T.C. GAZ NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS HALKLA LKLER VE TANITIM ANA BLM DALI

MZN PROPAGANDA AMALI KULLANIMI: KRTE ARKILAR

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan Erkan AHN

Tez Danman Yrd. Do. Dr. Muharrem ETN

Ankara2008

ONAY

Erkan AHN tarafndan hazrlanan Mziin Propaganda Amal

Kullanm: Krte arklar balkl bu alma 27.10.2008 tarihinde yaplan

savunma snav sonucunda oybirlii-oyokluu ile baarl bulunarak jrimiz

tarafndan Halkla ilikiler ve Tantm Anabilim Dalnda YKSEK LSANS

TEZ olarak kabul edilmitir.

Prof.Dr. Mehmet KKKURT

Bakan

Prof.Dr. Nurettin GZ

ye

Yrd. Do.Dr. Muharrem ETN

ye

NSZ

Bir ikna edici iletiim tr olan propaganda; gemite sava ve bar

zamanlarnda kullanlm, on binlerce askerin, gelimi silahlarn

yapamadn yapmtr. ahit olduumuz turuncu devrimler, kartlan

ekonomik krizler, kltrel ve sanatsal yozlama ve enformasyon kirlilii

propagandann gnmzdeki yansmalardr.

Hissettirilmeden yapldnda daha etkili olan propaganda bu anlamda

akla hayale gelmedik metotlar kullanmtr. Aratrmamza konu olan mzik

de bunlardan biridir. kinci dnya savanda Almanlar tarafndan srgne

gnderilen Yahudi bestekrlar, yasaklanan ritimler mziin etkileyici gcne

en byk delildir.

Bu alma bir terr rgt olan PKKnn, mzik vastasyla hedef

kitlelerini nasl etkilediini deifre etmeyi amalamaktadr.

Tezin hazrlanmas esnasnda Ankaradaki niversitelerin mzikoloji

blm retim grevlileriyle grlerek, mziin propaganda maksatl

kullanmyla ilgili kiisel bilgi birikiminden faydalanma ve kaynak tavsiyesi

eklinde yardm talebinde bulunulmutur. Alnan cevaplar; konunun ok

nemli olduu, ancak Trkiyede bu konuda yaymlanm dokman olmad,

dolaysyla kendilerinin de konu hakknda yardmc olamayacaklar eklinde

olmutur. almann ikinci blmnde, belirtilen sebeple yaanan kaynak

sknts, ngilizce makale ve kitaplara ulalp eviri yapmak suretiyle

almtr. Bu anlamda byk sknt yaadm ve Trke kitap, makale

olmaynn byk bir eksiklik olduunu belirtmek istiyorum.

ii

Yaklak iki yl sren uzun soluklu bu almada bilgilerini benimle

paylaan, bkknla dtm anlarda bana sabr tavsiye eden deerli

hocam, tez danmanm Yrd. Do. Dr. Muharrem ETNe, alma sresince

yeterli vakit ayramadm saygdeer eime ve ocuklarma kranlarm

sunuyorum.

iii

NDEKLER

NSZ ............................................................................................................ i NDEKLER ................................................................................................ iii KISALTMALAR DZN .................................................................................. vi EKLLER DZN ......................................................................................... vii GR ............................................................................................................. 1

BRNC BLM PROPAGANDA

1.1. PROPAGANDANIN TANIMI VE TARHSEL GELM ........................... 7

1.2.PROPAGANDANIN AMACI VE ESASLARI ........................................... 11

1.3.PROPAGANDANIN ARALARI ............................................................. 19

1.3.1.Yz yze letiim ............................................................................. 20

1.3.2.Kitle letiim Aralar ........................................................................ 21

1.3.2.1.Gazete ...................................................................................... 24

1.3.2.2.Radyo ....................................................................................... 25

1.3.2.3.Televizyon ................................................................................. 26

1.3.2.4.Internet ve Dierleri ................................................................... 27

1.4.PROPAGANDAYA BENZER KAVRAMLAR .......................................... 29

1.4.1.Halkla ilikiler ................................................................................... 29

1.4.2.Reklm ............................................................................................ 31

1.4.3.Tantm ............................................................................................ 33

1.5.PROPAGANDA ETLER .................................................................. 35

1.5.1.Kaynana Gre .............................................................................. 35

1.5.1.1.Beyaz Propaganda ................................................................... 35

1.5.1.2.Gri Propaganda ........................................................................ 35

1.5.1.3.Siyah Propaganda .................................................................... 35

1.5.2.Amalarna Gre ............................................................................. 36

1.5.2.1.Karklk Propagandas ............................................................ 36

1.5.2.2.Btnletirme Propagandas ..................................................... 36

1.5.3.Akla Ya da Duygulara Hitap Etmesine Gre .................................... 37

1.5.3.1.Ussal Propaganda .................................................................... 37

iv

1.5.3.2.Duygusal Propaganda .............................................................. 37

1.5.4.Konusuna Gre ............................................................................... 37

1.5.4.1.Askeri ve Ekonomik Propaganda .............................................. 38

1.5.4.2.Siyasal Propaganda .................................................................. 38

1.5.4.3.Sosyolojik Propaganda ............................................................. 40

1.5.5.Propaganda Ekolleri ........................................................................ 41

1.5.5.1.Lenin Tr Propaganda ............................................................ 41

1.5.5.2.Hitler Tr Propaganda ............................................................. 42

1.6.PROPAGANDA TEKNKLER ................................................................ 43

KNC BLM SANATSAL AMACININ DIINDA MZN KULLANIMI

2.1. GENEL OLARAK MZK ...................................................................... 46

2.1.1.Baz Filozoflarn Deerlendirmelerine Gre Mzik .......................... 49

2.1.1.1.Plato .......................................................................................... 49

2.1.1.2.Aristo ......................................................................................... 51

2.1.1.3.Konfyus ................................................................................. 52

2.1.2.Gemi Uygarlklarda Mzik ............................................................ 52

2.1.2.1.Eski inde Mzik ...................................................................... 53

2.1.2.2.Eski Yunanda Mzik ................................................................. 54

2.1.2.3.Eski Trklerde Mzik ................................................................. 54

2.1.3.Yasakl Mzikler: Vodoo ve Caz ...................................................... 57

2.1.4.Mziin Etkileri ................................................................................ 59

2.1.4.1.Fizyolojik Etkileri ....................................................................... 59

2.1.4.2.Psikolojik Etkileri ....................................................................... 60

2.2.DNYADA MZN PROPAGANDA AMALI KULLANIMI ................. 62

2.2.1.ngilterede Propaganda Amal Mzik ............................................ 65

2.2.2.Latin Amerikada Propaganda Amal mzik ................................... 66

2.2.3.Rusyada Propaganda Amal Mzik ............................................... 68

2.2.4.inde Propaganda Amal Mzik ................................................... 69

2.2.5.Nazi Almanyasnda Propaganda Amal Mzik .............................. 70

2.2.6.Amerikada Propaganda Amal Mzik ............................................ 71

2.2.7.Trkiyede Propaganda Amal Mzik ............................................. 78

v

NC BLM PROPAGANDA AMALI KULLANILAN KRTE ARKILARIN ANALZ

3.1.ARATIRMA MODEL ........................................................................... 86

3.1.1.Gstergebilim ve Anlam .................................................................. 86

3.1.2.Anlam na Modelleri ....................................................................... 88

3.1.3.Gsterge Kategorileri....................................................................... 90

3.1.4.Anlamlandrma ................................................................................ 90

3.1.4.1.Dzanlam .................................................................................. 91

3.1.4.2.Yananlam .................................................................................. 91

3.2.EVREN VE RNEKLEM ........................................................................ 93

3.3.VARSAYIMLAR ..................................................................................... 93

3.4.VERLERN TOPLANMASI .................................................................... 93

3.5.KAPSAM VE SINIRLILIKLAR ................................................................ 94

3.6.TESPT EDLEN ARKILAR .................................................................. 95

3.6.1.Zilan................................................................................................. 95

3.6.2.Welatmn ..................................................................................... 100

3.6.3.Xezal Xamirpet .............................................................................. 105

3.6.4.Ala Rengin ..................................................................................... 109

3.6.5.Korici ............................................................................................. 112

3.6.6.Rojba ........................................................................................... 118

3.6.7.Lice ................................................................................................ 122

3.6.8.Bext Dnyay ............................................................................... 127

SONU VE NERLER ............................................................................. 131 KAYNAKA .............................................................................................. 136 EK: EVRS YAPILAN DER ARKILAR ............................................ 144 ZET ......................................................................................................... 165 ABSTRACT ............................................................................................... 167

vi

KISALTMALAR DZN

ASBF :Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi

ARGK :Krdistan Ulusal Kurtulu Ordusu

BBPD :Brezilya Basn ve Propaganda Departman

H :Halkla likiler

KA :Kitle iletiim Aralar

IPRA :Uluslar aras Halkla likiler Birlii

MKM :Mezopotamya Kltr Merkezi

PKK :Krdistan i Partisi

vii

EKLLER DZN

ekil-1:Peiercenin anlam eleri 89

ekil-2:1 Nolu arknn deerlendirme tablosu ..100

ekil-3:2 Nolu arknn deerlendirme tablosu ..104

ekil-4:3 Nolu arknn deerlendirme tablosu ..108

ekil-5:4 Nolu arknn deerlendirme tablosu ..112

ekil-6:5 Nolu arknn deerlendirme tablosu ..118

ekil-7:6 Nolu arknn deerlendirme tablosu ..122

ekil-8:7 Nolu arknn deerlendirme tablosu ..126

ekil-9:8 Nolu arknn deerlendirme tablosu ..130

GR

Ksaca duygu ve dncelerin, bir ara kullanlarak istenilen hedefe

aktarlmas olarak tanmlayabileceimiz iletiim, ilk insan Hz. demden bu

yana eitli biimlerde sosyal hayatta yerini almtr. letiim szlerle, anlaml

sembollerle yaplr. Bazen sessizlik, el kol hareketleri, mimik ve jestler de bir

iletiim eklidir.

Alk ya da susuzluk gibi temel ihtiyalar iletiim sayesinde karlanr.

yi-kt, yanl-doru eklinde kanaatler olumasn salayan, hedef zerinde

istendik ynde dnsel ve davransal anlamda deiiklikler amalayan ikna

amal iletiimler de vardr. eytann yasak elmay yedirtmek iin verdii

ura belki de ikna amal iletiimin ilk rneidir. letiimi Kim - neyi - hangi

kanal ile - kime - ne gibi etki ile syler eklinde modelleyen Lasswell; iletiim

srecini aslnda bir ikna sreci olarak grmtr.

Reklm, halkla ilikiler ve propaganda ikna edici iletiim trlerindendir.

Yazl, resimsel ya da mziksel sunumlarn ynlendirilmesiyle insan eylemini

etkileme teknii olan propaganda; amac, etik deerlere bal kalmay,

haber kaynaklarnn belirsiz olabilmesi, snrsz sayda materyalden

yararlanabilmesi, ayrlan mali kaynaklarn fazla oluu gibi zellikleriyle

dierlerinden farkllk gsterir.

Propagandada hedef kitleye iletilen mesajlarn kim tarafndan

gnderildii her zaman belli deildir. Sahibi belirsiz iddialar, dedikodular,

kaynan tespitini zorlatrr. Kimi zaman hedef saptrmak iin kastl olarak

yanl kaynak iaret edilir.

Siyasal ve ideolojik hedeflere ulamak isteyen propaganda, bunu

gerekletirmek iin her trl yolu dener. Yalan, antaj, iftira, duygu

smrs, gerekleri saklama, demogoji propagandann doasnda vardr.

2

Gelien teknoloji ve beraberinde artan iletiim olanaklar

propagandann eklini deitirmi, propagandaclara yeni imknlar

sunmutur. Yllar nce uaklardan atlan bildirilerin yerini, bugn bir tek tula

dnyann teki ucuna ulaabilen bilgisayarlar, uydu sistemleri almtr.

