1

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASIMƏHƏMMƏD FÜZULİ adına ƏLYAZMALAR

İNSTİTUTU

ƏLABBAS MÜZNİB

MUXTARNAMƏ

Bakı-2017

2

Azərbaycan MEA Məhəmməd Füzuli adınaƏlyazmalar İnstitutu elmi şurasının 06 dekabr 2017-ciil tarixli 07 №-li iclasının qərarı ilə nəşr edilir.

Mətni transfonoliterasiya edib çapa hazırlayan,ön söz və lüğətin müəllifi:

Səbinə Əhmədova

Redaktor:Hacı Mustafa Mailoğlu

Əliabbas Müznib Mütəllibzadə. Muxtarnamə(transfoneliterasiya). Bakı, “Ekoprint”, 2017, 318 s.

3

Ön söz

XX yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi-ictimaifikir tarixində istedadlı şair, ədəbiyyatşünas alim, publisist,nasir, din tarixçisi və tərcüməçi kimi şöhrət tapmış ƏlabbasMüznib (1883-1937) dilimizə bir çox dini-tarixi əsərlərçevirmişdir. Belə əsərlərdən biri də “Muxtarnamə”dir.Həzrət Məhəmmədin (s) əziz nəvəsi İmam Hüseyn (ə)-ınşəhadətindən sonra cərəyan edən hadisələr və MuxtarSəqəfinin Əhli-beyt (ə) düşmənləri ilə mübarizəsindən bəhsedən “Muxtarnamə” romanını mütərcim 1912-ci ildə farsdilindən çevirib nəşr etdirmişdir. Əsərin müəllifi Ətaullahibn Hüsam Vaiz Hirəvidir (ö.1573). Bu əsər İranda dəfələrləçap olunmuşdur.

Əlabbas Müznib digər tərcümələrində olduğu kimi,“Muxtarnamə”də də orilinallıq edərək əsərə bəzi əlavələretmiş və müəyyən yerlərdə ixtisarlara yol vermişdir.Məsələn, fəsillərin sayını azaltmış, orjinaldakı şeirlərintərcüməsi əvəzinə öz şeirlərini və Sabir Badikubeyinin(Kərbəlayi Vəli Mikayılov) dini şəxsiyyətlərin şücaətinitərənnüm edən şeirlərini əlavə etmişdir. Əslində bu əsəritərcümədən çox təbdil, iqtibas adlandırmaq daha düzgünolardı.

Muxtar ibn Əbi Übeydə Səqif qəbiləsindəndir.Künyəsi Əbu İshaq, ləqəbi Keysandır. (Keysan - ayıq şəxsdeməkdir). O, ədəb-ərkanı, əxlaq qaydalarını Əhli-beyt (ə)məktəbindən öyrənmişdi. Muxtar gənclik illərində atası vəəmisi ilə birlikdə Həzrət Əli (ə)-ın qoşununda İran ordusuilə müharibə aparmaq üçün İraqa gəlmişdi. Muxtar HəzrətƏli (ə)-ın şəhadətindən öncə Bəsrəyə gəlmiş və oradaməskən salmışdı.

Muxtar Əhli-beytin (ə) fəzilətlərini təbliğ edir, İmamƏli (ə), İmam Həsən (ə) və İmam Hüseyn (ə)-ın əxlaqimahiyyətini xalq arasında yayır və inanırdı ki, Əhli-beyt (ə)

4

Peyğəmbər (s)-dən sonra İmamət və ümmətə rəhbərlik üçündaha ləyaqətlidir. Eləcə də Peyğəmbər (s) Əhli-beytinə (ə)qarşı edilən zülmlərə görə narahatlıq hissi keçirirdi.

Muxtar Səqəfi aşura müsibətindən öncə İmam Hüseyn(ə)-ın Kufədəki elçisi Müslüm ibn Əqili himayə etdiyinəgörə Müslümün şəhadətindən sonra İbn Ziyadın göstərişi iləhəbs olunur və Kərbəla faciəsinin sonuna qədər Kufədəzindanda qalır. Zindanda olarkən İmam Əli (ə)-ın yaxındostu Meysəm Muxtara deyir: “Sən zindandan azad olub,zülmkar Übeydullah ibn Ziyadı öldürərsən və ayağını onunsifətinə qoyarsan...”.

Meysəm edam olunur. Muxtar isə Kərbəla faciəsindənsonra yeznəsi, Abdullah ibn Ömərin vasitəçiliyi və Yəzidinəmri ilə həbsdən azad olunur. Sonra Taifə gedib bir il oradayaşayır. Bu vaxt Abdullah ibn Zübeyr Məkkədə qiyam edibözünü xəlifə elan edir və Məkkənin hökmranlığını ələ alır.Muxtar Taifdən Məkkəyə getdiyi zaman Abdullah ibnZübeyr onu tərəfdaşlığa dəvət edir, Muxtar müəyyənşərtlərlə həmkarlığı qəbul edir.

Məkkə Yəzid ordusu tərəfindən mühasirəyə alındıqdaMuxtarın fədakarlığı, peşəkarlığı nəticəsində Məkkəninmühasirəsinə son qoyulur və Muxtar hicri 64-cü ildə (miladi683) Yəzidin ölümündən beş ay sonra Kufəyə dönür. O,Kufəyə döndüyü vaxt şəhər artıq zübeyrlilərin ixtiyarındaidi. Onun Kufəyə daxil olması Süleyman ibn SürrədXüzainin rəhbərliyi ilə “Təvvabin” ordusu Yəzid ordusu ilədöyüşmək üçün şəhərdən çıxmışdı.

Muxtar Kufəyə daxil olduqdan sonra inqilabifəaliyyətə başlayır. Fəaliyyətini İmam Əli (ə)-ın oğluMəhəmməd Hənəfiyyənin imzası və razılığı iləəlaqələndirirdi. Bir dəstə şiə Kufədən Mədinəyə gedibMəhəmməd Hənəfiyyədən Muxtar haqqında soruşduqda,onların sualına üstüörtülü cavab verərək deyir: “Mən

5

istəyirəm ki, Allah-təala istədiyi hər bir bəndəsinin vasitəsilədüşmənlərindən intiqamını alsın...”.

... Muxtar on səkkiz ay - hicri 67-ci il ilin ramazanayının 14-nə qədər (miladi 687-ci ilin aprel ayının 2-si)hakimiyyətdə oldu və nəhayət, zübeyrlilər tərəfindənməğlubuyyətə uğrayıb 67 yaşında Abdullah ibn Zübeyrinqardaşı Müs`əb tərəfindən öldürüldü...

Qəhrəmanlığı, şücaəti bugünkü gənc nəsil üçün örnəkola biləcək, İslam tarixinin böyük şəxsiyyətlərindən olanMuxtar Səqəfinin həyatından bəhs edən “Muxtarnamə”dastanı ərəb qrafikasından müasir əlifbamıza transfone-literasiya edilib oxucuların ixtiyarına verilir. Əsər İslamtarixi ilə maraqlananlar, dinşünaslar üçün faydalı ola bilər.

6

MUXTARNAMƏ

Birinci fəslMüslimin Kufəyə vürudı, Yəzidin İbn Ziyadı

göndərməsi və Müslimin şəhadəti

Ülüvvi-şə`ndir qum üstə əhraranə qan içmək,Fəratə göz tiküb də ali-Süfyan ilticasindən.

(Müznib)

Muxtarın atası Əbu Übeydə hicrətin on beşinciilində xilafəti-İslamiyyəyə nail olan ikinci xəlifə Ömərtərəfindən sərəskər tə`yin edilüb İraq alayı ilə “Əcəm”müharibəsinə göndərilmişdi. Müşarileyh həmanmüharibədə bir fil ayağı altında qalub şəhid olmışdı. Ovəqtdə Muxtar uşaq idi. Hicrətin birinci ilindədogulmışdı.

Ona binaən Mədayinin əmirligini Muxtarınəmisinə verdilər. Muxtar dəxi uşaq oldığına görəəmisilə bərabər Mədayində qaldılar. Bir müddətdənsonra xilafət Həzrət İmam Həsən əleyhissəlaməyetişüb cəmaət ona bey`ət etdilər. Həzrətə (ə) ən əvvəlbey`ət edən Sə`din oğlı Qeys oldı. Əlini uzadıb: “Bənsana cihad etmək şərtilə bey`ət edirəm” - dedisə də,Həzrət İmam Həsəndən (ə): “Sən bey`ət et, cihad etmişhesab olursan” - cəvabını aldı.

7

Cəmaət bu danışıqdan, Həzrətin (ə) müharibəyəmeylsiz oldığını anladılar. İraq əhalisi toplanub* birtərzi-üsyankaranə ilə Həzrətə (ə) ordusını Kufədəndışarıya çıxarmağı ixtar etdilər. Həzrət (ə) cəmaətihəyəcandə görüb başqa bir əlac tapa bilmədigi üçünKufədən xaric oldı. Qeysi pişdar təy`in edüb on iki binəskər ilə irəlücə göndərdi. Qeys gedüb Şamsərhəddində qaldı. Həzrət dəxi dörd bin nəfər iləMədayinə gəlüb altı ay Kəsranın qəsrində iqamət etdi.

O zəmanda Məkkeyi-mükərrəməyə Həzrət Əliəleyhissəlamın sağlığında tə`yin olunmış Müğirəadınlı bir şəxs əmir oldı. Həzrət Əli (ə) şəhadətəyetişdikdən sonra Müaviyə Məkkəyə fərmangöndərüb öz təklifini bəyan etdi. Əbdullah Əbbasınqardaşı dəxi Məkkədə idi.

Həzrət Əlinin (ə) şəhadətindən sonra cəmaətHəzrət İmam Həsənin (ə) də`va etməyəcəgini anlayın-ca hər biri bir hiylə ilə bir tərəfə qaçmağa başladılar.Əksəri Müaviyənin yanına getdilər. Əbdullah Əbbasınqardaşı Müaviyəyə məktubən müraciət edüb Bəsrəvar-dövlətinin hesabını ondan istəməmək şərtiləyanında olmağını bildirdi. Müaviyə qəbul etdi.Mərqum əvvəl Müaviyənin yanına və oradanMəkkəyə əzimət etdi.

* Oxucularımız burasını bilməlidir ki, üsyan hər zəmanədə zühurolmışdur. Zira, zəmanın tə’sirindən cəmaətdə öylə bir inqilab, öylə birhəyəcan əmələ gəlür ki, daha “bu imamdır, bu filandır, özü bilür necəidarə eylər” - deyə özlərini sakit edəmiyorlar. O surətdə cəmaətin böyləişlərinə təəccüb etməməlidir. (Ə.Müznib)

8

Ondan sonra əskərlər Həzrətə qarşı üsyan edübsərapərdəsinə hücum etdilər. Həzrəti bıçaqla yanındanyaraladılar. Müaviyə dəxi fürsəti qənimət bilərək Şamalayı ilə gəlüb İraq sərhəddində “Məskən” deyilən biryerdə təvəqqüflə müdaxiləyi gözləyürdi.

Həzrətin xassəsi ilə Müxtarın əmisi, SəqəfiliMəs`udın oğlı Səid idi. Əshab dərhal məhafə* götürübHəzrət Səidin evinə yetürdilər və: “İmamı (ə) gətürübevinizdə qoymaqla sizə tapşırdıq” - deyə səslənüb geriqayıtdılar.

Muxtar həman səsi eşidincə yuxarıdan enübəmisinin yanına gəlüb dedi:

- Əmi, böyük bir dövlətə malik olmağın üçünsana bəşarət verirəm.

Əmisi səbəbini sordı.Muxtar:- Budur, İmam Həsəni (ə) məhafəyə qoyub evimi-

zə gətürdilər. Qalx, əl-qolını bağlayub Müaviyəninyanına göndər, o vəqt Müaviyə sana istədigini verər.

Əmisi bu sözləri eşitdikdə acıqlanub dedi:- Vay olsun sana, ey Muxtar! Həzrət Həsənin (ə)

cigərguşeyi-Mühəmməd əl-Müstəfa (s), nuri-dideyi-Əliyyül-Mürtəza (ə), arami-dili-Zəhra (s.ə) oldığınıbilməyürmisən? Bu nə sözlərdir söyləyürsən, həzər,söylədiklərindən tövbə et.

Muxtar peşiman olub:- Əmi, tövbə etdim - deyə üzr istədi.

* Məhafə o şeyə denilir ki, yaralıyı, yaxud azarlıyı onın üstinə qoyubqərargahə gətürərlər. (Ə.Müznib)

9

Ondan sonra qapunı açub Həzrəti (ə) evəgətürdilər, gizli bir yerdə saxlayub lazımıncaqulluğında olmaqla, sağalıncaya qədər yarasınamüalicə etdilər. Ravinin dediginə görə Muxtardeyərmiş ki, bən əvvəllərdə Əhli-Beytlə (ə) nəhayətdərəcədə düşmən idim. Ələttəsadüf biri Həzrət Əlinin(ə) adını yanımda söyləmiş olsaydı, tüklərimbədənimdə biz-biz olardı. Lakin sonralarda bəni özhissiyyati-insaniyyətkaranəm Ali-Rəsulın (ə) dustdarıolmağa vadar etdi.

Həzrət İmam Həsənin (ə) vəfatından sonra Kufəcəmaəti ittifaq edüb İmam Hüseyn əleyhissəlaməhədsiz məktublar yazdılar: “Ya Hüseyn (ə), yəbnəRəsulullah (s), mərhəmət edüb Kufəyə gəlməlisən. Biz,ümumiyyətlə, sana bey`ət edüb Yəziddən vilayətlərialub sana təslim etməgi dəröhdə edirik” - deyə Həzrəti(ə) Kufəyə də`vət etdilər. Həzrət (ə) məktubı alıncaMüslimi çağırub buyurdı:

- Bana bey`ət almaq və lazimeyi-mə`lumatvermək üçün Kufəyə getməlisən.

Müslim dərhal Həzrətin (ə) fərmanı mövcibincəMəkkədən çıxub Kufəyə əzimət etdi. Kufəyə vürud iləcəmaəti bey`ətə də`vət eylədi. Cəmaət dəxi bey`ətetdilər.

Ən əvvəl Müslimə bey`ət edən Muxtar oldı. Dedi:- Ya Müslim, əgər İmam Hüseyni (ə) tapar isəm,

canım var ikən onın qarşısında ə`da ilə müqatilə edübcanımı təslim edərəm.

10

Xülasə, Kufə cəmaətinin əksəri Müslimə bey`ətetdilər. Güni-gündən tabe`ləri çoxalırdı. Bu xəbərYəzidə yetişincə İbn Ziyadə (o vəqt Bəsrə valisi(qubernatoru) idi) məktub yazmaqla Kufəyə getməgivə İmam Hüseyn (ə) üçün bey`ət almağa gələnMüslimi dutub Şamə, onın yanına göndərməgi hökmeylədi.

İbn Ziyad məktubı oxuyınca dərhal əsakiri-mövcudəsiylə Kufəyə azim oldı. Müslim xəbərdarolub Haninin evində gizləndi. İbn Ziyad Haniniçağırub Müslimi ondan tələb etdi. O isə bir cəvabi-dəliranə ilə onı rədd və Müslimi verməkdən imtina`etdi. Nəhayət, bu imtina`yə görə ziyadə əziyyətlərləhəbsə məhkum oldı. Oğlı Əmman xəbərdar olubmüsəlləh oldı. Müslim dəxi silahə sarılub mübarizəyəamadə oldı.

Muxtar, İbn Ziyadın Müslim ilə də`va edəcəginieşitdikdə dərhal onın imdadına yetişüb fədakarolmağını özinə vacib edərək getməgə qəsd etdi. O günMuxtar şəhərdə degildi, xaricə çıxmışdı. Filfövrqulamlarını toplayub Kufəyə gəlməgə başladılar.Yolın ortasında gördilər ki, bir şəxs heyran vəsərgərdan oturmuşdır. Muxtar iləri yüriyüb Müsliminhalını sordı. Kişi cəvab vermədi. Muxtar keçüb başqabir kora təsadüf etdi. Onı dəxi bir fali-bəd hesab etdi.Ondan da keçdikdən sonra heç bir şəxsi görməyübpeşiman oldı ki, nə səbəbə ondan əhval sormadım.Yenə dübarə qayıdub dedi:

- Əmi, hansı qəbilədənsən?

11

Kişi:- Rəşidin oğlıyam.Muxtar:- İbn Ziyad qaraqullarının hansı tərəfdə oldığını

bilərmisən?Kişi:- Xeyr, heç bir kimsəyi görməmişəm.Muxtarın bu sözləri sormaqdan məqsədi

eşitdigini fal dutmaq idi. O halda çolaq və kor birkişiyə təsadüf etdi. Muxtar ondan haradan gəldiginisordı. O kişi dedi:

- Rəqqədən gəlirəm.Muxtar:- Kimsən, hansı qəbilədənsən, Müslimdən nə

xəbər varındır?O kişi:- Başqa bir xəbər yoxumdır. Deyilməgə görə İbn

Ziyad ilə vuruşur. Müslim isə əlhal MühəmmədKəsirin evinə pənah aparmışdır.

Muxtar:- Müslimin imdadına tə`cili yetişməliyik - deyə

sür`ətlə yeriməgə başladılar. Rasilərə yetişdilər.Onların böyükləri qərib oldığına görə Muxtarıtanımayub dedi:

- Ey cəvan, bu əskərlər ilə haraya gedirsən və buiki vuruşanların hansı birinə imdad edəcəksən?

Muxtar:- Müslimin köməginə və onın düşmənlərini

dünyadan təmam etməgə ümidvarəm - deyincə biri-

12

birilərinə sarıldılar. Muxtar əsnayi-hücumdə onı birzərbə ilə xaki-məzəllətə yıxub qalan ə`vanını isə qətlvə tələf eylədi. Ondan sonra Kufəyə azim oldılar.Muxtarın qulamı gördi beş nəfər kişi yolun kənarındaəgləşmişdir. Onlara yetişdikdə o kişilər bu şe`rioxudılar:

Böylə adətdir mükərrəm saxluyurlar talehi,Bin müsibətlə cəhandə qətl edərlər salehi.

Muxtar bu şe`ri eşitdikdə dedi:- Ah, qorxuram ki, Müslimi qətl etmiş olalar.Muxtar oradan keçüb gördilər ki, bir kişi gəlür.

Bəni Əsəd qəbiləsindən oldığına görə Muxtarıtanıyurdı. Yetişincə dedi:

- Ey Muxtar, haraya gedürsən?Muxtar:- Müslimə kömək etmək üçün Kufəyə gedirəm.Kişi:- Allah Müslimin müsibətində sana səbr versün.

Müslimi öldürdilər, başını Şamə göndərüb bədəninibazardə qəssablər qənarəsindən asdılar.

Muxtar bu xəbəri-cangüdazı eşidərkən atındanatılub naləvü fəryadə başladı. Şiddəti-təəssüfdən bihuşoldı. Huşə gələndən sonra topraq içində balıq kibiçapalayaraq deyürdi:

Çıxmadan, ey dil, dutuldı novhilalım, vaəsəf,Afitab etdi qürub, artdı məlalım, vaəsəf.

13

Əllərim qoynımda, əskərlər yanımda, müztəribQaldı könlimdə bütün şövqi-cidalım, vaəsəf.

O kişi:- Ey Muxtar, İbn Ziyadın təzyiqatından həzər et,

özüni həlakətə salma!O vəqt Muxtar əskərlərini mürəxxəs edüb, yalnız,

silahsız Kufəyə gəldi. Gördi bazarın ortasında birbeydəq nəsb və onın altında bir çadır bərpa etmişlər.Ömər ibn Haris çadırın qapısında dayanub:

- “Kim beydəqin altına gəlürsə, əmandədir. Canı,malı məhfuzdir” - ixtarını xəlayiqə e`lam edir. Muxtarbu nidanı eşidincə çadıra tərəf yürüməgə başladı.Beydəqdarə “Bəni Səqəfdən böyük bir zat gəlür” -deyə xəbər verdilər. Ömər ibn Haris baxdıqda Muxtarıtanıyub silahını əlinə aldı.

Muxtar dedi:- Ya Əba Həfs, doğrulıq dəyanətdə oldığı kibi,

mö`minlərin müsibəti dəxi Müslimin ölməgindədir.Lakin bədbinlərin gözini qapatmaq üçün sizinyanınıza gəldim və sizi gördigimə təşəkkür edirəm.

O dəxi Muxtarın təşəkküratına qarşı bir coxizharat ilə təşəkkürlər bəyan edərək dedi:

- Ey Muxtar, sən çadırda dayan, bən İbn Ziyadınyanına getməliyəm.

Muxtar çadıra daxil olub Ömər, İbn Ziyadınyanına getdi. Qəsrə daxil olınca səlam verüb dedi:

14

- Hörmətli əmir! Çoxdan bəridir siz Muxtarınhəqqində su`i-zənn edirsiniz, lakin bu gün ən əvvəlbeydəq altında hazır olan Muxtar olmışdır.

İbn Ziyad dərhal Muxtarı istədi. Ömər gəlübMuxtarı özilə bərabər qəsrə gətürdikdə qapıçı Muxtarıgörincə yügürüb İbn Ziyadın qulağına:

- Əmir həzrətləri, Muxtardən qafil olmamalısız -deyə ərzi-fəsad eylədi.

Ömər, Muxtar ilə daxil olub səlam etdilərsə də,İbn Ziyad cəvab vermədi. Muxtar xəcalətdən yerəoturdı. İbn Ziyad səfahətə dil açub dedi:

- Ey Muxtar! Zənn etmə bən səndən qafiləm.Dünən Müslimə bey`ət edüb bu gün beydəqiminaltına gəlürsən, təəccüb degilmi? Bu qədər müsəlləhdurmuş qullarımı görməyürsənmi? Bənim qarşımdacah-cəlal iddiasına düşməgin əbəs degilmi?

Ne`man:- Şövkətli əmirim! Muxtarın hamudan iləri

beydəq altına gəlməgi sənin dustdarın olmağını isbatedir. Öylə olan surətdə ona başqa etmək zənn cayizdegildir.

İbn Ziyad Ne`manın bu sözlərindən xoşdil olubMuxtarə xəl`ət ətasıyla ali bir yerdə məqam verdi. Buhalda qəsrin qapısından bir bağırtı eşidildi. İbn Ziyad:- “Baxınız, görüniz kimdir” - dedikdə:

- Nofəlin ailəsidir. Deyürlər, oğlı QədaməniMuxtar igirmi nəfərlə qətl etmişdir - cəvabını aldı. İbnZiyad dərhal Ne`manı çağırub dedi:

15

- Bax, bizim cəlalımız xələldar olacaqdır, ziradüşmənə himayə edənin cəzası budur. Ondan sonrayüzini Muxtarə dutub dedi:

- Ey Muxtar, köməklərimi öldürüb bana dostluqedirsən?

Muxtar:- Onlar ölməgə müstəhəqdirlər. Bəni gəlməkdən

məmnu` etməsəydilər, ölməzdilər.İbn Ziyad:- Məl`un, birini öldürəydin, daha igirmi nəfəri nə

səbəbə öldirdin?Muxtar:- Məl`un sən özin ola-ola, neyçün mənə məl`un

deyürsən?İbn Ziyad bu sözləri eşidərkən acıqlanub yanında

olan dəvatlə Muxtarın alnına vurub yaraladı. Muxtardərhal orada olanlardan birisinin qılıncını alub İbnZiyadə hücum etdikdə, İbn Ziyad qılıncınqorxusından qaçdı. Amir ibn Tüfeyl xadimlərininimdadilə Muxtarı dutdılar. Qan yarasından axırdı.Ne`man bir parçə ilə Muxtarın yüzindən qanı sildi. İbnZiyad hökm edüb Muxtarı həbsxanəyə göndərdilər.Bu vaqiədən sonra Müslimin balalarını öldirdilər.Necə ki eşidilmişdir, Həzrət İmam Hüseyn (ə) ovəqtlərdə Məkkədən çıxmışdı, bu vüquatdən xəbəriyox idi. Kəmali-sür`ətlə Kufəyə gəlürdi. Muxtar isəhəbsxanədə dəruni-qəlbdən arizu edirdi ki: “Ey kaş,nə olaydı, Həzrət Hüseyn (ə) Kufəyə gəlüb İbn Ziyadı

16

qətl, bəni azad etmiş olardı, o vəqt bən bilərdimZiyadın ə`vanına nələr edərdim”.

İbn Ziyad Həzrətin gəlməgindən xəbərdar olubÖmər bin Sə`di nəhayət tam bir tədarükati-hərbiyyəvə əskəriyyə ilə müharibəyə göndərdi. Muxtar buvaqiədən xəbərdar olandan sonra ah, əfsus edüb: “Nəçarə edim, düşmən əlində əsirəm” - deyə gah ağlayub,gahi dua edirdi. Ravi söyləyür, dəfəat ilə Muxtardəneşitdim ki, deyürdi: “Hər kim bənim xəbərimi İmamHüseynə (ə), İmam Hüseynin (ə) xəbərini bana versə,ona bütün malımı, mülkimi verərəm”.

Binaənəleyh, İbn Sə`d Həzrət Hüseynəleyhissəlamlə müqatilə edüb bir tərəfdən Kufəcəmaətinin bivəfalığı, digər tərəfdən əshabının azlığısəbəbləriylə şəhid oldı. Oldısa da bütün İslammillətinə həqqü həqqaniyyət və şərəfi-insaniyyət icrasıüçün böyük bir qanun tərtib edüb şəhadətə nail oldı.Doğrudan da Həzrət Hüseyn (ə) kibi həqqühəqqaniyyət fədakarı bir şəxs olmayub vəolmayacaqdır. Zira o Həzrət qardaşı İmam Həsən (ə)xilafəti Müaviyəyə təslim etdikdən sonra, onı təqdiretməyüb, gecə-gündüz bilaaram nə qədər gizlicəm`iyyətlər yaparaq, ətrafə məktubat göndərübimdad toplamağa çalışdı. Çalışdısa da müvəffəqolmaq dərəcəsinə yetürdi. Lakin Kufə cəmaətinin yüziqara olsun! Hər ayinə bivəfalıq etməsəydilər aləmi-İslamdə bu qədər qanlı faciələr, müdhiş inqilablartörəməz idi. Həqiqətən Həzrət Hüseyndən (ə) sonratörənən inqilab və iğtişaşlar İslam hökumətini nəhayət

17

dərəcədə pozdı. Zira inqilab və iğtişaşla çarpışan birmillət nə vəqt istiqlali-milliyyə və islahati-mülkiyyəsinə fürsət tapacaqdır?! Şübhəsiz ki, heç birvəqt!

Lakin Həzrət Hüseynin (ə) dəvamına, düşmənmüqabilində olan səbatına baxalım! Ən əvvəlgöndərmiş oldığı naibini, yə`ni əmisi oğlı Müslimin nəsurətlə ölmək xəbərini alınca ən ümdə istinadgahı olanKufə cəmaətinin dönməsini eşitdikdə, yalnız İmamHüseyn (ə) degil, ümumin nə halə düşəcəgimə`lumdır. Bununla bərabər, o Həzrət Kərbəlanın oqanlı, odlı çölində ə`da ilə yenə müqatilə etdi, nəqaçdı, nə də bey`ət etdi. Halbuki şühədanın hər birineçə bin yırtıcı vəhşi olan düşmənin əlində qalmışdı.Bu dəvamı, bu səbatı yalnız dil ilə edilən təşəkküratlətəqdir etmək olarmı? Xeyr! Bin kərrə xeyr! FəqətHəzrət Hüseynə (ə) iqtida edüb həqqü həqqaniyyətyolında fe`lən əməl etməkdən başqa heç bir şeyləmümkin olmaz.

İbn Sə`d müqatilədən sonra üsəranı və şühədayi-Kərbəlanın başlarını nizələr ucunda Kufəyə - İbnZiyadın yanına göndərdi. İbn Ziyad Ali-Rəsuli (ə)təhqir etmək üçün təşkil etdigi məclisə Muxtarıboynında zəncir gətirüb:

- “Ey Muxtar, budur Əli oğullarının (ə) başları” -deyə tə`n etdikdə, Muxtardan:

- “Etdigin zülmün əvəzini görəcəksən” - cəvabınıaldı.

18

Hərçənd Muxtar bu halətdən yanub-yaxılırdısada, lakin məhbus oldığı üçün danışa bilməyürdi. Öz-özinə: “Bu halın müşahidəsiylə bütün ömrimdə bugündən yəman günim olmayacaqdır, böylədirilikdənsə bin ölmək yaxşıdır” - sözlərini nəhayəttəəssüflə söyləyürdi. İbn Ziyad Muxtarın zəncirinidaha da ağırlaşdırub həbsxanəyə göndərdi. Bu tövr iləMuxtar yeddi il Müəllim Kəsir azad oluncaya qədərhəbsxanədə qaldı.

İkinci fəsilƏbdullah Əfif və Əbdürrəhman Səidin xüruci

Əşqiyayi-Kərbəla Kufəyə yetişdikdən sonra İbnZiyad cəmaəti məscidə yığub özi minbərə çıxaraqdedi:

- Cəmaət, həmd olsun Allahə ki, həqq zahir oldıvə Yəzid Ali-Rəsulə (ə) qalib olmaqla nüsrət tapubHəzrət İmam Hüseynin (ə) ə`vanü ənsarını qətl, əhli-əyalını əsir eylədik.

Bu əsnadə Əbdullah Əfif* nəhayət şiddətləağlamağa başladı. Bunun ağlamağından hazirunun

* Əbdullah Əfif, Bədri-Süğra, Bədri-Kübra, Cəməl və Süffeynmüharibələrində Həzrət Rəsul (s) və Həzrət Əli (ə) ilə iştirak etmiş,fövqəladə hünərlər göstərmişdir. Nəhayət qəbayili-ərəb arasında birinciqəhrəmanlardan hesab olunurdı. Hətta müşarileyhin bir gözi Cəməldə’vasında, o biri gözi isə Süffeyn də’vasındə hərbə dəgərək korolmışdır. Ən birinci qəhrəman oldığı kibi, böyük dövlət sahibi idi. Ziyadəmalı, mülki və binə yaxın satın alınmış qulları var idi. Həmişəmütəcavizlər ondan qorxardı. Fəqət gözlərinin kor olması onı bir qədərsıxmışdı. (Ə.Müznib)

19

əksəri dəxi ağlaşdılar. Əbdüllah Əfif yüzini İbn Ziyadədutub dedi:

- Ey Mərcanənin oğlı, Yəzid kibi həramzadəninəmrilə əsrin mə`sum İmamını (ə) öldürdün. Əmin ol,əkmiş oldığın danənin bəhrəsini yeyəcəksən.

İbn Ziyad iğtişaşın zühurindən ehtiyat edüb onındutulmasına hökm eylədi. Neçə nəfər hücum edüb onıdutmağa qəsd etdilər. Lakin Əbdullahın yeddi yüznəfər müsəlləh yoldaşları var imiş. Əbdullah: “Bənimühafizə edin” nə`rəsini çəkincə, dərhal hər yüz kişibir qapını dutdılar. İbn Ziyad uca səslə: “Cəmaət,vurun, bunlar Yəzidə asi olmışlardır” - fərmanınıverdi. Əskərləri qılınclarını çəküb, oxlarını əllərindəhazır edərək dışarı çıxmaq istədikdə, gördilər ki,qapıları əhatə etmişlərdir. Dışarı çıxmaq heç bir vəchilə mümkin degildir. Həman yerdə vuruşma qızışubçarpışmağa başladılar. Bu vuruşmanın səsi səri` saiqəkibi bir saət içində Kufə şəhərinə yayıldı. Hər iki tərəfəkömək gəlüb, məscid bir meydani-mə`rəkə kəsildi.Qan ümmani-xüruşan kibi axırdı. İbn Ziyadmüqatiləyi nəhayət dərəcədə qızğın görüb müsəlləholdı. Cüm`ə güni oldığına görə qarə libas geymişdi,qılınc çəküb yüz nəfər ali-Üməyyə ilə əllərində qalxan,zərbələri rədd etməgə məşğul oldı.

Lakin Əbdullah Əfif peydərpey özününmühafizəsini və bir növ` ilə qəsrinə yetürmələrinimühariblərinə tövsiyə edirdi. Əskərlər isə ondanmütəvəccih olurdılar. Axirüləmr İbn Ziyad altı yüznəfər əskər artırmaqla vuruşan əskərləri təqsim edüb

20

hər qismini bir tərəfdə vuruşmaya buraxdı. Bubölgidən istifadə edən qullar Əbdullah Əfifi qəsrətərəf apardılar. Əbdullahı qəsrin içinə salub qapusınıbağladılar. İbn Ziyad dəxi bir saət vuruşmadan sonraqəsrə gəldi. Əbdullahın Bənu Əzd qəbiləsilə İbn Ziyadəskərləri şama qədər vuruşdılar. Şam vəqti hər qövmöz yerinə müraciət etdi. O gün o müharibədə dört binİbn Ziyad əskərlərindən tələf, üç yüz Bənu Əzdqəbiləsindən şəhid olmışdı.

İbn Ziyad qəsrə gedüb Kufənin ə`yanını BəniÜməyyənin əşrafını izhar edərək dedi:

- Bu gün dört bin nəfər dostlarımızdan qətledildi. Bu nagəhzühur faciədən bən xəbərsiz idim.Lakin bunların hamusını sizdən bilürəm, zira banaimdad etmədiniz. Bunun əvəzini Yəziddəngözləməlisiniz.

Cəvabındə dedilər:- Hörmətli əmirimiz! Bu iş bizim xahişimizlə

olmamış və heç bir şeydən dəxi xəbərimiz yoxdır.Burasını bilməlisiniz, bunlar Cəməl, Süffeynmüharibəsində Əbdullah ilə olan qəhrəmanlardır.Bunlardan əlavə Bənu Əzd qəbiləsi təmamilə onabağlıdır. Zira o, Bəni Əzdin böyüklərindən məhsubdır.Bin nəfər pul ilə alınmış qulları dəxi vardır. Əgər onıngözləri olmış olseydi, onı duta bilərdinizmi? Haşa,sümmə haşa. Bu xəyali-xamdır.

İbn Ziyad bu sözləri eşitdikdə bədəninə lərzədüşüb başını aşağı saldı. Ondan sonra başını qaldırubdedi:

21

- Bəli, böylədir, siz bana bu nəsihətləri məhəbbətyüzindən edirsiniz və onlara dustdar olmadığınızıdəxi bilürəm. Əlhal, o kişiyə nə etməliyəm?

Dedilər:- Onı həbs etməlisən. Əgər Bənu Əzd qəbiləsi

üsyanə qalxışar isə, o vəqt onları bunun qətlilə təhdidedərsən. Onlar dəxi bunın səbəbilə də`vanı tərkedərlər.

İbn Ziyad dərhal hökm edüb Əbdullahıgətürdilər. Əbdullah sufiyanə geyinmiş, başına ağxəzdən əmmamə qoymuş, ağ səqqal göbəginə qədərçəkilmiş, Qur`an həmail etmiş, əlində xurmaağacından, çox yerinə “Lailahəilləlah, MühəmmədənRəsulullah və Əliyyən Vəliyullah” yazılmış bir əsa,nəhayət dərəcədə nurani bir kişi idi. İbn ZiyadƏbdullahı gördikdə:

- “Dutın bağlıyın” - deyə bağırınca, piyadələrtökülüb Əbdullahı zəncirə çəkdilər.

Əbdullah:- Ey məl`un, bəni zəncirə çəkməklə bəni

qorxudursan? And olsun Allaha, İmam Hüseynin (ə)qətlindən sonra dirilik bana həramdır. Lakin sana biriş edim ki: “Bir kor kişi Ali-Rəsulın (ə) məhəbbətindədüşmənlərinə nələr etdi” - deyə illər ilə söyləsinlər,tələsmə, saətbəsaət görəcəksən.

İbn Ziyad onın etdigi sərzənişlərə dəvam edəbilməyüb əlində olan əsa ilə vurub əlini yaraladı, qanaxmağa başladı.

Əbdullah dedi:

22

- Ey həramzadə, Peyğəmbər (s) Övladını (ə)öldürməkdən qorxmadın, bəni öldürməkdən nəqorxacaqsan.

Ondan sonra yüzini səmayə döndərüb dedi:- Pərvərdigara, səlamü sələvat həqqü

həqqaniyyət qurbanı Hüseynə (ə) olsun ki, şəriəti-müqəddəseyi-Mühəmmədiyyə (s) bəqası üçün Kərbəlaçöli kibi bir atəşgahi-qəmdə durub Yəzidə bey`ətetmədi. Qaçmağa dəxi namusı riza vermədi. Lakintəəssüflər olsun! Bəni aciz edən kor olmağımdır. Eykaş, gözlərim olaydı bu insaniyyət düşmənlərindənintiqam alaydım.

Hazirun qoca Əbdullahı İbn Ziyadın əlində əsiroldığı halda cəsarətlə söylədigi bu sözlərinə heyranqaldılar. O vəqt İbn Ziyad hökm edüb Əbdullahıhəbsxanəyə apardılar. Səbahı güni Kufəninböyüklərini ehzar edüb bir qədər əskər gətürməkləküçələrdə Bənu Əzd qəbiləsindən hər kəsi gördikləriniqətl etməgə fərman verdi. Onlar dəxi igirmi binmüsəlləh əskərlər ilə hər kibi məzkur qəbilədəngörürdilər, filfövr qətl edirdilər. Bənu Əzd qəbiləsi buhalın müşahidəsindən toplanub silahbədəst oldılar ki,Əbdullahı həbsxanədən azad etsünlər.

Əbdürrəhman bin Səid dedi ki:- Məsləhət odur ki, gecənin yarısına qədər səbr

edək, sonra kəmənd vasitəsilə çalışub özümizi ikinciqəsrə yetürək, bəlkə Əbdullahı bu zalımın zülmindənazad eyliyək.

23

Əbdürrəhman Səid Əbdullahın damadı idi. Gecəyarıdan keçdikdən sonra atası Səid Mixnəfə birməktub yazdı. Bə`d Tariq və Əbdürrəhman Zəhir ilədışarı çıxub İbn Ziyadın qəsrinə yürüş eylədilər. Gecənəhayət dərəcədə qaranlıq oldığı kibi yağmur dəxişiddətlə yağırdı. Öylə qaranlıq idi ki, kimsə kimsəyigörməyürdi.

Əbdürrəhman dedi:- Kəməndləri açın, qəsrin yuxarısına ataq.Dərhal kəməndləri açdılar, atub qəsrin yuxarısına

bənd etdilər. Ən əvvəl Əbdürrəhman Səid, sonradigərləri yuxarı çıxdılar. Qaraqullar qəsrin damıkənarında yatmışdılar. Əbdürrəhman dedi:

- Hərəmiz qara qulların birini öldürməliyik.Dərhal hərə birini boğazlayub o qədər sıxdılar ki,

həyati-ariyələrini tərk etdilər. O vəqt onların başlarınıkəsüb qəsrin kənarına qoydılar. Aşağı enüb qəsrinqapusından baxdılar. Gördilər bütün növbətdarlar vəxassəkiyanlar yatmış və heç bir şeydən xəbərdardegildirlər. Hər qədər sağa və sola baxdılar,Əbdullahdan bir əsər tapmadılar. Bir qədər gəzəndənsonra qəsrin qabağında ali bir eyvanə yetişdilər.Üzərindən böyük qiymətdar pərdələr asılmışdı. Oradaİbn Ziyad yatmışdı. Növbətçiləri isə əllərini başlarınınaltına qoyub yatmışlardı.

Əbdürrəhman Səid iləri yeriyüb İbn Ziyadınsilahını götürüb qayıtdı. Yoldaşları müntəzirdurmuşdılar, əgər bir iş vaqe` olsa, lazımeyi-iqdamatdə olsunlar və İbn Ziyadı parə-parə etsünlər.

24

Əbdürrəhman qəsr içində gəzərkən gördi ki,Əbdullah Əfif mehrabın içində Qur`an oxuyur, dilşadoldı. Qılınc ilə naziri vurmaq istədisə də, lakin səsədüşüb zəhmətlərinin hədər olmasından qorxdı,qılıncını qılafına qoyub naziri boğazladı, o qədər sıxdıki, canı çıxub bihiss düşdi. Sonra başını bədənindəncüda etdi.

Bu halda Əbdullah kimsən demək istədikdə,Əbdürrəhman özini nişan verüb, onı sakit etdi.

Əbdullah:- Bəradər, yavaşca dolan, nazirim Ali-Rəsulın (ə)

düşmənidir, oyanarsa, zəhmətin hədər olar, zira İbnZiyad dəxi qəsrdə yatmışdır.

Əbdürrəhman dərhal kəsilmiş başı təqdim iləƏbdullahı xoşhal etdi.

Əbdullah:- Bəni tezlikcə buradan aparın. Bu məl`unın

təəccübli olan əhvalını sizə söyləyəcəgəm.Əbdürrəhman Səid Əbdullahın əlindən dutub

qəsrin ortasına gəldi. Səfir (fit) vurmaqla yoldaşlarınıxəbərdar etdi. Dərhal Əbdürrəhman Zəhir və Tariqgəlüb Əbdullahın zəncirini açaraq arxalarına aldılar,nəhayət sür`ətlə evinə gətirüb əqvamına tapşırdılar vəbir neçə gün gizli qalmasını tövsiyə etdilər. İşinaqibətini gözləyürdilər, Əbdullahın övlad və əqvamıbu əhvaldən şad oldılar. Onlar yaxın oldığına görəƏbdürrəhman Səidin evinə azim oldılar. Ələttəsadüfbəkçibaşı (gecə qaraqulunun əmiri) yüz əlli nəfər iləmüsəlləh hənuz gecənin yarısı idi, dolanırdılar. Zira

25

İbn Ziyad üç yüzi piyadə, iki yüzi atlı beş yüzmüsəlləh əskər tə`yin etmişdi ki, hər yerdə Hüseyn (ə)dostlarına təsadüf edərlərsə, orada qətl etsinlər. Üçyüz piyadə dəxi şəhərin xaricində dolanırdılar. Həminyüz əlli nəfərin bə`zisi atından düşüb yerdə, bə`zisibaşını yəhərin qaşına qoyub yatmışdı. O halda bu üçnəfər onlara təsadüf etdi. Bəkçibaşı dərhal onların kimoldığını və haraya gedəcəklərini sordı. Əbdürrəhman(onları aldatmaq üçün):

- Bən Haris ibn Ömər Mosuliyəm.Bəkçibaşı:- Əfəndim, nə vaqiə yüz göstərmiş, fərmanın

nədir, buyur, imdad etməgə hazırıq.Əbdürrəhman:- Başmaqçı bazarına getmişdim, indi qəsrə

müraciət edirəm, bir neçə nəfəriniz bənimlə gələbilərmisiniz? Bəlkə bir hadisə zühur oldı, yalnızoldığıma görə əziyyətə düşərəm.

Xülasə, otuz nəfər onlardan götürüb mabəqisinətapşırdı ki, bu otuz nəfər qayıdub onlara mülhəqolanadək həmin yerdə dayanub gözləsinlər.Əbdürrəhman onları buğda satan məhəlləsinə gətürübdedi:

- Qılınclarınızı açub bir dükkandə qoyınız, qulaqveriniz, hər tərəfdən səs gələrsə, o tərəfə getməliyik.

Lakin onlar Əbdürrəhmanın tədbirindən qafilidilər. Kəmali-itminan ilə Haris bilürdilər, çünki HarisKərbəla vaqiəsində hazır olanlardan idi. Lakin İbn

26

Ziyad onı Şama getməgə qoymayub yanındasaxlamışdı. O isə gecələr şəhərin içində dolanurdı.

Piyadələr qılınc-qalxanlarını bir dükkanə yığubhamusı asudəxatir oturdılar. Əbdürrəhman SəidTariqə dedi:

- Bəradər, bən bunları öldürəcəgəm, sən qapudadur, bunların bircəsini dışarı çıxmağə qoyma.

Dərhal qılınc çəküb: “Ya məzlumi-Kərbəla,səndən mədəd” - deyə onları doğramağa başladı.Onlar sərasimə olub nə edəcəklərini bilə bilmədilər.Tariq ilərüdən, Əbdürrəhman Zəhir arxadan,Əbdürrəhman Səid isə ortadan bir saətdə o otuz nəfəriqətl edüb təmam etdilər. O yaxında bir həmmamvardı, silahları gətürüb həman həmmamın gülxənindəgizlətdilər. Əbdürrəhman Zəhir Əbdürrəhman Səidədedi:

- Bəradər, bu gecə gördigimiz bu iki işlə HəzrətSeyyidüş-şühədanın (ə) ruhını şad etdik. BiriƏbdullahın xilası, digəri isə bunların qətlindənibarətdir.

Əbdürrəhman Səid:- Bəradər, bunlar kifayət etməz. Bu kibi zalimlər

ilə başqa cürə dolanmalıyuq. Bənim arxamca gəlin,görün onlara nələr edəcəgəm.

Bu sözləri dedikdən sonra getməgə başladılar. Oəsnadə digər bir yüz igirmi nəfər qaraqula təsadüfetdilər. Əbdürrəhman Səid dedi:

- Qardaşlar, ilərüləyiniz, sıxılmamaq üçün də`vaedəcək meydanı əldə edək.

27

O vəqt hər üçi qılınc çəküb onları qarşıladılar.Əbdürrəhman Səid:

- Əmandır, Haris Mosuli dustdari-Hüseynin əlinədüşmiş, dəhşətli çarpışmadadırlar, durmıyın, imdadedək.

Onlar bu xəbəri eşidərkən hövlnak buğdasatanməhəlləsinə getdilər. Bunlar isə xilas olub sübh yavuqoldığına görə tələsik evə yürüdilər. Əbdürrəhman:

- Əfsus, Haris əlimizə düşmədi, ondan gizlicəintiqam alardıq. Bunlarla asudə ola bilməyürəm,buraya gəlin, bir daha vuruşma törədəcəgəm.

Dərhal sövqüd-dəvab ilə* yola düşdilər. Bəkçilərçox olan tərəfə gəldilər. Harisi öldürməgə çoxçalışırdılar.

Bazar ağzına yetişüb gördilər neçə nəfər buradayatmışdır. İttifaqən Əbdürrəhman yoldaşlarıylaburaya yetişdikdə ilərüdə getmiş olan əşqiyalər dəxibuğdasatan məhəlləsinə yetişmişdilər. Otuz nəfəriparə-parə doğramış və qanlarına aludə gördikdə butəcavüzün düşmən tərəfindən oldığını anladılar. Budırki, şəhərin içinə dəhşətli bir gurultı düşdi.Əbdürrəhman:

- Qardaşlar, işimiz fəna oldı, düşmənlər əhvaldanxəbərdar olmışlardır. İndi səs-səsə verüb düşmənlərişaşırmaq üçün gurultılar qoparmalıyıq.

* Sövqüd-dəvab – heyvanların gedəcəyi yollara deyilür.(Ə.Müznib)

28

Dərhal vuruşma qovğasına bənzər bir bağırtı iləbağırmağa başladılar. Haris iki yüz nəfər atlı vəpiyadə ilə durduğı halda məzkur səsləri eşidüb dedi:

- Vay, dustdarani-Hüseyn (ə) bizə hücumetmişlər, qulaq veriniz görək nə eşidərik.

Bu halda gördilər üç nəfər əllərində yalın qılınc:“Əmandır, bizə imdad ediniz” - deyə bağıra-bağıragəlirlər. Bəkçi əskərləri bu halı görincə atlandılar.Haris dəxi atlanmaq istədikdə, Əbdürrəhman Səidqolunı Harisin boynına salub:

- Ey Haris, Əbdullah Əfifin ə`vanı dışarı çıxubşəhərdə üç yerdə vuruşma qoparmışlardır.

Haris əskərlərin yürüməsinə hökm edüb özi dəxiatlanmaq istədikdə, Əddürrəhman Səid onı saxlamaqüçün: “Allah eşqinə, təvəqqüf et, sana vəsiyyətimvardır, yaralanmışam” - deyə onı vurmağa qəsdedərkən, Tariq ilərüləyüb bir zərbə ilə Harisin başınıbədənindən yerə saldı. Bə`də dedi:

- Ey Əbdürrəhman, əman günidir, sübhyaxınlaşub, evə getməgimiz məsləhətdir.

