Muhibbi-divani-ABDAL

7/27/2019 Muhibbi-divani-ABDAL

1/189

T.C.

ULUDA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TRK SLAM EDEBYATI ANABLM DALI

YKSEK LSANS TEZ

MUHBB DVNININ DN VE

TASAVVUF AIDAN TAHLL(1-250 NOLU GAZELLER)

(YKSEK LSANS TEZ)

NAGEHAN DZCAN

DANIMAN

Do.Dr. BLAL KEMKL

BURSA 2006


2/189

iii

ZETYazar : Nagehan DZCAN

niversite : Uluda niversitesiAnabilim Dal : slam Tarihi ve SanatlarBilim Dal : Trk slam EdebiyatTezin Nitelii : Yksek Lisans TeziSayfa Says : XIV+ 178Mezuniyet Tarihi : 10 /11 / 2006Tez Danman(lar) : Do.Dr. Bilal Kemikli

MUHBB DVNININ DN VE TASAVVUF AIDAN TAHLLGzel sanatlarn alt dallarndan biri olan Edebiyat, Tarih ilminin bulgularndan

yararlanr. Tarihin yansmalar edeb eserlerde grlr. Edeb eser yazld dnemdenkaytsz olmadndan Edebiyat ve Tarih ayrlmaz bir btn olarak deerlendirilebilir.

Edebiyat tarihi incelemeleri metin incelemelerine dayanr. Her metin, sanatnn ileminin yansmasdr. Sanatnn ruh ve his dnyasn kavramadan onu edebiyat tarihiiinde incelemek mmkn deildir. Bundan dolaydr ki, insan boyutlu metin incelemeleriok farkl ekillerde tezhr eder ve titiz bir almay gerektirir.

Kinatn yaratlnn balangc Allahn Knyani ol emridir. Dolaysyla ilkyaratlan szdr diyebiliriz. Zira Kuran- Kerim de sz zerine kurulmutur. Kuran-Kerimin muhatab ise yaratlanlarn en stn olan insandr.

Bu muhatab, sz varlyla, yaantsyla, tecrbeleriyle yourarak, ilh, beerikaynaktan beslenerek ortaya edebiyat denen bir sreci karmtr. Bu yle bir sretir kizaman ve mekn iinde deiip gelien, gemiten gelecee uzanan bir yolu takip etmitir.

Tarih aynasndan yansyan Trk edebiyatna baktmzda bu edebiyatn da trlmerhaleler geirmi olduunu grrz. Hi kukusuz ki, Trk edebiyat tarihinde en

mstesna yerlerden birinin sahibi Divn Edebiyatdr. Zira bu edebiyat alt asrlk birnarn meyvesidir. Semeresi ise adn ebedletirmi irleri ve eserleridir. Divnedebiyat metinleri birer buzda gibidir. Muhakkak ki, grmediimiz ksm, grdmzksmlarndan daha byktr. Derun bir muhtevaya sahip olan sz konusu eserleri birnebze olsun anlayabilmek, bu eserlerin melliflerinin his ve hayal lemine dalabilmekveyaplan tahlil almalar iin bir kaz almas tebihi uygun der. Aza alnan birparmak bal ya da gl bahesinin iinde koklanan bir gl diyebileceimiz bir beyit,aratrmacy birden fazla kovanda en tatl bala ve gl bahesindeki en gzel kokulu glkoklamaya sevk eder. Okuyana ve zerinde almalar yapana bu duygular yaatan, tarihyapm ve tarihe ad Muhteem olarak gemi, leme padiah ama lemlerin Sahibinekul olmu, kul sultan Muhibb ile ahikalara doru yol aldk.

Muhibbnin ok sayda gazelinden iki yz elli tanesini din ve tasavvuf adan

analitik olarak tahlil etmeye altk. almamz, din tahlilin yapld birinci blm,tasavvuf tahlilin yapld ikinci blm olmak zere iki ana blmden olumaktadr. Giriksmnda ise ir hakknda bilgi verilmitir.

irin kulland din, tasavvuf stlahlar tespit edilmi ve blmler eitlibalklar altnda tahlil edilmitir. Muhibbnin beyitler zerindeki hakimiyetini gstermekamacyla birok beyit rnek olarak yazlmtr. almann sonunda din ve tasavvufadan incelenen gazeller, genel bir deerlendirmeye tb tutulmutur.

Anahtar Szckler

Tasavvuf Din Muhibb Divn Edebiyat

Tahlil


3/189

iv

ABSTRACTYazar : Nagehan DZCANniversite : Uluda UniversityAnabilim Dal : slamic History And Arts

Bilim Dal : Turkish slamic LiteratureTezin Nitelii : MasterSayfa Says : XIV + 178Mezuniyet Tarihi : 10 /11 / 2006Tez Danman(lar) : Do. Dr. Bilal KEMKL

THE ANALYSS OF DVAN OF MUHBB ACCORDNG TO RELGOUS AND SUFSMLiterature, which is the under branch of Fine Arts, benefits the findings of History. The

reflections of History are seen in Literary products. Because of the fact that literary products arenot seperated from the terms they are written, literature and history can be evaluated as inserablecompounds.

The articles of the History of Literatre depend on Text Analysis. Every text is the

reflection of Artists own spiritual world. Without understanding the intimate soul and beliefworld of the artist in The History of Literature. Hence, Text analysis related to thehumankind are exposed to very different styles anda re required to delicacy.

The very first reason of the world is Kn namely Ol order of Allah. In other termsit is accepted as the very first-created word. The Koran is also established on the same wordand is addressed to the Humankind who is the most unique created one. That adressed,evaluating The word by its presence, life and experiences, enriching from the divine andhuman source revealed the travel of The Literature. That travel has follwed a route which hasbeen improved in time and place and has come from the Past to the future.

When looked through Turkish Literature reflecting from the mirror of History, it hasspent various steps. Without anyserpicion Divn Literature has a very precious role in the

History of Turkish Literature. Because there has been Divn Literature for bages. Its eternalPoets and pieces are very precious and rare gifts forus. The texts of Divn Literature seem aniceberg, having more certain number of unknown parts than known parts for unders tandingvery little part of those pieces having very much intellectual content, entering the intimate souland belief world of those artists, we need to make very careful Works which can be resembledto archelogical works. By getting a very small amount of honey from honeyhive or smellinga rose from rose garden guide the researcher to examine sweeter honey from other honey hivesand to find the rose which has the most beautiful smell in the rose garden. We reach to the peakpoint of enjoyment with Muhibb, known as Magnificent in the history, the prophit of theworld but the slaver of the God, by having research in his pieces. It has been tried to research.

250 Lyric poems of Muhibb analatically inreligiousand mystical senses taken from hisvarious Lyric poems. The Detailed information about the Poet (Muhibb) is given in enterance.Our thesis consists of 2 parts. First part is religious analysis, second part is mystical analysis.The religious and mystical terms used by the Poet (Muhibb) are stated below the titlevarious parts The great amont of verses are written for showing sarple of Muhibb. Hissufficiency in Lyric poems at the end of the thesis.

Key Words

Islamic Mysticism Religion Muhibb Ottoman Poetry

Analysis


4/189

v

NSZ

Muhibb pdih- lem iken

Murd kulun olmakdur nihyetnsan bilmediinin dmandr. Bilmediine kar tedirginlik duyar. Ama cesaret

gsterip renmeye azmettiinde sevmeye balar. Hayatn her safhasnda olduu gibi

edebiyatta da bu durumla kar karya kalrz. Bu cmlenin ardndan akla gelecek

Divn edebiyatdr muhakkak. Halktan kopuk bir edebiyat gibi yanltc bir yarglama,

Divn edebiyatnn nnde yklmayan bir duvar olarak ykselmitir. Divn edebiyatn

havas edebiyat olarak gsteren dnceler ok yanltr ve aldatcdr. Divn

edebiyatn toplumdan soyutlamak byk bir gaflettir. Zira bu edebiyatn beslendii anadamarlardan biri slm Kltr dieri ise tasavvuftur. Bu iki ana malzeme olmadan

divn iirini bina etmek mmkn olmaz.

Osmanl Toplumuna baktmzda her kesimden insann ortak slm

Kltryle yorulduunu grrz. Bu kltrn doal rn olarak dile ve yazya

yansyan edebiyat, Divn edebiyatdr. Divn edebiyat halkn ortak zevkidir. Zira halk

da padiah da ayn ortak zevki yaam, ayn kaynaktan beslenmilerdir. Aralarndaki

tek fark birinin dierine gre daha bilgili ve daha fazla eitim grm olmasdr.

Drt yz yllk bir dnemi iine alan Divn edebiyat zerinde birok aratrmac

tarafndan farkl ekillerde muhteva almalar yaplmtr. Divn edebiyat Arap ve

Fars Medeniyetlerinin gl etkisiyle ve imparatorluun snrlarnn genilemesiyle

birlikte gelimi ve byk alanlara yaylmtr. Fakat bu yaylma zaman mevhumuyla da

birleince Divn edebiyat zerine yaplan aratrmalar gletirmitir.

Edeb metinler zerinde dil, din, corafya, sosyal, siyasal yap gibi toplum

hayatnda tartlmaz nemi olan unsurlar vardr. Muhatab insan olan edebiyatn da en

az dier sanat dallar kadar hayatla i ie olduu dnlrse, sosyal, siyasal varln

dine dayandran bir imparatorluun edebiyatnda da dinin aksini grmek ok doaldr.

Din ve tasavvuf pek ok unsuru gerek bir irin lirik ya da hikmetli bir beytinde

gerekse bir nsirin ilm bir eserinde grmek mmkndr. En azndan din ve tasavvuf

terimler birer maznun olarak karmza kar.

Tasavvuf, hayat iinde ekillenmi bir dnce sistemidir. Geni bir yelpazede

dnyev ve uhrev meseleleri ihtiv eder; bu meseleleri yorumlar ve deerlendirmeye


5/189

vi

tbi tutar. Mutasavvflar, dini takva boyutunda yaama adna din rkn kendilerince

izah ederler. Her trl slm mesele mutasavvflarca tasavvuf bir neve kazanr.1

Her bir edeb metin kendi iinde kurgulanm bir sistemdir. Edeb metinler

dille meydana getirilirler. Edeb metinlerin oluumu kadar incelenmeleri de nemlidir.

Onlar inceleme hususunda pek ok yaklam tarz ve yntem mevcuttur. Muhibbnin

gazellerini din ve tasavvuf ynden muhteva boyutlu ele almaya altk. yle ki irin

gazellerinde, metnin ne sylediini inceledik.

Muhibb, klsik tertbe gre yazan fakat halk tabirlerine de yer veren bir

irdir. Bu mnda irin dil ve slubunu, beyitlerinin muhtevasn anlamakta

zorlanmadk. irin gazellerine din, tasavvuf adan baktmzda lirik ve didaktik bir

havann hkim olduunu grrz. Bu tahlilde gaye, geni anlamda din ve tasavvufstlahlar bir malzeme olarak grmek ve tespit etmekle birlikte, dar anlamda

Muhibbnin edeb dnyasn ebediyete dair konularla nasl zenginletirdiini grmektir.

almamzn hazrlk safhasnda gazelleri tarayarak din ve tasavvufla ilgili

terimleri bulmaya altk. Fileme yntemiyle elde ettiimiz verileri balklar altnda

topladk. Teker teker ele aldmz kavramlarn nce szlk ve terim manalarn verdik

sonra da Muhibbnin kavram kullan biimini akladk. leride yaplacak mukayeseli

bir alma iin eserin sonuna koyduumuz kavramlar indeksinde, ele aldmzterimlerin hangi gazeller ve hangi beyitlerde getii yazldr. Ayrca ele aldmz

beyitlerdeki baz kavramlar da indeks iinde yer almtr.

almamza kaynaklk eden beyitler, Prof. Dr. Cokun Akn 1986da Kltr

Bakanl tarafndan ve 2006 ylnda Trabzon Valilii Yaynlar arasndan kan

Muhibb Divnndan alnmtr. Kullandmz beyitlerin divnda rahatlkla

bulunabilmesi iin beyitlerin hemen altnda, divn iindeki yerleri, saylar

gsterilmitir. ncelikle gazel daha sonra beyit says yazlmtr. Beyitlerde geenhemze ve ayn harflerinin birbirine kartrlmamas iin hemze harfi () iaretiyle, ayn

harfi ise () iaretiyle gsterilmitir. Uzatma iareti yerine (^) iareti kullanlmtr. ml

hususunda Trk Dil Kurumunun 2000 baskl iml klavuzu esas alnmtr.

almamz esnasnda her trl destei veren, fikirleri sayesinde daha gzeli

yakalamaya altmz, bata danmanm Do. Dr. Bilal Kemikli olmak zere maddi

1 Bkz. Ceylan, mr, Tasavvuf iir erhleri, stanbul, 2000, s. 121.


6/189

vii

ve manevi desteini hep yanmda hissettiim babam Casim DZCAN ve eim Akgn

TOPRAKa sonsuz teekkrlerimi sunarm.


