AtAtmosfer təzyiqi və mosfer təzyiqi və havanın sıxlığıhavanın sıxlığı

Mühazirəçi: A.X. Hacıyev

MİLLİ AVİASİYA MİLLİ AVİASİYA AKADEMİYASIAKADEMİYASI

ATMOSFER TƏZYİQİ HAQDA ATMOSFER TƏZYİQİ HAQDA ÜMUMİ MƏLUMATÜMUMİ MƏLUMAT

Bütün atmosfer boyu yayılan Bütün atmosfer boyu yayılan hava hava sutununun sutununun vahid üfüqi səth sahəsinə düşən vahid üfüqi səth sahəsinə düşən ağırlığına atmosfer təzyiqi (P) deyilir.ağırlığına atmosfer təzyiqi (P) deyilir. Təzyiq Təzyiq barometr cihazı vasitəsilə təyin olunur. barometr cihazı vasitəsilə təyin olunur.

Atmosfer təzyiqinin ölçü vahidi olaraq Atmosfer təzyiqinin ölçü vahidi olaraq paskal və ya millimetr civə sütunundan paskal və ya millimetr civə sütunundan istifadə olunur. Sİ sistemində (Beynəlxalq istifadə olunur. Sİ sistemində (Beynəlxalq Vahidlər sistemi) təzyiqin ölçü vahidi Vahidlər sistemi) təzyiqin ölçü vahidi paskaldır (Pa). paskaldır (Pa).

TƏZYİQİN ÖLÇÜ VAHİDLƏRİNİN TƏZYİQİN ÖLÇÜ VAHİDLƏRİNİN ÇEVRİLMƏSİÇEVRİLMƏSİ

Təzyiqi hPa-dan mm c.s. çevirmək üçün Təzyiqi hPa-dan mm c.s. çevirmək üçün hektopaskalı ¾-ə (0,75) vurmaq lazımdır. hektopaskalı ¾-ə (0,75) vurmaq lazımdır.

Təzyiqi mm c.s. –dan hPa çevirmək üçün Təzyiqi mm c.s. –dan hPa çevirmək üçün mm c.s. –nu 4/3-əvurmaq (1,333) lazımdır.mm c.s. –nu 4/3-əvurmaq (1,333) lazımdır.

TƏZYİQİ ÇEVİRMƏ CƏDVƏLİTƏZYİQİ ÇEVİRMƏ CƏDVƏLİTəcrübədə təzyiqin bir vahiddən digərinə çevrilməsində xüsusi cədvəllərdən Təcrübədə təzyiqin bir vahiddən digərinə çevrilməsində xüsusi cədvəllərdən

istifadə olunuristifadə olunur

ATMOSFER TƏZYİQİNİN ATMOSFER TƏZYİQİNİN VARİASİYASI VARİASİYASI

Atmosfer təzyiqi məkan və zamana görə dəyişir. Atmosfer təzyiqi məkan və zamana görə dəyişir.

Təzyiqin əhəmiyyətli variasiyası onun şaquli paylanmasında müşahidə olunur. Təzyiqin əhəmiyyətli variasiyası onun şaquli paylanmasında müşahidə olunur.

Təzyiq yer səhində müxtəlif sinoptik şəraitlərdə və coğrafi regionlarda da Təzyiq yer səhində müxtəlif sinoptik şəraitlərdə və coğrafi regionlarda da böyük dəyişkənliyə malik ola bilir.böyük dəyişkənliyə malik ola bilir. Məsələn, tropik siklonun mərkəzində Məsələn, tropik siklonun mərkəzində təzyiq təzyiq 877.0 877.0 hPa ola bildiyi haldahPa ola bildiyi halda, , sibir antisiklonunun mərkəzində sibir antisiklonunun mərkəzində 1083.0 1083.0 hPa hPa ola bilərola bilər..

Adətən yer səthində bircins hava kütləsində təzyiq cüzi dəyişir. Adətən yer səthində bircins hava kütləsində təzyiq cüzi dəyişir.

Lakin müəyyən sinoptik şəraitlərdə - atmosfer cəbhəsi yaxınlaşdıqda və dərin Lakin müəyyən sinoptik şəraitlərdə - atmosfer cəbhəsi yaxınlaşdıqda və dərin siklonlarda bir saat ərzində variasiya bir neçə hPa təşkil edə bilər. siklonlarda bir saat ərzində variasiya bir neçə hPa təşkil edə bilər.

