Mustafa Enver

Üs kü dar l› Bir fia ir ve Mu ta sav v›f: Mus ta faEn ver (En ve rî, 1824-1872)

P R O F . D R . A . A Z M ‹ B ‹ L G ‹ N‹s tan bul Üni ver si te si

I. XIX. Yüz y›l Türk Ta sav vuf Ede bi ya t› n›n Bafl l› ca fia ir le ri

Mus ta fa En ver’in ya fla d› ¤› XIX. yüz y›l da, ye ni çe ri li ¤in kal d› r›l ma s›, Tan zi matFer ma n›’n›n ilâ n› gi bi olay lar sos yal ha ya t› de rin den et ki le mifl ol sa da Türk ta -sav vuf ede bi ya t› n›n bun lar dan çok faz la et ki len di ¤i söy le ne mez.Bu yüz y›l da ta ri kat âdâp ve er kâ n›, ta sav vu fî dü flün ce, vah det-i vü cut ko nu la r›,sil si le nâ me ve bi yog ra fi ler, ö¤üt ve mek tup lar Türk ta sav vuf ede bi ya t› n›n bafl l› -ca ko nu la r› n› olufl tu rur ve özel lik le Mev le vî li ¤e men sup fla ir le rin art t› ¤› gö rü lür.Bu yüz y›l da di van fli iri mi zin son tem sil ci le rin den olan Les kof ça l› Gâ lib (ö.1867), Her sek li Ârif Hik met (ö. 1903), Ye ni fle hir li Av nî Bey (ö. 1883) ise fli ir le -rin de ki ta sav vu fî dü flün ce nin de rin iz le riy le Türk ta sav vuf ede bi ya t› içe ri sin dede de ¤er len di ri le bi le cek fla ir le ri miz den dir. Ad› ge çen fla ir ler den bafl ka Mus ta fa Ka bu lî Efen di (ö. 1244/1829), Ku fla da l› ‹b ra -him (ö.1262/1846), Ka di rî fley hi Kud dû sî (ö. 1849), Ha san Na zif De de (ö.1228/1861), Mus ta fa Ac zî (ö. 1283/1866), Ay dî Meh med Efen di (ö. 1288/1871),Ham za Ni gâ rî (ö. 1885), Ali Ör fî Efen di (ö. 1305/1887), Kâ z›m Pa fla (ö.1307/1890) bu yüz y› l›n bafl l› ca mu ta sav v›f fla ir le ri dir. Ay r› ca bu yüz y› l›n son la -r›n da ya fla yan ün lü mu ta sav v›f lar dan Üs kü dar l› Os man fiems Efen di’nin (ö.1311/1893) ta sav vu fî yö nü ka dar fla ir li ¤i de güç lü dür. Ba z› ga zel le ri, mu rab ba la -r›, ilâ hî le ri çe flit li ma kam lar da bes te len mifl tir.Yi ne bu yüz y›l da Sey râ nî (ö. 1866), Ruh sa tî (ö. 1899), Min ha cî (ö. 1901), Süm -mâ nî (ö. 1914), Dert li (ö. 1846), Er zu rum lu Em rah (ö. 1860 ?) gi bi Âfl›k ede bi ya -t› içe ri sin de yer al›p da ta sav vuf tan et ki le nen fla ir ler de bu lun mak ta d›r.1