7/189

NDEKLER

NDEKLER ............................................................................................................viii

KISALTMALAR ..........................................................................................................xiiMUHBBNN HAYATI VE R ANLAYII ..........................................................1

A. HAYATI......................................................................................................................1

Kanunden Bahseden uara Tezkireleri:......................................................................1

Tarihler Ve Biyografik Eserler: ....................................................................................2

B. R ANLAYII .........................................................................................................3

I. BLM......................................................................................................................14

DN .................................................................................................................................14

1. ALLAH ......................................................................................................................14

2. MELEKLER..............................................................................................................17

3. DN KTAPLAR......................................................................................................18

4. SRE VE AYETLER ...............................................................................................19

5. DN KAYNAKLI SZLER .....................................................................................23

6. PEYGAMBERLER ..................................................................................................25

6.1. Hz.Muhammed, Mahmud ....................................................................................26

6.2. Hz. sa ..................................................................................................................32

6.3. Hz. Musa ..............................................................................................................33

6.4. Hz.dem ..............................................................................................................33

6.5. Hz.Hzr.................................................................................................................34

6.6. HZ.YUSUF ..........................................................................................................34

6.7. Hz.Yakub .............................................................................................................35

6.8. Hz.Eyyub..............................................................................................................35

6.9. Hz.Sleyman........................................................................................................36

6.10. Hz.Yunus............................................................................................................37

7. EHL- BEYT, L-ASHB.......................................................................................38

8.NKRCILAR ...........................................................................................................38

8.1. Kavm- Semd .....................................................................................................38

8.2. Nasr V Yehd .................................................................................................39

8.3. Ebu Leheb ............................................................................................................39

9. KAZ VE KADER ..................................................................................................40


8/189

ix

10. HRET LE LGL KAVRAMLAR.................................................................41

10.1.hiret ..................................................................................................................42

10.2. Kymet, Rz- Maher......................................................................................42

10.3. Yevm-i Cez.......................................................................................................45

10.4. D-lem ...........................................................................................................46

10.5. Bek lemi .......................................................................................................46

10.6. Cennet Ve Cehennem le lgili Kavramlar........................................................46

11. DER TKD KAVRAMLAR.........................................................................52

11.1. eytn.................................................................................................................52

11.2. Mi rc Ve Sidre.................................................................................................53

11.3. Rh, Nefis ..........................................................................................................5411.4. er ......................................................................................................................54

11.5. Hkm-i er, Emr-i Hakk....................................................................................55

12. DN LE LGL KAVRAMLAR..........................................................................55

12.1. Hidyet ...............................................................................................................55

12.2. Rahmet ..............................................................................................................55

12.3.Tevhid .................................................................................................................56

12.4. efat.................................................................................................................5612.5. kr, kir.......................................................................................................57

12.6. Helk .................................................................................................................57

12.7. Crm, Mcrm....................................................................................................58

12.8. Azb.................................................................................................................59

12.9. mn Mselmn........................................................................................59

12.10. Kul...................................................................................................................60

12.11. Kfir, N-mselmn, B-din............................................................................6212.12. Deyr.................................................................................................................63

12.13. Znnr .............................................................................................................64

12.14. Sanem-Lt .......................................................................................................64

12.15. Hatb, Va z, mm, Mezzin, Kamet............................................................65

12.16. Ferr...............................................................................................................66

12.17. Haram, Gnh, Gnhkr, Sevb, Tevbe.........................................................67

12.18. Nr ...................................................................................................................70


9/189

x

12.19. ehd................................................................................................................71

13. BADET LE LGL KAVRAMLAR .................................................................72

13.1. Kurban...............................................................................................................72

13.2. Namaz le lgili Kavramlar ................................................................................73

13.3. Hac le lgili Kavramlar .....................................................................................77

II. BLM ....................................................................................................................81

TASAVVUF...................................................................................................................81

1.IK, UAK.............................................................................................................81

2. YOL, MEZHEB, MEREP......................................................................................85

3. TARKATLARLA LGL KAVRAMLAR..........................................................88

3.1. Abdal....................................................................................................................883.2. Dervi ..................................................................................................................89

3.3. sitn, Dergh.....................................................................................................90

3.4. Hrka, Destar, Hilt............................................................................................91

4. TECELL...................................................................................................................93

5. HAYRET, HL .........................................................................................................94

7. FENA-BEKA ............................................................................................................97

8. VAHDET-KESRET..................................................................................................989. AKIL, KL ..............................................................................................................98

10. N ......................................................................................................................99

11. HCB, NKB ....................................................................................................100

12.GAYB ......................................................................................................................101

13. SIR (ESRAR), RZ ..............................................................................................102

14. KANAAT, FAKR, GED, TERK ......................................................................103

15. HMMET, NYET, LTUF............................................................................10816. KERMET, KEF................................................................................................109

17. MELMET............................................................................................................110

18. RF, MARFET..................................................................................................111

19. ZAHD, RND .......................................................................................................112

19.1.Zhid .................................................................................................................112

19.2. Rind.................................................................................................................112

20. CAN VE CAN ZERNE TEBH VE MECAZLAR......................................113


10/189

xi

20.1. Ata, te ....................................................................................................114

20.2. yne..............................................................................................................115

20.3. Ll, arab, Leb-i Mercn...............................................................................116

21. CEML, CANN, DDR, YR........................................................................119

22. DNY ..................................................................................................................120

23. ZNDAN.................................................................................................................122

24.AK ........................................................................................................................123

25. GNL, DL.........................................................................................................125

26.GNL ZERNE MECZ VE TEBHLER .................................................129

26.1. Mlk, Hane, Virne, Bezm, era..................................................................129

26.2. Kbe, Eymen Vadisi ........................................................................................13326.3. Genc, Drr.......................................................................................................134

26.4. Padih, Kul, Bende, Ged..............................................................................135

26.5. Hasta, Dvne, Miskin, eyd, Gam ...............................................................139

26.6. e, Cm, Mest ..............................................................................................145

26.7. Bag, Bahar, Glzr, Glen.............................................................................147

26.9. Dery...............................................................................................................154

SONU.........................................................................................................................156KAVRAMLAR NDEKS..........................................................................................158


11/189

KISALTMALAR

a.g.e.. : Ad geen esera.g.m. : Ad geen makale

Ans. : Ansiklopedi

a.s. : Aleyhis-selam

bkz. : Baknz

c. : Cilt

c.c. : Celle cellh

ev. : eviren, eviri

D..A. : Trkiye Diyanet Vakf Diyanet slm Ansiklopedisi

Haz. : Hazrlayan

Hz. : Hazreti

st. : stanbul

Ktb. : Ktphanesi

.A. : Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi

r.a. : Radyallahu anh

s. : Sayfa

s.a.s. : Sallallahu aleyhi ve sellem

terc. : Tercme

yay. : Yaynlar


12/189

MUHBBNN HAYATI VE R ANLAYII

A. HAYATI

Osmanl Devletini yneten padiahlardan en nemlileri arasnda yer alan

Kanun Sultan Sleyman, 1 Kasm 1494'te Trabzon'da dnyaya geldi, Babas Yavuz

Sultan Selim, annesi Hafsa Sultandr. Osmanl padiahlarnn onuncusudur. ocukluu

babasnn sancakbeyi olarak bulunduu Trabzon'da geti. 15 yl boyunca da burada

yaad. Kefe ve Manisa sancak beyliklerinde bulunduktan sonra babasnn lm

zerine 1520de tahta kt. Krk alt yl boyunca saltanat srdkten sonra Zigetvar

kuatmasndan sonra ebediyete intikal etti. Onun saltanat boyunca Osmanl Devletinde

hak, adalet, inan kavramlar gerek anlamn bulmutur. Onun iindir ki ktay sevgive hogryle ynetmitir. Kanun Sultan Sleyman, bunca meguliyetine ramen gzel

sanatlarla da yakndan ilgilenmitir. Gzel sanatlar iinde de en ok iire alka duymu

ve Muhibb mahlasyla genelde konusu, kahramanlk, ak, din, tasavvuf, hikem ve

rindane olmak zere deiik muhtevalarda orijinal iirler terennm etmitir.

iirlerini ihtiva eden ok geni bir Divn vardr. l olarak arzu

kullanmtr. Bu alanda pek marifetli olduu sylenebilir. ok zengin bir kelime

hazinesi vardr. iirlerine, Bk gibi byk irler bile nazire yazmtr. Onun iirlerikendi karakterini aka ele vermektedir. Yapt fetihler ve seferlerin izlerini iirlerinde

grebiliriz. Makama, mevkiye, padiahla ve genel anlamda dnyala nem

vermediini defalarca dile getirmitir. Onun bu hususta kleme ald gibi redifli u

iiri nemlidir:

Halk iinde muteber bir nesne yok devlet gibi

Olmaya devlet cihanda bir nefes shhat gibi

1566 yllnda Zigetvar Seferinde kalenin dtn gremeden vefat etmitir.

2

Kanunden Bahseden uara Tezkireleri:

Belli bal Osmanl irleri, tezkirelerinde Muhibbnin edeb ynne az veya

ok temas edilmektedir. Bunlardan Sehi Bey, Ahdi, k elebi, Beyani, Riyazi, Hasan

elebi, Latifi, Seyit Rza tezkireleri Muhibbyi methedici bir edayla anlatr.

2 Bkz. Ak Cokun,Muhibb Divn,Trabzon,2006,. c.I,s.1.


13/189

2

Latifi, yazd tezkiresinde Kanunyi usta yneticiliinden dolay metheder ve

Trke ile Farsa gazellerinden bir rnek verir.3

Ahd Tezkiresinde Kanunnin iiri hakknda ok fazla detaya inmemitir.

Yazlanlara gre Muhibbnin tahmin edilenden fazla gazel yazd sylenir.4

16. asrn nemli tezkirecilerinden biri olan k elebi de Meir- uar adl

eserinde Kanunnin stn zelliklerinden irliinden bahseder.5

Kanunye tezkiresine byk yer ayranlardan biri de Hasan elebidir. Eserinde

padiahn devlet adamlnda gsterdii stn baar yannda iirdeki gcn ve

yeteneini de anlatr: Cihn- hakan- dehr oldug gibi mlik-i memlik-i nazm u

nesr idi 6

Kanunnin yetmi drt yl yaadn ve saltanatnn ise krk sekiz yl srdnifade eden Tezkire-i Rzann yazar Rza Kanunnin irlere kar gsterdii kadirinas

tavrlarn anlatr.7

Tarihler Ve Biyografik Eserler:

Kanunnin asker ve siyas hayatn anlatan tarihler ve biyografik eserler,

onun edeb kiiliinden bahsetmemilerdir. Bu eserlerde, padiahn toplum iin faydal

olan limler, irlere, hekimlere gsterdii yaknlktan ve yardmlardan sz edilmitir.

Kanunden bahseden eserlerin bazlar unlardr: Osmanl Tarihi (c.1,2),

akayk Tercmesi, Mehur Adamlar, Kamusul-Alam, Muhteem Sleyman.

Bunlarn dnda ansiklopedilerde, baz mecmualarda, kitaplarda8 Kanun

Sultan Sleyman hakknda eitli bilgiler bulmak mmkndr. Ayrca baz nazire

mecmualar9 ile bir iki talebe tezinde10 Onun iirlerine ve irliine dair bilgiler vardr.

