Muhyiddin Arabi - Süleyman Uludağ

8/7/2019 Muhyiddin Arabi - Sleyman Uluda

1/52


2/52

bu tarih on gnlk bir farkla 27 Ramazan olarak tesbitedilmitir. Ate, A. .A. VIII, 533.

(2) bn Arabi'nin ismi ve unvan etrafnda bir takm tartmalarmevcuttur. Bu ismi bazlar bnu'l-Arab bazlar bn Arabeklinde yazar. Bu konuda Makkar yle der: bnu'l-Arab'den(. 543/1148) ayrd etmek iin dou slm aleminde kendisinebn Arab dendi. Fakat o bat slm aleminde bnu'1-Arab diyetannmaktadr, bk. Nefhu't-Tb, Beyrut, 1968, II, 175.

3

hammed hem hkmdarn hem de nl filozof bn Rd'n dostuidi. Annesi ise ermi hanmlarn bile manev derecesine im-rendikleri dindar bir kimse idi. Dindar bir kii olan amcasAbdullah b. Muhammed seksen yandan sonra tasavvuf yoluna

girmiti. Bu zatn olu Ali b. Abdullah Tunus'un sfilerinden idi.bn Arab'nin daylarndan Yahya bn Yan Tlemsan Meliki idi.Ebu Abdullah et-Tunus isimli eyhin tesiriyle hkmdarlbrakm, hayatnn son dnemlerinde dnyadan el etek ekmi,kendini ibadete vermiti. Dier days Ebu Mslim Havlni, odnemin bidlerinden idi. bn Arab bunlar eserlerinde eitlivesileler ile kutub diye anar3.

Grlyor ki, bn Arab toplumda nemli bir yeri bulunan,itibarl, tannm, ayn zamanda dindar, zellikle zhd ve ta-savvufa yakn ve yatkn bir aileden gel-

--bn Arab en ok dostlar ve hayranlar ile hasmlar ve dmanlar bulunanbir bilgindir. Dostlar onu yceltmek iin kendisini Muhyi'd-Din, (dini ihyaeden), eyh-i Ekber (ulu bilgin), bn Eflatun (Eflatun'un evlad) gibi unvanlarlaanarlar. Hasmlar ise Mhi'd-Din (dini mahv eden). eyh-i Ekfer (koca kfir) vezndk (dinsiz) eklinde anarlar. Yine bunlarn kanaatine gre bn Arabslm'a aykr bir reti ortaya attndan Hz. Peygamber'in rakibi saylr.Onun iin bn- Arab'nin izleyicilerini: "Muhammed Arab (Arab Muhammed,yani Hz. Peygamber) yle dedi ama Muhiddin Arab (Arab Muhiddin, yani bnArabi) de yle demitir" demi olmakla itham ederler.

(3) bn Arab, el-Futuhtu'l-Mekkiyye. Kahire, 1282-II, 20, I, 207, 248.

4

mektedir. Onun zamannda Endls'te tarikatlarbulunmadndan oradaki bir kii ancak bn Arab ve ailesi kadartasavvufa yakn, hatta onun iinde olabilirdi. Tarikata mensupolmamas bn Arab'nin tasavvuf hayat yayarak tanmasnaengel olmamt. Tersine bu durum onun gr ufkunun geniolmasna da yardmc olmutu.

711 (Hicri 92) senesinde mslmanlar tarafndan feth edilenEndls, esas itibariyle kuzeybat Afrika'da kurulmakla beraber


3/52

Endls' de egemenlikleri altna alan Murabtlarn (M.1056/1147 aras), sonra Muvahhidlerin (1130/1269 aras) etkialanna girdi. Murabtlar tasavvufa dayanarak bir eit tarikatdevleti kurmulard, slm anlaylarnn batl ve hurafeleredayandn ileri srp, onlar ortadan kaldran Muvahhidlerinslm anlay da Gazal'nin din ve tevhid anlayna dayanyordu.Muvahhidler dneminde zaman zaman ilme ve fikre deer veren,bilginleri ve dnrleri koruyan deerli hkmdarlar i banageliyordu. bn Tufeyl (. 1186) ve bn Rd (. 1198) gibi nlfilozoflar byle bir zamanda ve ortamda yetimilerdi. bn ArabEndls'te iken Ebu Ya'kub Yusuf (1163-1184 yllar aras) ve EbuYusuf Mansur (l 184-1199 yllar aras) gibi hkmdarlarMuvahhid devletinin ba nda bulu nuyo rdu. bn Arab E n-

- 5 -

dls'n gneydousunda bir ehir olan Mrsiye'de doduusrada Muhammed b. S'd b. Merdeni, Dou Endls'n Valisiidi. 4

bn Arab sekiz yana kadar doduu yer olan Mrsiye'deyaad, ilk eitimini ve din bilgileri burada ailesinin gzetimindealmaya balad. Sekiz yana giren bn Arab, ailesiyle birlikteMrsiye'den ayrlarak Endls'n dier bir ehri olan biliye'ye(Sevilla) geldi. Burada tahsiline devam eden bn Arab, bnu'l-Erisisminde bir tacirin oluyla tant. Tasavvuf hayatla ilgilenen bugenle arkada oldu(5). Delikanllk ana geldii zaman babasylaKurtubaya giderek babasnn dostu olan bn Rd (. 1198) ile

tant. Onun sorduu felsef sorulara tasavvuf cevaplar verdi.Yine bu yllarda Salih Adev'nin rencilerinden Ebu Ali Hasanekkaz isimli bir eyhle tant, bn Assd ve Ahmed Harrisimli sf mereb iki kardele arkada oldu. O bu srada edebiyatve avclkla da megul olmu, daha sonra bu ekilde geirdiiyllar chiliye zaman olarak zikr etmitir. (Ftuhat, IV, 700)

1185 (H. 580) senesi bn Arab'nin dzenli ve srekli birbiimde tasavvufa gir-

(4)M. Asin Palasios bn Merdenl'in Muvahhidler'denbamsz bir hkmdar olduunu syler. Bk. bnArab, Haytuhu ve Mezhebuh, Kahire, 1965, s. 5.

(5)bn Arab, Ftuht, III, 377.

6

dii yl oldu. Daha evvel de mutasavvflarla dost olan ve onlarn sohbetmeclislerine devam edip tasavvuf hayat yakndan tanyan bn Arab'ninyirmi yanda iken sfiyane bir hayat yaama ynnde tercihini yaptgrlmektedir. O, bu konuda: "Bu sene Allah'n el-Bed (yaratc) ismisayesinde keif yoluyla ilk akl, (Akl- evvel) makamna erdim" diyor(6).Hayat boyu yzden fazla lim ve eyhle grp kendilerindenfaydalanan bn Arab'nin tasavvuf yoluna girmesini muhtemelen Ebu'l-Abbas Ahmed el-Ureyn salamt. Bat Endls'teki Ulya kasabasndaoturuyordu. Kulluk konusunda derin bilgilere sahip olmakla beraber


4/52

kasaba halknn yadrgad baz fikirleri yznden oradan kovuluncabiliye'ye gelmi ve burada gen bn Arab'yi etkilemiti. bn Arab onunmeclisinde tevbe ederek fiilen tasavvuf yoluna girmiti(7).

bn Arab genlik yllarnda bir yandan tasavvuf hayat teorik ve pratikynleriyle tanmaya, bu hayat tarzn yaayanlarn aralarnda bulunarakrenmeye, hatta bizzat tasavvuf yaayarak manev tecrbe yoluyla

anlamaya alm, dier yandan ayn yllarda fkh, hadis, tefsir, kraatgibi din ilimleri, edebiyat renmi, kelm ve felsefe hakknda da enazndan genel bir

(6)bn Arab, Ftuht, II. 471.(7)bn Arab, Ftuht, III. 579.7

bilgi sahibi olmutu. Yine o ayn yllarda eitli hkmdarlarn vedevlet adamlarnn ktip olarak hizmetinde de bulunmutu(8) .bn Arab, Davud-i Zahir tarafndan kurulan ve Endlsl bn

Hazm tarafndan gelitirilen zahiri mezhebine balanmt. Bununiin ibadette zhiri, itikadda (tasavvufta) btn idi" denilmiti.Ameldeki mezhebi zahir olan ve kyas reddeden bn Arab'ninitikaddaki mezhebi ne E'arilikti ne de Maturidilik. Bu hususta o,selef akidini benimsemi ve bu erevede ehl-i snnet ve'1-cemaatmezhebine sdk kalmt.(8) Makkar, Nefhu't-Tb, II, 163. bn Arabi hayat hakknda eitli

eserlerinde bizzat kendisi bilgi vermitir. Ancak bu bilgilerdanktr. Bu bilgileri toplayp onun hayatn ve faaliyetlerinikesin bir biimde takib etmek mmkn deildir. Fakat yine debu eserlerdeki bilgilere dayanarak onun hayatn anahatlaryla anlatmak, hatta manev ve ruh hayatnayrntlaryla belirlemek mmkn olmaktadr. bn Arab

aadaki eserlerinde eitli vesilelerle hayat, faaliyetleri,manev tecrbesi, evresi ve zaman hakknda bilgi vermitir.a) Rhu'l-Kuds fi Muhasebeti'n-Nefs. Dmak,1964, Madrid, 1933,b)El-Futuhtu'1-Mekkiyye, Kahire, 1282. 1293.c)Zehiru'l-A'lk, Beyrut, 1312,d)Fussu'l-Hikem, Kahire, 1946,e) Muhadertu'l-Ebrr, Kahire, 1282.f)Mevakiu'n-Ncm, Kahire. 1325,g)Divan, Bulak, 1271.h) et-Tedbirtu'1-lahiyye, Leiden, 1919.bn Arabi hakknda Bat'da yaplan en son ve kapsamlaratrma Michel Chodkiewiez le kz Claude Addas'a aittir.Addas'n yazd Ou La Quete du Saufre Reuge (Paris, 1989) adleser ingilizce'ye de evrilmitir: The Read Sufur (Kbrit- Ahmer).Oxford, 1993.

8

bn Arab ilk evliliini Ben Abdn kabilesinden Meryem ileyapt, bn Arab'nin ifadesine gre bu hanm manev tecrbe sahibidindar ve faziletli bir ermi idi. Tasuvvuf bir makamdan bahsedip o makamdakilerin halini anlatrken bn Arab: "Bu makam


5/52

kazanm bir ahs eim Meryem bana anlatt; ifadesinden onunda bu makama yabanc olmadn anladm", diyor(9) . Bizeanlattna gre, ryada grd bir ahs, kendisine tasavvufyoluna girmesini tavsiye eder. O ise bu yolu bilmediini syleyinceo ahs, "Bu yola u be eyle girilir: "Tevekkl, ykn, sabr, azimet,doruluk" demi, sonra bunu bn Arabye anlatm, o da bunu

tasdik etmiti(10)

. Belki einin bu ve benzeri halleri, belki deyakaland bir hastalk bn Arab'yi tasavvufa yneltmiti. Bir kerehummaya yakalanm ve kendinden gemiti. Ask suratl birtakm kimselerin gelip kendisine ikence yapmaya kalktklarn,gzel kokulu ve yakld bir zatn gelip onlara engel olduunuhayal etmeye balam, bn Arab ona kim olduunu sormu, o daben Ysin Sresi'yim, seni korumaya geldim, demi. Kendinegelince babasnn gz ya dkerek ysn okuduunugrmt(11).

(9)bn Arab. Futuht, III, 311.(10)bn Arab, Futuht, I, 363.(11)bn Arab, Futuht, IV. 648.

9

bn Arab'nin tasavvufa intisab etmesinde bunun da etkisiolmutu. bn Arab kk yatan itibaren baz yetleri, sreleri,mucerred manalar ve bilgileri bazen ryada, bazen uyku ileuyanklk arasnda, bazen de uyank iken somut varlklar vemadd nesneler olarak grm, bu kabiliyeti ya ilerledikegelimi, byk lde eserlerine de yansm, dnce ve inandnyasn ekillendirmiti.

bn Arab kendisini zhde ve ibadete vermi, inzivaya ekilipzikir ve tefekkrle megul olmu, ilah hakikatin ancak kef veilham yoluyla bilinebileceine kanaat getirmi, hatta bilgilerini buyoldan aldn ileri srmt. Gen yata bu trl eylersyledii halk arasnda yaylm, bu szler filozof bn Rd'nkulana da varnca merak etmi, onunla grtrmesini ba-basndan rica etmiti. bn Arab ile bn Rd arasnda geen sonderece rumuzlu ve kinayeli konuma el-Futuhat'da yle anlatlr:"Bir gn Kurtuba'da, bura kds bn Rd'n huzuruna girdim,inziva halinde iken Allah'tan kalbime ilhamlar geldiini duymu,buna taaccub etmi, benimle grmeyi arzulam. Kadnn dostuolan babam bulumamaz salamak iin bir bahane bulup beni

ona gnderdi. Ben o zaman henz byklan kmam tysz birolan idim. Yanna girince bn Rd ayaa

10

kalkp bana sevgi ve sayg gsterdi, boynuma sarld ve: "Evet mi?"dedi. Ben hemen: "Evet" dedim. Onu anladm dnerekbenimle grmesine daha da sevindi. Fakat bendeki hangi eyinonu sevindirdiini sezdim ve hemen: "Hayr" dedim. Bununzerine can skld rengi deiti, yanndaki ey (kendi kanaative inanc) hususunda tereddde dt ve sordu: "Kef ve ilah


6/52

feyz hususunu nasl buldun? Bu, akln bize verdiinin (ve -rettiinin) ayns m?" Dedim ki: "Evet! Hayr! Evet ile hayrarasnda ruhlar maddelerinden, boyunlar (ve balar) da be-denlerinden uar". Bunun zerine benzi sarard, titremeye balad,ap kald. nk neye iaret ettiimi anlamt(12), bn Arab bnRd'le vkiada (hayalde) ikinci bir grme daha yaptn, akl vefikir yoluyla gerei arayan bu filozofun ulat sonulankendisine anlatp bunlarn doru mu yanl m olduklarnsorduunu, kendi zamannda inzivaya cahil olarak girip limolarak kan (benim gibi) birisi bulunduu iin Allah'a krettiini anlatr. bn Rd'n Kurtuba'da klnan cenaze na-maznda hazr bulunduunu kaydeder.

bn Arab'nin babas Ali b. Muhammed 1193 (H.590)' da vefatetmiti, bn Arab Menzi l-i Enfs denilen bir makam bu-

(12) bn Arab, Futuht, I, 199.