BARİK TENDENSİYABARİK TENDENSİYAMeteorologiyada təzyiqin (son üç saat ərzindəMeteorologiyada təzyiqin (son üç saat ərzində))

dəyişməsi barik tendensiya dəyişməsi barik tendensiya ((±±ppa) ilə xarakterizə ppa) ilə xarakterizə olunur.olunur.

burada: burada: + + - - artmaartma – – - - azalmaazalma pp – son 3 saat ərzində tendensiyanın pp – son 3 saat ərzində tendensiyanın

qiyməti,1/10 hissəsi göstərilmək şərti qiyməti,1/10 hissəsi göstərilmək şərti ilə hPa-lailə hPa-la;; а – а – baroqraf lentində təzyiqin dəyişmə baroqraf lentində təzyiqin dəyişmə

xarakteri xarakteri. .

HAVA XƏRİTƏLƏRİNDƏ HAVA XƏRİTƏLƏRİNDƏ TƏZYİQİN QEYD OLUNMASITƏZYİQİN QEYD OLUNMASI

Hava xəritələrində meteoroloji Hava xəritələrində meteoroloji məntəqənin dairəsinin yanında dəniz məntəqənin dairəsinin yanında dəniz səviyyəsinə gətirilmiş atmosfer təzyiqi səviyyəsinə gətirilmiş atmosfer təzyiqi (РРР)(РРР) və barik tendensiya və barik tendensiya (±(±рра) рра) 1/10 1/10 hissəsi göstərilməklə hPa-la aşağıdakı hissəsi göstərilməklə hPa-la aşağıdakı qaydada qaydada qeyd olunurqeyd olunur: :

PPP

±ppa

Atmosfer təzyiqinin oxunması zamanı Atmosfer təzyiqinin oxunması zamanı aşağıdakı qaydalara riayət olunmalıdır: əgər aşağıdakı qaydalara riayət olunmalıdır: əgər təzyiqin verilmiş qiyməti 500-dən azdırsa təzyiqin verilmiş qiyməti 500-dən azdırsa (çoxdursa), xəyali olaraq onun əvvəlinə 10 (çoxdursa), xəyali olaraq onun əvvəlinə 10 (9) artırılır və son rəqəm vergül ilə ayrılır; (9) artırılır və son rəqəm vergül ilə ayrılır; əgər təzyiqin verilmiş qiyməti 500-ə bərabər əgər təzyiqin verilmiş qiyməti 500-ə bərabər olarsa onun əvvəlinə xəyali olaraq təzyiq olarsa onun əvvəlinə xəyali olaraq təzyiq sahəsindən asılı olaraq 9 və ya 10 əlavə sahəsindən asılı olaraq 9 və ya 10 əlavə edilir və sonuncu rəqəm vergül işarəsi ilə edilir və sonuncu rəqəm vergül işarəsi ilə ayrılır. ayrılır.

Hava xəritəsində atmosfer təzyiqinin Hava xəritəsində atmosfer təzyiqinin oxunmasına nümunə:oxunmasına nümunə:

134

+21

931

00

Dəniz səviyyəsinə gətirilmiş atmosfer təzyiqi: 1013,4 hPa;Barik tendensiya: son üç saat ərzində təzyiq 2,1 hPa artmışdır.

Dəniz səviyyəsinə gətirilmiş atmosfer təzyiqi: 993,1 hPa;Barik tendensiya: son üç saat ərzində təzyiq dəyişməmişdir.

HÜNDÜRLÜKDƏN ASILI OLARAQ HÜNDÜRLÜKDƏN ASILI OLARAQ ATMOSFER TƏZYİQİNİN DƏYİŞMƏSİATMOSFER TƏZYİQİNİN DƏYİŞMƏSİHündürlüyə qalxdıqca atmosfer təzyiqi azalır, belə ki daha Hündürlüyə qalxdıqca atmosfer təzyiqi azalır, belə ki daha yuxarıda yerləşən hava sütununun kütləsi azalır. yuxarıda yerləşən hava sütununun kütləsi azalır. Hündürlüyə qalxdıqca təzyiqin dəyişməsinin Hündürlüyə qalxdıqca təzyiqin dəyişməsinin qanunauyğunluğunu müəyyən etmək üçün şaquli olaraq qanunauyğunluğunu müəyyən etmək üçün şaquli olaraq yuxarı istiqamətlənmiş H oxlu koordinat sistemi götürək. yuxarı istiqamətlənmiş H oxlu koordinat sistemi götürək. Təsəvvür edək ki, XY səthində hacvanın təzyiqi P-yə Təsəvvür edək ki, XY səthində hacvanın təzyiqi P-yə bərabərdir. Hündürlüyü dH və en kəsiyininsahəsi 1 smbərabərdir. Hündürlüyü dH və en kəsiyininsahəsi 1 sm²²-ə -ə bərabər elementar həcm ayıraq (şəkil 1). Hava həcminin bərabər elementar həcm ayıraq (şəkil 1). Hava həcminin yuxarı hissəsində təzyiq yuxarı hissəsində təzyiq PP – – dPdP olacaqdırolacaqdır. Təzyiqin dP . Təzyiqin dP dəyişməsi baxılan həcmdə olan havanın çəkisinə bərabər dəyişməsi baxılan həcmdə olan havanın çəkisinə bərabər olacaqdır olacaqdır ((ρρdHdH – – kütləkütlə, , ρρgdHgdH-- çəkiçəki))..