3

Bkz. Kastamonulu Latif, Tezkire-i Latifi, stanbul, 1314. (Cokun Ak,Muhibb Divnndannakledilmitir.)4 Bkz. Ahdi Tezkiresi,Ahdi., tarih 774, s. 7b (Cokun Ak,Muhibb Divnndan nakledilmitir.)

5 Bkz. k elebi,Mea ir-uar, stanbul, TY 2406, s. 23b (Cokun Ak,MuhibbDivnndannakledilmitir.)

6 Bkz. Knalzde Hasan elebi,Hasan elebi Tezkiresi,281, s. 34b (Cokun Ak,MuhibbDivnndan nakledilmitir.)

7 Bkz. El- Seyyid Rza, Tezkire-i Rza, stanbul, 1316 (Cokun Ak,Muhibb Divnndannakledilmitir.)

8 sen ,Mustafa, A. Fuat Bilkan, Sultan irler, Ankara, 1997,s.67.elebiolu, mil,Kanun Sultan Sleyman Devri Trk Edebiyat, stanbul, 1994,s.33-34


14/189

3

XVI. asrda yaam sultanl ile Muhteem lkabn alm Kanun Sultan

Sleyman, Arapa ve Farsaya vkf olmasyla, drt divn hacmindeki mkemmel

iirleriyle o an ve Trk Edebiyatnn gelmi gemi en veld irlerindendir. Babas

Yavuz Sultan Selim gibi devrinde lim ve irlere byk itibar gstermitir:

Mverrih Selniknin Ferhad Aadan naklen anlattna gre Kanun

Sleyman, Abdlbk gibi byk bir kabiliyeti bulup ona mevk vermesini

padiahlnn en zevkli birka hadisesinden biri telkk ediyordu. Bir manzmesinde

Bkyi en byk ir olarak tavsif eden bu kymet bilir hkmdarn, sevgili irine

kar besledii tevecchn bykln gsteren birok deliller vardr. 11

Kanun, ilerleyen yana ve rahatszlklarna ramen tad gaza ruhu ile son

seferi Zigetvar iin yola koyulmutur. Zigetvarn ele gemesi srasnda ise fethigremeden vefat etmitir.

B. R ANLAYII

Yorulmak bilmez bir sava azmi ve gayreti iinde, hem kahraman, hem de

duygulu bir gnl tayan Kanun ayn zamanda bir ince duygular ve yle dnceler

iridir. Seferlerle ve eitli yurt ve dny problemleriyle geen mr esnasnda

Muhibbmahlsyle yazd ak, heyecan, kahramanlk, tefekkr iirleriyle bir Dvan

meydana getirecek kadar sanat gayreti de gstermitir. Onun Kanun gibi bir hkmdar

tarafndan sylendii iin mnlar bir kat daha byyen:

Halk iinde muteber bir nesne yok devlet gibi

Olmaya devlet cihanda bir nefes shhat gibi

Olsa kumlar saysnca mrne hadd aded

Gelmeye bu ie-i erh ire bir saat gibi

9 Pervne Bin Abdullah Bey,Mecmuatn-Nezir, 218b-452b; (Cokun Ak,Muhibb Divnndannakledilmitir.)

10

Baltacolu, ahmeran, ir Osmanl Padiahlar, stanbul nv.. Ed. Fak. Bit. Tez. ,1986.11 Kprl Fuat,Bk, slam Ansiklopedisi(.A), stanbul, 1998, c. II., s. 247.


15/189

4

Kvamnda beyitlerle syledii bir gazeli, bilhassa bu gazelin yukardaki matla beyti

Trk iirinde byk ve devaml bir sevgi ile karlanm ve bu beyit Trk halk diline

yaylarak bir atasz deeri kazanmtr. Kanunnin kahramanlk terennmleri:

Allah Allah diyelm ryet-i h ekelm

Yryb her yanadan arka siphi ekelm

ki yerden kuatalum yine gayret kuan

Bulaup toz ile topraa bu rh ekelm

Pyml eyleyel kiverini srh-sern

Gzine srme dey dd- siyh ekelm

Bize farz olm iken olmamz slma zahir

Nice bir oturalum bunca gnah ekelmUmarum rehber ola bize Ebu Bekr mer

Ey Muhibb yryb arka siphi ekelm

gibi din ve dnya nizm gayretinde syleyilerdir. Bu gazel, yer yer ok sade ve tabi

Trkesi dolaysyle, kolayca anlalaca gibi srh-ser: Kzlba, i ve Safev rann

Snn Mslmanla ve slmn Hz. Ebu Bekir ve mer gibi en byklerinin hatrasna

kar devam eden, dmanl yznden yaplan ran Seferi mnasebetiyle sylenmitir.Kanun slma yardmc olmann Trk Mslmanlna farz olduunu ve byle

fesadlar yryp giderken (bir slm halifesi olarak) yerinde oturup bunca gnah

yklenemeyeceini bu iirinde yine ok ak sylemektedir.

Kanun Sultan Sleymann byle kendi hayatndan mlhem dn ve vazife

iirleri yannda:

Sre-i Velleyl okurdum dn nemz- mdaZlfn andm dilbern nitdim ne kldm bilmedim

gibi, Divn iirinin btn incelikleriyle sylenmi, gzel, sanatl ve zarif ak iirleri de

vardr.

Bu byk hkmdarn bircihan padih olduunu bilmekten doan duygular

da onun iirlerine mstesna syleyiler katmtr. Kanun Sultan Sleyman, gzellii

karsnda duygulanp hakknda gazel syledii sevgiliyi, sadece canm, bahrm,


16/189

5

nigrm, sevgilim gibi hitaplarla deil, ship ve hkim olduu lkelerin bah biilmez

gzelliklerini kendinde toplayan bir zge sevgili ihtimiyle seviyordu. Ona:

Cels-i halvetim varm habbim mh- tbnm

Ensim mahremim varm gzeller h sultnm

matlal bir gazelinin ah beyti halinde syledii:

Sitanblum Karamanm diyr- milket-i Rmum

Bedehnm Kpam Baddm Horasanm

beytiyle, det: shibi ve hkimi olduum en sevgili lkeler deerindeki sevgilim!

diye sesleniyordu. Yeryznde o lde cihan hkimi olmu bir pdihn bu szleri,

onun devrindeki Osmanl kudretinin de bir ifadesiydi.

Kanun Sultan Sleyman devrinde Osmanl Saray yksek bir kltr ve sanat

muhiti hlinde idi. ehzdeler burada, kudretli hocalar elinde, ihtimamla

yetitiriliyordu. ster sarayda, ister tarada valiliklerde bulunsunlar, ehzdeler kuvvetli

bir dil ve edebiyat kltr elde ediyorlar; taradaki muhitlerinde kendi llerinde iir,sanat ve kltr muhitleri hazrlyorlard.

Kanunnin en sevgili kadn ve byk ak olan Hurrem Sultan, sarayda

ylesine Trke renmi ve bir dvn iiri kltr kazanmt ki Kanun seferde iken

Hrrem Sultana yazd mektuplar:

Ey sab sultnma zr perin diyesin

Gl yznsz ii blbl gibi efgn diyesin

gibi beyitlerle ssleyecek kadar bu iirin syleyi inceliklerine ermi bulunuyordu.12

Kanun byk ve duygulu bir hkmdar olduu lde talihsiz bir baba idi.

Kanun bu ok iyi yetitirilen erkek evlatlarnn derin strabn biliyordu. Osmanl

iktidarnn devleti bir btn halinde ve tek elden idare etmek siyaseti, ehzadeler

arasnda bir lm kalm mcadelesi douracak sebepler yaratyordu.

12 Banarl, Nihad Sami,Resimli Trk Edebiyat Tarihi,stanbul,1987,c. I, s. 567


17/189

6

Kk yata len olu ehzde Mehmed, Kanunde byk aclara sebep

olmutu. Padiah strabn,

ehzadeler gzidesi Sultan Mehmeddm (950)

msrana ileyerek bu lm tarihini ebedletiriyordu. Ayrca Onun adna bir abide

olarak ehzde Camiini yaptran padiah, on sene sonra da olu ehzade Mustafay

idam etmek zorunda kalmt. ehzde Mustafa da, sayesinde gazel syliyebilecek kadar

irdi13. Aabeyisinin bu ekilde lm hastalkl bir ehzade olan Cihangiri ok sarst.

Daha fazla bu straba dayanamyarak len ehzade, btn babalk sevgisini kendisine

vermi bulunan Kanunde byk ve derin straplara yol at. ehzde Cihangir deirdi. Aabeyisi Mustafann babalarna nazire olarak syledii,

Nazm sahrasnda tir-i gamze-i hun-riz ile

ir-i dil sayd eyleyen ol em ebrular mdur

gibi iirlerine,

Dir gren ebrularun altndaki emann

Haner altnda yatur sayd olm ahular mdur

gibi nazireler yazyordu.

Kanunnin hayatta kalan iki olu Bayezid ile Selim arasnda da saltanat

kavgas balamt. Konyada yaplan sava Bayezid kaybetti ve rana snd. Oradan

babasna yazd manzum mektubunda,

Ey ser-a-ser leme Sultan Sleyman baba

Tende canum canumun iinde cananum baba

13 Beli, smail, Gldeste-i Riyz - rfn, , stanbul,TY 1182 (Cokun Ak,Muhibb Divnndannakledilmitir.)


18/189

7

Bayezidine kyar msn benm canum baba

Bi-gnahum Hak bilr devletl sultanum baba

diye balar ve Kanunnin de cevab mektubunda yledir:

Ey dem- dem mahzar- tugyn u isyanum oul

Takmayan boynna hergiz tavk- fermanum ogul

Ben kyar mydum sana ey Bayezid hanum oul

Bi-gnahum dime bari tevbe kl canum ogul14

Baba ve oul arasndaki bu iki mektup, edebiyatmzda manzummektuplamann gzel bir rneini tekil ettii gibi, Bayezidin irlik derecesini ve

Kanunnin her drtle ayn vezin ve syleyile nazm, nesirle yazar gibi hatta konuur

gibi bir kolaylkla kullanldn gstermesi bakmndan da nemli saylabilir. Kanun

bu mektubunda ii szlayan bir baba efkatiyle Bayezidi affetmek istemiti. Ancak ah

Talmaspla yaplan mektuplamalar neticesinde Bayezid Osmanllara teslim edildi ve

ldrld.

Muhibbnin iirlerinde zaman zaman iir hakkndaki grlerine, kendiirlik kudretine dair vnmelerine, zendii ran Sanatkrlarnn isimlerine

rastlayabiliyoruz. Bunlar biraz mbalaal dnlm ve yazlm olsa bile irin iir

gr ve tesirinde kald ran irleri hakknda bilgi vermesi bakmndan enmlidir:

Muhibb halvet-i dilde heman eglencedr ancakginp ir kimse dimesn kim kelamum var

G 1052/5

ir-i pr-suzun Muhibb nki bir eglencedr

Hali olma bir nefes lemde sen eardan

G 2228/5

14 Ergun, Saadettin Nzhet, Trk irleri, stanbul, 1945,c. II,s.751.


19/189

8

beyitleriyle iiri kendisi iin bir elence sayan Muhibb, iir yazabilmek iin gnln de

saf olmasn diler:

Gnlni pak eyle evvel sonra kl ire ru

Drri hasl eylemez na-pak olcak bir sadefG 1368/3

irin meziyetlerinden birisi de edebli olmaktr der:

Nola rengin ise szn selef irine dahi itme

Dimiler lem iinde bulunmaz hi edebden yegG 1479/4

Bundan baka,

Cihan nazm- pr suzum musahhar eyledi dpdz

Kemal ehli grp irm didi sihr-i helal olur

G 679/4

Fikr-i bikrinden Muhibb harc ider sz gevherin

Zira kadirdr gazel tarznda ol mahir gier

G 769/5

Muhibb lutf- tabndan kemale ireli nazmun

iden gren earun didi ir-i Hasandan yeg

G 1598/5

Her kim ki Muhibb gre bu ir-i latifi

der grinr gl gibi ho-ter dahi nazik

G 1624/6

bu gazel ki hsn ile nazenindr

Hacet degldr ana nak u nigar hem

G 1820/8


20/189

9

gibi beyitleriyle kendi iirlerinden vg ile bahseder.