280

II. Mus ta fa En ver’in Ha ya t›

fieyh Mus ta fa Bey ad›y la ta n› nan En ver’in ba ba s› Sa id Efen di, Os man l› Dev le -ti’nde ilk mat ba ay› ku ran ‹b ra him Mü te fer ri ka’n›n so yun dan gel mek te dir.2 Mü -te fer ri ka’n›n o¤ lu R› fat Efen di ve to run la r›n dan ba z› la r› n›n ka bir le ri de Üs kü -dar’da Öz bek ler Tek ke si’nde bu lun mak ta d›r. Mus ta fa En ver 1240 (1824-25) y› l›n da ‹s tan bul’da do¤ mufl tur. Ço cuk luk y›l la r›Bü yük Aya sof ya ci va r›n da ge çen Mus ta fa En ver, Aya sof ya Ca mii ba fli ma m› Ha -c› Ab di Efen di’den ilim ö¤ ren me ye bafl la m›fl, Ka rî nâ bâ da l› Ho ca ad›y la bi li nenHo ca Ab dur rah man Efen di’den Arap ça ders le ri al m›fl, da ha son ra bu alan da kibil gi si ni ge nifl le te rek Üs kü dar mü der ris le rin den Ka ra Hü se yin Efen di’den ica zetsa hi bi ol mufl tur. Arap ça y› çok iyi de re ce de ö¤ re nen Mus ta fa En ver, çor zor an -la fl› la bi le cek me tin le ri ko lay l›k la an la ya cak bir dü ze ye ulafl m›fl t›r. Def ter-i Ha ka nî (Def ter ha ne) ke te be sin de ça l› flan ba ba s› Sa id Efen di o¤ lu Mus -ta fa En ver’in de ken di ça l›fl t› ¤› mü es se se de bir va zi fe al ma s› n› sa¤ la m›fl, Mus ta -fa En ver bir sü re hem Def ter ha ne’de ki gö re vi ne hem de tah si li ne de vam et mifl -tir. Ay n› yer de bir lik te ça l›fl t›k la r› ya k›n ar ka dafl la r›n dan bi ri nin bir tek ke ye soh -be te git ti ¤i ni ö¤ re nen Mus ta fa En ver, ar ka da fl›y la bir lik te Üs kü dar ‹na di ye’de ki3Nal ça c› Ha lil Efen di Der gâ h›’na ge lip git me ye bafl la m›fl ve o s› ra lar da tek ke ninfley hi olan Re flid Efen di’nin (ö. 1280/1863-64) ta sav vu fî soh bet le ri ne ka t›l m›fl t›r.Tek ke nin ku ru cu su Nal ça c› Ha lil Efen di (ö. 1040/1630-31) Hal ve tiy ye ta ri ka t›fleyh le rin den An tal ya l› Vah hab Üm mî’den (ö. 1004/1596) hi lâ fet al d›k tan son raÜs kü dar’a gel mifl ve ken di ad› na tek ke in fla ede rek ir flat fa ali yet le rin de bu lun -mufl tur.Ba ba s› n›n ve fa t›n dan son ra Mus ta fa En ver, Üs kü dar’da Nal ça c› Ha lil Efen diDer gâ h›’n›n ya n› na ta fl› na rak bu ra ya da ha s›k gi dip gel me ye bafl la m›fl t›r. fia ba niy ye ta ri ka t› fley hi Re flid Efen di’den feyz alan Mus ta fa En ver dün ya ifl le -rin den uzak la fl›p vak ti nin ço ¤u nu tek ke de ge çir me ye bafl la m›fl, bir sü re son ratek ke de bir oda da hal ve te çe kil mifl tir.Bu y›l lar da Ku fla da l› ‹b ra him Efen di mün te sip le rin den Ka d› köy lü Ça vufl ba fl›mu avi ni (De âvî Ne za re ti mu avi ni) Nâ flir Efen di (ö. 1288/1871) ile kar fl› la flanMus ta fa En ver, onun soh bet le ri ne de ifl ti rak et mifl tir.Mus ta fa En ver’in soh bet le ri ne ka t› l›p et ki len di ¤i ve feyz al d› ¤› bir di ¤er mu ta -sav v›f Ku fla da l› ha li fe le rin den Bos na l› Meh met Tev fik Efen di’dir. Onun la ta n› -fl›p gö rüfl me si de flu fle kil de ol mufl tur: Tev fik Efen di Üs kü dar’da bu lun du ¤u birs› ra da Na su hî Der gâ h›’na u¤ rar, o s› ra da ora da Nal ça c› Ha lil Efen di Der gâ h› fley -hi Re flid Efen di de bu lun mak ta d›r. Tev fik Efen di’nin soh be tin den çok lez zet al›pvec de ge len Re flid Efen di onu Nal ça c› Ha lil Efen di Tek ke si ne da vet eder. Bos na -l› Tev fik Efen di, Re flid Efen di’nin da ve ti ne ica bet için özel ola rak bir gün Nal ça -c› Tek ke si’ne gi der. Ken di si ni kar fl› la yan Mus ta fa En ver’e “Ev la d›m fleyh efen diyok mu?” di ye so rar. Mus ta fa En ver fley hin ol ma d› ¤› n› söy ler. Tev fik Efen diMus ta fa En ver’e hi ta ben, “Ev la d›m! Bi zim mat lu bu muz sen sin.” di ye rek onun -

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

281

la bir oda da bir sü re soh bet eder ler. Bu gö rüfl me den ve soh bet ten çok et ki le nenMus ta fa En ver, fley hi nin bil gi si d› fl›n da bir bu çuk y›l ka dar Tev fik Efen di’ninsoh bet le ri ne de vam eder.4 Bu du rum dan ha ber dar olan Re flid Efen di(ö.1280/1863) tek ke nin fleyh li ¤i ni Mus ta fa Bey’e b› ra k›r. Mus ta fa En ver bir sü reson ra da Nal ça c› Ha lil Efen di Der gâ h› me fli ha ti ne ta yin edi lir.5