dP dP = - = - ρρgdHgdHburadaburada: : ρρ – – havanın sıxlığıhavanın sıxlığı;; g g – – ağırlıq qüvvəsinin sərbəstdüşmə əmsalıağırlıq qüvvəsinin sərbəstdüşmə əmsalı..

H

Y

Şəkil 1. təzyiqin hündürlükdən asılı olaraq dəyişməsi.

BARİK PİLLƏBARİK PİLLƏTəzyiqin hündürlükdən asılı olaraq dəyişməsini qiymətləndirmək, həmçinin Təzyiqin hündürlükdən asılı olaraq dəyişməsini qiymətləndirmək, həmçinin təzyiin dəyişməsinə əsasən hündürlüyün dəyişməsinin təqribi qiymətini əldə təzyiin dəyişməsinə əsasən hündürlüyün dəyişməsinin təqribi qiymətini əldə etmək məqsədilə etmək məqsədilə barik pilləbarik pillə anlayışından istifadə olunur. anlayışından istifadə olunur.Barik pillə Barik pillə - təzyiqin 1 vahid - təzyiqin 1 vahid (1 (1 hPa və ya 1 mm c.s.hPa və ya 1 mm c.s.)) dəyişməsi üçün lazım dəyişməsi üçün lazım olan hündürlüyə deyilir. Barik pillənin qiymətindən aviasiyada düzən və təpəlik olan hündürlüyə deyilir. Barik pillənin qiymətindən aviasiyada düzən və təpəlik ərazilərdə təhlükəsiz uçuş hündürlüyünün hesablanmasında istifadə olunur. ərazilərdə təhlükəsiz uçuş hündürlüyünün hesablanmasında istifadə olunur. Barik pillə vasitəsilə təzyiqi aşağıdakı düsturdan istifadə etməklə dəniz Barik pillə vasitəsilə təzyiqi aşağıdakı düsturdan istifadə etməklə dəniz səviyysinə gətirmək olar səviyysinə gətirmək olar ::

PPпривприв=P=Pаэраэр+H+Hаэраэр/h/hburadaburada: : РРdənizdəniz – – aerodromda dəniz səviyyəsinə gətirilmiş təzyiqaerodromda dəniz səviyyəsinə gətirilmiş təzyiq ( (mm c.s. və ya hPamm c.s. və ya hPa););PPaer.aer. – – aerodromdatəzyiqaerodromdatəzyiq ( (mm c.s. və ya hPamm c.s. və ya hPa););HHaer.aer. – – aerodromun dəniz səvyyəsindən hündürlüyüaerodromun dəniz səvyyəsindən hündürlüyü; ; h h –– barik pilləbarik pillə..

Yer səthində standart təzyiqdə Yer səthində standart təzyiqdə Ро = 1013,2 Ро = 1013,2 hPa hPa (760 (760 mm c.s.mm c.s.) ) hh== 11 11 mm//mm mm c.s. Və ya hc.s. Və ya h = 8 = 8 m/hPam/hPa

Geopotensial haqda anlayışGeopotensial haqda anlayışTəzyiqin atmosferdə paylanmasını bütün nöqtərədə eyni təzyiqə malik saysız səthlər Təzyiqin atmosferdə paylanmasını bütün nöqtərədə eyni təzyiqə malik saysız səthlər şəklində təsvir etmək olar. Belə səthlər izobarik (izo – bərabər, baros – ağırlıq, təzyiq) şəklində təsvir etmək olar. Belə səthlər izobarik (izo – bərabər, baros – ağırlıq, təzyiq) səthlər adlanırlar. Onlar bir birinin üzərində olmaqla dəniz səviyyəsinə paralel olaraq səthlər adlanırlar. Onlar bir birinin üzərində olmaqla dəniz səviyyəsinə paralel olaraq yerləşirlər. Bu isə öz növbəsində havanın temperaturu və təzyiqin üfüqi istiqamətdə yerləşirlər. Bu isə öz növbəsində havanın temperaturu və təzyiqin üfüqi istiqamətdə qeyri-bərabər paylanması və fərqli barik pillə ilə izah olunur. İzobarik səthlərin qeyri-bərabər paylanması və fərqli barik pillə ilə izah olunur. İzobarik səthlərin hündürlüyü həmçinin dəniz səviyyəsindən hündürlüyü həmçinin dəniz səviyyəsindən geopotensialgeopotensial vahidlərlə hesablanır. vahidlərlə hesablanır.