Muhibbnin kulland dil o devrin klsik Osmanlcasdr. Arapa, Farsa

kelimeler devrindeki irlere nazaran az saylabilecek derecede kullanlmtr. Bunda

geni bir halk tabakasna hitap etme zorunluluu da dnlebilir. E anlaml olan baz

kelimeler ayn iirde veya baka iirlerde yan yana kullanlmtr. Mesel: ems afitab

- gne, kalb dil - gnl, rah -yol, dde - gz gibi kelimeler hibir fark gzetmeksizin

skca kullanlmlardr. Bunun yannda z Trke ve baz arkaik kelimelere de

rastlamak mmkndr:

Ne oldum mescide talib ne deyr sohbete ragbNe zahid bildi ne rahib benm zge melalm var

G 940/2

Derdmi arz eyledm Lokmana derdm bitmedi

Bilrem derdme ancak lal-i dilberdr emm

G 1849/4

Halel gelmidrr grdm bina-y ka ben dahi

Gip serden koyup bir ta gedgin stvar itdm

G 1843/2

Kulland kelimelerin zenginlii, onun gerek kelime hazinesi ve gerek

kltr bakmndan olduka zengin bir yaz diline sahip olduunu gsterir. slbu sade

ve ifadesi aktr. Ancak iirde zihaf ve imaleler olduka fazladr.

Gnde bir kez grmesem halm nolur dirken benm

Bir yl old grmez oldum an andum agladum

G 1873/3


21/189

10

tdm hatay gn yzine gl didm

Korkum budur ki iide yirn kula var

G 982/4

Eylerden eylk ren sen de gayre eylik it

Bu meseldr kararur zme benzer n zm

G 1868/2/

gibi beyitlerde de sadelik ve aklk kendini hissettiriyor.

Muhibbnin iirlerinde yer yer din ve tasavvuf unsurlara tesadf etmek

mmkndr. Ancak bunlar iirde gaye olmaktan uzaktr. Divn iirinin gelenei olarak

birer malzeme olarak kullanlmtr.Bir slm halifesi olarak Kanun, dinin btn esaslarn biliyor, devrinin lim

ve irleriyle yakn mnasebetler kuruyor, slmiyetin gereini yapmaa alyordu.

Zaman zaman Tanrya olan kran duygularn dile getiriyor, Hz. Peygamberden vg

ile bahsediyor Onun efatini istiyordu :

Ey Muhibb kr kl padiahun kulsn

Hem semi hem bsir hem lim hem kerimG 1867/5

Senden umar efkati mcrim Muhibb haste-dil

Eyleyer sensin efat evvelin ahirin

G 2169/5

Hdnn kudretini,

Bu ne hikmet bu ne kudret bu ne ibretdr Hda

Ab u ate bad u haki eylemi insanda cem

G 1342/4

Bitrr drl kufe her biri bir nevde

Bu ne hikmet cmlesi bir su ile bir hakdan

G 2085/4


22/189

11

beyitleriyle dile getiren ir, btn klarn tek sevgilisi olduunu syler :

Sad-hezran k eri var cmlenn canan bir

On sekiz bin yaradlm lemn sultan bir

G 987/1

Yazd tevhid ve natlardan baka, yazd dier iirlerinde, Allaha,

Peygambere balln belirtiyor Tanrnn meleklerinden, Peygamberin vasflarndan,

baz mucizelerinden bahsediyordu :

Fahr- lem bakmad dnyay fakr itdi kabulOl mubarek cismine bak gr ki al stindedr

G 946/5

Kapuna gelr seher gn ta ala senden sabak

Bedr iken itdn iaret aya old iki akk

G 1393/1

Ya Nebiyullah itdn mciznle ay akk

Diseler sana aceb midr eha mahbub- Hakk

G 1416

iirinde dnyann faniliini de ileyen ir, baz nsihatlerde bulunmaktan da

kendini alamaz :

n gidersin bu cihan sana deldr baki

Tutalm devlet evket ile Memun olasn

G 2150/3

Zikr tevhid ile gel kalbni mesrur eyle

Kalmasn dilde keder zulmetini dur eyle

G 2327/1


23/189

12

Nedr bu aceb u bu kibr tegafl

Bilrken gireceksin sen zemine

G 2488/5

Bu arada dnyann, keder ile zevk ile iliii olmayan ruhan atmosferinden

habersiz olan zhidlere de atar :

Zahida men eyleme mahbub u meyden dnmezz

n mey-i nab ile olmdur bizm tahmirimz

G 1162/3

Ezelden bana sunuld arab- k nu itmek

Virildi sana da zahid yiyesin hab ile afyon

G 2182/4

Sevgilinin huzurunda cihan padiahln bile hie sayan Kanun, onun

urunda lmeyi ztrap ekmeyi her eyin stnde tutar :

Zahira baksan egeri berr bahrun ahyam

Bir ul derghun amma ben gubr- rhyam

G 1859/1

Srr- ak aikar itdm ser-i zlfin grp

Ik Mansur olup geldm dar isteyen

G 2175/3

Tasavvuf beyitlere birka rnek:

Hatrundan ykdr tarh eyle dnya kesretin


24/189

13

resin maksudna zevk safa vahdetdedr

G 865/2

Nu idelden bu Muhibb cra-i cam- Elest

Kimse halin anlamaz ol zge bir haletdedr

G 865/5

Cennete klmaz heves ol hur u glman istemez

k- sadk olan didarun eyler arzu

G 2309/2

Kanunnin dier iirlerinde de byle beyitlere rastlamak mmkndr. Ama

onun iin mutasavvf bir irdir denilemez. Ancak tasavvufu iyi anlad yer yer

benimsedii sylenebilir.

Kanun Sultan Sleyman hakknda syleyeceklerimizi zetleyecek olursak

unlar ifade edebiliriz: Muhibb mahlasyla iir yazan Kanun Sultan Sleyman,

Osmanl Devletinin onuncu padiahdr. Babas Yavuz Sultan Selim ldkten sonra

tahta geerek krk alt yl padiahlk yapmtr. Kanun devlet idaresinde gsterdiibaarnn yan sra bilim ve sanatn gelimesi iin de aba gstermi, bilim adamlarn

ve sanatlar korumutur.


25/189

I. BLM

DN

1. ALLAH

Muhibb, Allah Tely slmi inanlara uygun olarak birok vasfyla tavsf

etmitir. Allahn ezel ve ebed oluunu beyitlerinde ifade etmitir. Allah varlyla tm

lemi kuatmtr. Herhangi bir ekille snrlandrlamaz. Zamandan ve mekndan

mnezzehtir. ciz deildir. Her eye mlik olandr. Allah kelmn elileri yani

peygamberleri vastasyla insanlara baheder. Kullarn rzklandran, onlara hayat

veren, dirilten ve canlarn alan Odur. Allah doksandokuz ismi vardr. Bu isimleri

varlk zerinde tecelli etmitir.

Muhibb, Allah iin u isimleri kullanr: Tanr, Rb, Hakk, Hlk, Hd,

Mucib, lm, Rahm, Gaffar u Znb, Sbhan. Kulland sfatlar ise, Hayyn l

yemut, Perverdigr, Kerem Kn gibi sfatlardr.

Allah iin kullanlan fiilleri ise yle ifade edebiliriz: Allah her zaman

ezilenlerin yanndadr. Adaletlidir. Kulunun hakkn bir bakasnda brakmaz, kudret

sahibidir (G 51/3). Dilediine gzellii ve gzel ahlk balar. Cemlini tecelli ettirir(G 71/1). Allah, verendir, rahmeti bol olandr. Vermeyi istemeseydim, istemeyi

vermezdim, diyendir. Gnlden isteyene istediini verir (G 161/3). Allah, sevdii

kulunun niyzn daha ok ister ve o kuluna ltufta bulunmay geciktirir (G 223/2). Her

eyi elinde bulunduran Allahtr. Vermenin, almann tasarrufu Onun elindedir.

stediine yufka gibi bir yrek balarken, istediine demirden bir yrek verir (G

106/1). Allah, Cell ve Kahhrdr. lh terazisinde iyiliklerin ve ktlklerin karln

verecektir (G 224/2). Cennetin kaps zerinde Allahn ve son peygamber Hz.Muhammedin ad yazldr. Allah, Hz. Muhammed yz suyu hrmetine lemleri

yaratmtr. Kinatta yaratlan ilk ruh Hz. Muhammedindir(G 9/1). Kul akbetini

dnerek her daim tazarr ve niyaz iinde Rabbinin rahmetine ve balayclna

snr. Bunu yaparken de gzya dker. Gzya kulun pasl gnln temizler(G 65/3).

Kul iin ak, aza alnan bir parmak baldr. Onun tadna vard m bir daha ayrlmak

mmkn deildir. Ak nsib edecek olan da Allahtr(G 97/7). a den ise akn

artrmak, aktan dr kalmamak iin Allaha yalvarmak veya kulun temennisi eb-i arusu


26/189

15

yaamaktr. Onun dilei Mahbubun gl cemlini grmektir. Bunun iin her zaman du

eder(G 175/4). Kulun azl iki dmanndan biri, eytan dieri ise nefsidir. Nefis,

karanlktr ki, kul kendisini bu karanlklar iinde kaybedebilir. Kul, bu karanlklar

iinden Allahn inyet ipine tutunarak kurtulabilir (G 81/4).

Hak Tel olmasn istedii eye Ol deyiverir ve o, hemen olur. Onun iin

olacak eyin sebeplerini yaratmak bir anda gerekleir (150/3). Allah karlk

gzetmeden kullarna balayandr. Sonsuz kerem sahibidir. Buna karlk kul da

Rabbinin kendisine verdii, verecei nimetler iin yalvarr, Onun rahmetine snr

(150/1). ir, Allah terbiye ediciliini buna bal olarak da hiretin dnyaya

stnln ele alr. Kullarna dnyann imtihan yeri olduunu buyurur (62/2).

nsanolunu, dier yaratlanlardan stn klan, onu eref-i mahlkat yapan sahip olduunimetler iin kretmesidir (173/6). Allah, Kahhardr. Kendisini inkr eden, eli olarak

gnderdii peygamberlerini tanmayp, onlara zulmeden nice kavimleri kahreder(9/7).

ir, din hasssiyetini fark ettirerek, Allahn ltfunun ne denli nemli olduunu dile

getirir (81/5). Kul iin rec kaps kapanmaz. Kul Allaha olan inancndan dolay

mitvrdr. Bana her ne musibet gelmise felee yorar ama Allahn merhametinden

hi phe etmez. Kulun hlinden anlayan yalnzca Allahtr. Yunus Emre bunu

dizelerinde yle ifade eder:

Her kaan anarsam seni, kararm kalmaz Allahm

Senden gayr gzm yan, kimseler silmez Allahm

Devrn cef v cevr ile itdi bugn cez

Budur midm eyleye rahmet yarn Hd

G 81/1

Muhibb hep mcrim ve balanmay bekleyen bir kul olarak karmza

kmtr beyitlerinde. Allahn sonsuz rahmetinden ve balayclndan bahseder.

hiret inancna vurgu yapan Muhibb, maherde akibetinden endie ederek Gaffar u

Znba yalvarr. Her eye Allahn adyla balanr. Onun adyla balanan iin bereketi

vardr. Allah, Almdir. Allah, iiten ve bilendir. Onun her eyi bilmeye gc yeter. O

kuluna ah damarndan daha yakn olandr. Peygamberlerden Hz. Eyyb bana gelen


27/189

16

tm musibetlere ve hastalklara kar sabr gstermi Allaha krden geri kalmamtr.

yle ki, vcudundaki yaralar diline kadar ilerlemi zikrine engel olur dncesiyle

derdine derman istemitir. Sonsuz merhamet sahibinin kapsnn tokman alanlar

mukabele grrler.

ir, sevgiliye gl yzl diye hitb etmenin edep d olduunu; byle

davranmann Allahn fazlndan mahrum kalmaya sebep olacan syler:

Gl dimek yzine n degl edeb

B-edeb mahrm d ez-fazl- Rb

G 162/4

ire gre kii mrn zyi etmemek iin her dem Allahn adn anmaldr.