Həman yerdə bu vuruşma həqqində Harisinhökminə müntəzir olan qırx atlı Harisin başını yerdəgörincə, dərhal bu müharibeyi-nagəhzühurun hiylə ilətörəməsini düşünüb: “Əlhəzər! Əlhəzər! Yol veriniz,aramızda olan düşmənlər keçsin” - deyə fəryad edərəkatlandıqları halda, Əzraili-Həqq kibi başlarınınüstində olan qəhrəmanlar fürsəti qənimət bilübonlardan altısını qətl və neçəsini yaraladılar.Əbdürrəhman Səid bir tərəfdən düşmənlərin

29

şaşqınlığından istifadə edüb, digər tərəfdən dəməhəbbəti-Hüseyniyyənin yürəgində qələyanetdigindən dəvam edə bilmədigi üçün: “Haydıqardaşlar! Vurun, qırın, öldürün bu düşmənləri” -deyə hər üçi vuruşmaya məşğul oldılar. Bu haldaSəlman Xüzayi, Ənəs ibn Malik bu müharibəninsəbəbini anlayub Əbdürəhman Səid və Tariqləmütəffiq olaraq həman düşmənləri bir hücumi-fövqəlxəyal ilə bütün-bütünə qılıncdan keçirüb xaki-həlakətə yıxdılar. Bə`də sübhin yaxınlaşmasını hissetdiklərinə görə evlərinə müraciət etdilər.

Bu üç nəfərin Kufə şəhərində bu dərəcədəqiyamət qoparub qanlar axıtmalarına iki səbəb var idi:Biri, əşrar ordusunun əmirləri sayəsində keyfi-mayəşayə məşğul olmaqla özlərinə məğrur olmaları,ikincisi isə Kufədə bu qədər də Həzrət Hüseynin (ə)dostları olmağına zənn etməməkləri idi. O üç nəfərdəxi bu iki şeyin sayəsində məramlarına müvəffəqoldılar. O günlərdə Əbdürrəhmanın atası Səid MixnəfAzərbaycanda idi. Həman Ədrürrəhman evəyetişdikdə atası dəxi gəlüb yetişdi, əhvalatı oğlındansordı. O isə ibtidadan intəhayə qədər bəyan etdi. Səidbu sözləri eşidərkən atdan yıxılub bihuş oldı. Huşəgələndən sonra: “Əfsus, bən burada olmadım ki, oHəzrətə canımı fəda edərdim” - deyə öylə ağladı ki,bütün əsakiri-mövcudi şiddəti-tammə ilə ağlaşdılar.Dustdarani-Hüseyn (ə) Səidin gəlməgindən xəbərdarolub əzaxanə təşkil etdilər. Üç gün Həzrət Hüseynə (ə)əza saxladılar.

30

Üçünci fəsl

İbn Səid üç bin əskər sahibi bir kişi idi və onındə`va görmiş təcrübəkar Əli, Ömər, Əbubəkradlarında üç qardaşları var idi. Əbdürrəhman onlarıevə də`vət edüb o gecə etdigi şeyləri onlara və atasınabəyan eylədi. Səid Mixnəf isə bu səfərindən iki xəlvarzireh, üç bin dinar pul götürmüşdi. Əmma o gecəHaris öləndən sonra neçə nəfər qaçub buğdasatanbazarına gəldilər. Orda da dəxi otuz kişi məqtuldüşmüşdir. Hamusı onların yoldaşlarıdır. Bu işintədbir ilə oldığını anladılar. Şəhərin içində “vay oğul”,“vay qardaş”, “vay əmu” səsi qiyamət qoparmışdı.Günüz olınca hamı fəryadkünan qəsrin qabağınayığıldılar, dübarə iki yüz kişi ağlaya-ağlaya gəlübdayandılar.

İbn Ziyad bunların qopardığı vaveyladan ayılub,ağlaşmanın səbəbini sordı: “Biz bilməyirük, çoxdan buşuriş vardır” - cəvabını aldı. İbn Ziyadın halı dəyişübtitrəməyə başladı. Dərhal libasını geyinüb silah almaqistədikdə Müaviyədən İraqə gedəndə aldığı belbağı,qılınc, qalxan və zireh kibi qiymətdar silahlarınıgörmədi: -“Vay olsun sizə, bənim silahım necə olmışvə yanıma kim gəlmişdir?” - deyə bağırdıqda, hamusı:- “Bilməyirik” - cəvabını verdilər. Bu bağırtıya bütünqəsrdə yatmışlar ayıldı. İbn Ziyadın ətrafını bürüyüb

31

şəm`ləri yandırdılar. Bütün evləri birər-birər gəzdilər,gəlüb Əbdullahı həbs etdigi yerdə görmədikdəəndamına lərzə düşüb dedi:

- Vay olsun sizə! Düşmən gəlmiş, həbs etdigimƏbdullahı da aparmışdır. Bən sizə e`timad edübyatıram.

Qəsrin damına gəldikdə gördilər qaraqullarınbaşları kəsilüb kənarəsindən asılmışdır. Aşağıbaxdıqda gördi Kufə əhalisi fəryad edir. İbn Ziyadövzayi böylə gördikdə əmirləri Harisin harada oldığınısordı. Onlar dedilər:

- Əmirin ömri uzun olsun, bu gecə bizə birbəlayi-nagəhani nazil olmışdur.

Əhvalatı təmamilə bəyan etdilər. İbn Ziyad hökmedüb şeypur çaldılar. Əskərlər şeypur səsi eşidincəqəsrin qabağında hazır oldılar. Keçən gecəki vüquatsəri` saiqə kibi şəhərə yayıldı. Eşidənlər dəryayi-heyrətə qərq oldılar: “Əcəba, bu necə işdir, Əbdullahıvə Əmirin silahını necə apardılar?” - kibi sözləriyekdigərindən mütəhhəyiranə sorırdılar. Əskərlər isə:

- Biz, qılınc çəküb Həzrət Hüseynin (ə) dostlarınıqırmıyınca bu qüssədən xilas ola bilmərik - deyürdilər.Ümumi bir böht və heyrət qaplamışdı.

Səbahı gün Bənu Əzd qəbiləsi SəidinAzərbaycandən İraq alayı ilə gəldigini və bir çox malgətürdigini eşidüb dəstə-dəstə görişinə gəldilər. Səidyaxasını cırub, gələnlər Həzrət Hüseyn (ə) xüsusındanona başsağlığı verirdilər. Səid dustdarani-Ali-Rəsulın(ə) əksərini toplanmış gördikdə dedi:

32

- Qardaşlar, əlhal Həzrət Hüseynin (ə) nahəqtökülmüş qanını almaq üçün lazimeyi-iqdamatdəolmalıyıq! Kimdir sizlərdən...

Bu halda Əbdullah Əfif yavərlərilə müsəlləhaşkar oldı. Yetişüb biri-birlərilə görüşdilər. ƏbdullahƏfif dedi:

- Ey Səid, əsir oldığım gecədə bana nazir olanHəmid ibn Həmzə məl`un idi. Bən ona tapşırılıncadedi: “Ey Əbdullah, bəni tanıyurmısan? Bən Müslimivə Yəqtanı öldürən Həmid ibn Həmzəyəm (Yəqtanİmam Hüseynin (ə) bacısı oğlı idi). HərgizMühəmməd əl-Müstəfanın dostlarına rəhm etmərəm.Əlhal sənin başını kəsməgi özimə vacib bilürəm. EyƏbdullah, siz nə bidinsiniz, utanmayursınız Yəzid ibnMüaviyə kibi zəmanə imamının itaətindənçıxursınız?”. Bu kibi hədyanat söyləyüb bəni incitdisədə lakin həmd olsun Allaha, mükafatına də nail oldı.Eykaş, Haris ibn Ömər Mosulinin ölümüni görəydim.

Əddürrəhman bu sözi eşidincə Harisin başınıçıxarub Əbdullahə verdi, o isə izhari-məmnuniyyətetdi.

Bənu Əzd qəbiləsi Səidin evinə gəldikdə Səidinevi və ətrafı xəlayiq ilə dolmışdı. Şəhər əhalisi ikibölük olmışdılar, bir bölügi İbn Ziyadın, digəri Səidinyanına toplanmışdılar.

Əmma İbn Ziyad Kərbəla vaqieyi-əliməsindənsonra orduyı dağıtmışdı. Bə`zisini ibn Sə`d, Şimr vəSinan ibn Ənəs ilə Şamə, bə`zisini Bəsrəyə, mabəqisini

33

isə Kufənin ətrafına göndərmişdi. Fəqət yanında bir azəskər qalmışdı.

Əbdürrəhman oraya toplanan dustdarani-Həzrəti-Hüseynin (ə) hamusını müsəlləh fədakargördikdə xoşhal olub cəsarət hasil etdilər. Dört birtərəfdən təbl vurdılar. Səid bir nitqi-bəliğbəyanlə dedi:

- Cəmaət, bən Azərbaycanda padşah idim. Kufə,Bəsrə və İraqdan bana çox məktublar gəldi. BəniKufəyə gəlməgə tələsdirdilər, bəlkə İmam Hüseynlə(ə) Məkkədən Kufəyə gələndə mülaqat edəm, yaxud oHəzrətə (ə) düşmənlər hücum edərsə, imdad edəm.Biləks, heç biri mümkin olmadı. Hər vəqt Hüseyn (ə)adı gələndə cigərim yanır, parçalanır, dağılır,diriligimdən bizar oluram. Zira, İmam Hüseyn (ə) kibiİslamiyyət, insaniyyət qurbanından sonra bana, bəlkəbütün müsəlmanlara dirilik həramdır.

Əlhal vəqt intiqam almaq vəqtidir, intiqam,intiqam! Çünki düşməni iki vəqtdə məğlub etməkolur: Biri qorxaq düşməni cüz`i bir sədəmə ilə şaşdırubməğlub etmək olar. İkincisi, təcahüldən məğrur oldığıhalda şaşmış düşməni fəna bir gurultı ilə tələf etməkmümkin olar. Binaənəleyh, indi Yəzidin mə`mur vəəskərləri məğrurlarından bütün-bütünə şaşmışlardır.Biz isə fürsəti qənimət bilüb onlardan intiqamalmalıyıq. Halbuki İbn Ziyadın indilikdə heç birqüvveyi- əskəriyyə və hərbiyyəsi qalmamışdır. Bizimqüvayi-hərbiyyə və əskəriyyəmiz nəhayətdərəcədədir. Bənimlə olan üç bin kişi ilə siz dəxiyekdil, yekcəhət olub ə`daları qırmaqla əsirləri və

34

başları Şamdan qaytarmalıyıq. Bunlardan maəda, buqədər İslam üstinə edilən təcavüzləri himmət vəhəmiyyətdən başqa heç bir şeylə rədd etmək olmaz.Bu qədər İslam millətinə vurulan zərbeyi-düşmənanəyi heç bir şey əvəz edə bilməz. Fəqətintiqam! İntiqam! Haydı, arqadaşlar, intiqam.

Bu sözləri dedikdən sonra nəhayət şiddətləağladı. Cəmaət dəxi ağlaya-ağlaya:

- Malımız, canımız Həzrəti-Hüseynə (ə) fədadır -səsini ucaltdılar.

Səid nəhayət məmnuniyyətlə:- Allah əcr versin - deyə xətmi-kəlam etdi. Bə`də

dedi:- Cəmaət, əlhal kimə tabe` olmalıyıq?Cəmaət ümumiyyətlə dedilər:- Əbdullah Əfifə tabe` olmalıyıq. Zira də`va

görmiş, təcrübəkar və qüvvəli bir zat oldığı kibiCəməl, Süffeyn və Nəhrəvan kibi dəhşətlimüharibələrdə dəxi isbati-vücud etmişdir.

Səid, “bən rizayəm” - deyə ilərü yeriyüb bey`ətetməklə o gün beş bin kişi Əbdullah Əfifə bey`ətetdilər. Şadlıqdan nə`rə çəkdilər. Bu xəbər şəhərəyayıldı. Xəlayiq dükkanları bağladılar. Bə`zi Səidin,bə`zisi İbn Ziyadın imdadına getdilər. Lakin İbnZiyadın əskəri iki bindən ziyadə degildi. İbn Ziyadbeytülmalın qapısını açub onlara mal və silah payladı.İbn Ziyad qəsri qabağında bir çox xəlayiq dayanubbaxırdılar. Hər saətdə xəfiyyələr dolanub haradaictima`nın oldığını və kimin nitq söylədigini gəlüb

35

xəbər gətürdilər. Bu halda Kəsir ibn Şihab adınlı birşəxs dedi:

- Hörmətli əmirimiz, təvəqqüf zəmanı degildir. İşhəddən keçdi. Səid Azərbaycandan gəlmiş, ziyadə malgətürmiş və on bindən ziyadə kişilər ilə ƏbdullahƏfifə bey`ət etmişlərdir. Əgər həmin saət hökm edüb orafiziləri dutub həlak edər isən, qiyamətə qədərdövlətin və səltənətin dəvam edəcəkdir. Biləks, e`tinaetməz isən, böyük inqilablar içində boğulmağına əminolmalılsan.

İbn Ziyad bu sözləri eşidərkən filfövr hökm edübqəsrdən dışarı çıxdılar. Təbli-cəng vurdılar. BəniÜmməyyənin böyüklərini, Yəzidin dostlarını ehzaredüb dedi:

- Bən bilürəm bu rafizillər bir şey` edəbilməyəcək. Qorxumdan kim deyə bilər ki, bənHüseynin (ə) dostıyam. Lakin görirsiniz, bu kor bizimbaşımıza nə gətürdi. Bütün Bənu Əzd qəbiləsinə üsyanetdirdi. Şübhəsiz ki, hüquqının müdafiəsinəciddiyyətlə, sədaqətlə çalışan bir kişi nəinki bir BənuƏzd qəbiləsinə, bəlkə bütün dünyada mövcud olaninsaf sahiblərinə üsyan etdirə bilər. Əman, bən Kufəşəhərində bu qədər də dustdari-Ali-Rəsulın (ə)olmağını zənn etməyürdim. Ah, böylə dərdəmütəhəmmil olmaq olarmı? Dutdığım əsir azad, Kufəəmirləri isə qətl olundı. Səid isə Müaviyənin keçmişəmiri idi, onı özinə tabe` edüb Azərbaycana hakimtə`yin eylədi. İndi artıq mal toplamış, öylə bilür ki,dünyanı alacaqdır. Əlhal hər kim Səidin və oğlının

36

başını Tariqin başilə bərabər gətürərsə, istədigi vilayətivə şəhəri ona verərəm. Bunlardan əlavə, ona on at, onqulam və on kəniz bəxş edərəm. Hər gün də üçxahişini dəxi qəbul eylərəm. Bənim ən`amım böyləoldıqda Yəzidin ən`amı isə ziyadə olmağı şübhəsizdir.Dəxi axirət səvabını söyləməgə lüzum yoxdur.

Şam və Kufə əhalisi ən`am adını eşitdikdə hamısıbirdən:

- Möhtərəm əmirimiz, əmin ol, zərrə qədərqorxumız yoxdır. İmam Hüseyni (ə) əshabı iləöldürdügimiz kibi, bunları dəxi həlak edərik.

İbn Ziyad dərhal hökm edüb təbli-cəng vuraraqqəsrdən dışarı çıxdılar. Müharibə etmək üçünmeydanə yürüməgə başladılar.

Səid təbli-cəng səsini eşidərkən hökm edüb onbin atlı, piyadə müsəlləh olaraq meydani-müharibəyətərəf hərəkət etdilər. Dörd yolın ayrıcında beş yüzmüsəlləh kişilərdən qoydılar. Piyadələr damlaraçıxdılar. Səid isə qiymətdar əsləhələr ilə müsəlləh olubnəhayət baş hərbi qomandanı kibi xuraman-xuramanyürüyürdi. Fəqət hər qədəmində: “Haydı, qardaşlar!Düşmənlərdən intiqam almalıyıq” - nidası və hərbaxışından: “Allah eşqinə, zalimin zülminə təhəmmüledən millət, özi bizzat zalimdir. Hüseynin (ə) etdigiqəsdinə iqtida etməliyik” - ilhamı duyulırdı.

Beş yüz nəfər qardaşı Bikr ibn Mixnəfə verüb birçox hərbi tövsiyələrlə onı yol ağzında qoydı, özi küçəilə Əbdürrəhman arxasında yürüyürdi. Üzərində“Lailahəilləllah” yazılmış beş tanə ağ beydəq

37

açmışdılar. Bin kişi yüzlərinə niqab salmış, heç kəsonları tanımayurdı. Əllərində ağac, yaxaları cırılmış,ətəklərini bellərinə vurub ayaqyalın: “Ya Hüseyn (ə),mədəd” deyərək yürüyürdilər. Ən əvvəl müharibəyəgirişməmiş, İbn Sə`din evini odladılar. Şimrin eviniqarət etdilər, ali-Üməyyədən gördiklərini doğradılar.Bir saətdə Kufənin küçələrində bir facieyi-qiyamətnümun zühur etdi. Düşmənlər bütün evlərini,dükkanlarını tərk edüb qaçmağa başladılar.

İbn Ziyad əskərlərini nizama salub Kufə çölinəirsal etdi. Ətrafdan imdad istədi. On mindən ziyadəimdad gəldi. Əmr ibn əl-Həccac Zübeydini ehzar etdi.Bu kişi Kərbəladə Həzrət Əbbası şəhid və Qasimə dəxibir zərbeyi-zalimanə vurmışdı, onı qomandan tə`yinedüb də`vayə göndərdi. Onın arxasınca Mühəmmədibn Əş`əsi yeddi bin əskər ilə yola saldı. İbn Ziyadpeydərpey, Kə`b ibn Kə`b, Hüsəyn ibn Nümeyr, İshaqibn əl-Hüsəyn və İshaq ibn Əş`əs kibi Hüseynin (ə)qatillərindən göndərirdi. Əşrar ordusı gəlüb əhrarəskərlərin müqabilində səfbəsteyi-nizam oldılar. SəidƏmr ibn əl-Həccacla, Mühəmməd Əs`əsƏbdürrəhman ilə, İbn Ziyad Əbabəkr Əbi Mixnəf iləyüzbəyüz durdılar. Hər iki tərəfdən təbli-cəng vuruldı.Də`vayə gələnlər titrəməgə başladılar. Yüz bindənziyadə arvad, kişi, uşaqlar daş atub ali-Üməyyəyələ`nət edirdilər. O halda Əbdürrəhman atını İbnZiyadın bərabərinə sürüb dedi:

- Bir saət təbl vurmayın, bir neçə kəlmə deyəcəksözüm vardır.

38

Onlar dəxi sakit oldılar. Əbdürrəhman dedi:- Ey İbn Ziyad! Müzəffəriyyət qazanmanızdan

dilşad olmayınız. Biz milləti- İslamın qəflətindən,anlamazlığından istifadə edüb Hüseyni (ə) öldürdiniz.“Biz dəxi müsəlmanıq, əhli-Qur`anıq” - deyə bizi iğfaletdiniz. Doğrudan da, bu kibi tədabiri-siyasiyyəyitarixlər dəxi göstərmiş isə də, yenə biz müsəlmanlarcəhulanə bir tərzlə e`tinasızlıq etdik, siz arzunıza nailoldınız. Əlhal, qeyrət, həmiyyət edüb vəqtimizin iqtizaetdigi, tədbir və silahlar ilə müqabilə edər isək,intiqam almağımız şübhəsizdir. Biləks, süstlük,saymamazlıq etmiş olsaq, müzməhill olacəyimizbədihidir. Lakin həqqü həqqaniyyət qurbanı,Mühəmməd əl-Müstəfanın (s) sevgilisi olan Şəhidi-Kərbəlanın (ə) həqqində bu qədər təcavüzat vətəzyiqat sərf etmək qaidədən xaric, insafdan kənar birəməldir. Əgər səni öldürmək istəsəydim, o gecə təxtinüstində yatdığın halda başını kəsərdim. Lakin insafımriza vermədi, namusım rəva görmədi. Yatmış köməkli,köməksiz hesabındadır. Köməksizə təcavüz etməknamussuzlıq, daha döğrusı, vəhşilikdir.

Əsakiri-İslam Əbdürrəhmanın bu sözlərinə təqdiretmək üçün alqış təbli çalub: - “Yaşasın Hüseynə (ə)iqtida edənlər” - səsini ucaltdılar.

Əmma İbn Ziyad bu sözlərdən qəzəblənübmeydanə yürüdikdə Bəni Üməyyənin böyükləri onıqarşılayub: - “Biz sağ ikən sənin müharibəyə getməginlüzumsızdır” - dedilərsə də İbn Ziyad qəbul etməyüb,bunun müqabilində: “Də`va görmüş bir şəxsin getməsi

39

lazımdır” - deyə silahını əlinə aldı, meydanəyürüdikdə: “Siz bəni gözləyiniz, məğlub oldığımhalda sağdan, soldan hücumla xilasıma çalışın” - kibibir çox tövsiyələr etdi. Ondan sonra zəmanında misliolmayan əsləhələr ilə müsəlləh olub meydanə gəldi.Əbdürrəhmana xitabən:

- Yəzidə itaət etmək Müstəfayə (s) itaət etməkdir.Hər kim Yəzidin itaətindən e`raz edərsə, o vəqt onınqətli vacib, qanı hədər, malı isə həlaldır. Necə ki,Həzrət Hüseyn (ə) itaət etməyüb şəhid oldı. Halbukisiz həman Hüseyni (ə) imamlığa də`vət edübKərbəlanın qanlı çölində yalnız buraxaraq Yəzidinqorxusından qaçan Kufə əhalisi degilsinizmi? Hüseyni(ə) ölümə verəndən sonra indi intiqam almaq qəsdiləordular təşkil edüb vuruşmağa qiyam etmişsiniz.Əfsus! Binlərcə əfsus! Əlhal, sizin dəxi başınızı kəsübŞama – Yəzidə göndərəcəgəm.

Bu sözləri deyincə nə`rə çəküb Əbdürrəhmanahəmlə etdi. Üç nizə həvalələri aralarında rəddü bədəloldı. Dördüncidə İbn Ziyad fürsət tapubƏbdürrəhmana bir zərbət vurduqda, Əbdürrəhmanduyub qılınc çəkərək həmləyə başladı. İbn Ziyadıntövsiyəsi mövcibincə zabitlər sağdan, soldan hücumetdilər. Əbdürrəhman qorxmaqsızın özini onlaravurub əksərini xaki-həlakətə yıxdı. Bu dəf`ə İbnZiyada yetişdikdə dübarə bin nəfər əskər İbn Ziyadınimdadına gəldi. Əbdürrəhmanı aralığa aldılar, orduyi-İslam tərəfindən Səid, əmir Tariq və Tariq Ə`məşhücum etdilər. İbn Ziyadı ələ salmağa çalışırdılar.

40

Meydani-mə`rəkədən qan ümmani- xüruşan kibiaxırdı. Atların ayağı altından qopan tozlar gögiqaraltmışdı. Demək, Kufə şəhərini dəhşətli birzəlzəleyi-nagəhzühur titrədirdi. Əbdürrəhman özüniİbn Ziyada yetirərkən İbn Ziyadın arxasında olanmühafizəçiləri imdad ilə mümaniət göstərüb İbnZiyadı xilas etdilər. Əbdürrəhman bu vaqiədən sıxılubmühafizəçilərə hücum, onların neçəsini qətl, neçəsiniməcruh etdi. İbn Ziyada yetişüb bir qılınc zərbəsiyləonı dəxi yaraladı. İbn Ziyad özini yaralı görüncə,əskərləri və meydani- müharibəni buraxub qaçmağabaşladı. Qaçdığı əsnada atından yıxılub bihuş oldı.Əsakiri-əşrar dəxi dəvam edə bilmədigindən qaçmağafürsət axtarırdılar. Mücahidini-İslam hər tərəfdənyollarını dutub öldürürdilər. Damlardan daş şiddətliyağmur kibi tökülürdi. Səid, Əbdullah Əfifin puliləalmış oldığı iki yüz qaraqulların yüz nəfərini yanındasaxlıyub, yüz nəfərini İbn Ziyadın əskərlərini qarurəilə yandırmağə göndərdi. Onlar isə vəzifələrini ifaetdilər. Əşrardən əksəri yanub tələf oldılar. İslaməskərləri onları şiddətlə tə`qib edirdi. Əbbürrəhman: -“Bir az yavaşca tə`qib edin, bir saətdən sonra hamısıqaçacaqlardır. O vəqt onları evlərindən dışarı çəkübartıq əziyyətlərlə öldürərik” - deyə əskərlərə tədabiri-müharibəyi tə`lim edirdi.

İbn Ziyad dört bir tərəfində olan əlaməti vəmühafizəçiləri sayəsində ələ düşmədi. Əbdullah Əfifbir adam göndərüb qarurə atanlarə əşrar ələmdarınıyandırmağa cəhd etməklərini tə`kid eylədisə də, heç

41

bir vəchlə mümkin olmadı. Əbdürrəhmanın PeykanNəkin adınlı bir qulamı vardı. Çox yaxşı oxatan idi.Hətta dəfəatla tüki vurmışdı. Əbdürrəhman həmanqulamı çağırub dedi:

- Ox ilə ələmdarı vurub yıxar isən, səni azadedərəm.

Qulam dərhal atından düşdi. Bir ox kəmanəqoyub atınca ox ələmdarın yürəgindən dəgüb həlakoldı. Əşrarın beydəqi sərnigun oldı. İbn Ziyadınəskərləri bütün-bütünə məğlub olub dağıldılar. Birsaətin zərfində orduyi-İslam böyük bir müzəffəriyyətənail oldılar.

Dördünci fəsil

Əbdürrəhmanın qulamı Peykan Nəkin oxuylaələmdarı vurub həlak etməsindən Bənu Əzd qəbiləsivə İslam fədakarları ziyadə hərbi və əskəri qüvvələrəmalik oldılar. Əşrarı təmamilə qırub tələf etdilər.Əbdürrəhman isə yaralanmışdı. İbn Ziyad qaçubqəsrinə girdi. Hər iki ordu qayıtdılar. Küçələrdə vəbazarlarda ölü-ölü üstinə tökülmüşdi. İbn Ziyadınyaralarını bağladılar. Ən qorxulı yarası başında idi.Qəsrin ətrafında olan yolların ağzında və damındaqaraqullar qoydılar. İbn Ziyad Bəni Üməyyəninböyüklərini ehzar edüb şikayət edərək dedi:

- Görürsiniz, Bənu Əzd qəbiləsi nə qiyamətlərqopardı. Ələlxüsus, Əbdürrəhman cüz`i əsakirlə bizə

42

böyük tələfat verdi. Bənim zənnim böylə degildi.Əlhal tədbirlər edüb çarələr aramalıyıq.

Ondan sonra əmr edüb ordularından qətlolunanları saydılar. O gün beş bin nəfər kişi qətlolmışdı. İbn Ziyad nəhayət qorxuya düşdi. Hər ikiordu qaraqullar çıxardılar. İbn Ziyad ətrafa məktubyazub imdad istədi. Əmr ibn əl-Həccac, Mühəmmədibn Əş`əs və Ömər Sə`d çadırda əgləşübƏbdürrəhmanın göstərdigi şücaəti tə`rif edirdilər.Gecə yarıdan keçdi, qaraqullar bir kişi dutubgətürdilər. Ömər Sə`d və yoldaşları ondan kimoldığını və hardan gəldigini sordılar. O kişi:

- Bən İbn Ziyadın yanında “Ham əl-yəqin”məhəlləsindən gəlürəm. Əmir buyurur ki, bu gecəİslam ordusına şəbxun vuracağam, hazır olsunlar,təblin səsi çıxınca özlərini imdadıma yetürsinlər. Ziraİslam fədailəri yaralı və yorğun oldıqlarına görə birsaətdə hamusını qətl edüb həlak edəcəyik.

Əmr ibn əl-Həccac dərhal əskərləri nizama salubtəblin səsini gözləyürdi.

Bənü Əzd qəbiləsi Siyami-dinin evində iqamətetdilər. Səid Əbdürrəhman Tariq və Əbdullah dəxiorada hazır idilər. Əbdullah Əfifə qarurə atan qullarcəhətindən təşəkkür etdilər. Əbdürrəhman dedi:

- Qardaşlar, bu yol müqəddəs bir yoldır.Əşrardan qırdıqca insaniyyətə, İslamiyyətə xidmətetmiş hesab olarıq. Ölərsək, şəhadət feyzinə nailolarıq. Lakin İbn Ziyadın əskərləri yorğun və pozğunoldığına görə bu gecə onlara şəbxun vurmağı məsləhət

43

görürəm. Zira başqa yerlərdən gəlməmiş onları tələfetməliyik. Əgər xaricdən imdad gəlüb onlara mülhəqolarsa, işimiz çətinləşər və pərişanlığa düçar olarıq.

Əbdürrəhmanın bu məsləhətinə ümumiyyətlərazı oldılar. Əbdürrəhman o gecə şəbxunın icrasını özöhdəsində olmağı atasından təmənna etdi. Atası vəhazirun bir səslə: “Bu şəbxunı sana vagüzar etdik” -deyə ərzi-itminan etdilər. Əbdürrəhman:

- Siz müsəlləh olub burada durmalısınız. Bəngedirəm, siz məş`əllər yandırınız. Bənim: “YaMühəmməd”, “ya Əli” səsimi eşidincə dört birtərəfdən köməgə gəliniz.

Əbdürrəhman getdikdən sonra Əbdullah Əfifqarurə atanları çağırub dedi:

- Müsəlləh olub qarurə atmağa gediniz, bəlkə İbnZiyadı yandırasınız. Mümkin olmasa qəsriniyandırmalıyuq.

Qullar dərhal müsəlləh olub qarurəƏbdürrəhmanın əqəbincə hərəkət etdilər. Tariqlə Əmirhər ikisi dayanmışdılar, həmin iki yüz min nəfərqulları gördikdə dilşad oldılar. Onlardan yüz nəfərqarurə atanlar dama çıxdılar, qalan yüz nəfər isəəskərlərin yanında dayandılar.

Əbdürrəhman Şam ordusının qaraqullarınayetişincə əşrarı iğfal etmək üçün: “Mühəmməd əl-Müstəfadən (s) sonra ali-Süfyan və ali-Mərvandırlar” -deyə izhari-bəşaşət etdi. Ömər Sə`d dəxi ali-Süfyanəsənalər söyləyüb şadlıq etdikdə Əbdürrəhmanqəflətən pusqudan çıxub qızmış şir kibi onlara hücum

44

etdi. Yetişdigi kimsəyi bir zərbə ilə təmam etdi. Əmribn əl-Həccacı əsir eylədi. Ömər Sə`d ordusı dəxibunlara hücum edüb biri-birilərini boğazladılar.Buğdasatan məhəlləsi başdan-başa od içində yanurdı.Əbdürrəhman o iki bin nəfəri qıra-qıra, tə`qib etdikcəiləriləyürdi. İbn Ziyadın ordugahına yaxınlaşdı. İbnZiyad əhvalı böylə gördikdə təəssüflə əllərini bir-birinə vurub: “Ah bənim qəsdimi düşmən icra etdi” -deyə əskərlərə hücuma hökm etdi. Dərhal beş binəskər özlərini İslam ordusına vurmaqla bir qədər gerioturdılar. O halda Əmir Tariq, Tariq Ə`məş sağdan,soldan hücum edüb müharibə kəskinləşdi. Qarurəatan yüz qulam İbn Ziyadın meydanə gəlməsinibilincə damlara çıxdılar. Əşrarə hər tərəfdən imdadgəlürdi. Əskərləri yeddi bindən ziyadə olmışdı. Qılıncvə nizələr o qaranluq gecədə yulduz kibi parlayurdı.İslam ordusına artıq güc gəlürdilər. Az qalmışdıƏbdürrəhman həlak, İslam ordusı isə məğlub olsunlar.Nəhayət dərəcədə onları sıxışdırmışdılar. O haldaqarurə atanlar də`vayə girişdilər. Kimə atırdılarsa atıilə özi oradaca yanırdı. Şam ordusına böyük sınıqlıqverdilər. Şam ordusı onların dəf`indən aciz qaldılar vəbir-birinə: “Əgər bir qaraqullar bir saət tə`xiretsəydilər, İslam əskərlərini həlak etmişdik” - deyəəfsus edirdilər. “Əlhal, yanar odun qabağında bir işedə bilməyəcəyik” deyürdilər.

İbn Ziyad hökm edüb onları oxa dutmaq üçünbin nəfər oxatan piyadə oldı. İlk oxlarında otuz nəfər

45

qarurə atanlardan həlak etdilər. Əbdürrəhman övzayıböylə gördikdə Əmir Tariqə dedi:

- Bəradər, Əbdullah Əfifi halımızdan xəbərdaretməlisən.

Əmir Tariq dərhal at sürüb xəbərə getdi.Əbdürrəhman isə qarurə atanların qaçmaq

məqsədində oldıqlarını görincə: “Haydı, qardaşlar,İslam naminə ikinci bir hücuma qeyrət edək, bəlkəbunları məğlub edək” - deyə onları hücuma təhriketdi. Onlar dəxi hücum etdilər. Əbdürrəhmantaskülahını başından götürüb başını yəhərin qaşınınyanında gizlədərək Əmir Tariq arxasında olan bin kişiilə özini əşrara vurdı. Artıq tələfat verdisə də, lakinoxatanlar ilə müqabilə edə bilmədilər. Bin nəfər kişi iləarada qaldılar. Nə qayıtmağa yol, nə də durmağataqətləri qaldı, ölməklərini yəqin etdilər.Əbdürrəhman Tariqə dedi:

- Bəradər, bunlar bizi öldürəcəklər, məqsədimizəyetişə bilmiyəcəgiz. Lakin qarurə atanları bu oxatanlara həvalə etməkdən başqa əlacımız yoxdur.

Filfövr yüzini əskərlərə dutub bu mənzuməyioxudı:

Bəradərlərim, haydı qeyrət edin,Hüseyn naminə bəzlü himmət edin.Qırub qövmi-əşrarı bərbad edək,Rəsuli-Xuda ruhını şad edək.Durub qarşı-qarşıya düşmənlə tam,Alaq ali-Süfyandan intiqam.

46

Edərsək bu də`vada izhari-zə`f,Yəqinən bizi düşmən eylər tələf.Bu də`vada kəsb eylərsək zəval,Yəzidin olar izzəti bərkəmal.

Əmandır, bu gün sə`yü qeyrət edin,Hüseyn naminə bəzlü himmət edin.

Orduyi-İslam biduni-təvəqqüf: “Ya Hüseyn,səndən mədəd” - deyə ə`daya hücum etdilər. Digərtərəfdən dəxi qarurəçilər oxatanları yandırub pərişanetdilər. Yüz səksən nəfər onlardan həlak eylədilər.Sübh oldıqda İbn Ziyadın xəyali- əbləhanəsiyləmüzəffəriyyət əlamətlərini göstərdilər. Güya bumüharibədə qalib olmışlardır. Əmir Tariq yetişübəhvalatı Səidə və Əbdullaha bəyan etdi. Səid(Əbdullah Əfifin yanında qalan beş yüz nəfərdənbaşqa) əsakiri-mövcudəyi alub Əbdürrəhmanınimdadına gəlincə, İbn Ziyadın ordusına hücum etdi.Dəhşətli bir vuruşma əmələ gəldi. Damlardan daşlartökülürdi. İbn Ziyad: “Qorxmayın, dünyanı əskəredüb buraya toplaram” - deyə ə`vanına təsəlli verirdi.Peydərpey qəsrin mühafizəsini tapşırurdı.

Günəş tülu` edüb həva işıqlandı. İbn Ziyad üç binnəfər əskər ilə Kufədən xaric oldı. Səid, Əbdürrəhman,Tariq Ə`məş, Əmir Tariq, Əbdürrəhman Zəhir vəƏbabəkr Mixnəf dəxi yoldaşlarıyla qayıtdılar. Hər biribir tərəfi saxlamağa getdi. Dərvazənin birinə TariqƏ`məş beş yüz atlı ilə, Əbdürrəhman Şam dərvazəsini,

47

Əbubəkr Mixnəf Qadisiyyə dərvazəsini saxlamağagetdilər. Səid isə bin nəfər atlı ilə şəhərin içindədolanurdı. Öli, öli üstinə tökülmişdi. Buyurub ölənlərisaydılar. Yeddi bin doqquz yüz doxsan nəfər əşrardanhəlak, doqquz yüz İslam ordusından şəhid olmışdı. Ovəqt hökm edüb şühədayi-İslamı dəfn etdilər. Ə`dayi-İslamı əyaq altına buraxdılar. Bütün Kərbəlayə getmişəşqiyaların evlərini qarət, dustaqları azad eylədilər.

Muxtar üçün nə qədər gəzdilərsə tapa bilmədilər.Zira, onı qəsrin içində olan böyük həbsxanədə həbsetmişdilər. Qəsrə - böyük həbsxanəyə getmək üçüntədabiri-lazimədə oldılar və əhaliyə ixtar etdilər ki, hərkim Kərbəlayə Həzrət Hüseynin (ə) də`vasına getmişə`daların başlarından gətirərsə, hər başa bin dinaralacaqdır və əlavə Şamə göndərilən üsəranı və şühədabaşlarını qaytarmaq üçün bir bölük əskər göndərdilər.Əskərlər Kufə ətrafında dolanub iki yüzə qədərəşrardan tapub qətl etdilər.

Əbdürrəhman əskərlərini toplayub qəsri almaqüçün müşavirə etdilər. Çünki qəsrin ətrafında olanqazmalar (xəndəklər) su ilə dolıydı, köpriyigötürdiklərinə görə keçmək mümkin olmayurdı.Übeyd Ziyadın xassələri qəsrin damına çıxubmüdafiəyə durub təbl vurdılar. Təblləri isə çox səsliidi. Yeddi gün bu növ` ilə vuruşdılar. Nə İslam ordusıqəsri ala bildilər, nə də əşrar onları geri qaytarabildilər. Übeyd Ziyad ətrafa məktublar yazub tezlik iləimdad istədi. Qəsrin alınmasıyla xəzinənin zəbti vəMuxtarın azad olması üçün nəhayət dərəcədə

48

qorxurdı. Dərhal yolı tanımış bir gögərçin istəyübKufə şəhərində oğlı Ziyada aşağıdakı məktubı yazdı:“Oğul, məktubım sana vüsul olınca xəzinə vədustaqlardan xəbərdar ol. Də`vadan qəflət etmə. Zira,səni Hüseyn (ə) dostları dövradövr əhatə etmişlərdir.Qorxma, ənqərib seyli-bəla kibi əskər töküb Kufəyizirü zəbər edəcəgəm. Kufə əhalisinə tarixlərdə təhsinləyad ediləcək mücazat verəcəgəm. Əmma, həzər, qəsritəslim etmiyəsən, qəsr zəbt olunarsa, xəzinəmizdüşmənlərə ziyadə qüvvət verdigi kibi içindəkidustaqların azad olması dəxi işimizi ziyadəsiylə fənaedər. Kufə əyalətini bütün-bütünə tərk etməgə məcburolarıq! Bunlardan maəda, Muxtar Əbu Übeydə, Haniibn Qüdamə və Süveyd ibn Mərahim həbsxanədə-dirlər. Onları həbsxanədən çıxart, divanxanədə təxtinqoyuldığı yerdə bir həlqə var, o həlqədən dutub qapıyıaçarsan, yüz pillə ilə aşağa gedərsən, orada sənduqlərqoyulmışdır, heç kimsə bilməyür, onların içində olanmücövhəratın hər biri İraqın bir illik məxaricidir.Lazımlı gün üçün saxlamışam. Dustaqları oradagətirüb zəncir və kündələrini daha da ağırlaşdırarsan,yenə təxti yerinə qoyarsan. Ələttəkrar sana tövsiyəedirəm ki, o dört kişi xilas olarsa, bizim işimizbilkülliyyə fəna olar. Mehriban atan Übeyd Ziyad”.

Məktubı təmam edəndən sonra gögərçininqanadına bağlayub buraxdı. Gögərçin qəsrin damınagəldi, dutub Übeyd Ziyadın oğlı Ziyadın yanınagətürdilər. Məktubı açub oxudılar. Hamusı dedilər ki,bu işi gecə edərik. Bu məs`ələdən Ziyad nəhayət

49

dərəcədə əndişnak oldı. Zira, on iki yaşında bir uşaqidi, lakin İslamdust idi. İlərüdə şühədanın başlarıKufəyə İbn Ziyadın yanına gəldikdə, görincə atasıÜbeyd Ziyadə xitabən: “Ata, bunları bu halə salanlarqət`i surətdə bəlayə düçar olacaqlar. Zira Ali-Rəsulı (ə)bu növ` ilə qətl etmək heç bir məzhəbdə caiz degildir.İnandığımız Qur`an dəxi buyurmamışdır” - dedikdəanası qulluqçulardan göndərüb yanına apardı.Qucağına alub: “Oğlum böylə sözlər mövcibi-məlamətolar. Zatən sözlərin doğrı isə də, iqtizayi-zəmancəsöyləməməgin yaxşıdır” - deyə sakit etdi.

Həmin Ziyad məktubı oxuduğı halda təbl səsieşitdi. Səbəbini xəbər aldı. Dedilər, iki bin kişi gəlübqəsri almaq üçün Kufə əhalisiylə birləşmək istəyürlər.Ziyad bu xəbərdən mütəvəhhiş olub buyurdı, təbli-cəng vurdılar. Əskərlər müsəlləh olub müharibəyəqəsd etdilər. Oxatanlar isə ox atmağa başladılar. İkibin vuruşan kişilər qəsrin damında mövcud idi.Übeyd Ziyad Kufənin xaricindən baxırdı. Qəsrdə olanəlamətlə bilürdi ki, şəhərdə vuruşurlar. Onın dəxi qanıcuşə gəlüb buyurdı, dört dərvazədə vuruşmağabaşladılar. Müharibə şiddətlə hökmfərma etdi.

Əbdullah Əfiflə Səid Mixnəf qəsrə yürüş etdilər.Əbdürrəhman Səid, Əmir Tariq, Tariq Ə`məş vəƏbdürrəhman Zəhir dəxi on bin atlı ilə digər tərəfdənqəsrə tərəf hərəkət etdilər. Bir cəm` dərvazələrdəÜbeyd Ziyadla vuruşurdılar. İslam ordusından beş binnəfər damlara çıxub müharibə edirdilər. Müharibəninsurəti-haliyyəsini Əbdullaha söyləyürdilər. Kor

50

oldığına görə görməyürdi. O, dəhşətli müharibələrgördigi üçün vuruşmaya lazım olan tədabiri-laziməyibilürdi.

Nəhayət hər iki tərəfdən çox adamlar öldi. Öli, öliüstinə tökülmişdi. Əbdullah Əfif dərhal qarurəatanları çağırub dedi:

- Əgər qəsrin qapularını yandırarsanız, sizi birçox ən`am və caizələr ə`tasıyla məmnun və azadedərəm.

Qaraqullar bu və`dəyi eşidincə var qüvvələriləqəsrə hücum etdilər. Üzmək bilürdilər, özlərini suyaburaxub üzə-üzə qəsrə tərəf keçdilər. Dərhal qarurəatub qəsrin qapısını odladılar. Həman qaraqullardanbir bölük ox atan damlarda qoyulmışdı. Onlar dəxiqəsrdən baş çıxaranları ox ilə vururdılar. Qəl`ə əhalisiəman istədilər. Übeyd Ziyadın oğlı övzayı böyləgördikdə dustaqları götürüb atasının dedigi yerdəhəbs etdi.

Qapunın odı şiddətlənüb digərlərinə dəxisirayətlə yeddisini yandırmağa başladı. Ziyadvaqiədən nəhayət dərəcədə qorxub Əbdullah Əfifəböylə bir məktub göndərdi: “Ey Əbdullah, ey Səid, buqədər bilməlisiniz ki, bənim anamın və bacımın təqsiriyoxdur, bu işlərə atam səbəb olmışdır. Bən dəxi vəqtiləe`tiraz etmişəm. İndi bizi və qəl`ədə olan əhalinihimayə ediniz, qalan mal-dövlət sizin olsun. Artıqdərəcədə təmənna edirəm. Übeyd Ziyadın oğlı Ziyad”.

Həman məktubı bir oxa bağlıyub İslam ordusınaatdılar. Əbdullah və Səid məktubı dərdəst edüb

51

oxumaqla məzmundan xəbərdar oldılar. DərhalƏbdullah Əfif Ələmülhüdanı istəyüb böylə bir məktubyazdırdı: “Ey Übeyd Ziyadın oğlı! Əgər təqsir sizdəolmış olsa da, bizdən qorxma, sən malən və canənəmandasan. Lakin həbsxanədə olan dört nəfəri azadetməklə bizi məmnun etdikdən maəda, şanlı bir adqazanmış olarsınız. Vəssəlam. Əbdullah Əfif”.

Məktubı ox vasitəsilə qəsrə yetürdilər. MəktubZiyada vasil olub mətləbi anladı. Azad etməkqəsdində oldısa da, anası mümaniət göstərdi və:“Onlar sahibi- nüfuz oldığına görə İslam ordusınaböyük bir qüvvət verdigi kibi ali-Üməyyə dövlətinindəxi inqirazına səbəb olarlar”.

Ziyad isə uşaq oldığından anasının sözlərinəqulaq asub sakit oldı. Məktuba da cəvab vermədi.

Əmma qaraqullar qapıları yandırdılar, qəl`əyədaxil oldılar. Əbdullah Əfifin əmri ilə qazmalara(xəndək) körpi qoydılar. Səid beş yüz kişi ilə piyadəolub o tərəfə keçdi. Bir adam göndərüb onlara təslimolmağı təklif etdilər. Onlar isə o adamı nəhayətincitdikdən maəda: “Nə qədər canımız var, bir adamıqəl`əyə buraxmarıq” - deyə rədd etdilər. Səid buxəbəri eşidərkən hökm edüb əskərlər hamusı birdənhücum eylədilər. Qan seyl kibi axmağa başladı. Qəl`əəhalisi əman istədilər. Silahları tərk edüb təslimoldılar.

Übeyd Ziyadın oğlı Ziyad, Əbdullah Əfifinhüzurına gəlüb səlamla izhari- məmnuniyyət vərizaiyyət etdi, qəsri kəmalınca təslim etdi. Übeyd

52

Ziyadın arvadı, qızı dəxi onınla gəlüb izhari-tabe`iyyəteylədilər. Hərçənd orduyi-İslam bu müzəffəriyyətdənartıq dərəcədə məmnun oldılarsa da, lakin qəl`ənigəzüb Muxtarı və başqa məhbusları tapabilmədiklərindən mə`yus oldılar.

Otuz altı nəfər ərəb və İraqın böyüklərindən ki,məhbus idilər, azad etdilər və hərəsinə silah, at verübmüsəlləh etdilər. Ondan sonra Ziyaddan Muxtarınharada oldığını sordılar. O, “bilmirəm” cəvabını verdi.Həbsxanə nazirindən sordılar. O dəxi onın kibi“bilmirəm, neçə gün bundan əqdəm Muxtarla bərabərüç nəfər başqasını da çıxarub aparmışlar” - deyə cəvabverdi. Səid pərişan oldı, məbada Muxtarı öldürmişolalar.

Əbdullah bu sözləri eşidincə dedi: “Bəni qəsrəaparın”. Apardılar, xəlq onı gördikdə ayağınayıxıldılar. Əbdullah Muxtarı sordı. Onlar dəxi dedilər:“Bilmirik”. Əbdullah onlar üçün nəhayət şiddətləağladı və dedi: “Əgər Muxtar azad olsaydı, bütünidareyi-hərbiyyə və əskəriyyəmiz bərkəmal olardı”.

Bə`də Ziyaddan xəzinəyi istədilər. O dəximalakəlam təslim etdi. Anasına ağır gəldisə də,qorxusından danışa bilməyüb qəmgin oldı.

Səid xəzinəyi açub bin iki yüz zirehi-Davudi,Məğribi və Samərri və üç bin qiymətdar cövşən vəistədikləri qədər də ləvazımat götürdilər, əskərlərətəqsim etdilər. Ömər Sə`din evində olan silahlarıdərdəst etdilər.

53

Übeyd Ziyadın arvadı əhvalı böylə gördikdəoğluna dedi ki, atan Übeyd Ziyadı bir məktubla buhaldan xəbərdar et. O dəxi atasına məktub yazdı,qullarından birinə verüb, daş ilə Kufənin xaricinəatmağa hökm eylədi. Qul dəxi bir daşa bağlayubKufənin xaricinə - Übeyd Ziyadın ordugahına atdı.

Übeyd Ziyadın qulları məktubı götürüb ÜbeydZiyada verdilər. Oxuyub əhvaldan müttəle` oluncadərdinin kəsrətindən özüni şaşdırub nə kibi çarədəoldığını bilmədi. Ətiyyə ibn Salimi çağırub dedi: “YaƏtiyyə, gedüb ixtarımı İslam ordusına e`lam et.Başqasını göndərərsəm, artıq-əksik söylər. Ona binaəngedüb Übeyd Ziyad tərəfindən sifarişçi oldığınıbəyanla söylə. Übeyd Ziyad deyür ki: Ey Səid,Allahdan qorx, öz evinə müraciət et. Bu adamlarlabərabər olma. Sənin bu günahını əfv etdim, aldığınmalları sana bağışladım. Həbsxanədən azad etdiginadamlar dəxi sənin olsun. Ancaq ikimiz şəhərdə hazırolub minbə`d, bundan sonra biri-birimizlə yaxşımüamilatda olmağa müahidənamə əqd edək. Biləks,qəbul etməz isən, Kufədən xaricə çıx, müharibəetməliyik”.