Olanaklar artp, akla hayale gelmeyecek metotlar kullanlsa da aslnda

propagandann temelinde bir deiiklik yoktur. Propagandann z iyinin ve

ktnn ne olduunun hedef kitleye telkin edilmesi, tek tarafl

dayatlmasdr. Bunlar yaplrken kimi zaman akla manta uygun, bilimsel

veriler kullanlrken kimi zaman da fizyolojik, psikolojik ve psiik

mekanizmalar etkilenmeye allr. Duygular hedef alnr. Propagandann bu

trnde mesajn hedef kitleye iletilme tekniklerinden biri de mziin

kullanlmasdr. ounlukla gzel sanatlarn bir dal olarak aklmzda yer

eden mzik; binlerce yldr elendirme, deerlere ve trelere destek verme,

kltr gelecek kuaklara aktarma, toplumsal ve kiisel basklardan

kurtulmak iin bir ka mekanizmas olma gibi ilevleri yerine getirmektedir (

Bascom; 1963:27). Yani kurulu dzendeki deerlere salamlk ve sreklilik

vermeye ynelik olarak insanlar ynlendirmesi sz konusudur. Bununla

birlikte mziin; atmalar bytmek, bakaldrmalara destek olmak,

kurulu dzene ve deerlere direnmeleri arkalamak, onlar ykmaya

kalkanlara g vermek gibi bir fonksiyonu daha vardr (Bagz; 1996:1,2).

Buna gre Krolu Hikyeleri, Pir Sultan Abdallar dzeni deitirmeye

ynelik folklorik rnlerdir, bakaldrnn simgesidirler.

nsan ruhuna hitap etmesi, estetik bir ynnn olmas, elendirici-

dinlendirici zellikleri nedeniyle mesaj-hedef bulumasn kolaylatran mzik,

mesajn alglanmama riskini de en aza indirir. Her ne surette olursa olsun

hedefte, davranlar dzeyinde ve istendik ynde deiimi hedefleyen

propaganda; mziin cesaret verici, tahrik edici, rktc, itaate ya da isyana

tevik edici yapsndan gemite faydaland gibi bugn de

faydalanmaktadr.

3

Mzii bu anlamda cazip klan, insan zerinde hem psikolojik hem de

fizyolojik anlamda yapt etkileridir. Trne ve ritmine gre rahatlama,

tedirginlik, neelenme ya da hznlenme eklinde ortaya kan psikolojik

etkileriyle beraber nabzn artp dmesi, nefes alp verme temposunun

deimesi, vcut ssnn deimesi, konsantrasyonda art ya da azal

eklinde biyolojik etkileri de vardr.

Antik Yunanda, inde ve yakn tarihte II. Dnya Savanda devletler

baznda etkin bir ekilde propaganda maksadyla kullanlan mzik zaman

zaman illegal rgtler tarafndan da kullanlmtr. Bu almada mziin;

illegal bir rgtn amalarna hizmet etmesi Trkiyede yaayan Krt kkenli

vatandalarn ajite edilmesi, rgte eleman temini ve mevcut kadrolarn

devamllnn salanmas amacyla kullanm irdelenecektir.

Krt kkenli vatandalar hedef alarak yaplan propagandann bu

trnn nemini kavramak iin mziin Krtler iin ne anlam ifade ettiine

yle bir bakmakta fayda grmekteyiz.

Bilindii gibi Krte, eitli nedenlerden dolay yazl bir yapya sahip

olamamtr. Dolaysyla kltrn gemiten gelecee aktarm yaz ile deil

sz ile olmutur. Yani Krtler szl kltr insandr. Yaanan aklar, savalar,

lmler, vgler, yergiler hep sz araclyla kuaklara aktarlmtr. Doal

olarak kitaplar dolusu bilginin tekrarn kolaylatrmak, aklda kalc klabilmek

iin nesir yerine nazm tercih etmek ve bunlar bir mzik aleti eliinde

sylemek ihtiyac domutur. Bu ihtiya, dengbej ad verilen sanatlar ve

onlarn seslendirdikleri klam ( manzum hikye ) ve lavje ( mistik vaaz )

leri ortaya karmtr. Dengbej; sz syleyen demektir. Dengbejler sayesinde

gnlk yaama ait ayrntlar zerine kurulu szl bir edebiyat balam ve bu

anlatlar melodi eliinde kitlelere sunulabilmitir.

Dengbejler gezgin sanatlardr. Gemite ehir ehir, ky ky dolap

gittikleri yerin nfuzlu kimselerinin divannda szlerini icra ederek geimlerini

4

salam ve oralarn klam ve lavjelerini de ele alp yeniden derleyerek

repertuarlarn zenginletirmilerdir.

Dengbejler mzik yapyor olmalarnn tesinde radyo, TV ve gazetenin

olmad bir dnemde iletiimi salama grevi de yklenmilerdir. Halk, olan

bitenden bu gezgin sanatlar sayesinde haberdar olmutur. Dolaysyla

mzik; o dnemde ok ciddi bir iletiim aracdr. Bu insanlarn kamuoyu

oluturma gibi bir rolleri de vardr.

zellikle eseri baa alp tekrar dinleme ansnn olmad ortamda

elini kulana atp bir vakay detaylaryla saatlerce anlatabilen dengbejin

dikkatle dinlenmesi gerekmekteydi. nk her bir para kendine zgyd.

Btnden kartlan bir blm anlamszla neden olmaktayd. Gnmzde

eletirilen popler mzik rnleri gibi paralar standartlatrlm, biri birinin

yerine geebilen trden deildi. Gemiten gelen bu zellikler nedeniyle

Krtlerde; mziin melodik yaps kadar szel ieriini de dikkatli bir ekilde

tketme gelenei vardr.

Szl kltrn, zerlerindeki derin etkilerine bal olarak Krtlerin,

mesajlarn bu ekilde sunumuna alkn olmalar, mzii dinletilir klan

sanatsal zellikleri, teknolojik gelimelerle paralel her trden insana rahatlkla

ulaabilmesi gibi zellikler propagandaclarn itahn kabartmtr. Neticede

Krte ve mzik propaganda maksatl kullanmaya balanmtr.

Terr rgtlerinin silahl faaliyetlerine ynelik tedbirler rahatlkla

alnabilirken, kltrel ve sosyal etkinlikler ad altnda yrtlen, basn yayn

kurulularnca destek grp ve ounlukla legal grnml olan faaliyetlerin

takip ve tespiti bir derece daha zordur. nk ehirde ya da krsalda belirli

saydaki terristin yerini ayn anda yz binleri etkileyerek kitleleri kin ve

nefretle dolduran, insanlarn devletle olan kurumsal ve duygusal balarn

koparmaya alan, rgte ve liderlerine methiyeler dzen televizyon

kanallar, gazeteler ve Internet siteleri almtr.

5

Bu alma; son blmde analiz edilecek Krte arklarla illegal bir

rgtn hedef kitle olarak belirledii insanlar zerinde ne tr telkinlerde

bulunduunu, dolaysyla rtl niyet ve maksatlarn aa karmay

hedeflemektedir. Yaplan propaganda sonucu maruz kalnan tehlikenin

boyutlarn gstermesi ve terrle mcadelede farkl noktalara dikkat ekmesi

asndan da almann nemli olduu deerlendirilmektedir. Zira

zararlarnn anlalmas iin nce tehdit olarak boyutlar ortaya konmas

gereken bu arklarn kiminde aka su unsuru bulunan ifadeler yer alrken

kimisinde ise ancak dikkatli bir gzn yakalayabilecei, satr aralarna

serpitirilmi ifadeler bulunmaktadr. rgtsel sylem ierisinde bu ifadelerin

ne anlama geldii aklanacaktr. ark szlerinin Krte olmasnn bu

zamana kadar bu tr bir alma yaplmayna temel etken olduu

deerlendirilmektedir.

alma blmden olumaktadr. Birinci blmde propaganda

kavramna deinilmitir. Propagandann tanm ve tarihsel geliimi, esaslar

ve yapl ekli ile propagandada kullanlan aralar, propagandaya benzer

kavramlar ile propaganda eitleri zerinde durulmutur.

kinci blmde ise; mzik kavramna sanatsal amal kullanmnn

dnda farkl bir adan yaklalm, mziin zihinleri ynlendirmedeki gc,

ykc ve bir arada tutucu zelliklerine deinilmitir. Bu maksatla Platon,

Aristo, Konfys gibi filozoflarn mziin bu ynne dair

deerlendirmeleriyle eski uygarlklarda mziin ilevleri hakknda bilgi

verilmitir. Mziin insan psikolojisi ve fizyolojisi zerindeki etkileriyle

dnyada ve Trkiyede mziin propaganda amal kullanmnn da yer ald

bu blmde mzik, esas olarak bir iletiim ve etkileim arac olmas ynyle

deerlendirilmitir.

nc blmde; belirlenen kriterler erevesinde tespit edilen Krte

ark szleri, bir propaganda metni olarak analiz edilmi, hedef kitlenin ne tr

6

mesajlara maruz kald irdelenerek lke gvenlii balamnda

deerlendirilmeye tabi tutulmutur. Analize ait konu, kapsam, metodoloji ve

snrllk gibi bilgiler nc blm giriinde verilmitir.

Sonu blmnde; yaplan literatr almas ve analiz nda bir

deerlendirme yeralmaktadr.

BRNC BLM

PROPAGANDA

1.1. PROPAGANDANIN TANIMI VE TARHSEL GELM

Tarihi sre ierisinde ok eitli biimlerde tanmlanan propaganda

kelimesi Latincede Bir filizin topraa dikilerek yeni bitkiler elde edilmesi

anlamna gelen propagare kelimesinden tretilmitir( zsoy, 1998:6).

Ana Britannica Ansiklopedisi propaganday, Bir btn olarak toplumun

ya da belirli bir kesimin inan, tutum ve davranlarn ynlendirmek

amacyla, bilinli olarak seilmi bilgi, olgu ve savlar sistemli bir aba iinde

ve eitli aralar kullanarak yayma etkinlikleri olarak tanmlar. Propaganda

eitli teknikler kullanarak kiileri veya gruplar etkilemek amacyla yaplan,

tek ynl sistematik ve bilinli abalar btndr (Kalender, 2000:89).

Benzer bir tanmda ise propaganda kii ya da gruplarn fikir, kanaat ya

da davranlarn etkileme amacna ynelik iletiim olarak tanmlanmtr

(Bekta, 1996:180 ). Lasswell propaganday insan eylemini etkileme teknii

olarak grr ( zkan, 2004a:11). Bir propaganda mesajnn otoriter bir

biimle tek tarafl ve youn olarak hedef kitleye aktarlmas, bu srecin anti-

demokratik, ikna odakl (Uztu, 2004:19) bir sre olduunu gstermektedir.

Grld gibi tanmlar farkl farkldr, ancak genelde btn tanmlarn

ierisinde; kitle-ara-ama ilikisini barndrd grlmektedir. Seilmi olan

kitlenin, belirlenen amalar dorultusunda eitli aralar ve metotlar

kullanlarak istenen tepkileri vermesi tm faaliyetlerin temelini oluturur.

8

Propaganda sreci; propagandac ve ilettii ileti, kullanlan iletiim

aralar ve teknikleri, son olarak da hedef kitle yani etkilenmesi istenen kiiler

ve gruplardan meydana gelir (zkan 2004a:196). Mesaj iletme srecinde

fikirlerin alanmas nem kazanmakta, kart fikirlere nem verilmemekte,

varlklar bile yok saylmaktadr. Yani asl ama hedefin kaynak gibi

dnmesini salamaktr (Varol, 1994:34).

eitli toplum olaylarna, eitli kurulularn almalarna, insanlarn

ortaya kardklar kurumlara, ileri srdkleri dncelere baklnca bilerek

veya bilmeyerek hepsinin propaganda alan iinde bulunduu grlr. Din,

siyaset, ahlak, eitim, kltr, ticaret spor ksaca her eit i sahasnn iinde

propaganda vardr. Propaganda hayatn ayrlmaz bir parasdr. Gnmzde

kitle haberleme olanaklarnn son derece artmasyla birlikte herkes iletiim

ve propagandadan etkilenmektedir. rnein genel seimlerden on onbe gn

ncesine kadar kararsz olan A ahs, basnda yer alan seim konumalarn

dinledikten sonra bir partinin bakannn konumasn ok beendii iin

seim gn o partiye oy verebilir. amar deterjanlarnn arasnda ilerindeki

temizleyici maddeler bakmndan fark olmad halde radyo ve TV reklmlar

sayesinde insanlar zellikle bir markay tercih edebilirler (Katba,

1979:163 ).

Hayatmz ikna hedefli mesajlarla doludur. Politik, duygusal, ekonomik

vs. zellikleri olan bu mesajlarn hangileri propaganda kapsamna

girmektedir? kna edici her mesaj propaganda mdr? Brown (1982:24), ikna

abas olan eylemin, ikna edilenden ok, ikna edenin yararna olduu

yargsna vardnda ikna abalarnn propaganda olarak adlandrldn

belirtir.