Bu y›l lar da k›rk yafl la r›n da olan Mus ta fa En ver, Tev fik Efen di’nin ma ne vî ter bi -ye si al t›n da ke ma li ni art t› r›r. O ölü mün den son ra, fley hi Ku fla da l› ‹b ra him Hal -ve tî gi bi kim se yi res men ha li fe b› rak ma m›fl, an cak onun s›r la r› Mus ta fa En ver’dete cel li et ti ¤in den Üs kü dar’da ‹na di ye ci va r›n da Nal ça c› Der gâ h› n›n post-ni fli niol mufl tur.6 Âlim, fla ir ve su fî bir kim se olan Mus ta fa En ver, ikin ci fley hi olanHam ma mî Meh med Tev fik Efen di’nin ke mâl ve fey zi nin vâ ri si dir. Tev fik Efen di’nin ve fa t›n da k›rk üç ya fl›n da olan Mus ta fa En ver, al t› se ne son ra19 Re cep 1289 (22 Ey lül 1872) ta ri hin de ve fat et mifl tir. Kab ri Nal ça c› Ha lil Efen -di Ca mii ha zi re sin de olan Mus ta fa En ver’in ka bir ta fl› ki ta be si flöy le dir: Hal ve -tiy ye-i fia‘bâ niy ye’den Ham mâ mî Meh med Tev fik Efen di ha li fe si Mus ta fa En verEfen di rû hu na fâ ti ha, 1289.Sî re ti gi bi sû re ti de gü zel olan En ver’in be yaz yüz lü, bo yu po su ye rin de, na zikki bar, gü zel bir in san ol du ¤u soh bet le ri ne ka t› lan lar dan nak le dil mifl tir. Ay r› cako nufl ma s› n›n et ki le yi ci ol du ¤u, ko nu flur ken her ke si ken di ne hay ran b› rak t› ¤›bi yog ra fi si hak k›n da bil gi ve ren kay nak lar da be lir til mek te dir.Onun Arap ça’ya hâ ki mi ye ti Ha ri ri zâ de fieyh Mu ham med Ke ma led din Efen -di’nin (ö. 1882) fier hu Vir di’s-set târ ad l› ese ri ne yaz d› ¤› Arap ça tak riz den veArap ça’dan Türk çe’ye çe vir di ¤i ri sa le ler den an la fl›l mak ta d›r. Arap ça tak ri zi niniçe ri ¤i k› sa ca flöy le özet le ne bi lir:Hal ve tiy ye ta ri ka t›, su fî ta ri kat le rin en bü yük le rin den dir ve Hz. Pey gam ber’inyo lu na en ya k›n olan lar dan d›r. Hal ve tî ri ca li ise Hz. Pey gam ber’in yo lu na sü lûkede rek tas fi ye ve tez ki ye ile onun ve la ye ti nin vâ ris le ri ol mak su re tiy le ha ki ka teva s›l ol mufl lar d›r. Bu vird-i fle rif ule mâ ve me flâ yih bü yük le ri ara s›n da çok ka -bul gör müfl tür. Ay n› za man da bu vird ehl-i sün net aka idi ne uy gun olup, bid’ateh li nin fe sat la r› na da kar fl› dur mak ta d›r... Bu gü zel ve la tif flerh ten, flâ ri hin ehl-i tef tifl ve tah kik ol du ¤u an la fl›l mak ta d›r. Çün kü o, ese rin de ki ma na in ci le ri ni,san ki de rin de niz ler den el de eder gi bi ç› kar m›fl, ba z› s›r la r› aç›k la m›fl ve hal k›ngö zü nü aç m›fl t›r. Ce nab-› Hak bi zi di nin ha ki ka ti ne erifl ti rip ya kîn mer te be si neulafl t›r s›n.” 7

III. Eser le ri ve fii ir le ri

Mus ta fa En ver’in flüp he siz en önem li ese ri Di van’›d›r. An cak Mus ta fa En ver’inha ya t› hak k›n da bil gi ve ren kay nak lar da söz edil me si ne ra¤ men biz he nüz di va -n› na ula fla ma d›k. Arap ça’dan çe vir di ¤i ri sa le ler ve muh te va la r› k› sa ca flöy le dir: 1. Ter cü me-i Ke li mât-› Kü meyl b. Zi yâd. Kü meyl ‹bn Zi yad’›n Hz. Ali’ye ha ki kat

Ü S K Ü D A R L I B ‹ R fi A ‹ R V E M U T A S A V V I F :M U S T A F A E N V E R ( E N V E R Î , 1 8 2 4 - 1 8 7 2 )

282

ile il gi li sor du ¤u so ru la ra Hz. Ali’nin ver di ¤i ce vap la r›n fler hin den olufl mak ta -d›r.8 Bu ri sa le Ab dür rez zak b. Ebil ga nâ yim el-Kâ flî’nin Arap ça ola rak ka le me al -d› ¤› ese rin çe vi ri si dir. Ese rin ko nu su k› sa ca flöy le dir: Kü meyl ilk ola rak Hz.Ali’ye “Ha ki kat ne dir?” di ye sor mufl, Hz. Ali ona “Ha ki kat ile se nin ne mü na se -be tin var d›r?” di ye bafl ka bir so ru ile kar fl› l›k ver mifl tir. Ya ni ha ki ka te se nin he -nüz tam bir is ti da d›n yok tur de mek is te mifl tir. Da ha son ra Kü meyl “Ben se nins›r r› n›n sa hi bi de ¤il mi yim? Böy le bir so ru ya ni çin is ti da d›m ol ma s›n” de yin ce,Hz. Ali “Do¤ ru sen be nim s›r sa hi bim sim, fa kat ben den fe ye zan eden s›r la r›n sa -na azar azar ve ril me si ge re kir” di ye kar fl› l›k ver mifl tir. Bu gi rifl ten son ra Hz. Aliha ki ka ti ilk ola rak flöy le ta n›m la mak ta d›r: Her han gi bir fle kil de ifla ret ol mak s› z›nce lâl ve aza met sa hi bi olan Yü ce Al lah’›n nu ru nun kefl fo lun ma s› d›r. Kü meyl bu ta n› m›n da ha çok aç›k lan ma s› n› is ter. Hz. Ali ile Kü meyl ara s›n dage çen ko nufl ma bu min val üze re de vam eder. Her so ru dan son ra ve ri len ce vap -lar da ko nu git tik çe ay r›n t› l› ola rak or ta ya ko nur. Ha ki ka tin sö zün ta ham mül gü -cü nis pe tin de aç›k la n›p an la t›l ma ya ça l› fl›l d› ¤› be lir ti lir. Bel li bir ma kam da ki ki -fli için ha ki kat hiç bir bi çim de de ¤ifl me yen za t›y la sa bit olan Vâ ci bü’l-vü cûd’daniba ret tir. S›r r›n ma na s› na nefs ma ka m›n dan geç mifl olan lar vâ k›f ola bi lir. Vah -det ma ka m› na ulafl m›fl olan ru ha ula flan kal be s›r de nir. Çün kü o kalp faz la s›y -la la tif ve nu ra nî olup ne fis ve du yu la r›n ma ka m›n dan uzak t›r. Yi ne kal bin ruh -tan ya na olan yö nü ne s›r de nir. Kal be me ca zen s›r ›t lak olu nur. Bu ara da Kü -meyl’in sor du ¤u so ru lar la ha ki ka tin han gi ma ka m›n da ol du ¤u na ifla ret edil me -