Bu uyary sabah rzgr kiinin can kulana iletir:

Cn kulana iridrdi seher bd- sab

Zikr-i Hakk koma elden olmasun mrn heb

G 62/1

ire gre Allaha yakn olmann dolaysyla huzurlu olmann yolu,

dnyann kavgasndan elini ayan ekmektir:

Eger dirsen huzr idem, dil kl dima uzlet

rag ol dr- dnyadan bulasn t Hakka kurbet

G 205/1

Muhibb kendini Allahn sadk kulu olarak addeder. Ve sadakatinin srmesi

iin daima du eder:

Bende-i muhlis Muhibb derd-mendndr senn

Bendelikden kmasun budur dumz y Mcib

G 159/5


28/189

17

Muhibb mcrm halinde bile mitvrdr. Kendine Allahn affedici

olduunu syleyerek tesell verir:

Ey Muhibb okdurur diy gnhum gam yime

n kerem kn efendndr o Gaffrz- znb

G 137/5

2. MELEKLER

Allahn nrdan yaratm olduu melekler yalnzca Ona secde ederler.

Melekler gnahtan ri, nefsi olmayan varlklardr. Gzellii ve safl ile sevgili melee

benzetilir. Muhibb de sevgiliyi gzellii ynyle sevgiliye benzetir (35/1, 36/5)

Melekler, sevgilinin bulunduu yeri tavaf eder; ayann tozunu gzlerine srme

yaparlar:

Hkipyun gklere iridre bd- nesim

dine cmle cmle melik gzlerine ttiy

G 28/2

Muhibb Hz. Muhammed (s.a.s)e ve Bedir Savana atfta bulumutur.

Allahn inyetiyle insan suretinde melekler bu savata Mslmanlar tarafnda saf

tutarak savamlardr:

Yedi iklimi musahhar idesin himmet ile

Emr-i Hakk ile melekler sana n old cnd

G 9/8

Ayrca Muhibb, Hz. Muhammed (s.a.s)in yaratln, safl ve temizlii

ynyle meleklere benzetmitir:

Ey melek haslet ey nr- Hd v Kurei

Kang kfir ola kim sevmeye sen hr-vei

G 10/1


29/189

18

Ruhl-Emin

Drt byk melekten biri olan Cebrail, Allah Telnn vahiy meleidir.

Allahtan gelen vahiyleri peygamberlere iletir. Muhibb de gzel bir tebihte bulunarak

sevgiliden gelen ez ve cefann kendisi iin ne kadar nemli ve deerli olduunu

vurgular:

Nmede cevr cefsn derc idp gnderdi yr

Tuhfe-i rhl-Kuds san old ol ksd bana

G 8/3

Kendisine mukarrebn ad da verilir. Byle sylenmesinin nedeni mkemmel

bilgilere sahip bulunmasdr.15

Muhibb Cebraili ruhan bir varlk olmasna ramen cisman bir varlk olarak

tasavvur etmitir:

Old hakkunda senn nzil taha y v sin

Hk-rb- sitnun ehper-i rhl-emnG 18/1

3. DN KTAPLAR

Din kitaplar, Allah Tel tarafndan peygamberlere vahyedilir. Allahn kelm

olan bu kitaplar insana Allahn varln, dinin rkn gibi konular anlatr. Drt byk

kitap vardr ki bunlar, Tevrat, ncil, Zebur ve son ilh kitap Kurn- Kerimdir. 16

r-Kitb

Muhibb, r-kitb tabiriyle Tevrat, Zebr, ncil ve Kurn kasdetmitir.

Bu kutsal kitaplarn Hz. Muhammed (s.a.s)in peygamberliine delil olduunu ifade

etmitir:

15

Bkz.Yavuz, Yusuf evki, nal, Zeki, Cebrail, stanbul, 1993,c.VII,s. 203.16 Bkz. zalp, Ahmet, Kitap,amil slm Ansiklopedisi,, stanbul, 1991,c.III, s. 380.


30/189

19

Davet-i Hakka yeter geri bugn iki gvh

Hak resul olduuna r-kitb old hd

G 9/3

Kur An

Kurn- Kerim Allahn kelm olup, insanlar Allahn varlndan haberdar

eden kendilerini muhakemeye sevkeden son ilh kitaptr. Muhibb, Kurn ve ak

ilikisi zerinde durur. k, mmdir. Kurn okumay bilmez ama Kurnn z olan

ak bilir; akn kitabn okur. Burada ir, zhide atfta bulunmutur:

Okudum kun kitbn ser-t-ser ben mbdedi

Geri kim ben bilmezem bir harf-i Kuran- drst

G 193/3

4. SRE VE AYETLER

Sre ve ayetler, Dvn Edebiyatnn balca kaynaklarndandr ve Kuran-

Kerimde Allahn varln ispat edip, peygamberlerin doruluuna iaret ederler. 17

Divn edebiyatnn dier irlerinde olduu gibi Muhibb de ayetleri iktibas

yoluyla kullanmtr. Bu iktibaslarla beyitlerini tezyn ederek muhtevay

glendirmitir. 18

Bismillhirrahmnirrahm

Besmele, Enfl sresi hari tm srelerin banda yer alr. Muhibb, gazellerine

Rahman ve Rahm olan adyla balar. Allaha du eder:

17 Bkz. Turgut, Ali, Tefsir Usul Kaynaklar, stanbul, 1991, s. 89.18 Bkz. Tahrul-Mevlevi,Edebiyat Lgat, stanbul, 1994, s. 61.


31/189

20

Zikr-i bismillhirrahmnirrahm

ikr u gizliye sensin alm

G 1/1

Ve -ems, Ve d-Dh

Gnee ve kuluk vaktine andolsun. ems ve Duh ayr ayr srelerdir. ems

Sresi, gnee yeminle balad iin ems adn, Duh Sresi, Kuluk vaktine yeminle

balad iin Duh adn almtr.19 Muhibb sevgilinin gzelliini sanatl bir ifadeyle

sz konusu srelerle birlikte alr. Sevgilinin yzn ve alnn gnee benzetir:

nki denildi ana ve -ems dahi ve d-dh

Ryuna alnuna mihr mh benzetsem nola

G 4/4

Taha, Ysin

Ta Ha, Kurnn 20. sresidir ve Ya Muhammed diye anlam verilmitir.Ysin ise 22. sredir. Ta H sresi 130. ayet-i kerimsesinde Allah u Tel yle

buyurur: (Raslm!) Sen onlarn sylediklerine sabret. Gnein domasndan nce de

Rabbini vg ile tesbih et; gecenin bir ksm saatleri ile gndzn etrafnda da tesbih et

ki, sen Allahtan honut olasn, ( Allah da senden!)20

Ysin sresi, 42. ayetinde yle buyrulur: Kendilerine bir uyarc

(peygamber) gelirse, herhangi bir milletten daha ok doru yolda olacaklarna dair

btn gleriyle Allaha yemin etmilerdi. Fakat onlara uyarc (Muhammed) gelince,bu, onlarn haktan uzaklamalarndan baka bir eyi arttrmad.21

Aadaki beytin muhatab Hz. Muhammed (s.a.s)dir. Ayetlerin ihtiva ettii

manadan yola karak Hz. Peygamber methedilmitir:

19 Ylmaz Mehmet,Edebiyatmzda slmi Kaynakl Szler, stanbul, 1992, s. 175.

20 Yldrm , Suat,Kurn- Kerim ve Aklamal Meli, stanbul, 2004, s. 320.21 Yldrm , Suat,Kurn- Kerim ve Aklamal Meli, stanbul, 2004, s. 442.


32/189

21

Old hakkunda senn nzil taha y v sin

Hk-rb- sitnun ehper-i ruhl-emn

G 18/1

T H sresi, 76. ayette yle buyrulur: inde ebed kalacaklar,

zemininden rmaklar akan Adn cennetleri! te arnanlarn mkfat budur.22 Muhibb

bu ayeti beyitinde kullanarak du ve niyazda bulunr:

Rz- maherde nid cennetinden ire mmete

b b pbu

G 18/4

Ve d-Duh, Vel-Leyl

Ved-duh, vel-leyl Kuranda 93. srenin balangc. Andolsun Kuluk

vaktine ve geceye Duh Resulullh (s.a.s)in sadr. Duh akln kemli,

leyl lm hlidir. Denildi ki bu vaktin yemine mevzu olmas Musa (a.s) o zaman

malben secdeye kapanm bulunmalarndandr. Beyzvi, Rzi Ebussud, bn-i Abbas

(r.a.) der ki: Duh ile karanlk gece, sevgili ile halvet zamanlardr.23 Muhibb

tensb ve iktibas sanatlarndan faydalanarak sevgilinin gzelliine atfta bulunmutur:

Tre zlfnden vire her lahza ve l-leyl haber

rzun tefsirini key Ren itmi ve d-duh

G 61/2

Ya Leyten Knt Trb

Ah ne olurdu ben bir toprak olsaydm. Trl cihazlarla donatldklar ve

trl yollarla uyarldklar halde yola gelmeyen, sapk olarak yaayp lenlerin kymet

gn Keke ben toprak olsaydm. diye piman olacaklar, fakat bu pimanln yarar

salamayaca bildirilmektedir.

22 Yldrm , Suat,Kurn- Kerim ve Aklamal Meli, stanbul, 2004, s. 316.23 antay, H.Basri,Kur an- Hakm ve Mel-i Kerim, stanbul, 1973, c.III, s.1190.


33/189

22

te bu, hak gndr. Artk dileyen, Rabbine varan bir yol tutar. Biz, sizi

yakn bir azap ile uyardk. O gn kii, ellerinin (yapp) ne srd ilere bakar ve

kfir: Keke ben (daha nce) toprak olsaydm, der (Nebe, 78/ 39-40)24

k iin en sk kullanlan tabirlerden biri de onun sevgilinin yolunda ezip

geecei toprak gibi olmasdr. Sevgili karsndaki cizlik yceltir:

Grdiler Hak oldugum yolunda ey li-cenb

Re idpdir ehl-i dil Cla m o nbDG 113/1

Sevgiliden gelecek ltuf karsnda yoklolmaya raz olan k iin aslnda budurum yeniden varolmaktr. Tm klar sevgilinin ltfu iin niyazda bulunrlar:

Cra-i cm- lebn olaldan bana nsib

Ehl-i diller didilerCla m o nbDG 126/2

Nr Ayeti

Dnyev olarak aydnlk, parlt gibi anlamlara gelen nr, uhrev anlamyla

Kurn- Kerimde anlatlan 64 ayetten oluan Nra karlk gelir. Nr ile ilgili birok

deyimler de kullanlmaktadr. Divn iirinde insan gzellii metafizik bir mhiyet

iinde nr olarak telakk edilir. Bu k, her ey, her yer ve her zaman iinde deikenlik

gsterebilir. Nrun zdd zulmettir. Bu ynyle yz ve yanak nr; sa ise zulmet saylr.

Sevgilinin aya, topra n gzne nr balar. Tasavvufta her eyin asl nr-

Muhammeddir. Muhibb de Sevgiliyi kastederek gzelliini metheder:

ule virdi metne-i hsnnde senin nr ayeti

Geldi hatun yazd tefsr eyledi an drst

G 190/4

Rahmeten Lil lemin

24 Ylmaz Mehmet,Edebiyatmzda nsan Kaynakl Szler., stanbul,1992, s. 179.


34/189

23

lemlere rahmet olarak gnderdik. Hz.Muhammedin btn insanlara

peygamber gnderildii bildirilmektedir.25 Muhibb Hz. Peygambere olan sevgisini bu

ayetten iktibasla dile getirmitir:

Evvel hr bu Muhibb senden umar mafiret

ki lemde sensin rahmeten lil-lemn

G 18/5

5. DN KAYNAKLI SZLER

Muhibb, ayetlerin dnda din kaynakl szlerden de faydalanmtr. Dvn

edebiyatnn dier nemli kaynaklarndan biri olan din kaynakl szler pek ok irin

beyitlerini tezyn etmitir. Din kaynakl szlerin nemli unsurlarndan biri hadislerdir.26

Muhibbnin aadaki beyitlerinde ise hadislerden ziyde gnlk konuma dilinde de

yerini alm din tabirler kullanlmtr:

Hamdlillah

yilik karl teekkr etmek, iyilie mukabele olarak sayg ile iyilii

yapana vgde bulunmak manasna gelen hamd, Allaha mahsustur. Kurn- Kerimde

38. ayet de bu ifadeyi destekler.27 Kul, Allah hamd ile anar. Muhibb, peygamber

mmeti olmaktan duyduu saadeti hamd erevesinde ifade etmitir:

Hamdlillah kim Muhammed mmeti

Eyledn bu bendeleri y kerm

G 1/3

25 Ylmaz, Mehmet,Edebiyatmzda nsan Kaynakl Szler., stanbul,1992,s. 137.26

Bkz. Kandemir, M.Yaar, Hadis, DA, stanbul, 1997, c.XV, s. 27-28.27. Bkz.Ylmaz, Mehmet, a.g.e., s. 61.