Propaganda, lk alardan itibaren vardr. Aristoteles tarafndan retorik

olarak adlandrlan ilk propaganda faaliyetleri uzun yllar boyunca etkisini

srdrmtr. Akl ve duyguyu beraber ele alan retorik, bireylerin karlkl

konumalarnda, birbirlerini ikna etmelerini salayan bir hitabet sanatdr.

9

Aristoteles, siyaset yapmann tek biiminin retorik olduunu iddia etmitir

(Yldz 2002:3840 ).

Eski Atinada grmeler esnasnda Pazaryerlerinde toplanan halk

ikna etmek iin kullanlmaya balanan retorik, zellikle politikaclar tarafndan

etkili bir ekilde kullanlmtr. Sofistler hitabeti halk kandrma sanat haline

getirmek iin dili gramer ve mantk bakmndan incelemi ve sre ierisinde

corafyada Demosten gibi byk hatipler n plana kmtr. Halk etkilemede

hitabetin yannda sahne ve tiyatro da youn olarak kullanlm, yaz bu

yntemler kadar nem kazanamamtr.

Eski Atinann pek ok zelliini iinde barndran Roma

mparatorluunda da propaganda amal hitabet nemini muhafaza etmi,

ieron gibi hatiplerin siyasi hayattaki etkisi eskisine oranla

kyaslanamayacak kadar artmtr. Bu devirde geni devletin muazzam

ulam sistemi ile haberlerin merkez ile tara arasnda ksa srede gidip

gelmesi ve toplanan haberlerin neredilmesi devrim niteliindedir (zsoy

1998:24).

Propaganda terimi 1622 ylnda Katolik Kilisesi tarafndan oluturulan

Congraga tio de propaganda fide yani tikad Yayma Cemaatinden

gelmitir. Protestan kiliselerinin ortaya kmasyla sonulanan bu dinsel

devrim (reformasyon) dneminde cemaat, Katolik kilisesinin kar devriminin

bir parasyd. Bu dnemde Galileo teleskopla gzlemler yapm ve dnyann

gnein evresinde dndn sylemitir. Kilisenin yasaklad

nermelerden birini ihlal eden Galileo, Katolik kilisesinin retilerine kar

gelmekten yarglanp mahkm edilmitir. Daha sonra iddiasndan

vazgeirilen Galileo kiliseyi, savunulamaz bir dnceyi savunmak zorunda

brakmtr. Muhtemeldir ki propaganda, artrd olumsuzlua, kilisenin

bilimsel olarak yanll gsterilebilecek bir konuyu savunmak durumunda

braktrld bu temel olayda sahip olmutur (Severin ve Tankard 1994:154 ).

10

Keza Hristiyanln yakn douda, Yunanistanda ve talyada

yaylmas ok geni bir propaganda faaliyeti sonucunda olmutur. Havarilerin

dinlerini anlatmak iin kullandklar birebir temas yolu, takip eden devirlerde

misyonerlerce de etkili bir ekilde kullanlmtr. Hristiyanlk Romada

yerletikten ve devlet tarafndan benimsendikten sonra da Avrupann

Hristiyanlamam blgelerine mtemadiyen propagandaclar yollanmtr

(zsoy 1998:28).

Fransz Komutan Napolyon Msr seferinde desteini ald

akademisyenlerle propaganday kullanmtr. 1798 yl 2 Temmuzunda

skenderiyeye ayak basar basmaz halka Msra geli gayesini anlatmtr.

Kendisinin padiah III. Selim tarafndan grevlendirildiini, Hristiyanlarn

Fransadan kovulduunu, Msra yeni bir din aramaya geldiklerini o dinin de

slamiyet olduuna inandklarn, halka duyurmutur. Nitekim Napolyon daha

sonra : Kendimi Katolik gstererek Vandee Savan bitirdim. Mslman

grnerek Msra yerletim. Roma kilisesinin fikirlerini benimsemekle

talyada kamuoyunu lehime evirdim. Eer Yahudilerin banda

bulunsaydm, nce Sleyman Tapnan ihya ederdim diyerek

propagandann nemini vurgulamtr (Karal, 1983: 25,101).

ada propagandann temelleriyse I. Dnya Sava ve 1917 Sovyet

Devrimiyle birlikte atlmtr. I. Dnya Savayla eleri birbirinden kopuk ve

geici bir propaganda tr ortaya karken, Sovyet Devrimi ile sistemli ve

srekli bir propaganda ortaya kmtr. I.Dnya Savanda devletler kendi

askerlerine moral vermek, dman lkelerin askerlerini ve sivil halk

demoralize etmek iin propagandann imknlarndan azami derecede

yararlanmlardr. zellikle askerliin mecbur olmad ngiltere ve Amerika

gibi lkelerde askerliin ne kadar onurlu bir meslek olduunu anlatmak iin

youn propagandalar yaplmtr (zsoy, 1998:89).

11

1.2.PROPAGANDANIN AMACI VE ESASLARI Propaganda bireyi, grubu, toplumu belirli bir ama dorultusunda

ynlendirme, kitleleri etkileme sanatdr. Propagandann temel amac fikir,

dnce, ideoloji, eylem, dost edinme, dman edinme, sava, bar, iktidar

olma, devrim, yaam, uluslama gibi konularda kitle zerinde etkin olma,

kitleyi ynlendirmektir. Propaganda siyasi anlamn Fransz ve Amerikan

devrimleri ile kazanmtr. Propagandann 18. yzyldan itibaren baar ile

gerekletirdii uluslama sreci gz nne alnmas gereken nemli bir

konudur. Propaganday sadece bir ama etrafnda tanmlamak zordur.

Bazen, bir lkeyi gl gstermek, bazen de yermek iin yaplr. Kimi zaman

bir bireyin ahsiyetini kabullendirirken, kimi zaman da bir partiye oy toplar (

Bekta, 2002:160).

Tarihte propaganday en ince ayrntsna kadar sistemli bir ekilde

kullanan Hitler e gre propagandann amac ; rgt iin taraftar

toplamaktr. kinci grevi yeni doktrini anlatmak ve benimsetmektir.

Propaganda tek tek ve bilimsel olarak kiileri bilgilendirmez. Onun grevi,

kitlelerin dikkatini belirli olaylar ve ihtiyalar zerine ekmektir (Hitler,

2002:161179).

Propaganda insanlarn varlklar ve gelecekleri konusundaki

dncelerinden hareketle, gelitirdii ve genilettii mesajlar yardmyla

hedef kitle zerinde belirgin bir g oluturarak etkisini srdrmekte olup

(Domenach, 2003:92), bireyler ve gruplarn kendilerini tantmak, kamuoyunun

kendi amalar ve eylemlerini, iktidarlarn destekler klmak, kendi ilgilendikleri

konularda halktan destek salayarak iktidar ele geirmek veya iktidarn

kurmak amacn tamaktadr.

Propaganda kelimesi zellikle II. Dnya Savandan sonra anlam olarak

insanlara kandrlmay, yok etmeyi ve edilmeyi artrmtr. Bu nedenle

gnmzde falanca propaganda kuruluu eklinde karmza bir kurum,

kurulu ad olarak pek kmamaktadr. Ancak propagandann nedenleri,

sonular kavramlatrlarak kullanlmaktadr. Haber alma (istihbarat), reklm,

12

lk (hedef) propagandann kaynadr (Domenach, 2003:24-26). Bu

kaynaklar gnmzde sistemlemi ve kurumsallamtr. Ayn zamanda

propagandann sonucu olan kamuoyu da bugn birok isimle sistemlemi,

kamuoyu oluturma kurumlar, kamuoyu aratrma gruplar vs. eklinde

adlandrlarak kurumsallatrlmlardr.

Kamuoyu oluturmada kullanlan ara ve gereleri incelediimizde

propagandann amalar ile rtt grlecektir (Bekta, 2002:160). Bugn

her iki kavram i ie gemi gibi gzkse de aslnda propaganda kamuoyunu

oluturan etkenlerin byk ksmn kapsayan ve kamu grne etki eden, ve

bu etki sonucunda kamunun edindii ortak grtr.

Propagandann yaplmas aamasnda temelde iki kavramn

kullanldn grrz. yi ve kt. Propagandann amac iyiyi ve kty

tanmlamak, hedefe neyin iyi neyin kt olduunu gstermektir. yi kt

dzlemi zerinde propaganda hakl-haksz, dost-dman, yanl-doru gibi

kavramlarn anlamlarn hedef kitleye aklamaktadr (Volkan, 1993: 1-37).

Propaganda btn insanlara zg korku ve sevinleri, tutku ve

gdleri harekete geirir ve rksal karakteristiklere, geleneklere, kltrel

zelliklere ve mitlere dayanarak yaplr. Toplumlarn derin eilimlerini

yanstan kolektif mitler kitle iletiim aralar ile ayn anda harekete geirilir ve

izleyiciler farkl meknlarda olmalarna ramen ayn ilgi ve karlar paylaan

psikolojik bir kitle olutururlar. Kitle iletiim aralar sayesinde olaylar ve

yorumlar ok ksa bir zamanda ve ok byk kitlelere yaylp, kanaatler

ynlendirilir ( Kapani, 1999: 150).

Propaganda; bir dnceyi, iletilmek istenenleri en sade bir biimde

hedefe aktarabilmelidir. Propaganda retisini; bildiriler, inan bildirimleri,

izlenceler ve demeler gibi yazl metinlerle anlalr klar. Bu maksatla parola

ve slogan ile anlatlmak istenen yaln, ksa ve z olarak verilir. Bireyletirilmi

ve teke indirilmi kartn varlnn daha etkili olmas amalanr. (Yalnlk ve

Tek Dman Kural)

13

Propaganda iletileri herkesin anlayabilecei kadar yaln, basit ve ilgi

ekici olmaldr. Bu maksatla iletiler anlalr basit ve ksa cmlelerden

oluturulur. Dikkat ekici bir ierie sahip olmas iin de olaylar bytlerek

verilir. (Bytme ve Bozma Kural)

Bir propaganda kampanyasnda en nemli kural verilmek istenen

temel mesajlarn yinelenmesidir. Mesajlarn yinelenmesi de iyi bir dzenleme

ile etkili olmaktadr.(Dzenleme Kural)

Propaganda, nceden var olan bir temel zerinde alr. Halka kendi

fikrini benimsetmek isteyen bir propagandac, ncelikle, halkn istedii gibi

davranr, daha sonra kendi fikirlerini enjekte eder. (Alama Kural)

ou insan iin bir topluluun yesi olmak byk nem tamaktadr. Bu

durumdan yararlanan propaganda bu birlii yaratmak ve glendirmek iin

almaktadr. zellikle totaliter ynetimlerde kullanlan birlik mekanizmasn

salamak adna partilere, gsterilere, mitinglere ve kitle yrylerine

bavurulur. Bu faaliyetler ve nl kiilerin kullanlmas ile birlik duygusunun

topluluk iinde bulamas salanr. (Birlik ve Bulama Kural) (Domenach

2003:55-73)

Propaganda inandrc olmak zorundadr. yle ki akl ve dnceye

hitap eden propaganda bireylerin karar verme yetisini artrmaktadr.

Propaganda, inandrma ve kandrma ii olmakla birlikte belli temellere

oturtulmam, tamamyla yalan yanl eylerin kabul ettirilmesi deildir. Yalan

haberler gn kurtarsa da gn gelip, yalanlar aa knca propaganda geri

teper. Nitekim Rus ynetimini sulayp ayn zamanda gsz olduunu

savaamayacak durumda olduunu ileri sren Franszlar; Sovyet Ordusu

karsnda aknla uram, uydurulan yalanlar Fransz propagandasna

zarar vererek, ynetime olan gveni sarsmtr (Brown, 1974:130).