1 1

lunduunu, bu makama ulap vefat edenlerin l ya da saolduklarn kestirmenin zor olduunu, babasnn bu mertebeyikazanan velilerden olduunu, lecei gn nceden haberverdiini syler ve yle der: "Babam lmnden onbe gn ncevefat edecei gn bana sylemi, o gn gelince ruhunu teslimetmiti. ld gn hastal arlaan babam kendinitoplayp oturma vaziyetine geldi ve: "Yavrum! G ve bulumabugn!" dedi. "Bu yolculukta Allah'n selameti, seninle olsun vebuluman mbarek olsun!" dedim. Babam buna sevindi ve banadua etti. Sonra alnnda beyaz bir nur belirdi ve bu nur dahasonra btn vcudunu kaplad. Bu srada kendisinden izin alpelini pp veda ettikten sonra camiye gittim. Burada iken achaberi geldi. Eve geldim ve kendisini sa m l m olduunukestirilemeyecek bir halde buldum(13). Daha sonra bn Arabtasavvuf yoluna girdii 1185 (H.580) senesinde kendisinin de bumertebeye erdiini ifade eder. Bundan bir sene sonra abdalrtbesine haiz olan mehur sf Musa el-Beydern 26 yandabulunan bn Arab'yi ziyaret iin biliye'ye gelmiti(14). Buifadeden onun gen yata bile tannm mutasavvflar tarafndanziyaret edilen bir ahsiyet olduu anlalmaktadr.

(13)bn Arab, Futuht. I, 289.(14)bn Arab, Futuht. II, 9.

1 2

bn Arab llerin ruhlaryla iliki kurmay ve onlarlagrmeyi Ebu'l-Haccc Yusuf el-brbl'den, ilah ilham ve feyzalmay ise Musa b. mrn el-Mirtel'den renmiti. Nefsmuhasebesi konusunda da bn'l-Mchid ve Ebu Abdullah b.Kaysm'dan yararlanmt(15).

bn Arab 1190 (H.586) senesinde bir filozofla bir velinin kerametve mucize konusundaki tartmalarna ahit olmu, filozof, ateinHz. brahim'i yakmamasn Nemrd'un gazab olarakyorumluyormu. Veli hariklade hallerin mmkn olduunu


7/52

ispatlamak iin oradaki mangalda bulunan atei evvela kendizerine dkm ama ate ona tesir etmemi sonra o ateifilozofun eline yaklatrm, bu sefer ate onu yakm. O zaman velifilozofa demi ki: "ite grdn gibi ate emir altndadr,yakmas emredilince yakar, yakmamas emredilince yakmaz"(16).Bunun zerine filozof mslman olmu ve harikulade hallerikabul etmi.

bn Arab genlik yllarnda eyh Ebu'l-Abbas el-Ureyn ileyakn ilikiler iinde idi. Bat Endls'teki Ulya (Loule) ka-sabasndan olan bu zat, evresinde genlerden oluan bir cemaattoplamt. Bunlar arasnda bn Arab de vard. Cemaat

(15) bn Arab, Futuht. I. 275.(16) bn Arab. III, 58.

13

mensuptan eyhi baba, kendilerini ise yekdierinin kardeisayyorlard. eyhin retisi ferd iradenin reddedilip ilahiradenin esas alnmas, Allah'la iliki kurmak iin insanlarla olanilikilerin kesilmesi temeline dayanyordu. bn Arab bu konudayle bir hatrasn anlatyor; "Bir gn eyhimiz Ureyni'ninmeclisinde oturuyordum. Sz iyilikten ve sadakadan almt.Adamn biri: "Sadaka tercihen yaknlara verilir" deyince eyhderhal ekledi: "Allah'a yakn olanlara"(17). Baka bir vesile ileUreyni'den sz ederken: "O, kendisine hizmet edip faydalandmilk eyhtir, kulluk konusunda engin bilgi sahibi idi" diyor.

bn Arab, iki eyhi, yani Mirtel ile Ureyn arasndaki farkaiaret ederken yle der: "Birgn insanlarn durumuna bakmve canm sklmt, zgn idim. Bu halde iken eyhimUreyn'nin huzuruna girdim. eyh, halkn Hakk'a muhalefet et-meleri sebebiyle canmn skldn grnce: "Sevgiliocuum sen halka deil, Hakk'a bak" dedi. Sonra oradan ayrlpayn hal iinde dier eyhim Mirtel'nin huzuruna vardm.Durumu kendisine arzedince: "Sen kendine (nefsine) bak" dedi.Ben: "ikiniz arasnda atm kaldm, biriniz "Hakk'a bak",diyor, dieriniz "kendine bak", diyor, ikiniz de Allah'a giden yo-

(17) bn Arab, Futuht, III. 696.705.

1 4

lun rehberlerisiniz. Hanginizin sz doru dedim". eyhim Mirteldedi ki: "Sevgili yavrum! Ureyn'nin dedii dorudur, asl olan odur.Her ikimiz sana halimize gre yol gsterdik. mit ederim kiUreyni'nin iaret ettii mertebeye erersin, sen onu dinle, sana dabana da yaraan ona kulak vermektir" dedi. Onundrstlne hayran oldum. Sonra Ureyn'ye gittim. Mrtel'ninszlerini kendisine aktarnca: "Gzel sylemi, sana yol gstermi,ben ise sana yolda gsterdim. Sen hem onun hem benimdediime gre hareket et ki yol ile yolda bir araya getirmi olasn"dedi (18).

bn Arab salih, bide, zhide ve veliyye eklinde nitelendirdii


8/52

ermi kadnlarla da ilgilenmi, onlarn sohbetinde bulunmu,kendilerinden feyz alm ve onlar eyhleri ve mritleri olarakkabul etmiti. Bunlardan biri Endls'n Zeytn beldesindekiMerane'den Yasemin ismindeki hanm idi. bn Arab bu kadnnevvh (h eden veliler)'den olduunu sylyor. bn Arab'ninemsu mmi'l Fukar ve Nne Ftma, Ftma bint el-Msenn

eklinde ismini sz konusu ettii bu ermi kadnn ya doksannstnde idi. Duygulu ve cokulu idi. Aslen Kurtubal idi amabiliye'de mnzev bir hayat yayordu, bn Arab hizmetindebulunduu ve mridi olduu

(18) bn Arab, Futuht, II,224

1 5

bu yal kadndan zuhur eden harikulde halleri mahedeetmek, ars zerine huzuruna gelen ve eitli klklara girencinleri hakknda bilgi sahibi olmak ve inziva hayatna almak iin

bizzat kamtan ina ettii basit bir kulbede onunla beraber ikisene kalmt. Bu konuda yle diyor: Fatma bint Msenn,hizmetinde bulunduum zaman 95 yanda idi. Pembe yanaklarve gzellii o kadar fevkalade idi ki gren onu n drt yandazannederdi. Yzne bakmaktan haya ederdim. Onun Allah'la zelbir hali vardr. Emsalim olup huzurunda bulunanlarn tmnebeni tercih ederdi. (Beni kasd ederek) yle derdi: "Falan gibisinigrmedim, yanma gelince her eyiyle geliyor ve hi bir eyinibenim haricimde brakmyor. kt zaman da her eyini alpkyor. Yanmda hi bir eyini brakmyor." Yine derdi ki: "aarmo kimseye ki Allah' sever ama onunla ferahlk bulmaz. Oysa o,

kendisini grmekte, her gzden ona bakmakta, bir an bile ondangib olmamakta. Hal bu iken u alayanlara bakn! Hem onusevdiklerini iddia etmekteler hem de alamaktalar!. Hi miutanmazlarl" "Fatma anne sonra bana dnp: "yle deil miyavrum?" der, ben de: "ok doru! anneciim!" derdim. Bana:"Vallah, hayret iindeyim! Dostum, hizmetimde bulunsun diyeFatiha sresini bana verdi. Ama yine de bu beni ondan al-

1 6

koymad." Kadn bunu syledii gn onun manev mertebesini

anlamtm. Bir gn onunla otururken yanmza gelen bir ka-dn: "Karde ezne'de bulunan kocamn orada evlendiinihaber aldm, ne yapmam lazm" dedi. "Yanna gitmek ister inisin?"diye sordum. "Evet" dedi. Gzlerimi yal kadna evirdim ve:"Anneciim, kadncazn szlerini duydun deil mi?" dedim. "Neistiyorsun evladm" dedi. "Hemen bu kadnn ihtiyacn ve kocasnburaya getirmeni" dedim. "Hay hay" dedi ve ekledi: "imdi benFatiha sresini ona gnderir ve kocasn buraya getirmesinirica ederim" dedi ve Fatiha sresini okumaya balad. Ben deonunla beraber bu sreyi okuyordum. Ftiha'y okurken


9/52

onun manev mertebesini anlamtm. yle ki: O Ftiha'yokurken hava trnden madd bir ekil meydana gelmi,sonra ona ynelip: "Ey Ftiha! Git falan yerde bulunan bukadnn kocasn al ve buraya getir" diye hitab etmiti. okgemeden adam ailesine kavumu, kadn da sevinmi ve defalmt. Sonra ermi kadn bana yle seslendi: "Vallahi okneeliyim. nk o bana zen gsteriyor, dostlar arasna alyorve bana nezdinde zel bir yer veriyor. Ben kim oluyorum ki buEfendi, hemcinslerim arasndan beni seiyor! Yce Mevl'ya andolsun ki anlatamayacam kadar kskanlan

1 7

bir durumdaym. Ona olan gvenim sebebiyle ondan bakasna hiiltifat etmem. Gaflete dp iltifat edecek olsam derhal bama birmusibet gelir." Daha sonra bu ermi kadna kamtan bir baraka

yaptm. lnceye kadar orada kald. Bana: "Annen Nur senin toprakanan, ben ise ilh ananm" derdi. Annem onu ziyarete gelince de; "Bubenim evladmdr, senin ise babandr, ona iyi davran, kar kma"demiti (19).

Yukarya aldmz menkbe bn Arab'nin inan slubunu vednce tarzm gstermesi bakmndan ok nemlidir. Ona greokunan Ftiha sresi, nefes azdan karken havada madd birekil haline gelebiliyor, ona hitap edilebiliyor, baz harikulade ilergrdrlebiliyor, yani bn Arab manev hususlar madd kalblaradken, mcerred kavramlara mahhas ekiller veren gl birhayal gcne ve tasavvur yeteneine sahip. Onun eserlerinde bir

ok manev hususlar madd, ruhan eyler cisman, hayallerhakikat eklinde tasvir edilmitir. nk ona gre hayalin denemli bir gereklii mevcuttur. Sz konusu ermi kadndan bahsederken: "Cinleri ekilsiz de ekilli de grrd" demesi de aynanlayn ifadesidir.

bn Arab'nin Hzr'la olan grmelerini(19) bn Arab, Futuht, II, 46, 459.

1 8

de byle anlamak icab eder. Bu konuda diyor ki: Rusum ulemasfakihler aksini iddia etseler de ben Hz. Hzr' defalarca grdm veonunla bulutum. Bir defasnda bamdan yle acaib bir i geti.Bir gn mridim Ureyn ile Hz. Peygamber'in zuhur edeceinimjdeledii bir ahs hakknda konumutuk. Mridim: "Bu zatfalan kiidir" dedi. Ve szn ettii kiinin adn da verdi. Ben bukiiyi ahsen grmemi olmakla beraber ismen tanyordum,halasnn olunu grmtm. eyhimin bu meseledekiaklamasn tereddtle karlam ve onu kabule taraftarolmamtm. Mridim bu halimi anlam ama rahatszln bellietmemiti. Ben henz bu yolun yeni yolcularndan olduumdan


10/52

bu durumu gerei gibi takdir edememitim. Huzurundan kpevime giderken hi tanmadm bir kiiyle karlatm. Banaefkat ve mahabbetle selm verdikten sonra: "Ey Muhammedieyhin Ureyn'yi o meselede tasdik et", dedi ve eyhimin bahiskonusu ettii kiinin adn verdi. Ben maksadn anladm vehemen: "Bastne" deyip maceray anlatmak zere eyhime gel-dim. Yanna varnca: "Ey Muhammed! Ben sana bir meseleanlatacam, sen onu kabule yanamayacaksn, ancak Hzr ta-rafndan uyarldktan sonra o meselede beni tasdik edeceksin!Olmaz byle ey! Her meselede Hzr'n seni uyarmas mmknm?" dedi. eyhimden zr diledim. Bu

19

suretle o zatn da Hzr olduunu anladm(20). Grlyor ki bnArab hayatta olduuna inand Hzr'la grebiliyor,

konuabiliyor, ondan bilgi alabiliyor. Yani hayatta olmasa bile onuhayattaym gibi tasavvur edebiliyor.bn Arab Mrsiye, biliye ve Kurtuba gibi Endls'n belli

bal ehirlerinde o dnemin tannm bilginlerinden ve eyh-lerinden faydalanm, kendini bir hayli yetitirmiti. Ebu AbdullahMuhammed e-eref, Yusuf b. Halef el- Km, Muhammed b.Musa, Sedrn (Bidern), bn Yekr, Ali es-Selav, Salih el-Adev,Ebu Muhammed Abdlaziz Mehdev, Ebu Ali e-ekkz bunlarnen tannm olan-larndandr. Bunlardan el-Km ile olanhatrasn anlatrken yle diyor: "Bir ara mezarlkta tek bamakalmay det edinmitim, el-Km benden sz aarak: "Falan kii

diri kiileri brakm, llerle oturup kalkyor" demi. Bunuduyunca: "Gel de kimle oturup sohbet ettiimi" gr diye kendisinehaber saldm. Kuluk namazn kldktan sonra tek bana yanmageldi. O srada yanmda bulunan bir ruhla konuuyordum.Yanma oturan el-Km'nin yava yava yznn renginindeitiini grdm. Eik duran ban kaldramyordu. Ben iseona bakp glmsyordum.

(20) bn Arab Futuht, I, 241, III, 442.