Vahid hava kütləsinin dəniz səviyyəsindən verilmiş hündürlüyə qədər qalxması üçün Vahid hava kütləsinin dəniz səviyyəsindən verilmiş hündürlüyə qədər qalxması üçün görülən işəgörülən işə geopotensial geopotensial deyilir.vahid kütləyə səir edə P ağırlıq qüvvəsi deyilir.vahid kütləyə səir edə P ağırlıq qüvvəsi Р=Р=g g • 1 = • 1 = gg, , Vahid kütlənin H hündürlüyə qalxmasına sərf olunan iş Vahid kütlənin H hündürlüyə qalxmasına sərf olunan iş Ф Ф isə aşağıdakına bərabərdir: isə aşağıdakına bərabərdir:

Ф=Ф=gH.gH.

Görülən işi Görülən işi ağırlıq qüvvəsi potensialıağırlıq qüvvəsi potensialı və ya və ya geopotensialgeopotensial adlandırırlar. adlandırırlar.

Geopotensialın ölçü vahidi Geopotensialın ölçü vahidi geopotensial metr (gpm) hesab edilir ki, o, 1 t kütlənin 1 geopotensial metr (gpm) hesab edilir ki, o, 1 t kütlənin 1 m yuxarı qalxması üçün sərbəstdüşmə təcili g=9,8 m/sm yuxarı qalxması üçün sərbəstdüşmə təcili g=9,8 m/s2 2 olduqda görülən işə bərabərdir. olduqda görülən işə bərabərdir.

İzobarik səthİzobarik səth

0 0 kmkm = 1000 = 1000 hPahPa1,5 1,5 km km =850=850 hPa hPa3,0 3,0 kmkm = 700 = 700 hPahPa 5,0 5,0 km km =500 =500 hPahPa7,0 7,0 kmkm =400 =400 hPahPa

BARİK SAHƏNİN ƏSAS BARİK SAHƏNİN ƏSAS FORMALARIFORMALARI

Yer səthi boyunca dəniz səviyyəsi üzrə təzyiqin Yer səthi boyunca dəniz səviyyəsi üzrə təzyiqin paylanması hava xəritələrində aydın təsvir olunur. paylanması hava xəritələrində aydın təsvir olunur. Bu xəritələrə meteoroloji stansiyalarda ölçülmüş və Bu xəritələrə meteoroloji stansiyalarda ölçülmüş və dəniz səviyyəinə gətirilmiş təzyiq lər qeyd olunur. dəniz səviyyəinə gətirilmiş təzyiq lər qeyd olunur. Hava xəritələrində eyni təzyiqə malik nöqtələr əyri Hava xəritələrində eyni təzyiqə malik nöqtələr əyri xətlə birləşdirilir və bu xətlər xətlə birləşdirilir və bu xətlər izobarlarizobarlar adlanırlar. adlanırlar. Hava xəritələrində izobarlar adətən 5 hPa-dan bir Hava xəritələrində izobarlar adətən 5 hPa-dan bir keçirilir keçirilir (995,1000, 1005 (995,1000, 1005 və s.və s.). ). Hava xəritələrində Hava xəritələrində izobarlar vasitəsilə təsvir olunmuş təzyiq sahələri izobarlar vasitəsilə təsvir olunmuş təzyiq sahələri barik sahəbarik sahə və ya və ya barik relyefbarik relyef adlanır. adlanır. Barik Barik sahənin formaları sahənin formaları barik sistembarik sistem adlanırlar. Siklon, adlanırlar. Siklon, antisiklon, təzyiq çökəkliyi, təzyiq yalı və təzyiq antisiklon, təzyiq çökəkliyi, təzyiq yalı və təzyiq yəhəri barik sahənin (barik sistemin) əsas yəhəri barik sahənin (barik sistemin) əsas formalarıdır (şəkil 2).formalarıdır (şəkil 2).

Şəkil 2. Barik relyefin formaları

Siklon – Siklon – mərkəzində minimal təzyiqə malik olan, hava xəritələrində qapalı izobarlarla mərkəzində minimal təzyiqə malik olan, hava xəritələrində qapalı izobarlarla təsvir olunan alçaq təzyiq sahəsidir. Ukraynanın və MDB ölkələrinin hava xəritələrindətəsvir olunan alçaq təzyiq sahəsidir. Ukraynanın və MDB ölkələrinin hava xəritələrində “Н”“Н” ( (alçaq təzyiqalçaq təzyiq)) hərfi ilə hərfi ilə, , beynəlxalq xəritələrdə isə beynəlxalq xəritələrdə isə - - ““L L ”” ( (low pressurelow pressure)) hərfi ilə qeyd hərfi ilə qeyd olunur. Siklonda təzyiq kənarlarından mərkəzə doğru azalır.olunur. Siklonda təzyiq kənarlarından mərkəzə doğru azalır.