Mustafa Enver Efendi’nin mezar›

283

ye ça l› fl› l›r. Bu so ru lar çer çe ve sin de fe na, be ka, ve la yet te is ti ka met ve tem kinma ka m› hak k›n da yo rum lar ya p› l›r. Kü meyl’in s›r r› n›n mü fla he de nu ru de ¤ilmü kâ fle fe nu ru ol du ¤u be lir ti lir. Bir in sa n›n is te di ¤i ni an la ma ya ye te ne ¤i ol ma sa bu yön de so ru lar so ra maz. Bun -dan do la y› bir fle yi is te mek ile bul mak ikiz dir. Bi ri bi rin den ay r›l maz, is te mekbul ma y› ger çek lefl ti rir. Eser de so ra n›n de re ce si ne gö re ce vap lar ve ril di ¤i ifa deedi lir. Ri sa le nin or ta la r› na do¤ ru ha ki ka tin flöy le bir ta n› m› da ha ya p› l›r: Hiç birfle ye ifla ret olun mak müm kün ol ma mak üze re bü tün ma si va y› mahv ve if na et -mek için s› fat per de le ri ni ken din kefl fe de rek ba kî olan Al lah’›n nu ru nun ör tü süzola rak do¤ ma s› ve or ta ya ç›k ma s› d›r. Bu ha ki kat ta n› m› ve ri len ayet ve ha dis ledes tek le nir. Ba ki olan Hak da ima ba ki dir; fa ni olan mah luk her za man fa ni dir.Ce nab-› Hakk’› ilim yo luy la bi len, s› fat per de le rin den kur tu la ma y›p za t›n ken di -ne ula fla maz. Ha ki kat an cak ak l› az le dip ilâ hî cez be ile (cü nûn-› ilâ hî) ken din -den ge çen kim se ye mün ke flif olur. Ca fer-i Sâ d›k “Aflk ilâ hî cez be den iba ret birhal dir.” der. S›r ga lip olun ca per de y›r t› l›r. S›r za y›f ve giz li ol duk ça ak›l o s›r r›ör ter ve kalp de giz ler. ‹n san ne za man ha ki kat sa hi bi olur? Bu ko nu da da aç›k la ma lar ya p›l d›k tan son -ra sek rân sâ li ki nin du ru mu na gö re de ¤ifl ti ¤i be lir ti lir: Ba z› sâ lik ler aflk fla ra b›n -dan çok az iç tik le ri hal de ken din den ge çer, ba z› sâ lik ler ise ka deh ka deh iç tik -le ri hal de böy le bir hal gö rül mez. Da ha son ra ma kam-› ve lâ yet, ma kam-› fi’z-zât,sekr den son ra sahv9, is ti ka met ma ka m› vb. bir çok ta sav vu fî hal üze rin de


Nalçac› Halil Efendi Türbesi Haziresi

284

du ru lur. Ri sa le nin so nun da Hakk’›n nu ru na nis pet le ak l›n nu ru gü ne fle nis pet -le kan dil me sa be sin de ol du ¤u ifa de edi lir.10

2. Ter cü me-i Ba bü’fl-flü yûh min Fü tû hât-i Mek kiy ye. Muh yid din ‹bn Ara bî’ninün lü ese ri Fü tû hât-› Mek kiy ye’si nin fleyh ler le il gi li bö lü mü nün ter cü me si dir.Ri sa le ye “Cin le rin ve in san la r›n ya ra t›l ma s› n›n hik me ti an cak Al lah’a iba detiçin dir”11 aye tiy le bafl la n›r. Ayet te ge çen “li-ya‘bü dûn” iba re si nin ‹bn Ab bas ta -ra f›n dan “li-ya‘ri fûn” ile aç›k lan d› ¤› söy len dik ten son ra bu ko nu da ba z› ha dis lerve ri lir. Bun lar dan do la y› “ilm-i bil lah”›n bü tün farz lar dan ön ce gel di ¤i be lir ti lir.Ri sa le de ifl le nen bafl l› ca ko nu lar flun lar d›r: Al lah’› bil mek için, ha ki ki ve ra set ilepey gam be rin vâ ri si olan âlim-i bil la h›n soh be ti ne ka t›l mak ge re kir. Hakk’a ulafl -ma ya ve si le olan âlim-i bil la h› ara y›p bul mak, soh bet le riy le nef si tez ki ye, kal bitas fi ye et mek her mü mi ne farz-› ay›n ola rak gö rül müfl tür. Âlim-i bil lah tan ka s›tpey gam be re vâ ris olan kâ mil ve mü kem mil kim se dir. Bun la r›n üs tün ni te lik le -ri, Hakk’›n bun la ra lu tuf la r›; kâ mil mür fli din soh be ti ne na il ol mufl olan sa adeteh li; fleyh ve mür fli de na s›l hür met gös te ri le ce ¤i ve mür fli din s›r la r› na vâ k›f ola -bil mek için onun soh be ti ne hak k›y la ri ayet et mek ge rek ti ¤i; fleyh le rin de re ce le -ri ne ula fla ma yan ya ni sü lû kün de sa d›k olup da ta sav vu fî ma kam la r› cem’ ede -me mifl ya hut ma kam-› cem‘de12 müs ta¤ rak kal m›fl, ve ra se te na il ola ma m›fl fleyh -le rin hal le ri ve yi ne bu züm re ile soh bet ve on la ra uy ma n›n ke sin lik le ca iz ol -ma d› ¤› an la t› l›r.Mus ta fa En ver ter cü me et ti ¤i üç ri sa le den ikin ci si olan bu ri sa le nin gi ri flin de bueser le il gi li bu bil gi yi ver dik ten son ra Fü tû hât-› Mek kiy ye’nin 81. ba b›n da yeralan met nin iba re si nin pa rag raf pa rag raf ter cü me edil di ¤i ni, ba z› aç›k la ma la r›nda bafl ka bab lar dan al›n d› ¤› n› ifa de et mek te dir. Da ha son ra Arap ça iba re ler pa -ran tez için de ve ri le rek Türk çe ter cü me si ya p› l›r. 13