Ətiyyə Übeyd Ziyadın fərmanı mövcibincə gəlübordudan xaric olunca: “Əman verin, bən Übeyd Ziyadtərəfindən sifariş gətürmüşəm” - deyə bağırmağabaşladı. O surətlə səlamət Əbdürrəhmanın hüzurınagəldi. Əbdürrəhman nə səbəblə gəldigini sordı. O,əhvalatı bütün-bütünə söylədi.

54

Əbdürrəhman: “Biz bu yolda ölümdənqorxmayırıq. Bu gün, bu gecə sizə möhlətdir” -cəvabını verməklə müharibəni qəbul edüb onları yolasaldı.

Ətiyyə qayıdub eşitdigini Übeyd Ziyada söylədi.Übeyd Ziyad cəvabi-fövqəl-bəyanı eşitdikdə hökmedüb altmış nəfər əskər tərtib və tənzim üzrə hazıretdilər. Hamusına xəl`ət və bəxşışlər verübmüharibəyə təhris etdi.

Əmma Əbdürrəhman sifariş gətürənlərə cəvabverüb yola saldıqdan sonra atasının və ƏbdullahƏfifin yanına gəlüb macəranı bəyan etdi.Əbdürrəhmanın beş qardaşı var idi, hamusını çağırdı.Tariq Ə`məş və Əmir Tariqi dəxi ehzar etdi. ÜbeydZiyada göndərdigi sifarişi onlara söylədi. Onlar dəxiişi də`vayə qərar verdilər. Dərvazənin açılmasınıməmnu` etdilər. Dərhal on bin nəfər atlı və piyadəəskər təhti-nizamə aldılar. Atlılar, qabaqca piyadələr,onların arxasınca sağ və sol cinah tərəfləri tənzimedərək hərəkətə hazır etdilər.

Əbdürrəhman beydəqi başı üstində açdırdı. Kufəşəhərində dəhşətli bir həyəcan qopdı. Gərək düşmən,gərək dostdan igirmi bin nəfər arvad-kişi biri-birilərinə qarışdılar, hamunı qorxı əhatə etmişdi.

Əbdullah Əfif, Tariq Ə`məşi və Əmir Tariqiçağırub hər birinə iki yüz əskər verdi. Qarurə atanqaraqulları pişdar qərar verdilər. Səid Mixnəf,Əbdürrəhman Səid və Əbdürrəhman Zəhir hər üçitəhti-qomandalarında üç bin yüz əsakiri-hərbi ilə

55

Kufədən dışarı çıxdılar. Səid sərəskər olub, ordunınsağını Əbdürrəhman Səidə, solını ƏbdürrəhmanZəhirə, cinahı qardaşı Əbubəkr Mixnəfə verüb, öziordunın ortasında başı üstində beydəq açaraq qərardutdı. Hər iki ordu, biri-birlərinə baxub, mübarizinhansı tərəfdən meydanə gələcəgini gözləyürdilər.

O halda İslam ordusının sağ tərəfindənƏbdürrəhman Səid, meydanə at sürüb əşqiyadanmübariz istədi. Übeyd Ziyadın ordusı ƏbdürrəhmanSəidin hərif istədigini görincə, sögid yaprağı kibititrəməgə başlayub biri-birilərinin yüzlərinə baxaraqdurdılar. Kimsədə meydanə gəlməgə cür`ət olmadı.

Übeyd Ziyad ordunı öylə gördikdə iləriləyüb:“Hər kim meydanə gedüb bunın kəsilmiş başını,yaxud özüni diri dutub gətürərsə, ona bir çox bəxşişlərMosul və Təkrib şəhərlərinin valiligini verərəm vəYəzidin yanında məqbul edərəm” - kibi və`dələr və`detdikdə, şücaətli xadimlərindən biri meydanə at sürübƏbdürrəhmana bir ox atdı. Əbdürrəhman onı rəddedüb bir zərbə ilə onı xaki-həlakətə yıxdı. Bir başqasıgəldi o dəxi qətl olundı. Bu növ` ilə Übeyd Ziyadınneçə məşhur atlılarını öldürdi. O halda Fəttah adınlıbir pəhləvan meydanə yüz qoydı. Aralarında neçəzərbeyi-qəhrəmananə rəddü bədəl oldığdan sonraƏbdürrəhman bir nizə zərbəsilə onı da həlak etdi.

Übeyd Ziyad son dərəcədə sıxılub əskərlərinə:“Bən gedirəm, məğlub oldığım halda xilasıma çalışın”- deyə vəsiyyət edərək meydani-müharibəyə gəldi,Əbdürrəhmana itab ilə dedi:

56

- Sənmi bənim ə`vanımı öldürirsən? Yəzidindünyanı titrədən səlabətindən qorxmıyurmısan?İstiğfar et, sana hansı vilayətin valiligini istər isən,verərəm.

Əbdürrəhman:- Bən nəinki Yəziddən, bəlkə bütün Yəzid kibi

zalimlərin ümumindən qorxmayuram, zira fədakari-Hüseynəm (ə). Əlhal nəzərimdə sənin vilayətindən vəözindən alçaq bir şey yoxdır.

Übeyd Ziyada qəhr qələbə edüb hücuma qəsdetdi. Əbdürrəhman məcal verməksizin bir nizə onınağzından vurdıqda, Übeyd Ziyad qalxan ilə nizənirədd etdisə də, ağzından keçüb sol qolına dəgdi.Übeyd Ziyad filfövr qılınc ilə vurub Əbdürrəhmanınnizəsini iki böldi. O halda əskərlərinə etdigi vəsiyyətmövcibincə beş yüz nəfər birdən meydani-müharibəyəhücum edərək Əbdürrəhmanı aralığa aldılar.Əbdürrəhman dəfəat ilə də`valar gördiginə görəonların o hücumi- rubəhanələrindən əsla mütəəssirolmayub bizzat şücaəti sayəsində dəvam etməkləonlardan bacardığı qədər də öldirirdi. Vuruşma sondərəcədə şiddətləndi. Nəhayət bu vuruşma hər tərəfinheyrətinə mövcib olmışdı.

Əmma Səid, oğlı Əbdürrəhmanı əşqiya arasındayalnız gördikdə yüzini Kərbəlayə tərəf döndərübböylə bir münacata başladı:

Ey batan Kərbübəla dəştində nahəq qaninə,Tab edən Ali-Rəsulın atəşin əfğaninə.

57

Eylədinsə təşnələb imdadsız təslimi-can,Bin nəfər məzlumə verdin tazədən ruhi-rəvan.Gül kibi soldın susuzdan, gördin artıqraq cəfa,Baği-İslamı suvardın qan ilə, verdin səfa.Mali-dünyayə uyub, bey`ət Yəzidə etmədin,Aciz insanlar kibi başqa diyarə getmədin.Eylədin Allah yolunda sən fədayi-mülkü mal,Mülkü malından səva nazəndə övladü əyal.Milləti-İslamə oldın ölmək ilə müqtəda,Biz dəxi etdik sana bu yolda əlhəq iqtida.Bax, bizi etmiş əhatə qövmi-üdvan, ya Hüseyn,Hər tərəfdən seyltək axmaqdadır qan, ya Hüseyn.

Münacatı təmam etdikdən sonra beş yüz nəfərləƏbdürrəhmanın imdadına gəldi. Hər iki tərəfdən varqüvvələrilə çarpışdılar. Übeyd Ziyadın ordusından ikibin əskər tələf oldı. Meydan məqtullərin qanındanəlvan bir laləzara dönmişdi. Übeyd Ziyad ordusındaməğlubiyyət asarı hiss edincə çadırına müraciət edübyarasını bağladı. Bə`də qırx bin əskər ilə igirmi binnəfərdən ibarət olan İslam ordusına hücum etdilər. Buhücumda İslam ordusı geri çəkildilər. Hətta qaçmaqistəyürdilər. Əbdürrəhman və atası Səid əhvalı böyləgördikdə əmmamələrini əllərinə alub: “Haydıqardaşlarım, qaçmaq zəmanı degil, qaçarsanızevinizdən dışarı çıxarılub doğranacağınıza əminolmalısınız” - kibi sözlər söyləməklə əskərləri dübarəmüharibəyə qaytardılar. Lakin az və yorğunoldıqlarına görə dəvam edə bilməyüb şəhərə qaçdılar.Əbdullah Əfifin qulları İslam ordusının məğlub

58

olmasını görincə Əbdullahı yalnız buraxub qaçdılar.Əbdullah nəhayət əcz və ilhah ilə onları qaytarubdə`vayə məşğul etdi. Vuruşma əsnasında SəidMixnəfin atı yıxılub Səid yerə düşdi. Übeyd Ziyaddərhal bir zərbeyi-zalimanə ilə Səidin sağ qolını qələmetdi. Aqibət bədənində çox yara oldığından yerəyıxıldı. Übeyd Ziyad müşarileyhin bədəni üstində atsürüb həlak etdi.

Əbdürrəhman meydanda atasını o halda görincəson dərəcədə qəhrlənüb intiqam qəsdiylə özüni ÜbeydZiyadə yetürdi. Dərhal onı bir zərbə ilə yaraladı.Übeyd Ziyadın ordusı Əbdürrəhmanı aralığa aldılar.Əbdürrəhman Zəhir dəxi Əbdürrəhman Səidinimdadına gəldi, nəhayət şiddətli bir vuruşma əmələgəldi. Əbdürrəhman Zəhir şəhid oldı. ƏbdürrəhmanSəid dəxi dəvam edə bilməyüb fərarə məcbur oldı.Übeyd Ziyad şəhərə hücum edüb qarşısına çıxankimsəyi qətlə yetürdilər. O gün İslam ordusından beşbindən ziyadə qətl oldı.

Əbdullah Əfifi, qızı Ümmi Amir və qulları evinəgətürdilər. Bədənində ondan çox yarası var idi. Gecəoldı. Übeyd Ziyadın şəhəri almaq xəbəri Kufənin hərbir tərəfinə yayıldı. O vəqt Kufə əhli Əbdürrəhmandane`raz edüb Übeyd Ziyadə bey`ət etdilər.

Əbdürrəhman qalmış əskər ilə Bəni Xüzeyməyəgetdilər. Bəni Xüzeymə Kufənin xaricində bir kənd idi.Übeyd Ziyad qəsrinə gedüb qəsrini o növ` ilə yanmış,bərbad gördikdə dünya gözinə qaralub, acığındandodaqlarını çeynəyürdi. Övladı, arvadı yanına gəlüb

59

əhvalatı ibtidadan intəhayə qədər söylədilər. LakinMuxtarın və xəzinənin tələf olmadığından sondərəcədə dilşad oldı.

Səbahı güni dəxi İslam ordusının təfriqəsiyləvuruşma oldı. O vuruşmada İslam ordusındanbəqiyyətüs-seyf olan bin nəfər təmamilə qətl oldı. Həriki tərəfdən on bin kişi qətl olmışdı. Məqtullarıbasdırdılar. Tariq Ə`məş və Əmir Tariq qaçubgizləndilər. Übeyd Ziyad Əbdullah Əfifi dutmaq üçünəskər göndərdi. Əskərlər gəlüb Əbdullahın evini əhatəetdilər. Rəvayətə görə, Əbdullah qızının: “Baba,sağdan gəldi, baba, soldan gəldi” - deməsiylə bir qədərvuruşmadan sonra hər ikisini əsir etdilər. Kufəninsərvətdarlarından məhsub olan ibn CündəbƏbdullahın imdadına gəldisə də, qoca oldığından birşey bacara bilməyüb əsir düşdi. Übeyd ZiyadƏbdullahı bir çox həqarətamiz sözlərlə dilgir etdikdənsonra hökm edüb qızı ilə özini Muxtar olanhəbsxanəyə saldılar. Evini büsbütün qarət etdilər.Bə`də Übeyd Ziyadın hökmi ilə Kufədə idareyi-ürfiyyeyi-əskəriyyə qurdılar. Məznun və müttəhimolan adamları e`dam etdilər.

Sahibi-şərt Tariq Ə`məşlə Əmir Tariqi axtarub*

Kufə əhalisinə: “Onları tapan kimsəyə on bin dinarnəqd, on at, on dəst xəl`ət veriləcək və əmirin xassələri

* Tariq Ə’məş və Əmir Tariq bir-birilərilə əmioğlı və əsilzadələrdən idilər.Həzrət Əli əleyhissəlamlə Cəməl və Süffeyn də’valərində iştirak etmişlər.Nəhayət böyük hünərlər göstərdiklərinə görə o əsrin qəhrəmanlarındanhesab olunırdular. (Ə.Müznib)

60

sırasına keçəcəkdir” - ixtarını bildirdi. Hər yerdə Ali-Rəsulın (ə) dustlərindən görürdilər, qətl edirdilər.Übeyd Ziyad bin beş yüz mücahidini-İslamınbaşlarıyla Əbdullah Əfifin əmvalını dəvələrə həmledüb, bin nəfər əskərə qomanda olan Büğra adınlı birşəxs ilə Şama - Yəzidin hüzurına göndərdi.

Əmma Tariq Ə`məş və Əmir Tariq ordularınıböylə pərişan və məğlub gördikdə qaçub xristianlarküçəsində bir həyətə girdilər. Orada bir kişi oturmış,boynında xaç, İncil oxuyur. Həman kişinin adı Yuzaidi, İbn Ziyadın həkimi idi. Lakin bunlar hər ikisigözəl surətli və şüca` oldıqlarından ev sahibininnəzərini cəlb etdi. Onlardan kim oldıqlarını sordıqda,onlar macəranı nəql edüb, əman istədilər. Yuza isəqonaqsevən oldığından onların əmanını qəbul vəpənahda olmalarını bəyan etdi. Yuza onların gündəlikyeməklərini lazımınca verüb, nəhayət onlara e`zaz vəikram etdi. Bir qulluqçı onların qulluğına tə`yin eylədi.

Əmma Übeyd Ziyadın Büğraya bin nəfər əskərverüb, qarət etdigi malları və kəsilmiş başları Şamagöndərdigini və onların Şakəriyyədən keçüb Nəcəfəgetməklə Kufə çölində iqamətlərini eşitdikdə artıqdərəcədə təəssüf edüb deyürdilər:

- Əgər bir adam tapsa idik, göndərübƏbdürrəhmanı bu əhvaldan xəbərdar edərdik.

O halda Yuzanın qulamını çağırub dedilər:- Səni bir qulluğa göndərmək istəyürik,

gedərmisən?Qulam:

61

- Baş üstə gedərəm.Tariq dərhal yüzigini çıxarub qulama verərək:- Bəni Mə`qil məhəlləsinin bəzzazlar bazarında

beş dükkan keçüb, altıncı dükkanda yalnız bir kişigörərsən, yüzigi ona verüb deyərsən ki, yüzigin sahibideyür, bənim yanıma gəlsin.

Qulam yüzigi alub bazara gəldi. Nişan verdigikişiyi tapdı. Adı Süheyl idi, yüzigi ona verüb sifarişisöylədi. Süheyl isə Tariqi müharibədə ölmüş bilürdi.Filfövr yüzigi göndərüb Tariqin bacısına qardaşınınsəlamət olmasını bildirdi. Bə`də Tariqin bacısı(Süheylin arvadı idi) və Süheyl qulamla bərabərYuzanın evinə gəldilər. Hər ikisini həkimin evindəyaralı gördilər. Tariq vaqiəni Süheylə söylədi.Əbdürrəhmana ittilaat verməsini təmənna etdi, Süheylhəman qulama:

- Get qulama söylə, dükkanı bağlasın.Qulam yola düşdi. Bazara yetişdikdə gördi

dövriyyə mə`murı üç yüz nəfərlə dolanur və münadi:“Hər kim Tariqi taparsa, on bin dinar nəqd, on dəstxəl`ət, on rə`s at və bir gözəl kəniz caizə alacaqdır” -deyə nida edir. Qulam bu nidanı eşidincə, təm` onıaldadub dövriyyə mə`murına:

- Caizəni hazır edin, bən onları sizəgöstərəcəgəm. Dövriyyə mə`murı qulama bir qədərrüşvət verüb Yuzanın evini əhatə etdilər. O haldaSüheyl və arvadı Tariqlə söhbət edirdilər. Əmir Tariqisə nəmaz qılırdı. Kufəyi bir gurultı bürüdi. Əmirlərhər ikisi əl qılınca etdikdə, həkim mane` olub onları bir

62

çadıra bürüməklə ailəsi arasında gizlətdi. Dövriyyəmə`murı bir çox axtarışdan sonra bir şey tapabilməyüb geri qayıtdı. Yüziqaralıq qulama qaldı. Yuzaisə İncilə and içməklə özini töhmətdən xilas etdi.Ondan sonra hər iki əmiri məsləhət üzrə başqa biryerə yola saldı. Onlar dəxi artıq məşəqqətlərləƏbdürrəhmana yetişdilər. Əhvalatı nəql eylədilər.Əbdürrəhman onların vürudından nəhayət dərəcədədilşad oldı. Büğranın üstinə getmək istədikdə, Tariq:

- Sənin ordugahda durmağın, bənim isəgetməgim əfzəldir - deyə müşarileyhi sakit etdi.

Tariq dərhal beş yüz nəfər əskərlə Büğranınüzərinə yürüdi. Səri` saiqə kibi gedirdilər. Yolortasında dört nəfərə təsadüf etdilər. Onlardan əhvalsordılar. Onlar: “Büğra on gündür Kufənin üçağaclığında qalmış, Əbdürrəhmanın gəldigini eşidübÜbeyd Ziyaddan imdad istəyür, qorxudan gedəbilməyür”.

Tariq onları qabağına salub Büğranın ordugahınagəldi. Büğra isə içki içüb məst yıxılmışdı. Tariqqəflətən var qüvvələri ilə hücum edüb onların yeddiyüzini qətl və iki yüzini əsir etdilər. Büğranın əl-qolınıbağlayub ağır zəncirə çəkdilər. Gözəl birmüzəffəriyyətlə Əbdürrəhmanın yanına övdət etdilər.Əbdürrəhman bu müzəffəriyyətdən nəhayət dərəcədəxoşhal olub kəsilmiş başları Kərbəla çölində dəfnetdilər. Bu xəbər ərəb qəbilələrinin arasına yayıldı.Übeyd Ziyadla Əbdürrəhmanın vuruşmasındanmütəlle` oldılar. Əbdürrəhman Həzrət İmam

63

Hüseynin (ə) intiqamını almaq üçün ətrafdanməktubən imdad istədi. Ən əvvəl imdada gələn VərqaQarib oldı*. Ondan sonra Süleyman Sürrəd Xüzai vəMühəmməd Kəsir. Hər biri beş yüz nəfər qəhrəmanlamütəvəccih oldılar. Əbdürrəhman dəxi başqaqomandanlar ilə bunları istiqbal edüb ordugahagətürdilər. Peydərpey ətrafdan imdad gəlübtoplanurdı. On beş binə qədər ərəblərdən əskərtoplandı.

Əbdürrəhmanın imdadına bütün ərəbqəhrəmanlarının gəlməsi Büğranın əsir, mabəqisininqətl olması xəbəri Übeyd Ziyada yetişdikdə son dərəcəqəmgin oldı. Məktubən Mosul, Təkrib, Sabat, Sərsər,Samirə, Babildən və başqa yerlərdən imdad tələb etdi.İgirmi binə qədər imdad gəldi və bir neçə mə`muruntəhti- qomandasında əskərlər hər yerdə Ali-Rəsulın (ə)dostlarından gördikdə özlərini qətl, evlərini qarətetməklə mə`mur etdi. Onlar dəxi Übeyd Ziyadınfərmanı mövcibincə hər yerdə görirdilər, vuruböldürirdilər. Übeyd Ziyad məşvərətçilərini ehzaredüb, Büğranın əsirligi xüsusında müşavirə etdilər.Axirüləmr böylə qərar verdilər ki, Əbdürrəhmanınyanına bir adam göndərüb Büğranı və aldığı mallarıistəsinlər. Qaytararsa, bunlar dəxi Əbdullah Əfifi,Cündəbi və Ümmi Amiri qaytarsınlar. Qəbul etməzsə,hər üçini qətl etsinlər.

* Vərqa Qarib Həzrət Əli (ə) ilə bir çox müharibələrdə iştirak etmişməşhur bir zat idi.(Ə.Müznib)

64

Lakin Übeyd Ziyad istintaq etmək üçünƏbdullah Əfifi, Cündəbi və Ümmi Amiri həbsxanədənçıxardub məclisə gətürdi. Əbdullah Əfifə:

- Bana Yəziddən məktub gəldi. Sizdən yüz binqırmızı qızıl, yüz xəlvar silah, bin rə`s yürüyən at vəbin Büxti dəvəsi almalıyam. Qəbul etməzsəniz, siziöldürüb başınızı Şama göndərməliyəm.

Əbdullah:- Əgər dünya təmamilə bənim olsa, bir qəpik

sana vermərəm. Və bəni öldürməklə qorxutmağın dəxiəfsanədir. Bən bu yolda ölümdən qorxan adamdegiləm.

Übeyd Ziyad Əbdullaha bu sözindən dilgirolaraq qəhrlənüb Əbdullahın və Cündəbin başınıkəsdirdi. Ümmi Amiri öldürmək istədisə də,müşavirləri mane` oldılar. Fövqəlbəyan qət`naməninƏbdürrəhmana göndərilməsi bəyanını qəbuletmədikdə Ümmi Amirin qətlini məsləhət gördilər.Übeyd Ziyad qəbul edüb müşarileyhin hüzurına biradam göndərdi. Sifarişçi isə vəzifəsini ifa etdi.

Əbdürrəhman bu xəbəri eşidərkən Büğrayı vəbaşqa əsirləri qətl, sifarişçini: “Biz diriligimizi ölməkbilərik” - cəvabı ilə yola saldılar. Sifarişçi övdətlə almışoldığı cəvabı Übeyd Ziyada bəyan etdi. Übeyd Ziyaddübarə Ümmi Amiri öldürmək istədisə də, yenəmüşavirlər: “Qızı öldürmək ardır” - deyə mane` olubRafe` adınlı bir kişiyə təslimlə mühafizəsini tapşırdılarvə ondan ötri məs`ul olacağını ona bildirdilər.

65

Rafe` cəvanmərd bir kişi idi. Ümmi Amiri özailəsi arasına buraxdı, lazımınca hörmət etdi. ÜmmiAmiri dəxi hərəkat və səkənatını alicənabanə görincə:“Böylə şəxsi düşmən əlinə vermək qəbahətdir” - deyəizhari-xülusiyyət etdi. Əbdürrəhmana yetirəcəgini onabəyan eylədi. Əmvalını evdən çıxarub ailəsini başqabir tərəfə göndərdi. Bir gecə hər ikisi müsəlləh olubatlandılar, şəhərdən xaricə çıxdılar. Rafe` ilərüdəmümaniətdən xəbərdar olmaq üçün qabaqca getdi.Ümmi Amir çöldə yolın bir tərəfində durdı. Dəfəat iləmüharibə gördigindən mərdanə müharibə etməgəqabil idi.

Rafe` getdikdən sonra Ümmi Amir bir məzluməarvadın naləsini eşitdi. İlərüləyüb bir arvadı birzalımın pənceyi-qəhrində... Nəhayət eşitdigi qəbihsözlərə və arvadın Həzrəti-Həqqə etdigi ilticasınadəvam etməyüb bir zərbə ilə o zalımı həlak etdi.Arvad Tariqin bacısı, Süheylin arvadı imiş. Onı azadedüb yanında saxladı. O halda gördi ki, Əmr ibn əl-Həccac yalnız gəlir. Dərhal qəflətən olaraq onı qətletdi. Tariqin bacısı Asiyə onın arvad olmadığındanehtiyat edirdi. Ümmi Amir əmcəklərini göstərübxatircəm` etdi.

Rafe` gəlüb əhvalatdan xəbərdar oldı; artıqdərəcədə təəccüb etdi. Bə`də yola düşdilər. On ağacyol getdikdən sonra Əbdürrəhmanın ordugahınayaxınlaşdılar. Əbdürrəhman xəbərdar olub Tariqi,Əmiri, Vərqai Qaribi üç bin əskər ilə onlarınistiqbalına göndərdi. Nəhayət e`zazü ehtiramla

66

ordugaha daxil etdilər. Tariq son dərəcədə xoşhal olubRafe`yə razılığını bəyan etdi.

Əbdürrəhman on beş bin əskər təhti-nizamə alubİbn Ziyada bir adam göndərməklə: “Muxtarı, Haninivə Qüdaməni azad edərsə, hərb mövquf və illa hərbəamadə olmalıdır” - məzmunda bir məktub irsal etdi.Übeyd Ziyad məktubın məzmunından müttəle`olunca altmış bin əskər tənzim və yüz igirmi beş zabittə`yin etdi. Həzir ibn Səlmana on bin əskər verübpişdar olaraq göndərdi. Bu dəf`ə Übeyd Ziyadınzabitləri və əskərləri var qüvvələrilə çarpışmalarınaand içdilər.

Beşinci fəsl

Həzir ibn Süleyman Süffeyn müharibəsindəHəzrət Əli (ə) ilə də`va etmişdi. Həzrət onın atası vəqardaşını qətl etmişdi. Ona binaən o xandanə vəmənsublərinə nəhayət dərəcədə düşmən idi. Mərquməsakiri-məzburəyi götürüb hərəkət etdilər. Kərbəlaçölində qətlgahdə iqamət etdilər və o çöldə qəbrlərgördikdə, ərəb qəbilələrindən sormaqla şühədayi-Kərbəlanın qəbrləri oldığını bildi. Şühədayi-Kərbəlayıdəfn etmək xüsusında ərəb rəislərinə qəhr etdi vəonların kişilərini qətl, arvad-uşaqlarını əsir etdi. Ərəbkişilərinin təmamı yüz kişi idi. Həzir ibn Süleyman bumüqatilədən sonra Əbdürrəhmana tərəf hərəkət etdi.Xəbərçi bu qanlı hadisəni Əbdürrəhmana yetürdi.Əbdürrəhman dərhal əmirləri ehzarla müşavirə

67

etdilər. Bu müharibə Vərqa Qariblə Mühəmməd ibnSüleymanın öhdəsinə verildi. Onlar məəlməmnuniyyəqəbul edüb dört bin qəhrəman əskər ilə hərəkətetdilər. Onların iqamətgahlarıyla Nəcəfin arası on ikiağac olardı. İlərücə bir müxbir göndərdilər, gedübhəman yerdə tökülmüş qanları gördikdə oradakıadamlardan əhval sordı. Onlar vaqiəni əvvəldən-axıraqədər bəyan etdilər. Müxbir müraciət edüb əhvalatıVərqayə təmamilə mə`lum eylədi. Vərqa çölin ətrafınaəskər göndərüb həman vuruşmadan qaçan kişi vəarvad-uşaqları toplayub gətürdilər. Onlara nəhayətehtiram edüb: “Qəm çəkməyin, intiqamınızı alarıq” -deyə təsəllilər verdi. Vərqanın xəbərçiləri gedübmüraciətlə əşqiyaların qarət etdigi malları biri-birilərinə satmaq xəbərini və artıq dərəcədə qafiloldıqlarını bəyan etdilər. Vərqa iki bin əskərləMühəmməd ibn Süleymanı ilərücə göndərdi. Bin nəfərTariqin, bin nəfər özünin təhti-qomandalarındayürüməgə başladılar.

Əmma Həriz ibn Süleyman özmüzəffəriyyətindən ziyadə məğrur oldığından içkiiçüb məsti-layə`qil ziyafətə məşğul idi. İslamordusından xəbər bilmək üçün iki adam göndərdi.Onlar yolda İslam əskərinə əsir düşdilər. Əhvalatılazımınca onlardan bildilər. Mühəmməd ibn Süleymanvə Vərqa sağdan, Əmir Tariq soldan yürüş etdilər.Qəflətən onlara hücum eylədilər. “Vurun”, “öldürün”səsi səmaya əksəndaz olmışdı. Həriz ibn Süleyman buhücumi-nagəhaninin dəhşətindən müdhiş olub şaşqın

68

bir surətlə ziyafətdən dışarı çıxdı. Nə gördi? Düşmənbunları bürimiş, müdhiş bir qiyamət qopmuşdır.Dərhal qılınc çəküb vuruşmaya soxulduqdaMühəmməd ibn Süleyman ilə Xüzeymə ibn SabitXüzaiyə təsadüf etdi. Onlar məcal verməyüb hərəsi birzərbə vurmaqla atlar ayağına yıxdılar. Əşqiya ordusıbaşsız, qaçmağa yüz qoydılar. İslam ordusı onlarıtə`qib edüb artıq tələfat verdilər. Ancaq on bin əşqiyaordusından iki bin yaralı qaçub qurtardı. ÖzləriniÜbeyd Ziyada yetürdilər vaqiəni bütün-bütünə bəyanetdilər.

Übeyd Ziyad bu xəbəri-müəlləmədənmütəvəhhiş oldı. Dərhal beş bin nəfər əskərMühəmməd Əş`əsə verüb Kufəni ona tapşırdı, özi qırxbin nəfərlə Əbdürrəhmanın də`vasına getdi.

Vərqa Qarib və Mühəmməd ibn Süleyman fəthvə zəfərlə qayıdub çoxlı mal, qənimət götürdilər.Əşqiyadan ərəb əsirlərini geri aldılar və əşqiyadanetdikləri əsirləri gətürüb Əbdürrəhmanın ordugahınamülhəq oldılar. Kufə əhalisinə: “Bizim ailələrimizigətürsinlər, əsirləri iadə edək” - bəyanatı ixtar etdilər.Onlar dəxi qəbulilə istədiklərini gətürüb əsirləri gerialdılar. Əbdürrəhman ordunın qaraqulluq vəzifəsiniVərqa Qaribə, cinahını Mühəmməd ibn Süleymanəverdi. O halda bir şəxs gəlüb Übeyd Ziyadın qırx binəskər ilə müharibəyə gəldigini Kərbəladə iqamətetdigini onlara bəyan etdi.

Əbdürrəhman bu xəbərdən nəhayət dərəcədəşadnak olub: “Haydı, qardaşlarım, bu Übeyd Ziyad

69

həman İslamiyyət və insaniyyət qurbanı olan HəzrətHüseynin (ə) qatili Übeyd Ziyaddır. Həmiyyət edübhəmin Kərbəladə intiqam almalıyıq” - deyə onlarıhəyəcana gətürdi. Ordu oradan hərəkət edübKərbəladə iqamət eylədi. Hər iki ordu biri-birindənyarım ağac aralı idi. Aralarında üç irsal-mərsul dəvametdi. Axırda işi vuruşmaya tə`yin etdilər.

İslam ordusının sərdarları Fərat kənarındaolmaqlarını məsləhət gördilər. Ancaq o gecəyi keçübsəbah getməgə qərar verdilər. Zira ordunın birinciqüvvəti su oldığına görə düşmən əlindən almaqistəyürdilər. Səbahı güni müsəlləh olub təbl vurdılar.Vərqa isə iki bin nəfər əskərlə Fəratın kənarını kəsdi.Übeyd Ziyad bu haldan xəbərdar olınca əlini əlinəvurub təəssüf etdi. Hər iki tərəfdən həyəcanhökmfərma etdi.

Əbdürrəhman bütün əsakiri-mövcüdəsiylə gəlübFəratı sağ tərəfinə saldı. Übeyd Ziyad əskər vəzabitlərinə: “Qalib olarsam, sizə ziyadə ən`amverəcəgəm” - deyə və`dələr verirdi.

O halda İslam ordusından Ümmi Amir meydanagəlüb mübariz istədi. Əşqiya ordusı tanımadıqlarınagörə onı Mühəmməd ibn Süleyman zənn etdilər.Əşqiyadan Şimr ibn Kəsir meydana gəlüb bir çox silahiste`malından sonra atı tələf oldısa da, yenə o şəqiyəəman verməyüb həlak eylədi. Mühəmməd ibnSüleyman dərhal məzkurəyə at gətirüb razılığınıbəyanla ordugaha müraciətini və əvəzinə başqasınınmeydana getməgini söylədisə də, Ümmi Amir:

70

“Yürəgim yaralıdır, atamın intiqamını almalıyam” -cəvabilə özünin meydanda qalmağını təmənna etdi.Mühəmməd isə qərargahına də`vət etdi. Übeyd Ziyadordusından Mizar Yaquti adınlı bir hərif meydanagəldi. Ox atmaqda misli yox idi. Bir çox zərbələrmübadilə etdilər. Ümmi Amir onı da qətl eylədi.Sübhan Qarib adınlı bir başqası gəlüb kəməndatmaqda heç bərabəri olmadığı halda bir şeybacarmayub bir nizə zərbəsilə həlak oldı. Mühəmmədibn Süleymanın qulları ölənlərin silahlarını yəğmaedüb aparırdılar.

Mühəmməd meydana gəlüb Ümmi Amirə:“Arvad olmağın mə`lum olarsa, bizi ləkədar edər” -deyə qayıtmasını təklif etdi.

Ümmi Amir isə: “Bənim ölməgim sizi ləkədaretməz, daha da şanlı, şərəfli edər” - cəvabı ilə onı iskatetdi. O vəqt Mühəmməd dəxi onınla bərabər hər ikisiəşqiya ordusına hücum etdilər. Übeyd Ziyad onlarınhücumını görincə hökm edüb beş bin əskər onlarıaralığa aldılar. Bu tərəfdən Əbdürrəhman, Vərqa dəxionların imdadına gəldi. Dəhşətli bir vuruşma əmələgəldi. Qan seyl kibi axırdı. Silah zərbələrindən uçansəslər səmayə əksəndaz olmışdı. Həman vuruşmadabin beş yüz nəfər əşqiyadan, üç yüz İslamdan məqtulvə məcruh oldı. Axşam hər ikisi ordu qərargahınamüraciət etdilər. Übeyd Ziyad şaşmışdı. Sudan çıxmışbalıq kibi çapalayurdı. Hər iki tərəfdən qaraqullartə`yin etdilər.

71

Altıncı fəsil

Gecə Əbdürrəhman, Vərqa Qarib və Mühəmmədibn Süleyman qəbayili-ərəbdən imdad istəmək üçünmüşavirə etdilər. O halda Ərif ibn Əfif adlı bir şəxsgəlüb Übeyd Ziyadın ətrafından imdad istədiginə görəBəsrədən, Sabatdan, Xuzistandan dört əmirin təhti-qomandanında igirmi bin nəfər imdadın gəlməsixəbərini verdi. Əmirlər isə Şamdust Süheyl Ne`man,Əmir Ahu və Müqatil bin Qarib adlarında Ali-Rəsulın(ə) düşmənləri idi. Dəclə kənarında iqamət etmişdilər.

Əbdürrəhman sərdarları ilə bir çox məşvərətdənsonra onlara qəflətən hücum etmək üçün bizzatözünin getməgini izhar etdi. Xüzeyməyə öz geyməsiniverüb ordunın qəlbində qərar dutmasını tapşırdı.Dərhal bin nəfər özi, iki bin Tariq Ə`məşə verüb, hərikisi üç bin nəfər əskər gecə ikən yola düşdilər. Sübhəyavuq Təkribə yetişüb Sabat tərəfində iqamət etdilər.Özlərini tanıtdırmamaq üçün ordu əlamətlərinidikəltmədilər. Tariqi iki bin əskərlə ətrafda gizlətdi.Ərifi xəbər bilmək üçün göndərdi. O isə, gedüb tezlikilə müraciət etdi və onların yaxın olmalarını söylədi.Əbdürrəhman filfövr əskərləri hücuma hazır etdi. Vəhücumının əlamətini gizlənənlərə mə`lum etdi. Sübhyaxınlaşdığına görə çox tələsirdi ki, məbada əşqiyaordusı az oldıqlarını bilüb cəsarət kəsb edələr. Onabinaən biduni-təvəqqüf əcəl yağmurı kibi əşqiyalarınüstinə tökildilər. Onlar isə başaçıq, ayaqyalın, silahlı-silahsız biri-birilərini boğazladılar. Gecə vəqti dostla

72

düşmən fərq olunmayurdı. Fəqət sibqət edən İslamordusı biri-birilərini etmiş oldıqları tədbirin sayəsindətanıyurdılar. Ancaq o qırğından iki bin nəfər yaralıözlərini xilas etdilər. Nəhayət, İslam ordusı müzəffərvə mənsur oldılar. Ərifi xəbər vermək üçün Vərqanınyanına göndərdilər.

O tərəfdən Mühəmməd ibn Süleymanın vəXüzeymə əskərləri nizama salub əşqiyayə müqabiləetməgə hazırladılar. Əbdürrəhmanın getməsindənÜbeyd Ziyadın xəbəri yox idi. Hər iki tərəfdənmübarizlər meydana gəlüb ölüb, öldürdilər. ÜmmiAmir otuza qədər, Mühəmməd isə əlliyə qədərəşqiyadan qətl etdi. Əşqiya dəxi əsirin neçə nəfəriniişgəncə etdikdə Əbdürrəhmanın getməsindənxəbərdar oldı. Dərhal Ömər Sə`d ilə Əbülhənuqi onbin nəfər əskər ilə gələn əmirlərin imdadına göndərdi.

Ömər Sə`d Əbülhənuq mə`mur oldıqları yerəgetdilər. Gecə yarısı əşqiyanın yaralı və pərişan olmışəskərlərinə təsadüf edüb əhvallarını bəyan etməkləbiri-birilərini tanıdılar. Artıq dərəcədə ağladılar. Sübhonları qarşılamaq istədilər, bir karvana rast gəlübİslam ordusını sordılar, karvan isə gördiklərinisöylədilər.

Əmma Əbdürrəhman Übeyd Ziyadın əskərgöndərməsindən xəbərdar olub ehtiyat etdi. Qayıtdığıyolını dəgişdi, başqa bir yolla gəlüb Anə adınlı biryerə yetişdi. Ömər Sə`d isə hər bir tərəfə əskər sövqetmişdi. Üç gündən sonra Əbdürrəhmanın pişdarınayetişdilər, qorxusuz hücum etdilər. Əbdürrəhman

73

yorğun oldığından qalxanını başı altına qoyubyatmışdı. Əskərlərin toqquşmasından ayıldı, hövlnakəl qılınca edüb hücum etdi. Bir qədər vuruşmadansonra Əbdürrəhman şəhid oldı. İslam ordusı dağılubpərişan oldılar. Qalanlar gəlüb meydanda durmışorduya mülhəqq oldılar. Bu məğlubiyyətdən ordudakıəskərlərə artıq dərəcədə qorxu qalib oldısa da, lakinVərqanın etmiş oldığı təşviqati-xudapəsəndanəsisayəsində o qorxular bütün-bütünə zail oldı.Dəqiqəbədəqiqə əşqiyayə hücum etməgigözləyürdilər. Mühəmməd Süleyman Vərqa Qaribədedi:

- Bəradər, bu gecə Ömər Sə`di qarşılayub onlaraqələbə çalmalıyıq. Zira o həmin müzəffəriyyət həvasiləÜbeyd Ziyada mülhəqq olarsa, o vəqt bizə gücgöstərərlər.

Vərqa:- Bu məs`ələ xeyli müşkildir, çünki Ömər Sə`d

hiyləgər bir şəxsdir.Mühəmməd:- Nə qədər hiyləgər hiylə etsə, həqiqətin

qarşısında bir şey edə bilməz.Vərqa:- İndi ki, getmək istəyürsən...Mühəmməd:- Bilürəm sən nə demək istəyürsən. Bu saət!

Minnətdaram - deyə qələm alub böylə bir iltizamnaməyazdı: “Filan gün, filan vəqt də`vadə Kərbəla çölindəbən Mühəmməd Süleymana Vərqa Qarib bu

74

müharibənin tərki üçün bir çox nəsayihi-dustanəetdisə də, bən dəvam edə bilmədigimdən,Əbdürrəhmanın qanını almaq sevdasına düşdim. Binnəfər əskərlə Ömər Sə`d və Əbülhənuqin də`vasınagetdim, qalib gəldim, gəlmişəm. Biləks, məğlub oldım.Bəni məlamət etməyin, bacarığınız var isə Hüseynin(ə) qanını düşmənlərdən almağa həmiyyət edin”.

İltizamnaməyi burub Vərqa Qaribə təslim etdi.Ondan sonra iki bin nəfər Xüzai ərəblərinin ən şüca`,ən məşhur də`vagörmüşlərindən seçüb yola düşdilər.Günorta vəqti Anəyə yetişdilər. Əmma Ömər Sə`donlardan iləri iqamət etmişdi. Əbdürrəhmanındağılmış ordusı dəstə-dəstə gəlüb Mühəmmədinordusına mülhəqq oldı. Mühəmməd isə onları öyləpərişan, öylə pozğun gördikdə daha də`va edəbilmədigindən beş yüz nəfər Ümmi Amirə verüb binbeş yüz nəfər öz təhti-qomandasında olaraq hər ikisibizdən əşqiya ordusına hücum etdilər. Nəhayət, varqüvvələr ilə çarpışdılar, onlara od saçan bulud kibi odyağdırdılar. Öli-öli üstinə töküldi. Keçməgə yoltapılmayurdı. O güni şama qədər vuruşdılar. Üç bindəvə, bin at ələ keçürdilər. O də`vada beş bin nəfərkişi qətl olmışdı. Rəvayətə nəzərən beşdən biri İslamordusından ölməmişdi və digər tərəfdənçadırotaqlarını dəxi odladılar. Mühəmməd nəhayətdərəcədə dilşad oldı. Səbahı güni əşqiya ordusıƏbdürəhmanın başını nizəyə keçirüb səfbəsteyi-nizamoldıqları halda ən iləri həman başı saxladılar. O başadəxi bin nəfər mühafizə əskəri tə`yin etmişdilər. İslam

75

ordusı o hali-əsəfiştimalın müşahidəsindən mütəəssiroldıqlarına görə hər tərəfdən özlərini toplayub birqüvveyi-xariqüladə ilə hücum etdilər. O başınmühafizəçilərini darmadağın etdilər. Əbdürrəhmanınvə başqalarının başlarını aldılar, gətirüb ordugahdadəfn etdilər.

Übeyd Ziyad o müharibələrdə Yəzidə ancaq ikiməktub yazmışdı. Biri Kufənin zəbt olunmağını,ikincisi isə həmin vaqe` olan müharibədə yazmışdı.

Məktublar Yəzidə vüsul olub məzmunındanmüttəle` oldı. Dərhal on bin nəfər əskər Mühəmmədibn Əbu Hüreyrəyə verüb yola saldı və Übeyd Ziyadə:“Kufədə dar ağacı qur, bütün dustdarani-Ali-Rəsuli (ə)dutub birər-birər e`dam et” - fərmanını yazdı. Onınarxasınca iki bin nəfər Tahir ibn Müğirəyə verüb irsaletdi. Bunlar Təkrib və Sabata yetişdikdə bir adamgöndərüb Übeyd Ziyadı xəbərdar etdilər. Əskərtoplamaq üçün ətrafa adamlar göndərdilər. Kufədəndəxi on bin əşrar Übeyd Ziyadın imdadına gəldi.

Vərqa Übeyd Ziyada gələn imdadın xəbərinieşidincə tədbir etməgə başladılar. Zira bunların cəm`isəkkiz bin əskərləri var idi. Onların da iki bin nəfəripiyadə idi, ona görə biri-birilərindən tədbirarayurdılar. Mühəmməd:

- Bəncə qəbiləmizə tərəf övdət edüb imdadtopladığından sonra müharibə etməliyik.

Əmir Tariq:

76

- Yaxşı dedin, lakin bunlar ordunı gözləyübonlara daha bir hücum etdikdən sonra işin aqibətinidərklə lazimeyi-tədabirdə olarıq.

Axirüləmr hər ikisi müharibəyə qərar verdilər.Vərqa Qarib Bəni Əzd, Bəni Əman qəbiləsinə məktubyazub imdad istədi və Übeyd Ziyada nəhayətsizimdadın gəlməsini bəyan etdi. Mühəmməd Süleymandəxi əqvamına həman məzmunda məktub yazubimdad istədi. Əmir Tariq isə bir neçə nəfərlə səhradadolanurdı.

Səbahı güni müharibə başlandı. Beş yüz VərqaQaribin ordusından, beş bin doqquz yüz əşqiyaordusından məqtul və məcruh düşdi. On gündənsonra Şamdan göndərilmiş əskərlər gəlüb yetişdilər.Übeyd Ziyadın ordusına mülhəqq oldılar. ÜbeydZiyadın ordusı səksən bin olmışdı. İslam ordusınavahimə qalib oldı. Ənqərib dağılmaq istədikləri haldaƏmir Tariq iki bin nəfər atlı və piyadə ilə yetişdi. Üçbin nəfər Mühəmməd ibn Süleymanın əqvamındanimdad gəldi. Biri-birinə mütəaqibən imdad gəlməkləorduları igirmi iki binə baliğ oldı. Əskər vəsərəskərlər, ümumiyyətlə, bir nəfər qalana qədərdəvam etmələrinə and içdilər. VərqayıƏbdürrəhmanın əvəzində sərəskər tə`yin etdilər. İkigün əskəri yerbəyer etməgə məşğul oldılar. Üçüncigün müharibə üçün səf çəkdilər. Təbli-cəng vurulubvuruşma qızışdı. Meydan bir laləzar səhnəsinədönmişdi. Meydandan axan yigitlərin qanı səmayaşəfəq salub daməni-əflakı qızartmışdı. Günorta

77

zəmanı biri-birindən ayrıldılar. Bə`də Tariq Ə`məşmeydana at salub mübariz istədi. Übeyd Ziyad buhalın müşahidəsindən mütəğəyyir oldı. Özi meydanagəldikdə, zabitlər dört bir tərəfdən ilərü yüriyüb:“Əmir, biz olan yerdə sizin meydana getməginizartıqdır” - deyə mümaniət göstərdilər.

O halda Sam ibn Fəzl adınlı məşhur bir pəhləvanTariqə müqabilə etdi. Tariq onı bir zərbə ilə həlakeylədi. Ondan sonra əsqilanlı Məğluk ibn Mə`ruf nambir şəxs gəldi. O isə Ali-Rəsulı (ə) o qədər düşməndutardı ki, bütün müsəlmanlardan öldürdiklərininadlarını yazub qolına bağlamışdı. Tariq ilə müqabiləedüb bir çox mübadileyi-silah aralarında zühur etdi.Tariq hərifi naqabil və təcrübəkar gördikdə nəhayətehtiyatkaranə və müdəbbiranə surətdə vuruşdısa da,lakin hərif zirək oldığına görə nizə ilə Tariqi yaralayubatından yerə saldı. Tariqin başını kəsmək istədikdəəmisi oğlı onı qarşıladı. İslam ordusından neçə nəfərgəlüb Tariqi xilas etdilər və ordugaha gətürdilər.

Tariq Ə`məş yanında olan yüz dirəm pulınıMühəmməd ibn Süleymana verüb vəsiyyət etdikdənsonra canını təslim etdi. Vərqa və Mühəmməd rəsmi-əzadarlığı ifa etdilər. Lakin Məğluk ilə Əmir Tariqmübarizə etdilər. Müşarileyh Məğlukın qolunıyaralıdısa da o dəxi bir nizə Tariqin qarnından vurubatından yerə düşirdi. Dərhal başını kəsmək istədikdəÜmmi Amir Əzraili-Həqq kibi özüni yetirüb bir nizəzərbəsilə Məğluki həlak etdi. Əmir Tariqi ordugahagətirüb dəfn etdilər.

78

Ümmi Amir meydana gəlüb mübarizə edərəkneçə pəhləvanlar qətl etdi. Übeyd Ziyad onınqəhrəmanlığından nəhayət dərəcədə sıxıldı. SəyyarMülaib adınlı məşhur bir pəhləvanı göndərdi. ÜmmiAmir onınla artıq mübadileyi-silah etdi, heç birinəqalibiyyət hasil olmadı. Ümmi Amir burada tədbirdənbaşqa bir əlac bilmədi. Dərhal yüzinə saldığınıbürincəni kənar etdi. Səyyar Mülaib Ümmi Amirincəmali-dilarasını görincə özüni itirdi. Ümmi Amirfürsəti qənimət bilüb onı da həlak eylədi. Übeyd Ziyadsəbrsizlik edüb neçə nəfəri birdən meydana göndərdi.Bu tərəfdən dəxi neçə nəfər imdad gedüb müharibəqızışdı. Axşama qədər dəvam etdi. Axşam hər iki tərəfqərargahlarına müraciət etdilər. Vərqa Qarib vəMühəmməd ibn Süleyman ordunı Xüzeymə və ÜmmiAmirə tapşırub, özləri ətrafda gizləndilər. SağdaVərqa, solda Mühəmməd gizlənüb qərar verdikləriişarəyi gözləyürdilər. O tərəfdən Übeyd Ziyad:

- Bu gün İslam ordusından çox qırdınız, çalışın,səbah bu qalmışları da təmam edəsiniz - deyə gülirdi.O halda Ömər Sə`d dedi:

- Hörmətli əmirimiz, əl`an bən bir tədbiredəcəgəm ki, onlardan birisi də sağ qalmasın.