Antisiklon Antisiklon - - mərkəzində maksimal təzyiqə malik olan, hava xəritələrində qapalı mərkəzində maksimal təzyiqə malik olan, hava xəritələrində qapalı izobarlarla təsvir olunan yüksək təzyiq sahəsidir. Ukraynanın və MDB ölkələrinin hava izobarlarla təsvir olunan yüksək təzyiq sahəsidir. Ukraynanın və MDB ölkələrinin hava xəritələrindəxəritələrində “В ”“В ” ( (yüksək təzyiqyüksək təzyiq)) hərfi ilə hərfi ilə, , beynəlxalq xəritələrdə isə beynəlxalq xəritələrdə isə - - “Н”“Н” ( (high high pressurepressure) hərfi ilə qeyd olunur. Antisiklonda təzyiq mərkəzdən kənarlarına doğru azalır.) hərfi ilə qeyd olunur. Antisiklonda təzyiq mərkəzdən kənarlarına doğru azalır.

Təzyiq çökəkliyiTəzyiq çökəkliyi – – siklonun mərkəzindən kənarına doğru uzanmış və ya iki antisiklon siklonun mərkəzindən kənarına doğru uzanmış və ya iki antisiklon arasında çökəklik şəkilli alçaq təzyiq sahəsinə deyilir. Təzyiq çökəkliyində alçaq təzyiq arasında çökəklik şəkilli alçaq təzyiq sahəsinə deyilir. Təzyiq çökəkliyində alçaq təzyiq nöqtələrini birləşdirən xəttə təzyiq çökəkliyiynin oxu deyilir. nöqtələrini birləşdirən xəttə təzyiq çökəkliyiynin oxu deyilir.

Гребень —Гребень — antisiklonun periferiyasında və ya iki siklon arasında dartılmış yüksək antisiklonun periferiyasında və ya iki siklon arasında dartılmış yüksək təzyiq sahəsinə deyilir. Təzyiq yalında yüksək təzyiq nöqtələrini birləşdirən xəttə təzyiq təzyiq sahəsinə deyilir. Təzyiq yalında yüksək təzyiq nöqtələrini birləşdirən xəttə təzyiq yalının oxu deyilir. yalının oxu deyilir.

Təzyiq yəhəriTəzyiq yəhəri – – iki siklon və iki antisiklon arasında xaçvari yerləşmiş aralıq barik iki siklon və iki antisiklon arasında xaçvari yerləşmiş aralıq barik sistemə deyilirsistemə deyilir. .

Siklon və təzyiq çuxurunda bir qayda olaraq mürəkkəb hava şəraiti, antisiklon və təzyiq Siklon və təzyiq çuxurunda bir qayda olaraq mürəkkəb hava şəraiti, antisiklon və təzyiq yalında əlverişli hava şəraiti, təzyiq yəhərində isə dəyişkən hava şəraiti müşahidə olunur. yalında əlverişli hava şəraiti, təzyiq yəhərində isə dəyişkən hava şəraiti müşahidə olunur.

Barik sistemlər

Uçuşların meteoroloji təminatında istifadə Uçuşların meteoroloji təminatında istifadə olunan təzyiq haqda məlumatolunan təzyiq haqda məlumat