2 0

Konumam bitince eyh rahatlad. Yzn bana evirdi ve alnmdanpt. O vakit kendisine: "stad, llerle oturup kalkan kim, ben miyoksa sen mi?" diye sordum. "Vallahi sen deil, ben" diye cevap verdive oradan ayrld. Bundan sonra da: "inzivaya ekilen bn Arab gibiekilsin" derdi (21). Bu rnekte de grld gibi bn Arab gerekdiriler olarak lleri gryor ve onlarn ruhlaryla sohbet ediyordu.

bn Arab Endls'te bir kasaba olan Moror'da tand Abdullahb. el-stad el-Moror'den bahs ederken, tevekkl konusunda onurnek aldn ifade eder: "Bir zhid iin zhd konusundadayanaca bir kutbun bulunmas arttr. Tevekkl muhabbet,


11/52

marifet ve dier makamlar konusunda da durum byledir. Allahtevekkln kutbuna ermemi nasib etti. Tevekkln onunekseninde dndn grdm. Bu zat Abdullah b. el-stad idi. a-nda tevekkl kutbuydu (22). Onun ma-

(21) bn Arab, Ftuht, IV, 95.(22) bn Arab, Ftuht, III. 58, 59. bn Arab, Sultan Melik

Muzaffer'e verdii icazetnmede stadlarnn bir listesiniverir. Kendi ifadesine gre hocalar unlardr:Kraatta hocalar: Lahm, Kur'n, Kraat, errt, Kur'n veKraat. Bzeli: Kraat. bn Ebi Cemre: Kraat.Hadis: bn Hayrt. Abdussamed Horasn. bn Arab, buzattan Mslim okudu. Yunus b. Yahya, bn Arab bu zattanzhde dair eserler, zellikle Buhar okudu. Ebu'-uca. Buzattan Tirmiz okudu. Ebu'l-Ferece Badad. Bu zattan EbuDa-

2 1

kamnda bulunanlar ac suyu tatl olarak ime kerametinesahiptirler. Ben Abdullah b. el-stad'dan byle bir su imitim.Ebu Medyen'in sekin mridlerinden olan bu zat buna "Hacc-Mebrr" derdi. Yine bu makamn yle bir zellii var: MeselAmr baka yerde iken Zeyd onun adna yemek yer ve oradabulunmayan Amr doymu olur(23) . bn Arab, et-Tedbiratu'l-Iahiyye isimli eserini yazmaya kendisini bu eyhin tevikettiini syler. "Abdullah b. el-stad' ziyaret ettiimde,

yannda filozof Aristo'nun eseri olan Sirru'l-Esr' grdm. eyhbuyurdu ki: "Filozof bu eserinde dnya dzenini ve ynetiminianlatmtr. Ben ise bu konuyu, saadetimize vesile olan ahiretyurdunun ynetimiyle mukayese etmeni arzu ediyorum.""Arzusunu gerekletirmek iin bu eseri kaleme aldm.---

vud'un sneninl okudu. Ebu'l-Hayr Kazvini, bu zattanBeyhak'nin eserlerini okudu. Ebu Tahir Silefi, bu zattan hadisilmine dair genel bir icazet ald.bn Arab Buhari, Mslim ve Tirmiz'yi zetlemi (htsar), bnHazm' n el-Muhalla isimli eserini ksaltm, el-Msbah isimli

eserinde sahih hadisleri toplamt. Mikatu'l-Envr ve el-Erbanisimli eserlerinin konusu da hadistir. O hayatnn sonuna kadarKur'n ve hadisle ilgilenmi, ok tannan bir lim olduu zamanbile hocalardan hadis dersleri almt. Nebhan, I, 118.Tasavvuf: Muhammed Bekr ve Ziyauddin bn Sekine. Bu ikizattan Kueyr'nin risalesini okudu. bn Cevzi'den Sfatu's-Safveve dier eserlerini rivayet iin icazet ald. (23) bn Arab,Mevkiu'n-Nucm. 117.

2 2


12/52

Byk lkenin ynetimiyle ilgili hususlar burada bahis konusuettim. Bu eseri 40 gne varmadan Moror ehrinde yazdm. Fi-lozofun eserinin hacmi benim eserimin hacminin ancak drtte biriveya te biri kadardr. Bu eserden, hkmdara hizmet edenlerhizmetlerinde, ahiret yolunu tutanlar da kendi ahslarkonusunda faydalanacaklardr" .

bn Arab Meranetu'z-Zeytn'dan geerken burada Allah'nvarln kabul etmeyen bir filozofa ait bir eser gryor. Yineburada tasavvuf bir zevk sahibi olan caminin hatibi Abdulmecidb. Seleme ile gryor. Bu zat ona yle bir hatrasn anlatyor:

"Bir gece evimde namaz klyordum. Gece ev kilitliydi. Birden birahs ieri girdi, selm verdi. Adamn ieriye nasl girdiinibilmiyorum, iime bir endie dt ve namaz ksa kestim veselm verdim. Adam: "Ey Abdulmecid Allah'n huzurunda bu-lunan bir kimse endieye kaplmaz" dedi. Sonra zerinde namaz

kldm seccadeyi ekip aldktan sonra yerine bir hasr serdi ve:"Bunun zerinde namaz kl" dedi sonra beni alp hi bilmediimbir yere gtrd. Oralarda Allah' zikr ettikten sonra evimedndm. Adama sordum: "Abdallar ab-dallk mertebesine neyleularlar?" yle dedi: Ebu Tlib Mekki'nin Ktu'l-Kulb'ta

2 3

bahis konusu ettii u drt hususla: Alk, uykusuzluk,suskunluk ve inziva. bn Arab, Abdlmecid'in kendisine verilenhasr grdn ve zerinde namaz kldn da ekler. Ve hasr

getiren ahsn "Dalarn eyhi" diye anlan Ebu AbdullahMuhammed b. el-Eres er-Rnd olduunu syler (24).bn Arab Kurtuba'da iken Hz. Peygamberden evvelki mmetleriniinde bulunan btn kutuplarn isimlerinin, kendisine Allahtarafndan ihsan edildiini ve bunlar Berzah lemindegrdn belirtir.(25)

Endls'teki ehirlerde yapt geziler sayesinde bnArab'nin n her tarafa yayld. Byk eyhler tarafndan ziyaretedilmeye ve tasavvuf meseleler hakkndaki grleri alnmayabaland. Bunlar arasnda bir de Mutezile mezhebine mensublim vard. Ayn zamanda sfilikle de ilgilenen bu zt Allah'n

el-Kayym ismini kulun kendi ahlk haline getiremeyeceinisavunuyordu. bn Arab onunla bu hususu uzun uzadyatart m ve Ebu Abdullah Cebr (veya Cneyd) Kabrafikismindeki bu ztn Mutezile mezhebini terk etmesini sa-lamt(26). bn Arab otuz yana gelmeden 590/1193 senesindenevvel Bicaye'de(24)bn Arab Risaletu'l-Kuds, 18. Futuht, II, 8.(25)bn Arab. Futuht, I, 196.(26)bn Arab, Futuht, III, 58.

2 4


13/52

ikmet eden biliyeli nl mutasavvf Ebu Medyen'i ziyaret iinEndls'ten Kuzey Afrika'ya gemiti. bn Arab eserlerinde EbuMedyen'den: "eyhim, mridim" diye bahs ettii halde onunlagrm olmas mmkn grlmemektedir. nk bn ArabBicaye'yi ancak 597/1200 senesinde ziyaret edebilmiti. Oysa EbuMedyen bu tarihten sene evvel 594/1197'de vefat etmi veTlemsan yaknndaki Ubbad'da gmlmt. bn Arab EbuMedyen'in mrid ve halifeleriyle grm, bunlar araclylaondan faydaland iin kendisinden "eyhim" diye sz etmitir(27).Fakat Ebu Medyen hayatta iken bn Arab'nin ksa bir sre iinBicaye'ye urayp onu ziyaret etmi olmas da mmkndr(28). EbuMedyen ve yedi yandaki oluyla ilgili hariklade hallerden szederken yle diyor. "Ebu Medyen'in kk bir ocuu vardr. EbuMedyen nazar sahibi idi. limleri nazarla bilirdi. Yedi yandaki adgeen ocua yle bir nazar eder ve kimsenin gremeyecei

mesafelerde denizde gemiler grr, bunlarn niteliklerini anlatr,bir ka gn sonra gemiler Bicaye'ye gelir ve sz konusu nitelikleresahip olduklar grlr, ocuun dedikleri doru kard. ocua"Bunlar neyle biliyorsun" diye sorunca:

(27)Bk. Keklik, Muhiddin bnu'l-Arab, 91.(28)Asin Palacios, 35. bk. Barges. Ebu Medyen, Paris. 1884.

2 5

"Gzmle" der. Sonra "Hayr, kalb gzyle" diye szne devam

eder ve konumasn yle noktalard: "Hayr, yle de deil. On-lar babam vastasyla grrm. O yanmda iken kendisinenazar eder size haber verdiklerimi grrm. Yanmda de-ilken hi bir ey grmem"(29). bn Arab Ebu Medyen'i okseverdi, ona derinden bal idi. Hayran olduu Ebu Medyenaleyhinde bulunan bir kiiyi grnce tepesi atm ve ondan nefretetmeye balamt. Bir gn ryada grd Hz. Peygamber szkonusu ahs kasd ederek "bn Arab'ye sordu: "O Allah' veResl'n seviyor mu?" O da: "Evet, Allah' da seni de seviyor" de-di. Bunun zerine Hz. Peygamber: "O ahs Ebu Medyen'dennefret ediyor diye ondan nefret etmen yerine Allah' ve Resuln

seviyor diye onu sevseydin, daha iyi olmaz myd?" dedi. Busoru zerine bn Arab yanldn anlyor ve yaptna pimanoluyor. O ahs da en ok sevdii kiilerden biri haline geliyor.Durumu renen bu kii bundan sonra Ebu Medyen'i sevmeyebalyor. Bir Kurban Bayram' gn kendisine gelenkurban etlerini yanndakilerine bltren Ebu Medyen'ino ahsa bir ey vermemesi bu nefretin sebebi imi. (Bk.bnArab, Futuht, IV.646)

bn Arab 590/1193 senesinde Tunus'ta(29) bn Arab, Futuht. I, 288, 318.


14/52

2 6

olduunu syler. Buradaki bir hatrasn yle anlatr: Tunushkmdarna nazm geerdi. Bunu bilen ehrin ileri ge-lenlerinden biri beni evine davet etti. Yemek getirdi, hediyelerverdi ve hkmdar nezdinde bir iinin grlmesi iin arac olmamistedi. Bunun zerine ne yemeini yedim, ne de hediyelerini kabulettim. Derhal evinden ayrldm. Fakat arzusunu da yerinegetirdim. Ben bunu srf insanlk gerei olarak yapmtm.Sonradan rendim ki, (efaati) olduum kimseden hediye kabuletmem Allah ve Resl'nn yasaklad riba ve tefeciliktir. Benimyle davranmam Allah'n beni korumas ve inayetinin neticesi idi.En byk gr Muhammed grtr, (R'yet-i Muhammediyye)bn Kasiyy de Kitabu Hal'in Aleyh bu sonuca varmtr. Onun bueserini 590/1193 'de Tunus'ta olundan okumutum(30)".

bn Arab Tunus'ta mehtapl bir gecede limandaki bir geminin

gvertesinden denizi seyredip zntlerini datmaya alrkenbir kere daha Hz. Hzr'la grtn syler: Hzr su zerindeyryerek bn Arab'nin yanna gelmi, ona garib baz szlersyledikten sonra yine su zerinden yryerek sahile yakn biryerdeki tepede bulunan maaraya gitmi, bn Arab'de bu

(30) bn Arab, Futuht, IV, 634. bn Arab daha sonra bn Kasiyyinbu eserini erh etmitir.

2 7

manzaray hayret ve dehet iinde seyretmiti(31)

".bn Arab 590/1193 senesinde biliye'ye dnyor.Orada karlat fevkalde bir olaydan (telepatiden) bahs edi-yor. Birgn bn Arab Tunus'ta iken zihninde bir kaside vcudagetiriyor. Bunu ne kimseye okuyor ne de kda ve yazya d-kyor. Buna ramen biliye'ye geldii zaman onu hitanmayan bir adam bu kasideyi kendisine okuyor, bn Arabhayretler iinde kalyor ve kasidenin airinin kim olduunu ozta soruyor: "Bunun airi bn Arab'dir" cevabn alnca bnArab'nin aknl daha da artyor(32).

bn Arab 591/1194 senesinde Cebeli Tark boazn geerek

muhtemelen ilk defa muvahhidlerin saltanat merkezi olanFas'a geliyor. Buradaki ulema ve meayih ile gryor. Buradaiken sihir, tlsm ve ebced hesab konularnda geni bilgi sahibiolan kiilerden bu hususlar hakknda bilgi alyor. Bu konuda ubilgiyi veriyor: "Fas'ta iken mslmanlara kar byk bir tehlikeoluturan VIII. Alfonso'nun ordusuyla savamak iin MuvahhidSultan Yakub el-Mansur ordusunu spanya'ya yollamt.Burada tandm ve dost olduum bir Al-

(31)bn Arab. Futuht, I, 241.(32)bn Arab, Futuht, III. 445.


15/52

2 8

lah adam (veli) bana: "Sultann ordusu muzaffer olabilecek mi?"diye sordu. Ben de: "Bu konuda sen ne biliyorsun" dedim. O daFetih sresinin birinci yetini ebced hesabna gre yorumlayarakSultan'n zafer kazanacan syledi. Gerekten de Alfonso591/1194'de Alarcos (el-Ukb)'da yenilgiye uramt(33).

bn Arab 592/1195 senesinde Endls'e dnyor, etrafnilim ve tasavvuf merakllar saryor. Bunlarla sohbet ediyor. Sohbetmeclislerinde resm deil, samim olunmas gerektiini zelliklevurguluyor. Hatta el-rd f Hark'l-Edebi'l-Mu'td adyla yazdbir eserinde de bu mesele zerinde duruyor. Fakat bn Arabburada ok durmuyor. Ertesi sene tekrar Fas'a gidiyor. Burada biryandan ders, br yandan riyazetle megul oluyor. Ezher camiiimam eyh bn Abdlkerim'in Fas velileri hakknda camide verdii

dersleri dinliyor(34)

.bn Arab Fas'ta iken garib vecd halleri yayor. Bir gn Ezhercamiinde cemaatle namaz klarken omuzlarnn parlak bir nurlaaydnlatldn, bunun etkisiyle mekan uurunu yitirip L-Mekn (mekansz) bir hal iinde kaldn, hakiki deil, ancakfaraz olarak ynleri bulunan bir kre vaziyetine geldiini sylerve: "Daha evvel de(33)bn Arab, Futuht. IV, 281.(34)bn Arab, Futuht, I, 318.

2 9

kble duvarnda eyay kef tecellisine mazhar olmutum ama buona benzemiyordu" der (35).

bn Arab pek ok harikulde ve tabiat st olaydan bahsedip bunlarla ilgili manev tecrbelerini anlatm, ancak ba-kalarnn benzeri hususlar hakknda verdikleri bilgileri bazenihtiyatla karlam, hatta bazen bu tr eylerin bir vehim vehayalden ibaret olduunu zellikle belirtmitir. Bir kerediyor bn Arab Fas'ta iken bir zmre grmtm. Cinlerbunlara diledikleri suretleri hayal ettirebiliyorlard. Ebu'l-Abbased-Dekkak bunlardan biri idi. Kendisine ruhlarla konutuu

hayal ettiriliyordu. O, kesinlikle ruhlarla konutuunusylyordu. Bunun sebebi de onlarn namelerinibilmemesiydi. Meclisime gelince susar, sonra da grdklerinianlatrd. Ama ben bu hususlarn kendisine hayal ettirildiinibiliyordum. Bazen grd hayal suretle ekiirdi bile. Bylececin baka bir yoldan ona zarar verir ama o bu zarar o surettenbilirdi. Oysa onlarn namelerini bilenler de ok azdr(36). bn Arabruhlarla konutuunu iddia eden bir ok kimsenin, onlarabenzeyen baz hayal suretler gsterilip cinler tarafndan al-datldklarn, bu sebeple bu konuda her(35)bn Arab, Futuht. II, 640.