14

Aklc olan propaganda gerektiinde duygulara da hitap edilmesi

gerektiini bilir. Bu amala hedef ald kitleye ait heyecan verici duygulardan

amacna uygun olanlar seip kullanr. Bu heyecanlar fertte doutan

olabildii gibi ou zaman da sosyal etkilerin sonucunda sonradan

edinilmektedir. Hedefine ulamak isteyen propagandac bu heyecan verici

duygulardan yararlanmak isteyecektir. ou insanda inanma duygusu, akl

yoluyla elde edilen tecrbeden daha kuvvetli, heyecanlar ise mantktan daha

gldr. (Brown, 1974:44). nsanlarn bu zelliklerini ok iyi bilen ngiliz air

Wifrid S.Blunt, Suriye, Msr ve Arabistan dolaarak Osmanl Devleti

aleyhine kamuoyu oluturmak iin, Ruhani Halifelik tezini ortaya atm ve

halifeliin Araplarn hakk olduunu savunmutur. Ona gre bu hak Trkler

tarafndan gasp edilmitir. Hem batllama abas iinde olan Trkler,

slamiyetten uzaklama ve slamiyete yeterince nem vermemektedirler. Bu

yzden Araplar haklar olan halifelii tekrar almak zorundadrlar (Berkes,

1978:403). Yine Kuds Sava srasnda Trk ordusunun ksmi bir

baars zerine, ngilizler bunun acsn, Trklerin smail Peygamberin

trbesini top ateiyle tahrip ettii yolundaki gazete haberleriyle slam

leminde propaganda yaparak karmaya almlardr (Altay, 1970:140).

letiim sreci, iletiyi aktaran birey, ileti ve iletinin alcsndan oluan ift

ynl bir yapdadr. Ancak insanlarn bir ileti kayna oluturabilmeleri bunu

dier bireylerin anlayabilecei simge ve szcklerle kurgulamalarna, bir ileti

alcs olmalar da iletideki simgeleri zmleyebilmelerine bal

bulunmaktadr ( Erdoan ve Alemdar 1990:197). Bu nedenle propaganda

kitleden soyut olarak bireye ynelmez. Birey dier insanlarla birlikte ortak

deerler paylamas asndan ele alnr ve ortalama bir dzeye hitap edilir.

Propaganda bir telkin sanatdr. Ksaca hedef alnan kiilere doru ya

da yanl belli bir fikrin ya da inancn alanmas gayreti diyebileceimiz

telkin, bilin d bir srecin aracl ile kiinin ruhi ve fizyolojik alanyla ilgili

bir dncenin gerekletirilmesi eklinde de tanmlanabilir ( TDK Szl,

1988:1446). Yani telkin kiinin iradesini tamamen veya ksmen devre d

15

brakmakta; bylece kii iledii fiilleri dardan zihnine sokulan istek ve

fikirler dorultusunda yerine getirmektedir. Telkini yapan, gerekli grd

fiillerin ilenmesine veya kendi fikirlerinin hedef kii ya da kiilerce

benimsenmesine gayret eder. Telkin tekliften daha ileride, telkini yapann

deerlendirme ve yarglarn tayan bir teknik olarak ilevini yerine

getirmektedir ( Tan, 1989:163).

Sighele bireysel psikoloji ile kolektif psikolojiyi iki kart uca

yerletirirken kitlenin gdlenmesinde telkin kavramnn nemine deinmitir.

Kitle psikolojisini grev, ayaklanma gibi olgular zerinden ele alan Sighele,

halk tarafndan gerekletirilen bu kolektif etkinliklerin kitlesel bir su tekil

ettii dorultusunda bir gre sahiptir. Bu gr dorultusunda telkin

kavram, bu dnrn bak asndan kitle iinde mantktan yoksun olarak

dnlen bireyleri kolektif bilince tayan kitleyi hipnotize ederek sua

ynelten liderlik olgusuna gnderme yapmaktadr (Mattelart, 2003:9).

Propagandann bir dier zellii de srekli tekrarlanan tek ynl bir

mesaj iletimine sahip olmasdr. Bundan dolay mesajlar oluturmak, amaca

uygun mesajlar seip yollamak byk bir nem kazanmaktadr.

Propagandada birok mesajn iinden ancak propagandann temel anlayna

ve beklentisine uygun olanlar halka verilir (Kazanc,1982:56).

Propagandac kocaman yalanlar syleyerek propaganda yapmaz,

yapamaz. Propagandac btnn iinde bir anlam olan, ancak para olarak

ele alndnda arptlmaya msait bir blm alr. O blm yle bytr ve

abartr ki gerekle hibir ilgisi kalmaz. arptlan geree ilaveten kendi

dncelerini, duygularn, korkularn ya da umutlarn ilave eder.

Propagandac yeni anlam ina etmitir artk. Bir sonraki tekrarda, ilk kodlar

gerek kabul edilir ve onun zerine ilaveler yaplr. Bu yntem zellikle ikna

edici siyasal iletiimde sklkla kullanlr.

16

Propaganda titiz almalarn rndr. Propaganday servis edilen bir

yemek olarak dnrsek, mutfakta geirilmesi gereken vakit epey fazladr,

hazrlk aamasnda yaplan almalar nem tamaktadr. ncelikle,

propagandann etkili olabilmesi iin dnsel dzeyde uzun bir hazrlk

dnemi geirilmesi ve ayn zamanda gncel bir konu erevesine yerlemesi

gerekmektedir (zkk,1985:255-256).

Propaganda ksa srede etki yaratmay hedefler. Bu nedenle de

siyasal iletiimden farkl bir sylem kullanp, kulland farkl dil ile bir d

yaratmaya alr (Aziz, 2003:14). Ancak tm bu zelliklerden daha nemli

olan, propagandann iinde yer ald toplumun siyasal, ekonomik, kltrel

yaps ve o dnemde sahip olduu konjonktrel zelliklerdir (zkk,

1985:255).

zellikle milli menfaatlerle ilgili yaplan propagandada karmaann

engellenmesi, kar propagandann rahatlkla bertaraf edilebilmesi iin

propaganda tek elden yrtlr. Almanyann II. dnya Savanda

Propaganda Bakanl kurarak bu ii tek elden yrtmesi en gzel rnektir

(Berkes, 1942:116).

Propagandada planlar elastikidir. Beklenilmeyen durumlar iin B ve C

planlar hazrlanmtr. birlii ve koordinasyona riayet edilir. Farkl

kanallardan mesajlar birbirini teyit eder, tezada dlmez.

Propaganda sabr iidir. nsan etkilemek, ona yn vermek iin

zamann kullanlmas nemlidir. Propaganda tedrici olarak yaplr. Kimi

zaman yllar sren almalar olabilecei unutulmaz.

Propaganda; yapld lkenin politik iklimiyle uyum ierisindedir.

Uygulanacak propagandann trne ( askeri, siyasal, ekonomik vs.) ve

uygulanacak lkeye gre farkl propaganda ekilleri gelitirilir. letileri

aktarmak iin kullanlan simgesel ifreler toplumlarn kltr yaplar ile

17

bantldr. letiim, detayl bir sre olduu iin ortamn iyi analiz edilmesi

gerekir. Hedef lkedeki ztlklardan ve aznlklarn eitli arzularndan da

faydalanlr.

Hedef toplumun sosyal seviyesine ve inanlarna uygun propaganda

yaplr. Eitim dzeyi yksek, kltrl bir toplulua basit propaganda

yntemleriyle etkili olmaya almak, onlarn kanaatlerini deitirmek istemek

bouna abalamaktan baka bir ie yaramaz. Toplulua uygun taktik-

teknikler gelitirilmelidir (zsoy 1998:179181).

Hedef toplum kazanldktan sonra bir kenara itilmeyerek irtibat

srdrlr. Propagandann sreklilii hususunda aba harcanr. Aksi takdirde

en sadk olanlar bile bir sre sonra yalnzlk hisseder ve kendilerini kle gibi

alglarsa asileir ve ilk frsatta bu zorluklardan kurtulmaya alr (Brckling,

2001:113).

Propagandann ounluunda aktalite vardr. rnein in

propagandaclar, Sovyetlerin 1936dan nceki dnemde kyller zerindeki

hatalarn tekrarlamamak iin propaganda faaliyetlerinden nce kitlelerin bir

takm genel bilgilerden, nemli kavramlardan ve olaylardan haberdar olmalar

ynnde aba sarf etmiler daha sonra da, propaganda faaliyetlerine

girimilerdir (Tolan 1985:445).

Propagandann, iinde bulunulan artlar deitirme gibi bir misyonu

yoktur. Sadece bulunulan artlar altndaki eylemleri deitirme ve

ynlendirme abas iindedir. Bu deitirme ve ynlendirme abas, zorlama

ile deil sadece iknaya dayal olup, bireylerin mevcut tutumlarnn istenilen

ynde etkilenmesi ve sonuta eylemlerinin deitirilmesi, propagandann

temel amacdr (Domenach, 2003:1736).

Bu maksatla ncelikle esas amala hibir ilgisi olmayan bir yolla,

sadece dikkat ekilmek istenir. Fakat dikkati ekmekle alglama safhas

18

zmlenmi olmaz. Bu sebeple propagandac esas syleyeceini

basitletirip hedef kitle tarafndan alglamasn, alglamay salayacak olan

uyarann devaml olmasn ve tekrar edilerek kullanlmasn salamaldr.

Kaynan tespiti, mesajn sunum ekli ve mesaj ierii, mesajn sunum skl

ve ara gibi kilit kavramlar hedef kitlenin tutumuna gre ekillenir. Kitlenin

tutumunun ne olduunun bilinmesi, nasl deitirileceini belirleyecektir.

Dolaysyla iletiime ait deikenler kitlenin tutumuna baldr.

Bireyin kendine ya da evresindeki herhangi bir konu ya da olaya kar

deneyim ve bilgilerine dayanarak rgtledii bilisel, duygusal ve davransal

bir tepki n eilimi (Baysal, 1981:1-2) olan tutum, dolaysz olarak somut

biimde gzlemlenip, kavranamaz. Tutumun alglanabilmesi, onun davrana

dnmesiyle mmkndr. Zira tutumlar deneyimlerle kazanlm, anlk

olmayan tepki biimleridir ( erif&erif, 1999:539). Farkl kiilerin ayn objeye

kar deiik davranlar sergilemesi, iyi, kt gibi yarglarda bulunmas, bir

grup, bir davran hakkndaki ynelimleri sahip olunan tutumlar sayesindedir (

Tezcan, 1993:112 ).

Tutum deitirme almalarnda ilk aama; sahip olunan tutumla ilgili

phe meydana getirerek kiiye acaba? dedirtip insanlarn tutum

nesnesiyle ilgili dncelerini etkilemektir. Tutum deitirme yntemlerinden

olan ikna edici iletiim; bireyin belirli uyaranlar ileterek bakalarnn

davranlarn deitirme/etkileme srecidir (Oktay, 2000:215). Bu srete

alc; dikkat, kavrama, kabul, saklama, yorumlama, davran aamalarndan

geer. Yani gnderilen her mesaj herkesin dikkatini ekmez, dikkat eken her

mesaj alc tarafndan anlalamaz, anlalan her mesaj kabul edilmez, kabul

edilen her mesaj uzun sre hatrlanmaz, hatrlanan her mesaj davrana

dnmeyebilir (Baysal, 1981-147-161). Bu yzden alc, kaynak, mesaj ve

iletiim arac deikenlerine ait zellikler dikkate alnarak ikna edici iletiim

gerekletirilmelidir. rnein alcnn zek seviyesi, tahsil durumu ve kendine

z gveni mesaj ieriini ve mesajn sunum eklini etkiler. Kaynan

19

konusunda uzman ve de tarafsz oluu hedef kitlenin mesaja olan direncini

krar ( zerkan& nceolu, 1997:16).

Bireylerde tutum deiiklii: itaat, zdeleme ve benimseme eklinde

meydana gelir (nceolu, 1993:51).

taat sreci; erie gerekten inanmaktan deil, uymama

sonucunun ceza, uyma sonucunun da dl olabileceinin kestirilmesiyle

ilemektedir. Yani burada yapay bir tutum deitirmesi sz konusudur.

zdeleme; bireyin egosuyla dorudan ilikilidir. Bireyin iliki iinde

bulunduu ve egosunu tatmin edilen kiilerin tutumlar, birey tarafndan

direni grmemektedir. zdelemede kalclk eilimi vardr. Birey,

benzemek istedii kiileri referans alr ve onlarn tutumlarn benimser.

Benimseme ise; bireyin var olan tutum ve deerlerinin karlat

tutum ve deerlerle rtmesi durumunda grlmektedir. Kendi tutumlaryla

eliik bir grnt sergilemeyen, tutumlar nedeniyle atmaya dmeyen

birey karlat, kendi tutumlaryla rten yeni tutumlar kabul etmektedir.

Olaya propaganda asndan baklnca tutum deitirmenin demokratik

lkelerde daha ok zdeletirme ve benimsetme, otoriter rejimlerde ise itaat

eklinde iledii grlecektir.

1.3.PROPAGANDANIN ARALARI znde bakalarn istenilen ynde etkileme olan propaganda her

trl iletiim arac ile yaplr. Alc iin bir anlam tayan bir iletiyi ulatran her

ey iletiim arac olarak adlandrlmaktadr. rnein, jest ve mimikler,

dokunma, giderek sessiz kalma, cevap verme gibi davranlar da iletiim

arac olarak nitelenebilir. Bu halde szl, szz, grsel ve dokunsal iletiim

aralarndan, yani propaganda aralarndan bahsedilebilir (Tan, 1989:44).