35/189

24

k iin Sevgilinin ak mutluluklarn en bydr. Bunun iin hamd

sendan dr kalmaz:

Hamdlillah devlet-i kun myesserdr bana

Elde tutugun lebn ydna sagardr bana

G 89/1

Vallah

Vallah, Allah iin demektir. k, syledii sz iin Allah ahit tutar. Can

dman sayd Sevgili ile arasnda engel tekil eden rakbin ithamlarna karlk verir:

Cn fed itmez dimi yolna b-din rakb

Bver itme dostum vallah buhtandr san

G 7/6

Billah

Billah da yemin ifadesidir ve Vallah ile ayn anlam tar. ir, gnln gamykn tadn; bu yk Kaf Dann bile kaldramayaca kadar ar olduunu

ifade eder. n haline acyanlara, Allah iin kendisine insaf etmesi iin sevgiliye

haber vermelerini syler:

Dil eker br- gam itmez tahamml kaf ana

Dostlar itmez misz billah diyn insf ana

G 21/1

k iin sevgili dosttur. Dost, sevdiinin hlinden anlar. k da Allah iin

bu yardm ondan ister:

Derdnle senin hastedr ey dost Muhibb

Billh kdem-rence idp eyle iydet

G 198/5


36/189

25

Ha V Kell

Allah korusun, asla, hibir vakit, uzak olsun

Savunulan bir gr kabul etmeme, tenzih etme anlamna gelen bu edat olan sz,

Muhibb tarafndan zahd, tenkit amacyla kullnlmtr. 28 Muhibb, sevgiliyi hurye

benzeten softaya karlk bunun asla ve asla olamayacan syler. n gznde

sevgilinin gzellii kyaslanamaz. Ve zhir bir ls yoktur:

Dimi huraya benzer yr- zhid

Berber kandedur ha v kell

G 77/4

Ehlen Ve Sehlen

Muhibb, Arapa Ho geldin manasndaki ehlen ve sehlen szn

kullanarak beytini farkl dilde bir sz kullanmak suretiyle zenginletirmitir. Bununla

birlikte bu sz Hz. Peygambere ithafen sylemi olabilir. Kez Hz. Peygamberin

Arap soyundan olmas bunun bir kant olaca kanaatindeyiz:Gamzen oklarn dir tut sinen

Ben didm ehlen ve sehlen merhb

G 85/3

6. PEYGAMBERLER

Szlkte haber getiren kii manasnda kullanlan peygamber kelimesinin

terim manas Allah Tealann kullarna emir ve yasaklarn bildirmek ve onlara

doruyu, yanl aklamak zere seip grevlendirdii ilh elidir. K.Kerimde nebi

veya enbiya, bazen de rasul veya rusul diye geer.29 Bunlarn Allahn

peygamberi olduklar kiiliklerindeki yksek vasflardan ve Allah tarafndan kendilerine

verilen mucizelerden sabit olmutur.30

28 Bkz. Ylmaz, Mehmet,Edebiyatmzda nsan Kaynakl Szler., stanbul,1992,s.64.

29 Dndren, Hamdi, Peygamberlere man, amil slm Ansiklopedisi, stanbul, 1992, s. 201.30 Bilmen, mer Nasuhi,Byk slm lmihali, Ankara, 1995, s.21.


37/189

26

6.1. Hz.Muhammed, Mahmud

lemi ereflendiren, yaratlan ilk ruh ve Hz. dem ile balayan peygamber

halkasnn en sonuncusudur.31leme rahmet olarak gnderilmitir.32

Divn iirinde ve Trk toplumunda birok adlar ve sfatlarla anlmtr. Bir

ka yle sralanabilir: Ahmet, Ahmed-i Muhtar, Bahr-i Kerem, Fahrul-Kiram, Fahr-i

Cihan, Habibullah, iki cihan serveri, mamul-Enbiya, Mahbb-u Hda, Mahmud,

Mustafa, Rasul, Rasulullah, mm, Hazret vs.

irler Onun (s.a.s.) her hlini dile getiren naatlar yazmlar, beyitlerini

Onun adyla gzelletirmilerdir. Bu, din ve tasavvuf edebiyatn zenginlemesine

vesile olmutur.33Din hasssiyetini bariz bir ekilde beyitlerinde grdmz Muhibb

de Hz. Peygamberi methedici ifadelerde bulunr. 34 Onun lem gzelliinin bir

tecellisi olduunu, Ondan (s.a.s.) daha stn bir efati olmadn Onun mmeti

olmakla insanlarn deer kazanacan dile getirir.

Allah Tel, bir kuds hadisinde yle buyurmaktadr: Sen olmasaydn

lemleri yaratmazdm. ir, Hz. Muhammedin mmeti olduu iin Allaha kreder:

Hz. Enes radyallahu anh anlatyor: Reslullah aleyhissaltu vesselmbuyurdular ki: Ben kymet gn cennetin kapsna gelip almasn isterim. Hzin

(Kapc melek): Sen kimsin? diye seslenir. Ben: Muhammedim! derim. Bunun

zerine: Sana ayorum. Senden nce kimseye amamakla emrolundum! diyecek!

Hamdlillah kim Muhammed mmeti

Eyledn bu bendeleri y Kerim

G 1/3

Allah, Hz. Muhammed yz suyu hrmetine lemleri yaratmtr. irin

temennisi, Hz. Peygamberin efatiyle cennete alnabilmektir:

31 Bkz. Pala,skender,Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s. 343.32 Bkz. Enbiya 21/10733

Bkz. Pala,skender, a.g.e., s. 34334 Bkz. Pala,skender, a.g.e., s. 343


38/189

27

Mustafanun hrmetine y ilh

Sen myesser eyle cennt- naim

G 1/5

Hdnun hem kulun hem habibi

efatden unutma ben garibi

G 19/2

Bak Muhammed yzine bakma yzm karasna

Ola ol nr Muhibbye efi ey Mabud

G 9/10

Umaram her bir odun baka ef at eyleye

Ahmed Mahmud Ebul-Kasm Muhammed Mustafa

G 4/3

ir, beyitlerini Hz. Muhammedin sahip olduu gzelliklerle ssler. Hz.

Peygamberin cmertlik ve ihsan ediciliini ele alarak Onu taltif eder:

Tanrnun has kulsn bir adun old Mahmd

Sende cem old seh v kerem ihsn ile cd

G 9/1

Hz. Muhammed, Allahn en sevgili kuludur. Allah Tel en gzel sfatlarn

Onda tecell ettirmitir. ir, gnahlarnn aff iin Hz. Peygamberin adn anar:

Afv kl isynum kim bir adn gaffardur

Ol Muhammed hrmetine kim sana old habb

G 181/3

Maher gnnde mmete idp efati

Ol siler rahmeti Hakka ola sebep

G 145/3


39/189

28

Duymayup an giem hem var mdur diyem srt

Ya Resl l-lemin bana olunr reh-nm

G 61/6

Yaratlanlarn en hayrls olan Hz. Muhammed sultanlarn sultandr. Btn

sultanlar snrlar belli olan topraklarn sultan iken Hz. Peygamber on sekiz bin lemin

sultandr:

Kamu ehler kapusnda geddur

Ki hn- cihn-r ust sultnG 6/2

Bassa emsin nrn nru senn olmaz aceb

On sekiz bin leme sensin mahbb- Hd

G 65/4

Gemi peygamberlerle birlikte, gemi mukaddes kitaplar da Hz.Muhammed (s.a.s)in peygamberliine delildir. Tahrif edilmi olmalarna ramen

Tevrat ve ncil nshalarnda Hz. Muhammedin son peygamber olarak dnyay terif

edeceine dair iaretler, ak ifadeler vardr: Onlar iin kardeleri arasndan, senin gibi

bir peygamber karacam ve szlerimi onun azna koyacam. (Kitab- Mukaddes,

Tensiye Bb, yet: 18)

Gerek, Musa demitir: Rab size kardeleriniz arasndan benim gibi bir

peygamber karacak, her ne sylerse onu dinleyeceksiniz. Ve btn peygamberler,Semuel (smail) ve sra ile gelenler, hep sylenen bu gnleri iln ettiler. (Rasullerin

slm, Bb: 3, ayet: 22)

Rab, size baka bir Faraklit verecektir; ta ki, daima sizinle beraber olsun

(Yuhanna, Bb: 14, yet: 15).

O, size her eyi retecek ve size sylediim her eyi hatrnza

getirecektir. (Yuhanna, Bb: 14, ayet: 26).

Benim iin o ehdet edecektir (Yuhanna, Bb: 15. yet: 26).


40/189

29

gitmezsem, Faraklit gelmez ve O geldii zaman gnah, salh ve hkm

iin dnyay ilzm edecektir. (Yuhanna, Bb: 15, yet: 7-8)

Saff Sresi, 6. ayette yle buyrulur: Hatrla ki, Meryem olu sa: Ey

srailoullar! Ben size Allahn elisiyim, Benden nce gelen Tevrat dorulayc ve

benden sonra gelecek Ahmed adnda bir peygamberi de mjdeleyici olarak geldim,

demiti. Fakat o, kendilerine ak deliller getirince: Bu apak bir bydr, dediler.

Yukardaki ayetlerde Faraklit olarak geen kelimenin asl Yunancada

Piriklitos olup, Arapa Ahmed, Peygamber Efendimiz (s.a.s)in ismi olduu gibi,

Kurn- Kerimde de Onun ncilde Ahmed olarak getii aka ifade edilir ve

burada saylan btn vasflar sadece Efendimiz (s.a.s)de vardr:

Da vet-i Hakka yeter geri bugn iki gvh

Hak resl olduuna r-kitb oldu hd

G 9/3

Nebiler serveridr n Muhammed

Mbrek ismidr hem dahi Ahmed

G 23/1

Hz. Peygamber, seilmi bir kuldur. lk yaratlan ruh, son gnderilen hak

peygamberdir:

Sensin ol nr- hd asl ulu nesli arab

Enbiy v mrselin iinde oldun mntehb

G 153/1

H-mm, sre balarndaki harflerdendir. Kurann yirmi dokuz sresinin

banda bazen bir, bazen da birka harfin birlemesinden oluan rumuzlar (Allah ile

Rasl arasnda ifreler bulunr. Bu harflere Hurf- mukattaa denir. Bunlarn

gerek mnsn ancak Allah ve Rasl bilir. Bunlar, okunacak olan sze, dinleyenlerin


41/189

30

dikkatini ekmektedir.35 ir, ha ve mim harflerini Hz. Peygamberin iki ismi

olarak yorumlamtr:

Ha mim harfi d-nmundan iaretdr senn

Haya Ahmed didiler mime dahi hem Mustafa

G 26/4

Zhir ola her yana mescide nm- Ahmed

Minber zre zikr ide nm- erifin ya hatb

G 158/4

Hz. Peygamber btn leme rahmet olarak gnderilmitir. Onun varl her

bir yana refah ve huzuru getirir. Onun adn leme duyuranlar sayesinde btn dinler

birlik ve btnlk iinde olur:

nki yceldp blend iddn liv-y Ahmed

T kymet olasardr ser-te-ser edyn best

G 182/3

ir, Hz. Peygambere tbi olmayanlara bedduda bulunuyor: Allahn eli

olarak gnderdii Hz. Lt (a.s)a uymayan Semud kavminin gazaba urad gibi

kahrolmalarn istiyor:

Kim boyn sunmadsa emrne ey h- Gzin

Eyleye an Hd kahr ile n kavm-i SemdG 9/7

Sidretl- Mntehya kadar ykselerek, Allahn katna kabl olunan ve

Onun cemlini grmekle serfirz olan Hz. Muhammed (s.a.s)dir. En yksek mertebeye

ykselmesi Onun Allahn en has kulu olduunu gsterir:

35 Ylmaz, Mehmet,Edebiyatmzda nsan Kaynakl Szler., stanbul,1992,s. 62.


42/189

31

Hak habibi olmasa olur md mi rac ana

Olmasa sultn- lem kim virrd tc ana

G 3/1

Hz. Peygamberin gzelliini ven Muhibb, Onu ayn zamanda lemi

aydnlatan bir nra benzetmitir. ir, peygamber dr ve Onun bir an olsun

kapsndan ayrlmak istemez:

Yokdur nzir hsnne oldun habib-i Hak

lem iinde kld Hd seni mntehb

G 145/2

Nr- lemsin bugn hem dahi mahbb- Hd

Eyleme klarn bir lahza kapundan cd

G 4/1

Hz. Peygamber melekler kadar saf ve temizdir. Gnahtan ridir. ocukken

melekler vesilesiyle kalbi her trl ktlkten temizlenmitir. Ona tbi olmayanlar biletemiz ahlkna, gzel yaratlna hayran kalmtr:

Ey melek haslet ey nr- Hd v Kurei

Kang kfir ola kim sevmeye sen hr-vei

G 10/1

Gnln penceresi gzeli gren gzdr. Gz ve gnl aydnlatacak olan daHz. Muhammedin nrudur.