16/52

(36)bn Arab. Futuht, IV, 95.

30

sylenene inanmamak gerektiini ifade ederken bunun sebebiolarak onlarn namelerini (frekanslarn, melodilerini) bilmemehalini gsteriyor. Ama bu namelerin ne olduunu ve naslrenilebileceini sylemiyor.

bn Arab daha sonra gidip yerleecei dou slm lemindesultanlar ve st tabaka katnda grd ilgiyi Endls ve KuzeyAfrika'daki sultanlar ve devlet adamlar nezdinde bulamad.Aadaki ifadesinden bunu anlamak mmkn: "Cebeli Tark'takiSebte ehrinde slih bir kiinin yanna gitmitim. Sultan Yakub el-Mansur ile aramzda bir konuma gemiti, konumann canskan ve itibara dokunan bir yan da vard. Bir gn Sultanlakarlatmda bana:

-"Dostum! Zlim biri tarafndan desteklenmeyen zelil olur" dedi.-"Bir lim tarafndan irad edilmeyen kimse yolunu kaybeder"dedim. Bunun zerine:

-"Dostum el-insaf! El-insaf! dedi". Ben de:-"Sermayeye (yani dine) dokunulmamas artyla tamam" dedim.

O da:-"Doru sylyorsun" dedi ve sustu(37).bn Arab Atlas Okyanusu sahiline gidiyor, burada kerametleri

kabul etmeyen(37) bn Arab, Futuht, II, 821.

3 1

bir ahsla gryor. Burada bir camide Hz. Hzr' hasrseccadesini havaya sermi ve zerinde namaz klar halde grnceadam inkrndan vazgeiyor (38).

bn Arab 595/1198'de el-Meriye ehrine geliyor. Burastasavvuf bakmndan nemli bir merkezdi. Murabit ha-nedanlna kar ortaya kan bir hareketin bandabulunan eyh bnu'I-Arfin mridlerinden Ebu Abdullah el-Gazzl stadnn fikirlerini burada halka retiyordu. bn Arabbu ztla burada tanm, dost olmu ve burada bir sre

ikmet etmiti. Burada inzivaya ekilerek kendini ibadete ve taataveren bn Arab'ye bir mride ihtiya olmadan tasavvufa girmeyimmkn klan bir eser yazmas ryada ilham edildi. Bu ilhamauyarak Mevakiu'n-Nucum isimli eserini kaleme ald. Bu eserdegk cisimlerini sembol olarak kullanarak sulkn merhalesinde Allah'n Sfiye lutfettii yce nurlar anlatt (39). bnArab bu eseri ele geiren bir kimsenin eyhe ihtiyaduymayacan zellikle belirtir.

b) bn Arabi'nin Douya Seferibn Arab 597/1200 senesinde bir kerre daha Muvahhidlerin


17/52

bakenti Merake'e

(38) bn Arab, Futuht, IV, 701.(39) bn Arab, Futuht, I, 242.

32

geliyor ve dikkate deer sfilerden biri olan Melam-Mereb Ebu'l-Abbas es-Sebtiy'le gryor. Burada ryasnda Allah'n arnnnnde tecelli ettiini, tecelli halinde iken mahade ediyor. Aretrafnda uuanlarn en gzeli olan Fas'a gidip Muhammed el-Hassar'la grmesini ve onunla dou seferine kmasn sylyor,bn Arab hemen yola kyor, benzeri bir rya grm olanMuhammed el-Hassar' ziyaret ediyor. Birlikte Tlemsan'ageliyorlar.

Ayn sene Bicaye'ye gelen bn Arab burada ryada btnyldzlar ve harflerle nikhlandn, bundan byk bir ruhanhaz aldn, sonra bu ryasn bir kii aracl ile rya tabiretmeyi bilen birine yorumlattn, yorumun: "Bu ryay grenkiiye ulv ilimler, srr bilgiler ve yldzlarn havss baka hibirkimseye verilmeyecek lde ona verilecektir" biiminde ya-pldn kaydeder.

bn Arab'nin tasavvufunda nemli bir yer tutan manev nikhonun hayatnda fiilen byle balam oluyor. Bu rya bn Arab'ninyldzlarn zellikleri ve bunlarn yeryzndeki etkileri zerinde deerken bir zamanda durduunu gsteriyor.

bn Arab Tunus'a gelip burada ikmet etmeye balyor ve douseyahatn ay geciktiriyor. Burada bir gn imamn arkasndanamaz klarken semada bir k

3 3

gryor ve yle bir nra atyor ki hem kendisi, hem oradakiler,hatta evlerinin teraslarnda bulunan kadnlar kendilerindengeiyor. Hatt bu kadnlar yksek balkonlardan yere dyor,ama hi birine bir ey olmuyor. lk defa bn Arab, sonrabrleri kendilerine geliyor ve birbirlerine: "Ne oldu?" diye

soruyorlar(40)

, bn Arab sayha attnn farknda olmadn sy-lyor.bn Arab Tunus'ta iken tannm mutasavvf Ebu

Muhammed Abdlaziz'in evinde kalyor. Bu zat kendisindenbir eser yazmasn istiyor, bn Arab de nu'd-Devr ve'l-Cedvil adl eserini burada yazmaya balyor ve daha sonratamamlyor(41). bn Arab bu eserinde lemle ilgili grlerinigeometrik ekillerle aklyor. Daire eklindeki feleklerle insanarasndaki ilikiyi bu tr dairelerle gstermeye alyor.

c) bn Arab Msr'da-Hicaz da-lrak'tabn Arab dokuz ay kald Tunus'tan ayrlarak skenderiye


18/52

ve Kahire'ye uradktan sonra hac grevini ifa iin Mekke'yegeliyor. Gerek Mekke'de ikmet eden, gerekse hac iin burayagelmi olan limler ve mutasavvflar ona byk ilgi ve sayg(40) bn Arab, Futuht. I, 436, II, 491, III, 338.(41)bn Arab, Futuht, l, 225.

34

gsteriyor. brahim makamna nezaret eden Kbe'dekiimamlardan Mekinuddin Suc isimli zatla onun arasnda kuvvetlive sarslmaz bir dostluk kuruluyor. Din konularda azsaylmayacak bilgilere sahip olan Isfahanl mam Mekinuddinb. uc'nn Nizam isimli gzel ve alml kz bn Arab'nindikkatini ekiyor. Tercmnu'l-Evk isimli khne iirleri vegazelleri ihtiva eden eseri bn Arab'ye bu dilber ilham ediyor, bn

Arabi'nin bu eserdeki iirlerinin konusu zahirde Nizm, amabtnda Allah'tr.Aynu'-ems ve'l-Beh unvanyla da anlan Nizam'n dindar,

bilgili ve ahirete gnl vermi bir kz olduunu syleyen bn Arbonun gzelliklerini ve gnlleri kendine balayan zerafetini uzunuzadya tasvir ettikten sonra szn yle balyor: "Bu eserdeszkonusu ettiim her isim (ve nitelik) ilh feyzlere, ruhanilhamlara ve yce ilikilere iaret eder. Benim yazlarmdaizlediim yol budur. Neye iaret ettiimi Nizam da bilmektedir.Allah bu eseri okuyanlar yce himmet sahiplerine yakmayanhususlardan korusun"(42).

bn Arab uzun yllar harcad emein rn olan el-Futuhtu'l-Mekkiyye isimli nl eserini de Mekke'de yazmayabalamt. 589/1202'de yazd ve krk kuds

(42) bn Arab, Futuht, I. 155.

3 5

hadisi konu alan Mikatu'l-Envr isimli eserini de burada yazd.Yine ayn sene Tifte Hilyetu'l-Abdl adn verdii eserini kalemeald.

bn Arab Mekke'de Kbe'yi tavaf ederken saysz tecellileremazhar oluyordu. Bir keresinde ikinci asrn sfilerinden bnHrn er-Reid tavaf esnasnda tecessd edip (beden kalbiinde) kendisine zuhur etmi ve sohbet etmilerdi. bn Hrn er-Reid Cebrail'in bir bedevi suretinde Hz. Peygamber'e tecessdettii gibi bana hissen tecessd etmi (ve grnm) idi diyor. bnArab(43).600/1203 senesinde meydana gelen yldz kaymalar ve lfrtnalar dolaysyla bn Arab u aklamalar yapyordu: "Cintifesinin kfirleri olan eytanlar semaya karlar. Allah'n vahyi ileilgili hususlarda meleklerin aralarnda yaptklar konumalarakulak verip haber alarlar. eytan alnt haberle oradan ayrlnca


19/52

ihab (meteor, yldz kaymas) ile talanr. Yldz kaymasesnasnda grlen parlak k bunun neticesidir. Bir kere Kabe'yitavaf ederken parlakl uzun sre devam eden bir yldzkaymasn grdk ve bunu nemli bir hususun iareti saydk.Sonradan o srada Yemen'den dehetli bir frtnann vukuageldiini, ortaln sim-

(43) bn Arab, Zeharu'l-A'lk erhu Tercmani'1-E-vk.. Beyrut,1312. s. 2.

3 6

siyah kesildiini iitmitik. Taifteki veba salgn da ayn senevukua gelmiti." bn Arab o sene her zamankinden daha fazlagrlen ve daha uzun sre devam eden yldz kaymas olayn butr olaan d hadiselerin habercisi olarak yorumlam, iki tr

olay arasnda bir ilikinin bulunduuna inanmt(44)

. bn ArabTunus'taki bir dostuna hitaben kaleme ald ve Marib'tekieyhlerini konu alan ed-Drretu'l-Fhire isimli eserini de yine busene (600/1203'de) yazmt.

bn Arab Mekke'de bulunduu srada Hz. Peygamber'i ryadagrr. Hz. Peygamber ona: "EyMekke sakinleri! Ziyarete gelenler,ziyaretlerini ne vakit yaparlarsa yapsnlar sakn onlara maniolmaynz" der(45). bn Arab'yi tanyan biri ona gelip Hz. Fatma'yryasnda grdn ama onun kendisine yz vermediini,bunun sebebini sorunca da "nk sen Mekke erifleri aleyhindebulunuyorsun" dediini, bunun zerine adamn tevbe ettiini, Hz.

Fatma'nn da onu affettiini anlatan bn Arab bu vesileyle Ehl-iBeyte olan derin sevgisini ve saygsn dile getirmitir(46). Mekke'deyedi ermi (Abdl) ile de grtn ifade eden bn Arab, hergn(44)bn Arab, Futuht, II, 20.(45)bn Arab, Futuht. II, 592.(46)bn Arab, Futuht. I, 627.

37

babas tarafndan acmaszca dvlen, ancak yedii krbalarn

kard sesleri iittii halde acsn duymayan, onun iin desabr konusunda rnek olan Fatma bint et-Tc isimli sliha birkadnla da grm, tasavvufa yeni girdii sralarda kendisininbandan benzeri bir olayn getiini hatrlamt: "Achissetmemek Allah'n baz kullarna verdii zel bir ltfudur"diyor bn Arab(47)

bn Arab, 601/1204 senesinde Hicaz'dan ayrlp Badad'ageliyor. Burada 12 gn kaldktan sonra Musul'a gitmek zereyola kyor. Musul'a gelmesinden amac Hz. Hzr'la yakn ilikileriinde bulunduu sylenen Ali b. Abdullah ismindeki bir sfiylegrmekti. ehir dnda bir ba bulunan bu sfi ile burada


20/52

gren bn Arab burada bu zat aracl ile Hz. Hzr'n hrkasnnc defa giyme erefine nail olduunu syler. Bu olaydan sonrabn Arab daha nce nemsemedii tasavvufta hrka giymeolaynn ne kadar nemli olduunu daha iyi kavryor ve bunumritlerine de tavsiye ediyor. nk o bundan sonra hrkagiymeyi srf bir tasavvuf gelenei, tarikat mensuplar arasndakardelik anlayn yerletiren ortak bir ba olarak grmyor,ayn zamanda(47) bn Arab, Futuht, IV, 152.

3 8

bunu ahlk hastalklar tedavi eden bir ila gibideerlendiriyor(48). Kur'n'a nazire yazdn iddia eden bn Antar'burada tanyor, Musul'daki ilhamlarn et-Tenaz-zltu'l-Musuliyeadyla bir eser eklinde ortaya koyuyordu.

bn Arab Musul'da iken hocas olduunu ifade ettii Hanefbir Hafz (Mukr) ile tanyor. Bu zat ona, ryada grd Hz.Peygamber'in satran oynamann ve musiki dinlemenin mubaholduunu sylediini bildiriyor (49). Buna ramen tasavvufundasemaa nemli bir yer vermeyen bn Arab Badat'ta ikenMuhammed Bekr isminde bir staddan Kueyr Risalesiniokuyor. Bu zatla Kueyr arasnda iki vasta bulunduundan bueseri en gvenilir bir ahstan okuma imkn buluyor. Zamanzaman da Risalenin nemine iaret ediyor. Ayrca Kueyr'nineserlerini bir de Ziyaeddin Abdlvehhab'tan Tekke'de dinliyor.

bn Arab 603/1206 senesinde Kahire'ye gelip burada bulunan

Endlsl hemeri-leriyle ve sfiler cemaatyla buluuyor(50)

.Bunlarla birlikte vakitlerini ibadetle ge-48) bn Arab, Futuht, II,531.49) bn Arab, Futuht, I,242.50)Asin Palacios'a gre bn Arab nce Msr'a sonra Anadolu'ya;

N. Keklie gre ise nce Anadolu'ya sonra Msr'a gidiyor, bk.Asin Placios. 63; N, Keklik. 152.

39

iriyor, riyazet yapyor, bir takm harikulade hallerle karlayor.