20

Ancak burada propaganda aralar; yz yze iletiim ( insan ) ve kitle

iletiimi ( KA ) olmak zere iki ana balk altnda incelenecektir.

1.3.1.Yz yze letiim Propagandann kayna olan ve onu halka yayan bir etken olan insan,

kamuoyunun oluturulmasnda ve ynlendirilmesinde balca faktrlerden bir

tanesidir. nsan faktr ad altnda akla ilk gelen, liderler ve propaganda

uzmanlar olacaktr. Bunlarn baars ise dili kullanmalarndaki

maharetlerine, propaganda tekniklerinden faydalanmalarna ve gl bir

kiilie sahip olmalarna baldr.

Gerek bir propagandac, hedef kitlesinin zelliklerine ve yapt

propaganda trne gre, eitli yollara bavurur ama her eyden nce,

kiisel inandrcl, ekicilii ve konumasnn nitelikleriyle hedefini etkiler

(Domenach, 2003:51).

Bilinen baarl liderlerin karizmatik kiilikleri yannda hatip ve iyi birer

propagandac olmalar da etkili olmutur. nsanlarn kitaptan ok, sz ve

hitaplarla elde edilebileceini iddia eden Adolf Hitler :

Ben Alman i Partisine girdikten hemen sonra,

propagandann ynetimini elime aldm. O gnlerde

propaganda konusunu ok nemli gryordum. nce tekilat

ileriyle uramann anlam yoktu. Bence nemli olan,

Nasyonal Sosyalist fikri mmkn olduu kadar ok sayda

kimselere duyurabilmekti. Propaganda tekilattan ok nde

yrmeli ve nce bu tekilatla yorulacak insan malzemesini

salamaldr ( Hitler, 2002:604) diyerek insan faktrne

vurgu yapmtr.

21

Propagandann en eski arac sayabileceimiz insan, snrl corafi

alanlarda oluan ve kk gruplar halinde beliren kamuoylarnda kiisel

temaslar kurarak kanaatlerin oluumunu byk oranda etkilemektedir.

zellikle seim dnemlerinde liderlerin ve propaganda uzmanlarnn halkla i

ie olmaya almalarnn arkasnda kiisel temaslarn kamuoyunu

etkilemedeki nemi yatmaktadr. Yresel-molekler bask anlamnda ele

alnabilecek yz yze temaslar, mekanik kitle haberleme aralarna oranla

ok daha geni lde bireysel yorum ve kiisel ilikilere olanak salar

(Orrick 1967:42).

Kiilii, yetenekleri, sabr bata olmak zere bir propagandacda

aranan niteliklerden biri de dili iyi kullanabilmesidir. nsanlar arasnda

anlamann salaycs olarak dil insanlarn duygularn, dncelerini,

fikirlerini birbirine nakletmek, isteklerini birbirlerine anlatmak iin doal bir

vasta ve temeli bilinmeyen zamanlarda atlm bir gizli anlamalar sistemi,

konumundadr. Fakat dilde anlam kelimenin kendinde deil, onu kullanan ve

anlayan insandadr. Kimi zaman ses tonunda yaplan deiiklikler, vurgular,

dinleyicinin dikkatini ekecek, konumann mahiyetini ve vermeye alt

z daha kolay benimsenecek duruma getirecektir. eitli fikirleri ve olaylar

temsilen kullanlacak parolalar ise dili kullanmadaki dier bir ustal ortaya

koymaktadr. Parola harekete geirici kavramdr, elden geldiince, ksa,

byleyici bir biimde, iinde bulunulan zamann en nemli ereini dile getirir

(Ergin, 1986:3).

1.3.2.Kitle letiim Aralar letiimin yz yze karlkl olmay gerektirmeden annda ve kitlesel

dzeyde yaplmasna kitle iletiimi, bu maksatla kullanlan aralara da kitle

iletiim aralar denir (Trkolu, 2004: 68). Yani kamuoyunun olumasna

olanak salayan gazete, dergi, radyo, televizyon, film, kitap, afi, sergi

22

(Erdoan ve Alemdar, 2002: 98) sonradan ortaya km olan internet gibi

iletiim aralar kitle iletiim aralardr.

Kitle iletiiminin insanlarn tutumlar, dnya grleri ve davranlar

zerindeki genel etkileri nelerdir? Bu etkiler byk m, yoksa kk mdr?

Bunlar iletiim kuramclarnn yllardr uratklar temel sorulardr.

Siyasal ideoloji, propaganda yardmyla hedef kitleye ulamaya alr.

Bir mesajlar btn olan propagandann da kitlelere aktarlmas iin bir

aracn zerine bindirilmesi gerekmektedir. Bu nedenle propaganda

mesajlarnn yaylmasnda en nemli ilevi kitle iletiim aralarnn yerine

getirdii bir gerektir. deolojik propaganda ve kitle iletiim aralar ilikisi bu

anlamda ok nemlidir. deoloji, propagandayla, propaganda ise kitle iletiim

arac ile hedefe ulatrlr. Bundan dolay kitle iletiim arac olmadan yaplan

propagandann etkisinin tartlmas sz konusu olmutur (zsoy, 1998: 331-

340). phesiz KA olmakszn da propaganda yaplabilir ancak geni

kitlelerin etkilenmesi szkonusuysa, zaman, mekan ve ekonomik artlarn

snrlamasna uradndan etkili olmaz.

Kitle iletiim aralarndan gnderilen iletiler bireylerin dier insanlarla

olan iletiimini ve bakalarndan gelen kodlar amlama biimini

etkileyebilmektedir. Laswelle gre kitle iletiim aralar, evreye ilikin

bilgileri aktarr, yorumlar, sra dlar aklayarak toplumsal kurallar

desteklemeye ve gr birliini srdrmeye hizmet eder, kltr ileticisi olarak

bilginin, deerlerin ve toplumsal kuramlarn bir kuaktan dierine ya da

toplumun bireylerinden, topluma yeni katlanlara iletilmesi ilevini grr

(Severin-Tankard, 1994:511514).

Kitle iletiim aralarn kullananlar, bir yandan kendi karlar

dorultusunda kamuoyu oluturmak, dier yandan da rakiplerin kitle iletiim

aralar araclyla kendilerine yneltecekleri olumsuz eletirileri engellemek

isterler (Uztu, 2004:273). Ksacas ok gl bir propaganda silah ve beyin

23

ykama arac olan kitle iletiim aralar hem dayatma hem de katma

zelliklerine sahiptir (Erdoan ve Alemdar 1994:117).

Kitle iletiim aralar, kitle iinde bireylere yeni bir z kiilik verir ve bu

kiilii benimsetir. Bu kiilere ayrca, ne olmalar/nasl olmalar gerektiini

alar ve bu ynde bir istek olumasn salar. Gerek kiilik, bu yeni

pompalanan z kiilie denk derek bireyin rahatlamasn salayarak bir tr

ka alan ortaya kartmaktadr (Mills, 1974: 426-436). Bu mekanizmann

szgecinden geen kii, ya da nerilen kiilii benimsemek ya da kar tercih

etmek zorunda kalacaktr. Bu ilkeden hareket eden kitle iletiim aralar,

yaanlan ve yaanmas gereken gerek bir dnyay deil, kendi rettii

yapay bir dnyay yanstmaktadr. Kitle iletiim aralar, gnmz insanlarn

tek bana elde edemeyecei kadar ok haber iletmektedir ancak, bunu

yaparken, bireyler aras ilikide gz nne serilen bu d dnya arasnda

gerek balanty kurup kurmad olay ayr bir tartma konusu tekil

etmektedir (Mills, 1974: 426436).

Kitle iletiiminin propaganda asndan en nemli etkisi, dikkatimizi

belirli baz sorunlara ve olaylara ekiyor grnmesidir. Gnn her annda

hayata mdahale eden KA; sunulacak haberlerin seilmesi, haberleri sunma

biimi ve sunma skln belirleyerek insanlarn neleri dnp neleri

tartmalar gerektiini belirler. KA tarafndan sunulan konular bir anlamda

nem derecelerine gre belirlenmitir. En ok ve en nce dile getirilen, en

uzun sre yaynlanan konular kamunun da en ok nem verdii konular

olarak alglanacaktr. Dolaysyla farkl KA nn belirledii, farkl gndem

alglamalar olacaktr (Alver, 1997:10).

Gemiteki propagandaclar, kitle iletiim aralarna sahip gnmz

propagandaclar kadar ansl deildiler. Brown Beyin Ykama isimli

kitabnda ada toplumlarda fikirler, yz yze tartmann mmkn

olamayaca kadar ok sayda insana ulamakta; kamu, modern kitle

haberleme aralar vastasyla belirli fikirleri tartmasz kabul etmek

24

zorunda kalan ynlar haline gelmektedir. Haberleme sistemi yle bir

durumdadr ki: kar sorunlarn, tenkitlerin etkisi olmas pek mmkn

deildir. (Brown, 1974:30) diyerek kitle iletiim aralarnn nemine dikkat

ekmitir. Burada propagandada en ok kullanlan KAya deinilecektir.

1.3.2.1.Gazete nceleri kk iletmeler eklinde rgtlenip haber satan gazetecilerin

bu iten ticari beklentileri vard. Btn yaptklar da habere ynelik

almalardan ibaretti. Ancak zamanla haber basn kanaat basnna

dnnce basn, siyasetilerin mcadele aracna dnm, bu da

gazeteciliin kendi i rgtlenmesine yaz ileri (redaksiyon) gibi bir blmn

eklenmesine neden olmutur. Bu safhadan sonra gazete haber deil

kamuoyu satmaya balam (Habermas, 2000 :309, 310), kitlenin neyi ve

nasl dnmesi gerektii bakalarnca ynlendirilmitir.

Gazetenin propaganda arac olarak kullanlmas ok eskilere

dayanmaktadr. Jull Sezar tarafndan Acta Diarna ismiyle karlan gazete

bunun en eski rneklerindendir. Bir baka rnek de propagandann gcn

gren ve bu gc kullanmak iin Franszlarn nl komutan Napoleon

tarafndan karlan gazetedir. Napoleon gazete hakkndaki grlerini Drt

dman gazete, yz bin kiilik ordudan daha fazla zarar verebilir diye ifade

etmitir (zsoy 1998:49).

II. Dnya Savanda Almanlar igal ettikleri lkelerde sivil halkn

direncini krmak iin gazeteler kartmlar, esirler hakknda bilgiler

vermilerdir. Yine ngilizler de uaklardan attklar yz bine yakn gazeteyi

Alman halknn okumasn salamlardr (zsoy 1998:215).

Gnmzde televizyon karsnda etkinliini kaybetmi gibi grnse

de Sunday Times gazetesi genel yayn mdr Harold Evans Televizyon

25

hibir zaman gazetenin yerini alamayacaktr, zira birinde size sunulan

haberle yetinmek zorundasnz dierinde ise haberler arasnda istediinizi

seebilmek gibi bir bamszlnz var ( Demirkent, 1982:12) diyerek

gazetenin nemini anlatmtr.

Gazetede nemli noktalardan biri olaylarn yazyla beraber fotorafla

sunulmasdr. Fotoraf da tpk haber gibi gerei yeniden remekte, baka

bir gereklie dntrmekte, bak asnn deitii lde bize farkl bir

imge baka bir syleyile farkl mesajlar sunmaktadr (Oktay 1987:95).

Deitirilerek sana-soluna, altna-stne yaz yazlarak sunulan fotorafn

yanstt gerek rahatlkla saptrlabilmektedir.

1.3.2.2.Radyo Birinci Dnya Savanda laboratuarlarda gelitirilip tam olarak 1920

ubatnda ilk yayn yapan radyo, sesi her trl snrdan kurtarp,

propagandann eline byk bir silah olarak vermitir. Radyo; insan okuma

zahmetinden kurtarmas, ses tonu ve vurgusuyla neyin nemli, neyin

nemsiz olduunu belirtmesi ile yazl basnn nne gemitir. 1923 ylnda

ngilterede kurulan ilk radyo irketinden sonra dnyadaki tm lkeler,

radyonun nemini anlamlar, Afrikadan ine kadar her tarafa girebilen bu

etkili haberleme cihaznn propagandann en nemli arac olduunda

hemfikir olmulardr ( Ertem, 1941:321 ).