3. Ter cü me-i Usûl-i Afle re’yi Küb re viy ye ta ri ka t› n›n ku ru cu su Nec med dîn-i Küb -râ’n›n (ö. 618/1221) en önem li ese ri el-Usû lü’l-afle re’nin muh ta sar ola rak ter cü -me si dir. Ri sa le nin ba fl›n da ta ri kat lar la il gi li ola rak be lir le nen üç lü bir tas nif veda ha son ra ve ri len on ta sav vu fî esas (usul-i afle re) yüz y›l lar bo yu öne mi ni ko ru -mufl tur. Çok de ¤i flik ad lar la is tin sah la r› ya p›l m›fl, ün lü mu ta sav v›f fla ir le ri miz -den ‹s ma il Hak k› Bur se vî (ö. 1137/1724) ta ra f›n dan ter cü me ve flerh edil dik tenson ra Os man l› Dev le ti dö ne min de yay g›n l› ¤› da ha da art m›fl t›r. Mus ta fa En verde Bur se vî’den son ra bu önem li ri sa le yi ye ni den Türk çe’ye çe vir mifl tir. Nec med -din-i Küb râ’n›n bu ri sa le si bafl ka iki ri sa le siy le bir lik te La tin harf li ola rak ya y›m -lan m›fl t›r. Bu ya y›n da ‹s ma il Hak k› Bur se vî’nin ter cü me ve fler hi esas al›n m›fl -t›r.14 Ri sa le nin muh te va s› k› sa ca flu fle kil de özet le ne bi lir:Al lah’a ula flan yol lar ya ra t›l m›fl la r›n ne fes le ri sa y› s›n ca d›r. Bu yol lar çok ol mak -la be ra ber bun la r›n hep si üç ana bafl l›k al t›n da top la n›r: 1. Ah yâr ta rî ki: ‹ba det ve sa lih amel ifl le yen le rin yo lu. Bun lar oruç, na maz,Kur’an oku ma, hac, ci hat vd. iba det le ri çok ça ya par lar. Bu yol ve yön tem le men -zil-i mak su da ula flan lar çok az d›r.2. Eb râr ta rî ki: Mü ca he de ve ri ya zet sa hip le ri nin yo lu. Bun lar ah lak la r› n› gü zel -


285

lefl tir mek, ne fis le ri ni tez ki ye et mek ve ru hu nu ber rak lafl t›r mak için, ya ni ba t› n›ba y›n d›r ha le ge tir mek için ça l› fl›r lar.3. fiüt târ ta rî ki: Sâ ir ilal lah15 olan la r›n; aflk, mu hab bet ve cez be ile bu yo la gir -mifl le rin yo lu dur. Bu yo lun ba fl›n da ki le rin de re ce si di ¤er le ri nin so nun da ulafl -t›k la r› mer te be den da ha ile ri de dir. Bu seç kin yol ira de ye ba¤ l› bir ölüm üze ri neku rul mufl tur. Ni te kim Hz. Pey gam ber “Öl me den ön ce ölü nüz”16 bu yur mufl tur.Ya ni ta biî ola rak öl me den ira dî ola rak ölü nüz.Bu yo lun te mel il ke le ri on ta ne dir: 1. Tev be: Ku lun ken di is te ¤iy le Tan r›’ya yö nel me si. 2. Zühd: Dün ya ma l›n dan mül kün den, fleh vet le rin den az ol sun çok ol sun uzakkal ma. 3. Hakk’a te vek kül: Her tür lü se bep le re ba¤ lan mak tan ve gü ven mek ten kur tu -lup yal n›z ca Al lah’a gü ven me. 4. Ka na at: Ya fla mak için za ru ri olan ih ti yaç la r›n d› fl›n da ka lan nef sa nî ve hay -va nî her tür lü is tek ler den kur tul mak. 5.Uz let: T›p k› bir ölü gi bi halk la bir lik te ya fla mak tan uzak la fl›p in zi va ve hal vetyo lu ile on lar dan yüz çe vir mek.6. Zik re de vam et me: Ma si va y› ta ma men unu tup yal n›z ca Al lah’› zik ret me. 7. Tüm var l› ¤›y la Al lah’a yö nel me: Al lah’tan bafl ka her han gi bir var l› ¤a da veteden fley ler den uzak ol ma ve yüz çe vir me. Bu hal de olan yol eh li Al lah’tan gay -r› mat lup, mah bup, mak sud ta n› maz.8. Sa b›r: Nef sin haz duy du ¤u fley ler den mü ca he de ile uzak lafl mak. Nef si tez ki -ye et mek ve fle he vî ar zu la r› n› k›r mak için, al›fl t› ¤›, ül fet et ti ¤i, sev di ¤i fley ler denonu men et me. 9. Mu râ ka be: Bu ha le ula flan ki fli, ‹lâ hî ar ma ¤an la r› göz ler, ilâ hî lü tuf la r› gö zet -ler. Al lah’tan bafl ka her fley den yüz çe vi rip ‹lâ hî aflk der ya s› na da lar. Ona ka vufl -ma y› cân-› gö nül den ar zu lar, onun hu zu run da flev ke ge lip a¤ lar. Yal n›z ona gü -ve nir ve O’ndan yar d›m bek ler. 10. R› za: Eze lî hü küm le re tes lim olup, hiç iti raz et me den, bü tün ifl le ri ni Al -lah’›n ebe dî ted bir le ri ne ha va le edip O’nun r› za s› n› el de et me.Ba z› sû fi ler flöy le der: Bü tün ifl le ri mi ha ki ki sev gi li, yü ce ler yü ce si Al lah’a ha va -le et tim. O di ler se ya fla t›r, di ler se öl dü rür.17