Bir gece kapkaranlk bir odada bulunurlarken bedenlerinin satnur ile karanln daldn grp dehet iinde kalyorlar. Buesnada anszn beliren yz ve sz gzel bir kii bn Arab'ye Allahtarafndan gnderilen bir eli olduunu belirterek ona gayet gzelszler sylyor. Bu szler araclyla Allah'tan kendisine ittihadlailgili baz hususlar vahy (ilham) ediliyor bu szler vahdet-i vcudanlamna geliyor. Bu noktay belirten bn Arab sz edilen elininunlar sylediini ifade ediyor: "iyi bil ki hayr vcudda, erademde, yani iyilik varlkta, ktlk yokluktadr. O, ltf ile insanyaratt, varlna aykr (mnfi) bir vhid kld. Bu onun isim vesfatlaryla ahlkland. Zatn grp bunlardan fni oldu. Kendisiyle


21/52

kendisini grd. Bylece say aslna dnd. O halde: "O var, sen yok-sun." Bu vakay oradaki cemaate haber verince Allah'a hamd ettiler.Sonra bam eip bir manzume yazdm. Arkadalarm uyuyorlard.Abdullah uyand ve bana seslendi ama ben sanki uyuyormuumgibi ona cevap vermedim. Ama o: "Sen uyumuyorsun, Allah'nmarifeti ve tevhidi konusunda iir vcuda getiriyorsun" deyincebam kaldrp; "Bunu nereden biliyorsun" dedim. yle dedi:"Grdm ki yksekte

4 0

bir a kuruyorsun. Bu an dank olan iplerini dzenleyipbununla dank manlar bir araya getiriyor ve nesir halindekiszleri nazm ekline sokuyorsun." "Doru ama iirin konusununmarifetullah ve tevhid olduunu nereden bildin?" dedim. "A ileancak ok ndir canllar avlanr. Konusu Allah olmayan iirlerde isehayat, ruh ve izzet yoktur" diye cevaplad sorumu. Onun ryayyorumlamas, grd ryadan daha artc gelmiti bana."(51)

Her halde bn Arab'nin anlatlan grleri etrafndakileresylemesi fakihleri rahatsz etmi olacak ki onun bid'at veya kfirbirisi olduunu syleyip haps veya idam edilmesini istemeyebaladlar. Bundan dolay grleri ve hakikaten bir m'min olupolmad fakihler arasnda tartlmaya baland. bn Arab, aley-hindeki bu tr sylentilere balangta fazla aldrmad. nksenelerce Mekke'de iken, hayatta iken de, lmnden sonra dadenenecei ve sulanaca hususunda Allah onu uyarmt. Ayrca,

o her frsatta szl ve yazl olarak eletirdii ve cahilliklerinden szettii fakihlerden gelen bu tepkiyi tabii karlyordu. Fakat ho-grl bir hkmdar olan Melik Adil, Ebu'l-Hasan el-Bictarafndan savunulan(5l) bn Arab. Muhderatu'l-Ebrr, H. 24. (Kahire. 1324).

4 1

bn Arab'nin aleyhindeki szlere kulak asmad. bn ArabBadad'da, Konya'da veya An adolu' da ik en Fa hred di nRaz'nin (.606/1209) hretini duymu, kendisine bir mektub

yazarak kelam ve felsefe ile veya akl ve kyasla gereibulamayacan, bunun ancak kef ve ilhamla bilenebileceginibildirerek onu kelm ve felsefeyi brakarak tasavvufa ynelmeyedavet etmiti. Ancak bn Arab'nin bu mektubu yazd tarih belliolmad gibi bunun Fahreddin Rz'ye ulap ulamad,ulatysa buna cevap verip vermedii bilinmemektedir.

bn Arab, maruz kald sulamalar ve kendisine yaplanikencelerden sz ederken: "Kbe'de brahim makamnda uyur-ken ruhlar aleminden bir ses iittim. Bu ses Allah'tan bana umesaj getiriyordu, "brahim makamna sn. Zira o oka ah vaheden halim selim biriydi." O vakit ikence greceimi


22/52

anlamtm(52). Cesur ve samim bir sfi olan bn Arab kendisini sa-vunmu olan Ebu'l-Hasan el-Bic'ye: "Kendisine Nst lemindeLht lemi alan bir kii nasl haps edilebilir" diye kyor, oise: "Efendim bu kr saylabilecek athiyelerdir. Sekr ehliknanmaz" demekle yetindi(53).(52) bnu'l-md. V, 196.(53) bnu'l-md, V, 196.

4 2

d) bn Arab Anadolu'dabn Arab 604/1207'de Kahire'den skenderiye'ye oradan da

Mekke'ye gelip dostu Ebu uca ile buluuyor. Ancak semadanald iaretlere bakp yol hazrlna koyuluyor. nk bnArab'nin hizmet ettii iyi hal sahibi bir eyh ona: "nsanlarn enulu olannn ona boyun eeceini" haber vermiti (54). Bununzerine 607/1210'da tahta kan Birinci Keykavus'u ziyaretetmek iin Konya'ya gelmek zere yola kt. Daha evvel hretiAnadolu'da yaylm olan bn Arab Konya'da Seluklu Sultantarafndan karland. Sarayda iyi bir kabul grd. Sultankendisine yzbin dirhem deerinde bir konak balad. Allahrzas iin kendisinden sadaka isteyen birine bn Arab: "Bukkten baka bir eyim yok. Bunu al, senin olsun" dedi(55). bnArab Konya'da huzur iinde geirdii zaman zarfnda Meahidu'l-Esrr ve Risaletul-Envr isimli iki eser yazd. Kendisindenfaydalanmak isteyen sfilerle bir araya gelip sohbet etmeyebalad. Bunlar arasnda nl mutasavvf Evhaduddin Kirmn(. 635) de vard. Bu arada Sadreddin Konev (. 673/ 1274) gibiyetenekli bir renciye tasavvuf dncelerini anlatma imknbuldu. Ko-(54) es-Safed, II, 301.(55) Makkri, Nefhu't-Tb, II, 164.

4 3

nev'nin babas Mecduddin shak, hmisi Seluklu Sultan BirinciGyaseddin yenilgiye uraynca am'a gidip orada yaamayabalam ve buradan da hac iin gittii Mekke'de bn Arab'yletanmt. Herhalde 600/1200 senesinde Mekke'de tantklar bnArab'yi birlikte Anadolu'ya ve Konya'ya gtrmek iin o iknaetmeye almt. bn Arabi'nin Anadolu'ya ve Konya'ya geliindeburadan giden haclarn da byk tesiri olmutur.

Cam diyor ki: "bn Arab Rum diyarna gelince SadreddinKonevnin doumu, lm, ilmi, irfan gibi hususlarda kefe da-yanarak bilgi vermiti. Konya'da bulunan bn Arab o srada dulbulunan Konev'nin annesiyle evlenmiti. Konev ise bnArab'nin gzetiminde yetimiti. Konev'nin eserlerini iyi birekilde renmeden bn Arab'nin fikir sistemini ve Vahdet-i


23/52

Vcud anlayn akla ve eriata uygun ekilde anlamak mmknolmaz"(56). Dier taraftan 606/1209 tarihinde dnyaya gelenSadreddin Konev'nin annesiyle bn Arab'nin evlendiine ve busebeple onun vey babas olduuna dair ciddi bir kaydnolmadn savunanlar da vardr (57). Fakat Cami'nin verdii bilgibaka kay-

(56) Cami, Nafahatu'I-ns. s. 556. Tercemesi, 632, Bursev'l-Hakk, Faslu'l-Hitab, 288.

(57) Ate, Ahmed, slm Ansiklopedisi, VIII, 539.

4 4

naklarca dorulanmasa bile bn Arab'nin onun vey babasolduu ihtimalini ortadan kaldrmaz. Konev'nin anlattna greo sralarda peygamberlerin ruhlarnn semav tecellileri bn

Arab'ye madd ekillerde zuhur ediyor veya bu ruhlar mnleminde harikulade bir ekilde onun ruhu ile birleiyordu.Konev yle diyor: eyhimiz bn Arab diledii peygamberlerin ru-hu ile grme gcne sahipti, isterse ruhun bu dnyayainmesini ve madd bir biim almasn salyor ve onunlagryor, isterse ryada gryor, isterse kendisi bedenkalbndan kp ruhlar lemine ykseliyor ve onlarla gryordu(58).

Bir gn Konya'da bir ressam bir keklik sureti (heykeli) yapt. Busuret canl keklie o kadar ok benziyordu ki bir avc bunu gerekkeklik sanp zerine kapand. Fakat bn Arab suretin nisbetlerine

bakp bunun yapma olduunu derhal fark etti. Bunu bnArab'nin hayal ile hakikati ayrd edip edemediini anlamak veonu denemek iin yapmlard. bn Arab bu konuda diyor ki:"Bununla ilgili olarak Konya'da bir ressam (musavvir) ile aramzdaok acaib bir olay geti. Biz ona bir gn tahayyl sanat hakkndabilmedii baz eylerden bahs etmitik. Bir gn o bir keklik yaptve fark

(58) bnu'l-md. V, 196.

4 5

edilmeyecek ekilde bir yerinde kusur yapt ve bunu gizledi. Tasvirkonusunda bizi denemek iin o sureti bize getirdi ve: "Buna nedersin" dedi. "ok mkemmel ancak bir kusuru var" dedim."Ayaklarndaki oranszlk" deyince kalkp beni pt (59). bnArab bu hatrasyla ne kadar dikkatli olduunu ve grp naklettii hususlarda kolay kolay hata yapmadn anlatmak istiyor.

bn Arab kendisine gsterilen bu tr ilginin, rahatsz edici bazhususlara sebep olacan tahmin ediyor. Seyehat seven tabiat dabuna eklenince Kayseri, Malatya, Sivas, Erzurum ve Harran gibi


24/52

Anadolu ehirlerini dolayor (60). 608/1212 senesinde Avarifu'l-Maarifin mellifi Shreverdi'yle grmek iin Badad'a geliyor.Rivayete gre bir araya gelen iki nl mutasavvf hikonumadan uzun uzadya birbirine bakmlar, sonra daayrlmlard. Daha sonra Shreverdi rencilerine bn Arab'yikasd ederek: "O bir hakikatlar ummandr" demiti (61). bn ArabAbdlkadir Geylan'nin mridi bnu'-bli'yi de yine buradatanmt.

Badad'da ksa srede bn Arab'nin evresinde pek ok insantoplanyor ve bunlar kendisine derin bir sayg gsteriyor.

(59) bn Arab, Futuht, II, 558.(60) bn Arabi, Futuht, II, 10, 20. III. 599.(61) bnu'l-md. V. 194, Makkari. II, 163.

4 6

Hatta ona gsterilen sayg ve itaat Halife'ye gsterilen saygy ve itaatibile glgede brakyor, bn Arab bir gn etrafndaki mrit verencileriyle Badad'da yrrken at stnde caddeden geenhalifeye rastlyor. evresindekilerden hi biri bn Arab'den iaretalmadan onu selmlamyor. bn Arab'ye gsterilen hrmetmslmanlarn halifesine gsterilenin kat kat stnde oluyor(62).

bn Arab bir yandan sultanlara ve halifeye mesafelidavranrken, br yandan baz devlet adamlar ve sultanlarla yaknilikilere girmeyi de ihmal etmemitir. Kendisine bir mektup yazarak

Hristiyanlarla olan ilikilerin nasl olmas lazm geldiini soranSultan Keykavus'a 609/1212'de yazd mektupta er' hkmlereuyulmamasndan, kafirlerin kfirliklerini aa vurmalarndan veirkin hakimiyetinin ykselmekte olduundan, Hz. mer'inzimmilerin riayet etmeleri iin art kotuu hususlarauyulmamasndan ikayet edip zetle diyor ki: "Hristiyanlarn kiliseve manastr ina etmelerine, bunlar harab olmusa yenilemelerineve onarlmalarna, buralarda casuslarn barnmalarna, irkgsterisinde bulunmalarna, mslman olmak isteyenHristiyanlarn slm'a girmelerini engellemelerine izin verilemez. H-

( 6 2 ) bn Arab, Futuht, IV. 638.

4 7

ristiyanlar mslmanlara sayg gstermek, bir meclisegeldiklerinde ayaa kalkmak, mslmanlar gibi giyinmemek,slm isimlerini almamak, onlarn unvanlarn kullanmamak,ata binip kl kuanmamak, silah bulundurmamak,mhrlerine Araba ibareler yazmamak, arap alverii yap-mamak, znnar kuanmamak, yollarda halarn ve dierkutsal eylerini tehir etmemek, llerini mslman


25/52

kabristanlar civarnda gmmemek, yksek sesle analmamak, kilisedeki yinlerini alak sesle yapmak,zorundadrlar. Eer bu artlara uymazlarsa mslmanlarakar duran gayri mslmanlara ne yaplyorsa onlara da oyaplr. (63)

bn Arab Futuhtn eitli blmlerinde bu yndekitutumunu srdrr: "Kfirler arasnda ikamet etme, hicret et,onlar arasnda ikamet etmek slm' aalamak, kfr yceltmekolur. Oysa Allah cihad slm' yceltmek (i'l-i kelimetullah)iin farz klmtr. Aralarnda ikamet etmeme imknna sahipolduu halde kfirler arasnda oturan bir kimsenin slm'dannasibi yoktur. Kur'n'n ve hadisin hkm budur. Bunun iindirki, u sralarda hallarn elinde bulunan Kuds'n ziyaretedilmesine ve orada ikmet edilmesine karyz. Bir mslmanonlarn

(63) bn Arab', Futuht, IV, 710. Muhaderatu'l-Ebrr. II. 195.4 8

hakimiyeti ve emri altnda nasl yaayabilir? Allah'niman sahibi kullar birbirini sevmeli, selmlamal, yemee davetetmeli, yardmlamaldr. M'minler tek bir vcud olmal.Mslmanlar arasnda tam bir eitlik olmal (64), bn Arabi'ningayr-i mslimlere, zellikle Hristiyanlara kar bu kadar sertve msamahasz dav-ranlmasn istemesinin sebebi otarihlerde Endls'te Hristiyanlarn Mslmanlara yaptklar

kt muamele, zellikle de hallarn Kuds' igal edipmslman halkna ikence etmeleridir. Aslnda bn Arab sonderece insanperver bir sfidir. Din ve mezhep farknnhogryle karlanmasn ister. Herkesi insan sevgisine daveteder. Hatta bazen daha ileri giderek inan farkna yukardanbakar ve insanlarn inan farkn amalar gerektiini syler.Onun ok mehur olan bir iirinin baz beyitleri yledir:

"Kalbim her sureti kabul eder oldu. Mesel":"Ceylanlara otlak, rahiblere manastr" "Putlara tapnak,

haclara Ka'be" Tevratn sayfalar, slm'n mushafi oldu." "Dinimsevgi dinidir, onun kervanna yneldim"

"Sevgi dinidir dinim ve imanm."(65)(64) bn Arab, Futuht, IV. 596, 601.(65) bn Arab, Kitabu Zehairi'l-A'lak. Beyrut, 1312, s.39.