Uçuşların təhlükəsizliyinin təmin olunması məqsədi ilə təyyarələrin Uçuşların təhlükəsizliyinin təmin olunması məqsədi ilə təyyarələrin şaquli eşelonlaşdırma qaydaları təsis edilmişdir. şaquli eşelonlaşdırma qaydaları təsis edilmişdir. Uçuş eşelonu Uçuş eşelonu – – təyyarələrin uçuşu üçün ayrılmış nisbi barometrik təyyarələrin uçuşu üçün ayrılmış nisbi barometrik hündürlük hündürlük (Нр)(Нр) olubolub,, 760 mm c.s. (1013.2 hPa) təzyiqə malik izobarik 760 mm c.s. (1013.2 hPa) təzyiqə malik izobarik səthdən hesablanır. səthdən hesablanır. Eşelonda uçuş hündürlüyü barometrik hündürlükölçən vasitəsilə Eşelonda uçuş hündürlüyü barometrik hündürlükölçən vasitəsilə saxlanılır, belə ki, şkalanın sıfır qiyməti 760 mm c.s. təzyiqə uyğun saxlanılır, belə ki, şkalanın sıfır qiyməti 760 mm c.s. təzyiqə uyğun gəlir. Buna görə də eşelonda uçuş eyni izobarik səth üzrə həyata gəlir. Buna görə də eşelonda uçuş eyni izobarik səth üzrə həyata keçirilir. Uçuşun həqiqi (ərazinin relyefi üzərində hündürlük) və mütləq keçirilir. Uçuşun həqiqi (ərazinin relyefi üzərində hündürlük) və mütləq (dəniz səviyyəsindən olan hündürlük) hündürlüyü barometrik uçuş (dəniz səviyyəsindən olan hündürlük) hündürlüyü barometrik uçuş hündürlüyündən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə bilir. Bu, onunla hündürlüyündən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə bilir. Bu, onunla əlaqədardır ki, müxtəlif rayonlar üzərində 760 mm c.s. təzyiqə malik əlaqədardır ki, müxtəlif rayonlar üzərində 760 mm c.s. təzyiqə malik səviyyə dəniz səviyyəsindən müxtəlif hündürlüklərdə yerləşir, yəni səviyyə dəniz səviyyəsindən müxtəlif hündürlüklərdə yerləşir, yəni izobarik səthlər dəniz səviyyəsinə paralel olaraq yerləşir. Şəkil 3-də izobarik səthlər dəniz səviyyəsinə paralel olaraq yerləşir. Şəkil 3-də eşelonda uçuş zamanı mütləq və barometrik hündürlüyün dəyişməsi eşelonda uçuş zamanı mütləq və barometrik hündürlüyün dəyişməsi sxematik olaraq göstərilmişdir. sxematik olaraq göstərilmişdir.

Şəkil 3. Eşelonda mutləq (Hабс) və barometrik (Hp) uçuş hundürlüyünün dəyişməsi

TƏZYİQİN AVİASİYADA TƏZYİQİN AVİASİYADA İSTİFADƏ OLUNAN QİYMƏTLƏRİİSTİFADƏ OLUNAN QİYMƏTLƏRİ

Uçuşların meteoroloji təminatında təzyiqin Uçuşların meteoroloji təminatında təzyiqin QFEQFE və və QNHQNH qiymətlərindən istifadə olunur. qiymətlərindən istifadə olunur.

QFEQFE [[Question field elevationQuestion field elevation ( (QQ - - codecode)] –)] – aerodrom səviyyəsində və ya UEZ-in hüdudunda təzyiqin aerodrom səviyyəsində və ya UEZ-in hüdudunda təzyiqin qiymətiqiyməti..

QNHQNH [[Question normal height Question normal height - - sea level pressuresea level pressure ( (QQ - - codecode)] – )] – təzyiqin standart atmosfer şərtlərinə təzyiqin standart atmosfer şərtlərinə uyğun olaraq dəniz səviyyəsinə gətirilmiş qiymətiuyğun olaraq dəniz səviyyəsinə gətirilmiş qiyməti..

METAR (SPECI) kodu ilə kodlaşdırılmış faktiki hava haqqında məlumatda təzyiqin QNH qiyməti METAR (SPECI) kodu ilə kodlaşdırılmış faktiki hava haqqında məlumatda təzyiqin QNH qiyməti göstərilir, belə ki bu zaman təzyiq kiçik qiymətə döğru tam hektopaskala qədər yuvarlaqlaşdırılır. göstərilir, belə ki bu zaman təzyiq kiçik qiymətə döğru tam hektopaskala qədər yuvarlaqlaşdırılır.

Aerodromun meteoroloji orqanı müntəzəm olaraq aerodrom yaxınlaşma dispetçer orqanı və aerodrom Aerodromun meteoroloji orqanı müntəzəm olaraq aerodrom yaxınlaşma dispetçer orqanı və aerodrom qüllə dispetçer orqanına QNH haqda məlumat verir, QFE haqda məlumat isə razılaşmaya uyğun qüllə dispetçer orqanına QNH haqda məlumat verir, QFE haqda məlumat isə razılaşmaya uyğun olaraq ötürülür. olaraq ötürülür.

Rayon dispetçer mərkəzi aerodromlar üzrə təzyiqin faktiki QNH qiymətiləri və uçuş informasiya Rayon dispetçer mərkəzi aerodromlar üzrə təzyiqin faktiki QNH qiymətiləri və uçuş informasiya rayonu hüdudunda təzyiqin proqnozlaşdırılan minimal QNH qiyməti haqda məlumatla təminolunur. rayonu hüdudunda təzyiqin proqnozlaşdırılan minimal QNH qiyməti haqda məlumatla təminolunur.