4. Di van. Mus ta fa En ver’in ha ya t› hak k›n da bil gi ve ren kay nak lar da di va n› n›nol du ¤u be lir til mek te dir. An cak bu gü ne ka dar yap t› ¤› m›z arafl t›r ma lar da di va n› -n› el de ede me dik. Bu se bep le ede bî ki fli li ¤i hak k›n da fi kir yü rüt me miz pek sa¤ -l›k l› ol ma ya cak t›r. Mus ta fa En ver hak k›n da bil gi ve ren Hü se yin Vas saf ve ‹b nü -le min Mah mut Ke mal ‹nal afla ¤› da ki fli ir le ri ni ör nek ola rak eser le ri ne al m›fl lar -d›r. Ay r› ca ‹b nü le min’in ver di ¤i nüs ha fark la r›n dan iki nüs ha y› gör dü ¤ü an la fl›l -mak ta d›r. Biz de bu fli ir le ri kü çük dü zelt me ler le ya z› m› z›n so nu na al› yo ruz.Fâ ilâ tün/Fâ ilâ tün/Fâ ilâ tün/Fâ ilün


286

‹fl ti yâ k› böy le meh cûr ol ma y›n ca bil me dimKadr-i vasl-› yâ ri ben dûr ol ma y›n ca bil me dimNefl’e-i dî dâ r› mes tûr ol ma y›n ca bil me dimCâm-› afl k› sâf bil lûr ol ma y›n ca bil me dimZevk-i Hakk’› zikr-i dâ im18 ol ma y›n ca bil me dim19

Ceyfl-i nef se gâ lib ü man sûr-› Yez dân ol ma ¤›Tâc-› fakr ile ser-ef râz-› ci hân-bân ol ma ¤›Mülk-i ten de hükm ider bir öz ge sul tân ol ma ¤›fiehr-i dil de20 câ lis-i taht-› Sü ley mân ol ma ¤›Yok olup bu var l› ¤›m mûr ol ma y›n ca bil me dim

Bâ ye zîd’in cez be sin de cel le flâ nî21 rem zi niZât-› Ah med’den te cel lî men ra ânî22 rem zi ni‹z ra mey te23 nass-› pâ kin de me ânî rem zi niRü’yet-i dî dâr-› Hak’dan24 len-te râ nî25 rem zi ni


Mustafa Enver Efendi’nin sohbetlerinden feyz ald›¤› Mehmed Tevfik Efendi’nin mezar›

287

Cism-i zâ r›m26 aflk ile Tûr ol ma y›n ca bil me dimKays’› hay rân Ley li’yi gîr yân iden aflk âte fliGül le rin ba¤ r›n ya kup el vân iden aflk âte fliBül bü lü ol nâr ile sû zân iden aflk âte fliMahv idüp per vâ ne yi bür yân iden aflk âte fliCez be-i zikr ile ten nûr ol ma y›n ca bil me dim

Tâ lib-i dî dâr olup dur dum der-i dî vân daFeyz-i Mev lâ vâ s›l ol du mec ma‘-› ir fân daSen de dir gâ fil arar san sen se ni ya ban daAra d›m en vâr-› lâ hû tu dil ü vic dân da27

Kayd-› nâ sût ara dan dûr al ma y›n ca bil me dim

Sa‘y ü gay ret ey le yüp an la fle rî at s›r r› n›Bâb-› Hay dar’dan du hûl it bil inâ bet s›r r› n›Ârif-i remz-i fe nâ ol gör ta rî kat s›r r› n›Kis ve-i Âl-i Abâ En ver ha kî kat s›r r› n›Vus lat-› mür flid le mes rûr ol ma y›n ca bil me dim28

Ga zel

Me fû lü Fâ ilâ tü Me fâ îlü Fâ ilün

Cezb it di gön lüm ol kad-i dil cû-y› ser bü lendK›l d› ke mend-i zül fi ile dâm-› afl ka bend

Hüs ni pe rî, h› sâ li me lek, nâ z› cân gü dâzOl mufl ye gân ye gân re vifl ü tav r› dil pe send

Müj gân-› çefl mi pür ham olup her fli ken ci leEy ler ni çe ga zâ le yi pâ bend ü der-ke mend

Tel kî ni sevk edin ce gö zün ku fl› câ n› maGir mez he vâ-yi aflk dan âvâz-› nush u pendEn ver hu sûl-i nazm-› me lîh âr zû eder‹h sâ n› pîr den di le yüp him met-i bü lend


