû cuãa Darwin gúãi cho Giaáo sû Asa Gray úã Boston, Massachusetts vaâo thaáng 10, 1857, lêåp laåi nhûäng quan àiïím cuãa öng vïì caác loaâi àaä àûúåc phaát biïíu trong thuã baãn trûúác àoá; vaâ möåt khaão luêån cuãa Wallace viïët taåi Tarnate thuöåc




miïìn Àöng Indies vaâo thaáng 2, 1858, maâ öng àaä gúãi cho Darwin àïí nhúâ öng naây chuyïín cho Lyell nïëu thêëy noá múái laå vaâ thuá võ.

Vïì sau, caác nhaâ viïët sûã seä ghi nhêån ngaây 1 thaáng 7 nùm 1858 laâ ngaây thuyïët tiïën hoáa cöng böë lêìn àêìu tiïn. Nhûng úã thúâi àiïím àoá, caác taâi liïåu cuãa Darwin - Wallace khöng àûúåc caác höåi viïn cuãa höåi chuá yá. Caã Darwin lêîn Wallace àïìu khöng coá mùåt trong höåi nghõ vaâ ba mûúi thaânh viïn trong höåi nghõ cuäng khöng thaão luêån vïì caác taâi liïåu àoá. Viïåc trònh baây nhûäng taâi liïåu naây chó laâ möåt haânh vi thuã tuåc maâ thöi.

Trong quaá trònh cuãa yá tûúãng tiïën hoáa, chuáng ta chûáng kiïën möåt hiïån tûúång nöíi bêåt trong tiïën böå cuãa khoa hoåc. Thúâi àaåi múái àaä phaát minh ra nhiïìu duång cuå quaãng caáo, maáy in àaä mang laåi hiïåu quaã phöí biïën röång raäi, caác höåi khoa xuêët hiïån vúái nhûäng diïîn àaân röång raäi vaâ cöng khai hún. Têët caã nhûäng sûå kiïån naây taåo nïn möåt sûác chuyïín àöång múái cho caác yá tûúãng khoa hoåc vaâ cho chñnh nhaâ khoa hoåc.

Ngaây 27 thaáng 21, 1831, khi chaâng thanh niïn 22 tuöíi Darwin khúãi àêìu möåt cuöåc du haânh 5 nùm trïn chiïëc taâu Beagle, anh theo bïn mònh quyïín àêìu tiïn vûâa àûúåc xuêët baãn trong böå Caác nguyïn lyá àõa chêët hoåc cuãa Charles Lyell, do giaáo sû thûåc vêåt hoåc cuãa anh úã Cambridge tùång. Lyell (1797-1875) seä cung cêëp caái nïìn cho moåi tû tûúãng cuãa Darwin vïì caác qui trònh cuãa thiïn nhiïn vaâ nhúâ àoá giuáp cho nhûäng tû tûúãng múái vïì tiïën hoáa mang tïn lyá thuyïët Darwin. Trûåc giaác quyïët àõnh cuãa Lyell àûúåc trònh baây vúái rêët nhiïìu dûä kiïån trong saách cuãa öng, cho rùçng traái àêët àaä àûúåc hònh thaânh ngay tûâ àêìu búãi nhûäng sûác maånh àöìng àïìu hiïån vêîn àang hoaåt àöång - sûå xoái moân búãi doâng nûúác, sûå tñch luäy phuâ sa, caác cuöåc àöång àêët vaâ nuái lûãa. Vò nhûäng sûác maånh àoá qua nhiïìu thiïn niïn kyã àaä hònh thaânh traái àêët nhû ta thêëy ngaây nay, nïn khöng cêìn phaãi tûúãng tûúång ra nhûäng thiïn tai naâo caã. Lyá thuyïët naây àûúåc goåi laâ lyá thuyïët àöång lûåc àïìu.

Lyell àaä cöë traánh nhûäng vêën àïì nan giaãi cuãa thêìn hoåc vaâ vuä truå hoåc bùçng caách khöng baân túái nguöìn göëc traái àêët. Öng cho rùçng nhûäng lyá thuyïët trûâu tûúång vïì viïåc taåo dûång laâ khöng cêìn thiïët vaâ khöng khoa hoåc. Hïå quaã àöëi vúái thûåc vêåt vaâ àöång vêåt laâ àiïìu dïî thêëy. Nïëu hoaåt àöång hiïån nay cuãa nuái lûãa Vesuvius hay Etna cùæt nghôa cho nhûäng thay àöíi núi bïì mùåt traái àêët, taåi sao chuáng ta khöng nghô rùçng nhûäng sûác maånh khaác cuâng cùæt nghôa cho sûå xuêët hiïån cuãa caác loaâi vaâ caác daång khaác nhau cuãa thûåc vêåt vaâ àöång vêåt ?