Dərhal ayağa durub iki bin nəfər əskər götürdi.Übeyd Ziyad bin nəfər dəxi Əbülhənuqə verdi, özi isəəlli bin əskərlə dayanub xəbər gözləyürdi.

Əmma Vərqa və Mühəmməd gördilər bir tozqopdı. Toz bərtərəf olandan sonra Ömər Sə`d yetişübbağırmağa başladı. İslam ordusına hücum etdi.

79

Gizlənmiş olan sərdarlar hər iki tərəfdən bir qələyani-fövqəl-xəyal ilə hücum eylədisə də qırğın şiddətləhökmfərma oldı. Hər tərəfdən məqtul və məcruh yerətökülirdi. Əşqiya ordusı artıq tələfatə uğradı. ÜbeydZiyad yenə üç bin imdad göndərdi.

Lakin Ümmi Amir iki bin əskərlə dayandığıhalda Übeyd Ziyad onlara hücum etdi. Vuruşmakəskinləşdi. Hesabsız kişilər öldi. Səbahə qədər biri-birilərini qırdılar. Sübh oldıqda İslam ordusı dəvamedə bilməyüb pərişan oldılar. Əşqiyalar onları tə`qibeylədilər. Ümmi Amir çox çalışdı, axirüləmr əsirdüşdi. Qollarını bağladılar, əmvalını qarət edüb, özünidəxi ordugaha gətürdilər.

Vərqa və Mühəmməd ibn Süleyman sübhə qədərÖmər Sə`d və Əbülhənuqlə vuruşdılar. Aqibət, ÖmərSə`d dəstəsi məğlub olub qaçdılar. Bunlar ələkeçirdikləri malları yığub ordugahlarına gəldikdəÜmmi Amirin qaçmış əskərlərinə təsadüf etdilər.Ətrafa baxub əskər ölisini biri-birilərinin üstinətökülmüş gördilər. Son dərəcə mütəhhəyyir oldılar.Əhvaldan kəmahüvə müttəle` oldılar. Ümmi Amirüçün ziyadə qəmgin oldılar.

Mühəmməd ibn Səlman isə onı sevirdi. Vərqadəxi onın bu fikrini anlamışdı. Dərhal məzkurədənxəbər bilmək üçün bir adam göndərdilər. O adamgedüb gördi Ümmi Amir zəncirə çəkilmiş bir çadıriçində həbs olunmış və ətrafına qaraqullar tə`yinedilmişdir.

80

Übeyd Ziyad Ümmi Amirin yüzindən bürqə`iqaldırub Əbdullah Əfifin qızı oldığını bildikdə:

- Atası dəxi bu fikrlə qiyam etdi, məramına nailolmadı. İndi səni son əziyyətlə həlak edəcəgəm -dedikdə, Ümmi Amir:

- Bən dəxi atam kibi bu yolda özimi ölməkdəməs`ud bilürəm - cəvabını verdi.

Übeyd Ziyad bu sözi eşidincə qətlinə hökmetdisə hazirun mane` oldı. Onı və qarət etdiklərimallarla bərabər Yəzidin yanına göndərməgi məsləhətbildilər. Übeyd Ziyad qəbul etdi. Hökm edüb birkəcavə qayırdılar, məzkurəyi kəcavəyə bindirdilər. Birfəthnamə dəxi Yəzidə yazdılar. Ömər Sə`din təhti-hökmində iki bin əskərlə ələ keçirdikləri malları Şamairsal etdilər.

Xəbərçi bu xəbəri Mühəmmədə yetürdi. Dərhalbeş bin ərəb qəhrəmanlarından gətirüb onlarınarxasınca sür`əti-səri`ə ilə hərəkət etdilər. Mühəmmədpişdar idi. İlərücə iki xəbərçi göndərdi ki, onlarınhansı yoldan gedəcəklərini və iqamətgahlarınıöyrənüb xəbər gətürsin. Xəbərçilər isə yollarını,iqamətgahlarını ögrənüb müraciətlə bəyan etdilər.Əcəm köprisi (Puli-Əcəm) denilən bir yerdədüşmişdilər. Gecə oluncaya qədər səbr etdilər. Gecəəsakiri-mövcudəyi dört bölük eylədilər. Dört birtərəfdən məzkur yerə yürüş eylədilər. Bir həyəcani-qəhrəmananə ilə dört bir tərəfdən əşqiyayə hücumetdilər. Əşqiya ordusı xəbərsiz oldığına görə şaşdılar.İslam ordusı onlardan beş bin qətl, iki bin əsir etdilər.

81

Ümmi Amiri azad etdilər. Ziyadə qənimət ələkeçirdilər. Bə`də evlərinə müraciət etməgi məsləhətgördilər. Zira vuruşmağa kifayət edəcək qədər dəəskər topladıqdan sonra müharibə etməgi lazımbildilər. Mühəmməd ibn Süleyman Vərqadan əvvəlcəonın evinə gəlüb atası ilə görüşməkdən maədaMühəmmədin Ümmi Amiri istəməgini bəyan etdi.Vərqa qəbul etdi. Mühəmmədin evinə gəlməgə şüru`etdilər. Süleyman Sürrəd Xüzai oğlı MühəmmədinVərqa ilə gəldigini eşidincə onları mütəntən surətdəistiqbal eylədi. Gəlüb evə daxil oldılar. Yuxarıdadenilən vuruşmaları əvvəldən axıra qədər söylədilər.Süleyman dedi:

- And olsun Allaha, əşqiyadan intiqam almayıncadoyunca yemək yeməyəcəgəm.

Həman saət ətrafa məktub yazub imdad istədi.Vərqa Ümmi Amirlə Mühəmmədin sevgili oldığınısöylədi. Süleyman dəxi Ümmi Amiri Mühəmmədüçün təzvic etməgə qəsd etdi. Süleyman həminməs`ələni Ümmi Amirə təklif etdi. Ümmi Amirutandığından cəvab vermədi. Vərqa məzkurəninyanına gəlüb: “Bəni atalığa qəbul et deməkləixtiyarsan” - cəvabını aldı. Dərhal ziyafət tədarükindəolub Ümmi Amiri Mühəmmədə təzvic etdilər. Vərqabir müddət orada qaldıqdan sonra öz vətəninəmüraciət etdi. Sonra Süleyman oğlı ilə xüruc etdi.Gələcəkdə bəyan olunacaqdır.

Yeddinci fəsl

82

Muxtarın azad olması və Əbdullah Ömərinyanına getməsi

Yaz! Qələm! Bir qəhrəmanın vəsfini eylə bəyanKim, verübdir ölmək ilə kainatə imtəhan.Millətin sevmək ona əlhəq birinci borc olub,Oldı insanlıq fədası, eylədi həm tərki-can.Malü əmlakın buraxdı, keçdi varından bütün,Səbr qıldı hər qədr zülm etdi qövmi-şamiyan.Ruhü insaf, mürüvvət həp onı təqdir edər,Büsbütün mərhuni-şükrandır ona əhli-cəhan.Pənceyi-qəhrində zülmin bir köməksiz təşnələb,Qəhrəmankaranə etdi aləmə qəsdin əyan.

Deyilməgə görə məzkur sərdarlar vətənlərinəgetdilər. Übeyd Ziyad Kufəyə gəlüb Övladi-Müstəfanın (ə) fəzailindən söylənməsini qədəğən etdi.Onların fəzailindən danışan əşxasın malını və qanınıhəlal eylədi. Həzrət Hüseynin (ə) dostlarından hər kimbu ixtarı eşidərkən qaçub gizləndilər.

Lakin Kufədə Müəllim Kəsir adınlı pakdamən birkişi var idi. Həzrət Əli (ə) ilə müsahibədə olmış idi. Ovəqtlərdə müəllim idi, Bəni Ümməyyənin uşaqlarınadərs deyürdi. Kufənin böyükləri artıq dərəcədə onahörmət edirdilər. Məzkur müəllim bir gün günortazəmanı dəstəmaz almaq üçün bir suçıdan su istədi.Suyı almamış dedi:

Eyvah, yox əlac! Suya baxdığım zəman,Zahir olur gözümdə də yüz Dəcleyi-rəvan.

83

Yad eylədikcə, ah, Hüseynin o halını,Pək həqlidir axıtsa gözim yaş yerinə qan –

- dedikdən sonra bir odlı ah çəküb suyı yerətökərək dedi:

Lə`nət o şəxsi-dunə Hüseynə su vermədi,Gülzari-Ali-Heydəri boğdı, suvarmadı.Yaxdı Hüseyni, sineyi-dünyayı dağladı,Çeşmi-cəhan o Həzrətə zar-zar ağladı.

O halda Sinan ibn Ənəsin oğlı hazır imiş: “Vay,bənim atama lə`nət edirsən?” - deyə sordıqda,Müəllim qorxudan şaşub: “Xeyr! Xeyr! Bən öylə işdutmaram, bəlkə səhv etmiş olam. Səhvimi dəximüəllim oldığıma görə əfv etməlisən” - deyə üzristəyüb o mülə`nətzadəyi sakit etdisə də onın odısönməyüb: “Səni əzim bir bəlaya salmasam, Sinanınoğlı degiləm” - deyə bir bəhanə ilə dışarı çıxdı. Çıxıncabaşını divara vurub yaraladı. Qanı axa-axa evlərinəgetdi. Atası oğlını öylə görincə əhval sordıqda:“Müəllim sana lə`nət etdi. Bən ona mane` oldıqda bənidöymək istədi. Bən isə məktəbdən dışarı atıldıqdayıxılub başım yaralandı” - kibi bəyanati-şeytənətkaranə ilə atasını acıqlandırdı.

Atası dərhal onı o hal ilə Übeyd Ziyadın yanınagətirüb macəranı bəyan etdi. Übeyd Ziyad MüəllimKəsiri dutub həbsxanəyə saldı. Boynına ağır zəncirvurdı. Muxtar dəxi həman həbsxanədə idi. Müəllim

84

həbsxanənin o başından zəncir səsi eşitdi. O səsə tərəfgetdi.

Pürməlal olmağla kim təzyiqdən, təkdirdən,Başqa bir səs gözləyürdi ol genə zəncirdən.Çünki ərbabi-vəfanın naləsi qalib idi,Hər zəman zəncirə artıq düşməmiş tə`sirdən.Doğrusı ol nazlı səs, qəlbi-Kəsir indində həmŞanlıdır, hörmətlidir, qiymətlidir iksirdən.

Müəllim bunları dedikdən sonra ilərü gedübgördi bir cəvan pəlasa bürünmiş, yüzindən asari-təhəssür, gözlərindən ənvari-həmiyyət cilvədar olur.Müəllim səlam verdi. Muxtar başını qaldırub cəvabverdi. Müəllim nə səbəblə həbs oldığını sordı:

Cəhanə etmiş əsər ah-vahü təkbirim,Cəzanın əksini izhar edir bu zəncirim.Hüseyn aşiqiyəm, aləm içrə məşhurəm,Budur bu qövm yanında birinci təqsirim.

Müəllim bu sözləri eşidincə ağlayub adını sordı,Muxtar adını söylədi. Müəllim onı qucaqlayubyüzindən, gözindən öpərək: “Bu yolda bu kibiəziyyətli bir şey degildir” - deyə ona təsəlli verdi. Hərikisi həbsxanədə müsahib oldılar.

Əmma Müəllim Kəsirin Bəşarət adınlı bir qızı varidi. Übeyd Ziyad arvadının dayəsi idi. Məzkurəatasının həbs olmağını eşidincə libasını çıxarub

85

ağlaya-ağlaya Übeyd Ziyadın evinə gəldi. ÜbeydZiyadın arvadı əhval sordı. Bəşarət isə əhvalı bəyanlaatasının azad olmasını təmənna etdi. O isətəmənnasını qəbul ilə atasının azadlığını ona və`d etdi.Übeyd Ziyad evə gəlincə Müəllimin buraxılmasını ricaetdi. Übeyd Ziyad qəbul ilə qulluqçısını göndərübMüəllimi azad eylədi. Müəllim Muxtardan xudahafizetdikdə:

- Bana layiq xidmətin var isə, buyur, ifa edərəm -deyincə, Muxtar:

- Bəni bir qələm-dəvat gətirməklə minnətdaredərsən, bəradərim?

Müəllim məəlməmnuniyyə qəbul edüb xudahafizetdi. Onı Übeyd Ziyadın yanına gətürdilər. ÜbeydZiyad:

- Bən səni azad edirəm, lakin öylə sözlərisöyləmək caiz degildir.

Müəllim isə dua və səna edərək dışarı çıxdı,evinə gəldi. Həmişə sifarişini ifaya çalışırdı. Axirüləmrbir gün əlli dirəm borc eylədi. Bir qoyun və neçə çörəkalub bişirdikdən sonra qulluqçuların başına verübhəbsxanəyə gətürdi. Həbsxanə nazirinin arvadı gəlübəhval sordı. O isə:

- Müəllim Kəsirəm, dustaqlar üçün yeməkgətürmişəm - deyərək əlli dirəm məxfi surətdə arvadaverdi. Arvad dəxi ərinə təslim etdi, macəranı bəyaneylədi. Səbahı güni dəxi dustaqlara yemək, nazirərüşvət gətürdi. Nazir bu rüşvətin cəhətini anlamışdı

86

ki, Muxtarın xatirəsi üçündir. Əmma nazir Ali-Rəsulın(ə) dostlarından idi. Bir gün dedi:

- Müəllim əfəndi, məndən qorxma! Bən dustdari-Ali-Rəsuləm (ə), bənim əlimdən gələcək qulluq var isə,buyur, başımla, canımla ifa edərəm.

Müəllim onın bu sözlərinə inanub, Muxtarınsifarişini bəyan və mümkin etməsini təmənna etdi.Nazir dedi:

- Bu mümkindir! Lakin Übeyd Ziyad banae`timad etmişsə də gözətçiləri yekdigərinətapşırmışdır. O cəhətdən Muxtara qələm-dəvatverərsəm, gözətçilər bildikdə bəni təqsirkar edərlər. Ovəqt təhti-məs`uliyyətə alınaram. Bəncə bir tədbiretməlisən. İki üç danə böyük çörək bişirüb Muxtarındediklərini o çörəklərin içinə qoymaqla gətürəbilərsən. İçində şey olanı Muxtara, olmayanlarıbaşqalarına verərik. Bu tədbir ilə daha bən məs`ul olabilmərəm. Müəllim bu tədbiri bəgənüb dərhalqayıtmaqla çörəkləri hazır etdi.

Əmma nazirin bir oğullığı var idi, onı Allah rizasıüçün saxlayurdı. O xəbis yatmışdı, lakin yatmamışimiş, bunlar onı yatmış hesab etdilər. O isə bunlarınbütün danışdıqlarını eşidüb yerindən qalxınca ÜbeydZiyadın bargahına gəlüb eşitdiklərini ibtidadanintəhayə qədər söylədi. Übeyd Ziyad bu əhvalıeşidincə özi həman oğlanla həbsxanəyə gəldi. Nazirəitablə:

- Səni dost bilürdim, düşmən imişsən.Nazir:

87

- Əmir həzrətləri, nə səbəblə?Übeyd Ziyad:- O səbəblə ki, sən Müəllim Kəsirin gətürməsilə

çörək arasında Muxtara qələm-dəvat verməkdənmaəda onı azad edüb özimizə bir inqilab törətməkistəyürsən.

Nazir:- Hörmətli əmirimiz! Haşa və kəlla, böylə iş

yoxdır, sana söyləyən düşmənlik ilə söyləmiş, bənisənin nəzərindən salmaq istəmişdir. Buyur, bumüəllimin gətürdigi çörəklər öz əlinlə doğrayub baxabilərsən. Arasından bir şey çıxarsa, bən qanımı sanahəlal edərəm!

Übeyd Ziyad bu sözləri eşidincə çörəklərin birini,ikisini parçaladı. Təsadüfən içində bir şey olmayanlarıdoğradı. Bir şey tapmadığına görə daha o üçüncisinəəl vurmadı. Əmin oldı, nazirə inandı və oğlının xəbərgətürdigini ona bəyan etdi. Nazir isə:

- O bənim oğlım degildir, onı məsciddən gətürübAllah rizası üçün saxlayuram. O isə bənim yaxşılığıməvəzində fəsadlar törədir. Buna da öhdəsinə verdigimvəzifəni lazımınca ifa etməməyinə görə bu gün onıdögməgligim səbəb olmışdır.

Übeyd Ziyad nazirin bu sözlərinə inanub həmanxəbər aparan uşağı parə-parə etdirdi və qərargahınaqayıtdı. Nazir çörəgi dustaqlara və Muxtara payladı.Muxtar çörəgi kəsüb istədigi şeyləri ələ alıncayeznəsinə (bacısının ərinə) bir məktub yazdı. Bütünəhvalatı bəyanla o dəxi Yəzidə yazub buraxılması

88

üçün təvəqqe` etməgi təmənna etdi. Məktubımöhrləyüb Müəllimə verdi ki, o dəxi inandığı birşəxslə göndərsin. O isə:

- Bən özim aparacağam - deyə yola düşdi. ÜbeydZiyaddan icazə almamış Məkkəyə gedənlər kibi“Allahümmə ləbbeyk”* - deyə bağıra-bağıra getdikdəİbn Ziyad bağında oturmışdı. Onın bu bağırtısınıeşidincə kim oldığını sordı. Dedilər, Müəllim Kəsirdir.Dərhal onı ehzar etdi. Haraya gedəcəgini ona fikrdəoldığını sordı. Müəllim:

- Hörmətli əmirim! Həbsdə oldığım halda azadoldıqdan sonra Məkkəyə getməgi nəzr etdigimə görənəzri əda etmək istəyürəm.

Übeyd Ziyad təşəkkür edərək iki yüz dinar pulvə hər mənzildə ehtiramlı olmaq üçün bir dəsturül-əməl dəxi verüb yola saldı. Mədinə yolıylə gedübƏbdullahın evinə yetişdi, Əbdullah ilə görüşdi.Çəkməsini ayağından çıxarub tikişini sökdi, içindənMuxtarın məktubını çıxarub ona təslim etdi. Əbdullahisə oxuduqdan sonra arvadına (Muxtarın bacısına)verdi. Müəllim əhvalatı əvvəldən axıra qədər söylədi.Muxtarın bacısı nəhayət şiddətlə ağladı. Əbdullahdanqardaşının azad olmasını tələb etdi. Əbdullah Yəzidəbir məktub yazub Muxtarın xilas olmağını istədi.Məktubı göndərməgə bir e`tibarlı adam axtardı.Müəllim isə onın da aparmasını qəbul etdi. Müəllim

* Hazıram, Allahım

89

Kəsir məktubı alub Şama sür`ətlə yürüməgə başladı.Gecə-gündüz bilaaram yol getdi, Şama yetişdi.

İş görən şəxsə yemək, yatmaq yaraşmaz doğrusı,Uyqusuz icrayi-əmrə paydar olsun gərək.Qəflət ilə iş düzəlməz, ey yalançı şəxslər,Əhli-Həq dünya yüzində huşyar olsun gərək.

Bir karvansəradə iqamət etdi. O karvansəranınyanında bir məscid, məscidin yanında bir bəqqaldükanı var idi. Müəllim Kəsir səbahı güni məktubıYəzidə yetirmək istədisə də mümkin olmadı. On yeddigün görməgə getdi, qapıçılar yol vermədilər. Bir kimsədəxi bunın nə səbəblə gəldigini sormayurdı.Axirüləmr yürəgi sıxılub əl Həzrəti-Həqqin dərgahınaaçdı:

- Pərvərdigara, böyləmi iş olar. Neçə gündürburada avarəyəm. Bir kimsə yürəgimin dərdindənxəbər tutmayur. Yəzid padşah isə, qapıçılarıhökmranlıq edir. Bəni bu cürə qovan qapıçılar oacizləri necə qovırlar. Bənim kibi tanılmış bir şəxsin işibir neçə gün dəxi tə`xir olsa, eyb etməz. Böylə oldıqdatanılmayan fəqirlər ki, işləri vaciblidir, onlarneyləyərlər?

Bəqqal Müəllim Kəsirin bu yalvarmasına yetişübyanına gəldi, əhval sordı. Müəllim ehtiyat etdi. O isəand verdi. Müəllim əhvalı bəyan eylədi. Bəqqal:

- Sən səbah tazə libas geyüb Yəzidin bargahınagedərsən. O libasın vasitəsilə içəri keçəcəksən. Birinci,

90

ikinci, ta beşinci qapıyı keçərsən, kimsəyə e`tinaetməzsən, səlam verməzsən. Ən axırda bir qulamə rastgələrsən, gətirdigin məktubı ona verərsən. O isədustdari-Ali-Rəsuldur (ə) və Yəzidin ən sevgilisi, bəlkəixtiyardaridir. Həman qulam orada öyləcə dolanur ki,kimsə onın işindən müttəle` olmayur. Həmişə Ali-Rəsulın (ə) dostlarını himayə edir. Doğrudan da insanböylə olmalıdır.

Səbahı güni Müəllim bəqqalın dedigi kibiqiymətdar libas geyüb kimsəyə e`tina etməksizinYəzidin bargahına daxil oldı. Həman qulamı görübsəlamla, məktubı verdi. Qulam dəxi məktubı öpübYəzidə verdi. Yəzid məktubı oxuyub əhvalı bildi.Qulamdan məktub gətirən şəxsi istədi. QulamMüəllimi Yəzidin yanına apardıqda, Müəllim deyürki, ölümimi yəqin etdim. Yəzidin yüzini qara və sarıbənizli oldığı kibi çiçək çopurlığı dəxi bərabər gülüncbir hala buraxmışdı. Müəllimin bədəninə titrəmədüşdi. Yəzid Müəllimi görüncə:

- Bu məktubı sənmi gətürmisən?Müəllim:- Bəli!Yəzid:- Hüseynin (ə) şəhadəti sana da tə`sir etmişmidir?Müəllim:- Nə Hüseyn (ə)?Yəzid:- Fatimənin (s.ə) oğlı, Mühəmməd əl-Müstəfanın

(s) nəvəsi Hüseyn (ə).

91

Müəllim özüni çobanlığa qoyaraq:- Bəni dübarə İslama də`vət etmək lazım degildir,

mən öylə şeyləri bilmərəm. Mən çöllü ərəbəm,Əbdullah göndərüb sana məktub gətürmişəm. Səndəxi cəvabını yaz, aparım.

Müəllimin bu sözi Yəzidə və qulama artıqdərəcədə xoş gəldi. Yəzidin dərhal Übeyd ZiyadaMuxtar üçün azadnamə yazdı və həqqində lazimeyi-ehtiramın müzayiqə etməməsini əmr buyurdı. Qulamməktubı gətürdi. Müəllimin əlindən dutub dışarıçıxardı. İki bin dinar pul və qiymətli bir xəl`ət verübyola saldı. Müəllim oradan çıxınca dəvəsinə minübKufəyə rəvanə oldı.

Yetişincə Übeyd Ziyadın evinə getdi. Heç birkimsə onı tanımamaq üçün ərəb qaydasınca yüzinibağlamışdı. Qapıçı onın gəlməsini Übeyd Ziyadaxəbər verdi. O isə Müəllimi istədi, görincə tanıdı.Müəllim Yəzidin fərmanını təqdim etdi. Übeyd Ziyadhəmişəki qaydası üzrə Yəzidin məktubını görərkənayağa durdı, məktubı alub öpdi. Bə`də açub oxudı.Muxtarın azad olması həqqində Yəzidin əmri-hümayunını görincə:

- Ah, ən birinci düşmənimizi özimiz azad edirik -deyə təəssüf ilə əllərini biri-birinə vurdı. Müəllim:

- Daha tə`xir vəqti degildir, tez ol Muxtarı azadet.

Übeyd Ziyad mə`murların birini göndərübMuxtarı həbsxanədən çıxartdı. Onın yanına getdi.Übeyd Ziyad ona bin dinar pul, üç qiymətdar xəl`ət

92

verüb ziyadə ehtiramla azad etdi. Müəllim isə Muxtarıevinə gətürdi. Artıq məxariclə hazır etdigi yeməkləriMuxtarın qarşısına gətürdi:

- Bəradər, çoxdan bəridir bişməli yeməmisən,indi istədigin qədər ye! - deyə şadlıq edirdi. Muxtar:

- Məmnunəm! Layiqi-şükran bir hünərgöstərmisən - söyləməklə Müəllimə izhari-təşəkküretdi. Ondan sonra dedi:

- Bəradər, Həzrət Hüseyn (ə)-ın zülm iləaxıdılmış qanının intiqamını bu zalimlərdənalmıyınca, ləzzətli yemək yeməyüb, yatacaq içrə rahətyatmayacağam.

Zalimin zülmi olarkən aləmə atəşfəşan,Rahət olmaz bir dəqiqə Həq fədası qəhrəman.Etmərəm bir an təğafül əşqiya qətlində bən,Var ikən canım bədəndə, hər dəqiqə, hər zəman.Olmaram asudə hərgiz böylə alçaq əsrdə,Axmıyınca xuni-ə`dadən bu çöldə seyl qan.

Muxtar yeməgi yedikdən sonra Müəllim dedi:- Bəradər, Kufədə qalmağın məsləhət degildir.

Übeyd Ziyad bir hiyləgər zalımın biridir, boş birbəhanə ilə intiqam almaq üçün səni tələf edər. ÇıxubKufədən getməgin əfzəldir.

Muxtar bu tövsiyəni qəbul ilə atlanub Mədinəyərəvanə oldı. Mədinəyə yetişdi, Əbdullah Ömərin evinəgəldi. Bacısı və yeznəsiylə mülaqat etdi. Degilməgəgörə Muxtarın bacısı qardaşını qucaqlayub

93

şadlığından canını təslim etdi. Yə`ni onların omülaqatı, o şadyanalığı qəmligə və ayrılığa mübəddəloldı. Neçə gün mərasimi-tə`ziyəyi icra edəndən sonraMəkkəyə mütəvəccih oldı. Məkkədən gizli keçməkistəyürdi, zira Əbdullah Zübeyr Məkkəyə əmir etdi.Bir çox əsakiri var idi. Heç kimə itaət etməyürdi. HəttaYəzidi bir şey saymayurdı. Muxtar MəkkədəSüleyman ibn Sürrəd Xüzai, Müsəyyib, Əbdullah,Əməl və Vərqanın Übeyd Ziyadla vuruşmayagetmələrini eşitdi.

Yəzid bu qədər iğtişaşati-daxilinin zühurındanxəstələnüb yatdı. Nə qədər həkimlər gətürdilərəlacpəzir olmadı. Gecə-gündüz çığırırdı, qonşularınınarahət etmişdi. Rəvayətə görə həkimlər onın şikaraçıxmağını məsləhət gördilər.

O isə şikara çıxdı, bir ahuyı ovlamaq məqsədilə atqovurdı. Atı nəhayət dərəcədə qaçan idi. Əsnayi-şikarda bir ayağı üzəngidən çıxub, biri üzəngidə qaldı.Parça-parça olmış, hər parçası bir yerdə qalmışdı. Buvaqi`ə ali-Üməyyəni artıq qəmgin etdi.

Əmma Übeyd Ziyad qışı Bəsrədə, yazı Kufədətəmam edirdi. İki bin məşhur adamlardan Kufədəməhbus idi. Hamusı Ali-Rəsulın (ə) dustdarı idi.Muxtar azad olanda onları, “ənqərib sizi xilas edərəm”ümidilə vida` etmişdi. Onlar dəxi intizarda idilər.Übeyd Ziyad məhbuslara gündə iki çörək, bir qab suverirdi. O həmişə: “Xilas olmaq istərsəniz, Yəzidətabe` olmalısınız” - təklifini onlara edirdi. Onlar isə bircəvab vermirdilər. O vəqtlər Übeyd Ziyad Bəsrədə idi.

94

Mərvanın* məktubı ona vasil oldı. Məktubı açdı, gördiyazılmışdır: “Yəzid ölmiş, Şamda hərc-mərchökmfərmadır. Məktub sana vasil olunca Şamagəlməlisən”. Übeyd Ziyad bu xəbəri eşitməkdənqəmgin olub şaşdı ki, məktub əlindən yerə düşdi:“Vay, ali-Üməyyə səltənətinin zəvala yetəcəgi yəqinoldı” - deyə odlı bir ah çəkdi.

Dərhal Kufədə Naimə bir məktub yazdı ki,biduni-təvəqqüf özini əskər və ailəm ilə banayetürməlisən. Məktub Naimə yetişincə lazimeyi-tədarükatda bulunub köçməgə başladı. Kufədən dışarıçıxdı. Kufə əhalisinin aralarında təşviş və iztirab zühuretdi. O halda Ali-Rəsulın (ə) dostları Yəzidinölməgindən xəbərdar olub, “Ya Allah” deyəhəbsxanəyə hücum etdilər. Məhbusları azad vəmüsəlləh etdilər. Süleyman Sürrəd Xüzai dəxi Kərbəlaçölində əskər toplamışdı. Müşarileyh Həzrət Əli (ə) iləCəməl, Süffeyn və Nəhrəvan müharibeyi-xunrizanələrində iştirak etmiş, nəhayət şücaətisayəsində əzim bir şöhrət sahibi olmışdı. HəzrətHüseyn (ə) şəhadətə yetişəndə Mədaində idi. Xalidadınlı bir oğlı var idi. Həman sübhdən dört bin fədaitoplamışdı. Bunlar isə qanlarının axırıncı damcısınaqədər bu yolda çalışmalarına and içmişdilər.

* Mərvan Həkəmin oğlı, üçünci xəlifə Osmanın əmisi oğlıdır. Ali-Mərvanhökümətinin müəssisi olub hiyləgər və müfsid bir adam idi. Bəni Haşiminhəqqində tədabiri-lazimə ilə artıq sıxıntılar izhar etmişdir. Atası HəzrətRəsul (s) tərəfindən nəfy edilmişdir. Hicrətin ikinci ilində doğulub, 64-ündə Yəzidin oğlı ikinci Müaviyənin ölməgindən istifadə edüb hökmdaroldı. On ay hökümət sürüb 65-də 63 yaşında ölmüşdir.(Ə.Müznib)

95

O tərəfdən Naim əskərlərini iki bölük etdi. Onbin Ömər Sə`d Şimrə verüb Süleymanın üzərinəgöndərdi. Mabəqi səkkiz bin əskəri özi götürübKufəyə mütəvəccih oldı. Kufə əhalisi bu xəbərieşitdikdə dərvazələri bağlayub vuruşmaya qəsdetdilər. Lakin Ömər Sə`d və Şimr Süleymana şəbxun(gecə basquntısı) vurmaq fikrinə düşdilər.

Xəbərçi Naimin gəlməsi və Ömər Sə`dlə Şimrinhərəkətlərini Süleymana yetürdi. Müşarileyhin üç binnəfər əskər təhti-qomandalarında mövcud idi. Həmindurduqları yerdə iqamət etdilər. Şimr isə Fəratkənarında sakin oldı. Süleyman Müsəyyib ilə bubarədə məsləhət etdilər. Zira əvvəlcə ya Ömər Sə`di yaNaimi ayrı-ayrı dəf` etməlidirlər. Bunlar birləşərlərsəol vəqt məğlub olmaları təbiidir. Ona binaən mövcudolan ordunı ikiyə böldilər. Süleyman Müsəyyibə ikibin mücahidi-İslamiyyə də verüb ilərücə göndərdi.Gecədən bir qədər keçmişdi. O əsnada buğda aparanbir karvana rast gəldilər. Müsəyyib əşqiya ordusındansoraq aldı.Karvançı:

- Şam ordusı uzaqdadır, Naimin təhti-hökmindədir. Lakin Şimr, Ömər Sə`d isə on bin nəfərləənqərib yetişərlər, aranızda bir ağac fasilə vardır. Birxurmalıqda düşmişlərdir. Bən yetişəndə onlaryeməklərini yeyüb, atların yəhərlərinimöhkəmləşdirirdilər.

Müsəyyib bu sözləri eşidincə qayıdub əskərinəmüharibəyə hazır olmalarını e`lam etdi. İki bin əskəridört hissə etdi. Hərəsini bir tərəfə göndərdi. “Vurun,

96

qardaşlar!” - səsini eşitdikdə, dört bir tərəfdən hücumetmələrini tapşurdı.

Aradan bir saət keçməmiş at ayağının səsieşidildi. Şimrlə Ömər Sə`d əzim bir ordu ilə yetişdilər.Müsəyyib beş yüz mücahid ilə onlara hücum eylədi.Yuxarıda denilən işarəni mə`lum etdi. Vuruşmaqızışdı. İslam ordusında əlamət olmadığına görəəşqiya ordusı onları tanımadı. Dört tərəfdən onlarıəhatə etdilər. Bir tərəfdən İslam ordusının qəflətənhücumı, digər tərəfdən gecə oldığına onların biri-birinitanımadıqlarından bir toqquşmada doqquz bin beşyüz əşqiya tələf oldı. Böyük məğlubiyyətlə qaçdılar.Müsəyyib onları tə`qib etdi. Artıq qənimət ələkeçürdilər. Qaçanlar bu məğlubiyyəti Naimə xəbərverdilər. Naim dəxi qorxudan iki ağac geri çəkildi.

Süleyman Müsəyyibin dalınca gəlürdi. Gəlübmüharibə meydanına yetüşdi. Gördi hər tərəfdə öli-öliüstinə tökülmiş, çöl qan dəryasına dönmişdi. LakinMüsəyyibi görmədigindən bir az dilgir oldı:

- Əcaba! Müsəyyib məğlubmı olmış, müzəffərmiolmış - deyə xəyalə piçidə oldı. Nəhayət diqqətləbaxub əşqiyanın əlamətlərini sərnigun görincəMüsəyyibin müzəffər olmağını yəqin edüb, dilşadoldı. Əskərlərinə Müsəyyibin müzəffəriyyətini xəbərverdi. O halda bir atlı gəlüb Naimin müharibəyəgəldigini Süleymana bəyan eylədi. Süleyman dərhalbir həyəcani-fövqəl-xəyalı ilə Naimin tərəfinə hərəkətetdi. Biri-birilərinə yetüşdilər. Qarşı-qarşıya durubsəfbəsteyi-nizam oldılar. Xalid ibn Süleyman meydana

97

at salub mübariz istədi. Şam ordusından bir kişimeydana gəldi. Hürrin qövmi idi, Xalid ilə dəxi birməktəbdə oxumışdı. Aralarında neçə mübadileyi-silahəmələ gəldikdən sonra Xalid onı bir nizə ilə qətleylədi. Atını və silahını qoluna verüb ordugahagöndərdi. O növ` ilə o gün on səkkiz namdarəşqiyadan qətl eylədi. Daha qorxudan kimsə meydanagəlmədi. Xalid dərhal ordugahə qayıdub atını dəgişdi.Birbaşa əşqiyanın sağ tərəfinə hücum etdi. Birbariqeyi-qəhr kibi onları yandırmağa başladı. Hesabsızadamlar qılıncdan keçürdi. Həmişə özini Ömər Sə`dəyetürməgə çalışırdı. O isə qaçırdı. Xalid dübarəordugahə qayıdub atının yəhərini möhkəm bağladı.Bu dəf`ə qəlbi-ləşkərə hücum edəcəgini atasına bəyanetdi. Atına minüb yıldırım kibi əşqiyayə hücum etdi.Piyadələri dağıdub atlıları təzəlzülə gətürdi. İste`dadi-Xudadadisi sayəsində o qədər orduyı yarub öziniNaimə yetürdi. Filfövr bir nə`rə çəkdi. Naim göz açubözini Həzrəti-Həqq Əzrailinin pənceyi-qəhrindəgörincə şaşub Xalidə nizə həvalə etmək istəyərkən,Xalid onı bir zərbə ilə xaki-həlakətə yıxdı. Əşqiyadansədayi-vaveyla, İslamdan təraneyi-şadi asimanə çıxdı.Süleyman dəxi oğlını mütəaqibən dört bin nəfərləhücum etdi. Ömər Sə`d, Şimr və Sinan Ənəs övzayımünqəlib gördikdə “qaçmaq qənimətdir” - deyəqaçdılar. Beydəq sərnigun oldı. Şanlı birmüzəffəriyyətə nail olan mücahidini-İslamiyyə onlarıbir gecə-gündüz tə`qib edüb ziyadə mal-dövlət, azuqəvə ləvazımati-hərbiyyə ələ keçürdilər. Əşqiyanın

98

əksərini qətl və əsir etdilər. Tə`qibdən sonra ordugahaqayıtdılar. Süleyman əskərlər dincəlmək üçün ordutəvəqqüf eylədi. Əsirlərin bə`zisini qətl, bə`zisini azadetdi. Bə`də oğlı Xalidə dua edüb göstərdigi şücaətətəhsin eylədikdən sonra dedi:

- Übeyd Ziyadın Bəsrədə qüvvəsi azdır, onı tələfetmək üçün Bəsrəyə getməliyik.

Əmma Ömər Sə`din məğlub olmaqları barəsindəyazdığı məktub Übeyd Ziyada yetişincə ailə vəmallarının qəmindən bihuş oldı. Huşa gələndən sonra:“Bəsrə əhalisi Yəzidin ölümindən xəbərdar olarsa bəniöldürərlər” - fikriylə məscidə gəlüb əhalini ehzar etdi.Xəlayiq cəm` oldı. Übeyd Ziyad minbərə çıxub dedi:

- Cəmaət, Yəzid məktub yazub. Bəni burada olanəskər ilə Şama istəmişdir. Bən dəxi onın hökmindənçıxa bilmədigimçün Şama getməliyəm. Əlhal bən biradam istəyürəm, bəni öylə bir yoldan aparsın ki, heçkimsə görməsin.

O halda Ömər ibn Cadu adınlı bir kişi bu vəzifəyiqəbul etdi. O kişinin isə neçə yüz yol aparan dəvəsi vəon oğlı var idi ki, hər biri yüz adama bərabərdutulırdı. Ərəb, əcəm arasında şöhrəti-tammələri varidi. Həman gecə Übeyd Ziyad bütün əmvalını yığubBəsrədən xaric oldı. Ömər ibn Cadu on oğlını yanındamüsəlləh mühafizəçi aparırdı.

Səbahı güni Übeyd Ziyadın qaçması kəşf, Yəzidinölməsi Bəsrədə müntəşir oldı. Bəsrə əhalisihəbsxanəyə hücum, məhbusları azad və onın qalmışəmvalını qarət etdilər. Übeyd Ziyadın əldən çıxmasına

99

artıq təəssüf etdilər. “Hansı yol ilə getdigini dəxibilməyürik” - sözini biri-birilərinə əfsusla söylədilər.

Bu xəbər Süleymana yetişdi. Dərhal atlanubəsakiri-mövcudəsilə Übeyd Ziyadı səri` saiqə kibitə`qibə başladı. Lakin Ömər ibn Cadunın bir oğlı ənuzaq görən idi. Uzaqdan bir toz qoparağı görincəgəlüb atasına xəbər verdi: “Ata, zənnimcə, Kufə əhalisibizdən Übeyd Ziyadın əmvalını almağa gəlir” - sözinidə əlavə etdi. Ömər:

- Oğul, doğrudan da öylə olarsa, biz bütün-bütünə tələf olarıq. Lakin bən Kufə əhalisini ÜbeydZiyada təərrüz edəcək qədər də cəsur bilməyürəm.Həmin saət bu əhvalı Übeyd Ziyaddan soraram.

Ömər filfövr Übeyd Ziyadın yanına gəlüb oğlınıngörmiş oldığı tozanağı bəyanla Bəsrədə nə səbəbləçıxacağını sordı. Übeyd Ziyad Kufə tərəfindən gələnəsakir xəbərini eşidərkən özüni yitirüb rəngi saraldı,əndamına lərzə düşdi, biixtiyar:

- Ey Ömər, Yəzid ölmiş, Kufə əhalisi ailəmi əsir,övladlarımı qətl, əmvalımı qarət etmişlərdir. Süleymandəxi digər bir tərəfdən əskər toplayub dört binmücahidini-İslamiyyə ilə üstimə gəlir.

Ömər bu sözləri eşitdikdə nəhayət dəhşətlənüb:- Bana bu xəbəri neyçun Bəsrədə söyləmədin?

Əlhal özimi və oğullarımı ölümə verdin. Bən dəxi sənitəslim etməkdən başqa xilasıma bir çarə bilməyürəm.Zira bənim karvançı oldığımı aləm bilür.

Übeyd Ziyad bir ahi-dərdnak çəküb ağladı.Ağlaya-ağlaya Ömərin ətəgindən dutub əman istədi

100

və özi ağırlığında ona qızıl və`də verdi. Ömər isəilticasını qəbul etdi. Dərhal Übeyd Ziyadı dəvəninqarını altına bağladı. Dəvənin üstinə salınan çulunuclarını biri-birinə öyləcə bağladı ki, daha heç birtərəfdən onı görmək olmayurdı. Bə`də o dəvənidəvələrin arasına buraxub yavaş-yavaş yürüməgəbaşladılar. Bir ağac getməmiş Süleyman yetişüb onlarıəhatə etdilər. Süleyman oğlanlarıyla qılınc çəkübÖmərin bərabərinə gəldilər:

- Sən Übeyd Ziyadı və malını aparmaqla himayəvə xilas etmək istəyürsən? - dedikdə, Ömər:

- Xeyr, bu mallar filan tacirindir, sizə xəbər verəndüşmənlikcə demişdir. Əlhəmdülillah, bən müsəlmanoldığım halda o kibi bir canini necə himayə edəbilərəm...

Və bu kibi sözlərlə Süleymanı aldatdı. Süleymanhəlim və rəhmdil oldığından onın “müsəlmanam”deməsinə inanub, dəvənin bu tərəf o tərəfinə (xalaxatirin qalmasın) baxaraq onlardan keçdilər. İslamfədailəri Übeyd Ziyadın qətlindən məhrum oldılar. Birçox müşavirədən sonra Bəsrəyə tərəf hərəkət etdilər.

Ömər ibn Cadu onlardan uzaqlaşınca ÜbeydZiyadı dəvənin qarnı altından açdı. Übeyd Ziyad onayüz igirmi bin dinar nəqdiyyə əta edüb şiddətləyürüməgə başladılar. Süleyman isə ali-Üməyyədəngördigini öldürməklə yüz binə qədər öldürmişdi.Muxtar o vəqt Məkkədə Mühəmməd Hənifəninyanında idi. Süleyman bir məktub yazub bu tərəfəgəlməsini və birləşmələrini bəyan etdi. Muxtar bu

101

xəbərdən dilşad oldı. Bu məzmunda bir məktub yazdı:“Bən dəxi qiyam etmək fikrindəyəm, lakin Həzrətİmam Hüseynin (ə) qardaşı Mühəmməd Hənəfiyyəqan sahibi oldığına görə ondan icazə almaq istəyürəm.Ənqərib hüzurunıza mütəvəccih olacağım məktubıirsal etdi”.

Səkkizinci fəslÜbeyd Ziyadın Şama vürudi. Mərvanın hiyləsiylə

Mərvanı hökmdar etməsi

Mərvan vüzəradan oldığı zəmanda ÜbeydZiyadın ziyadə nüfuz sahibi oldığını gördikdəhiyləgər Mərvan onı əldə edüb alət kibi iste`maledirdi. Nəhayət onı əziz və möhtərəm dutardı. Yəzidi-pəlid öləndən sonra məktub yazub Übeyd ZiyadıŞama də`vət etməsinin səbəbi o idi ki, Şamda iğtişaşatsərzədeyi-zühur olmaqda idi. Ricali-dövlətlə əksərəhali Yəzidin oğlı Xalidi hökmdar etmək istəyürdilər.Lakin Mərvan dəxi hökmdar olmaq fikrində idi.Übeyd Ziyad ölməyincə arzusına yetişməyəcəginiyəqin etmişdi. O cəhətlə Übeyd Ziyadı də`vət etdi.

Əmma Xalid xandani-Əbu Süfyandan oldığınagörə təxti-hökmraniyyəyə bilvarisət müstəhəqqi-zihəqq idi. Müşarileyh Yəzidin oğlıydısa, qardaşıMüaviyə kibi insaflı, adil bir zat idi. Ümumınnəzərində e`tina sahibi idi. Übeyd Ziyad Mərvanıntə`limati-hiyləkaranəsi olmaq üzərə: “Xalid kiçikdir,onı vəliəhd etmək şərtilə Mərvana bey`ət etməliyik” -

102

deyərək Mərvanı rə`si-hökumətə keçürdi. Tə`biri-digərlə ricali-dövlət Əbdullah ibn Öməri istəyürdilər.Əhali Mərvanın rə`si- hökumətə keçməsindən narazıidilər. Lakin Übeyd Ziyadın tədbirilə xəzinəyi açub birçox bəzlü bəxşişlə əhaliyi özinə ram eylədi. Bə`dəÜbeyd Ziyad sərəskər olub qırx bin nəfər əskərləSüleymanın üstinə yüridi. İki ağac Şamdanuzaqlaşdılar, oradan Kufəyə mütəvəccih oldılar.

Süleyman bu xəbəri eşidincə gedüb Nəxilədəsakin oldı. İmdad istəməgə başladı. Ətrafdan imdadgəlürdi. Ən əvvəl Bəni Əsəd qəbiləsindən Əsəd binHəmmam iki bin müsəlləh atlı ilə gəldi. SonraCürcandan Mühəmməd bin Haris üç yüz Zilüquldən,Fəth ibn Mühəmməd iki yüz Sərsərdən, Əli bin Ziyadiki yüz nəfərlə gəlüb yetişdilər. Ondan sonra Mükrəm,Şuştər və Xuzistandan bin nəfərə qədər gəldi. Onlarımütəaqibən Əbdullah Nəqil bin nəfər, Hüzeymə binəl-İcli yeddi yüz, Əbdullah Vabil Təmimi min üç yüznəfər atlı ilə yetişdilər. Dört tanə ağ beydəq açmışdılar.Süleyman Nəxilədə üç gün qaldı, daha gəlmədi.Gəlmiş olan imdadı saydı, cəm`i on bir min atlı, üç binpiyadə kömək gəlmişdi. Dört bin dəxi özinin varıydı.Əskərlərinin hamusı on səkkiz bin idi.

Übeyd Ziyad o vəqtlərdə Mosulda idi.Süleymanın imdad toplamasını, müharibə etmək üçünKufədən çıxmasını eşidincə Mosuldan kənarə çıxdı.Qırx bin nəfərlə Süleymanın ordusına tərəfmütəvəccih oldı. Süleyman Übeyd Ziyadın gəlməsinibilincə bütün əskərlərini müsəlləh hazır etdi. Ümum

103

ordusından dört bin nəfər Cəməl və Süffeynmüharibələrində Həzrət Əli (ə) ilə iştirak etmişkişilərdən intixab edüb öz təhti-qomandasındasaxladı. Haris ibn Səidi orduya qaraqul və Keyl ibnLəbəsi isə suçı tə`yin etdi. Müsəyyib pişdar, VərqaQarib onın arxasınca onları mütəaqibən bütün ordıhərəkət etdilər. Gedüb Qərfiya nam bir yerə yetişdilər.Çadırotaq qurub iqamət eylədilər. Qərfiyanın rəisidəxi Haris bin Zəfər ərəbin şüca`larından məhsub vəməşhur bir zat idi. Süleymanın bu hərəkətini eşidübonları üç gün mehmanlığa də`vət etdi. O isə qəbuleylədi. Haris lazımeyi- xədəmatda bulundı. Orduyi-zəfərpənah müharibəyə şövqmənd oldıqlarındangetmələrini bəyan etdilər. Bu halda xəbərçi gəlübÜbeyd Ziyadın ənqərib yetişməsini söylədi. O haldaSüleyman kürsiyi-xitabətə çıxub orduya xitabən:

- Arxadaşlarım! Bən bu müharibədə ölərsəm,Müsəyyibə itaət etməlisiniz.

Müsəyyib qalxır:- Bən ölərsəm, Rəfaət ibn Şəddadə tabe`

olmalısınız.Rəfaət:- Bən dəxi ölərsəm, birləşüb Həzrət Hüseyn (ə)-ın

qanını bu əşqiyalardan alarsınız.Bu əsnadə ordudan: “Yaşasın mücahidi-

İslamiyyə! Yaşasın sərdarani-zəfərpərvər!” - səsiasimanə çıxdı.

Bə`də köç təbli çalınub atlandılar. Bir hərəkəti-fövqəladə ilə yürüməgə başladılar. Təkribə yetişdilər.