4 9

Tm insanl kucaklayan, evrensel bir insan sevgisini esasalan, gayri mslimleri mazr gstermek iin eitli yorumlar ge-tiren, bir yerde herkesin Allah'a ibadet ve kulluk ettiini aka vecesaretle syleyen, hatta onun kurduu vahdet-i vcud fel-sefesinin hmanizme ak olduu sylenen bn Arab'nin teoride


26/52

yle iken pratikte bu kadar sertlemesi, iddia edildii gibi sis-teminin ilhada, ibahilie, kfre ve zndkla ak olmadnispatlamaktadr. Gerekten de bn Arab ibadet hayatna sonunakadar smsk sarlarak fikirlerinden dinsizlik veya ibadetsizlikgibi sonularn karlamayacan gstermitir. Buna ramengzelliine hayran olduu Nizam' vesile ederek ilh ve manevgzellikleri dile getirdii Tercman'l-Evktaki akane iirlerinikendilerine dayanak ve tutanak yaparak hcuma geenfkhlar susturmak iin bu eserine 611/1214'te Zehiru'l-A'lk(Beyrut, 1312) adyla bir erh yazma ihtiyacn duymu vemaksadnn ne olduunu ortaya koymutu. Bu eseri yazmayaonu iki sdk talebesi tevik etmiti: Bedr el-Habe, smail b.Sudgin. Bu iki mrid Haleb'te bir fakihin: "bn Arab Tercmanu'l-Evak'taki iirlerinde kadna olan akn dile getiriyor amaevrede dindar olarak bilindiinden kendini tasavvuf perdesiylegizliyor" dediini duymular, bunu eyhlerine sylemilerdi. "Allah

o fakihe

5 0

bol bol sevap versin, herkesin faydaland bu eseri yazmaya bizi osevk etti. Eserimizi okuyunca o da yaptna piman oldu" diyorbn Arab(66).

bn Arab Futuhtta (I, 12) szkonusu meseleye aklk getirenu szleri yazar: "Tasavvufa yeni girdiim sralarda kadnlar vecinsi iliki en sevmediim bir eydi. Bu hal bende 18 sene devametti. Kadnlarn Peygamber tarafndan sevildiklerine dair hadise

vakf olunca yle dndm. Hz. Peygamber'in kadnlar sevmesitabiat gerei deildi. Onlar Allah kendisine sevdirdii iinseviyordu. O halde eer Allah'a ynelmede samim isem Allah'nPeygamber'ine sevdirdiini sevmeliyim, eer onlardan nefretedersem onun gazabna urarm. Bu noktay kavraynca bendennefret gitti ve kadnlar bana da sevdirildi. Bundan byle insanlariinde kadnlara kar en fazla efkat besleyen ve haklarngzeten ben oldum. Burada szn ettiim sevgi tabiattan (nefsten)gelen bir sevgi deil, Allah'tan gelen sevgidir (67).

bn Arab hallarn 626/1228'de Kuds' igal etmelerindenevvel burasn da ziyaret etmiti. nk Hristiyanlarn eline

geen Kuds'n ziyaretini bu tarihten itibaren caiz grmemiti.

(66) bn Arab, Futuht, IV, 106. (67) bn Arab,Futuht, I, 12.

51

bn Arab 612/1215 senesinde Antalya'y kuatanKeykavus'un baars iin Sivas'ta dua ediyor ve ona gnderdiibir mektupta zafer kazanacan mjdeliyordu (68). ehrin alnacakonusunda bn Arab'nin grd rya ile ehrin dmesi


27/52

arasnda 20 gn gemitir.bn Arab'ye inanan ve scak bir ilgi gsteren sadece Keykavus

deildir. Onu sevenler arasnda Haleb Hkimi Melik Zhir Gz (.613/1216) da vard. Bu zat eyhe saray civarnda zel bir konaktahsis etmi, zaman zaman onu burada ziyaret etmeyi ihmletmemi, ricalarn yerine getirmiti. Hatta bir seferinde halklailgili tam 118 ricasn kabul etmiti ki bunlar arasnda devletinok nemli bir smm ifa ettii iin hain olmakla sulanan bir ki-inin aff da vard (69).

bn Arab'nin devlet adamlar nez-dindeki itibar ve nfuzufakihleri kskandracak bir mertebede idi. Onun iin de onunaleyhinde bulunuyorlard. bn Arab ise ekilci ve merasimciolmakla sulad fkhlar cahil ve kat hatta ou zamanikiyzl olmakla suluyordu. Onlar kendileri ve sultanlarla ilgilidin hkmlerde esneklik gsterip kolaylk cihetine giderkenhalkn taraf olduu meselelerde ok kat ve

(68) Muhaderatu'I-Ebrr, II, 180. (69) bn Arab,Futuht. IV. 699.

5 2

sert davramyorlard. Hatta fakihin biri sultana: "Sana ramazandaoru tutmak farz deil, senenin herhangi bir aynda tutabilirsin"diye fetva vermiti. Bu ve benzeri sebeplerden dolay fakihlerdendeta nefret eden bn Arab yle bir hatrasn anlatyor:"Fakihler hi olmayacak yorumlar yaparak sultanlarnmaksadna uygun fetvalar verir, bunu er' b ir hkmm gibi

gsterirler. Oysa buna kendileri de inanmaz. Bir gn SultanMelik Zhir Gaz ile sohbet ederken hademeye gizli evrakgetirtip bana gsterdi ve: "Sen lkemde hakszlk ve yolsuzlukolduunu sylyorsun. Vallahi bu hususta ben de senin gibidnyorum. Ama yaplan hibir zulm ve hakszlk yoktur ki,fakihlerin verdii fetvaya dayanm olmasn. Bu fetvalar onlarn elyazlaryla ite buradadr. Lanet olsun onlara" dedi(70).

bn Arab fakihleri sevimsiz klan dier bir hususa dikkatiekerken diyor ki: "Baz mslmanlar, zellikle de fakihler ev-liyann dnyadaki hallerine bakp glyorlar, istikamet zerebulunan halkn velilerin manev zenginliklerinden sz atklarn

grnce glyor ama szlerini de kabul etmi gibi grnyorlard.Yollar velilere dnce yekdierine gzleriyle iaret

(70) bn Arab, Futuht, III,91.

5 3

edip dalga geiyorlar (71), bn Arab'nin fakihlerin aleyhindebulunmasnn bir sebebi de budur.

e)bn Arab'nin Son Seneleri


28/52

bn Arab, bir ok yer gezdikten sonra yann da ilerlemesinin

tesiriyle havasndan holand am'a yerleiyor. Genliindenitibaren yaad disiplinli hayat, ektii ileler ve yaptyolculuklar onun shhatinin iyi ve dayanma gcnn mkemmelolduunu gsterse de zamanla bnyesi zayflamt. am'daikamet etmeye balad sralarda burann hakimi kendisinimrid bilen ve ona mrid olan Melik Muazzam idi. eyhinin drtyz akn eserini rivayet etmek iin kendisinden icazet almt.

627/1229 senesinin Ramazan'nda ilah hviyetin zahirini vebtnn grdn syleyen bn Arab(72) ayn sene Hz. Peygamber'iryada gryor ve onun emriyle Fususu'l-Hikem isimli mehureserini yazyor. 631/1232'den sonra ise Divan'n vcuda getiriyor.Son senelerini ise yazmna daha evvel balad Futuhttamamlamak, yeniden dzenlemek ve dzeltmeler yaparakgeiriyor.

bn Arab am'a yerletikten sonra da(71) bn Arab, Futuht, IV, 627.(72) bn Arab, Futuht, II,591.

54

gezilerine devam etmi, ancak yann ilerlemesi sebebiyle am'ayakn ehirlere ksa sreli seyahatlar tercih etmiti.

bn Arab hayatnn son yllarn rahat ve huzur iinde geirdi.

Bir yandan okuyor ve eserler yazyor, dier yandan sohbetinekatlanlara eserlerini okuyor ve tasavvuf aklamalar yapyordu.Bedr el-Habe, smail b. Sdein ve Sadreddin Konev onu hiyalnz brakmyorlard. Malik Eref kendisine mstesna bir ilgigsteriyor, derslerine ve sohbetine devam ediyor, eserlerini rivayetiin icazet alyordu. afi kads emseddin Ahmed el-Hl birhizmeti gibi onun ihtiyacn karlyordu. Hanef kads ise bnArab'nin bir bakndan kard mn ile kadlk greviniterkedecek kadar ona bal idi. Kuds Hiristiyanlardan gerialnd zaman, Selahattin Eyybi'nin huzurunda Mescid-iAks'da ilk hutbeyi okumu olan Kad bn Zeki, bn Arabiye yakn

bir ilgi gsteriyor, her eit ihtiyacn karlyordu. bn Arab 22Rebiulahir, baka bir kayda gre 28 Rebiulahr 638 (10 Kasm1240)'de bir cuma gecesi 77 (Miladi takvimle 75) yanda bu zatnevinde ruhunu teslim etti. bn Zek, eyhin mritleri bnAbdlmelik ve bn Nahhas ile birlikte ona kar son grevleriniifa ettiler. Gasl ve kefenleme ileri bittikten sonra kalabalk bircemaatin ka-

55

tld cenaze namazndan sonra Zekioullarnn Ksiyyun dann


29/52

eteinde Sallhiye kyndeki aile mezarlnda topraa verildi.bn Arab'nin hayatndan, onun bir ka defa evlendii

anlalmaktadr. Fakat o kars ve ocuklar hakknda eserlerinde okaz bilgi vermitir. Endls'teki Meryem bint Muhammedismindeki hanm ermilerden idi. Daha sonra Harameyn EmiriYunus b. Yusuf n kz Fatma ile de evlenen bn Arab'nin bu evliliktenocuu olduu bilinmektedir. Oullarndan Sadeddin Muhammed618/1221'de Malatya'da domu, 656/1288'de am'da vefat ettiizaman am'n kuzeyindeki Salihiye kynde babasnn yanbanagmlmt. air bir sfi olan bu zatn bir Divan' vardr. 667/1269'da vefat eden dier olu mamuddin Ebu AbdullahMuhammed, Salihiye medresesinde ruhunu teslim etmi ve ba-basnn yannda topraa verilmiti. bn Arab Ftuhatta iki yerdeZeyneb ismindeki bir kzndan bahs etmitir. Kklndeilhama mazhar olan bu harika kz babasnn dikkatini ekmiti. Biryan biraz gemi ama henz konumayan Zeyneb'e babas:

"Karsyla cinsi ilikide bulunan fakat boalma olmadan bu ilikiyeson veren kiinin er' hkm nedir?" diye sormu, "zerine guslfarzdr" cevabn alnca hayret etmiti. bn Arab bu kzn

5 6

annesiyle birlikte hacca gndermi, kendisi de Irak yoluyla gidipMekke'de onlarla bulumutu. O srada annesinden evvel bnArabi'yi gren Zeyneb: "Anneciim ite babam" demiti (73), bn Arabbu kz iin yazd iirlere Zeynebiyt adn vermitir.

bn Arab iin Salihiye kynde yaplan trbe ok sayda inanan

tarafndan ziyaret edilmeye baland, bn Arab ve trbesyle ilgili birok menkbeler vcud buldu. Fakat zamanla sahipsiz ve bakmszkalan bu trbe harab olmayla yz tutmuken Msr seferindendnen Yavuz Selim 21 Ramazan 923'te (M. 1517) am'a gelmi, bnArab'nin trbesinin civarna bir cami yaplmas emrini vermiti.Bunun zerine bn Arab'nin kabri zerine bir trbe ve camininkuzey tarafna bir tekke ina edilmi ve buraya byk vakflaryaplmt. Bu tarihe kadar Ben Zek adyla anlan bu trbe bundansonra bn Arabi'nin trbesi eklinde hret bulmutur. Trbeninduvarlarna bn Arab'nin bykln dile getiren eyhlislm bnKemal'in fetvas (74) yazlmtr. Osmanl ulemas iinde bn Arab

muhalifleri bulunmakla beraber bn Kemal'in bu konudakifetvasndan sonra muhalefet yumuam, genellikle n btn slmlemini tutan ve eyh-i Ekber diye tannan bn Arab Osmanlmuhitinde byk ilgi ve sayg grmt. Menkbeye

(73) bn Arab, Futuht, III, 22, IV, 148. (74) Bu fetva iinbk. bnu'l-mad. V. 195

57

gre "Sin ine dhil olunca aa kar kabr-i Muhiddin'in" (bk.


30/52

a'ran, el-kibritu'l-ahmer, I, 188) diyen bn Arab kabrinin Yavuztarafndan tamir edileceini nceden haber vermitir, (bk. a'ran,Tabakat, I. 188.) 1627 senesinde am'a gidip bn Arab'nin trbesiniziyaret eden el-Makkar: Trbesini ziyaret ettim, defalarcaonunla teberrkte bulundum, zerinde prl prl nurlar grdm,insaf sahibi hibir kimse kabrinde gzlenen gz kamatran halleriinkr edemez'(75) diyor. Trbe daha sonra kinci Abdlhamid ta-rafndan tamir ettirilmitir. Bugn de buras en ok ziyaret edilenyerlerden biri olma zelliini korumaktadr.

Asin Palacious, bn Arab'yi deerlendirirken yle diyor: bnArab ok etin riyazetlere girmi, pek ileli bir yolda yrm,birbirini izleyen uzun seferlere km, Frat'n donduu birmevsimde Dou Anadolu'da seyahat etmi, bu arada irili ufakldrtyz eser yazmt. Bu meakkatli hayat zaten pek dekuvvetli olmayan shhatini etkilemiti. Karlat eitliharikulade haller buna eklenince kendisinden akli denge

bozukluu diyebileceimiz maraz bir zellik peyda olmutu. Bizzatbn Arab'nin her akll yazar gibi eserlerini akla ve fikre dayanpyazmadn sylemesi de bunu gsterir."(76)(75)Makkar, Nefhu't-Tib, II, 163.(76)Asin Palaclos, 83.

-58 -

K N C B L M

B N A R A B N N S L U B U V E E S E R L E R

a) bn Arab'nin slbu ve lham Kayna

bn Arab slm leminde en ok tartlan, bazen vlen, bazenyerilen, bazen daha da ileri gidilerek kimi evrelerce gklerekarlan, dier kimi evreler tarafndan yerin dibine batrlan birkiidir. Eletirenlere gre o er' hkmleri hie saymakta, din

kurallar tahrip etmektedir. Bazlar onun eserlerinin eliki ve tu-tarszlklarla dolu olduunu sylerken dier bazlar onun zndkve kfir biri olduunu, slm'a inanmadn, hatta slm'la alayettiini sylemektedir. bn Arab'nin akl dengesi bozuk bir ruh has-tas olduunu syleyenler de vardr. bn Arab bu tr iddialarn birouna salnda cevap vererek ithamlar reddetmi,peygamberlerin de deli olmakla sulandn hatrlatarak onlarngerek varisleri ve sadk izleyicileri olan velilerin de ayn eyleitham edilmelerini bir lde tabii saym, bununla dayetinmeyerek velilerin hasmlarn peygamberlerin dmanlarnabenzetmitir.