Võ giaáo sû úã Cambridge khi tùång Darwin cuöën saách cuãa Lyell àaä khuyïën caáo anh khöng nïn tin moåi àiïìu trong àoá. Ngoaâi ra, Darwin coân mang theo möåt ñt saách khaác, trong àoá coá saách Kinh Thaánh, Milton, caác cuöåc thaám hiïím cuãa Alexander von Humboldt úã Venezuela vaâ lûu vûåc söng Orinoco.

Chuyïën du khaão Beagle laâ giai àoaån quyïët àõnh àûa Darwin túái nhûäng khaái niïåm vïì tiïën hoáa vaâ ngûúâi àêìu tiïn gúåi hûáng cho chaâng sinh viïn treã Darwin say mï ài vaâo laänh vûåc nghiïn cûáu thiïn nhiïn laâ John Stevens Henslow (1796-1861), giaáo sû thûåc vêåt hoåc cuãa cêåu úã àaåi hoåc Cambridge. Tûâ ghïë giaãng àûúâng, võ giaáo sû coá taâi cuöën huát naây àaä möåt mònh khúi dêåy sûå phuåc hûng khoa thûåc vêåt hoåc taåi àaåi hoåc. Öng àaä khúãi xûúáng nhûäng chuyïën du khaão thûåc àõa àïí sinh viïn quan saát thûåc vêåt trong möi trûúâng tûå nhiïn vaâ yïu cêìu caác sinh viïn cuãa mònh coá nhûäng quan saát àöåc lêåp, nhúâ àoá öng àaä àaâo taåo möåt thïë hïå nhûäng nhaâ thûåc vêåt hoåc múái quan têm ñt túái thuêåt ngûä cuãa Linnaeus nhûng àïí yá nhiïìu túái sûå phên phöëi, sinh thaái vaâ àõa lyá cuãa thûåc vêåt. Vûúân thûåc vêåt Cambridge àaä trúã thaânh möåt phoâng thñ nghiïåm giaãng daåy.

Thaânh tûåu lúán cuãa Henslow àaáng ghi vaâo lõch sûã, àoá laâ öng àaä coá cöng biïën àöíi chaâng sinh viïn ham chúi Darwin thaânh möåt nhaâ khoa hoåc thiïn nhiïn say mï. Khi àaä 67 tuöíi, Darwin vêîn coân nhúá laåi “möåt hoaân caãnh àaä aãnh hûúãng túái sûå nghiïåp cuãa töi hún moåi àiïìu gò khaác”.

Àoá laâ tònh baån cuãa töi vúái giaáo sû Henslow. Trûúác khi túái Cambridge, töi àaä nghe anh trai töi kïí vïì öng nhû möåt con ngûúâi thöng thaåo moåi ngaânh khoa hoåc vaâ töi caãm thêëy kñnh troång öng tûâ àêëy. Möîi tuêìn öng àïìu múã cûãa nhaâ öng möåt lêìn àïí sinh viïn vaâ nhûäng ngûúâi yïu thñch khoa hoåc trong àaåi hoåc àïën gùåp gúä nhau vaâo buöíi töëi. Ngay tûâ àêìu töi nhêån àûúåc möåt lúâi múâi cuãa Fox vaâ töi cûá àïìu àùån àïën àoá. Chùèng bao lêu töi àaä quen thên vúái thêìy Henslow vaâ trong nûãa sau cuãa thúâi hoåc úã Cambridge, töi thûúâng xuyïn ài daåo chúi vúái thêìy; vò thïë möåt söë giaáo sû úã trûúâng àaä goåi töi laâ “ngûúâi ài daåo vúái Henslow”; vaâ buöíi töëi töi thûúâng xuyïn àûúåc múâi ùn töëi vúái gia àònh thêìy. Thêìy rêët uyïn baác vïì thûåc vêåt hoåc, cön truâng hoåc, hoáa hoåc, khoaáng chêët hoåc vaâ àõa chêët hoåc. Súã thñch maånh nhêët cuãa thêìy laâ ruát ra nhûäng kïët luêån tûâ nhûäng quan saát lêu ngaây liïn tiïëp vaâ tó mó.

Nùm 1831, khi böå Haãi quên xin Henslow giúái thiïåu möåt nhaâ thiïn nhiïn hoåc phuåc vuå chuyïën thaám hiïím Beagle àïí veä baãn àöì




caác búâ biïín Patagonia, Tierra de Fuego, Chilï vaâ Peru, öng àaä giúái thiïåu ngûúâi hoåc troâ yïu quñ nhêët cuãa mònh.

Charles Darwin phêën khúãi chêëp nhêån. Nhûng cha cuãa cêåu dûát khoaát khöng chõu àïí cêåu lao vaâo nhûäng cuöåc maåo hiïím nhû thïë. May thay, Henslow vaâ chuá cuãa Darwin àaä thuyïët phuåc àûúåc öng àïí cho pheáp cêåu ài.