104

Übeyd Ziyad isə Süleymana qəflətən hücumetməgə çalışırdı. Bu əsnadə Qeys ibn əl-Əhvəl yetişübdedi:

- Hörmətli əmirim! Süleyman dört bin nəfərlə sukənarında düşmişdir.

Übeyd Ziyad dərhal ordu ilə hərəkət edübSüleymanın ordugahına üç ağac qalmış iqamət etdilər.Übeyd Ziyad, Rafe` ibn Şeysi (Müaviyənin qız nəvəsiidi) bin nəfərlə ilərücə göndərdi. Onların əksəriKərbəla müharibeyi-vicdansuzanəsində iştiraketmişdilər. Onların qomandanı Rafe` dəxi müanid idi.Artıq həyəcanla Süleymanın üzərinə yüriyürdi.Süleyman bu yürüşdən bixəbər idi. Qəflətənqarşısında Übeyd Ziyad beydəqinin zühurını gördi.Dərhal əskərlərinə müharibəyə hazır olmalarını tə`kidetdi. Onlar dəxi hazır oldılar. Rafe` yetişincə hər ikitərəf biri-birilərinə hücum etdilər. Qırğın şiddətləhökmfərma oldı. Bu toqquşmada dört bin əşqiyadanqətl, altı yüz nəfər İslamdan şəhid oldı. Rafe`məğlubiyyət asarını anlayınca nizə alub özi dəxivuruşmaya girişdi. Əsnayi-müharibədə Süleymanaqəsd etdikdə Süleymanın oğlı yetişüb bir nizə iləRafe`yi həlak eylədi. Altı bin Şam əskəri sərdarlarınıölmiş gördikdə beydəqi buraxub münhəzim olaraqqaçdılar, dağıldılar. İslam ordusı onları tə`qib etdi,hesabsız qənimət ələ keçürdilər.

Müharibədən qaçan yaralılar Übeyd Ziyadınyanına gedüb əhvalatı bəyan etdilər. Übeyd Ziyad:

105

- Sizlərin on bin nəfərlə məğlub, onlar dörtcə binnəfərlə qalib olmalarına səbəb nədir?

Onlar:- Biz, bunlar kibi cəsur adamlar görməmişik.

Müharibə meydanına ziyafətxanəyə girən kibi girirlər!Übeyd Ziyadın bu sözdən əndamına lərzə düşüb

bihuş oldı. Huşə gələndən sonra altı bin atlı, piyadəəskər götürüb Süleymanın müharibəsinə yürüdi.Yarım ağaclığına yetişdilər. Çadırotaq qurub, iqamətetdilər. Übeyd Ziyad üç yüz, Süleyman isə iki yüznəfər qaraqul tə`yin etdilər. Aralarına da iblağ-təbliğicra olundı. Biri-birilərinə e`lani-hərb etdilər. Sübhtezdən təbli-cəng vurulub hər iki tərəfdə əskərlərsəfbəsteyi-nizam oldılar. Übeyd Ziyad iləri yürüyübsəsləndi:

- Ey Süleyman, sən Mərvan kibi “imami-zəman”əasi oldın, böyük cəsarət etdin, gəl, tövbə et, əyalımınqanından keçüb səni mənsəb sahibi edərəm.

Süleyman:- Bu sözlər sənin xəyalxaneyi-əbləhanəndə

qalmalıdır. Bu məs`ələyi meydan lazımınca həll edəbilər.

Süleyman dərhal atını meydanə sürüb mübarizistədi. Übeyd Ziyad isə səflərin arxasına çəkildi.Meydana gələn olmadı. Süleymana riqqət qələbə etdi.Dübarə mübariz istədi. O halda ibn Şeys əl-Əməvimeydana gəlüb Süleymanın əlində qətl olundı. Onımütəaqibən Barih ibn Kəlb əş-Şeybani, İtaq ibn əl-Qeys əl-Əxtəri, Ömər ibn əl-Mərvanı qətl eylədi.

106

Übeyd Ziyad bu vəq`ədən sıxılub əskərlərinə birdənhücum etməgi hökm etdikdə Hüsəyn ibn Nümeyr birsaət səbr etməsini təmənna etdi. İləriləyüb:

- Hörmətli əmirimiz! Mən əskərlərdən bin nəfərintixab edüb Süleymanın yanına gedərəm. Onınlasöhbətə girişdigim halda əskərlər hücum edüb onıhəlak edərlər. İslam ordusı məğlub olar. Sən dəxi birkənarda təmaşa et.

Dərhal Hüsəyn ibn Nümeyr dedigi tədabirləSüleymanın müqabilinə gəlüb: “Sən bizimlə nədən ötrivuruşursan? Ali-Mərvanlə bacaran hənuz zəmanədoğmamışdır...” və bu kibi sözlər söylədikdə, etmişoldığı tədbir mövcibincə o bin nəfər qəflətənSüleymana hücum etdilər. Süleyman isə halına təğyirverməyüb biduni-iztirab vuruşmaya məşğul oldı.Xalid dəxi beş yüz nəfərlə atasının imdadına gəldi,əşqiyanı tə`qib edüb qərargahına yetürdilər.

O halda Ömər Sə`d, Şimr və Sinan ibn Ənəs biniki yüz nəfər əşrarla yetişdilər. Übeyd Ziyadınordusına mülhəqq oldılar. Bə`də İslam ordusınahücum etdilər. Hər iki ordu dərya kibi dalğalanubçarpışmağa başladılar. Ən əvvəl hücum edənMüsəyyib oldı. Ömər Sə`din əskərinə hücum etdi.Onın arxasınca Əbdullah Nəqil, Əbdullah Vabil,Süleymanın oğlı Xalid hücum etdilər. Ən axırdaSüleyman bütün əskər ilə Übeyd Ziyada hücum etdihər iki ordu biri-birilərini qırdılar, qan seyli-rəvan kibiaxırdı.

107

Axan qandan ol ərseyi-karzar,Kəsilmişdi qıp-qırmızı laləzar.Bədənlər bütün zərbədən zəxmdar,Ölənlər o çarpışmada tarümar.İgitlər başı cümlə pürpiçü tabKi, oyanardı qan içrə misli-hübab.Zəbun olmada cümlə əhli-cəfa,Zəfəryab düşmən, həm əhli-vəfa.Səmayə uçar “vay öldüm” səsi,Parıldar yalutək qılıc şö`ləsi.Dəliranü cəngavərani-cəhan,Edərlərdi artıq hənirlər əyan.Yer üzrə tökülmişdi çox cismü tən,Dəbilqə, qılıc, qanlı qol, qıç, bədən.

Ravi deyür: Neçə vuruşma görmüşdimsə də bukibi vuruşma görməmişdim. Mücahidini-İslamiyyəqızmış şir kibi vuruşurdılar. O vuruşmada on binəşqiyadan, beş bin beş yüz nəfər İslamdan qətl olundı.Axşam hər iki tərəf qərargahlarına çəkildilər. İslamordusı təmamilə yaralıydı. Sərdarlardan bə`zisiəskərlərin yaralı vuruşmaya qüvvətsiz oldıqlarınıdüşünüb o tələblərinə müraciəti məsləhət gördilərsədə Süleyman: “Bən Hüseyndən (ə) artıq degiləm” -deyə razı olmadı.

Əmma Süleymanın bədənində dəxi yeddi yarasıvar idi. O gecə İslam ordusı yaralı və yorğun oldığınagörə bihuş bir halda yatdılar. Übeyd Ziyadınqaraqulları bu əhvalı anlayınca şəbxun (gecə basqısı)

108

vurmaq istədilərsə də, Übeyd Ziyad: “Səbah hamusınıqıracağam” - deyə riza vermədi. Zira qorxurdı ki,İslam ordusı tədbir etmiş və bunları qəflətən qırubqurtarmış olarlar. Übeyd Ziyadın bu fikri Şamordusını sakit etdi. Sübh günəş çıxdığında təbli-cəngvurulub hər tərəf səf çəkdilər. Übeyd Ziyad meydanagəlüb Süleymanı istədi. Süleyman acıqlı bir şir kibimeydana gəlüb Übeyd Ziyada nizəni həvalə etdi.Übeyd Ziyad hərifi gücli gördikdə qaçub ordusınınarasına soxuldı. Süleyman mübariz istədi. Qiyas ibnƏsvəd Həmədani gəlüb meydanda ölüm şərbətini içdi.Onı mütəaqibən Əla` ibn Əlaq gəldi. O dəxi qətl oldı.Bu növ` ilə Süleyman əşqiyadan igirmi altısını qətl,üçini əsir edüb ordugahə göndərdi.

Rəsmdir, Həqqə kim ola talib,Olacaq cümlə düşmənə qalib.Həqqi həqq əhli etməsə zail,Qüvvələnməz kənaridən batil.Hər kim olsa fədayi-istirdad,Duramaz qarşısında istibdad.Gəlsə binlərcə əskəri-zalim,Qalamaz, şübhəsiz, biri salim.Çünki Həq əhli-Həq pənahidir,O da bir zuri-latənahidir.Gər Hüseyn olmasaydı doğrı şəhid,Müslimin olmaz idi bunca məzid.

109

Übeyd Ziyad bu haldan qəzəblənüb hökm etdiigirmi bin əskər birdən Süleymana hücum etdilər.İslam ordusından dəxi oğlı Xalid Müsəyyib vəƏbdullah Vabil hücum etdilər, dəhşətli bir mə`rəkəzühur etdi. Bir tərəfdən həvanın hərarəti, digərtərəfdən çarpışmanın hiddəti-hərarəti böyük birtəşnəlik əmələ gətürdi. Übeyd Ziyad isə su kənarındadört bin oxatan qoymuşdı. İslam ordusı suya tərəfyürüdikdə onları oxa dutdılar. Ziyadə tələfat ilə geriçəkildilər. Süleymanın atı yaralanub ayaqdan düşdi,meydanda piyadə qaldı. Əşqiya hər tərəfdən hücumedüb müşarileyhi şəhid etdilər. Xalid atasını məqtulgördikdə nə`şini atlar ayağı altından xilas etməgəyürüdi. Hüsəyn ibn Nümeyr dərhal bin nəfərlə onlarıaralığa alub vuruşmaya qızışdılar. Aqibət ƏbdullahVabil və Müsəyyib bir çox əskərlər ilə şəhid oldılar.

Ömər Sə`d və Şimr beş bin nəfərlə Rəfaət ibnŞəddadə hücum etdilər. Böyük bir vuruşma oldı.Günəş batana qədər vuruşdılar. Ondan sonra təbli-asayiş vurulub qərargahlarına müraciət eylədilər.Rəfaət ordugahə gəlüb Süleymanın oğlı Xalidi üç yüznəfərlə yaralı gördi. Ordunın mabəqisi bütün-bütünəqətl olunmış, daha Übeyd Ziyadın qarşısına dəvamedə bilmədiklərini düşünüb gecə ikən Kufəyə getdilər.İki ağac getdikdən sonra Xalid bir neçə əsilzadələr iləRəfaətdən ayrılub Xorasana Əbdullah ibn Xadim əl-Müsliminin yanına getdi. Həmin Əbdullah sonralar daMərvanın oğlı Əbdülməlikin əleyhinə qiyam etdi və

110

Xalidi sərəskər tə`yin eylədi. Bir türkin rəfaqətiləƏbdülməlikə ağır tələfat verdilər.

Əmma Übeyd Ziyad İslam ordusınıngetməsindən xəbərdar degildi: “Səbah bircəsini diriqoymayacağam” - deyə əskərlərini təqviyə edirdi.Lakin sübh İslam ordusından bir kimsəyi görmədikdədərhal tökülüb çadırotaqlarını qarət etdilər. ÜbeydZiyad Ömər Sə`di çağırub ona və qeyri qomandalarınaxəl`ət verərək Kufəyə göndərdi. Ömər Sə`d dəxi ikiyerdən yaralanmışdı.

Xalid getdikləri gecədə atasını və Əbdullah Vabilidəfn edüb getdilər. Ondan sonra onların qəbrləriniƏbu Cə`fər Rəvaniqi dağıtdı. Süleymanın vəyoldaşlarının ölməkləri Məkkədə Muxtara yetişincəəzadarlıq rəsmini təmam edəndən sonra, Kufəyəəzimət etdi.

Doqquzuncu fəsilMuxtarın Kufəyə gəlməsi. Mühəmməd

Hənəfiyyənin icazəsi vasitəsilə Kufə böyükləriniitaətə çağırması

Hüsəyn ibn Nümeyr Şam ordusı ilə Bəthayə vəMəkkəyə gedüb Əbdullah Zübeyr ilə müharibəyəməşğul idi. Əbdullah dəxi iddiayi-imamət edirdi.Hüsəyn Əbdullahı nəhayət dərəcədə sıxışdırmışdı. Ohalda Muxtar onın imdadına gəldi. Lakin Muxtarın buimdadı Əbdullaha tərəfdar olmaq cəhətindən degildi.Ancaq aralarında bir neçə şərtin əqd edilməsi üçün idi.

111

O gün qürubə qədər vuruşdılar. Bə`də təbli-asayişvurulub hər iki tərəf qərargahına çəkildilər. Muxtarhəmin müharibənin xüsusında Əbdullah Zübeyr iləsöhbət edirdilər. Əsnayi-söhbətdə dedi:

- Bən sana imdad edüb Şam ordusını məğlubetmək istəyürsən, üç şərti qəbul etməlisən:

1. Təsadüfən qaçdığım zəmanda bana himayə vəyainki gündə on kərə icazəsiz gəlməgimi qəbuletməlisən;

2. Məkkə sənin, Kufəni dəxi bana verməlisən;3. Əhli-beyti-Peyğəmbərin (ə) həqqində lazım

olan ehtiramı eyləməlisən.Əbdullah Zübeyr Muxtarın bu şərtlərini bütün-

bütünə qəbul edüb and içdi, lakin sonra andına əməletmədi.

Xülasə, Əbdullah Muxtarın mürafiqətilə Şamordusını dağıtdılar. Əbdullah Məkkəyə gedübməsnədi-xilafətə qüud etdi. Hicaz və Taif vilayətlərinizəbt eylədi. İraqda, Kuhistanda və Xuzistanda sikkəonın adına oldı.

Deyilməgə görə Əbdullah qüvvətləndikdənsonra, vilayətlərə amil və mə`murlar göndərdi.Xuzistana qardaşı Cə`fər ibn Zübeyri, KufəyəƏbdullah Yəzidi tə`yin etdi. Halbuki içdigi andınmövcibincə Kufəni Muxtara verməliydi, və`dəxilafoldı. Mühəmməd ibn İbrahim Təlhəyi Xorasana,Əbdullah ibn Xadim Müslimiyi Kirmana, Vasitə vəMisirə dəxi qardaşı Məs`ud ibn Zübeyri hakimmüqərrər etdi. Özi isə Məkkədə qərar dutdı. Muxtara

112

əsla e`tina etmədi və onınla etdigi əhdin büsbütünxilafını etdi və Hicaz əhlinə dəxi: “Muxtarı bənimyanıma buraqmayın” - deyə hökm eylədi. Muxtarövzayı böylə gördikdə Əbdullah Müti`nin yanınagedüb əhvalatı bəyan etdi. Əbdullah Müti` qalxubƏbdullah Zübeyrin yanına gəldi. Muxtarın şakiyanəsöylədiklərini lazımınca Əbdullah Zübeyrə söylədi.Əbdullah Zübeyr:

- Əzizim, Muxtara ixtiyar verməməlidir,ələlxüsus Kufə kibi İraqın ən böyük, ən birinci şəhəriniona verdikdə daha onınla qarşı-qarşıya durubmüqabilə etmək olmaz. Bu dövlət dəxi bənim əlimdənçıxar. Fəqət onın şərrindən onı öldürməklə xilas olabilərəm.

Əbdullah Müti` bu sözləri eşitdikdə bir kəlmədanışmayub dışarı çıxdı. Yolda Muxtara rast gəldi. İbnZübeyrdən eşitdigini ona söylədi. Muxtar onınsözlərindən ənqərib dutulacağını dərk edincə,Mühəmməd Hənifənin hüzurına gəlüb şühədayi-Kərbəlanın qatilləri ilə müqatilə etmək üçün rizaiyyətistədi. Müşarileyh dəxi ona rizasını izharla əlindədəsturüləməl olmağa bir vərəqə yazub verdi: “Fədailərtoplamaq üçün bu vərəqəyi xəlayiqə göstərsən, sanaimdad edərlər” - sözini əlavə etdi.

Muxtar xudahafiz edüb dışarı çıxdı. GəlübƏbdullah Müti` ilə görüşdi. Gecə ikən gizli olaraqMəkkədən çıxub Kufəyə rəvanə oldı. Zira yalnız oldığıüçün Əbdullah Zübeyrdən çox ehtiyat edirdi. MuxtarKufəyə gəlüb Bəni Kində məhəlləsində qərar dutdı.

113

Xəlayiq dəstə-dəstə gəlüb onınla görüşürdilər vəümumiyyətlə, intiqam almaq üçün qiyam etməkxüsusında söhbətlər edüb məmnun olurdılar.

Rəvayətə nəzərən bir gün yol ilə getdikdə yolıƏbu Übeydə bin Ömərin qapısından düşdi. ƏbuÜbeydə onı görincə yügürüb Muxtarı qucaqladı vəyüzindən, gözindən öpərək evə gətürdi. Əbu Übeydə:

- Ey Muxtar, bu vəqtə qədər Məkkədə nə işgörürdin - deyə sordıqda Muxtar əhvalatı bütün-bütünə söylədi, Əbu Übeydə son dərəcədə xoşhal oldı.

Əmma Kufə şəhərində: “Muxtar xüruc etməkfikrindədir” - gurultısı ətrafı bürüdi. Əşrarqorxularından qaçub Ömər Sə`din evinə getdilər vəMuxtarın Mühəmməd Hənəfiyyədən “icazeyi-qiyam”alub Əbu Übeydə ilə xüruc edəcəgini və özlərinintəhlükədə oldıqlarını bəyan etdilər.

Ömər Sə`d:- Əlhal, ümumiyyətlə gedüb bu bəlayi-

nagəhzühuri Əbdullah Yəzidə söyləməklə onlarıdutdırub həbs etdirməgimiz məsləhətdir.

Dərhal Ömər Sə`d, Şimr, Həkim ibn Tüfeyl, Yəzidibn Haris, Şəbs ibn Rəbi`i, Bəşir ibn Şərit, Xalid ibnOsman, İshaq ibn Əş`əs, Xuli və bunlar kibi Kərbəladəolan ədüvvlərdən bir cəm`iyyət əqd edilüb ƏbdullahYəzidin yanına getdilər (Əbdullah Yəzid o vəqtKufədə vali idi). Muxtarın onlar əleyhinə qiyam etməkqəsdində oldığını bəyanla: “Özin, bizim və bütünİraqın asayişini istər isən, Muxtarı əskər toplamadan

114

əvvəl dutub həbs etməlisən” - deyə son tə`kid ilətəmənna etdilər. Əbdullah:

- Bən Muxtardan bir təqsir görməmişəm, təqsirsiznecə tənbih edə bilərəm?

O halda Kufənin daruğəsi, Muxtarın birincidüşməni olan Mühəmməd ibn İbrahim iləriləyüb:

- Muxtar əmin olmalı düşmənlərdən degildir.Zira Ali-Haşim əlində tərbiyə aldığı mə`lumdır.Muxtar nəinki sənin, bəlkə Əbdullah Zübeyrin dəxiqətlini vacib bilür. Öylə olan surətdə ə`yani-Kufəninsözini eşidüb təcavüz etməlisən. Əbdullah Zübeyrindəxi rə`yi bunadır. Bu gün bunların təklifini rəddetməyin mövcibi-nədamət olması üçün qorxuram.

Xülasə, onlardan hər biri bu xüsusda bir sözdeməklə Əbdullahı qızışdırdılar. Dərhal Muxtarıdutmaq üçün beş yüz nəfər atlı göndərdi. Muxtar buişdən xəbərdar degildi. Qəflətən evini əhatə edübMuxtarı dutdılar. Əbdullahın yanına gətürdilər.Muxtar dutulmasının səbəbini sordıqda Əbdullahbaşını aşağı salub xəcalətdən cəvab vermədi. O haldaMühəmməd ibn İbrahim Muxtara:

- Ey qəddar, sən ölməgə layiqsən, nə səbəbləƏbdullah Zübeyrə tabe` olmadın?

Muxtar:- Qəddar Həzrət Rəsulın (s) təbəiyyətini qəbul

etməyənlərdir!Əbdullah:

115

- Bən səni buraya münazirəyə gətürməmişəm.Ancaq eşitdigimə görə sən Əbdullah Zübeyrinəleyhinə qiyam etmək istəyürsən.

Muxtar:- Böylə sözlərə sən necə inanursan? Bən hansı

xəzinə, hansı ordu ilə qiyam edəcəgəm? Bəni incitmə,Kə`bədən gəlirəm. Əbdullah Zübeyr dəxi əziyyətimərazı degildir. Bu şəhərə dəxi ondan iznsizgəlməmişəm.

O halda Mühəmməd ibn İbrahim:- Onın əlindən qaçdığın kibi bizim də əlimizdən

hiylə ilə qaçmaq istəyürsən, bu sözlər lazım degildir.O vəqt Muxtar nə qədər dəlillər gətürdisə də,

fayidə vermədi. Muxtarı dübarə həbsxanəyəgöndərdilər.

E`tilayi-Həqqə dildadə olan ərbabi-Həq,Dəsti-qəddaranə ilə qətl, həbs olsun gərək.

Muxtar həbs olunandan sonra həminMühəmməd ibn İbrahim öz ə`vanilə gedüb Muxtarınevini dağıtdılar, ailəsini başlı başına buraxdılar.

Muxtar bu xəbərdən nəhayət mütəəssir olub, gizliolaraq (yeznəsi) Əbdullah Ömərə böylə bir məktubyazdı: “Bu bir məktubdır Muxtardan ƏbdullahÖmərin tərəfinə. Ərzi-səlam bə`dində, bəradər, uzunmüddət övladlarımdan ayrıldığıma görə onlarıgörmək üçün Məkkədən Kufəyə gəldim. ƏbdullahZübeyrin amili Əbdullah ibn Yəzid bəni təqsirsiz həbs

116

etdi. Mühəmməd ibn İbrahim isə evimi dağıdub,ailəmi küçələrə buraxmışdır. Əlhal səndən xilasımıtəmənna edirəm”.

Məktubı müşarileyhə göndərdi. Əbdullah Ömərməktubı alınca acıqlanub Əbdullah Zübeyrə buünvanda bir təhdidnamə irsal etdi: “Bismillahir-rəhmanir-rəhim. Bən Əbdullah Ömərdən, ƏbdullahZübeyrin tərəfinə. Bilməlisən ki, amilin Əbdullah ibnYəzid Muxtarı təqsirsiz həbs etmiş, Mühəmməd ibnİbrahim dəxi evini dağıtmışdır. Məktubım sana vüsulolarkən Muxtarı azad, əmvalını iadə edərsən. Və illa,əzim bir ordu ilə gəlüb səninlə müharibə etməgəhazıram”.

Məktub Əbdullah Zübeyrə yetişincə əndamınalərzə düşüb Əbdullah Yəzidə Muxtarın azad olması vəailəsinin iadəsi həqqində fərman yazdı və qiyamıxüsusında zamin almağı dəxi tövsiyə etdi, fərmanıgöndərdi.

Fərman Əbdullah Yəzidə yetişdikdə, əlin əlinəvurub təəssüf etdi. Muxtarı həbsxanədən çıxarubyanına gətürdi:

- Əbdullah Zübeyrin hökmi mövcibincə səndənbir zamin alub səni azad etməliyəm - dedikdə, Muxtar:

- Bütün Kufənin ə`yanlarından bir əvəzinə sanaon zamin verərəm - cəvabını verdi.

On nəfər şəxslər: 1) Saib ibn Malik; 2) Yəzid ibnƏnəs; 3) Əhmər ibn Şəmit; 4) Əbdullah ibn Kamil; 5)Əbdullah ibn Şəddad; 6) Əbdürrəhman ibn Ömər; 7)Zaid ibn Qüdamə; 8) Əbdullah ibn Nəzir; 9) Şace` ibn

117

Sə`d; 10) Şə`ər ibn Əbi Şə`ər Muxtarın xürucetməməsinə zamin oldılar.

Muxtarı azad etdilər, dustdari-İmam Hüseyn (ə)şad, düşmənan qəmgin oldılar. Səbahı güni şəhərinböyükləri Muxtarın evinə toplanub Muxtardanqiyamın tərkinə iltizam və yəmin etdigini sordılar.Muxtar qəhqah ilə gülərək: “Onlar hamısı xilas olmaqbəhanəsidir. Canım var ikən Həzrət Huseyn (ə)-ındüşmənlərini qırmaqda müzayiqə etməyəcəgəm” -bəyanatını verdi və “siz dəxi müharibə etməgəlazimeyi-tədarükatda bulunmalısınız” - cümləsi ilətə`kid etdi. Ə`yan:

- Nə qədər Əbdullah Yəzid Kufədə hakimsə,bizim qiyam etməgimiz münasib degildir. Ən əvvəlƏbdullah Zübeyrə şikayət yazub mərqumı Kufədənçıxarmalıyıq.

Muxtar dəxi bu tədbirə razı oldı. DərhalƏbdullah Zübeyrə bir şikayətnamə yazub göndərdilər.Məktub Əbdullah Zübeyrə yetişdikdə müşavirləriniehzar edüb bu barədə məşvərətdə oldılar. Onlar:

- Kufə əhalisini əldə etmək üçün Əbdullah Yəzidiəzl etməlisən.

Əbdullah:- Onı əzl edəndən sonra oraya kimi

göndərməliyəm - dedikdə onlardan: “ƏbdullahMüti`yi göndərərsən” - cəvabını aldı. Əbdullah Müti`dəxi siyasidan, sahibi-nüfuz və Muxtarın birinci dostıidi. Məzkur o vəqtdə Taifin hakimi idi. Onı çağırub birqiymətdar xəl`ət əta etdi və İraq əyalətinin

118

mənşurnaməsini onın adına yazdı. Beş bin nəfərəskərlə Kufəyə göndərdi. Əbdullah Müti` bir neçəgündən sonra Kufənin iki ağaclığına yetişdi. Oradaniqamət etdi Kufəyə: “Bən gəlirəm, dükkanlarıtəmamilə bağlasınlar” - e`lanını bəyan etmək üçün biradam göndərdi. Əbdullah Yəzidi çağırub Məkkəyəirsal etdi. Kufəyə getmiş olan şəxs Əbdullahın ixtarınısöylədikdə əhali: “Biz matəmzədə bir cəmaətik.Cigərimiz Həzrət Hüseyn (ə)-ın qətli barəsində dağdarolmışdır. Nə vəch ilə dükkanları bütün-bütünəbağlıyaq? Vaqiən Əbdullah adilanə bir surətləgəlmişsə, gəlüb şəhərimizə daxil olmalıdır”.

Həman şəxs qayıdub əhalinin cəvabınıƏbdullaha söylədi. Əbdullah isə atlanub şəhərə gəldi,darülimarədə qərar dutdı. Dərhal Ömər Sə`di ehzaredüb Əbdullah Zübeyrin ona yazdığı məktubıgöstərdi. Zira məktubda Ömər Sə`də yazmışdı ki,Əbdullaha imdad cəhətində müzayiqə etməməlisən.Ömər Sə`d:

- Bən hökmin icrasına və əlimdən gələn imdadəhazıram. Əgər Kufədə rahət yaşamaq istər isən,dustdari-Hüseyn (ə)-ı sıxmalısan - deyə xülusiyyətizhar eylədi. Əbdullah Müti`:

- Sənin dediklərini əmələ gətürəcəgəm. Əlhalşəhərə dövriyyə* mə`murı kimi tə`yin etməliyik?

* “Dövriyyə” iğtişaş olan yerdə asayış üçün tə’yin olunan qulluqçılaradenilir.(Ə.Müznib)

119

Ömər Sə`d özi kibi qan içicilikdə misalı olmayanƏyaz ibn Müzaribi nişan verdi. Əbdullah dəxi onıdövriyyə mə`murı tə`yin etdi.

Əbdullah səbahı güni cəmaəti məscidə yığdı.İslam mücahidləri dəxi libas altında silah bağlayubgəlmişlərdi. Əbdullah özinin əmirligini və ədalətlədivan edəcəgini bəyan etdikdə hərədən bir cəvabeşitdisə də, sükut ixtiyar edüb qərargahlarına getdilər.

Muxtar o gün öz kəndlərinin birinə getmişdi.İntiqam fikrində olan mücahidini-İslam Saib ibnMalikin evinə yetişüb Muxtara məktub yazdılar.Muxtar məktubı alub oxuyunca, Kufəyə gəldi. Əyazibn Müzarib Muxtarı gördikdə Əbdullah Müti`yəmüşarileyhdən ehtiyatlı olmasını tövsiyə və tə`kidetdikdə Əbdullahdan: “Bən zərrə qədər Muxtardanehtiyat etmərəm. Zira bənim birinci dostumdır” -cəvabını aldı. Əmma Əyaz mükərrərən bəyanati-iblisanəsilə Əbdullahın yürəginə iztirab buraxdı vəMuxtarı dutmaq qəsdində idi. Əbdullah:

- Ey Əyaz! Bən nə tədbir ilə Muxtarı dutmalıyam,əgər onın üstinə gedərsəm, o dəxi bənimlə müqabiləedər, Kufə yenə iğtişaş və şuriş odı içində qalar.

Əyaz:- Sənin əlacın yoxdır, ancaq ona dostlıq təriqilə

izhari-məhəbbət edüb yanına çağırmaqla həbsetməlisən. Və illa İraq əyaləti onın şurişindən asudəolmayacaqdır. Əgər bunları əmələ gətürməsən, bəniqulluğımdan əzl etməlisən.

120

Əbdullah başını aşağı salub fikrə getdi. Əyaz isəfəsadəngiz sözlər ilə Muxtarın həbsini təkrar və israredirdi. Əbdullah naçar qalub Əbdullah ibn Həsəni vəZaid ibn Qüdaməni Muxtarın ehzarına göndərdi. Zaidibn Qüdamə Muxtarın getməsinə razı olmadığındanbu işin hiylə ilə oldığını Muxtara andırmaq üçünQur`andan əl-Ənfal surəsinin 30-cu ayəsini oxudı: “Vəiz yəmkuru bikəlləzinə kəfəru liyusbitukə əvyəqtulukə əv yuxricukə və yəmkurunə vəyəmkurullahu vallahu xeyrul-makirin.* Muxtar dəxifərasəti sayəsində məs`ələni anladı: “Əmirə deyin, bugün qızdırmalıyam, səbah hüzurına gələrəm” - deyəonları yola saldı. Yolda Zaid Əbdullaha:

- Doğrudan da qızdırma Muxtarı çox zəifetmişdir.

Əbdullah qəhr edərək:- Qızdırma Muxtara heç bir şey etməmişdir.

Hətta qızdırması belə yoxdır. Sənin buyurdığındanbən xərif olmışam və ayəni nə səbəblə oxudığınıanlamıram? Sən o ayəni oxumaqla onı ölümdən xilasetdin və illa bizimlə bərabər gələcəkdi.

Hasili-kəlam bu barədə bir çox mübahisələredərək darülimarəyə yetişdilər. Muxtarın bəyanatınısöylədilər, daha ayə xüsusında Əbdullah bir şeysöyləmədi. Lakin Əbdullah Müti` Muxtarın bəhanə

* “Yadına sal ki, bir zaman kafirlər səni həbs etmək və ya öldürmək,yaxud da (Məkkədən) çıxardıb qovmaq üçün sənə qarşı hiylə qururdular.Allah da (onların bu hiyləsinə qarşı) tədbir tökdü. Allah tədbir tökənlərinən yaxşısıdır!”.(əl-Ənfal-30)

121

etdigini hiss edüb dilgir oldı. Bir daha Muxtarıçağırmadı. Aqıbət işin nə yerdə əncam tapacağınıgözləyürdi. Muxtar qalxub Saib Malikin evinə gəldi.Oraya yığışan mücahidini-İslam Muxtarı görincə:“Hörmətli əmirimiz, nə vəqt intiqama qiyamedəcəksən” - deyə sordıqda, Muxtar: “Bu gün” -cəvabını verdi. Mücahidin:

- İnşaallah Malik Əştərin oğlı İbrahim Əştər dəxisana bey`ət edərsə, qüvvətin ziyad olar.

Muxtar:- İbrahim Əştər ərbabi-nüfuz və Həzrət Əli (ə)-

dan tə`lim aldığına görə bizə bey`ət etməsi müşkilgörünir və “bana tabe` olun” deməsini dəxi zənnedirəm.

Yəzid ibn Ənəs:- İbrahim Əştər böyük oldığı qədər də hilmi

ziyadə, Həzrət Hüseyn (ə)-ın intiqamını almağarəğbəti dəxi çoxdır. Ona görə sana bey`ət etməkdənheç bir vəqt imtina` etməz.

Muxtar:- Öylə isə onın yanına gedüb bəndən ərzi-səlam

və əhvalatı təmamilə bəyan et. Yəzid ibn Ənəsİbrahimin yanına getdi. Fövqüzzikr bəyanatı söylədi.Bir çox mübadileyi-əfkardən sonra MühəmmədHənəfiyyənin Muxtara verdigi dəsti-xətti görübMuxtarla müttəfiq olmağı və`d etdi. Məzkur Muxtarınyanına müraciət etdi, macəranı söylədi. Bə`dədəstxətti-şərifi alub İbrahimin yanına gəldi. İbrahimdəstxətti görincə tanıyub: “Get səbah gəlüb Muxtara

122

bey`ət edərəm” - deyə Yəzidi yola saldı. Yəzid xoşhalqayıdub Muxtara və bütün mücahidinə bəşarət verdi,ümumiyyətlə şad oldılar.

Səbahı güni İbrahim atlanub Muxtarın evinəgəldikdə Muxtar və mücahidini-İslam onın gəlməkxəbərini eşidincə fövqəladə bir təmtəraqla müşarileyhiistiqbal etdilər. Muxtar İbrahimi qucaqlayub sərayi-hökmdarisinə gətürdi. Hər ikisi bərabər bir təxtdəoturdılar. Bir çox söhbətdən sonra İbrahim Muxtar iləəl-ələ verüb izhari- bey`ətlə Şəhidi-Kərbəlanın (ə)qanını ali-Üməyyədən almaq üçün qiyama qərarverdilər. Bütün mücahidini-İslamiyyəyi məsrur etdilərvə tədarükati-hərbiyyədə bulundılar. Üç güninərzində on səkkiz bin fədakar topladılar. Onlarınəksəri Müslimə bey`ət edənlərdən idi. Pəncşənbəgecəsi xüruc etməgə qərar verdilər. Muxtar:

- Müqərrər gecədə evimin üstində məş`əlyanacaqdır. Məş`əl yanmadıqda dışarı çıxmamalısınız.Lakin hiylə ilə düşmənlər tərəfindən dəxi yandırılanməş`əldən ehtiyat etməliyik.

Bunların arasında olan bir bədbəxt Əyaz ibnMüzaribin yanına gedüb əhvalatı kəmahuvə söylədi.O gün isə seşənbə güni idi. Əyaz qorxdığındanƏbdullah Müti`nin yanına gedüb Muxtarın xürucihəqqində eşitdigini təmamilə bəyan etdi. Əbdullahınrəngi bu xəbərdən saralub, əndamına lərzə düşdi.Əyaza:

- Bən burada qəribəm. Bəs bu işin əlacı nədir? -dedikdə, Əyaz:

123

- İmam Hüseyn (ə)-ı öldürənləri hazır edübhərəyə bir məhəlləni tapşırgilən. Hər tərəfdən yollarbağlanub heç bir kimsə Muxtarın imdadına gedəbilməsin. O vəqt onları büsbütün dutub qanuni-siyasətcə cəzayə məhkum edirik - cəvabını verdi.

Əbdullah bu tədbiri bəgənib dərhal Kərbəlayəgedən əşqiya sərkərdələrini ehzarla macəranı bəyanetdi. Həman saət Kə`b ibn Kə`b “Cinanə” məhəlləsini,Züheyr ibn Qeys “Bəni Salim” məhəlləsini, Osman ibnMixnəf qardaşı ilə “Savin” məhəlləsini, Yəzid ibnHaris “Bəni Məxzum” məhəlləsini, Şəbs ibn Rəbi` isə“Səbhə”ni mühafizə etməklə bütün yolları bağladılar.Əyaz Əbdullaha:

- Yollar bağlandı, səbah bütün mücahidini-İslamiyyəyi dutub qətlə yetirməklə ixtilallarındanasudə olacayıq.

Əbdullah:- Sən get bazarda dolan və məhəllələrdən dəxi

xəbərdar olgilən - deyincə Əyaz iki yüz əlli nəfərləbazara tərəf yüyürməgə başladılar. O gecə nəhayətdərəcədə qaranlıq idi. Bazarda ona qədər məş`əlyandırmışdılar.

Bir tərəfdən İbrahim Əştər yüz nəfərlə Muxtarıngörüşinə getdikdə dostlardan birisi Əyazın bazardaolmasını və Əbdullahın hökmini bəyanla bazardandəxi xaric olmasını tövsiyə etdisə də, İbrahim Əştər:

- Beş bin ilə də bəni duta bilməz - deyə bazar iləyürüməgə başladı. O əsnadə Əyaz ilə müqabiləeylədilər. Bir çox göftgudən sonra İbrahim onı qətl

124

edüb başını kəsdirdikdən sonra, Muxtarın yanınagəldi. Və həman gecə xüruc etmələrini söylədi.Muxtar:

- Və`dəmiz səbah gecədir, bu gecə xüruc edərsəkimdadımıza kimsə gəlməz - dedikdə, İbrahim:

- Əyazı öldirüb əşqiyayı şurişə gətürmişəm, dahadurmaq zəmanı degildir - cəvabını verdi.

Muxtar əhvaldan müttəle` olunca otuz yeddixassəsi ilə müsəlləh oldı. Yüz nəfər dəxi İbrahiminvarıydı, hökm edüb on şəqqəli bir ağ ələm açdılar.Muxtarın evi üstində məş`əl yandırdılar, kusi-dövlət,nayi-səadət çalınub, Kufəni lərzədar etdi dost-düşməndən fəryad gögə çıxdı.

Onıncu fəslMuxtarın İbn Müti` ilə vuruşması və

zəfər çalması

Əyazın xəbəri-qətli Əbdullah Müti`yə yetişincəRaşid ibn Əyazı çağırub atasının İbrahim əlindən qətlolunmasını söylədi. O isə ağlamağa başladıqda ibnMüti`:

- Ədəbsiz hərif! Ağlamaqdan nə çıxar, atanınqanını almağa çalışmalısan - deyə ona acıqlandı. Raşiddəxi qayət şüca` bir kimsə idi. İki yüz atlı və piyadəgətürüb bazara rəvan oldı.

Əmma o tərəfdə Muxtarın hökmilə evininüstində məş`əl yandırıldı, təbl vurıldı. Lakin on səkkizbin bey`ət edən kimsələrdən bircəsi də gəlmədi.

125

Bunların bu gəlməməkləri isə vəfasızlıq cəhətindənolmamış, bəlkə məş`əlin bir gecə iləri yanmasıylabərabər Muxtarın tapşırdığına görə düşmənlərinhiyləsindən ehtiyat edüb gəlməmişdilər. Muxtar vəİbrahim Əştər bu barədə dilgir olub çox məsləhət vəməşvərətdən sonra qərar verdilər ki, İbrahim Əştərgedüb rast gəldigi dostlara macəranı bəyan etsin.İbrahim Əştər movcud əskəri ilə yola düşdilər. Həmanməscidin yanında olan küçədə “Qati” bazarı denilənyerdə dört yüz nəfər dustdari- Ali-Rəsul (ə) var idi.İbn Müti`nin dəxi o küçədə üç yüz əskəri var idi.

İbrahim Əştər onları görincə kim oldıqlarınısordı. Əmr ibn əl-Həccacın sərkərdəligi ilə həmanməhəlləyi mühafizə etməgə tə`yin olunan əskərlərinoldığını bilincə, insanlara heyrətverici bir həmiyyəti-qəhrəmananə ilə onlara hücumavər oldı. İlk hücumdaonlar İbrahimi tanınca yüz qaçmağa qoydılar.Müharibəsiz məğlub və pərişan oldılar. İbrahim Əştəronları tə`qib edüb qırx-əlli nəfərə qədər onlardan qətləyetürdi. Əksəri yaralı qaçub qurtardılar. Bə`də İbrahimƏştər uca səslə Muxtarın xürucini bey`ət edənlərinqulağına yetürdi. Lakin bey`ət edənlər isə çəharşənbəgecəsi yanan məş`əli düşmənlərin hiyləsi zənn edübdışarı çıxmayurdılar. İbrahim Əştər oradan keçüb“Bəni Kində” məhəlləsinə getdi. Orada qapı ağzındaoturmuş bir kişi gördi. Məhəllənin mühafizəçisi kimoldığını sordı. O kişi Zəhr ibn Qeys oldığını söylədi.İbrahim ondan ötüb Sinan ibn Ənəsin bir yavərini əsiredüb boynını vurdırdı.

126

Əmma Əbdullah Müti` Muxtarın əskəri çoxoldığından qorxdığına görə üstinə yürüş etməgə cür`ətetməyürdi. O gecə yolların bağlanmasına ümid edübŞəbs ibn Rəbi`yi bin nəfərlə Muxtarın hərbinəgöndərdi. Şəbs “Bəni Salim” məhəlləsinə yetişdi.Oranın mühafizəsi Həcaz ibn Hürrə vagüzar olmışdı.Həcazın yoldaşları bir az dayandıqdan sonra: “Bizburadə dayanmaqdansa darülimarəyə getməmizəfzəldir. Bəlkə Muxtar gedüb əmirə əziyyət etdi” -deyə getməgə qəsd etdilər. Yolın əsnasında iki əşqiyadəstəsi - Həcaz ilə Şəbs biri-birilərinə təsadüf etdilər.Heç birində əlamət olmadığına görə hər ikisi biri-birilərini düşmən zənn edüb vuruşmaya soxuldılar.Həcaz beş yüz nəfərlə Şəbsi bin əskərlə məğlub etdi.Üç yüz altmış nəfər Şəbsin əskərlərindən qətl oldı.Qalanı yaralı Əbdullahın yanına qaçdılar. Əbdullah:

- Bən demədimmi Muxtarla gecə vuruşmaq səlahdegildir, siz qəbul etmədiniz - deyə Şəbsə itab etdi. Buhadisə ilə ibn Müti` Muxtardan artıq dərəcədə qorxdı.Otağında ə`vanı onı dövradövr aralığa alub mat-mütəhəyyir durmışdılar.

Muxtar bunların vuruşmalarını eşidüb nəhayətməmnun oldı və Əbdullah Müti`nin əskər çoxlığındanehtiyat edüb müharibəyə girişmədigini hiss etdi.Bunların əksər köməkləri Şakiriyyədə oldığına görəonları xəbərdar etmək üçün Bəşir ibn Xazin adınlı birşəxsi göndərdi. Bəşir yıldırım kibi məzkur yerəyürüdigi halda Kə`b ibn Kə`bin tərəfindən əsir edilübKə`bin yanına gətürdilər. Ondan kim oldığını və

127

haradan gəlüb haraya gedəcəgini sordıqda Bəşir bir ahçəküb: - “Muxtar igirmi binə qədər əskər toplayubşəhərə tökildilər. Bizim evimizi dəxi qarət etdilər.Əlhal biçiz qalmışam, gedirəm buradq bir dostumatapşırdığım əmanəti alım və bu şuriş bərtərəf oluncaonın evində sakin olum” - deyə dübarə bir ah çəkdi.

Kə`b onı o halda gördikdə fəlakətzədə oldığınainanub buraxdı. O isə şadman gedüb Şakiriyyəyə birvəqt yetişdi ki, dərvazə bağlanmışdı. Pəncərədən içəribaxdıqda gördi bir çox kimsələr müsəlləh olubintizardadırlar. Dərhal:

- Haydı arqadaşlar, nə durmışsınız, Muxtar xürucetmiş, dünyayı inqilab yalavı içində buraxmışdır -deyə bağırınca, dərvazəyi açub bin dört yüz nəfərmücahidini-İslam dışarı çıxdılar. Bə`zisi ilk dəf`əMuxtarın imdadına getmək istədilərsə də, bə`zisinin:

- Kə`b xəbərdar olub evimizi qətl, ailəmizi əsiredər. Əvvəlcə Kə`bin şərrini dəf`, sonra Muxtarlabirləşməmiz yaxşıdır - deməsinə qərar verüb “ya Ali-saratil-Hüseyn” (ə) bağırtısıyla Kə`bin üstinə yüridilər.

Kə`b insanları tədhiş edəcək səslərin gurultısınıeşitdikdə Muxtar zənn edüb qaçdılar. Onlar isəşadman həman hərəkətlə Muxtarın xidmətinə gəldilər.Muxtar İbrahim Əştərə:

- Bəradər, bir növ` etməliyik ki, imdadımızıtoplamağa imkan olsun.

İbrahim:- Sən burada dayan, indi gəlirəm - deyə həman

əskərlər ilə yola düşdi. Yolda bir dəstəyə rast gəldi.

128

Kim oldıqlarını sordı. Əbdullah bin Ürvə özini nişanverdi. O dəxi və`də vermişlərdən idi. İbrahim keçmişvaqiəyi bəyan etdi. Məzkurı Muxtarın yanınagöndərdi, özi başqa bir tərəfə getdi. İbrahimin ilərüdəgedən adamları müsəlləh bir kişi dutub İbrahiminyanına gətürdilər. Müşarileyh ondan adını nə qədərsordısa cəvab vermədi. Axirüləmr əl-qolını bağlayubMuxtarın yanına göndərdi. Bir qədər ilərü getdikdə birdəstə atlılara təsadüf etdi ki, hamusı müsəlləh idi.İbrahim onları qarşılayub kim oldığlarını sordıqdaonlar dost oldıqlarını söylədilər. Onların böyükləriHaris ibn Əsas idi. İbrahim Haris ilə görüşərkən alnınıyaralı görüb nə səbəblə yaralandığını sordı. Haris:

- Bəradər! Və`dəmiz səbah gecə oldığına görəasudə oturmışdım, lakin bir qoca Muxtarın xürucunivə dört bin nəfər imdadına gəlməsini bana söyləyincədərhal müsəlləh olaraq hərəkət etdim. Yolda Şimrinordusına təsadüf etdim, vuruşma qızışdı. VuruşmadaŞimr bəni, bən isə Şimri yaraladım. Aqibət, onlarıməğlub və münhəzim etdim. Şimrin necə oldığındanxəbərim olmadı. Alnım orada yaralanmışdır.

İbrahim onı Muxtarın yanına göndərdi. İbrahimonı yola salandən sonra Qasim ibn Qeyslə mülaqatetdi. Qasim igirmi yaşında şüca` bir cəvan idi. AtasıQeys Həzrət Hüseyn (ə)-ın Kufəyə göndərilənşifarişçisi idi. Müşarileyhi Übeyd Ziyad dutub demişdiki, qəsrimin üstində uca səslə Hüseyn (ə)-dan bizar vəali-Üməyyəyə dusdtar olmağını söyləməsən, ölümdənxilas olmağın müşkildir. Müşarileyh isə qəsrin damına

129

gedüb uca səslə dedi: “Ey Kufə cəmaəti! Həzrət İmamHüseyn (ə) gəlmiş, bəni buraya mə`lum etməgəgöndərmişdir. Əlhal ona müavinət və imdad etməkləİslamı ali-Üməyyənin pənceyi-qəddaranəsindən xilasetməklə çalışmalısınız” - dedikdə Übeyd Ziyadxəbərdar olub onı damdan aşağı atdırmaqla dərəceyi-şəhadətə nail olmışdı.

Qasim İbrahimlə bərabər Muxtarın hüzurınagəldilər. Muxtara imdad gəlmək xəbəri ƏbdullahMüti`yə yetişincə əmisi oğlı Əbdullah Harunı binnəfərlə Muxtarın hərbinə göndərdi və Muxtarlaİbrahimin başlarını ondan istədi. Muxtar onınhücumından müttəle` oldı. Müharibəyə hazırlandıqdao biri tərəfdən daha bir gurultı aşkar oldı. İslam ordusı“əşqiyayə imdad gəlir” zənnilə təşvişə düşdilər.İbrahim Əbdullah Harunın də`vasını Muxtara həvaləedüb, o birini qarşuladı. Kim oldıqlarını sordıqda:“Vərqa Qaribin ordusuyıq” - deyə İbrahimi təbşiretdilər. İbrahim isə Muxtara bəşarət verdi, bütünmücahidini-İslam şad oldılar. Həman şadlıqla əşqiyaordusına yıldırım kibi hücum etdilər. İlk hücumdaonlara ziyadə tələfat verdilər. Onları mütəaqibənİbrahim dəxi hücum etdikdə əşqiya bütün-bütünəməğlub və pərişan olub qaçdılar. İslam ordusındanQasim şəhid oldı. Qasimin nə`şini ahü zarla dəfnetdilər. Bə`də Muxtar Səid nam bir şəxsi çağırub: “Sənbir köhnə geyməklə dilənçilər surətində gedübməscidi-came`də Əbdullahın əqəbində nəmaz qıl vəəhalinin bizim həqqimizdə söylədigi sözləri ögrənüb

130

müraciət et”. Səid dərhal Muxtarın dedigi kibi edübqayıdaraq:

- Hörmətli əmirimiz! Əbdullahın əqəbində əllinəfər, məscidin qapısında isə on iki bin nəfər müsəlləhadamlar durub qəflətən müharibənizə gəlmək üçüntədbir edirdilər.