31/52

ncelikle unun bilinmesi lzmdr. Mutasavvflar akl, nakil veduyu organlar araclyla bilgi edinildiini kabul ettikten baka birde ilham (kef) yoluyla bilgi sahibi olunduunu syler ve bunabrlerinden daha fazla nem ve deer verirler.

61

lhamla bilgi sahibi olmay mmkn grmeyen veya nazar olarakbunu kabul ettikleri halde uygulamadaki rneklerini reddedenveya bunlar hafife alp alay konusu yapan aklc filozoflarn,Mutezile gibi akl esas alan mezheplerin, fakih, hadisi vekelamclarn bn Arabi'yi anlamalar son derece zordur. bn Arabyle diyor:

"Ben sadece (ilah) izinle konuuyorum. Eserlerim bakalarnn

eserleri gibi, ben de dier yazarlar gibi deilim. Her yazar ira-desiyle yazar, her ne kadar iradesi cebir altnda ise de veyabildiklerine dayanr, dilediini yazar, dilediini yazmaz. Biz yledeiliz. Kalpler ilah huzurda durur, kapnn almasn bekler.Bekleme halindeki kalplerde hibir bilgi yoktur." "Biz bombo birkalp (zihin) ile bilgileri Allah'tan alrz. Feyzi kabule msaitoluumuz gerei uygun bilgiler edinmemizi salar. Bu yoldan hereit hakikatleri reniriz. Yce Allah bizim retmenimizdir. Buhusus Peygamberlerden bize miras kalm olup bilgilerimiz hereit hatadan korunmutur."

"Eserlerimde anlattm bilgileri akla ve fikre dayanp yazmadm.Bunlar ilham meleinin kalbime koyduu bilgilerdir." "Allah'ahamd olsun ki, Hz. Peygamber hari hi kimseyi taklid etmedim.Btn bilgilerimiz hatadan muhafaza edilmitir." Tm yazdklarmAllah tarafndan bana

62

dikte ettirilmekte olup bunlar rabbn bir ilhm, kalbime flenenruhn feyizlerdir. Btn bu bilgilere bamsz olarak deil, Hz.Peygamber'e vris biri olarak sahibim." "Yazdklarm ibare ve sz

tarznda bir vahy olmayp ilham tarznda bir vahiydir." Bil-gilerimizin kayna akl ve fikir deil, ilah feyzdir." "Futuht benimiradem ve fikrimle yazlan bir eser deildir, ilham meleinin diliyleHakk Tel onu bize dikte ettirmitir."(77) bn Arab'nin okfaydaland bir sf olan Hakim Tirmizi de eserlerini kendiiradesiyle deil, ilh irade ile yazdn ifade etmiti. bn Arab buyolda onu izlemitir.

bn Arab akl ve duyu organlaryla idrak edilemeyen teki (gayb)lem hakknda bazen ryalarna dayanarak, bazen uyku ile uyankolma aras bir halde bulunduu sradaki mkaefe ve mahede


32/52

haline dayanarak, bazen uyank iken kimsenin gremedii eylerigrerek, bazen de ruhen o leme ykselerek ve bir tr miracyaparak bilgi veriyor. Bu tr bilgi yollarndan hibiri bilgiedinmenin genel ve tabii yolu deildir. Bunlar tabiat ve akl stok zel yollardr(78). Onu deerlendirirken bu hususun daimadikkate aln-

(77) Bu tr ifadeler iin bk. 'rn, el-Yevakit ve'l-Cevhir. Kahire,1305,I, 31.(78) bn Arabi'nin mirac iin bk. Futuht, III, 348-390.

63

mas icab eder. lhamla gelen bilgiler akla ya da nakle dayanlaraktenkit edilebilir ama bu tenkidin ne derece doru olaca da daimatartma konusu olabilir.

bn Arab'nin hayatna ve eserlerine baklnca onun peygamberlerebenzedii ilk bakta akla gelebilir. Kerametleri, manev mirac,ilh ilhama mazhar olmas, gelecee ve gaybe dair verdii haberlerde bu kanaati glendirir. Ancak bn Arab var olduunu kabulettii bu benzerlii peygamberlerin takipisi ve mirass (tbiivrisi) olmasna balyor ve bunun baka trl olmasnn esasenimknsz olduunu sylyor. Gerekten de bu tr zellikler HakimTirmiz, Seni Tster, Cneyd Badad, Bayezid Bistam, Hallac EbuSaid Ebu'l-Hayr, Niffer, Ebu'l-Hasan Harakan gibi byk sfilerdede grlmtr. Mesel tasavvuf tarihinde miraca ktn ilk defa

Bayezid Bistam sylemi, ondan sonra bu gr gelierek bnArab'ye kadar gelmi, o da bu verimli ve feyizli alan en iyi ekildedeerlendirmiti.

Yukardaki hususlar dikkate alrsak ona aklc veya nakilci veyaaklc-nakilci bir anlayla yaklaamayz. Yaklarsak ncekilerinulatklar sonutan farkl bir sonuca varamayz. bn Arab'yianlamann en emin yolu onu tasavvuf tarihinin bir halkas olarakgrp bu hareket iinde de-

64

erlendirmek, bir de onu kendi sistemi iinde yorumlamaktr. Eertasavvufa kkten kar klacak olursa bn Arab hakkndakitenkitler ancak o zaman hakllk kazanr. Tasavvufu kabuledenlerin onu tenkit etmeleri mmkn olsa bile tmdenreddetmeleri ve tamamiyle slm d kaynaklara balamalarmmkn olmaz. Bu yzdendir ki bn Arab'nin esas sistemini hatalbulan mam Rabban dahi onun evliyadan olduunu kabul etmekmecburiyetini hissetmitir.

Burada bu bilgileri vermemizin sebebi udur: bn Arab'nin hayatn


33/52

okuyanlar ve fikirleriyle yeni tananlar onun hayal ve vehimdensz ettiini, hatta masallar diyarnda ve hurafeler lemindeyaadn sanabilirler. Hele onu byle grenlere rastladklarzaman onlara hak vermekten kendilerini alamazlar. Fakat bnArab'yi tasavvuf sreci iinde ve tasavvuf bir mantkladeerlendirdikleri zaman ilk nce edindikleri kanaatin ne kadareksik, yetersiz, pheli ve yanl, hatta denebilir ki, haksz ve yersizolduunu kabul etmekte gecikmezler.

Aslnda bn Arab'nin yanl anlalmaya son derece msaitolduunu herkes kabul etmektedir. bn Arab'nin en yaknlar vehayranlar, hatta kendisi bile bu kanaattadr. Bu konudaMakkar'nin u ifa-

65

desine dikkat etmelidir. "Ariflerden biri bn Arab'nin eserlerini,okur ve etrafndakilere izah ederdi. lm deine dnce bu ki-taplarn bundan byle okunmasn yasaklad ve "nk siz onuanlayamazsnz" dedi(79). bn Arab'nin en yakn mritlerinden olanSadrettin Konev de lmnden sonra gerek kendisinin, gerekseeyhi bn Arab'nin eserlerinin okunmamasn vasiyet etmiti.Byk bir mutasavvf: "Biz yle bir zmreyiz ki yolumuza yabancolanlarn eserlerimizi okumalar haramdr" demitir. Ehlullah: "Srrifa edenin katli vacibtir" demilerdir. "Sfilerin szlerini, onlarayabanc olanlarn muhitine tayan Mushaf kafirlerin lkesinegtren gibi gnaha girer." bn Arab yle der: "Arifler eserlerinde

birtakm ilh srlar anlatrlar ama bunlar halk iin yazmazlar. Busrlara ehil olmayan yabanclarn o eserleri okuduklarn grdklerizaman onlar bundan men ederler. "(8o) Bu tr sakncalardolaysyladr ki, tasavvufun srlar ve ince meseleleri batan berikapal kaplar ardnda konuulur, buralara yabanclar alnmazd.

bn Arab ayr bir lemin insandr, onu anlamak hibir zaman birmslman iin

(79) Makkar, II, 183.(80) Bk. a'ran, el-Yevkit ve'I-Cevhir, I, 20. 22.

66

art ve hatta lzumlu deildir ama anlamak isteyenlerin mutlakaondan evvel onun lemini, yani tasavvuf tarihini ok iyi bilmeleri,bn Arab'yi ncelikle kendi sistemi ve artlar iindedeerlendirmeleri icab eder.

ok nemli dier bir nokta da udur: bn Arab sradan birmutasavvftan farkl olarak tasavvufta kendine zg bir sisteminsahibidir. Bu sistemi zn ve esaslarn meydana getiren bir takm


34/52

temel kavramlar, bu kavramlar ifade etmek iin kullanlan birtakm terimler vardr. Yani bn Arab'nin konutuu ahsna zelbir dil vardr. Bu dili retmek iin bizzat kendisi ve sadk izleyicisiAbdurrezzak Kaan "el-Istlahatu's-Sufiyye" adyla birer terimlerszl yazmlardr. Bu kavramlar ve terimleri bilmeyenlerin onuanlamalar mmkn deildir.

b) bn Arab'nin Eserleri

En ok eser veren yazarlardan biri olan bn Arab yaz hayatnaerken balam, son nefesine kadar yazmaya devam etmitir.400'den fazla eser yazd kaydedilen eyh-i Ekber'in eserlerininlistesi, bata kendisi olmak zere eitli kaynaklarda verilmi ise debunlardan hibiri tam deildir. Dostlarndan birinin ricas zerinebn Arab'nin yapt eserlerine ait bir liste Gurgs Avvdtarafndan Me-

67

celletu'l-Mecmau'l-lmi'l-Arab (Dmak, 1954-1955, cild 29, 30)dergisinde yaymlanmtr. Bu listede 248 eser kaydedilmitir. G.Avvd bu sayya eitli kaynaklardan toplad bn Arab'ye ait 279eserin adn ihtiva eden bir liste daha ekleyerek eser saysn 527'yekarm ayrca bu eserlerin basld yerleri ve tarihlerini gsterdiigibi, yaymlanmam eserlerin de yazma halinde bulunduklarktphaneleri belirtmi, sadece ismi bilinen eserlerin dekaydedildikleri kaynaklar gstermitir.

bn Arab, Sultan Melik Muzaffer'e verdii icazetnamede 289eserinin ismini kaydetmitir. (Bk. Istlahatu eyh M. bn Arab,Beyrut. 1990, ner. Bessm, A. el-Cb, Nebhn, Camiu'l-Keramt,I. 121) Brockelmann ise 239 eserin ismini vermitir. (Bk. GAL. I, 571-582, Suppl. I, 791-802.) bn Arab'nin eseri zerinde en genialmay Osman Yahya yapmtr. Histoire et Classipication deL'eaure de' bn Arab, Dmak, 1964 (bn Arab'nin Eserleri veBunlarn Snflandrlmas, I-II). Burada 800'den fazla eser ismiverilmitir.

bn Arab'nin eserlerinin tam says kesin olarak bilinmemekleberaber baz kaynaklarda kaydedildii zere bu sayy 400 olarakkabul etmek icab eder (81). Bu sa-

(81) Avvd. Mecelle, cild. 30, s. 60. Ayrca bk. Affifi. Fihristu'l-Melleft, skenderiyye, 1954.

68

ynn daha ok gsterilmesinin sebebi belli bir esere bir ka isminverilmesi, bazen de bir eserin bir blmnn istinsah edilip ona


35/52

ayr bir eser nazaryla baklmasdr. bn Arab'nin gerekten bukadar eser yazmasnn mmkn olup olmad akla gelebilir. Onunher eseri Futuht veya Fuss kadar hacimli deildir. Genelliklerisaleleri (kitapklar), hatta dostlarna yazd mektuplar bile esersayldna gre bu sayy mmkn grmek lzm gelir. Bununlaberaber bu kadar eser yazmak ok az yazara nasip olmutur.

c) bn Arab'nin fade Tarz ve Sanat

bn Arab sadece bir yazar deildir. Ayn zamanda o bir airdir.Gerek dz yazs (nesri), gerek iiri (nazm) Arab edebiyatbakmndan iyi bir dzeydedir. "Onun en byk kudreti iir venesrindedir, kk eserleri ner edildikten sonra onun bu zelliidaha ak olarak meydana kacak ve kendisi hi olmazsa en bykbir ka Arap dz yazar (nsiri) arasnda yer alacaktr" diyen A.Ate'e bu noktada hak vermek icab etmektedir (82). bn Arab'nin i-irleri ise Divan'ndan ve Tercmanu'l-Evak gibi eserlerinden bakaFutuht, Fuss ve dier bir ok eserinde yer alr. Bu balamdan bnArab Arap edebiyat tarihi

(82) Ate, A. slm Ansiklopedisi, VIII, 555.

69

bakmndan da nemlidir. O byk bir mutasavvf olduu kadar daiyi bir edip, usta bir muharrir, nemli bir sanatkr, deerli birairdir. Duygu, dnce ve grlerini ifade kabiliyeti, zengin

hayallerini ve tasavvurlarn dile getirme kudreti ona sisteminitrl ekillerde tasvir etme, maksadn anlatrken sz syleme veyazma sanatnn btn imknlarndan ve inceliklerindenyararlanma frsatn vermitir. O, istedii zaman maksadn gayetak ve seik bir ekilde ortaya koymu, yeri gelince bu kadar akekilde ifade ettii maksadn byk bir ustalkla te'vil etmi, farklbir yorumunu yapm, bir ok zamanlar da tepki alacan sandfikir ve kanaatlarn meczi ve kinyeli ifadeler iinde gizlemi,hatta baz eyleri rumzlu ve imli ibarelerle ifade etmitir. Meczve rumz onu hasmlarndan, zellikle ok ikayet ettiifakihlerden koruyan bir kalkan, bir zrh, bazen de bir rtdr. Bu

tr rumzlu, meczl ve rtl ifadeler ise bazen eserlerininanlalmasn zorlatrmakta, kapal kalmasna sebep olmaktadr.Bazen konunun zor anlalan trden olmas da buna ekleninceglk bsbtn artmaktadr.