Gh dilde gh gzde eyle c

Menzilindr cmle ey nr- Hd

G 80/1


43/189

32

6.2. Hz. sa

Bir mucize olarak babasz olarak dnyaya gelen Hz. sa, srailoullarnn son

peygamberidir. 36

Muhibb, Hz. saya verilen Mesih lkabn kullanr. Ve Hz. saya verilen

dirilticilik mucizesiyle, nefes kelimesiyle birlikte kullanr. Sevgilinin can balayc

dudan Hz. saya benzetir. Diriltici zelliini, Sevgilinin szlerinin kermeti olarak

ele alr.37

ldrr geri ki gamzen ka virmez eman

Leblern si-nefes her lahza virr can bana

G 27/4

Teneler b-hadd yatar kyunda ey si-nefes

A kermet agzunu bulsun ifalar an-karb

G 171/2

Ey Mesih-dem ezilrken n b- zll

Kande bir ola leb-i lln ile kand- nebt

G 229/2

Muhibb, Hz. sann amurdan yapt bir kua mucizev olarak can vermesi

ve l bir insan diriltmesini rtl bir telmih olarak beytine yanstr. yle ki, n

gnln sevgilnin dilinden kacak kermetli szlerle hayat bulacak bir lye benzetir:

Dil mrdesini eyledi bir lafzle zinde

sda da ancak bulunr byle kermet

G 250/4

36

Bkz. Meryem 19/16-34; Bakara 2/84; Nisa 4/156-159; Maide 5/109-12037 Bkz. Pala,skender,Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s. 249.


44/189

33

ir, aadaki beyitte tenasbl kelimeleri bir arada kullanmtr.

Hristiyanlkla ilgili olan znnr , deyr ve Mesih kelimelerinden yararlanarak sevgili ile

ilgili benzetmeler yapmtr:

Bagla evvel bilni zlfini znnr gibi

Secde kl ol saneme deyr-i mesihya dp

G 128/2

6.3. Hz. Musa

Hz. Musa, kendisine Tevrat indirilen srailoullarna gelen peygamberlerden

biridir. Allahn kelmn vastasz olarak iittiinden kendisine Kelimullah denilir.38

Dvn Edebiyatnda Allah ile konumas, asas, yed-i beyzas ve Firavun ile

Hzrla olan ilikisi ynnden ele alnr. Muhibb ise Allahn cemlinin tecelli etmesi

mnasebetiyle ele almtr.39

Beyitte bahsedilen Eymen Vadisi, Hz. Musann ilh hitaba muhatab olduu

yerdir. Eymen Vadisi tasavvufla ilgili blmnde daha ayrntl anlatlacaktr.

Ger tecelli itmese Musaya nr-nr- k

Bir kdem basmazd ol vdi-i eymenden yana

G 52/4

6.4. Hz.dem

Hz. dem, yaratlan ilk insan ve ilk peygamberdir.40 Safiyyullah (Allahn

temiz kulu) sfatyla anlan Hz. dem klsik edebiyatmzda Kuran- Kerimde

anlatld ekilde dile getirilmitir.41 Muhibb Hz. dem ile eytan arasnda geen

hadiseden iktibasla n en byk dman olan rakbi eytana benzetmitir:

38 Bkz. : Kasas 28/3-43; Taha 20/9-101; uara 26/10-68.39 Bkz. Pala,skender,Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002, s.348.40

Bkz. Bakara 2/31, 33,34,37; Al-i mran 3/33, 59; Maide 5/27; Araf 7/11,19,26,27,31,172.41 Bkz. Pala,skender, a.g.e., s. 16-17.


45/189

34

Bana hal-i gendmin hadinde arz eyler rakb

Sanasn cennetde virr deme eytn t

G 189/2

6.5. Hz.Hzr

Peygamber ya da veli olduu ileri srlen Hz. Hzrn b- hayat ierek

lmszle kavutuu iddia edilir.42 Onun zor durumda kalanlara yardm ettii inanc

da yaygndr.43

Edebiyatta b- hayat, skender ve zulumat imajlaryla birlikte kullanlan

Hzr, sevgilinin birok zelliiyle de anlr.44 Muhibbnin aadaki hikmetli beytinde

de Hz. Hzrn lmszl kullanlmtr. Bu gazelin tamamna bakldnda insann

neye sahip olursa olsun bir son bulacana; cismin fni, ruhun bki olduuna deinir.

te birinci beyitte de ir, yedi iklimin emrine amde olaca varsaylsa da, Hzrn

lmszlne insan mrnn yolda olaca varsaylsa da bunlarn beyhde olacan

ifade eder:

Heft iklimi sana cmle musahhar buld tt

mr dahi Hzr ile lemde hem-ser bold tt

G 222/1

6.6. HZ.YUSUF

Yakub Peygamberin olu olan Hz. Yusufun hayat Kurn- Kerimde

anlatlmaktadr ve Kurn- Kerimde anlatlan en gzel kssalardan saylmaktadr.45

Divn iirinde ad en ok anlan peygamberlerden biri Yusuf Peygamberdir. Gzellii

ile ok zaman sevgili ona benzetilir. Yakubdan ayr oluu, kle iken Msra sultan

42 Bkz. Kehf 18/59-81.43 Bkz. Pala, Pala,skender,Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s. 225.44 Bkz. Pala,skender, a.g.e., s. 226.45 Bkz. Yusuf 12/1-104.


46/189

35

oluu vs. kssalar nedeniyle birok beytin konusunu oluturur.46 Muhibb de Yakub

Peygamberden ayr dmesini konu alr:

Olupsn Yusuf- msrden ayru

Dil-i Yakb-ve mahznum ey dost

G 231/2

6.7. Hz.Yakub

Edebiyatmzda daima Yusuf (a.s)la ilgili olarak anlmtr. YusufPeygamberden ayr kalmasndan tr gzlerinin grmez oluu, yllarca alamas,

klbe-i ahzan, gzlerinin al vs. telmih sanat ile birlikte ele anlr. k bu ileleri

yznden kendini veya gnln Hz. Yakuba benzetir.47 Muhibb Hz. Yakub ve Hz.

Eyyubu ele ald beyitlerin konular itibariyle birlikte anmtr.

Dilersen kim elme gire mahbb

Gerekdr hzn-i yakub sabr- eyyb

6.8. Hz.Eyyub

Ad Kuran- Kerimde geen ve sabr timsali olarak bilinen Eyyub

Peygamber srailoullarndandr. Allah, insanlara sabr rnei olsun diye Hz. Eyyubu

yaratmtr. 48

Hz. Eyyb (a.s.) birok bellara maruz kalm ve bunlara sabretmi birpeygamberdir. te bu yzden sabr, Hz. Eyyb ile zdelemitir. Yunus Emre de

iirlrinde Hz. Eyyb ve sabrndan bahsetmitir:

Kan erenler sadk

Kurtlar tenini yedii

46 Pala,skender,Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002, s. 497.

47 Bkz.Pala,skender, a.g.e., s. 471.48 Bkz. Pala,skender, a.g.e., s. 153.


47/189

36

ol Hak Habbim dedii

Eyyba kalmad dnya

Sabr ve hzn birbinden ayrlmaz yoldatrlar. ir, sabr ve hzn

temsil eden iki peygamberden gl telmih yaparak beyitlerinin gzelliine gzellik

katmtr:

Dilersen kim elme gire mahbb

Gerekdr hzn-i yakub sabr- eyyb

G 115/1

Gerek k olana hzn-i yakbGelen cevr belya sabr- eyyb

G 172/1

6.9. Hz.Sleyman

Hz. Davudun olu olan Hz. Sleyman (a.s.), ku dilini bilmesi bata olmak

zere, rzgr ve cinlere hkmetmesiyle tannm bir peygamberdir. iirlerde genellikle

Belks, mhr, yzk, taht, saltanat ve cihangirlik mnasebetiyle kullanlr. Bu beyitlerde

ise mhrnden, tac, taht ve saltanatndan bahsedilmitir:

Olmam diy rakbn mehr errinden emn

Dag- gam snemde san mhr-i sleymndur bana

G 101/2

Muhibb, Sleyman Peygamber yannda kendi ahsna da atfta bulunr. Zira

kendisi de bir cihan hkmdardr. Krk yllk bir hkmranlk dnemi olmutur:

Taht tc saltanat berbd olur n kibet

n akibet kendni lem seririne Sleyman old tut

G 184/3


48/189

37

6.10. Hz.Yunus

srailolllar peygamberlerinden olan Hz. Yunus, kavmini uzun sre Allaha

inanmaya davet etmi olmasna ve teblie almasna ramen kavminden tepki grm;buna karn kavmini brakp gitmesine karn bindii gemiden dadaal bir denize

derek bir balk tarafndan yutulmutur. Allahn kendisini affetmesiyle balk onu

sahile karp brakntr.49

Yahya Bey, Yunus Peygamberin baln karnnda oluunu ok bedi bir

ekilde ifade eder:

Mihnet ile Yunusu etti zebnNokta gibi kld makmn Nn

Enbiy sresinin, 87. ayetinde Yunus (a.s.)n baln karnnda ettii dus

udur: Senden baka hibir ilh yoktur. Seni her trl noksan sfattan tenzih ederim.

Gerekten ben kendine zulmedenlerden oldum.

Edebiyatmzda bu ynyle ele alnan Yunus Peygamberi Muhibb de

beytinde ayn imajla kullanmtr:

Gaflet itme zulmet-i ebde uyan n yruni

Kesmedi zikrini yunus miskin iken batn- hd

G 230/6

6.11. Hz.Nh

Hz. Yunus gibi Hz. Nh da Allah anlatma adna kavmi hatta ailesi

tarafndan dlanan bir peygamberdir. Uzun sre kavmini dine davet etmesine karn

srekli red cevaplar almas zerine Allah tarafndan ksa sre iinde bir gemi yaparak

kavminden tm inananlar ve her canl cinsinden bir ift almas tebli edilmitir. Byk

49 Bkz. Pala,skender,Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s. 572.


49/189

38

bir Tufan neticesinde yalnzca bu gemidekiler kurtulabilmi. nsanlk yeniden

domutur. Bunun iin Hz. Nha kinci dem de denilmitir.50

Divn iirinde gemi ve tufn birlikte anlr. Tufn n gzyan anlatr.

Nh da bu tfan iinde batmamaya alan n kendisidir. Ayrca Hz. Nhun

takriben 950 yl yaamas, uzun mr de kunu edilir. Muhibb, uzun yaamas ile Nh

(a.s.)n adn kullanm, n yaad acl ayrlk gecesini Nh devrine benzetir.