Nitekim ngilterede 1923 ylnda yaplan seimlerde ngiliz i Partisi

ilk defa radyoyu propaganda amal kullanarak nemli bir baar elde etmitir

(Kaleli, 1995:16).

Keza radyoyu; kullanmasn bilenlerin elinde korkun bir silah olarak

nitelendiren Hitler bunun iin de propaganda bakan olarak Gbbelsi i

26

bana getirmitir. Zamann radyo dehas denilen Gbbels i bana

gelmeden nce:

Devletin tm aralarn kullanacaz. Radyo, televizyon artk bizim

elimizdedir. Tek glk, radyo rgtn kurabilmektedir. Ama bunu

baaracaz. Fhrerin her gn, radyosu olan bir kentte konumasna karar

verdik. Bakann mesajn btn halka duyuracaz. Herkes toplantlarmzn

nasl getiini radyolardan renecek (Topuz, 1977:136) diyerek radyonun

nemini vurgulamtr.

Araplarn koruyuculuuna soyunup Mussoliniden; Seyfullah (Allahn

Klc) diye bahseden talyan Radyolarnn Araplar zerindeki etkisini krmak

isteyen ngilizler, Araplara ynelik yayn yapan radyolarnda dnemin en nl

hafzlarn kullanarak radyodan Kuran okutmular, nitekim byk ilgi gren

bu uygulamada baarl da olmulardr (zsoy, 1998:350).

Bugn her ne kadar stnln televizyona kaptrsa da her yerde (

araba kullanrken, yemek yerken, yrrken ) kullanlabilmesi nedeniyle dier

propaganda aralar karsnda avantajlarn srdrmektedir. Halen Almanya,

talya, ngiltere, Amerika, Rusya, Japonya gibi lkelerde ayn anda elliden

fazla dilde radyo yayn yaplmakta, her dilden insana ulalmaya

allmaktadr (Berkes, 1942:127).

1.3.2.3.Televizyon

En gl propaganda arac olarak sosyal hayatta yerini alan

televizyon; kitlelerin hayat tarzlarn, kltrel ve sosyal etkinliklerini belirleyen,

insanlar ynlendiren en etkili silahtr.

Dzenli olarak 1936 ylnda BBC tarafndan yayna balayan

televizyon, hem gze hem de kulaa hitap etmesi sayesinde radyodan ok

daha etkili bir maniplasyon arac olmutur. Zira radyoda insann kendine

27

gre doldurabilecei bir alan, boluk ve hayal dnyas vardr. Duyduklarnz

kendi dnyanzda kurgularsnz. Ama televizyon mimiklerden gle kadar

hibir boluk brakmamtr. Birey tam bir izleyicidir (Choamsky 1994:42).

Olaylarn oundan televizyon sayesinde haberdar olan gnmz

insannn verecei kararlarda, benimseyecei siyasal grte ve hatta hayat

tarznda televizyon byk rol oynamaktadr. Bu silah elinde bulunduran;

insanlara grneni deil, grnmesini istedii eyleri sunar. Krfez

savanda, savala hibir ilgisi olmad halde denize dklm ham petrol

iinde rpnan karabataklar defalarca gstererek Saddamn ne kadar

gaddar ve vahi bir lider olduu imajn pekitirmeye alanlar, ayn ekilde

Romanyada avuevskunun kuruna dizilmesini hazrlayan olaylar dnya

kamuoyuna bir insanlk kym olarak takdim ederken televizyonu

kullanmlardr. Hastanelerin, morglarn cesetten geilmedii imaj verilen

Romanyada lenlerin iki elin parmaklar kadar olduu sonradan anlalmtr

(Yldz 1994:4).

Keza seim kampanyalarnda televizyonu iyi kullanan liderler, partiler

lke ynetiminde sz sahibi olmulardr. Fransz lider Mitterand anlarn

anlatt kitabnda en byk rakibi De Gaullenin TV deki seim

konumalarnda yle bir yol izlediini anlatr. TV konumalar eit olduu

iin De Gaulle son cmleyi hep uzun tutmu, cmleyi yarda kesmek

istemeyen ynetmen onun cmlesinin bitmesini beklemi, dolaysyla herkes

on dakika konuurken o, on dakika konumu, bylece herkesten

avantajl duruma gemitir ( ener, 1994).

1.3.2.4.Internet ve Dierleri

Dnya apnda milyonlarca kullancy ve binlerce bilgisayar birbirine

balayan, ok miktarda bilgi tayan, yaygn olan ve srekli byyen bir a

sistemi olan Internet ;

28

Tm dnyaya yaylm byk bir ktphane, Bireysel katlmcl ne karan, her isteyenin kendi gazete, radyo ve

televizyonunu oluturabildii bir yayn ortam,

zerinde ulusal ve uluslararas ilemlerin olduu bir ticaret ortam, Sergilerin, mzelerin ve konserlerin bulunduu bir kltr ve sanat ortam, Kltr ve doa zenginliklerini ve lkeleri dnyaya sunan bir tantm ortam, Uzaktan srekli eitimi, kurum ii ve mesleki eitimi destekleyen bir eitim

ortam,

Katlmc, effaf, bireysel denetim ortam salayan bir iletiim ortamdr (Bican, 1997).

1990l yllardan itibaren sosyal hayatta yerini alan Internet teknolojisi

bilinli ya da bilinsiz bir propaganda arac olduu ynnde eletiriler almtr.

Dnyann teki ucundaki bilgiye annda ve zgrce ulaabilme imkn

interneti yanl ynlendirme potansiyeli en ok iletiim aralar arasna

sokmutur. Kulaktan kulaa haberleme, dedikodu ve szel bilgilendirme

olarak adlandrlan iletiim biimleri arasnda kendisine yeni bir alan aan

internet; habere benzeyen bilgi zellii nedeniyle ikinci derece haber veya

yar gerek bir zihnin rn olarak adlandrlabilir. nternet iletiiminin

bunlardan hangisi olduu kiinin tercihine kalmtr. Web siteleri, elektronik

posta zincirleri ve haber gruplar, meydana gelecek en ufak bir olay nerde

olursa olsun bilgisayar olan herkese ulatrmaktadr (Nelson, 1996:12).

Her geen gn kullanc says artan internette ulatrlan bilginin

doruluu, olas zararlar gibi konularda fazla endie duyulmamakta ve

internet algy ynlendirme, biimlendirme ve propagandacnn arzulanan

amalar gelitirecek cevaplarn alnmas alanlarnda gerekletirilen bilinli

ve sistemli giriimlerde bulunmak iin en ideal ara olmaktadr.

29

Ulalabilirlii ve ilevsellii artp, kaynaklar gizlenebildii ve bilinli

yanl ynlendirmenin cezai yaptrmlarnn olmad srete internet; hem iki

kiinin zel grmelerini gerekletirebildii zel bir iletiim arac olarak

hem de bireyin milyonlarla buluabildii bir kitle iletiim arac olarak

televizyonu tahtndan edebilecek kadar etkili bir propaganda arac olmas

muhtemeldir.

Bahsi geen aralar dnda ince zeknn rn olan ve dmann ruh

haline etki edecek ekilde hazrlanan karikatr ve fotoraflar, panayrlar,

sergi ve uluslar aras fuarlar, kitap, dergi, bayrak, afi, telefon, mzik, geit

trenleri, lobicilik faaliyetleri de propagandada kullanlan birer aratrlar.

1.4.PROPAGANDAYA BENZER KAVRAMLAR

Birer ikna edici iletiim tr olan halkla ilikiler, reklm ve tantm

propagandayla ok kesin izgilerle birbirinde ayrlamasa da birer ikna edici

iletiim tr bu kavramlar; amalar, kullandklar metotlar, harcanan para

miktar gibi konularda farkllklar gsterirler.

1.4.1.Halkla ilikiler Halkla ilikiler, ok eski devirlerde de mevcut bir faaliyet olmasna

ramen bir bilim konusu olarak son yzyllarda ele alnmtr. Sosyal bir bilim

dal olan halkla ilikilerin snrlar tam olarak belirlenememi bu nedenle

Halkla likiler hakknda birok tanm yaplmtr. Bunlar arasnda en geerli

tanm, IPRA nn yapt tanmdr. IPRA Halkla likileri, zel veya kamu

kesiminde faaliyette bulunan bir iletme veya kurumun iliki kurduu veya

kurabilecei kimselerin anlay, sempati ve desteini elde etmek ve bunu

devam ettirmek iin yapt srekli bir ynetim fonksiyonu eklinde

tanmlamaktadr ( Snmez, 1978:5).

30

Halkla ilikilerin en nemli amac kurumun genel stratejisi ve

politikalar iinde kalarak rgtn karlarn en st dzeye karmak iin

hedef kitlenin rgt hakkndaki duygu ve dncelerini etkilemek ve

gvenilen, prestij sahibi bir kurulu olmas iin aba harcamaktr (Onal,

1997:8).

Sosyologlar kitlelere bir ey yaptrabilmek iin yeryznde etkili yol

bulunduundan sz ederler:

Zor kullanmak, Para ile satn almak, nandrmak (Asna, 1969:7).

Halkn bir yenilie, bir sosyal deiime almasnda kullanlan

inandrma ynteminin temeli Halkla likilerdir. Herhangi bir sosyal deiim

dnldnde kamuoyunun desteini almak arttr. Halkla likiler ite

burada devreye girer.

Halkla ilikilerin temel esi iletiimdir. Bir iletme evresindeki

frsatlardan maksimum yarar salayarak, iletme srekliliini devam ettirir.

letmelere bu ans tanyan unsurlardan biri halkla ilikiler ve onun doal bir

esi olan iletiimdir. letiimdeki temel ama; iletiimde taraf olan alcda,

iletiim sonucunda belirli bir anlayn ve davrann olumasn salamaktr.

Bu iletiim srecinin iki ynl olduu ve srekli geri bildirimlerle taraflar aras

etkileimlerin olduu unutulmamaldr ( Onal,1997:10).

Kuruluun halkla ilikilerle ilgili st dzey grevlileri H.. ilkelerini

saptar. Bu ilkelerin banda, halkla ilikiler genel politikasnn yatrm,

finansman ve personel politikalarnn saptanmas gelir.

Halkla ilikilerin temel hedefi, kurum ve kurulularn ilgili evreleriyle

olumlu ilikiler kurmasn salamak, etkin ve verimli bir iletiim/etkileim

ortam ynetmektir. evreyle ya da hedef kitlelerle iyi bir iletiim kurmann iki

nemli lt; kesinlik ve tutarllktr.

31

Halkla ilikilerin hedefleri (amdereli, 2000:20):

Halk aydnlatmak ve onlara almalar benimsetmek,

Halkta ynetime kar olan olumlu davranlar yaratmak,

Halkn ynetimle olan ilikilerini kolaylatrmak,

Halktan bilgi toplamak, halk bilgilendirmek,

Halkla ibirlii salamak,

zel veya kamu yararlarna cevap vermek,

Halkla ilikilerin ortaya k gelimesi, yararland yntem ve

kulland teknikler bakmndan propaganda ile bir paralellik gstermesi,

halkla ilikilerin de bir tr propaganda olduu grne yol amtr (

Mholu, 1983:13). Hatta baskc rejimlerdeki propaganda faaliyetlerinin

biraz daha yumuatlarak halkla ilikiler ad altnda yrtld dahi iddia

edilmitir (Kazanc,1982:2). Ancak H.. karlkl anlay ve etkileim esasna

dayanan, hedef kitlenin grlerinin geri bildirim olarak alnd, etik deerleri

olan bir faaliyettir. Propaganda gibi kural tanmaz gayri ahlaki ve ideolojik

deildir.

1.4.2.Reklm Halk bilgilendirmek, mal ya da hizmeti satn almaya ikna etmek zere

kullanlan aralarn tamamna reklm denir. Reklm, bir hizmetin, bir maln

zelliklerini en ilgi ekici, en inandrc, en kandrc mesajlarla verilmesini

ifade eder (amdereli, 2000:25).

Bir dier tanma gre reklm bir iin, bir maln veya bir hizmetin para

karlnda genel yayn aralarnda tarif edilerek halka duyurulmasdr.

(nsal 1994:12). Bu tanmda reklmn bir cret karlnda yaplmas, genel

yayn aralarnn kullanlmak suretiyle geni kitlelere ulalmas n plana

alnmaktadr.

32

Birincil fonksiyonu; satlar artrmak, arac salamak, aracya yardm,

tketimi artrmak, gven salamak, retici iin pazar salamak, alcya

yardm, zamanlama, bilgi salama, marka bamll, ucuz retim ve pazar

oluturmak olan reklm ayn zamanda satclar cesaretlendirip yneticileri

etkiler ( Mimtad, 1990:27).