Sfiler yaadklar manev ve ruhan hayat ve bunun neticesindeulatklar bilgi ve gereklerin (marifet ve hakikatlarn) akl

70

ile kavranamayaca, dille ifade edilemeyecei kanaatndadrlar. Bu


36/52

bile eserlerini okumak suretiyle onlan anlamann ne kadar golduunu gstermeye kfidir.

bn Arab'nin ifadeleri genellikle iki anlama gelebilecek niteliktedir.Bu anlamlardan biriyle eriatn zhirine ve lafzna, dieriyle kenditasavvuf anlayna iaret eder. Fakat onun esas maksad ikincimn olup birincisi srf zevahiri kurtarmak ve dmanlarndankorumak iindir. O, Vahdet-i Vcuda dayanan tasavvuf anlaynakar olanlarn her zaman bulunacan hesaba katarak onlardan ge-lecek olas itirazlara peinen cevaplar hazrlamakta, onlara kendidilleriyle hitap ederek grlerini ayet ve hadislere dayandrmakta,hatta bazen okuyucusunu tereddde dren bir slubkullanmakta, bazen onu artmay bile gze almaktadr. Mesel birbeytinde Hakk'n mmkn suretler eklinde tecelli etmesisebebiyle, onun suretinde de tecelli ettiinden Hakk'n onugrmediini anlatmak iin "O beni gryor, ben ise O'nu

grmyorum. Ama yle zaman olur ki ben O'nu grrm de Obeni gremez" diyor. Biri itiraz yolla bununla neyi kastettiiniaklamasn isteyince yle diyor:

"O beni gnahkr olarak gryor ama ben, O'nun benicezalandrdn grmyorum."

71

"yle zaman olur ki O'nun bana ikramda bulunduunu grrmde O beni kendisine snr bir halde grmez."

Firavun'un mslman olduunu syleyince, bununla ilgiliaklama isteyen bir ahsa derhal: "Nefsim firavn, aa arzularmHmandr" eklinde cevap verip onu susturmutu (83).

bn Arab dostu Meknddin bn-uc'nn gzel kz Nizm iinsyledii gazelleri ve beeri ak iirlerini tevil ederken yledemiti: "Hatra, diyar ve menzil diye andm her ey ya da dost,g, tepe, bahe, kamlk ve koru dediim nesnelerin hepsi

veyahut gne gibi doan ya da put gibi duran iri gslkadnlar... Bahis konusu ettiim bu ve benzeri her eyi kuds ve ulvsfatlar olarak anla. Bunlar benim doru sylediimi bildirir.Zihnini bu ibarelerin zhirinden uzaklatr ve btn ara ki (gerei)bilesin, "(84)

bn Arab bu konuyu biraz daha aarak yle der: "Mutasavvflar,syledikleri gazeller ve akne iirlerle ilh srlar kast ederler.Mekke'de sylediim gazellerle rbbn marifetlere, ilh nurlara,ruhan srlara, akl ilimlere ve er' uyarlara iaret ettim. nsan akkonusundaki iirlere derin bir sevgi beslediinden maksadm o


37/52

(83) Makkr, II, 168, 169.(84) bn Arab, Zehru'l-A'lak, s. 5.

72

yolla ifade ettim. Esasen her zarif edibin kulland dil budur"(85).

lh akn beer ak ve kadna duyulan sevgi eklinde ifadeedilmesi bn Arab'den ok evvel balam, ondan sonra da devametmiti. air ve edib bir zat olan bn Arab de sfilerin geleneineuyarak bu faydal slubu en iyi ekilde kullanmtr.

bn Arab bir yandan Hakikatu'l-Hakik, Hakikat- Muhammediyeve kalem gibi bir ok terimi bir tek kavram ifade etmek iinkullanm, dier yandan hakikat, ayn mahiyyet ve hviyet gibiterimlere birden fazla anlam yklemitir. Bu da bir anlama zor-

luuna yol amtr(86)

.bn Arab'nin yet ve hadisleri anlama, aklama ve yorumlamaekli de nemlidir. Bazen mecaz anlam ifade eden ibarelerinzahirinden ve lafzndan kan mnalara itibar ederek garibyorumlar yapan bn Arab bazen de bir yeti veya hadisi zhiri velafz mnasndan uzaklatrarak ona hi kimsenin aklndangemeyen mnlar yklemekte, ibarenin bu mnalar tamayauygun olup olmadna bakmamakta, bazen tuhaf, bazen acaib,bazen de sama saylabilecek sonulara ulamaktadr. Bunlara birermisal verelim:

(85) bn Arab, Futuht. III, 237.(86) Afifi, Ebu'l-Ala, Fuss nsz (Kahire, 1946), s. 12. 20.

73

**a) "Attn zaman sen atmadn. Lakin Allah att" (Enfal, 17). bn Arabbu ayetin zhirine dayanarak, "Atan hakikatte Hak idi, Muhammedsurette atmt" diyor ve bu ayetin lafz ve zahir anlamn vahdet-ivcud iin bir delil olarak gryor (87). "Ben sevdiim kulun gz,

kula, eli, aya olurum" bn Arab kulun ayniyle Hakk olduunusylerken de bu hadise dayanr ve yine ayn anlayla hareket eder(88). "Kendini bilen Rabbn bilir" mealindeki hadisin de bu yorumaak olduunu sylemeye hacet yoktur. Bu ve benzeri yerlerdebtn deil, zhir mny esas alyor. Bu tr ifadeleri mecaz olarakgrmyor,

b) "Eyyub Rabbine: "eytan beni yordu ve zd, demiti" (Sa'd 41). bnArab'ye gre bu ayette geen eytan hicran (uzak kalma) anlamnagelir. Hz. Eyyub'un duyduu ac hastalktan deil, perde arkasndabulunmaktan ve hakikatleri bilmemekten ileri gelen bir ac idi (89).


38/52

Zira szlkte eytan uzak kalmak anlamna gelir.

bn Arab'nin yapt bu tr te'villerin (yorumlarn) Btniyemezhebinin te'villeri cinsinden olduunu syleyenler olmutur.

(87) bn Arab, Fuss, 86.(88) bn Arab, Fuss, 189.(89) bn Arab, Fuss, 173. Bu tr yorumlar iin bk. Nasr HamidEbu Zeyd, Felsefetu't-Te'vl, Dirase fi Te'vili'l-Kur'an indeMuhiddin b. Arab, Beyrut. 1983

74

Fakat bn Arab nasslarn zahir ve lafz mnlarndan ne kadaruzaklarsa uzaklasn o bu mnlarn geersiz olduunu hibirzaman sylemiyor. Bylece Btniye mezhebindeki tevil usuln

kulland tarzndaki iddialar geersiz brakyor. Kald ki bu trte'villeri ilk defa yapan da o deildir. Daha evvelki sufler de, onunkadar ileri gitmemekle beraber benzeri te'viller yapmlardr.

c) bn Arab'nin Eserlerinin Muhtevas

bn Arab, bizzat dzenledii fihristte konular itibariyle eserleriniikiye ayrmaktadr, a) Hadis konusundaki eserler, b) Tasavvufsahasnn hakikatlarna dair olan ilimler. Fakat bn Arab, hadisedair olan eserlerini sralarken fkh konusundaki eserlerini debunlar arasna koymaktadr. Tefsirle ilgili eserlerini ise tasavvufa

dair olan eserler arasnda zikretmektedir. Aslnda bn Arab hadisve tefsir konusundaki eserlerinde de kendi tasavvuf anlayn birlde ilemekten geri durmamtr. Siyasete ve edebiyata dair olanet-Tedbiratu'l-lahiyye ve Muhadaratu'l-Ebrr gibi eserlerinde bilebu anlay hakim bulunmaktadr. Bunun iin onun btn eserleritasavvufa dairdir, denebilir (90).

(90) Osman Yahya, bn Arab'nin eserlerinin bir tasnifini vermitir.Bk. Histoire.

75

bn Arabi'nin Eserleri

1-el-Futuhtu'l-Mekkiyye f Ma'rifeti'l-Esrrl-Mlikiyye ve'l-Mlkiyye:

("Mlkiyet ve mlikiyetin srlarn bilme hususunda Mekke'degelen ilhamlar." Bulak, 1274, 1292, ist. 1309). Futuhtn bir okbasmlar var. Osman Yahya ve brahim Medkr tarafndanMsr'da yaplan yeni tenkitli basm devam etmektedir. H. 633,


39/52

636 tarihli mellif hatt ile olan nshas Trk-slm EserleriMzesi'ndedir. (No: 1845-1881) bn Arab'nin drt byk cildhalinde 598/1201'de Mekke'de yazmaya balad bu eserini nezaman tamamlad belli deildir. 628/1230 senesinde drdnccildini, 635/1237'de nc cildini yazmakta olduuna dairkaytlar vardr (bk. Futuht, IV, 105, III. 446, 895). Bunun anlamudur: bn Arab Mekke'de yazmna balad bu eserininyazmna daha sonraki senelerde de devam etmi, nce eserinmsveddelerini hazrlam, imkn bulduka ve yeni malzemetemin ettike eserini geniletmi, ilaveler yapm, eserinin dahamkemmel olmas iin mrnn son senelerine kadarabalam,vefatndan ksa bir zaman nce ona soneklini vermiti. Futuhtn baz nshalarnda grlen farklar dabunu gstermektedir.

bn Arab'nin Futuht yazmaya te

7 6

ebbs etmesinin sebebi, bu eserin giri blmnde de belirtildiizere (I, 12) Kuds' ve Medine'yi ziyaret eden yazarn bundansonra ilk defa Mekke'ye varp Kbe'yi ziyaret ettii sradakendisine gelen feyizleri ve ilhamlar (Futuht) Tunus'taki dostuEbu Muhammed Abdlaziz ile Abdullah Bedr el-Habeye amave anlatma arzusudur. Yine bu eserin nsznde belirtildii gibibn Arab Hz. Peygamber'i, br peygamberleri, melekleri,evliyalar ve alimleri bir gece ryada grr. Kendisine beyaz bir

cbbe (Hi'lat) giydiren Hz. Peygamber minbere kp bir hutbeokumasn ister. Verilen grevi yerine getiren bn Arab: "Ruhu'l-Kuds'ten gelen bir vahiy olan o hutbe futuhtn nszdr" der(Futuht, III, 7).

Futuht alt blmden meydana gelir: a) Marifetler, b)Muameleler, c) Haller, d) Menziller, e) Mnzeleler (mcahedt) f)Makamlar. Bu blmler daha ksa alt blmlere ayrlm bunlarada bb (says 560) denilmitir. Bablarn ksa ve uzun olanvardr. Her babtan evvel konuya iirle girilir. bn Arab bablarnba tarafnda yer alan bu iirlerin o bablarn zeti deil, aklamas

olduunu belirtir. Tasavvuf yolunda nil olduu feyz veilhamlarn ok ksa bir zeti olduunu belirttii bu eserihakknda: "Bu kitab, halka faydal olsun diye yazdk, dahadorusu ben deil, Allah

yazd. Onun iin tm de Allah'tan gelen feyz (feth)den ibarettir"diyor bn Arab (Futuht, II, 93, IV, 502).

bn Arab, el-Futuhtu'1-Mediniyye ve et-Tenezzalatu'l-Musuliyye isimli eserlerine ad koyarken tpk Futuht gibibunlarn kendisine semadan geldiini ifade eden adlar koyar.

Futuht'ta konular, meseleler ve blmler arasnda mantk


40/52

bir balant ve dzen her zaman grlmez. Bazen birbiriyle ilgisiolmayan iki husus bir arada zikr edilir, bazen konudan birdenuzaklalarak araya yabanc meseleler konur, bn Arab debunun farknda olup: "Kur'n'da yledir," diye eserinisavunmaktadr. Aslnda (bk. Futuht 89. ve 348. bablar) bir oktasavvuf kitabnda rastlanan bu husus, biraz da bn Arab'nineserini uzun bir zaman aral iinde yazm olmasndan kay-naklanmaktadr.

bn Arab balangta ayr birer eser olarak kaleme ald kitapve risalelerin bir ksmn da Futuhtn giri ksmna eklemitir:"Risaletul-Ma'lum min Akaidi Ehli'r-Rusm (Akidetu'l-Avm,Akidetu'n-Niye, Akidetu Ehli'l-htisas) ve el-Marifet gibieserleri byledir. (Bk. Futuht, 1,163,172, 186).

Futuhtn anlalmas g yerleriAbdlkerim Cl tarafindan erhu Mkilati'l-

7 8Futuhat adyla erh edilmitir. a'rn de Futuht Levakihu'l-Envari'l-Kudsiyye adyla nce ksaltm (ihtisar), sonra bu k-saltmadan yapt semeleri de el-Kibritu'l-Ahmer isimli eserindetoplamtr. Onun el-Yevakit ve'l-Cevahir isimli eseri de Futuht'nhem zeti, hem erhi saylr. Buna ramen anlalmas kolayolmayan Futuht zerinde yeterince alld; erh ve talikyazld sylenemez. Fusus'a yzlerce erh yazld ve bir oklisana tercme edildii halde Futuhtn bu ilgiyi grmemi olmasuzun ve hacimli oluu, bir de bu eserin ve bn Arab'nin

fikirlerinin bir zeti eklinde grlen Fusus'un onun hretiniglgelemi oluu ile aklanabilir .( Rivayete gre bn Arab, Sfi air bn Frz'dan tasavvufkonusundaki Hamriye kasidesini erh etmesini istemi o da:"Buna ne lzum var. Futuht onun erhidir" demiti. Bk,Makkar, II, 167. Futuht Hseyn Hamd Nakbend tarafndanSafvetu'l-Futuhti'l-Mekkiyye fi Beyanil-Hakikati'l-lahiyye ve'l-Kevniyye adyla ksaltlmtr. Futuhtn sonunda yer alan el-Vasay blm de tercme edilerek ta basmasyla baslm, da-ha sonra yeni harflere de evrilerek "Mridlere Tavsiyeler" adylayaynlanmtr. Futuht'n ba taraf da Trke'ye tercme

edilerek ta basmasyla baslm, daha sonra bu tercme yeniharflerle de yaynlanmtr. Futuht'n muhabbet blm deFranszca'ya tercme edilmitir. Mavrice Glaton. Traite deL'amour, Paris, 1986. Trke tercmesi Mahmut Kanktarafndan yaplmtr, lahi Ak, istanbul, 1988. Marifet veHikmet bahsi de yaynlanmak zeredir. Futuht konusunda dahageni bilgi iin bk. T.D.V. slm Ansiklopedisi, Futuhad Maddesi.)

7 9

bn Arab Futuhtta her byk dnr gibi btn din,


41/52

sosyal ve beer, hatta tabi ve madd olaylarn kendi fikir sistemiiinde bir aklamasn yapm, ou zaman meselelerin nceherkes tarafndan kabul edilen genel bir aklamasn yaptktansonra kendi sistemine gre daha zel bir yorumunu vermitir. Ayrcabaka eserlerde grlmeyecek, belki de bir mutasavvftanbeklenmeyecek ekilde hkmlerin

Documents

Muhyiddin Arabi - Süleyman Uludağ