Muxtar:- Əbdullah nəmazın birinci rik`ətində hansı

surəyi oxudı?Səid:- “Əbəsə” surəsini oxudı - dedikdə, Muxtar fali-

bəd hesab edüb:- İkinci rik`ətdə?- “Zəlzələ” surəsini oxudı - deyincə müşarileyh

fərəhlənüb:- Allahın köməkligi ilə ali-Üməyyənin binasını

lərzədar edəcəgəm - deyə müzəffəriyyət İslamtərəfində oldığına əmin oldı.

Əmma Əbdullah Müti` məsciddən çıxınca adamgöndərüb məhəllələrə göndərdigi mühafizəçiləri geriçağırdı. Raşid:

- Bu məqsədimiz yolları kəsməkdən, Muxtaraimdada getməmək üçün idi. Əlhal fayidə vermədi. Bizdəxi iki tərəfdən onın müharibəsinə getməliyik.

Əbdullah onın bu rə`yini bəgənüb iki bin Şəbsibn Rəbi`yə sağ tərəfdən, iki bin nəfər Raşidə verüb soltərəfdən: - “Hücum edüb Muxtarın başını, yaxudözüni diri dutub yanıma gətirin” - deyə irsal etdi.

131

Xəbərçi bu xəbəri Muxtara yetürdi. Dərhalİbrahimi sağ tərəfə, Yəzid ibn Ənəsi sol tərəfəgöndərdi. İlk dəf`ə İbrahimlə Şəbs biri-birilərinəyetişüb böyük bir vuruşma əmələ gəldi. Az qalmışdıki, İbrahim məğlub olsun. Muxtar xəbərdar olub beşyüz nəfər əskər onın imdadına göndərdi. İbrahiminordusına mülhəq olunca bir hücumi-qəhrəmananə ilədarmadağın və qaçmağa məcbur etdilər. İbrahimonları tə`qib edüb əksərini qətl eylədilər. Kəmali-müzəffəriyyətlə Muxtarın yanına - ordugahə övdətetdilər. O vəqt sübh açılub, həva işıqlanmışdı.

Əmma Yəzid ibn Ənəsin tə`yin oldığı vuruşmadaəşqiya ordusının sərdarı Raşidi idi. Meydani-mübarizədə rubəru oldıqları halda İbrahim Əştərözüni meydana yetürdi. Zira Raşid çox şücaətli idi.Meydana yetişincə: “Əlhal dəxi atan Əyazın yanınagöndərəcəgəm” - deyə biri-birilərinə mübadileyi-silahetdilər. Bir çox rəddü bədəldən sonra Raşidi qətl etdi.Bə`də bütün əsakiri-mövcudə ilə ə`dayə hücum edübonları pərişan etdilər. Ziyadə qənimət mal, silah ələkeçirdilər. Bir müzəffəriyyəti-tammə ilə Muxtarınyanına gəldilər. Muxtar onlara artıq ehtiram və ikrameylədi.

Məəmafih, Muxtarın yanına İslam ordusunınmüzəffər qayıtdıqları kibi əşqiya dəstələri məğlub vəpərişan Əbdullah Müti`nin yanına gəldilər. Mərquməskərlərini öylə pərişan gördikdə az qalmışdı ki, canınıtəslim etsin. Dərhal məhəllələrə göndərdigimühafizəçiləri geri istədi. Hamusını öz yanında hazır

132

saxladı. Mücahidini-İslam dəxi müsəlləh olaraqmüqatiləyə fürsət axtarırdılar. Günəş tülu` edübkainatı ərbabi-həqiqətin qəlbi kibi işıqlandırdı. Əşqiyamühafizəçilərinin məhəllələrdən çəkildiginə görə hərtərəfdən Muxtara imdad gəldi: “Dövlətli əmirimiz!Bizi əfv et, yollar bağlı oldığına görə gələ bilmədik” -deyə üzr istədilər.

Muxtara hər tərəfdən miqdarsız imdad gəldi.Bütün sərdarləri ehzar edüb onlara nəhayət fəsahət vəbəlağətlə Həzrət Hüseynin (ə) qanını almaq xüsusındabir nitq söyləyərək, onları müqatiləyə tərğib və təşviqetdi. Muxtar çox vəqt əskərlərə nitq söyləməkdənnatiqlik məqamını almışdı. Zira insanın ruhunıqələyanə sövq etmək üçün nitqdən başqa müəssir birşeyin olmadığını anlamışdı. Əskərlər isə:

Məhəbbətlə əhdə vəfa eylərik,Bu yolda bu gün can fəda eylərik.

- deyə ciddən müqatiləyi təmənna etdilər. Muxtarəskərlərin bu hərəkətindən xoşnud oldı.

Əmma Əbdullah Müti` ərkani-dövləti ehzarlaxandani-ali-Üməyyənin məhvini və özlərininbüsbütün inqilab içində yanmalarını bəyan etdikdə,kənardan biri:

- Bəli əmir! Bunlar əl taparsa bizi qətl, ailəmizi isəəsir edəcəklər.

Bir digəri:

133

- Bütün evlərimizi yandırub, malımızı qarətedərlər.

Daha birisi:- İmam Hüseyn (ə)-a etdigimizi bizə edəcəklər -

deyə bar-bar bağırırdılar. Bu kibi danışıqlardan əşqiyaqüvvələri həyəcana gəldi. Əbdullah hökm edüb on altıbin nəfər atlı, piyadə (yayan) müsəlləh oldı. Muxtardəxi ordusunı lazımınca tərtib və tənzim etdi. Sübhhər iki tərəfdən təbli-cəng vurulub ən əvvəl meydanagələn kimsənin kim olacağını gözləyürdilər. O əsnadəəşrar ordusındən Qeys adınlı bir nabəkar meydanagəlincə İslamdan Əhmər ibn Şəmit onı qarşıladı. Birqədər silah iste`malından sonra Qeys çignindənyaralanub ordugahə qaçdı. Əhmər dəxi qərargahınamüraciət etdi. Əbdullah Müti` onı o cəsarətdə görincəbir çox sərzəniş edərək yanından qavaladı. DərhalƏbdüssəməd ibn Səxrə nam bir şərir meydana gəldi. Oisə Kərbəladə İmam Hüseyn (ə)-ın oğlı Əbdullahışəhid etmişdi. Təmami-İraqda məşhur və fünuni-müharibədə mahir idi. Meydana gəlüb mübariz istədi.Həman saət Vərqa ona müqabilə edüb nizəhəvalələrinə məşğul oldıqları halda müşarileyhƏbdüssəmədin yürəgindən nizə ilə vurub yerə yıxdı.Filfövr atından düşüb başını kəsdi. Artıq şadlıqlagötürüb Muxtarın ayağına atdı. Ondan sonra Yəzidibn Ənəs meydana gedüb mübariz istədi. ƏşqiyadanHəccac ibn Hürr meydana gəlüb bir çox mübadileyi-əfkardan sonra öz məxsusi dəstələrilə biri-birilərinəhücumla cəngi-məğlubə etdilər. Vuruşma əsnasında

134

Yəzid ibn Ənəs Əbdüssəmədi qılıncla vurub həlaketdi. Əskərlər sərdarı məqtul görincə silahlarını tökübqaçdılar. İslam dəstəsi onları ordugaha qədər tə`qibedərək qırub tökdilər, ziyadə qənimətə malik oldılar.

Əbdullah isə gördi ki, əgər Muxtarın ordusıbirdən hücum etsə, bunların bircəsi səlamətqalmayacaqdır. Dərhal müsəlləh olub meydana gəldi.İslam ordusına öz namü nişanını bəyanla tanıdubMuxtarı müharibəyə də`vət etdi. Muxtar yıldırımşö`ləsi kibi ona müqabilə etdi. Əbdullah Muxtarıgörincə:

- Keçmişdə etdigim yaxşılıqları unutdınmı? Bənsəndən bunları gözləmirdim - dedikdə, Muxtar:

- Bən başqa şeyi bilməyürəm, Ali-Rəsulın (ə)dostı ilə dost, düşməni ilə düşmənəm” - cəvabınıverdi.

Əbdullah bu cəvabdan nəhayət dərəcədəacıqlanub Muxtara nizə həvalə etdi. Hər ikisinizəbazlığa məşğul ikən, Muxtar birdən ordugahəmüraciət etdi. Rəngi sapsarı saralmışdı. İbrahim nəqədər ondan müraciətinin səbəbini sordısa cəvabvermədi. Üzərinə bir qədər gülab səpməklə Muxtarhuşa gəldi və müharibə etdigi halda hiylə ilə kənardansinəsinə bir ağır daşın vurılmasını söylədi. Sinəsiniaçdılar, daşın yerini qaralmış və nar qədər də şişmişgördilər. Dərhal, filfövr Qərrə ibn Əbdullahı meydanagöndərdi. Əbdullah Müti` qılınc zərbilə onı yaraladı.O isə ordugaha qaçdı. İbrahim Əştər əhvalı böyləgörincə meydana gəlüb hərifə müqabilə etməkdə ikən,

135

hərif İbrahimin müqabiləsindən mütəvəhhiş olub:“Əmandır, əskərlırim, bəni xilas edin” - deyə qaçmağayüz qoydı. Əşqiya ordusı birdən hücum etdi.Mücahidin dəxi hər dəstə bir qəhrəmanın təhti-qomanındasında hücum etdi. İlk hücumda əşrarordusını dağıtdılar, bütün dərvazələri dutdılar.Əbdullah Müti` çıxub qaçmaq istədisə də, qapılarıbağlı gördigindən qəsrə qayıdub qapıları möhkəmbağladı. Rəvayətə nəzərən, təmam dört gün qəsrinqarşısında vuruşma oldı. Beşinci gün Muxtaraməktubən müraciət edüb, əmanda olmasını təmənnaetdisə də, Muxtar qəbul etməyüb rədd eylədi. İkincidəf`ə dəxi məktubən ziyadə yalvarub izhari-əczetdikdə Muxtar ağladı və İbrahimə:

- Bəradər! Varlı ikən fəqir olmaq, əziz ikən zəlilolmaq böyük dərddir. Bənim Əbdullah Müti`yərəhmim gəlüb, istəyirəm ki, ona yol verək, hər yerəgetmək istəyürsə getsin. Zira o İmam Hüseyn (ə)qatillərindən degildir.

İbrahim Əştər:- Məsləhət sənindir - deyincə, Muxtar mərqumə

əskərlərdən gizli bir məktub yazub azadlığını və bugecə hansı dərvazədən çıxacağını bildirdi. ƏbdullahMüti` müəyyən vəqtdə həman dərvazədən çıxdıqdaMuxtarı görüb ayağına yıxıldı, çox ağladı vəmüşarileyhdən üzr istədikdən sonra çıxub getdi.Səbahı güni əsakiri- İslam Əbdullahın azadolmasından xəbərdar oldılar. Muxtarın hüzurına gəlübmərqumənin ikinci kərrə müharibəyə gələcəgini və

136

hiyləgər oldığını bəyanla izhari-təəssüf etdilər.Muxtar:

- O, bana ölümdən nicat vermişdi. Bən dəxi onanicat verdim - deyə onları məmnun eylədi. Bə`dəMuxtar darülimarəyə gəlüb Kufənin islahati-ümuratına məşğul oldı. Əbdullah isə Nəhrəvanə gəlübBəsrəyə Müs`əb Zübeyrə bir çox sərzənişləri havi birməktub yazmağla onı də`vayə təhris etdi. O dəxi gücliəskərlə Muxtarın hərbinə getdi. Səbahı güni xəbərçiƏbdullahın Nəhrəvanə gedüb Müs`əbə məktubyazmağla hərbə təhris və Müs`əb Zübeyrin gücli əskərilə gəlməsi xəbərini Muxtara gətürdi. Muxtar dərhalİbrahim Əştərə əhvalı bəyan etdi və onı on beş binəskərə sərəskər tə`yin edüb yola saldı.

Əmma bu xəbər Əbdullah Müti`yə yetişincəmövcud olan əskərini gətürüb İbrahimə tərəf hərəkətetdi. Yolda hər iki ordu biri-birilərinə hücum etdilər.Həhayət, Əbdullahın ordusı bütün-bütünə məğlub vəmünhəzim oldılar. Ölən öldi, qalanı yaralı qaçub xilasoldılar. Əbdullah dəxi Nəhrəvana qaçdı. Mücahidini-İslam onları tə`qib edüb, həddən ziyadə qənimətəmalik oldılar. Onların ləşgərgahını yandırdılar. Səkkizbin nəfər əşrar ordusından tələf olmışdı. İbrahim Əştərordugaha müraciət etdi. Əbdullah isə özini bir kəndəsalub qalan əskərlərin hesabına baxdı. Altıca binbəqiyyətüs-seyf yaralı əskəri qalmışdı. Heyrət onıəhatə etdi.

İbrahim Əştər o gecə əskərlər yorğun oldığınagörə Vərqayi Əhməd Şəmiti və Əbdullah Kamiliyi

137

qaraqul tə`yin etdi. Onlar o qaranlıq gecədə biruzunboylu kişiyi dərdəst etdilər. Kişi isə surətənrahibə bənzəyürdi. Onı İbrahimin hüzurına gətürdilər.Rumi dilincə səlam verdi. Sə`sə`ə adınlı bir şəxsonların arasına mütərcim oldı. Bir çox mübadileyi-əfkardan sonra rahib casus oldığını bəyan və İbrahiməizhari-təbəəiyyətlə dini-İslamı qəbul etdi. Bə`də rahib:

- Əbdullah Müti` məğlub olandan sonra Müs`əbZübeyr on beş nəfərlə müharibəyə gəlir və sizəqəflətən şəbxun (gecə basğıntısı) vurmaq istəyür.Lakin bənim qəsdim Əbdullahı sizə təslim etmək və osayədə özümi bəxtiyar eyləməkdir.

İbrahim:- Onı yatınca təslim edərsən?Rahib:- Müharibə meydanından qaçandan sonra gəlüb

bən olan kəlisanın yanında iqamət etmişdir. Müs`əbisə hənuz yetişməmişdir. Bənimlə bir şəxs gedərsə,bən onı sənin hüzurına göndərərəm.

İbrahim dərhal:- Vallahi, bəndən başqa kimsə gedə bilməz - deyə

ayağa qalxdı. Rahib başqası onı tanımamaq üçünlibasi-rahibanə geyinməsini təklif etdi. O dəxidediginə əməl eylədi. Zəhrlə sulanmış bir qilınc libasıaltından bağladı. Hər ikisi bərabər yürüməgə başladı.Gəlüb kəlisanın yaxınlığına yetişdilər. Rahib:

- Ey İbrahim, əlhal yüz canın olsa birisi səlamətqalmıyacaq - dedikdə İbrahim qılınc çəküb rahibəhücum etdi. Rahib özini ölüm çəngəlində görincə -

138

“Allah eşqinə, əl saxla, səni imtəhan edirdim” - deyəözini xilas etdi. Rahib İbrahimin cəsarətinə əmin olubhər ikisi kəlisayə gəldilər. Kəlisanın ətrafında isə binnəfər qaraqul var idi. Dərhal onları yaxalayub kimoldığlarını sordılar. Rahib özini tanıdub: “Bu dəxiəmim oğlıdır” - dedisə də qaraqullar: “Əmir iznverməyincə buraxa bilmərik” - deyə qəbul etmədilər.Əbdullah Müti`yə xəbər verdilər. O isə hər ikisini tələbetdi. Qaraqullar onları Əbdullahın hüzurınagətürdilər. Əbdullah yuxulı oldığına görə bir kərrəyüzlərinə baxmağla buraxılmaqlarına əmr eylədi. Bə`drahib İbrahimi kəlisayə gətirüb yemək yedikdən sonrarahib qalxub Əbdullahın yatmış və ya oyaq oldığınıbilmək üçün dərbarə gəldi. Məzkurı yatmış gördi.Dərhal İbrahimi uzaqdan xəbərdar etdi. İbrahimzəhərli qılıncı çəküb ilərü yeridikdə gördi əşrarordusını biri-birilərinə qarışıbdır. Qulluqçular:“Əbdullah, Müs`əb Zübeyr gəlir, qalx, istiqbalagedək” - deyincə Əbdullah geyinüb dışarı çıxdı.İbrahim mə`yus oldı, rahibi vida` edüb mərqumıtə`qib etdi. Ətrafda ziyadə məş`əllər yanub yer yüziniişıqlandırmışdı. Müs`əb ordusıyla yetişdi, Əbdullahnəhayət dərəcədə şad oldı.

İbrahim o halda bir şəxsə: “Bən əmir Müs`əbigörmək istəyürəm. Arzu edirəm hər kim onı bənəgöstərərsə, bin dinar ona verərəm”. O şəxs nişanverməgi qəbul etdi. Hər ikisi ordunın içinə gəldilər.Oradan keçüb bir yerə gəldilər ki, bir kimsə yox idi.İbrahim yanındakından Ali-Rəsul (ə) ilə dost və ya

139

düşmən oldığını sordı. O isə düşmən oldığını bəyanedincə, İbrahim zəhrli qılınc ilə onı həlak eylədi. Sonradəniz kənarına gəldi, gördi iki yüzə yavuq gəmi dənizyüzində gəlir. Hamusı Müs`əb Zübeyrin müsəlləhəskərlərilə dolıdır. Sahilə yetişən gəmiyi bağlayurdılar.Onların arasında ən böyük, ən bəzəkli bir gəmi aşkaroldı. İçində, təxt üstində Müs`əb Zübeyr oturmış, cəlalilə gəlməkdədir. Sahilə yetişincə gəmidən çıxubqiymətdar bir ata səvar oldı. Əbdullah Müti` dəxiəskərləri ilə yetişdi. Müs`əb ətrafa diqqətlə baxırdı.İbrahim gördi Əbdullahdan onın kim oldığını və nəsəbəblə yalnız kənarda durmasını sordı. Əbdullah onıehzar etdi, kim oldığını və tə`zim etməməsinin səbəbinistifsar etdi. İbrahim:

- Bən ərəbəm. Siz, ərəbdən imdad istədiginizəgörə imdada gəlmişəm. Lakin tə`zim və qulluq etməkqaydasını bilmədigimdən kənarda durmışam.

Əbdullah ehtiyat etdiginə görə İbrahimi Amir binMürrəyə tapşırdı. Amir isə müşarileyhi götürüb həbsetdi. Bir qaraqul dəxi tə`yin etdi. İbrahimi bədəvi birərəb sanıyub eyş-işrətə məşğul oldılar.

Müs`əb Zübeyr otağında bərqərar oldığındansonra həman ərəbi istədi. Amir dəxi İbrahimin bəndiniaçdı. Atına mindikdə İbrahim bir qılınc zərbəsiylə onıhəlak etdi. Qulamı iləri yürüdikdə onı dəxi qətl etdi.Filfövr oradan xaric oldı. Yolda bir kişiyə rast gəldi,gördi ağlıyur: “Allah böylə zalimlərə lə`nət etsin” -deyə nifrin edirdi. İbrahim ondan əhval sordı. O:

140

- Bu şəhərdə bir qarı anam vardır, çox sevərəm.Hərdəm bir qədər yeməli, geyməli ona götürərəm.Adətim üzrə bu dəf`ə gəldikdə Müs`əb ordusı tökülübgətürdigim şeyləri əlimdən aldılar. Özimi boş-boşunaburaxdılar.

İbrahim dustdar oldığını hiss edincə bir qədərona pul verüb yola saldı.

İbrahim ordugaha gəldi. Əhvalatı ibtidadanintəhayə qədər rüfəqasına bəyan etdi. Əskərlərmüşarileyhin səlamət qayıtması üçün Allah-təallayəşükrgüzar oldılar. İbrahim dəxi dutuldığını vəöldürdigi adamları bəyanla məktubən Müs`əbZübeyrə nişan verdi. Müs`əb Zübeyr məktubı oxuyubİbrahimin şücaətinə təhsinxan oldı və məktub gətirənşəxsi öldürdi.

İbrahim bu vaqeədən qəmgin oldı. Dərhal hökmedüb köç təbli vurdılar. Əşrar üstinə hərəkət etdilər.Müs`əb Zübeyrin ordusıyla müqabilə etdilər. İbnZübeyr isə bu haldan xəbərdar degildi. İbrahim məcalverməksizin yalnız olaraq əşrar ordusına həmlə edübbir neçə nəfəri qətl edəndən sonra qayıdubordugahında qərar dutdı. Müs`əb Zübeyr İbrahiminbu şücaətinə heyran qaldı. Məğlub olmalarındanqorxub ordunın ilərisində səkkiz bin ox atan, dört binzubin, iki bin qarurəatan bərqərar etdi.

Əmma İbrahim və mücahidini-İslam özlərinəölümlə diriligi bir dərəcədə sandığları üçün qorxusızonlara hücum etdilər, əksərini qırdılar. Vuruşmaəsnasında İbrahim Əbdullah Müti`yə yetişüb bir çox

141

mübadileyi-silah eylədilər. Axirüləmr bir zərbeyi-qəhrəmananə ilə Əbdullahı qətl etdi. Hər iki tərəfdəninsanlara dəhşətverici bir gurultı qopdı. Müs`əbZübeyrin əndamına lərzə düşdi. Çarəsiz dəvam etməküçün əskərlərini müharibəyə təhris və tərğib edirdisədə fayidəsiz olub İslam mücahidlərinin zərbələrinətabavər olmayub qaçdılar, dağıldılar, pərişan oldılar.Nəhayət onları tə`qib edüb bir çoxını qətl etdilər.Ziyadə ləvazımati-hərbiyyə və qənimətə malik oldılar.Üçbin altıyüz əsir dutdılar. Ölənlərin hesabı yox idi.Müs`əb qorxudan heç bir yerdə dayanmayub Bəsrəyəqədər qaçdı. Bəsrəyə yetişincə qardaşı ƏbdullahZübeyrə məktub yazub əhvalı təmamilə bəyan etdi vəİbrahimin Bəsrəyə gələcəgini anlayub məktubımütəaqibən Bəsrədən xaric oldı.

İbrahim ibn Zübeyrin qaçdığını bilüb geri qayıtdıvə onın ordugahını qarət etdi. Bə`də şanlı birmüzəffəriyyətlə ələ keçirdikləri malları yığub Kufəyəgetdilər. Muxtara qənimət malları təslimlə keçmişvəqaye`yi ibtidadan intəhayə qədər söylədilər və oqənimət maldan İmam Zeynəlabdin (ə) vəMühəmməd Hənəfiyyə üçün hissə gətürüb qalanınıəskərlərə payladılar. İbrahim Əştər o müharibədən üçbin üçyüz əsir götürmişdi. Muxtar hökm etdi onlarınhərəsinə üz namına bir tamğa basub buraxdılar. Bə`dəbu müzəffəriyyətin şükranəsi üçün beş bin dürhəmfüqərayə ianə etdi.

Əmma Müs`əb oradan qaçub Mətarəyə getdi.Orada üç gün dayandı. Dalda qalan adamları gəlüb

142

yetişdilər. Dördinci gün yola düşdi. Heç bir yerdədayanmıyub Məkkəyə rəvanə oldı. Dört mənzilBəsrədən keçmiş İbrahimin Kufəyə getməsini eşidübBəsrəyə qayıtdı. Qardaşına məktub yazub əhvalatıbəyan etdi və Muxtarın hərbinə getməgə ondan imdadistədi. O vəqtlərdə Taif və Yəmən əhalisi ƏbdullahZübeyr ilə dışarı çıxmışlardı. Müs`əbin məktubıyetişdi, Əbdullah oxuyub qəhrləndi. Dərhal cəvabolaraq qardaşına bir məktub yazdı: “Bəradər, bən dəxiimdadə möhtacəm. Əskərləri özimdən ayıra bilmərəm.Zira bən dəxi iğtişaşdan qorxuram. Hökmdar olmaqistərsən, məmləkəti saxlamalısan. Bəndən ümmidgözləməməlisən. Bacara bilməyürsənsə, sən dəxiyanıma gələ bilərsən”.

Məktubı həman adamla göndərdi. MəktubMüs`əbə yetişincə oxuyub qardaşına acığı dutdı.Dərhal Mərvanın oğlı Əbdullaha* bir məktub yazubMuxtarın ibtidayi-qiyamından bu vəqtə qədər olanvüquatı təmamilə bəyan edərək imdad tələb eylədi.Məktubı Şama göndərdi. Məktub Əbdullaha vüsuloldı, oxuyub məzmunından müttəle` olunca dilşadoldı, sonra Müs`əbə cəvab yazdı: “Məktubın yetişdi,oxuyub mə`nasını bildim, xahişini qəbul etdim.Zəhmət çəküb Bəsrədən dışarı çıxma! Bən dustdarani-Hüseyn (ə)-ın hərbinə o qədər əskər göndərdim ki,

* Mərvanın oğlı Əbdülməlik ali-Üməyyənin beşinci hökmdarı olub,hücrətin 24-cü iıində doğulmuş, 21 il hökümət sürmüş, 86-ci ildə 62yaşında vəfat etmişdir.(Ə.Müznib)

143

ibtidası Kufədə, intəhası Şamda olsun, Muxtar vəİbrahimin başlarını kəsüb bənim üçün gətürsinlər.Bütün ə`vanlarını yığub yer yüzindən təmametsinlər”.

Məktubı büküb irsal etdi. Müs`əbə məktub vüsulolub, oxuyub mə`nasını bilincə, xoşhal oldı. İmdadınvürudini gözləyürdi. Bu arada Müs`əb ədavətartırmaq üçün Übeyd Ziyada Əbdullah Müti`dən ötritə`ziyətnamə yazub: “İbrahim onı böylə əziyyətləöldürdi, başını kəsüb Kufəyə göndərdi” - kibifəsadamiz sözləri şərhlə bəyani-təəssüf etdi. ZiraƏbdullah Übeyd Ziyadın ən yaxın dostlarından idi.Übeyd Ziyad məktubı oxuduqda Əbdullahın qətliüçün yaxasını cırub yeddi gün tə`ziyə saxladı.Səkkizinci gün Əbdullaha bir məktub yazub irsal etdi:“Dövlətli padşahım! İltifat et! Bax, bu iki rafizi Muxtarilə İbrahim bana nə zülmlər etdilər; qardaşımıöldürdilər, nizəyə keçirüb şəhərbəşəhər gəzdirdilər.Əlhal daha dəvam edə bilməyürəm. İzn buyurDiyarbəkir və Rəbi` Qəhtaidən topladığım əskər iləonların hərbinə gedim və onları qətliam edim”.

Məktubı Əbdülməlik oxuyub məzmunınıanlayınca: “Sən oldığın yeri mühafizə et, orada dəxiasayiş yoxdır, bən özüm əskər göndərüb onları məhvünabud edərəm” - ifadəsilə bir məktub yazub göndərdi.Sonra məscidi-came`yə getdi. Şam əhalisini ehzar etdi.Məclis in`iqad edəndən sonra minbərə çıxub:

- Cəmaət, Kufədə Muxtar və İbrahim qiyametmiş, Hüseyn (ə)-ın qanını tələb edir və bütün ali-

144

Üməyyəni və dostlarını həlak eyləyür. Əlhal kimdirsizlərdən gücli ordu ilə gedüb onların başlarını bənimyanıma gətürsün və ali-Üməyyəni bu bəladan xilasetsin.

O halda Mərvanın əmisi Amir ibn Rəbiə qalxub:- Qardaşoğlı, bən gedüb bu vəzifəyi lazımınca ifa

etməklə ruhi-Süfyanı məmnun edərəm.Əbdülməlik dilşad oldı. Dərhal sərəskərləri

çağırub ordı tərtib və tənziminə fərman verdi.Xəzinəni açub əskərlərə pul, xəl`ət bəxş eylədi. İraqınəyalətini məzkurın adına yazdı və yetmiş bin xunxarilə Muxtarın hərbinə göndərdi. Amir ahəngi-hərbedüb Kufənin dört ağaclığına yetişdi. Ordugah qurubtəvəqqüf etdi. Muxtara xəbər getməmək üçün yollardae`timad etdigi adamlardan qoydı. Əhvalat bilməküçün Kufəyə casus irsal eylədi.

On birinci fəslİbrahim Əştərin Amir ibn Rəbi`yi altımış altı bin

əskərlə qətl etməsi

Muxtar hər gün Kufədən xaric olub ətrafıgəzdikdən sonra Həzrət Hüseynə (ə) ziyarətnaməoxuyub Kufəyə qayıtmağı adət etmişdi. Bir gün adətiüzrə Kufədən dışarı çıxdıqda dəvəyə minmiş bir kişiyətəsadüf etdi. Muxtar onı dutub kim oldığını vəharadan gəldigini sordı. O:

- Bən qəbiləmdən gəlirəm, Kufəyə gedirəm -dedikdə, Muxtar gülərək:

145

- Banamı hiylə edirsən? Doğrusını söylə, hökmedərəm, boynını vurarlar.

Kişi mütəvəhhiş olub:- Əmir, doğrusı bən Amir ibn Rəbi`nin

casusıyam, “Əzdəm” qəbiləsindən gəlüb xəbər bilməküçün Kufəyə gedirəm. Amir dəxi Kufənin dörtağaclığında iqamət etmişdir - deyə əhvalı təmamiləbəyan eylədi. Muxtar xoşhal oldı. Ona xəl`ət verübazad eylədi. Sonra:

- Amir səndən bizim əskərlərin miqdarınısordıqda nə qədər deyəcəksən?

O:- Yürəginə qorxu düşmək üçün “yüz bindən

ziyadədir” deyəcəgəm.Muxtar:- Yalan lazım degildir. İgirmi altı bin Muxtarın

xacəsi, dört ordunın sərəskəri İbrahim Əştərin əskəritəmamı otuz bin oldığını doğrulamaqla bəyan et.

Ondan sonra Muxtar Kufəyə, kişi isə Amirinordugahına qayıtdı. Əhvalatı yuxarıda denilən kibibəyan etdi. Amir:

- Bana Muxtarın on dört xassələrindən məktubyazub və`də vermişlər ki, Muxtarı vuruşma əsnasındadutsınlar və yaxud öldürüb təslim etsinlər. Adlarınıbir-bir söyləməli, bən dəxi onlara böyük bəxşişlərvə`də etmişəm. Əlhal, istəyürəm onlara məktubaparasan. Sana iki bin dirhəm verərəm.

O kişi:

146

- Baş üstə, lakin qorxuram ki, Muxtarınqaraqulları bəni dutarlar, bu gizli işlərin aşkar olar.

Amir:- Sana bir hiylə ögrədim. Bir köhnəyə bürün,

Kufəyə get, Muxtar səni görüb dutarsa, əhval sordıqdadegilən ki: “Amir verdigin xəl`əti əgnimdəgördigindən acıqlanub xəl`əti əgnimdən çıxararaq:“Get, Muxtar sana xəl`ət verüb və ehtiram etsin” -deyə ordusından ixrac etdi. O halda səni nəhayətehtiramla Kufəyə buraxar. O vəqt məzkur şəxslərəməktubı təslim edərsən”.

İki bin dinar o kişiyə verüb yola saldı. O kişidedigi kibi dəvəyə minüb Kufəyə getdi. Kufəninyaxınlığındə peyda olub dəvəsini gizlətdi. Ayaqyalın,başaçıq Kufəyə mütəvəccih oldı. Muxtar adəti üzrəKufədən çıxdıqda həman kişini dutdılar. Əhval sordı,o kişi Amirin dediklərini bəyan etdi. Muxtar:

- Qorxma! Bunların əvəzini ondan təmamiləalaram - deyə libas, pul ona bəxşiş etdi. O kişiMuxtarın bu dərəcədə ehsanatını görincə: “Böyləxəyanət etmək insaf degildir” - deyə iləri yürüyübMuxtarın əlindən öpdi və qulağına gizlincə macəranıbəyan etdi. Muxtar yanındakı xain xassələrininxəyanətini bilüb şükraneyi-İlahini əda etdi və o kişiyədua etdi. İbrahim Əştəri bu qissədən xəbərdar etdi,məktubları ona göstərdi. İbrahim məktubları oxuyubmütəhəyyir oldı. Hər ikisi ordugaha müraciət etdilər.Məzkur on nəfər isə Muxtarın hüzurına gəldilər.Hamunın əlləri qılıncın qəbzələrində Muxtarı

147

doğramağa fürsət axtarırdılar. Muxtar ortadagəzişirdi. Onları imtəhan etmək üçün onlarınqarşılarına gedüb qayıdırdı. Lakin onlar Muxtardanuzaqlaşmayurdılar. Hamusının silahı əldə, hazırdurmışdılar. Muxtar yəqin etdiginə görə birinisinəsindən silahla vurub həlak, o birilər heç qərardangetmədilər. Bu növ` ilə o, on dört nəfəri birər-birərhəlak etdi. Əskərlər övzayı böylə gördikdə onlarınxəyanətkar oldıqlarını anladılar. Bə`də Muxtar həmanxəbər gətirən kişini çağırub əskərlərinə xitabən:

- Hər kim bənim dostım isə, bir şey bu ərəbəversin, bənim diriligimə bais olmışdır.

Əskərlər bu sözi eşidincə qüvvələri yetişdigiqədərdə o kişiyə bəxşişlər verdilər. İbrahim Əştər dəxibin dinar nəğd, bir dəvə, bir dəst libas ona əta eylədi.Ərəb hər qədr: “Bu işi caizə üçün etməmişəm, bəlkəAllah rizası üçün etmişəm, pul bana lazım degildir” -dedisə də Muxtar qəbul etmədi. Bə`də ərəb Muxtara:

- Hörmətli əmirimiz, bənimlə həmrə`y olar isən,Amiri sana təslim edərəm.

Muxtar:- Nə surətlə bana təslim edərsən?Ərəb:- Sən yalnız bənimlə Amirin ordugahında bir

tərəfdə gizlənərsən, bən gedüb Amirə deyərəm ki,verdigin məktubları sahibinə yetürdim. Onlar isəbirər-birər bənimlə gəlüb səni and vermək istəyərlərki, Muxtarı öldürəndən sonra sən onları incitmiyəsən,o vəqt o sənin yanına gəldikdə, istədigini icra edərsən.

148

Muxtar:- Ərəb qardaş, tədbirin yaxşı tədbirdir. Lakin bən

gedə bilmərəm. Zira Şam və İraq əhalisinin əksəri bənitanıyur.

Ərəb:- O vəqt məsləhət əmir həzrətlərinindir, sən yaxşı

bilərsən!Muxtar şəhərə müraciət etdi. İbrahim Muxtardan

və əskərlərdən gizli olaraq ərəbə:- Ərəb qardaş, bəni apar! Bu iş bənim işimdir.Ərəb:- Sən yalnız gələrmisən?- Bəli, gələrəm - deyə ərəbi xatircəm` etdi.İbrahim dərhal təğyiri-libas etdi. Əzdilər

libasindən geyüb bir qılınc həmail eylədi. Hərə birdəvəyə minüb yola düşdilər. Amirin ordugahınayetişdilər.

Ərəb İbrahimə:- Sən burada dayan, bən gedüb onı sənin yanına

gətirərəm - dedikdə, Şam ordusının qaraqulları onlarıgördilər. Onlar bin nəfər idilər. Bunların hər ikisiniqarşıladılar. Kim oldıqlarını və haradan gəldiklərinisordılar. Ərəb:

- Bən Kufəyə məktub aparmışdım, bu isə əmimoğlıdır, əmisini görməgə gəlmişdir.

Qaraqullar:- Səni tanıyurıq, lakin onı tanımayurıq. Əmir bizə

qərib kimsəyi buraxmağı şiddətli qədəğən etmişdir. Osurətdə hər ikinizi əmirin yanına aparmalıyıq.

149

Bu sözləri dedikdən sonra hər ikisini Amirinyanına gətürdilər. Amir İbrahimi görincə tanıyubgüldi:

- Yəbnəl-Əştər, ərəblə Əzdi surətində gəlüb bəniöldürmək istəyürsən?

İbrahim qorxusız:- Bəli! Nəinki səni, bütün İmam Hüseyn (ə)-ın

qatillərini öldürəcəgəm.Amir cəllad istədi, onların başlarını kəsməgə

hökm eylədi. Cəllad qılınc çəküb İbrahimin başınıkəsmək istədikdə, nədimlərindən biri ilərü yüriyübtəvəqqüfini iltimas etdi. Amir cəlladı dayandırdı.Nədim:

- Əmir həzrətləri, bu gecə sən İbrahimi öldürərisən, nəticəsiz olar. Zira əskərlərə qandırmaq olmaz ki,İbrahimi öldürmisən. Bəncə səbah bunların hər ikisiniəskərlərin qarşısında öldürməginiz daha əfzəldir,bə`də məsləhət cənabınızındır.

Amirə bu məsləhət xoş gəlüb onları bir mə`muratapşurdı. Mə`mur isə hər ikisini bir çadırda çəharmıxaçəkdi. Həman mə`murun bin nəfər təhti-hökmindəmövcud idi. Bin nəfər ümumiyyətlə yuxuya getdilər.İbrahim çəharmıxa çəkilmiş, bağlanmış, Qur`anayələrindən oxuyurdı. Ərəb isə ağlayub Allahdanistianət istəyürdi. Əmma həman mə`mur gecəistirahətgahı içində bu qədər zülmin, bu qədərəziyyətin axırı fəna və nahəq oldığını xəyal edüb,etmiş oldığı əfkari-məl`ənətkaranədən peşman oldı.Qalxub məhbusların yanına gəldi. Onların hər ikisini

150

azad edüb hərəsinə bir silah dəxi verdi. İbrahim vəərəb mə`murdan xudahafiz edüb yıldırım kibigetdilər. Mə`mur onların bir qədər yol getdiginitəxmin edəndən sonra yaxasını cırub: “Vay, İbrahimyoldaşıyla qaçubdır” - deyə bağırmağa başladı. Binnəfər mütəvəhhiş olub yuxudan durdılar. Ətrafadağılub hər axtardılarsa da bir əsər görə bilmədilər.

Amir qalxub mə`murın çadırına gəldi. Onlarınqaçması həqqində bir neçə itabamiz sözlər dedisə də,mə`mur təqsiri özindən rədd edüb, həman təvəssütedən nədimin boynına qoydı. Amir dəxi təsdiq edübnədimin boynını vurdırdı. Bə`də əskər gətürübİbrahimi axtarmağa getdi.

Əmma İbrahim ərəblə gedirdi, gördi arxadan atşeyhəsinin səsi gəlir. İbrahim:

- Bəradər, deyəsən Amirin əskərləri bizi dutmağagəlürlər.

Ərəb:- Düşmən əlində ölməkdənsə, çöllərdə ac, susuz

ölmək yaxşıdır - deyə İbrahimdən ayrılub yüzbiyabana qoydı. Müşarileyh nə qədər mane` oldısa da,qəbul etmədi. İbrahim həman düz yol ilə yürüməgəbaşladı. Genə at şeyhəsi eşitdi. Aqibət qaçmaqdanbaşqa bir çarə görmədi. Binaənəleyh sübhə qədərqaçdı. Uzaqdan gözinə bir ağac görindi. O ağac çoxböyük və sıx yarpaqlı idi. Gəlüb həman ağacın başınaçıxub qıçaları arasında gizləndi. Hər tərəfə təmaşaedirdi. Günəş doğub həvanı qızdırırdı. İbrahim gördimüdhiş bir toz qopdı. Diqqətlə baxub Amiri tanıdı.

151

Yalnız ağaca tərəf gəlməkdədir. İstidən yanırdı.Ağacın kölgəsinə yetişincə:

- Bu axırı olmayan çöldə bənim işim necə olacaq?- deyə təəssüf etdikdə İbrahim ağacdan düşüb birdənonı boğazladı. Amir:

- Vay, sən kimsən - deyə sordıqda:- Bən İbrahim Əştərəm – cəvabını almaqla başının

bədənindən ayrılması bir oldı.O vəqt müşarileyh Amirin libasını geyüb

silahıyla müsəlləh oldı, atına səvar olub yola çıxdı.Uzaqdan əskərlər onı Amir zənn edüb: “Əyyühəl-əmir, geri qayıt, həva istiləşüb, səmum yeliəsməkdədir” - deyə nə qədər bağırdılarsa da İbrahimatını sürdi, nəzərdən qayib oldı.

Əmma o tərəfdə sübh oldı. İbrahim bargahdagörünmədi, Muxtar iztirab etdi. Xəbər bilmək üçünmüşarileyhin evinə adam göndərdi. Evdən: “Həmanərəblə o gecə getmiş, bu vəqtə qədər gəlməmişdir” -cəvabını aldılar. Bu xəbər Muxtarı son dərəcədəmə`yus etdi. Dərhal hökm edüb otuz bin əskərsəfbəsteyi-nizam oldılar. Əskərlər İbrahimin haradaoldığını sordılar. Muxtar dəxi kəmalınca bilmədiginibəyan etdi. Əskərlərin bə`zisi ərəbin hiylə etdiginiizhar etdilər. Ələlümum Amirin üstinə hücumla,İbrahim dutulmışsa, azad etmələrinə Muxtardan iznistədilərsə də, Muxtar: “Səbr edək görək nə olar” -deyə onları sakit etdi. Bu halda gördilər bir atlıyıldırım kibi gəlir. Diqqətlən baxub gördilər İbrahiməlində bir kəsilmiş baş gəlir. Yetişincə Amirin başını

152

Muxtarın ayağına atub qucaqlaşdılar. Əskərlər biri-birilərini təbrik etdilər. İbrahim əhvalatı əvvəldənaxıra qədər nəql etdi. Bu halda həman ərəb dəxi birbaş gətürüb Muxtarın ayağına atdı. O dəxi həmancəlladın başı idi. Ali-Rəsuldan səksən kimsəyiöldürmişdi. İbrahimlə ərəb Muxtara: “Amirin həbsetdigi məhbusları azad etməgə tezlik ilə getməliyik” -dedikləri vəqtdə bir atlı dəxi əlində bir baş yetişübMuxtarın ayağına atdı. O atlı isə İbrahimlə ərəbi azadedən mə`mur idi. İbrahimlə qucaqlaşub öpüşdilər.Bə`də Muxtar onlardan macəranı sordı. Ərəb:

- Bən İbrahimdən ayrılub çölə getdim. Birçeşmənin başında oturdım gecə orada qalub səbahgetmək istəyürdim. O halda gördim həman cəlladyetişdi. Susızlıq nəfəsini kəsmişdi. Danışmağa dilidutmayurdı. Dərhal boğazlayub, başını kəsüb, əmirinhüzurına gətürdim.

Muxtar təşəkkür etdi. Ondan sonra mə`mur:- İbrahimi azad edəndən sonra Amir bu xəbisi

bana nazir tə`yin etdi. Gedəndə: “İbrahimi tapmazisəm səni öldürəcəgəm” - deyə getdi. Günüz oldıgördim o qədər ordudan yanımda yalnız bu qalmışdır.Dəxi bundan qorxmıyub bir zərbə ilə bunı həlaketdim. Başını kəsüb hüzurınıza gətürdim. Əlhaltezliklə hücuma hazırlanmalısınız. Zira əşqiya ordusıbaşsız oldığına görə nəhayət dərəcə pərişandırlar.

Muxtar İbrahimlə həman saət otuz bin müsəlləhəskər ilə Amirin ordugahına yürüş etdilər. Qəflətənonlara hücum edüb var-qüvvələri ilə çarpışdılər.

153

Əşrara külli tələfat verüb bütün-bütünə dağıtdılər.Onlar dəxi dəvam edə bilmədiklərindən silahlarınıburaxub qaçdılar. İgirmi altı bin nəfər müharibəmeydanında əşqiyadan qətl olmışdı. İslam ordusıziyadə qənimət ələ keçürdilər. Nəhayət birmüzəffəriyyəti-tammə ilə Kufəyə müraciət etdilər.Həman ərəbə çox bəxşişlər verdilər.

On ikinci fəslAmirin qətlindən sonra Muxtarın Yəzid ibn Ənəsi

Mosula əmir göndərməsi

Muxtar məzkur vuruşmada müzəffəriyyətqazandıqdan sonra ciddiyyətlə mühimmati-hərbiyyəvə əskəriyyəyə məşğul oldı. Həzrət Hüseyn (ə)-ınqatillərini qırmağa çarə arayurdı.

İbrahim isə: “Kufənin böyüklərini bəxşişlə tabe`et. Qətlə başlar isən, zəhmətin zaye` olar. Tədbir iləolan iş, zur ilə olmaz. Və degilən İmam Hüseyn (ə)-ınqanını bəhanə etmişəm, hökmdar olmaqxəyalındayam” - kibi sözləri Muxtara tövsiyə edirdi.Əmma İbrahimin bu sözlərdən məqsədi o idi ki,Übeyd Ziyadla Mühəmməd Əş`əs Kufədə degildilər.Əbdullah dəxi dört bin əskərlə Əntakiyyəninhökmdarlığını Übeyd Ziyada vermişdi. Qorxurdı ki,bu xəbər onlara yetişüb məəlittifaq Muxtarın hərbinəgələlər. O vəqt işlər müşkil olar. Fürsət oldıqca onlarıqırmaq lazımdır. Muxtar dəxi qəbul edüb Mühəmməd

154

Əş`əsin oğlı Əbdürrəhmana və Kufənin böyüklərinəbirər-birər xəl`ət ə`ta eylədi.

Muxtar İbrahimin tədbiri mövcibincəMühəmməd Əş`əsə məktubən məhəbbət edüb Mədainvə Kufə ətrafının hakimligini onın adına yazdı.Məktubı oğlı Əbdürrəhmana göndərdi. Əbdürrəhmanisə atası Əş`əsə təslim etdi. Mərqum məktubı oxuyıncatədbir oldığını düşündisə də, oğlı xəl`ət verilənləribirər-birər saymaqla: “Muxtarın qəsdi qan almaqdegildir, ancaq əmir olmaq iddiasındadır” - deyəatasını başdan çıxardı. Mühəmməd Əş`əs Kufəyəgetməgi xüsusında Əbdullah Yəssarla məşvərət etdi.Əbdullah Yəssar:

- Übeyd Ziyadla aranızda böyük ixtilaf vardır.Onınla dolana bilməyəcəksən, Kufəyə gedüb Muxtarabey`ətlə vətənində olmağın əfzəldir.

Mühəmməd Əş`əs:- Bən sənin sözinlə bu müxatirəyi qəbul edirəm -

deyə getməgə hazırlandı. Mosul əhalisi onıngetməsindən xəbərdar olub rəislərinin yanına gəldilər.Ümumiyyətlə:

- İbn Əş`əs İraqa gedir, İbn Zübeyr Məkkədə, İbnMərvan Şamda, Muxtar isə Kufədə, hamusı özlərinihökmdar e`lan etmişlərdir. Onların hər birisinin valisigəlürsə dərhal vergi istəyir. Əlhal bizim hər gələnəvergi verəcək qüvvəmiz olmadığından İbn Əş`əsəverdigimiz vergini geri almalıyıq. Zira sonra gələnvergi istədikdə, həmin vergini ona verərik, daha ikidəf`ə zərər çəkmərik.

155

Rəis:- İbn Əş`əsin beş min nəfər köməgi vardır ona

edə bilərik.Cəmaət:- İzn buyurarsa, bu saət onı şəhərdən çıxararıq.Rəis:- Mə`zunsınız, bacardığınızı edə bilərsiniz.Dərhal igirmi binə qədər Mosul əhalisindən

müsəlləh olub şəhərin xaricinə çıxdılar və MühəmmədƏş`əsin yanına adam göndərüb aldığı vergiləri geriistədilər. Mühəmməd Əş`əs isə onların dediklərinəe`tina etmədi. Xəzinəyi və əmvali-mövcudəyi dəvələrəhəml edüb yola düşdi. Əhali ilə vuruşma qızışdı. Hərtərəfdən yüzinə tüpürüb nalayiq sözlər deyürdilər.Axirüləmr əhali tərəfindən məğlub olubHüdeybiyyəyə qaçdılər. Muxtardan imdad istədi.Muxtar dəxi onı istiqbal edüb, nəhayət ehtiram iləKufəyə gətürdi, qəsrində bərqərar etdi. Muxtar gizlicəİbrahimə:

- Sən bana mane` olmasan bu məl`unları həminsaət həlak edərəm.