Reklm sayesinde tketici ayn trden ve ihtiyacn karlayabilecei mal

ve hizmetler iinden kendi ihtiyacn en iyi ekilde tatmin edebilecei, uygun

rn bulabilir. retici de satlarna olumlu katklar salayp, rne ait var

olan talebi artrp talebin devamlln salayabilir.

Yaplan tanmlamalar ve tanmlara ait unsurlarn irdelenmesi

neticesinde reklma ait ortak zellikler:

Reklm, pazarlama iletiimi ierisinde yer alan bir elemandr. Belirli bir cret karl yaplr. Reklm, reklm verenden tketiciye doru akan bir iletiler btndr. Reklm, bir kitle iletiimidir. Reklm yapan kii, kurum, kurulu bellidir. Reklm ile tketici bilgilendirilmeye ve ikna edilmeye allr. Reklm, dier pazarlama iletiimi elemanlar ile, iletmenin belirledii pazarlama stratejisi dorultusunda saptanan pazarlama hedeflerine ulamak

iin koordineli bir ekilde alr, (Kocaba- Elden,2006:13-14)

Tketiciyi bir rn ve hizmetle ilgili daha fazla bilgi edinmesi iin tevik eder.

Tketiciye bir rnn nereden alnabilecei, rnn fonksiyonlar, markann gvenirlii, salamln hatrlatr, mteri gvenini tazeler.

Mal denemek iin tketiciyi cesaretlendirir. Tketiciyi eitir ve bilinlendirir. Marka imaj ile ilgili tasarm, imaj korumak veya deitirmek gibi ilevleri yerine getirir.

irketin kamuoyundaki imaj ile ilgili fonksiyonlar yerine getirir (Gksel-Yurdakul, 2002:100).

33

Propaganda; fikirleri deitirmeye ya da dorulayp yeni fikirler

retmeye almas ve reklmcln yntemlerinden faydalanmas asndan

reklma benzer. Ancak reklmcln amac ticari, dierinin amac ise siyasi

ve ideolojik olduu iin birbirlerinden ayrlmaktadrlar. Reklmcln tahrik

ettii ihtiyalar ve tercihler zel bir eya zerine ynelirler. Fakat

propagandann telkin ettii veya empoze ettii inanlar ve refleksler ou

zaman insanlarn davranlarn, psikolojik durumlarn, dini ve felsefi

dncelerini deitirmitir (Perin, 1961:1011 ).

Reklm, H.. ve propaganda; yaplan harcamalar bakmndan

deerlendirilirse; Halkla ilikilerde yaplan faaliyetler maliyet bakmndan en

alt dzeydedir, byk masraflar gerektirmez. Reklm harcamalarnn boyutu

ise tartma konusudur. Zira rn maliyetine eklendiinden fiyatlara,

dolaysyla da tketiciye yanstlr. Propagandada nemli olan amaca

ulamak olduundan maliyet unsuru dikkate alnmaz. ok basit bir i iin

milyon dolarlar harcanabilir. Zaten propagandaya ayrlan btenin tam olarak

ne kadar olduu da aklanmaz (Ayka, 1990:2).

1.4.3.Tantm

1950 ylndan gnmze kadar olan dnemde iletiim yntem ve

aralarndaki byk gelime baka yeni kavramlarn ortaya kmasna neden

olmutur. Bunlara iyi bir rnek olan tantm szc, bat dillerinden

information veya communication kelimelerinin karl olarak Trkeye

evrilmitir (Tolung, 1990;81). Tantmn alan ve kavram olarak kesin

snrlar izilmi deildir. Bu yzden hakknda yaplan tanmlar da tantmn

genel ya da zel oluuna ve amacna gre deiiklik gsterir.

34

Tantm; hedef gruplara belirli bir konuda belirli bir tutum ve davran

kazandrmak iin uygun yntemler, teknikler ve haberleme aralar

kullanlarak yaplan aydnlatma faaliyetleridir. Bu faaliyet, bazen birey, bazen

grup, bazen de kurumlar araclyla yrtlebilir. Bir sre olarak

deerlendirilmesi gereken tantmay, amalar asndan; siyasal tantma,

ekonomik tantma, sosyo-kltrel tantma ve turizm tantmas olarak

snflandrmak mmkndr ( nceolu, 1985: 84).

Tantm faaliyeti; bilgi iletiimi, bilgi aktarm asndan kiiler aras

haberleme sreci ve teknik olarak kitle haberleme aralar ortam iinde

gerekletirilmektedir. Tantmn nasl yaplaca belirlenirken hedef kitlenin;

her trl inanlar, kavraylar, gelenekleri, grenekleri, eitli gr ve

anlaylar, zevkleri, menfaat telakkileri, kltr seviyeleri ve sosyal durumlar

gz nnde tutulmal ve tm bunlara gre hazrlklar yaplmaldr.

Tantm almalar esnasnda, hizmet ya da kurumla ilgili hazrlanan

doruluu ve inandrcl tartlmaz mesajlar, kitle iletiim aralar

araclyla ya da yz yze ilikilerden yararlanarak hedef kitleye ulatrlr.

Hedef kitleye verilen mesajlarla kii ya da kurum hakknda ncelikle

varsa olumsuz grnm ortadan kaldracak almalar yaplr. Karlnda

ounlukla herhangi bir cret demeden, kitle iletiim aralar kullanlarak

geni bir kitleye ynelik haber ve bilgi ak olarak gerekletirilen almalar

tantm etkinliidir. Tantm, cret demeden gerekletirilen reklma

benzetilebilir. Tantmn zellikleri arasnda, doruluun ve inandrcln

yksek oluu, kitlelere kolaylkla ulalabilmesi, merak ve ilgi uyandrmas

saylabilir (Sarta, 1988: 25-29).

zet olarak tantmla; bilgilendirme, hatrlatma, ikna faaliyetleri

gerekletirilir. Bu faaliyetlerle de dikkat ekmek, ilgi uyandrmak, istek

yaratmak, harekete geirmek amalanr.

35

1.5.PROPAGANDA ETLER

1.5.1.Kaynana Gre Propagandann zellii, lkedeki politik artlar ve propagandadan

beklentiler erevesinde kaynak, yani propaganda yapcsnn kimlii kimi

zaman belirli kimi zaman ise belirsizdir. Buna gre propaganda beyaz, gri ve

siyah olmak zere e ayrlr.

1.5.1.1.Beyaz Propaganda Propaganday yapann kimliinin ak olduu ve haberlerin

kaynaklarnn ispat edilebildii salam delil ve gereklere dayal olarak

sylenen sz ve yazlardr ( Ziyaolu, 1963: 41). Yaanm olaylar

sslemeden ve yaln bir ekilde ifade edilir. zellikle yorumsuz fotoraflar ve

ksa haber balklar bu propaganda yntemine girmektedir.

1.5.1.2.Gri Propaganda

Propaganda yapcsnn kimlii haberin durumuna gre ak veya gizli

olduu, ancak salam delillere dayanmayan, genellikle dorular zerine

eklenen sslemelerle haberin saptrlmas eklinde yaplan propaganda

biimidir. Byk oranda halk tarafndan doru olarak kabul edilen bir olay

yalan, dedikodu ve rivayetlerle halk ynlendirmek iin kullanlr. Gri

Propaganda bazen gerek haberlerin arka planda kalmas gndemi gerek

bir haberin belirlememesi iin kullanlr. Kk bir olay, sonular ok

farkllatrlarak ve nemsetilerek halka duyurulur ( Ziyaolu, 1963:43).

1.5.1.3.Siyah Propaganda

Propaganday yapann kimliinin ve haberin kaynann belli olmad

genellikle yalan bir haberin doru ve kantlanabilir ekilde sunulmasdr.

Habere gvenilir bir kaynaktan edinilen bilgiye gre veya adn

36

aklamayan bir yetkili eklinde haberin kayna belirtilerek balanr.

Genellikle haberin kaynann gizlilik ilkesi hakk gereince ve kaynak

aklanrsa kaynan bu haberden dolay kiisel zarar grecei gibi insani

duygular n plana karlr ( Ziyaolu, 1963: 43).

1.5.2.Amalarna Gre Propaganda ya mevcut dzeni devam ettirmek ya da sistemi deitirerek yeni bir dzen kurmak maksadyla yaplr. Bu anlamda

dnldnde karklk ve btnletirme propagandas olarak ikiye aylr.

1.5.2.1.Karklk Propagandas

Mevcut dzen yklmadan, propagandas yaplan grlerin geni

kitleler tarafndan kabulnn mmkn olmayaca varsaymna dayanr.

Propagandann Bozma ve Tek Dman kuraln esas alr. Bunun iin

toplum ierisinde anlamazlk karmak, toplumsal dayanmay yok etmek

amalanr. Meydana gelen kazalar, doal afetler, skandallar ilenecek

konular arasndadr.

1.5.2.2.Btnletirme Propagandas

Belirli bir dzeye ulam toplumlarn durumlarn gelitirme veya en

azndan mevcut durumu koruma amacna ynelik olarak yrtlebilecei gibi,

karklk propagandasnn amacna ulamas halinde, karklk

propagandasnn terk edilerek bunun yerine ikame edilen propaganda

trdr. Lenin, Hitler, Mao nce karklk propagandasn uygulayp, amaca

ulatktan sonra btnleme propagandasn uygulamlardr ( Dnmezer,

1982:407). Bu tr propaganda, insanlarn veya toplumun, kurumun deer ve

davranlarna katlmas ve onlara smsk balanmasn amalamaktadr. Bu

mevcut siyasal iktidara meruluk temelini kazandrmaya ynelik yaplan

37

birletirici propaganda trdr. Ynetilmekte olan kitlenin sadece itaat

etmesinden tr onlarn ynetimi sevmeleri iin de urarlar (Keskin, 1997:

15).

1.5.3.Akla Ya da Duygulara Hitap Etmesine Gre

Hedef kitlenin eitim ve kltr seviyesi, beklentileri, propagandann

konusu, sre gibi kstaslar erevesinde akl ya da duygular hedef alnarak

propaganda yaplr. Buna gre propaganda ikiye ayrlr:

1.5.3.1.Ussal Propaganda

Ussal propaganda bilimsel verilere dayanlarak yaplan propaganda

trdr. Bu propagandann ierii byk lde eitli bilim dallarnn

verilerinin bir sentezi biimindedir. Bilgiler daha ok rakamlar, ekil ve

istatistiki verilerle iletilir, ancak eer propagandann uzun dnemli bir etkisi

olmas isteniyorsa, ussal propaganda tercih edilmelidir (Keskin, 1997:15).

1.5.3.2.Duygusal Propaganda

Ussal olmayan propaganda hedef kitlenin cokulu bir anda kendisine

verilen her eyi muhakeme szgecinden geirmeksizin kabul edecei

varsaymna dayanmaktadr. Ksa dnemde ok etkili olan bu propaganda

trnde hedef kitlenin tutkularnn belirlenmesi, onu heyecanlandracak, hatta

galeyana getirecek temalarn bulunmas, bu tema ierisinde verilecek

mesajn sunulmas gerekmektedir (Tolan, 1985 :492).

1.5.4.Konusuna Gre Propagandann konusu; propaganda metotlar, sre, ayrlan mali

kaynak, beklentiler, hedef kitle gibi konularda belirleyici etkendir. Faaliyet

38

alanlarnn snrl ya da ok geni kapsaml oluu yine propagandann

konusuna gre ekillenir. Konusuna gre propaganda balk altnda ele

alnabilir:

1.5.4.1.Askeri ve Ekonomik Propaganda Faaliyet alanlar ve hedefleri gz nnde bulundurularak daha dar

kapsaml propaganda trleridir. Kendi askeri gcn olduundan fazla

gsterirken, dmann askeri gcn kk gstermek, moral bozukluu yaratmak, savaamaz duruma getirmek iin yaplan propaganda tr askeri

propagandadr. Milli bayramlardaki askeri geit trenleriyle i kamuoyu,

tatbikat ve manevralara arlan yabanc misyon efleri sayesinde de d

kamuoyu etkilenmeye allr.

Dmann ekonomik gcn zayflatmak, retebilirliini sekteye

uratrken kendi ekonomisini, alan ve reten i gcn artrmaya ynelik

propagandaya da ekonomik propaganda denir (zsoy, 1998:19).