288

Ga zel

Fâ ilâ tün Fâ ilâ tün Fâ ilâ tün Fâ ilün

Dî de-i pür hûn dur afl k›n la do lu sah bâ ba naLa‘l-i nâ b›n flev ki ol du bâ de-i ham râ ba na

Gon ce-i gül zâr-› hüs nün dür be ni nâ lân idenAflk da dem sâz olur mu bül bül-i fley dâ ba na

Gön lü mü mec nûn iden sev dâ-y› zül fün dür se ninSün bül-i gî sû na er mek vus lat-› Ley lâ ba na

Hem si yeh zül fün k› lar tem fliy yet-i âyîn-i küfrHem ka fl›n mih râ b› ey ler sec de-i îmâ ba na

Saf ha-i hüs nün de var d›r tâ li be ted rîs-i aflkNüs ha-i ruh sâ r›n ol du nuh be-i in flâ ba na

Dem-be-dem âh›m ye li tah rîk ider em vâc-› yemNîl olur eflk-i si rifl kim aflk d›r der yâ ba na

Ger çi yok dur tab‘›ma En ver fe sâ hat beh re siLîk nâ dir-gû Se nîh’in29 him me ti bâ lâ ba na30

Üs kü dar’da ye ti flen ve güç lü bir âlim olan Mus ta fa En ver de Os man l› Dev le ti’ninson y›l la r›n da ye ti flen mu ta sav v›f fla ir le ri miz den bi ri dir. Mus ta fa En ver’in fleyh -lik yap t› ¤› ve kab ri nin bu lun du ¤u Nal ça c› Ha lil Efen di Tek ke si Üs kü dar’›n kül -tür ta ri hi aç› s›n dan önem li dir. Tek ke nin dör dün cü fley hi Mu dur nu lu fieyh Meh -med Tu lûî Efen di (ö. 1170/1756) di nî bes te le riy le ta n› nan ve ay n› za man da hat -tat olan bir kim se dir. Tu lûî Efen di, 18. yüz y› l›n Tek ke mu si ki sin de önem li eser -ler ver mifl tir. Ku fla da l› ‹b ra him Efen di’nin ha li fe le rin den Meh med Tev fik Efen -di ve fat edin ce Mus ta fa En ver ta ra f›n dan bu tek ke nin ha zi re si ne def ne dil mifl,bu ra s› uzun sü re zi ya ret gâh ol mufl tur. ‹s tan bul’un 19. yüz y›l da ye tifl tir di ¤i ün lüza kir ba fl› la r›n dan Ha c› Ha f›z Na fiz Bey (ö. 1897)’in Mus ta fa En ver’e men sup ol -du ¤u bi lin mek te dir. As len Nak fli ben diy ye’den olup son dö nem Hal ve tî-fia ba nîfleyh le ri ara s›n da önem li bir ye re sa hip olan Sey yid Ya kup Han’›n (ö. 1899) Bos -na l› Meh met Tev fik Efen di’nin ve fa t›n dan son ra, ‹s tan bul’da bu lun du ¤u y›l lar -


289

da Mus ta fa En ver Bey’in Üs kü dar’da ki soh bet le ri ne ka t›l d› ¤› bi lin mek te dir.31 Yi -ne Mus ta fa En ver’in o¤ lu ve bu tek ke nin son fley hi olan fieyh ‹h san Efen di (ö.1949) de di nî mu si ki sa ha s›n da de rin bil gi si ve ka bi li ye tiy le ta n›n m›fl sa nat kâr -la r› m›z dan bi ri si dir. Çe flit li kim se ler den bir çok ilâ hî meflk et ti ¤i bi lin mek te dir.32

D‹P NOT LAR

1 Az mi Bil gin, “Os man l› lar-Tek ke fii iri”, D‹A, ‹s tan bul 2007, XXXI II, 561.

2 Meh met Ner mi Has kan, Yüz y›l lar Bo yun ca Üs kü dar, ‹s tan bul 2001, I, 287.

3 Meh met Mer mi Has kan Nal ça c› Ha lil Ca mii’yle il gi li bil gi ve rir ken yan l›fl l›k la “Bu semt es ki den, ‹ca di ye is -miy le ma ruf idi” de mek te dir (bk. Yüz y›l lar Bo yun ca Üs kü dar, I, 285).

4 Os man za de Hü se yin Vas saf, Se fî ne-i Ev li yâ, haz. Meh met Ak kufl-Ali Y›l maz, ‹s tan bul 2006, IV, 130.

5 ‹b nü le min Mah mut Ke mal ‹nal, Son As›r Türk fia ir le ri, ‹s tan bul 1988, I, 318.

6 Bur sa l› Meh met Ta hir, Os man l› Mü el lif le ri, ‹s tan bul 1333, I, 170.

7 Ha rî rî zâ de Meh med Ke mâ led din, fier hu Vir di’s-set târ, ‹s tan bul 1287, s. 2-3; çe vi ri si için bk. Os man za de Hü -se yin Vas saf, Se fi ne-i Ev li ya, IV,129.

8 Kü meyl b. Zi yâd (ö. 82/701) Hz. Ali’ye ya k›n l› ¤› ile ta n› n›r. Ba z› ki tap lar da Hz. Ali’nin ken di si ne tav si ye le -ri ve ö¤ ret ti ¤i du alar yer al›r. Çe flit li ta ri kat sil si le le rin de is mi ge çen Kü meyl’e Hz. Ali’nin bü tün za hir ve ba -t›n ilim le ri ni bil dir di ¤i ri va yet edi lir, ge nifl bil gi için bk. Mus ta fa Öz, “Kü meyl b. Zi yâd”, D‹A, An ka ra 2002,XXVI, 550.