İbrahim:- Bəradər, səbr et. Mühəmməd Əş`əs olmadığına

görə Mosulı almağa əskər göndərməlisən.Muxtar:- Mosula getməgə kimi layiq bilürsən?- Yəzid ibn Ənəsi.- Bəncə həmədanlı Əbdürrəhman layıqdir.- Məsləhət sənindir!

156

O vəqt Muxtar Əbdürrəhmana xəl`ət verüb, ikibin atlı ilə hakim göndərdi. Mosul əhalisi dəxiƏbdürrəhmanın tərəfdarı oldıqlarından büsbütünistiqbala çıxdılar. Artıq ehtiram ilə darülimarəyəgətürdilər.

Übeyd Ziyad Mühəmməd Əş`əsin getməsini,Əbdürrəhmanın Mosula gəlməsini eşidincə səkkiz binəskər Mosula sövq etdi. Bu xəbəri Əbdürrəhmaneşitdi. Muxtara məktub yazub əhvalı mə`lum etdi.Muxtar bu xüsusda İbrahimlə məşvərət etdi. İbrahimgenə Yəzid ibn Ənəsin təcrübəkar və iqtidarlı oldığınagörə getməsini məsləhət gördi. Muxtar Yəzidi bir çoxəskər ilə Mosula göndərdi. Əbdürrəhmana: “YəzidiÜbeyd Ziyadın əskəri ilə vuruşmaya göndərdim.Yanındakı iki bin əskəri ona təslim et. Özin dəxiistəyürsən orada, istəyürsən buraya gəl, ixtiyarsahibisən” - məzmunındə bir məktub yazdı.

Əmma Yəzid ibn Ənəs gedüb Sabata yetişdikdəxəstə oldı. Əsakir qəmgin oldı. Oradan Samirəyə getdi.Güni-gündən xəstəligi şiddətlənürdi. Üç gün oradaqaldıqdan sonra Tikriyəyə getdi. Əbdürrəhmanoradan onı istiqbal eylədi. Mosula gətürüb, iki binəskər ona təslim etdi. Özi isə Kufəyə getdi. Yəzid ibnƏnəsin xəstəligi şiddətli oldığından daha ayaq üstənəmaz qıla bilməyürdi. Übeyd Ziyad bu xəbəri eşidübərəb qəbilələrindən imdad topladı. Beş bin əskər Rəbiəibn Məhariq Qənəvinin təhti-hökmində Mosula sövqetdi. Hüsəyn ibn Nümeyrə məktub yazub Rəbiəninfərmanında olmasına hökm etdi. Rəbiə gəlüb

157

Hüdeybiyyəyə yetişdi. Yəzidin yanına bir adamgöndərüb Mosuldan səlamət çıxmasını təklif etdi.Yəzid: “Bana Mosul lazım degildir, sizin kibiməl`unların başını aparmağa gəlmişəm” - deyə cəvabverdi. Səbahı güni hər iki ordu atlanub biri-birininmüqabilində səf çəkdilər. Yəzid ibn Ənəs artıqdərəcədə zəif oldığından atın üstində dura bilməyürdi.Qulı əlindən dutub saxlayurdı. O vəqt Vərqa QaribƏbdullah Cürrənin deməsilə müşarileyhi çadıragətürüb, yatacağında yatırtdı. Neçə nəfər qulluğındaqulluqçı tə`yin etdi, sonra meydana gəldi. Oxatanlarıilərücə meydana göndərdi. Übeyd Ziyadın ordusınahücum etdilər. Günortaya qədər vuruşdılar. Həvaqızdı. Günəşin istisindən meydanda olanlarıngeymələri bədənlərini od kibi yandırırdı. Hər iki tərəfbiri-birindən əl çəküb səflərində qərar dutdılar. Vərqaistədi meydana getsin. Əbdullah: “Səbr et, başqasıgetsin” - deyə onı saxlamaq istədisə də, qəbul etməyübmeydana gəldi, mübariz istədi. Cə`fər Təyyarın oğlıƏbdullahı öldirən Ömər ibn Müslim meydana gəldi.Bir qədər danışdıqdan sonra vuruşmaya başladılar.Axirüləmr Vərqa onı qarnından bir nizə vurmaqlayerə yıxdı və atını onın cəsədi üstinə sürübsümüklərini sındırdı.

Ondan sonra Qeys adınlı bir atlı gəldi. O, Süffeynmüharibəsində Həzrət Əli əleyhissəlamın səkkizadamını şəhid etmişdi. Onı də bir zərbət ilə həlak etdi.O halda Haris ibn Əbdullah ibn Vəhəb meydana gəldi.Mərqum keçmişdə Müaviyə tərəfindən Həzrət Əli (ə)-

158

a elçi gəlmişdi. Müşarileyh onı Vərqanın evindədüşirmişdi. Vərqa:

- Ey Haris, geri qayıt, tuz-çörək yemişıq, eybdir.Haris:- Doğrudır, lakin sənin qanın bana tuz-çörəkdən

həlaldır?!Vərqa bu sözi eşidincə bir nizə sinəsindən vurub

həlak eylədi.Übeyd Ziyad ordusının sərəskəri Rəbiə ibn

Məhariq, Vərqanın bu mübarizeyi- xariqül`adəsindənmütəhəyyir olub əskərlərindən onın kim oldığınısordı. Onlar Vərqa oldığını bəyan etdilər. O isə: “Bənİbrahim Əştər zənn edirdim” - deyə ƏbdullahCəbələni çağırub ona təhti-hökmində olan əskərlər iləbərabər Vərqaya müqabilə etməklə qətl etməsinəfərman verdi. Əbdullah Cəbələ öz əskərlərilə meydanayürüdikdə Vərqa onı qarşıladı. Digər tərəfdən Şə`r ibnƏbi Şə`r dəxi ona hücum etdi. Əbdullah İslamqəhrəmanlarının zərbələrinə dəvam edə bilməyübməğlub olub ordugaha qaçdı. Vərqa və Şə`ər onlarıtə`qib etdilər. Əksərini həlak eyləyüb ordugahaqayıtdılar. Səbahı güni Rəbiə, Yəzid ibn Ənəsin yanınaelçi göndərdi. Əmma müşarileyh xəstəliginşiddətindən danışmağa qüvvəti yox idi. Sərdarlaryanına yığışmışdılar. O halda Rəbiənin elçisi gəlübdedi:

- Rəbiə deyür ki, Übeyd Ziyad günbəgün bizəimdad göndərir. Özinə və əskərlərinə əziyyəti rəva

159

görmə, səlamət geri qayıt, sonra peşmanlıq fayidəverməz.

Vərqa: “Rəbiəyə söylə ki, biz imdadınçoxluğından və ölümdən qorxan degilik. Bir nəfərimizqalıncaya qədər müharibəyə dəvam edəciyik” -cəvabıyla elçiyi yola saldı. Elçi qayıdub macəranıRəbiəyə söylədi. Ədavət daha da şiddətləndi. Səbahıgüni hər iki tərəfin ordusı səf çəkdilər. Şamordusından bir hərif meydana gəldi. Dərhal İslamordusından Şə`r ibn Əbi Şə`r onı qarşıladı. Birmübadileyi-silahdan sonra Şə`r onı biləndən bilübhəlak eylədi. Həman saət Əbdullah Cəbəli meydanagəlüb Şə`rə həmlə eylədi.

Hər ikisi igid oldığına görə nəhayət mahiranəvuruşurdılarsa da aqibət Əbdullah bir nizə zərbəsiləqətl oldı. Şam əhli qəmnak oldılar. Rəbiə əhvalı böyləgörüb: “İş həddən keçdi” - deyə meydana gəldi. Özininam və nəsəbiylə nişan verdikdən sonra: “Bən İslamordusından Vərqadan başqa bir kimsəyiistəməyürəm” - deməklə iftixar etdi.

Vərqa bu sözi eşidincə at sürüb, Rəbiəyəmüqabilə etdi. Nəhayət şiddətlə nizəbazlığa məşğuloldılar. Hər ikisi məşhur igidlərdən oldıqlarına görəartıq dərəcədə ehtiyatkaranə dolanırdılar. AqibətVərqa bir nizə Rəbiənin qarnından öylə vurdı ki, ucıbir qarış arxasından çıxub xaki-həlakətə sərildi. Rəbiə:“Əfsus, düşmən əlində tələf oldım” - deyə cantapşırdı. O vəqt Vərqanın qulamı gəlüb Rəbiəninbaşını kəsüb ordugaha apardı. Ondan sonra İslam

160

ordusı birdən onlara hücum edüb əşrarı dağıtdılar,onları qaçmağa məcbur etdilər. Neçə ağac onları tə`qibedüb, ziyadə qənimət ələ keçürdilər. Əşrardan dörtbin nəfər qətl, iki yüz nəfər əsir etdilər. Həmin əsirlərSüffeyn müharibəsində olanlar idi, hamusını qətleylədilər. Əbdullah Cəbələnin və Rəbiənin başlarınıkəsüb nizələrə keçürdilər. Şanlı bir müzəffəriyyətləordugaha qayıtdılar. Şam, xüftən və qəza nəmazlarınıqıldıqları halda Yəzid ibn Ənəsin çadırından ağlaşmaqopdı. Yəzidin ölməgini yəqin etdilər. Qalxub onınçadırına gəldilər, çox ağladılar. Sonra Yəzidi təchiz vətəkfin edüb həman yerdə dəfn etdilər. Yəzid ibnƏnəsin vəsiyyəti mövcibincə füqərayə verdilər.

Ondan sonra Vərqa tədarük görüb Mosulagetmək istədikdə, Mosulın hakimi Ömər ibn Harisdənməktub gəldi. O dəxi dustdari-Ali-Rəsul (ə) idi.Məktubı açub gördi yazılmışdır: “Şükr olsun Allaha,düşmənləri məğlub edüb şanlı bir müzəffəriyyətqazandınız. Mücahidini-İslamı ümumiyyətlə təbrikedirəm. Bə`d Übeyd Ziyad buraya səksən üç bin əskərgöndərmişdir. Lazimeyi-tədabirdə olmalısınız.Məbada bir sınıqlıq əmələ gələ”.

Vərqa məktubı oxuyub qəmgin oldı. Bütünzabitləri çağırub əhvalatı söylədi və nə kibi tədabirdəolmalarını sordı. Onlar isə: “Məsləhət sənindir, nəbuyurarsan, onın icrasına hazırıq” - deyə məqsədlərinibəyan etdilər.

Vərqa qayıtmağı əfzəl bildiginə görə Kufəyə tərəfhərəkət etdilər. Kufənin yaxınlığında Muxtar neçə

161

bölük ordı ilə Vərqanın istiqbalına çıxdı. Vərqa hökmedüb Əbdullah Cəbələ və Rəbiənin başlarıyla bərabərdört bin əşrarın başlarını nizələrə keçirüb artıqşadyanalıq ilə Kufəyə daxil oldılar. Muxtar onlara çoxehtiram eylədi. Yəzid ibn Ənəsin vəfatını söylədilər.Hamusı ağlayub təəssüf etdilər. Vərqa vaqe` olanmüharibələri təmamiylə bəyan etdi. Muxtar xoşhaloldı. Bu müzəffəriyyətə qarşı şükraneyi-İlahini ifaeylədi.

On üçünci fəslKərbəlada olan qatillərdən neçəsinin

qətl olunması

Übeyd Ziyad Mosula yetişdikdən sonra bir neçəgün yolın yorğunlığını rəf` etmək üçün aram oldılar.Bu tərəfdə Muxtar əskərini saydırub on bin əskərqələmə gəldi. Muxtar İbrahimə:

- Sən bu əskərlərdən doqquz bin gətürüb, ÜbeydZiyadın hərbinə getməlisən, bin nəfər burada kifayətedər.

İbrahim:- Bəradər, sənin Kufədə düşmənin çoxdır,

qorxuram ki, bən gedəndən sonra sana güc gətürərlər.Lakin özini səlamət saxlamaq üçün Kufədə olanHəzrət Hüseyn (ə) qatillərinin neçəsinə xəl`ət verübriayət etməgin məsləhətdir. Bənim bu tövsiyəmi qəbulet.

162

Muxtar qəbul etdi. Dərhal bir adam göndərübonları ehzar etdi. İbrahimin hərbinə getməsini bəyanedüb dedi:

- İbrahim gəlincəyə qədər imdad olmaq üzrəqullarınızı müsəlləh edüb bənim yanımagöndərmənizi təmənna edirəm.

Onlar isə əlacsız oldıqlarından: “Verə bilmərik”deyə bilmədilər. Ən əvvəl Ömər Sə`d on nökər, onqulam müsəlləh olaraq göndərdi. Sonra Taili Ədiysəkkiz nökər, on qulam, İshaq ibn Əş`əs dəxi o qədərdə və sayirləri biri-birini mütəaqibən nökər, qulamgətürməklə beş yüz nəfər imdad toplatdı. Muxtaronların hamusına xəl`ət verüb hörmət eylədi. O vəqtİbrahim Əştər Kufədən dışarı çıxub Nəxilədə ordugahqurdı. İki gün qərar dutmaqla ordunı kəmalıncatoplayub, üçünci güni köç eylədi. Muxtar iki ağacİbrahimi müşayiət edüb biri-biriylə görüşərəkxudahafiz etdilər. İbrahim Mosula getdi. MuxtarKufəyə gəlüb darülimarədə ədalət təxtində qərardutdı.

Əmma səbahı güni Şeys Reybəqi Ömər Sə`dinyanına gedüb fəsadamiz sözlər söyləməklə:

- Bizim qəsdimiz Muxtarın yalnız olmağı idi.Əlhal İbrahim bütün əsakiri-İslamiyyə ilə Mosulagetmiş, Muxtar isə yalnız qalmışdır; indi onın ümidibizim verdigimiz adamlaradır. Əgər İbrahim, ÜbeydZiyadə qalib olarsa, vallahi, birimizi sağburaxmıyacaqdır.

Ömər Sə`d:

163

- Doğrı deyürsən, indi bir tədbir etməliyik.Dərhal adam göndərüb Əmr ibn əl-Həccacı,

Hikəm ibn Tüfeyli, Bəşir ibn Şəriti, Osman ibn Xalidi,Vəhəb ibn Kə`bi, Xuli ibn Yəzidi, Sinan ibn Ənəsi,Şimr ibn Zülcövşəni və bu kibi sayir əadyi-İslamıehzar etdi. Əhvalatı onlara söylədi. Onlarla Muxtarıntələfi xüsusında məşvərət eylədi. Şəbs Rəbi`i:

- Böylə olan surətdə, qalxınız, MühəmmədƏş`əsin yanına gedüb bu xüsusda onınla məşvərətedək. Zira Muxtar böyük düşmənimizdir. Nə qədərtez tələf edərsək, o qədər mənfəətbərdar olarıq.

Filfövr qalxub Mühəmməd Əş`əsin evinəgəldilər. Nəhayət tə`zim və təkrimdən sonra əhvalatıbəyan etdilər. Mühəmməd Əş`əs:

- Qardaşlar, Muxtar fitnəsinə uymayınız, işlərqorxulıdır. Zira bizim nökərlərimiz Muxtarınyanındadırlar. Və Kufə əhalisinin əksəri onıntərəfdarıdırlar. İraqda dəxi mütəfərriq əskərləri vardır.Muxtar özi isə ən qüvvətli, ən tədbirli bir zat oldığı iləbərabər müharibə meydanında birinciqəhrəmanlardandır. Ziyadə dövləti və iste`dadı vardır.Onınla müqabilə edə bilmərik. Hər halda özi tələf olubgedəcəkdir. Çünki Əbdullah Zübeyr, Müs`əb Zübeyrvə Əbdülməlik Mərvan kibi gücli düşmənləri vardır.Onın ölüminə bizim çalışmağımız lazım degildir.

Həriflər məzkurı böylə gördikdə bir növ`peşimanlığla Ömər Sə`din evinə müraciət etdilər.Ömər Sə`d:

164

- Bənim zənnimcə, siz qiyam etmiş olsanız,Muxtarın əskəri olmadığına görə qaçar, Kufəniüzərinizə buraxar. İstəyürsiniz imtəhan üçün onınyanına bir adam göndərək, desin ki, İmam Hüseyn (ə)-ın qatilləri qiyam edüb, səni əmirligə qəbuletməyürlər. Əgər Muxtar qəhramiz cəvab verərsə,daha qiyam etməyüb kəmali-sükunətlə işi keçirərsiniz.Mülayimətlə cəvab verərsə, qorxmayın, bir hücumlaonı zirü zəbər edərik.

Binaənəleyh Şəbs Rəbi`i Muxtarın yanına gəlüb:- Bəni Kufə böyükləri göndərmiş, səni əmirligə

qəbul etməyürlər. Fəqət bən təklifimi əda etməgəməcburəm.

Muxtar:- Get, onlara söylə ki, bəndən nə zülm görmüşlər?

Həzrət Əli (ə)-dən sonra bənim kibi ədalətlə rəftaredən olmamışdır.

Şəbs:- Onlar deyür ki, Əbdullah Zübeyrə itaət

etməyüb və nökərlərimizi əlimizdən güc ilə aldığınagörə bizim Muxtara iqtida edüb nəmaz qılmağımızdüz degildir.

Muxtar:- Xeyr! Bən əskərlərim gəlincəyə qədər

saxlayuram. Bə`də öz böyüklərinə qaytaracağam!Şəbs qalxub Ömər Şə`din yanına gəldi. Surəti-halı

bütün-bütünə bəyan etdi. Ömər Sə`d genəMühəmməd ibn Əş`əsin yanına gəlüb macəranısöylədi və: “Muxtar qorxur, biz onın hərbinə gedərsək,

165

qalib olarıq” - deyə məzkurı təhris və tərgib etdi. Odəxi Ömər Sə`din təşviqati-iblisanəsinə uyub onlar iləbirləşdi. Dərhal atlanub Səbah məhəlləsinə gəldi. Hərməhəllədə mühafizəçilər tə`yin etdi ki, Muxtarınimdadına gedən olmasın.

Muxtar bu hiylədən xəbərdar olunca, İbrahimƏştərə məktub yazub tə`cili geri qayıtmasını bəyanetdi. Ondan sonra əşrardan yığdığı qulam vənökərlərə dedi ki:

- Siz dəxi lazım degilsiniz, ağanızın yanına gedəbilərsiniz.

Onlar:- Biz sənin lütfü ehsanından məmnunıq, canımız

bədəndə var ikən səndən ayrıla bilmərik - deyə izhari-xülusiyyət etdilər. Muxtar onlara təhsin eylədi.

Bu halda bir şəxs gəlüb ibn Əş`əsin əşrar iləbirləşməsini və yolların bağlanmasını Muxtara bəyanetdi. Muxtar ciddiyyətlə tədarükata girişdi. Ə`vanüənsarı İbrahim gəlincəyə qədər həsarda qərar dutmağıMuxtara təklif etdilərsə də, müşarileyh: “Öyləyaşamaqdan ölmək bin qat əfzəldir” - deyə atlanubyanında mövcud olan köməkləri ilə Səbah məhəlləsinəgəldi. Həman hal ilə ə`dayə hücum etdi. Şiddətlivuruşma peyda oldı. Günəş batana qədər vuruşdılar.Hiylə və şeytənət qurbanları yan-yana, üst-üstətökülmişdi. Əşrar münhəzim oldı. İbn Əş`əs buvəq`ədən artıq dərəcədə qorxurdı. Məhəllələrdəqoyulan mühafizəçilər qaçub ibn Əş`əsin yanına

166

gəldilər. Yollar açılub Muxtara hər tərəfdən imdadgəlməgə başladı.

Əmma İbrahim məktubı alınca, ordunın geriqayıtmasına hökm eylədi. Ordu nəhayət sür`ətləhərəkət etdilər. Hətta gedəndə üç günə getdikləri yolıbir günə gəldilər. Kufənin xaricində bir cəm` əskərətəsadüf etdilər. Onları ibn Əş`əs göndərmişdi.Qomandaları Yəzid ibn Haris idi. Bin nəfər idilər.Yəzid ibn Haris həman saət iləri yürüyüb kim oldığınısordıqda, İbrahim:

- Bən İbrahim Əştərəm - deyə cəvab verdi.Yəzid hiylə üzrə dostluq izhar edüb dedi:- Ya İbrahim, Muxtardan xəbərin yoxdırmı?

Kufənin böyükləri ittifaq edüb Muxtarı əsir etdilər,Səbah məhəlləsinə apardılar ki, artıq əziyyət iləöldürsinlər. Əlhal, sən durma! Qaç ki, səni də dutuböldirərlər, yazıqsan.

İbrahim:- Afərin! Sən bənimlə nə vəqtdən dost olmısan?

Bənim üçün səlamət qalmağı məsləhət görirsən?Halbuki bən səni öldürməgi birinci vacibatdan hesabedirəm - deyə əskərinə hökmi-hücum buyurdı. Hər ikiordı biri-birinə toqqaşub nizə (süngü) müharibəsiqızışdı. Müharibənin arasındə İbrahim Yəzidəmüqabilə edüb:

- Verdigin xəbəri-xeyrxahanə üçün bu hədiyyənibəndən al - deyərək qılınc ilə Yəzidin boynındənvurub həlak eylədi. Yəzid ibn Harisin əskəriİbrahimdən bu zərbi-dəsti görincə silahlarını buraxub

167

qaçmağa başladılar. İbrahim onları tə`qib edübləvazimatlarını ələ keçirdikdən sonra biduni-tə`xirKufəyə gəldi. O vəqtdə ibn Əş`əs qüvvələnmişdi.Muxtar adamları birər-birər qaçırdı. Bizzat yalnızMuxtar özi vuruşırdı. Gecədən bir qədər keçmişdi.Həva aydınlıq idi. O halda Muxtar arxasında başqa birgurultı hiss etdi. Dönüb dala baxdıqda, İbrahiminəlamətini görüb dilşad oldı. Onın gəlməsiylə İslamordusı biri-birilərini təbrik etdilər. Muxtar İbrahim iləqucaqlaşdı. Kufənin xaricində və içində vüqu` olanəhvalatı biri-birilərinə bəyan eylədilər. Dərhalatlandılar. İbrahim meydana gəlüb mübariz istədi.Həmədanlı Səidin oğlı meydanə gəldi. İbrahim iləmübarizəyə girişdi. Qızğın vuruşduqları əsnadaİbrahim fürsət edüb bir qılınc ona həvalə etdikdə,yalvarub əman istədi. İbrahim onın silahını alub azadeylədi. Məzkur dəxi Müs`əb Zübeyrin zəmanına qədərəlinə silah almadı.

Ondan sonra Zəhr ibn Qeys meydana gəldi.İbrahim ona xitabən:

- Ey həqqnaşünas, nə səbəblə həqqi dandın?- Xeyr, bən həqqi danmamışam, var, qüvvə Bəni

Üməyyədə oldığına görə dövlət Bəni Üməyyədövlətidir.

İbrahim:- Vay, pula milləti satırsan? - deyə bir qılınc onın

təpəsindən endirdikdə hərif özini qaçırub qılınc qolınıyerə saldı. Qolı kəsilmiş İbn Əş`əsin yanına qədərqaçdı. Ondan sonra İbn Əş`əs meydana getməgi hər

168

kimə təklif etdisə, gedən olmadı, acıqlanub meydanagəldi.

İbrahim:- Ey İbn Əş`əs! Sən hərgiz Muxtara üsyan

etməmək üçün and içmədinmi?İbn Əş`əs:- Bənim Muxtardan böyük düşmənim yoxdır.

İçdigim andın kəffarəsini verərəm!İbrahim bu sözləri eşidərkən ona həmlə etdi.

Aralarında nəhayət məharətlə silah iste`mal edildi.Aqibət İbrahim İbn Əş`əsin çignindən bir qılınc vurubbədənini paraladı. Daha bir zərbə vurmaq istədikdəhərif qaçdı. İbrahim onı tə`qib etdi. O isə özini atlılarınarasına saldı. Muxtar o halı müşahidə edincə, əskər iləbirdən hücum etdi. Əzim bir müharibə əmələ gəldi.Əşrar bütün-bütünə məğlub oldı. Qaçub hərəsi biryerdə gizləndi. Muxtar ali-Üməyyədən hər kimimüsəlləh görirdisə dərhal silahını alub, özini qətledirdi. Ölənlərin hesabı yox idi. Beş yüz əsir dutdılar.

Muxtar darülimarəyə gəldi. Əbdullah Kamilidövriyyə mə`murı tə`yin edüb, ətrafda dolanmağagöndərdi. Həzrət Hüseyn (ə)-ın qatilləri qaçmamaqüçün yollarda mühafizəçilər qoydı. Qəsrin dışarısındabayraqlar dikəltdilər: “Hər kim bu bayrağın altınagələrsə, əmandadır” - hökmini e`lan etdilər.

İbn Əş`əs isə arvad çadrasına bürünüb gizlicəKufədən qaçdı. İslam əskərləri malını qarət edüb, eviniyandırdılar. Bütün Kufənin əşrafı Muxtarın hüzurınagəlüb bəyani-təbrik edirdilər.

169

O halda Muxtarın mə`murı Əbdullah ibn Əsədivə Malik ibn Bəşiri dutub gətürdilər. Onlar Kərbəlamüharibəsinə getmişdilər. Muxtar isə Kərbəlayəgedənləri qətl, getməyənləri iltizamnamə alub azadeylədi. O əsnada Nafe` ibn Maliki gətürdilər. O isəFəratın yolını kəsmişdi. Muxtar hökm edüb oməl`unın boynını vurdılar.

Bə`d əşrarın qaçmağından ehtiyatlı olmağıƏbdullah Kamilə tapşurdı. Əbdullah Kamil atlanubbir qədər getdikdən sonra gördi bir qarı zəif oldığınagörə nalan və sərgərdan gedir. Əbdullah Kamilqulamına dedi ki, o qarının əlindən dutub onı düzyola çıxarsun. Qulam gəlüb qarının əlindən dutdıqda,qarı onın kim oldığını sordı. Qulam dedi:

- Muxtarın mə`murı Əbdullah Kamilinqulamıyam.

Qarı dedi:- Bircə bəni əmir Muxtarın yanına apar, sözim

vardır.Qulam onı Əbdullah Kamilin yanına gətürdi.

Əbdullah ondan nə deyəcəgini sordı. Qarı:- Bənim evimdə əşrardan üç nəfər gizlənmişdir.

Bana səfər azuqəsi almaq üçün yüz dinarvermişlərdir.

Əbdullah dərhal Muxtarın hüzurına gətürübəhvalatı bəyan etdi. Müşarileyh filfövr Əbu Öməri beşyüz əskərlə o məlainləri dutmağa göndərdi. ƏbuÖmər həman saət atəşparə kibi qarının evini əhatəedüb Haris ibn Bəşiri, Qasim ibn Cadudi və Haris ibn

170

Nofəli dərdəst eylədilər. Qollarını bağlayub Muxtarınhüzurına gətürdilər. Müşarileyh onları işgəncəetdikdən sonra Haris ibn Bəşirin boynını vurdırdı.Haris ibn Nofəli Həzrət Zeynəbə artıq taziyanəvurdığına görə iqabına çəküb bin taziyanə vurdırdı.Bə`də başını kəsüb həlak eylədi. Qasim ibn CarudKərbəladə olmadığına neçə nəfər şahid gətürməkləözini xilas etdi. Sonra özini xəstəligə salub bir dahaevindən dışarı çıxmadı.

Ne`man ibn Səid deyür ki, bən Muxtarın yanındaidim. O halda bir şəxs gəlüb Xulinin öz evində oldığınıvə qorxudan dışarı çıxmadığını bəyan etdi. Muxtardərhal Əbdullah Kamil ilə Əbu Öməri Xulinin evinəgöndərdi. Onlar gedüb Xulinin evini əhatə etdilər.Xulinin iki arvadı var idi. Biri Şam əhli, o birisi Kufəəhli idi. Şamlı düşməni-Ali-Rəsul (ə), Kufəli isədustdari-Ali-Rəsul (ə) idi. Mə`murlar Xuliyi şamlıarvaddan sordıqda: “Bir aydır buradan getmişdir” -cəvabını aldı. Kufəlidən sordıqda: “Bəndən neyçünxəbər alırsınız?” - deyə yerini işarə ilə göstərdi. Onlarişarə mövcibincə Xulini həman yerdən dışarıçıxardılar. Bə`də kufəli arvad: “Bu şamiyəni dəxidutınız. Bin qat Xulidən bədtərdir. Bəni də öziniz iləaparın”.

Əbdullah hökm edüb hər ikisinin qollarınıbağladılar. Xuli nə qədər yalvardısa, qulaq verənolmadı. Aqibət beş bin dinar Əbdullaha və`də etdi.Əbdullah: “Sənin ölmən bin o qədər maldan əfzəldir” -deməklə rədd eylədi. Hər ikisini başaçıq, qolları bağlı

171

Muxtarın hüzurına gətürdilər. Muxtar Xuliyihəbsxanəyə göndərdi. Kufəli arvadı istədi. Ondanşamlının macərasını sordı. Kufəli: “Hörmətli əmirim!Həzrət Hüseyn (ə)-ın mübarək başını Xuli evəgətürdikdə bən həyətdə idim. Evə gəldim, gördim buləinə əl çalur, oynayur. Bən: “Dur, ey məl`unə,Peyğəmbər (s) balasının ölməginə şadlıq edirsən?” -dedikdə, o: “Bəli, bəlkə sənin cigərini dağlayuram” -deyə cəvab verdi”.

Muxtar bu sözləri eşidincə əndamına lərzə düşdi.Hökm edüb o məl`unəni bənd-bəndindən doğradılar,parçalarını oda atub yandırdılar. Kufəli arvada isəMuxtar beş yüz, Əbdullah beş yüz, Muxtarın qulamıisə yüz dinar və İslam fədakarlarının hərəsi bir qədərən`am caizə verüb evinə göndərdilər.

Ondan sonra Xuliyi istədi. Bir çox istintaqdansonra başını kəsdilər. Bu halda xidmətkarlar gəlübdedilər: “Hörmətli əmirimiz, Əmmar Əqilin oğlıƏbdürrəhmanı öldürüb Bəsrəyə getdigi vəqt Şə`r ibnƏbu Şə`r onı dutub gətürmişdir. Şə`r məzkur qatilidutınca boynına zəncir vurub Muxtarın hüzurınagətürdi. Bu əsnada Əbu Ömər gülyüzli bir cəvanın əliəlinə içəri daxil oldı. Muxtar o cəvanın kim oldığınısordı. Əbu Ömər: “Əqilin oğlı, Əbdürrəhmanın oğlıQasimdir” - deyə nişan verincə, Muxtar qalxubmüşarileyhin ayağlarına düşdi və əhval sordı. Qasim:

- On gündir Kufəyə gəlmişəm. Anamı və bəndənkiçik bacımı gətürmişəm. Kərbəladə atam şəhidolandan sonra bütün əmvalımız qarətə getmişdir. Çox

172

sıxıntılıq ilə dolanırdıq. Bu vəqtə qədər Mədinədə idik,sizin əmir oldığınızı bilüb Kufəyə gəlmişəm. Əlhalatamın qatilinin dəxi dutulmasını eşidüb gəlmişəm ki,ondan özim intiqam alam!

Muxtar həman saət atasının qatilini müşarileyhəverüb nə növ` ilə öldürəcəginə ixtiyarnamə verdi.Qasim isə bir bıçaq ilə göbəgi üstindən vurub yerəyıxdıqdan sonra başını kəsüb həlak eylədi. Bə`dəMuxtar və İbrahim Əştər Qasimə qiymətdar və neçəbin nəqdiyyə və nə qədər anası və bacısı üçünhədiyyələr verdi. Qasim məzkur bəxşişləri götürüb,evinə müraciət etdi. Kəmali-asudəliklə istirahətəməşğul oldı.

Bir həftədən sonra Əbdullah Kamilin yanına biroğlan gəlüb: “Səninlə gizlicə sözim vardır” - deyəmüşarileyhi xəlvətə çəküb dedi:

- Bən Harun ibn Məqdəmin oğluyam. Atamdüşməni-Ali-Rəsul (ə) isə də, bən dustdari-Ali-Rəsuləm (ə). Binaənəleyh atam düşmən oldığına cəhətdört nəfər əşrarı evə gətürüb himayəsində saxlamışdır.

Əbdullah bu sözi eşidincə, o oğlanla bərabərhəman yerə gəldi. Oğlan gedüb əşrarın saxlandığıənbarın üzərində dayandı. Əbdullah onındayanmasından əşrarın orada olmasını dərk etdi.Filfövr həman ənbara tökülüb dört nəfər zalimi dışarıçıxartdı. Onların biri Kərbəladə Həmzə adınlı qulamıöldürən Ziyad ibn Məlik idi. İkincisi Həbib ibnMəzahirin qatili Yəzid ibn Zəmir idi. Üçincisi Abis ibnŞəbibin qatili Əkbər ibn Həmran idi. Dördincisi isə

173

Übeyd ibn əl-Əsvəd məşhur zalimlərin birisi idi.Əbdullah Kamil o dört ləini qolı bağlı Muxtarınhüzurına gətürdi. Muxtar isə onların boynını vurdırubcəhənnəmə vasil etdi.

Həman gün Şə`r ibn Əbu Şə`r cənab Əli Əkbərinqatili Münqiz ibn Mürrə məl`unı dutub Muxtarınyanına gətürdi. Muxtar hökm edüb ən əvvəl əllərini vədilini kəsdilər. Bə`də gözlərini çıxarub, dodaqlarınıkəsdikdən sonra başını kəsüb cəsədinə neft səpərək,od vurub yandırdılar. Səbahı güni Müslim ibn Əqilinoğlı Əbdullahın qatili Ziyad ibn Qadiri dutubgətürdilər. Muxtar:

- Məl`un! Söylə görüm, Əbdullahı nə növ` iləöldirdin?

Ziyad:- Əmir həzrətləri! Gözindən bir ox vurmaqla

həlak etdim.Muxtar həman saət hökm edüb mərqumı iqabına

çəkdilər. Ox ilə gözindən vurub mükafati-məxsusəsinənail etdi. Sonra başını kəsüb cəsədini paymal etdilər.

Neçə gün ondan sonra Ömər ibn Məş`umi dutubgətürdilər. Əhali yığışub ziyadə lə`nət etməkləbərabər, üzərinə zir-zibil, toz-torpaq dəxi tökürdilər.Həzrət İmam Hüseyn (ə)-ın mübarək bədəninə ənəvvəl qılınc vuran bu məl`un idi. Muxtar onı görincəqəhrindən yapraq kibi titrəməgə başladı. Nəhayətəziyyət ilə o məl`uni doğrayub həlak etdilər.

Ondan sonra Muxtar Əbdullah Kamilə və ƏbuÖmərə tapşırdı ki, ali-Üməyyənin böyüklərindən ələ

174

salmağa çalışsınlar. O vəqt Əbu Ömərin ittila`iləHikəm ibn Tüfeyl dərdəst olındı. O məl`un HəzrətƏbbasın qatili idi. Lakin Hatəmin oğlı Ədiy ilə dostidi. Ədiy bu macəranı eşidüb Əbdullahdan mərqumınburaxılmasını nə qədər təmənna etdisə də, müşarileyhqəbul etmədi. Ədiy Əbdullahı Muxtara şikayətetməklə təhdid etdi. Genə qəbul olunmadı. Aqibətmücahidini-İslam Ədinin möhtərəm, sahibi-nüfuz birşəxs oldığına görə Hikəmin xilas olmasından ehtiyatedüb oradaca özləri qətl edüb, başını Muxtarınhüzurına gətürdilər.

Əmma Ədiy Muxtarın yanına gəldi. Muxtarnəhayət ehtiramla öz yanında ona yer verdi. Ədiygördi ki, Muxtarın hüzuri-hökmraniyyəsində səkkiznəfər zəncir ilə bağlanmış şəxslər saxlanmışdır. Ədiyonların kimlər oldığını sordı. Muxtar:

- Bunlar ibn Əş`əslə bənim müharibəməgələnlərdir. Bunlardan bənimlə vuruşanları əfvedəcəgəm. Lakin Həzrət Hüseyn (ə) ilə müqatilədəolanları qətl edüb intiqam alacağam.

Ədiy:- Hər halda ixtiyar sizindir. Lakin Hikəm ibn

Tüfeyli bana bağışlamalısan.Muxtar:- Sən fazilsən, Həzrət Rəsul (s) ilə müsahibədə

bulunmuşsan, həya etməyürsən ki, onın övladınıöldürənin azad olmasını arzu edirsən?

Ədiy:- Çarə yoxdır, onın qanından keçməlisən.

175

Muxtar başını aşağı salub fikrə getdi. Zira HəzrətHüseyn (ə)-ın qatillərini azad etməgə insafı və vicdanıyol vermədi. Bir saətdən sonra başını qaldırub:

- Bən bu işdə mütəhəyyirəm, nə edəcəgimi biləbilməyürəm. Sənin sözini rədd etmək istəmədigimkibi Həzrət Əbbas qatilini dəxi azad etməkistəməyürəm. Əlhal sənin xatirin əziz oldığına görə buşərt ilə buraxaram ki, daha Kufədə qalmasın.

Ədiy qəbul eylədi. O vəqt Əbdullah bargahədaxil olub:

- Hörmətli əmirimiz, Hikəmi dutmışdım, burayagətirəcəkdim. Lakin əhali onın üstində böyükvuruşmalar qopardı və bəndən alub öldirdilər.

Ədiy bu sözləri eşidərkən:- Başqalara iftira etmək lazım degildir. Bənim

vəsatət etməgimi düşünüb ozin qəsdən qətleyləmisən?

Əbdullah:- Bən qətl etməmişəm. İndi ki, sən deyürsən, bən

bir zalimi öldürəndə məgər bana nə olar?Muxtar bu işdən xoşhal olub Ədiyə:- Ey şeyx, İmam Hüseyn (ə)-ın qanını tökdilər,

sən bir Hikəmin qətli üçün qəmgin olma! - dedikdəƏdiy acıqlanub ayağa qalxaraq:

- Allah-təalla heç vəqtdə bəni sana möhtacetməsin!

Əbdullah:- Əgər əmir ilə müsahib olmaq hörməti

olmasaydı həmin saət səni Hikəmə yoldaş edərdim.

176

Ədiy daha da acıqlanub bargahdan dışarı çıxdı.O gedən oldı bir daha Muxtarın yanına gəlmədi.

Əmma Həzrət Hüseyn (ə) qatillərinin böyükləriolan Şimr ibn Zilcövşən, İshaq ibn Əş`əs, Sinan ibnƏnəs, Yəzid ibn Haris, Mürrə ibn ƏbdüssəmədHikəmin dutulmasını və Ədiyin iltimasının qəbulolunmamasını eşitdikdə ziyadə qorxuya düşdilər.Şimr:

- Ədiy o hörmət ilə Hikəmi azad edə bilmədikdəbizim buradan Bəsrəyə qaçmağımız məsləhətdir. Ovəqt Müs`əb Zübeyrin himayəsində asudə yaşayabilərik.

O birilər Şimrin sözini qəbul etmədilər:- Bizlər evimizdən çıxa bilmərik - deyə təklifi

rədd etdilər. Şimr:- Məsləhət sizindir, bən getməliyəm.Dərhal xalası oğlı Haris ibn Qərini çağırub onı

Bəsrəyə aparmaq üçün yol tanıyan istədi. Harisəvvəlcə bu təklifi qəbul etmədisə də sonra Şimrinyalvarmağına görə adam tapub yanına gətürdi. O vəqtŞimr və Sinan ibn Ənəs on beş nəfərlə Kufədən xaricoldılar. Bu xəbəri Əbdullah Kamil eşidincə Muxtarınbargahına gəlüb macəranı bəyan etdi. Dərhal MuxtarXeyr adınlı qulını on səkkiz xidmətkarla Şimridutmağa göndərdi. Xeyr rüfəqasıyla Şimrə yetişdikdəyekdigərinə həmlə etdilər. Şimr Xeyri yaralayubməğlub etdi. Xeyr qaçub Kufəyə gəldi. Şimr onlarıtə`qib edərək Haris ibn Mürrə ilə Muxtarın iki qulınıqətl eylədi. Bə`də həman yol ilə Bəsrəyə qayıtdı.

177

Səbahı güni Muxtar bu vaqiədən müttəle` olubqəzəbnak oldı. Əbdullah Kamili, Əbu Öməri və Hacibiehzar edüb təhti-hökmlərində olan əskərlər ilə Şimrinəqəbincə getməklə hökm eylədi. Dərhal Muxtarınhökmi movcibincə hərəkət etdilər. Əmma Şimr Kufəkəndlərindən Kəlbaniyə deyilən bir kənddə düşmişdi.Gözətçi tə`yin etmişdi. Əbdullah ilə Əbu Ömər vəHacib həmin kənddən iki fərsəx ilərüdə keçübdurdılar. Müslim ibn Ömər deyür ki, bən KəlbaniyədəŞimrin yanında idim. Bəni göndərüb pişnəmazı vəəzançını ehzar etdi. Onlardan dəxi iki adam istədi ki,biri Müs`əb Zübeyrə məktub aparub onı Şimringəlməgindən xəbərdar etsin. Digəri isə Şimrə yolgöstərüb Bəsrəyə yetürsin. Pişnəmaz ilə əzançı dəxi ikinəfər şəxs tapub gətirdilər. Biri Bəni Üməyyədən,birisi yəhudi idi. Yəhudi isə yaxşı yol gedən idi. Şimri-ləin beş dinar pişnəmaza, əzançıya verüb yola saldı.Bə`d bir məktub yazub Müs`əb Zübeyrə yetürməküçün yəhudiyə verdikdə arxasına əlində olan ağaclavuraraq: “Bu məktubı tez apar” - deyə tə`kid etdi.Yəhudi yola düşdi. Yarım ağac getdikdən sonra ağacınzərbəsindən incidiginə görə yolı dəgişüb İslamordugahına gəldi. Onların qaraqulları yəhudiyi dutubƏbdullahın hüzurına gətürdilər. Əbdullah ondankimin yanından gəldigini sordı. Yəhudi:

- Bən bir bədsurət, cəfakar, adamincidən biradamın tərəfindən gəlirəm.

Əbdullah:- Adı nədir?

178

Yəhudi:- Adını bilməyürəm. Ancaq dünən kəndimizə

gəlüb. Onın üçün İbn Zübeyrə məktub aparıram.Və bütün əhvalatı bəyan eylədi. Əbdullah

məktubı alub oxudıqda gördi Şimrin tərəfindəndir.Dərhal atlanub yəhudini dəxi tərkinə mindirərəkKəlbaniyəyə gəldi.

Müslim ibn Ömər deyür: “Bən Şimr ilə çadırdaoturmışdım. Şimr isə söykənüb Bəsrə yolını tanıyanşəxsdən əhval sorırdı. Bən dışarı çıxdım. Ətrafıgəzdikdə gördim bir əkinçi yer işinə məşğuldır. Özimibir ağacın kölgəsinə çəküb yatdım. Bir saətkeçməmişdi, bir məhib səs eşitdim. Başımı qaldırdım,gördim ki, Əbdullah əskərləri ilə yetişdi. Filfövr qılıncıgizlətdim. Libasımı kəndçi qaidəsiylə geydim. Ağacaçıxub bağırdım. Şimr dəxi əgnində yalnız köynəkcadırın kənarına söykənüb durmışdı. O haldaƏbdullah və əskərləri onı görincə qılıc çəküb: “Budur,Muxtarın əskəri gəldi” - deyə çadıra hücum etdilər.Şimri-ləin bu halı görincə qılınc çəküb onlara müqabiləetdi. Dərhal İslam əskərlərindən birini vurub öldirdi.Əzim bir müharibə zühur etdi. Sinan ibn Ənəs dəxiŞimri-ləinin imdadına gəldi. Əbdullah, Əbu Ömər vəHacib müharibənin aqibətini müşkil gördikdə nəhayətciddiyyətlə vuruşmaya girişdilər. Vuruşma əsnasındaƏbdullah yetişüb Şimri bir zərbə ilə həlak etdi.

Nə zərbi-şəsti-qeyrətdır, nə ithafi-dəliranəKi, soxdı ən böyük bir zalimi ağuşi-nisyanə.

179

Bənayi-milləti-İslami yıxmaq istəyən zalim,Mühəqqəqdir ki, qalmaz kainat üzrə əbəd salim.Budır ən doğrı bir şahid, sübut olmazmı əqvalım?Boyandı Şimrtək zalim biyabanlarda al qanə.Dünən qəhr ilə hökm edən bir zalimi-cani,Bu gün tərk eylədi bir zərbə ilə izzətü şani.Töküldi qarə topraq üstə qanı, çıxdı həm cani,Mükafatın alub, yetdi cəzayi-Həqqi-Sübhanə.Təbiidir bu kim, dünyadə hər kim eyləsə hörmət,O da hörmət görər, izzət görər müknət.Yatarmı qadir Allahım! Həmişə baniyi-zillət?Xeyr! Hiç vəqtdə gəlməz bu iş xilqətlə mizanə.

Sinan ibn Ənəslə Haris ibn Qərini əsir eylədilər.Həman yerdə iqamət etdilər. Səbahı güni məlaininbaşlarını nizədə Kufəyə tərəf hərəkət etdilər. Kufəəhalisi onların istiqbalına çıxdı. Şimr və o kibiməlainin başlarını nizədə görüb son dərəcədə dilşadoldılar. Sinan ibn Ənəsi və Haris Qərini həbsxanəyəsaldılar. Bə`də Muxtar buyurub Harisi və Sinan ibnƏnəsi hüzuri-hökmranisinə hazır etdilər. MuxtarHarisə xitabən:

- Bən səni dustdari-Ali-Rəsul (ə) bilürdim,düşmən oldığını zərrə qədər zənn etməyürdim.

Haris:- Əmir, and olsun Allaha, səmimi-qəlbdən

dustdari-Ali-Rəsuləm (ə). Ancaq Şimri-ləinin tə`kid vətəhdidindən qorxub yolı göstərmək üçün ona yoldaşoldım.

180

Bu halda hazirun ümumiyyətlə: “Bəli doğrudır!Biz hamumız bunın dustdari-Ali-Rəsul (ə) olmağınaşəhadət veririk” - deyə əfvini tələb etdilər! Muxtardəxi Harisi azad etdi.

Ondan sonra Sinan ibn Ənəsi istədi. HəzrətHüseyn (ə)-ın qətli xüsusında onınla bir çox sual vəcəvabda bulundı. Sinan ibn Ənəs isə: “Bəni yoldaşlıqaldatdı, yoxsa bən öylə işə iqdam etməzdim” - deyəbəhanələr gətürdisə də Muxtar qəbul etmədi. Həmansaət dışarı çıxarılub xariqüladə əziyyətlərləöldürilməsinə hökm buyurdı. Mücahidini-İslamdərhal onı dışarıya çıxarub bə`zi xəncər, bıçaq, qılıncilə, bə`zisi daş ilə o qədər vurdılar ki, cəsədi daşaltında pünhan oldı. Bə`də odun yığub o ləinincəsədini daşların altından çıxararaq od içinə atubyandırdılar. Ancaq İbn Əş`əs bu macəranı eşitdikdəqorxuya düşdigindən qalxub Əbdullah Kamilin evinə,bacısının yanına gəldi. Bacısı müşarileyhin arvadı idi.Bacısı onı gətürüb Əbdullahın yanına gəldi. Əbdullahİshaqı görincə: “Buraya nahəq gəlmisən” - dedisə dəlakin İshaqdan: “Bən sana pənah gətürmişəm, imdiixtiyar sənindir” - cəvabını eşidüb ona səlamət qalmasıbarəsində tə`minat verdi.

O gecə keçüb səbah oldıqda Əbdullah atlanubMuxtarın hüzurına gəldi. Zəmini-ədəb öpüb dedi:

- Hörmətlü əmirimiz! Nə vəqtdən bəridirbuyurırsınız ki, bəndən bir şey istə. Bən bu vəqtəqədər bir şey istəməmişəm. Əlhal Ömər Sə`di

181

bağışladığın kibi İshaq ibn Əş`əsi dəxi banabağışlagilən.

Muxtar:- Vallah, Ömər Sə`də müdara cəhətindən əman

vermişəm. Çünki hələ İmam Hüseyn (ə)-ınqatillərindən çox qalmışdır. Onları ələ gətürdikdənsonra bir saət Ömər Sə`də möhlət verməyəcəgəm.