Yerli müntəzəm və vüsusi hava məlumatlarda təzyiqin hektopaskalla QNH və QFE qiymətləri Yerli müntəzəm və vüsusi hava məlumatlarda təzyiqin hektopaskalla QNH və QFE qiymətləri göstərilir, lazım gəldikdə isə təzyiqin millimetr civə sütunu ilə QFE qiyməti də məlumata əlavə olunur. göstərilir, lazım gəldikdə isə təzyiqin millimetr civə sütunu ilə QFE qiyməti də məlumata əlavə olunur.

QURU VƏ RÜTUBƏTLİ HAVANIN QURU VƏ RÜTUBƏTLİ HAVANIN SIXLIĞISIXLIĞI

Atmosferin təyyarələrin uçuş və ekspluatasiya Atmosferin təyyarələrin uçuş və ekspluatasiya xüsusiyyətlərinə təsir göstərən əsas fiziki parametrlərindən xüsusiyyətlərinə təsir göstərən əsas fiziki parametrlərindən biri də biri də havanın sıxlığıdırhavanın sıxlığıdır. . Havanın sıxlığı Havanın sıxlığı (р) –(р) – vahid vahid həcmə düşən hava kütləsidir.həcmə düşən hava kütləsidir. Ölçü vahidi q/mÖlçü vahidi q/m33 və ya kqvə ya kq//mm33--

dirdir. . Havanın sıxlığı ölçülmür, o, bilavasitə qazların hal Havanın sıxlığı ölçülmür, o, bilavasitə qazların hal tənliyini vasitəsilə təyin olunurtənliyini vasitəsilə təyin olunur::

ρρ==PP/RT= P/R(273+t)/RT= P/R(273+t)

buradaburada: : P – təzyiqP – təzyiq;;t- havanın temperturu,t- havanın temperturu, 00СС ilə ilə;;R-R- qaz sabitiqaz sabiti..

Tənlikdən aydıın olur ki, havanın sıxlığı təzyiqlə düz, havanın Tənlikdən aydıın olur ki, havanın sıxlığı təzyiqlə düz, havanın temperturu ilə isə tərs mütənasibdirtemperturu ilə isə tərs mütənasibdir. .

Sabit təzyiqdə havanın sıxlığı yalnız temperaturdan sılı olur buna görə Sabit təzyiqdə havanın sıxlığı yalnız temperaturdan sılı olur buna görə də eşelonda uçuş zamanı də eşelonda uçuş zamanı (Р(Р = = constconst)) təyyarənin uçuş ekspluatasiya təyyarənin uçuş ekspluatasiya xüsusiyyətlərinə yalnız havanın sıxlığı təsir edir. xüsusiyyətlərinə yalnız havanın sıxlığı təsir edir.

Hündürlüyə qalxdıqca havanın sıxlığı azalır, belə ki, hündürlüyə Hündürlüyə qalxdıqca havanın sıxlığı azalır, belə ki, hündürlüyə qalxdıqca təzyiq temperatura nisbətən daha sürətlə azalır. 5 km qalxdıqca təzyiq temperatura nisbətən daha sürətlə azalır. 5 km hündürlüyə qədər təzyiq iki dəfə azaldığı halda, havanın temperaturu hündürlüyə qədər təzyiq iki dəfə azaldığı halda, havanın temperaturu cəmi 12% düşmüş olur. Temperaturun düşməsi sızlığın azalmasını bir cəmi 12% düşmüş olur. Temperaturun düşməsi sızlığın azalmasını bir qədər ləngidir, buna görə də sıxlıq təzyiqə nisbətən daha yavaş azalır. qədər ləngidir, buna görə də sıxlıq təzyiqə nisbətən daha yavaş azalır. 5 km yüksəklikdə havanın sıxlığı yer səthindəki sıxlığın 60 5-ni, 10 km 5 km yüksəklikdə havanın sıxlığı yer səthindəki sıxlığın 60 5-ni, 10 km yüksəklikdə isə 35 5-ni təşkil edir. yüksəklikdə isə 35 5-ni təşkil edir.