Sorma gnlme cef v cevrini ol dilbern

Nh devrinden uzundur bu eb-i hicrn bana

G 107/2

7. EHL- BEYT, L-ASHB

Ev halk Ehl-i Beyt, Hz.Peygamberin mutlu yuvalarnda bulunan ev halk,

eleri, ocuklar, torunlardr. 51

Muhibb, cihan hkmdar olduu iin yedi ktaya hkmetmekten bahseder.

Ama onu mutlu eden Peygamber ailesine kle olmaktr:

Ragbet itmezse Muhibb tan m heft iklime n

Old ol cn u gnlden bende-i l-i ab

G 73/5

delm cn ile biz de ezeli eyledi Hak

Sana v luna eshabuna bin kez drud

G 9/11

8.NKRCILAR

8.1. Kavm- Semd

Hz. Lt (a.s.) Semud Kavmine gnderilmi fakat kavmi kendisine tbi

olmam, Allah inkr etmilerdir ve dellet iinde yaamlardr. Allah Telnn

50

Bkz. Pala,skender,Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s. 432.51 z, Mustafa, Ehl-i Beyt, DA., stanbul, 1994,c.X, s.498.


50/189

39

gazabna dokunacak bu sapknlklarndan dolay helk olmulardr. Muhibb, Hz.

Muhammed (s.a.s.)n teblilerine srt evirenlerin sonlarnn Semud kavmi gibi olmas

iin beddu ediyor:

Kim boyn sunmadsa emrne ey h- Gzin

Eyleye an Hd kahr ile n kavm- Semd

G 9/7

8.2. Nasr V Yehd

Muhibb, dinlerini, kutsal kitaplarn muharrefletiren ve son peygambere

ittiba etmeyen Hristiyan ve Yahudilerin akbetlerinin cehennem olduunu syler:

Bilmeyp tagr yol sana muti olmadlar

Kaldlar nr- cehim ire Nasr v Yehd

G 9/6

8.3. Ebu Leheb

Ebu Leheb, Hz. Peygamberin amcasdr fakat mriklerin en tehlikeli

olanlarndandr. Yaad srece Allahn dinini inkr etmi, mslmanlara eziyetten

geri durmam ve inananlar hkir grmtr. Nitekim yaptklarna karn hakknda

Tebbet sresi nzil olmu, cehennemde olaca ikr belirtilmitir:

Kyna koma rakb-i kfiri

Cennete lyk degldr bu Leheb

G 151/3

ir insann kendini byk grmemesi gerektiini aksi takdirde yerinin

cehennem olacan syler. Zira kibir byk gnahlardandr:


51/189

40

Yce grme kendni aceb tekebbr eyleme

Kim ki kendni grr yiri olur leheb

G 150/2

Muhibb, Ebu Lehebin Hz. Peygamberin teblilerine kulak asmad iin

cehennem ateinde yandn syler. Allah Tel, kendisine imandan sonra Hz.

Peygambere ittib edilmesini emir buyurur:

Tutmad nki cn u gnlden nsihtun

Nr- cehme girdi anunn Ebu Leheb

G 145/4

9. KAZ VE KADER

Allahn yaratklarna ilikin plann ve tabiatn ileyiini gerekletirmesini

ifade etmek zere literatrde kaza ve kader kelimeleri kullanlr. Szlkte gc yetmek,

planlamak, l ile yapmak, bir eyin eklini ve niteliini belirlemek, kymetini bilmek,

rzkn daraltmak gibi manalara gelen kader, Allahn btn nesne ve olaylar ezel

ilmiyle bilip, belirlemesi diye tarif edilir. Hkmetmek, muhkem ve salam yapmak,

emretmek, yerine getirmek anlamlarndaki kaza ise Allahn nesne ve olaylara ilikin

ezel plann gerekletirmesi eklinde tanmlanr.52

Muhibb kaza ve kaderle ilgili olarak hattat- ezel, levh-i ezel, ressm-

kudret, dest-i kudret, kilk-i kudret gibi ifadeler kullanmtr:

Allah kll irade sahibidir. Levh-i Mahfuz levhasna insanlar iin takdirini

yazmtr:

Kime gam kime ferah yazm hattat- ezel

Bun yazm bauma senden olam dayim cda

G 28/4

52 Yavuz, Yusuf evki, Kader, DA, , stanbul, 2001,c. XXIV,s.58.


52/189

41

Ulv lemde, olmu ve olacak her eyi ieren levh-i ezelin yegne sahibi

Allah Teldr:

Okudun levh-i ezelde her ne kim menkr idi

Old zhir sana ilm-i evvelin hirin

G 18/3

Muhibb, yaratlanlarn sanat eseri olmas hasebiyle Allah u Telnn takdiri

iin Ressm- kudret tabirini kullanr:

Gn ezel Ressam- kudret yazd hsnn ber-keml

Sun - nakdur irimez ana hi vehm haylG 11/1

Allah Tel, sonsuz kudret sahibidir. Yoktan var; vardan yok eder. lemleri

yoktan var etmitir. Kimine iman nsib eder iken kimini iman noktasnda nsipsiz

brakr:

Dest-i kudretle yog iken lemi var eyledn

Kimini Mslim klup kimini kffr eylednG 85/1

ir, bir nceki beyitte kudreti dest ile kullanrken bu beyitte kilk ile birlikte

kullanarak tebih-i beli yapar. Kudreti kleme benzetmitir:

Nme-yi hsni ezelde kilk-i kudret yazcak

Cmlesinde eylemi hsnn intihb

G 157/2

10. HRET LE LGL KAVRAMLAR

hiret, dnya hayatnn ardndan, ona benzeyen fakat daha deiik ve

lmsz bir hayattan ibarettir.53

Kymet kopmasyla her varlk ebed leme intikl edecek ve hiret hayat

balayacaktr. Bu hayatta yaplan iyi ve kt her eyin kal orada verilecektir.54

53 Bkz. Topalolu,Bekir, hiret, DA, stanbul, 1988, c.I, s. 543.


53/189

42

Allah Tel, Bakara sresinin 4.ayetinde hiretle ilgili olarak yle buyurur:

Yine onlar, sana indirilene ve senden nce indirilene iman ederler; hiret gnne de

kesin olarak inanrlar.

Yunus dizelerinde hirete giden yolu yle tarif eder:

lh gafletten uyar gzm,

Derghnda kara etme yzm

Yunus eder, gelin tutun szm

Dnya seven ahreti bulamaz.

10.1.hiret

irin gl bir hiret inancna sahip olduunu ve nefis muhasebesi yaptn

grrz. Dnyann zhir gzelliklerinden vazgeip hireti dnmek gerektiini ifade

eder:

Ey Muhibb nice bir cm ile ml zikr idesin

hiret fikrini kl nki odur ayn- sevb

G 125/5

10.2. Kymet, Rz- Maher

Terim anlam Ayakta durmak olan kymet, Allahn huzurunda durmak

demektir.55

Divn iirinde kymet daha ok fitne ile yahut kyam, kad, kamet

kelimeleriyle anlam ilikisi kurularak ele alnr.56

Divn irine gre, fitneni, karkln sebebi sevgilidir. Sevgili kymetin

kendisidir. Sevgilinin gzellik unsurlarnn her biri de fitne sebebidir. Ancak onun en

nemli yan boyudur. Kamet (boy) ile kymet kelimelerinin itikak sanatna yol

amas bu ikisinin ok kez birlikte kullanlmalarna neden olmutur. Sevgilinin selvi

boyuyla salnmas kymetin kopaca an hatrlatr.57

54 Bkz. Pala,skender,Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002., s. 72.55 Bkz. Topalolu, Bekir, Kymet, DA, , Ankara, 2002,c. XXV, s. 517.56

Pala,skender, a.g.e., s. 287.57 Bkz. Pala,skender, a.g.e., s. 168-169.


54/189

43

Kametn her dem kymetdr bana

Bilmezem ki bu ne hletdr bana

G 52/1

Muhibb kmetn grdi nigrun

Didi bugndrr bana kymet

G 227/5

Bel imi bana serv-i kmet

Koparur bauma her dem kymet

G 245/1

Sevgiliden ayrl da, sevgilinin kendisi de kymettir:

Grinmez olal ol serv-i kmet

Kopar firkatle bauma kymet

G 196/1

Hafta v ay yllar gemidi hey kymet

kr eyledk Hdya grdk seni selmet

G 191/1

Kymet aadaki beyitlerde zaman anlam ifade eder:

Cr a-i cm- ezelden kim ezel n eylediTan degldr t kymet grine her-br mest

G 216/8

Eger derdmi eylersem hikyet

Dkenmeye ola rz- kymet

G 242/1


55/189

44

nki yceldp blend itdn liv-y Ahmed

T kymet olsardur ser-te-ser edyn best

G 182/3

Kymet gn, herkesin derdest edilip hesaba ekilecei gndr. Muhibb,

nefsine seslenerek kymet gnn hatrlayarak yaamas gerektiini hatrlatr:

Cehd eyle Muhibb bugn a llg artur

Eyler ile har olasn rz- kymet

G 235/7

Derd v dirig nolsar hlmi bilmem

Ger nme-i t at ne-resed rz- kymet

G 233/4

Maher gn, Muhibb Sonsuz rahmet Sahibine snrak niyazda bulunr:

Rz- maherde Muhibb bendenitme an rahmetinden y rahim

G 1/6

Muhibb, maher gn, efat kayna olan Hz. Peygambere (s.a.s) de

muhtatr:

Hak Ta lnun resl, hem efa at kndrHalk- lem rz- maherde kamu muhtc ana

G 3/4

Rz- maherde efa at idesin aslere

Hem mrvvet knsn sen hem dahi mahbb- Rab

G 153/2


56/189

45

Muhibb, yine kendine seslenerek farz st farz olan iyilii emredip,

ktlkten saknmakla maher gn yznn ak olabileceini syler:

Ey Muhibb hayr eyle kl erden hazer

Didiler maherde yzi ak sana

G 145/3

k, sevgilinin cefalarna karlk Allah u Telnn ilh adaletinin

maher gnnde tecell edeceini hatrlatr:

Ey cef-h cevri dersin Tanrdan korkmaz msn

Rz- maherde bulna dmennde nice destG 224/2

k, sevgilinin akyla yle sarho olmutur ki, maher gn bile Onun

sevgisinden ayrlmamay diler:

Rz- maherde dahi aylmayam

Olmam cm- lebnden yle mestG 226/4

10.3. Yevm-i Cez

Cell ve izzet ve de rahmet ahreti iktiza eder. Muhibb, hireti cez gn

olarak da nitelendirir. O gn, ilh adaletin tecell edecei, herkesin yaptklarndan

hesaba ekilecei gndr. ir de akbetinden endie eder. Acizliini ortaya koyarak af

diler:

Sen inyet knsn ek crmmi afve kulam

Umaram senden ef at idesin yevm-i cez

G 26/2


57/189

46

10.4. D-lem

ir, iki dnya gerekliini ortaya koymu ve iki lemde de ebed mutluluun

araycs olmutur:

Murdumdur d-lemde visln

Murdum myesser eyle Yrb

G 175/4

10.5. Bek lemi

Snrl bir dnya mrne kar her nefsin yaayaca ebed bir mr vardr.

k da ektii aclara, dt zell duruma kar kendini ebed lemin varlyla

tesell eder:

Zell olup gedya k dnyada eke mihnet

Bek mlkinde ol sultan olup bulur nice izzet

G 205/4

10.6. Cennet Ve Cehennem le lgili Kavramlar

a. Cennet

Ebed lemde mslmanlarn mutluluk iinde yaayacaklar yer olan cennet,insan hafsalasnn alamayaca gzellikte bir yerdir.58

Dvn iirinde cennet karmza daha behit, cinan gibi isimlerle kar.

Sevgilinin bulunduu yer cennettir. Kez sevgili bulunduu yeri gzelletirir. Cennet ile

birlikte Kevser, huri, glman, tavus gibi unsurlar da beyitlerde geer.59

58

Bkz. ahin, M. Sreyya, Cennet, DA, , stanbul, 1993,c. VIII ,s. 374.59 Bkz. Pala,skender,Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002, s.

Documents

Muhibbi-divani-ABDAL