9 Al lah afl k›n dan do ¤an vecd ve is ti¤ rak tan son ra ye ni den his ve flu ur ha li ne dö nüfl.

10 Mus ta fa En ver’in ter cü me et ti ¤i üç ri sa le den il ki olup Arap harf li ola rak ya y›m lan m›fl t›r (‹s tan bul 1285, s.2-13).

11 ez-Zâ ri yât 51/56.

12 Ya ra t›l m›fl la r› gör me yip bü tün var l›k la r› Al lah’›n s› fat la r› n›n zu hu ru bi le rek var l›k la r› n›n iza fî ol du ¤u nu id -rak et me de re ce si.

13 Mus ta fa En ver’in ter cü me et ti ¤i üç ri sa le den ikin ci si olup Arap harf li ola rak ya y›m lan m›fl t›r (‹s tan bul 1285,s. 13-32).

14 Nec müd din Küb ra, Ta sav vu fî Ha yat (haz. Mus ta fa Ka ra), ‹s tan bul 1996.

15 Sâ ir ilal lah: Al lah’a do¤ ru seyr ve se ya hat eden ler.

16 bk. Az mi Bil gin, “Türk Ta sav vuf fii irin de ‘Öl me den Ön ce Öl me’ Te mi”, Kub be al t› Aka de mi Mec mu as›, sy.142, y›l 36/2, ‹s tan bul 2007, s. 42-53.

17 Mus ta fa En ver’in ter cü me et ti ¤i üç ri sa le nin so nun cu su olup Arap harf li ola rak ya y›m lan m›fl t›r (‹s tan bul1285, s. 33-39).

18 Zikr-i dâ im: Zikr-i mez kûr.

19 Zevk-› mes ti âb-› en gûr ol ma y›n ca bil me dim.

20 fiehr-i dil de: Kaf-› dil de.

21 Cel le flâ nî: “fia n›m ne yü ce dir.” an la m›n da, ilk bü yük mu ta sav v›f lar dan Bâ ye zîd-i Bis tâ mî’nin (ö. 234/848)cez be ha lin de söy le di ¤i ri va yet edi len flat hi ye ni te li ¤in de bir söz (bu sö zün fark l› bir ri va ye ti için ay r› ca bk.Os man za de Hü se yin Vas saf, Se fi ne-i Ev li yâ, I, 374-375).

22“Be ni gö ren” an la m›n da, “Be ni gö ren hak k› gör müfl tür. Çün kü fley tan be nim su re ti me gi re mez.” ha di sin denik ti bas t›r (ay r› ca bk. Sad red din Ko ne vî, fierh-i Ha dis-i Er ba în: K›rk Ha dis fier hi, trc. Ek rem De mir li, ‹s tan bul2002, s. 142).

23 “At t› ¤›n za man” an la m›n da, “On la r› siz öl dür me di niz, Al lah öl dür dü; at t› ¤›n za man da sen at ma d›n, Al lah


290

at t›; bu nu mü min le ri gü zel bir im ti han la de ne mek için yap t›. fiüp he siz Al lah ifli ten ve bi len dir.” (el-En fâl 8/17)aye tin den ik ti bas t›r.

24 Hak’dan: Hak’da

25 “Sen be ni as la gö re mez sin” an la m›n da, “Mu sa be lir le di ¤i miz va kit te ge lip de Rab bi onun la ko nu flun ca ‘Rab -bim, ba na ken di ni gös ter, se ni gö re yim.’ de di. O, ‘Sen be ni as la gö re mez sin. Fa kat flu da ¤a bak, e¤er o ye rin dedu ra bi lir se sen de be ni gö re cek sin!’ bu yur du. Rab bi o da ¤a te cel li edin ce onu pa ram par ça et ti; Mu sa da bay -g›n düfl tü. Ay› l›n ca de di ki: Se ni nok san s› fat lar dan ten zih ede rim, sa na töv be et tim ve ben ina nan la r›n il ki -yim.” (el-A‘râf 7/143) aye tin den ik ti bas t›r.

26 Cism-i zâ r›m: Zer re zer re.

27 Ara d›m en vâr-› lâ hût nefl’esin vic dân da.

28 Hü se yin Vas saf, Ce rî de-i Sû fiy ye, 22 fia ban 1332 (16 Tem muz 1914), nr. 99, s. 32-33.

29 Bur sa l› Sü ley man Se nih Efen di (ö. 1900).

30 ‹b nü le min Mah mud Ke mal ‹nal, I, 318-319.

31 Hâ fi Kad ri Alp man,“Sey yid Ya kup Han v e fie ce re si”, Ye ni Ta rih Dün ya s›, y›l 1, c. II, sy. 17, ‹s tan bul 1954,s. 686; Os man za de Hü se yin Vas saf, Se fî ne-i Ev li yâ, haz. Meh met Ak kufl-Ali Y›l maz, ‹s tan bul 2006, IV, 134-137;

32 Ba ha Tan man, “Nal ça c› Tek ke si”, Dün den Bu gü ne ‹s tan bul An sik lo pe di si, ‹s tan bul 1994, VI, 41-42; Meh metNer mi Has kan, Yüz y›l lar Bo yun ca Üs kü dar, ‹s tan bul 2001, I, 286-287.


Documents

Mustafa Enver