RÜTUBƏTLİYİN HAVANIN SIXLIĞINA TƏSİRİ

Havanın sıxlığı həm də onun tütubətliyindən asılıdır. Havanın sıxlığı həm də onun tütubətliyindən asılıdır. Temperatur və təzyiqin bərabər qiymətlərində su buxarının Temperatur və təzyiqin bərabər qiymətlərində su buxarının sıxlığı quru havanın sıxlığının 0,622 hissəsini təşkil edir. sıxlığı quru havanın sıxlığının 0,622 hissəsini təşkil edir. Buna görə də rütubətli hava quru havadan daha yüngüldür. Buna görə də rütubətli hava quru havadan daha yüngüldür. 40°С 40°С və 100% nisbi rütubət şəraitində rütubətli hava quru və 100% nisbi rütubət şəraitində rütubətli hava quru havadan 2,8 % daha yüngül olur. Rütubətli havanın sıxlığını havadan 2,8 % daha yüngül olur. Rütubətli havanın sıxlığını təyin etmək üçün təyin etmək üçün virtual temperaturdanvirtual temperaturdan istifadə olunur istifadə olunur (Т(Тγγ)). Virtual temperaturda . Virtual temperaturda quru havanın sıxlığı rütubətli quru havanın sıxlığı rütubətli havanın sıxlığına bərabərolur. Virtual temperatur dedikdə havanın sıxlığına bərabərolur. Virtual temperatur dedikdə eyni təzyiq (P) şəraitində quru havanın sıxlığı rütubətli eyni təzyiq (P) şəraitində quru havanın sıxlığı rütubətli havann sıxlığına bərabər olur:.havann sıxlığına bərabər olur:.::

ТТγγ==T(1+0,378eT(1+0,378e/P/P))buradaburada: : ee – – su buxarının elastikliyisu buxarının elastikliyi..

Rütubətliyin havanın sıxlığına təsirini havanın Rütubətliyin havanın sıxlığına təsirini havanın temperaturu +20°C-dən yuxarı və nisbi rütubətlik temperaturu +20°C-dən yuxarı və nisbi rütubətlik 50%-dən artıq olduqda nəzərə almaq məqsədə 50%-dən artıq olduqda nəzərə almaq məqsədə uyğundur. +30°C temperaturda tərkibində olan su uyğundur. +30°C temperaturda tərkibində olan su buxarına görə havanın sıxlığının azalması buxarına görə havanın sıxlığının azalması temperaturun 5°C artmasına, +40°C-də isə temperaturun 5°C artmasına, +40°C-də isə 9°C 9°C artmasına bərabərdir. Havanın sıxlığı, həmçinin artmasına bərabərdir. Havanın sıxlığı, həmçinin temperatur və təzyiq zaman və məkan daxilində temperatur və təzyiq zaman və məkan daxilində dəyişkən kəmiyyətlərdir. Ekvator ərazisində yayda dəyişkən kəmiyyətlərdir. Ekvator ərazisində yayda troposferdə havanın sıxlığı Avropadakı troposferdə havanın sıxlığı Avropadakı qiymətindən azdır. Avropada Yer səthində havanın qiymətindən azdır. Avropada Yer səthində havanın orta sıxlığı 1258 q/morta sıxlığı 1258 q/m33, 5 km hündürlükdə isə 735 , 5 km hündürlükdə isə 735 q/mq/m33-ə bərabər olur. -ə bərabər olur.

Müxtəlif hündürlüklərdə barik pillənin Müxtəlif hündürlüklərdə barik pillənin təyin olunmasına aid məsələlərin həllitəyin olunmasına aid məsələlərin həlli

Məsələ №1 Verilir: Р=850 hPa; tor=100С; α=0,004; Barik pilləni hesablamaq. h=?

Həlli:

hPamh

tP

h

/8,9)04,01(4,9)10004,01(8508000

)1(8000

hPamh

tP

h

/45,12)02,01(43,11)5004,01(7008000

)1(8000

Məsələ №2 Verilir: Р=700 hPa; tor=50С; α =0,004.Barik pilləni hesablamaq. h=?

Həlli:

hPamh

tP

h

/4,1596,00,16)04,01(0,16)10004,01(5008000

)1(8000

Məsələ №3 Verilir: Р=500 hPa; tor=-100С; α= 0,004.Barik pilləni hesablamaq. h=?

Həlli:

ƏdəbiyyatƏdəbiyyat1.1. Баранов А.М. и др. Авиационная метеорология. Баранов А.М. и др. Авиационная метеорология.

С.П. Гидрометиздат, 1992 г.С.П. Гидрометиздат, 1992 г.2.2. Богаткин О.Г. Авиационная метеорология. Санкт Богаткин О.Г. Авиационная метеорология. Санкт

Петербург – 2005 г.Петербург – 2005 г.3.3. Гусейнов Н.Ш. Диспетчеру управления воздушным Гусейнов Н.Ш. Диспетчеру управления воздушным

движением и летчику одвижением и летчику о метеорологии. Баку. метеорологии. Баку. Ширваннешр. 1998Ширваннешр. 1998 г.г.

4.4. Лещенко Г.П. Авиационная метеорология. Лещенко Г.П. Авиационная метеорология. Кировоград – 2009 г.Кировоград – 2009 г.

5.5. Позднякова В.А. Практическая авиационная Позднякова В.А. Практическая авиационная метеорология. Екатеринбург 2010 г.метеорология. Екатеринбург 2010 г.

6.6. MeteorologyMeteorology – – JARJAR..