Henslow liïn laåc chùåt cheä vúái Darwin trong suöët 5 nùm cuãa cuöåc thaám hiïím Beagle. Hai ngûúâi thûúâng xuyïn liïn laåc thû tûâ vúái nhau vaâ Henslow tröng coi nhûäng mêîu àöång vêåt vaâ thûåc vêåt do Darwin gúãi vïì Luên Àön. Khi taâu Beagle àïën Montevideo, Darwin nhêån àûúåc cuöën thûá hai trong böå Àõa chêët cuãa Lyell vaâ khi túái Valparaiso úã phña búâ bïn kia cuãa luåc àõa Nam Myä, Darwin nhêån àûúåc cuöën thûá ba vûâa múái ra khoãi nhaâ in. Trong suöët cuöåc haânh trònh, Darwin luön luön ûáng duång caác nguyïn lyá cuãa Lyell.

Cuöën thûá hai cuãa Lyell vûúåt ra ngoaâi laänh vûåc àõa chêët àïí aáp duång lyá thuyïët caác lûåc àöìng àïìu cuãa öng vaâo sinh vêåt hoåc. Lyell giaãi thñch : trong thúâi àõa chêët, coá nhûäng loaâi múái xuêët hiïån vaâ nhûäng loaâi khaác bõ tuyïåt chuãng, nhûng nhûäng qui tònh àõa chêët luön luön laâm thay àöíi nhûäng tònh traång êëy. Möåt loaâi thua trong cuöåc caånh tranh vúái möåt loaâi khaác trong cuâng möi trûúâng sinh thaái coá thïí laâm caã möåt loaâi bõ tuyïåt chuãng. Möåt loaâi thùæng trong cuöåc caånh tranh seä phaát triïín ra nhiïìu àïí laâm biïën mêët nhûäng loaâi khaác. Nghiïn cûáu cuãa Lyell vïì sûå phên phöëi àõa lyá caác loaâi thûåc vêåt vaâ àöång vêåt gúåi yá rùçng möîi loaâi àaä xuêët hiïån trong möåt trung têm. Nhûäng möi trûúâng sinh thaái giöëng nhau taåi nhûäng luåc àõa khaác nhau hònh nhû laâm phaát sinh nhûäng loaâi hoaân toaân khaác nhau nhûng vêîn hoaân toaân thñch nghi àûúåc vúái möi trûúâng sinh thaái cuãa mònh. Möi trûúâng, (loaâi) moåi sûå àïìu úã trong tònh traång thay àöíi liïn tuåc.

Sûå quan têm cuãa Lyell túái nhûäng vêën àïì naây àaä àûúåc kñch thñch búãi nhaâ thiïn nhiïn hoåc ngûúâi Phaáp Lamark (1744-1829). Nhûng Lamark chuá troång vaâo sûå di truyïìn caác àùåc tñnh thu àûúåc nïn àaä thûåc sûå gaåt boã khaái niïåm vïì loaâi. Theo öng, loaâi chó laâ tïn àïí goåi möåt chuöîi caác thïë hïå trong khi con vêåt àang thñch ûáng vúái möi trûúâng. Vaâ nïëu moåi loaâi àïìu coá tñnh linh àöång vö têån, thò khöng hïì coá loaâi naâo bõ tuyïåt chuãng caã. Trong khi Lyell coi loaâi nhû laâ nhûäng àún võ cú baãn trong qui trònh cuãa thiïn nhiïn, öng khöng giaãi thñch àûúåc bùçng caách naâo möåt loaâi múái coá thïí xuêët hiïån.




Nhûäng gúåi yá cuãa Lyell àêìy êën tûúång àaä kñch thñch Darwin. Khùæp núi úã Nam Myä, anh àïìu gùåp nhûäng loaâi thûåc vêåt vaâ àöång vêåt maâ anh chûa thêëy bao giúâ. Taåi quêìn àaão Galaápagos anh bõ cuöën huát búãi nhûäng loaâi chim àa daång taåi nhûäng hoân àaão khaác nhau trïn cuâng möåt vô àöå. Cuâng luác àoá, Henslow bõ êën tûúång maånh búãi nhûäng laá thû cuãa Darwin vaâ öng àaä àoåc möåt söë laá thû cho Höåi Triïët hoåc cuãa Cambridge, thêåm chñ öng àaä in möåt söë àïí phên phaát cho baån beâ. Khi taâu Beagle trúã vïì nùm 1836, Henslow àaä kïët húåp vúái Lyell tòm cho Darwin möåt khoaãn taâi trúå 1,000 baãng Anh àïí giuáp Darwin soaån möåt baáo caáo daây 5 têåp saách vaâ àaä giuáp àïí öng àûúåc bêìu laâm Thû kyá höåi àõa chêët úã Luên Àön.


Documents

MUÅC LU ÅCdulieu.tailieuhoctap.vn/books/khoa-hoc-xa-hoi-nhan-van/...àaáng tin la ái ta âu cu ãa öng qua àûú åc Ê Ën Àö å Dûúng, viïn hoa tiïu ào á chñnh laâ