1.5.4.2.Siyasal Propaganda Propagandann en nemli muhatab kamuoyu olduundan,

propaganda en ak ve etkin biimde siyasal alanda yaplmakta, propaganda

faaliyetlerini sevk ve idare etmek isteyen evrelerin banda da birinci

derecede politikaclar gelmektedir. Politikaclar kamuoyunu ve kamuoyunu

ekillendiren liderleri bask altnda tutmaya alrlar.

Siyasal propaganda 20.yyn ilk yarsnda ortaya km olan bir

olgudur. Teknolojinin geliimiyle yeni iletiim tekniklerinin ortaya kmas

siyasal propagandann etkisini gn getike artrmtr. Siyasal

propagandann en nemli dayana kitle iletiim a ve aralardr (Kazanc,

1982:55).

39

Siyasal propaganda; radyolar, TV. leri, sinemalar, fotoraflar, yksek

tirajl basn afilerini, hitabeti, iir ve mzii, heykelcilii, btn gzel sanatlar

ksacas btn iletiim imkanlarn kullanarak kitlelerin davranlarna etki

edip, onlar belirli dncelere yneltir, ( Perin, 1961:10 ) seim

dnemlerinde oy tercihlerini etkiler.

Bir ynetim ya da siyasal bir parti tarafndan hedef kitlenin kendilerine

kar olan davranlarn deitirmek iin yaptklar bu propagandann znde

siyasal eylem vardr. Yaplan faaliyetlerle yeni kanaatler doar, destek ya da

muhalefetler oluur (Bekta, 2002:221). Bilgi verme, ikna etme ve kamu

seferberlii sonularn amalayan siyasal propaganda, zellikle parti ball

zayf veya kararsz kiilerde daha etkili olmaktadr (Kalender, 2000:91).

Siyasal propagandada iletiimin temel fonksiyonu bulunmaktadr.

Fonksiyonlarn ilki, ortaya kan siyasal problemlerin tanmlanmasna

yardmc olmas, ikincisi, bu problemlerin siyasal tartma ortamna girerek

meruiyet kazanmasn salamas, ncs ise, artk tartma konusu

olmaktan km, ortak bir gr birliine varlm konular gndemden

drmek olarak ifade edilmektedir (zkan, 2004a:41).

Bu fonksiyonlarn birincisinde siyasetiler ve medya, ikincisinde

kamuoyu aratrmalar ve ncsnde yine medya n plana kmaktadr

(zkan, 2004a:41).

Ynetenler ve ynetilenler arasndaki etkileimi salayan siyasal

iletiimde temel ama siyasal mesajlarn iletilmesidir. Bunun iin de mesajn

dili ile verilecei zaman ve kanallar nem kazanmaktadr. Siyasal iletiim

mesajnn verilecei zaman ve kanallar belirlenirken kamuoyunun

beklentilerinin ve hedef kitlenin zelliklerinin iyice belirlenmesi gerekir. Hedef

kitlenin sosyo-ekonomik durumunun belirlenmesiyle mesajlarda kullanlacak

dil belirlenir. Bu almalardan sonra kanaat nderlerinden ve gndem

40

oluturma tekniinden yararlanarak kamuoyu etkilenmeye ve bylece siyasal

rakiplere stnlk salanmaya allr (Aziz, 2003:37-38).

Siyasal iletiimdeki aktrler, u ekilde sralanmaktadrlar: Devlet

Bakanlar, hkmet, siyasal partiler, yerel ynetimler, sivil toplum

kurulular, bask ve menfaat gruplar, medya kurulular, sivil itaatsizlik,

lobicilik faaliyeti yapan gruplar, yasa d gruplar (Aziz, 2003:17, 31).

Siyasal iletiimde mesaj veren bu rgtl yaplar, kamuoyu adna

mesajlar hedef kitleye aktarmaktadrlar. Bu hedef kitle birden fazla

olabilmektedir (Aziz, 2003:5-6).Kreselleme ile birlikte yaygnlaan siyasal

iletiim, bir yandan siyasette effafln artmasn ve demokratik ikna

yntemlerinin kullanlmasn salamaya balam, dier yandan da kullanlan

iletiim yntem ve tekniklerinin benzemesine neden olmutur (zkan,

2004a:268). Siyasal iletiimin etkili olmas iin en nemli nokta, tekrar etme

ve iletiim kurallarnn doru seimi olmaktadr (Aziz, 2003:45-48). Bunlarn

yannda kaynan gvenilir olmas, ikna yeteneine sahip olmas ve mesajn

ierii de siyasal iletiimin belli bal zelliklerinden saylr.

1.5.4.3.Sosyolojik Propaganda Sosyolojik propaganda ok geni bir alan kapsar ve burada ama

siyasal propagandada olduu gibi belirlenemez. Sosyolojik propaganda

lkedeki ounluu hedef alm olup, ounluun uzun sreli etkilenmesini

gz nnde bulundurarak eitli biimlerde ifade bulmaktadr (rnein;

reklm, sinema, sanat anlay, giyinme biimleri, TV dizileri) (zsoy,

1998). Sosyolojik propaganda, toplumsal ereveyi kullanarak belirli bir hayat

felsefesini hedef kitleye kabul ettirmeye alr.

41

1.5.5.Propaganda Ekolleri Propaganda; gemiten gnmze dnyann farkl yerlerinde, farkl

zamanlarda, farkl insanlar tarafndan kullanlsa da bu ite ilk akla gelen, ekol

yaratan iki isimden bahsedilebilir: Lenin ve Hitler. Propaganday

kurumsallatrarak okullarda propagandac yetitiren ve gerekler zerine

propaganda yapan Lenin ile hayatn her anna propaganday sokarak

bilinaltn hedef alan Hitler arasnda temelde byk farkllklar vardr.

1.5.5.1.Lenin Tr Propaganda

Lenin tarafndan Bolevizmi yerletirmeyi salayan, aklc ve somut

mekanizmalarn iledii bir propaganda trdr. Bu tr propagandada temel

kaynak okullardr. Bu okullarda yetitirilen propagandaclar, iyerlerinde

konferanslar vererek propaganda yapmaktadrlar (zkan 2004b:14-15).

Lenin Tr Propagandann temelinde siyasal anlama ve parola

bulunur. Siyasal anlamadan ama, egemen snflarn, iktidarlarn gerek

yzlerini kitlelere ak bir ekilde gstermektir. Lenin ynetiminde yetimi bir

propagandac kapitalist ynetimin ayrntda kalan btn hakszlklarn

yorulup bkmadan gzler nne sererek paray btne balama abasyla

dzenli bir kantlama yntemine bavurur. Parola ise iinde bulunulan

zamann amacn ak, ksa ve etkileyici bir biimde dile getirmektedir. Parola

propagandann kurucu ve sava yandr. Bu nedenle de parolalar kitlelerin

dzeyine uygun olmaldr. Parolalar yaymak iin iki tr ajan dnlmtr;

propagandaclar ve kkrtclar. Propagandac, bir tek kiiye ya da kk

topluluklara birok dnce alarken, kkrtc bir tek dnceyi byk bir

insan kitlesine alamaya almaktadr (Domenach, 2003:3133).

Lenin Toprak ve Bar slogann kullanrken gerekten de topran

paylalmasn ve savan sona erdirilmesini istemitir. Buna karn Alman

42

Gobbels Alman halknn Hristiyan uygarln savunmak iin savatn ifade

etmitir.

1.5.5.2.Hitler Tr Propaganda Hitler tarafndan iktidar ele geirebilmeyi salayan irrasyonel

mekanizmalarn iledii bir propaganda trdr. Bu propagandann temelinde

Pavlovun koullandrlm kpek kuram vardr. nce et, ardndan zil ile

azndan salyalar aktan kpein yerini Hitler ve sembolleri olan gamal ha,

Hitler selam, Hitler fotoraflar vs.ye tepki gsteren kitleler almtr (

Akarcal, 2003:42). Hitlerci propaganda akldan ziyade duygulara hitap eden,

kin, nefret duygularn krkleyen yapdadr. Bu amala bilinaltna

seslenilmitir. mge; aklanabilir olandan, duyulabilir olan; aklsal olandan

stn tutulmutur.

Hitlerci propaganda kesintisizdir. Terslik annda ortaya srlebilecek

yeni aralar hazrda bekletilir. rnein i politikada terslikler olduunda

Yahudi dmanl sahneye srlr. nemli olan kullanlan temalarn sk sk

deitirilerek halkn harekete geirilebilmesidir. Evde, okulda, iyerinde,

sokakta hemen her yerde Hitler vardr. Dolaysyla halk; bu byl insann

saflarnda olmaya artlandrlmtr.

Hitler tr propagandada halkn dnmesine frsat verilmez.

Dnlenleri duygularyla yaamas istenir. Hitlerci propaganda halkn

Hitleri sevmesini deil onun elinde bir robot olmasn istemitir (Domeneach,

2003:45).

Hitlere gre propagandann ilk grevi rgte taraftar toplamaktr.

Daha sonra da doktrini anlatmak ve benimsetmektir. Kavramlar topluluun

anlayaca kadar basite indirgenmeli ve defalarca anlatlmal, hedef kitlenin

kalbine giden yol bulunmaldr. Bu maksatla tiyatro, sinema, edebiyat, gzel

43

sanatlarn dier kollar, basn, duvar ilanlar ve sergiler kullanlmaldr (Hitler,

2002: 161,186)

Bu propaganda trnde gsteriler byk nem tamaktadr. Basn,

sinema ve radyonun devaml ayn eyleri yinelemesinden dolay kitle de

propagandadan azami derecede etkilenmitir. Ayn zamanda Nazi

Propagandasnn baar nedeni olarak imgenin aklamaya, duyulabilir olann

aklsal olana stnl ne srlmtr (Akarcal, 2003:4143).

Mziin propaganda amal kullanm Hitler Tr Propaganda iinde

deerlendirilebilir. Cokun, neeli ya da hznl melodileri tanyan ve bunlara

verilecek psikolojik tepkileri daha nceden tatm olan insanlar, bu ezgiler

eiinde iletilen szel mesajlar da ayn hassasiyette kabul etmektedirler.

Yani Hitlerin kulland Pavlov Modeli bir anlamda bu propaganda trnde de

kullanlmtr.

1.6.PROPAGANDA TEKNKLER

Propagandada btn aralar btnsellik ierisinde uyumlu bir ekilde

bireye ulamak iin top yekn kullanlr. Bireyin genellikle bundan kanmas

zordur. Farkl iletiim kanallar farkl propaganda tekniklerini de beraberinde

getirmektedir. Gemiteki tekniklere her geen gn yeni teknikler

eklenmesine ramen propagandann doasnda temel bir deiiklik

yaplmamaktadr.

Propagandada en ok kullanlan teknikler unlardr (Bekta, 1996:

165167 ):

Ad Takma, Sevilmeyen Bir Etiketin Kullanm:

Propagandac zihinlerde kalc etki brakmak, muhataplarn olumlu ya

da olumsuz ynde etkilemek iin, duygusal armlara sahip tabirler

44

kullanr. Sultan Abdlhamit iin Kzl Sultan ya da Sleyman Demirel iin

oban Slo denmesi gibi. Ad takma, sz konusu dnceyi, kantlar

gzden geirmeksizin reddetmemiz ve kullanlamaz kararn vermemiz iin

kullanlr (Brown 1982,34).

Gsterili Genelleme:

Genel olarak halk arasnda iyi kabul edilen deyimler kullanlr. rnein

gvencesi yasas olarak nitelenen bir yasa tasarsn kanun haline

getirmek gibi. Gsterili genellemede sz konusu eyi kantlar gzden

geirmeksizin kabullendirmek ve onaylatmak hedeflenir.

Transfer:

Sayg duyulan, deer verilen semboller kullanlr. Transfer, arm

yoluyla hayranlk duyurmay amalar. Marlboro reklmndaki kovboylar

sertliklerini ve erkeke imajlarn sigaraya ve bu sigaray ien insanlara

tamak iin tasarlanmtr.

Seme:

Propagandac her eyi sylemektense amacna uygun olan sylemeyi

yeler. Hedefin duymak istediini seer. Eer hedef inatysa propagandac;

fedakrlk yapar ve kendi dncelerinden taviz veriyormu imajyla hedefi

yumuatr ve ona yaklar. Bir propagandac hedefi kendine yakn

hissettirebilmise, i yar yarya hallolmu demektir (zsoy, 1998:165).

Halktan Biri:

zleyicilere ayn gruptan olan, ortalama bir kii olduu vurgulanr.

rnein, ailesi ile birlikte yemek yiyen veya ocuklaryla balk tutan adam

imaj aile erkei olma vur