Əbdullah təkrarən:- Əmir həzrətlərindən bu bir kimsənin

bağışlanmasını rica edirəm - dedikdə, Muxtar:- İshaqı əfv etdim, demədi bəlkə istədigini əncam

edərəm - deyə cəvab verdi.Əbdullah xoşhal oldı. Bir neçə gündən sonra

Əbdullah Muxtarın hüzurına gəldikdə MuxtarƏbdullahın barmağında qiymətdar bir yüzük görübbir növ` zərafətanə ilə ondan aldı. Əbdullah isə yüzigiverdikdə yüzigin möhkəm saxlanmasını Muxtardanistirham etdi. Bə`də Muxtar:

- Eşitdigimə görə bağlarda, Bəni Kindməhəlləsində İmam Hüseyn (ə)-ın bir çox qatillərigizlənmişdir. Gedüb onları tövqif etməlisən!

Əbdullah filfövr Muxtarın hüzurından dışarıçıxub həman hal ilə bağlar tərəfinə mütəvəccih oldı.Əbdullah gedəndən sonra Muxtar qulı Xeyri çağırdıyüzigi ona verüb dedi:

- Gedüb Əbdullahın arvadına söylə ki, Əbdullahdeyür ki, Muxtar qardaşını bana bağışladı, ancaqgöndər gəlsin, əmirdən onın üçün xəl`ət alım və yüzigidəxi nişanə verdi.

182

Qul Əbdullahın evinə gedüb Muxtarındediklərini Əbdullahın arvadına söylədi. Məzkurəxoşhal olub qardaşının yanına gəldi:

- Bəradər, bəşarət olsun! Muxtar səni qardaşımabağışladı. Bu dəxi onın nişanəsidir (deyə yüzigigöstərdi). Əlhal səni istəyür, Muxtardan sana xəl`ətalacaqdır.

İshaq bu sözləri eşidincə:- Bacı, Muxtardan qorxuram - dedikdə, dışarıdan:

“Tə`xir edərsən, məcburən aparılacaqsan” - səsinieşitdi.

Dərhal ayağa qalxub Muxtarın bargahına gəldi.Xeyr onı bir otaqda qoyub Muxtara gəlməsini mə`lumetdi. Muxtar:

- Daha o ləini bənim yanıma gətürmə, yüzinigörmək istəməyürəm. Tez ol, başını bədənindən cüdaet!

Xeyr filfövr dışarı çıxub qollarını çırmadıqdansonra qılıc çəkdi. İshaq əhvalı öylə görincə dedi:

- Nə xəyaldasan, xeyrdirmi?Xeyr:- Xeyr olmamış nə olacaq, otur bu saət deyərəm.İshaq:- Vay, boynımı vurmaqmı, yaxud şəhərdən xaric

etməkmi istəyürsən? Halbuki əmir bana əmanvermişdir.

Xeyr:- Məl`un! İmam Hüseynin (ə) qatillərini Muxtarın

əman verməyəcəgini bilməyürmisən?

183

İshaq:- Allah eşqinə, get Muxtara söylə otuz bin dirhəm

nəqd, iki yüz dəvə, bin qoyun verərəm, bəni azadetsin. Əgər qəbul edərsə, sana dəxi iki bin dinarverərəm.

Xeyr:- Bən hərgiz böylə sözləri əmirə deyə bilmərəm.

Hacibə söylə, bəlkə o deyə bilsin.Hacib:- Ey Xeyr, əmir buyurdığını əmələ gətür! Bunın

pul və malından yüz qat ölməgi yaxşıdır.Xeyr dərhal o məl`unın başını bədənindən ayırub

həlak eylədi. Bir saətdən sonra Əbdullah Kamil gəlübheç bir kimsə tapmadığını bəyan etdi. Muxtar:

- Bən bir məl`un tapub öldirdim - deyərək hökmeylədi başı gətürdilər.

Əbdullah həman başı görincə tanıyıb:- Həmd olsun Allaha, bu məl`unın qeydindən

xilas oldım - deyə izhari-təşəkkür eylədi.Bə`də qalxub evinə gəldi. Arvadının kəbinini

təmamilə rədd edüb təlaq verdi. Səbahı güni Muxtarınyanına gəlüb surəti-halı bəyan etdi. Muxtar onınmücahidətində sabitqədəm oldığı üçün qucaqlayubyüzindən, gözindən öpərək dedi:

- Bəradər! Əlhal növbət bənim bacımın əri ÖmərSə`dindir. Get, onı bənim yanıma gətür!

Əmma Ömər Sə`d İshaqin əhvalatını eşitdikdə,öz evindən çıxub Həzrət Əli ibn Əbutalibin (ə) bacısıoğlı Yəhya ibn Cə`dənin evinə gəldi ki, müşarileyh

184

onın əfvini Muxtardan təmənna edüb həlakətdən xilasetsin. Yəhya o məl`unı görincə qəhrlənüb: “Rədd olgözimin qabağından. Allah sənə lə`nət eyləsin. Nəyüzlə bənim evimə gəlürsən” - deyə qavaladı.

Ömər Sə`d çarəsiz qalub öz evinə müraciət etdi.Yetişincə arvadının (Muxtarın bacısı) ayağına düşüb:“Bir tədbir et, bəni qardaşın öldürməsin” - deyəxilasını təmənna etdi. Arvad:

- Ey bədbəxt, qardaşım evimə gəlməyür, yüzimədəxi baxmayur. Əmir oldığı halda sənin qorxındantəbrikə beylə gedə bilmədim. O dəxi hərgiz bəni yadasalmayur. İndi bən nə yüzlə onın yanına gedim?

Ömər Sə`d ziyadə yalvarub izhari-əcz etdiginəgörə arvad naçar qaldığından, qalxub neçə kəniz iləMuxtarın hüzurına gəldi. Səlam verdi. Muxtaracıqlanub:

- Nə səbəblə səni çağırmamış, iznsiz bənim eviməgəldin?

- Bəradər, bənim etdiklərimi bana əfv et, artıqitab etmə! Zira bən ərimin etdiklərindən xəcalətçəkirəm.

Muxtar:- Əgər sənin ölməgin fayidəsiz olmasaydı səni

öldürərdim. Sən Əbu Übeydə qızı oldığın halda ərinÖmər Sə`d Həzrət Hüseyn (ə)-ın qatili ikən hənuz onıöldürmiyəsən? Ərsiz qalmağın üçün ehtiyat etdin?

Muxtar həmin bacısının xatirini çox istədiginəgörə onı və onın nəzərində Ömər Sə`di əfv etdi. Əmma

185

məzkurəni buraxmadı: “Evin işi qarışıqdır, onlarısərəncam et” - bəhanəsiylə evində saxladı.

Ömər Sə`d gördi ki, arvadı gəlmədi, iztirabədüşüb diriligindən naümid oldı. Nə qədər qaçmaqistədisə də mümkin olmadı. Matü mütəhəyyirqalmışdı. O halda Əbdullah Kamil yetişüb: “Əmir səniistəyür” - kələmatını Əbdullahdan eşidincə bir ahçəküb dedi:

- Ey Əbdullah, nə qədər malım, qızılım varsa,sənin olsun, ancaq bəni burax, Kufədən çıxmaqlacanımı Muxtarın əlindən xilas edim.

Əbdullah:- Xatircəm` ol! Sana bir əziyyət yetişməyəcəkdir.

Fəqət sana layiqlı bir qulluq vermək xəyalındadır.Əgər Muxtarın sana məhəbbəti olmasaydı bu günəqədər sana möhlət verməzdi.

Axirüləmr Ömər Sə`d getməkdən başqa çarəsiolmadığına görə qalxub Əbdullah Kamil ilə Muxtarınbargahına gəldi. Ömər Sə`di başqa bir otaqdasaxladılar və onın gətirilməsini Muxtara söylədilər.Muxtar:

- Bən onın yüzini görmək istəməyürəm, tez olun,öldirin!

Xeyr dərhal dışarı çıxdı. Ətəklərini belinə vurubqollarını çırmaladıqdan sonra qılıncını çəkdi. ÖmərSə`d əhvalı böylə gördikdə əndamına lərzə düşüb:

- Ya Xeyr! Xeyr olsun, nə xəyaldasan?- İnşaallah ki, xeyrdir! Sana qiymətli bir hədiyyə

verəcəgəm - deyə boynını elə vurdı ki, on qədəm

186

kənarə atıldı. Bə`də başını götürüb Muxtarın yanınagəldi. Muxtar o məl`unın kəsilmiş başını görincəşükraneyi-İlahini yerinə yetürdi.

Rəvayətə görə Ömər Sə`din iki oğlı var idi.Böyügi Əhfəs nam, kiçigi Sə`d nam idi. Muxtar böyükoğlını ehzar edüb atasının başını ona göstərdi. Əhfəsatasının başını tanıyınca çığırub bihuş oldı. Huşəgələndən sonra Muxtar hökm edüb o məl`unzadəninboynını vurdılar. Bə`də kiçik oğlı Sə`di çağırub hərikisinin başlarını ona nişan verdi. Muxtar:

- Bu başların sahiblərini tanıyurmısan?Sə`d:- Bəli, tanıyuram. Bunlar cəza və mükafati-

məxsusələrinə yetişmişlərdir. O vəqt atam Kərbəlasəfərinə getdikdə bən nə qədər mümaniətgöstərirdimsə də bu qardaşım on o qədər də atamıtəhris və tərğib eyləyürdi. Muxtar isə ona artıq ehtirameylədi.

Deyilməgə görə Muxtar səbahı güni ova getməkməqsədilə Kufədən dışarı çıxdı. İbrahim Əştəri özyerində qoymışdı. Mə`murlar bir kişiyi dutubİbrahimin hüzurına gətürdilər. O kişi Əbu Xəli` adınlışair idi. Onı Kərbəla müharibəsində olmaqla müttəhimedirdilər. O isə and içirdi ki, Kərbəladə olmamışam.Ancaq Muxtar ilə müharibə etmişəm. İbrahim:

- Əgər Kərbəladə olmamış olsan, səni azadedərəm.

187

Dərhal bir neçə şahidin şəhadətiylə və neçə beytAli-Rəsulın (ə) həqqində söyləməklə İbrahim onaxəl`ət, pul verüb azad etmək istədikdə, Əbu Xəli`:

- Hörmətli əmir! Bir neçə beyt ilə Əbdullahı həcvetmişəm, o həcv ona vüsul olmışdır, qorxuramƏbdullah əmir oldığına görə bana qəhr etsin.

İbrahim:- Böyüklər həmişə şairin həcvindən keçərlər, necə

ki, Mərvanın atası Hikəm Həzrət Rəsulın (s) həqqindəyetmiş iki beyt həcv söyləmişdi, Həzrət Rəsul (s) isəona üqubət etmədi. Sən özini Hikəmdən də bədtərsayırmısan?

Əbu Xəli` buhudə söhbəti uzatdığından oradaqaldı. İbrahim dübarə Ali-Rəsulın (ə) mədhində birneçə beyt ondan istədi. O isə zatən məl`un oldığınagörə nə qədər çalışdı, bir şey deyə bilmədi. Səbahavə`də verdi. Səbahı güni İbrahimin yanına gəlüb:

- Xatirim pərişan oldığından deyə bir beyt dədeyə bilmədim!

İbrahim:- (gülərək) İndi sənin düşməni-Ali-Rəsul (ə)

olmağını yəqin etdim!Bu halda Muxtarın orduyi-zəfərintsabının asarı

görindi. Əbdullah yetişüb Əbu Xəli`i görincə:- Ya Əbu Xəli`, sən Həzrət Hüseyn (ə)-ın bütün

əqvamü ətba`inə birər-birər zərbələr vuran kimsədegilmisən? Əşrarı Ali-Rəsulın (ə) qətlinə təhris edənləin degilmisən?

188

O məl`un bu sözləri eşidüb başını aşağı saldı.Muxtar yetişüb:

- Ey bidövlət, Kərbəladə olan məlainin adlarını vəetdigi işlərini birər-birər bənim üçün söyləməlisən.

Əbu Xəli`:- Bəni öldürməz isən, söylərəm.- Əmandasan, söylə!Əbu Xəli` bütün vaqieyi-cansuzi-Kərbəlayı bəyan

etdi. Hazirun zar-zar ağladı. Muxtar:- Bən söz verdigimə görə səni azad etdimsə də,

lakin cəzayə yetişəcəyinə əminəm.Əbu Xəli` dışarı çıxub getdikdən sonra Əbdullah

məzkurı öldürmək üçün qulını göndərdi. Qul isə onıtə`qib edüb bazarda yaxaladı. Əlində olan zəhrliqılıncı ilə vurub həlak eylədi. Başını kəsüb Muxtarınyanına gətürdi. Muxtar isə bütün əşqiyayi-Kərbəladanöldirdiklərinin adlarını yazub saxlayurdı.

O vəqt Cəhim ibn Süleyman adınlı (Kufədəçörəkçi idi) bir şəxs Əbdullah Kamilin yanına gəlübməxsusən Muxtarın yanına aparmağı müşarileyhdəntəmənna etdi. Əbdullah onı Muxtarın yanına gətürdi.Səlam verdikdən sonra çörəkçi:

- Qüdrətli əmirimiz! Bən Kufədə çörəkçiyəm. Birkəniz bana aşiq olmışdır. Bən isə Allahdan qorxdığımagörə onı həmişə rədd edirdim. Həman kəniz neçəgündir ki, bəndən çoxlı çörək alub aparır. Onın çoxçörək alub aparmağından şübhələndim və kənizdən:“Ağan bu çörəkləri neyləyür, görünür ki, çoxlıqonağınız vardır” - deyə sordıqda kəniz: “Xeyr, kimsə

189

yox” - cəvabı ilə rədd etdisə də bən soruşmaqda təkraretdim, aqibət kəniz dedi: “Doğrusı budur ki, səndənnə gizlədim, ağamın evində Müs`əb ibn Zübeyrinyanına getmək üçün qırx nəfər əşrar toplanmışdır”.Bən bu sözləri eşidincə sana söyləməgi vəzifeyi-vacibül-ədadən hesab etdim. Əlhal məsləhət sənindir.

Muxtar bu xəbərdən nəhayət dərəcədə məmnunolub bin dirhəm çörəkçiyə əta eylədi. Bə`də ƏbuÖməri, Hacibi, Əbdullah Kamili, Şə`r ibn Şə`ri və qulıXeyri çörəkçiyə qoşub həman qırx nəfər məlaini qətletməgə göndərdi. Çorəkçi ilərücə, mə`murlar onınəqəbincə getdilər. Həman evə yetişdilər. Dövrədövrevi əhatə etdilər. Məzkur məlain bu işdən xəbərdarolunca öylə zənn etdilər ki, bu işi ev sahibi etmişdir.Ona görə qılınc çəküb ev sahibini parça-parçadoğradılar. Əbdullah Kamil, Əbu Ömər və Hacib kibineçə sərdarlar tökülüb qırx nəfəri təmamiylə həlakeylədilər. Həman məlainin bir neçəsinin adlarıbunlardır: 1) Həzri ibn Darəm; 2) Əqəbə ibn Qənəvi; 3)Sə`d ibn Ömər; 4) Hənzələ ibn Ürvə; 5) Ömər ibn ƏsilTəmimi; 6) Ürvə ibn Əbdüssəməd; 7) Hübab ibnÖmər; 8) Ömər ibn Qərtə.

Muxtarın mə`murları onları qətl etdikdən sonrabaşlarını kəsüb nizələrə keçirərək bazarda dolandıra-dolandıra Muxtarın hüzurına gətürdilər. Dustdarani-Ali-Rəsul (ə) onların qətlindən dilşad olub füqərayəpul payladılar. Bu halda Qeys ibn Həfs Şəyaininçadraya bürünüb qaçması xəbərini xəbərçi Muxtarayetürdi. Muxtar Əbdullah Kamili göndərüb məzkur

190

həman haliylə tövqif edərək bazarla darülimarəyəgətürdi. Bə`də onı dardan başı aşağı asdılar. Bunımütəaqibən bir kişi gəlüb Bəsrə yolında vaqe` olanbağına dört yüz igirmi nəfər əşrarın toplaşmasını vəbu gecə Bəsrəyə getmələrini söylədi. Muxtar dərhalİbrahim Əştəri, Əbdullah Kamili, Əbu Öməri, Hacibivə qul Xeyri bin nəfərlə məzkur məlainin üzərinəgöndərdi. Mücahidini-İslam nəhayət sür`ətlə gedübhəman bağı əhatə etdilər. Filfövr bir hücumi-qəhrəmananə ilə bir saətin içində həman dört yüzigirmi nəfəri qətlə yetürdilər. Hamusının başını kəsübnizəyə keçürdilər.

Əmma İmam Hüseyn (ə)-ın qatillərindən ancaqüç nəfər qalmışdı: 1) Hüsəyn ibn Kindi idi ki, ÜbeydZiyadın yanında olurdı; 2) Mühəmməd ibn Əş`əs; 3)Əmr ibn əl-Həccac idi. O dəxi Bəsrədə Müs`əbZübeyrin yanında idi. Daha yer yüzində bu üçnəfərdən başqa İmam Hüseynin (ə) qatillərindənqalmamışdı.

Rəvayətə nəzərən, Übeyd Ziyad əşqiyayi-Kərbəlanın qətlə yetişdigini eşitdikdə qara geyinübrəsmi-əzadarlığı təmam edəndən sonra Mosuldançıxub Şama əzimət etdi. Tə`cili-təmam ilə gedüb Şamayetişdi. Əhvalatı ibtidadan intəhayə qədərƏbdülməlikə bəyan etdi. Əbdülməlik bu xəbərinistima`indən qəmnak olub fikrə getdi.

Muxtar isə e`lani-istiqlaliyyət edüb təhti-hökmraniyəyə qüud ilə qatilləri birər-birər cəzalarınayetürirdi.

191

Əmir Muxtar tərəfindən Hacib ilə Əbu Ömərinsəfir sifətiylə dört nəfər Həzrət Hüseyn (ə)-ın

qatilləri üçün Əbdülməlikin yanına göndərilməsi

Əbdülməlik əşrar ordusının dağılmasını eşidincəİbrahim Əştərin qorxusından üç gün yemək yemədi.Və Şamə gəlməsi üçün dəxi nəhayət qorxurdı. Ovəqtlərdə Übeyd Ziyad Əntakiyyə əhalisiylə, Həccacisə Şəbs ilə Misir ətrafında müharibə edirdi. Ümərayi-Şam Ərut hakimi Həssan ibn Malik və Həlil hakimiKən`an dəxi Əbdülməlikə qarşı üsyan törətmişdilər.Ona bina` Əbdülməlik ümərayi-Bəni Üməyyəyi ehzaredüb məzkur iğtişaşatın rəf`i xüsusında məşvərətetdilər. Bizzat Əbdülməlikin İraqa getməsini məsləhətgördilər. Dört nəfər üməradən əzl olundı. Onlar isəÖmər Sə`d ilə Kərbəlayə getmişdilər və Muxtarınqorxusından Şamə gəlmişdilər. Məzkur dörtüməranın: 1) Hələb əmiri; 2) Kən`an və Beytül-müqəddəs valisi; 3) Ərun valisi; 4) Əhvaz və Mədainhakimi idi. İki nəfər dəxi başqaları Şam ümərasındanəzl olundı.

Əmma Muxtar daha Həzrət Hüseyn (ə)-ınqatillərindən tapa bilməyürdi. Fövqüzzikr dört nəfəriələ salmaq üçün tədbirlər axtarırdı və bilürdi ki,məktub yazmaq, adam göndərmək fayidəverməyəcəkdir. Çünki Əbdülməlik hiç vəchləqaçanları dutub təslim etməyəcəkdir. Axirüləmrsəhlkarlıq olmasın deyə Əbu Ömərlə Hacibi səfir

192

göndərməklə bərabər Əbdülməlikə böylə bir məktubdəxi yazdı:

“Bismillahir-rəhmanir-rəhim. Haza kitabu minəmir əl-cəlil əl-mübarək, xadimi-Ali-Mühəmməd ilasultan əl-cövr həzihi əl-ümmə və qasibu Əhli-beytəl-Nübüvvət (ə)”.*

Əmma sənayi-İlahi və ne`məti-Ali-Rəsuldan (ə)sonra bilməlisən ki, bu güruhi-“la yuflihun”,* yə`niali-Üməyyə təmamilə həqqü həqqaniyyət düşmənlərivə Şəhidi-Kərbəlanın (ə) qatilləridir. Öylə olan surətdəbən dəxi etdigim əhd mövcibincə onların qətlindən əlçəkmiyəcəgəm. Canım var ikən əşqiyayi-Kərbəlanınqətlində çalışacağam. Əlhal Kərbəladə olan əşrardanbu aralarda bircəsi də qalmamış, fəqət dört nəfər səninyanında Şamda qalmışlardır. Onları, səfir təriqiləgöndərdigim Əbu Ömərlə Hacibə təslim edübgöndərməlisən. Biləks, həmin təklifimi rədd edər isən,o vəqt müharibəyə hazır olmalısan.

Vəssəlam. İraq hökmdarı Muxtar”.Məktubı təmam edəndən sonra Əbu Ömərə

verdi. Şam əhalisinin əhvalından, üməralarınrəftarından və əskərlərin sayından lazimeyi-mə`lumatalmağı dəxi tapşurdı. Əbu Ömər məktubı alub İslamordusının şücaətlilərindən neçə nəfərlə yola düşdi.Nəhayət tə`cil ilə gedüb Şama yetişdi. Bu xəbəri

* “Bu məktub mübarək və böyük əmir, Həzrət Mühəmməd (s) Ailəsinin (ə)xidmətçisi tərəfindən - bu ümmətin zalim sultanı və Peyğəmbər (s) Əhli-beytinin (ə) haqqını qəsb edənədir.* “...nicat tapmazlar”. (Yunus, 69)

193

Əbdülməlikə yetürdilər. Mərqum bir məclis tərtibverüb müşarileyhi də`vət etdi. Əbu Ömər məclisədaxil oldıqda gördi səfirlərə məxsus səndalyalarıgötürmişlərdir. Səlam verdi, səlamını almadılar.Dərhal onların məqasidi-məl`unanələrini və ona yervermiyəcəklərini anlayub məclisin yuxarusına yürüdi.Əbdülməlikin təxti yanında böyük səndalyadaBeytülmüqəddəs hakimi Tufan ibn Ziya oturmışdı.Onın yanına gəlüb: “Yanında bir neçə dəqiqəlikoturacaq yer ver” - dedikdə Tufan acıqlı:

- Ədəbsiz, bura sənin üçün Kufə və Muxtarınməclisi degildir ki, istədigini icra edəsən və cəsarətlədarülimarədə oturmağı azru edirsən.

Əbu Ömər:- Ədəbsiz sənsən, bən fəqət bir neçə cəvab almağa

mə`muram.Tufan bu sözdən qəzəblənüb xəncəri çəkərək

Əbu Ömərə hücum etdikdə müşarileyh əmanverməyüb, bir zərbə ilə məzkuri qətl etdi. Bargahdaşuriş qopdı. Əbdülməlik Əbu Ömərin qətlinə hökmeylədi. Bargahda olan qulluqçılar dərhal müşarileyhiaralığa aldılar. Əbu Ömər ölimə hazırlandı. Lakinvəzir (Mühəmməd ibn Əbu Hüreyrə) bir çox dəlil vənəsihətlər ilə Əbdülməlikin acığını bərtərəf edübqulluqçıları Əbu Ömərdən kənar eylədi. Tufanıncəsədini dışarı çıxardılar. Əbu Ömərə yer verüb izzəti-tamm ilə əyləşdirdilər. Vəzir məktubı alub oxudı.Əbdülməlik o təklifatı eşitdikdə bir duzəxi cəlladşəklinə girüb nəhayət şiddətlə:

194

- Ah...! Əbu Übeydənin oğlı o dərəcəyə yetişmişki, bana qaçanların iadəsini təklif edir? Bən Həccacı ikiyüz bin nəfərlə göndərüb İbrahimi və Muxtarı Kufənixərab etdirməsəm, xilafət bana həram olsun! - deyəbağırdıqda, Əbu Ömər:

- Bən münazirəyə gəlməmişəm. O, sonrakı işdir.Bacardığını eylərsən. Əlhal bu dört nəfəri təslim et,getməliyəm.

Əbdülmnəlik:- Get, Muxtara söylə, o adamları verməyürəm,

bənimlə onın arasında qılınc hökm edəcəkdir.Əbu Ömər məclisdən çıxub getdikdən sonra ali-

Süfyan, ali-Mərvan, Əbdülməlik və bütün əkabiri-ŞamƏbu Ömərin cəsarətinə təhsin etdilər. Səbahı güni ƏbuÖmər Şamdan xaric olub getməgə başladı. YoldaMüzeyrib adınlı bir yerdə Tufanın əqrəbasıgizlənmişdilər. Carud adınlı bir quldur dəxi Tufanınoğlı ilə birləşüb üç bin nəfərlə Əbu Ömərdən intiqamalmağa hazırlanmışdılar. Yolda Əbu Ömərə hücumetdilər. Əbu Ömər vuruşmanın içində Carudı nizə iləvurub qətl etdi. İraq əhalisi toplaşub müşarileyhəimdad etməklə əşrarı bütün-bütünə qırdılar. Qılıncdanartıq qalanlar nəhayət əziyyətlə qaçub qurtardılar.Müharibə meydanında bin nəfər əşqiyadan qətl, onnəfər (İraq əhlindən) İslamdan şəhid olmışdı. Məzkuryaralıların müalicəsinə məşğul oldılar. Hər yerdə ali-Üməyyədən sorağ alırdılar, dərhal oraya tökülübonları tövqif, yaxud qətl edirdilər.

195

Bu xəbər Əbdülməlikə yetişincə, dərhal neçəbölük əskər Əbu Ömərin əqəbincə göndərdisə də,yetişə bilməyüb, müşarileyh kəmali-izzətlə Kufəyəvarid oldı. Əmir Muxtar onın vürudi münasibətiləziyadə bəzlü bəxşişlər verdi. Əbu Ömər əhvalatıoldığı vəchlə bəyan etdi. Hazirun hamusı ona təhsinetdilər.

On dördinci fəslÜbeyd Ziyadın yüz bin nəfərlə Şamdan Muxtarın

müharibəsinə gəlməsi və İbrahim Əştərin Xazir çayıkənarına getməsi, onlarla müqatiləsi, əşrarın qətli və

məğlubiyyəti

Əbdülməlik Həzrət Hüseyn (ə) qatillərininqətlindən və Übeyd Ziyadın “qüvvət və şövkətindən”xəbərdar olınca, dünya gözinə tirü tar olub sondərəcədə hiddətlənərək ətrafdan imdad topladı. Yüzbin nəfərlə Übeyd Ziyadı Muxtarın hərbinə göndərdi.Bu xəbəri Muxtar eşidincə, İbrahim Əştəri çağırub İbnZiyadın yüz bin nəfərlə gəlməsini bəyan etdi. İbrahimƏştər: “Əmin ol, bən on beş bin nəfərlə gedüb ÜbeydZiyadı əsir, əskərlərini pərişan edərəm”.

Muxtar bu keyfiyyətdən dilşad olub İbrahiməbəyani-məmnuniyyət etdi. Bə`də on beş bin nəfərmüharibə görmüş, təcrübəkar əskər ilə öz beydəqinimüşarileyhə verüb Übeyd Ziyadın müharibəsinəgöndərdi.

196

İbrahim orduyi-zəfərintisabila nəhayət sür`ətləgedüb Təkribə yetişdi. Təkrib əhalisi onları görincəbiduni-təftiş Übeyd Ziyadın ordusı hesab edərəkqorxudan dərvazələri bağlayub bürclərə çıxdılar. Ovəqtdə İbrahim Əştər yetişüb bürcdən onların kimoldığını və haradan gəldiklərini sordılar. İbrahimƏştər özini nişan verdikdə əhali şadnak olub qapılarıaçdılar. Müşarileyhin hüzurına gəlüb rikabındanöpdilər. İbrahim Əştər onlara ziyadə ehtiram vənəvaziş eylədi. Bə`də əhali əskər toplamağa ondanicazə istədilər. Əmir müşarileyhə: “Sizin ancaqmücahidini-İslamı duayi-xeyr ilə yad etməginizkifayət edər” - deyə oradan köçüb Mosula yetişdi.Mosul əhalisindən heç bir kimsə İbrahimi istiqbaletmədi. İgirmi binə qədər müsəlləh və mükəmməlolaraq səf çəküb o cənabla qarşı-qarşıya durdılar.Onlar uca səslə bunların kim oldıqlarını sordıqda,bunlardan: “Biz əmir Muxtarın ordusıyıq, sərdarımızİbrahim Əştərdir” - cəvabını aldıqda, dışarıçıxmaqlarından peşman olub evlərinə qayıtdılar.Şəhərin rüəsası İslam ordusı üçün ağır qiymətlihədiyyələr göndərüb və: “Sizin gəlməginizdənxəbərimiz olmamışdır” - deyə and içərək üzr istədilər.İbrahim isə onların hədiyyə və üzrlərini qəbul edübe`lani-əfv etdi. Üç gün orada iqamət etdikdən sonraköç edüb Darülə`layə getdilər. Orada ordugah qurubiqamət etdilər. Nəmazi-fərizəyi əda edüb qərargahi-məxsusələrində qərar dutdılar. O halda əlində xurmaçubuğundan əsa, köhnə çadralı bir qarı İbrahimin

197

çadırı bərabərinə gəlüb dayandı. İbrahim dilənçı zənnedüb qulamına: “Bu fəqirəyə bir şey veriniz” - deyincəqulam dərhal əlli dinar gətürüb o zəifəyə verməkistədikdə, qarı: “Bən dilənçiligə gəlməmişəm. Bəlkəəmirə söylənəcək bir hekayətim vardır”. Qulaməmirindən izn hasil edüb qarını müşarileyhinhüzurına gətürdi. Qarı evinin yanında bir dəfinənin(xəzinə) tapılmasını bəyan etdi. İbrahim dərhal qarı iləməzkur yerə gəlüb həman dəfinəni oradan çıxardı.Qarıya və əskərlərə bir qədər paylayub, qalanını qırxdəvə ilə Kufəyə, Muxtarın hüzurına göndərdi. Muxtaro dəfinənin zühurından nəhayət məmnun oldı.

İbrahim Əştər dəfinəni yola salandan sonraDarülə`ladan köç edüb Nəsibeynin beş ağaclığınayetişdi. Çadırotaq qurub iqamət etdilər. O vəqtməzkur yerdə Hənzələ ibn Əman Sə`ləbi hökmdar idi.Heç bir kimsəyə itaət etməyürdi. Xütbəyi öz adınaoxuyurdı. Bin nəfər müsəlləh əskəri var idi. İbrahimmüşarileyhə məktubən: “On beş bin nəfərlə ÜbeydZiyadın hərbinə getməsini bəyan və Nəsibeynin buqapısından girüb o qapısından çıxacağına” rizaverməsini arizu etdi.

Məktubı Nəsir adınlı bir şəxs alub apardı.Ələttəsadüf Übeyd Ziyad o tərəfdən yüz bin orduyi-şəqavətəsərlə yetişüb, o dəxi həman məzmundaHənzələyə bir məktub yazdı. İki ordunın məktubgətirənləri birdən Nəsibeynə yetişdilər. Hənzələninqulluqçuları onlardan əhval sorub Hənzələninicazəsiylə onları müşarileyhin hüzurına gətürdi.

198

Hənzələ hər ikisinin məktubını oxuyub əhvaldanmüttəle` oldı. Dərhal İbrahimin rəsulı Nəsirə bin dinarpul və bir qiymətli xəl`ət verüb: “Qapı yüzinə açıqdır”- deyə yola saldığı kibi Übeyd Ziyadın məktubınıcırub, bir qılınc dəxi rəsulının boynına vurmaqlabaşını bədənindən cüda eylədi.

Nəsir isə bir məsərrəti-xariqül`adə ilə gedübmacəranı ibtidadan nəhayətə qədər İbrahimə bəyanetdi. İbrahim xoşhal oldı. Dərhal hökm edüb təbli-köçvurdılar. Əskərlər atlanub Nəsibeynə tərəf hərəkətetdilər. Hənzələ müşarileyhi bir təntəneyi-fövqəlxəyalilə istiqbal edüb şəhərə - sərayi-hökmdarına gətürdi.Xədəmati-lazimədən maəda, şərəfinə şanlı ziyafətlərtəşkil etdi. Übeyd Ziyad bu xəbəri eşidüb üç ağac dahageri çəkildi.

İbrahim bir gecə-gündüz Hənzələ ilə müsahiboldılar. Səbahı güni Hənzələ iki oğlı və altı bin əskərləİbrahimin hüzurına gəlüb: “Bən yolda səninlə bərabərdüşmənlərlə mücahidə etməgi təmənna edirəm” -deyincə İbrahim dəxi təmənnasını qəbul edübmüşarileyhi pişdar olaraq ilərücə göndərdi. Özi isəİraq alayı ilə onın əqəbincə yürüməgə başladı. GedübMübarizeyn qəl`əsinə yetişdilər. Çadırotaq qurubiqamət etdilər. Ora Hənzələyə mütəəlliq idi. Hakimiisə Dərdar adınlı bir şəxs idi. Dərdar məzkur ordunınvürudını görincə əlhal bilmək üçün oğlını göndərdi.Oğlı gəlüb Hənzələyi İbrahim Əştərlə bərabər görəndəzəmini-ədəb öpüb qulluqçular məqamında ayaqüstində dayandı. Hənzələ:

199

- Get atana söylə, yanımıza gəlsin. Biz İmamHüseyn (ə)-ın qanını almağa gedirik.

Dərdarın oğlı filfövr gedüb atasına macəranısöylədi. Dərdar isə biduni-təvəqqüf Hənzələninyanına gəlüb:

- Bən bilsəydim siz gəlirsiniz, dünən ÜbeydZiyadı dutardım. Zira o məl`un ailəsiylə qəl`ədə -evimdə, əskərlər isə qəl`ənin xaricində iqamətetmişdilər. Əlhal qırx xəlvar nəqdiyyə ilə ailəsini banatapşırub. Müharibəyə getdikdə: “Də`vayə gedirəm,səlamət qayıdarsam, səni nəhayət dərəcədə riayətedəcəgəm” - deyə bir çox və`dələr verdi. Lakin oməl`unın əldən çıxmasına artıq təəssüflər edirəm.

Bu bəyanatı verdikdən sonra gedüb ÜbeydZiyadın ailəsini və qulluqçılarını yığub İbrahim vəHənzələnin hüzurına gətürdi. Onların üçi ÜbeydZiyadın arvadı, dördi böyük, ikisi kiçik qızı və yüzigirmi nəfər qulam və kənizləri idi. İbrahim ən əvvəlqılınc çəküb Übeyd Ziyadın oğlının birini öldirdi.Əskərlər bu halı görincə qılınc çəküb hamusını qətləyetürdilər. Bə`də məzkur qızılları alub üç xəlvarHənzələyə, bir xəlvar Dərdara verdi. Bəqədri-məqdurəskərlərə payladı. Ümumi- mücahidini-İslam dilşadoldılar. Ondan sonra İbrahimin Dərdardan nəməqsəddə oldığını sordı. O isə: “Qulluğında olmaqlaÜbeyd Ziyadı müharibəsiz dutub sana təslim etməkməqsədindəyəm” - deyə cəvab verdi. İbrahim:

- Onı dutmağa nə tədbir etmisən?Dərdar:

200

- Tədbir budır ki, bu saət atlanub oğlanlarımlaÜbeyd Ziyadın yanına gedərəm. Kimsə sənitanımamaq üçün sən dəxi bənim övladlarım surətindəolmalısan. Bən Übeyd Ziyadın ordugahına yetişincəoğlımın birini göndərərəm desin ki, “bizim əmirimizİbrahimə bey`ət etmişdir. Atam filan yerdədir, sənigözləyür, bəni göndərdi ki, məbada bir kimsəyanımızda olan aileyi-möhtərəmənin xəbərini onlaraverə və o xüsusda bəni ömrim var ikən şərmsar edəcəkbir təcavüz zühurə gələ”. O isə bu sözləri eşidincəyalnız atlanub bəni görməgə gələcəkdir. Zira onınbana son dərəcədə e`timadı vardır. O vəqt üçün sənbir tədbir et, bən dərhal onın istiqbalına gedərəm.Nəhayət e`zazla atdan düşürüb çadıra gətürərəm.Çadıra gəlüb oturandan sonra qılınc çəküb başınıbədənindən cüda et! Əskərlər isə onın qətl olmasınıeşidincə qaçacaqlardır.

İbrahim müşarileyhin bu tədbirini bəgənübdərhal onların qayidəsincə libas geydi. Dərdar vəoğlanları ilə atlanub yürüməgə başladılar. GedübÜbeyd Ziyad ordugahının bir ağaclığında iqamətetdilər. O vəqt Dərdar oğlının ən şücaətli, ənfəsahətlisini, yuxarıda söylənən sözləri söyləmək üçünÜbeyd Ziyadın yanına göndərdi. Dərdarın oğlı gedübÜbeyd Ziyadın otağına yetişdikdə, qulluqçıları onısaxlayub vürudını Übeyd Ziyada xəbər verdilər.Übeyd Ziyad gəlməsinə izn verdi. Dərdarın oğlı otağadaxil olınca Übeyd Ziyad ondan nə səbəblə gəldiginisordı. O isə macəranı gözəl təqriratla bəyan etdi.

201

Übeyd Ziyad bu xəbəri eşidincə mütəvəhhiş olubdərhal ayağa qalxaraq Dərdarın oğlı ilə atlanub:“Bənim dalımca kimsə gəlməsin” - deyə yalnız yoladüşdi. Dərdarın oğlıyla həman yerə yetişincə Dərdaroğlanlarıyla onı istiqbal edüb çadıra gətürdilər.Kəmali-asudəliklə oturdısa da İbrahim qalxmadı.Lakin Übeyd Ziyad İbrahimdən göz götürməyürdi. Nəqədər baxırdısa da tanımayurdı. Bə`də Dərdar etmişoldığı tədbir mövcibincə nəhayət dustanə bir tərzləifadeyi-məramə başladı:

- Möhtərəm əmir! İbrahim on beş bin nəfərləNəsibeynə gəldi. Nəsibeyn əmiri ona bey`ət etdi. Əlhalbənim qəl`əmin yaxınlığında ordugah qurmışlardır.Sən bilürsən ki, bəndə onların qarşısında dəvam edəbiləcək qüvveyi-hərbiyyə və əskəriyyə yoxdır. Osəbəblə qorxdım ki, eşidüb xəzinə və övladlarımıbəndən istəyələr. O vəqt bən verməzsəm müharibəedüb bənim və övladlarımın qanları tökülməkdənmaəda, sənin ailən və xəzinən onların əlinə keçəcəkdir.Əlqərəz, Dərdar bu kibi sözlər deyüb başınıqarışdırdısa da İbrahim əsla hərəkət etmədi. ƏmmaDərdarın gözi İbrahimdə idi. Qılınc çəküb mərqumiqətl etməgi gözləyürdi. Lakin İbrahim başı aşağı,yerində oturdı. Übeyd Ziyad isə söhbət qurtarandansonra durub getdi. Dərdar artıq təəssüflə:

- Ya İbrahim, bu ləin əlimizə bir daha yalnızdüşməyəcəkdir, nə səbəblə qətl etmədin?

İbrahim:

202

- Cəmaət söylər ki, İbrahim Übeyd Ziyadı hiyləilə öldirdi, yoxsa bir öylə bacarıqlı şəxs degildi.

Dərdar:- Məsəla, Hani ibn Ürvə o vəqt Kufədə özini

xəstəligə saldı. Müslimi evində oturtdı və Müslimədedi ki, Übeyd Ziyad bənim xəstəligimi eşidübyanıma gələr. O vəqt bən onı söhbətə məşğul edərəm.Sən qılınc çəküb o məl`unı qətl edərsən. Biləks, ÜbeydZiyad gəldi. Nə qədr Haninin yanında oturdısa dayenə sağlam qalxub evinə getdi. Getdikdən sonra Haninə səbəblə qətl etmədigini sordıqda, Müslimdən:“Xəlq söyləməsin ki, Müslim onı hiylə ilə öldirdi,mərdanə öldirmədi” - cəvabını aldı. İbrahim:

- Bəradər, darıxma! Bənim əlimdən onınqurtaracaq halı olmıyacaqdır.

Bə`də Dərdar müşarileyhdən vuruşma xüsusındanə tədbirdə oldığını sordı. İbrahim:

- Bən istəyürəm ordunı su kənarında saxlıyam,beş bin sağda, beş bin solda, beş bin dəxi özimləbərabər gizlədəm. Übeyd Ziyadın ordusı gəlüb suiçmək istədikdə, qəflətən hücum edüb hamusını qətlvə həlak edək.

Dərdar İbrahmin bu fikrinə təhsin etdi. Sonraordugaha müraciət etdilər. İbrahim Hənzələni həmanyerdə qoyub on beş bin nəfər əskərlə su kənarınıdutdılar. Əskərlərini yuxarıda denilən kibi üç bölüketdi. Özləri üçün bir işarə tə`yin eylədi. İbrahimordudan kənar olub yalnız Übeyd Ziyadı gözləyürdi.Gecədən bir qədər keçmiş Übeyd Ziyad atlanub

203

əskərlər ilə suyın o biri tərəfinə gəldi. Suya gəmilərburaxub bu biri tərəfə keçdikdən sonra Übeyd Ziyadbir əmarəyə* minüb, xatirində dəğdəğə əmələgəldiginə görə qapıçısını çağırub yanında saxladı. Oisə qırx nəfər dustdarani-Hüseyndən (ə) öldirmiş birləin idi. Uzaqdan baxan onın Übeyd Ziyad oldığınıbilmək üçün qulını özinə yoldaş edüb başları üstindəbeydəq açdırdı.

İbrahim bu biri tərəfindən məzkur gurultınıgörincə Übeyd Ziyadın gəlməsini yəqin edüb, onlarıntərəfinə gəldi. Yetişincə, qulamlar: “Ərəb, oturaq ol” -deyə bağırdıqda, İbrahim: “Bən yoldan keçən şəxsəm!Sizə ərizəm vardır” - cəvabını verincə: “Ələman,ələman” çəkərək bağırmağa başladı. Bu bağırtıyaÜbeyd Ziyadın yanındakı qapıçı başını çıxartdıqda,İbrahim Übeyd Ziyad zənn edüb yaxasından dutaraqyerə vurub fəryadi-“ya Ali-sarat əl-Hüseyn” (ə) çəkdi.Kəmingahda olan əskərlər əllərində yalın qılınchücumavər oldılar. Qapıçını parça-parça eylədikdənsonra Übeyd Ziyad olmadığını bilincə: “O məl`unhiylə ilə əlimizdən xilas oldı” - deyə təəssüf etdilər.Ondan sonra acıqlı bir hal ilə əşqiyayə həmlə eylədilər.Qırğın intəhasız bir dərəcəyə vardı. Əşrar ordusındanotuz bini İslam ordusı əlində qətl, otuz bini sudankeçüb xilas oldılar, mabəqisi suda boğulub həlakoldılar.

O gecə keçüb səbah oldıqda İbrahim:

* Əmarə – kəcavə və yaxud beşik kimi üzərindən pərdələr asılan,əmirlərə məxsus bir şeydir.(Ə.Müznib)

204

- Bəradərlər! Übeyd Ziyad nə qədər ölməmişsəbiz muradımıza yetişməmiş hesab olarıq. Sudan keçübo məl`unı ələ salmıyınca aram dutmaq bizə həramdır.

Orduyi-İslam dərhal atlanub sudan keçdilər. Birqədər səbr etdilər. Gecə olınca atlanub Übeyd Ziyadınordugahı tərəfə hərəkət etdilər. İbrahim sağdan,Hənzələ soldan, əqəbdən orduyi-zəfərpənah birmüdhiş hücumati-qəhrəmananə ilə əşrarı bütünmünhəzim və pərişan eylədilər. Əşrar qaçmağabaşladılar. Mücahidini-İslam onları neçə ağac tə`qibetdilər. Yetdiklərini nizə və qılınc zərbəsilə xaki-həlakətə yıxdılar. Übeyd Ziyad isə iki mənzilidayanmağsızın getdi. İbrahim qayıdub əşrarınordugahını qarət etdilər. Hesabsız mal və ləvazımati-hərbiyyə ələ keçürdilər. Qənimət malları əskərlərəbölüb verdilər. İbrahim Dərdarə qiymətdar bir xəl`ətverüb artıq dərəcədə ona ehtiram etdi. Hənzələ isə özqismətini İmam Zeynəlabidinə (ə) göndərdi.

Əmma Übeyd Ziyad övlad və ailəsinin qətli vəxəzinənin zəbti xəbərini eşidincə mücəssəm bir fəlakətolub qəhrindən özini itirmişdi. Dərhal qələm alubƏbdülməlikə bir məktubi-qəmalud yazdı. Təmaməhvalatı o məktubda birər-birər şərh etdi. Nəhayət əczilə imdad istədi.

İbrahim dəxi bir fəthnamə yazub qənimət mallarilə bərabər Muxtarın hüzurına irsal etdi. O məktubdaÜbeyd Ziyadın başını gətürməyincə Kufəyəgəlməyəcəgini dəxi bəyan eylədi. Məktub Muxtarayetişincə şükraneyi-İlahini əda edüb bu

205

müzəffəriyyətdən son dərəcədə məmnun oldı. Bə`dəİbrahimə böylə bir məktub yazdı: “Bəradəri-möhtərəm! Hansı mənzildə məktubım vüsul olınca,Kufəyə müraciət et. Zira Əbdullah Zübeyr, MirMühəmməd Hənifəyi dutub həbs etmişdir. Bən dəxitəntənəli bir ordu ilə gedüb Miri-müşarileyhi azadetmək istəyürəm. Sən gəlməyüncə bu iş mümkinolmıyacaqdır”.

Məktubı qullarının birinə verüb göndərdi.Məktub İbrahimə vüsul olınca Hənzələni Nəsibeyndəqoydı, özi isə sür`əti-təmam ilə gedüb Kufəyə yetişdi.

On beşinci fəslMir Mühəmməd Hənəfiyyənin müxtəsərcə

tərcümeyi-halı və həbs edilməsi

Muxtar Kufədə e`lani-istiqlaliyyət edüb HəzrətHüseyn (ə)-ın qatillərini qırmaqla ali-Üməyyəni iztirabvə təşviş içində buraxmışdı. İbrahim Əştər ÜbeydZiyadın hərbinə getdikdə, siyasət nöqteyi-nəzərincətədabiri-ehtiyatkaranə ilə Əbdullah Zübeyrə məktubyazub izharı-xülusiyyət etdi. Əbdullah Zübeyr isəməktubı oxuyınca Muxtarın Əimmeyi-əthardan (ə)başqa bir kimsəyə inanmadığını bilürdisə də genəqəflət edüb məktubən: “Sözində doğrıysan, Kufənibənim mə`murıma təslim etməlisən. Şamə əziyyətedərsən, imdad verməgə hazıram. Budır məktubımütəaqibən Kufəyə hakim irsal etdim” - cəvabiyləifadeyi-lainşüuranədə bulındı. Məktubı bir qulam ilə

206

göndərdi. Qulamın əqəbincə Əbdürrəhman ibn HarisKufə valiligi üçün yola saldı. Məktub Muxtara vüsulolınca Kufə əhalisinin vəfasına e`timad etmədiginəgörə Zaidə ibn Qüdaməni çağırub dedi:

- Əbdürrəhman ibn Haris Kufəyə gəlir. Sən beşyüz nəfərlə Kufənin xaricinə çıxub ona deməlisən ki:“Sənin Kufəyə getməgin səlah degildir, zira Kufəəhalisi Əbdullah Zübeyrin xilafətinə razıolmayacaqdır”. Lakin öylə deməlisən ki, o dəxi sənin,bənim tərəfimdən gəlməgini bilməsin, çünki səningetməgin əfzəldir. Sən onınla qədimidən dostsan.Sənin sözini, şübhəsiz, qəbul edəcəkdir.

Zaidə ibn Qüdamə dərhal Kufədən xaric olub beşağac uzaqlaşdı. Zəbalə adınlı bir yerdə qərar dutdı. Ohalda Əbdürrəhman yetişüb biri-birini qucaqlayubnəvaziş etdilər. Əbdürrəhman Zaidədən nə səbəbləgəldigini sordı. Zaidə tədabiri-fövqəlbəyanmövcibincə macəranı bəyan etdi və: “Sənin gəlməkxəbərini eşidüb Kufə əhalisi böyükdən-kiçigəmüsəlləh olmış, sana yol vermiyəcəklər, bəlkə səni qətletməgə ciddiyyətlə çalışacaqlardır” - sözlərini də əlavəedərək qayıtmasına tə`kid etdi.

Əbdürrəhman bu sözi eşitdikdə şaşub artıq ilticailə geri qayıdub Məkkəyə və Bəsrəyə yetişməginə birtədbir etməgi müşarileyhdən təmənna etdi. Bə`dəxudahafiz edüb Zaidənin tədbiri ilə Bəsrəyə - Müs`əbZübeyrin yanına getdi. Zaidə Kufəyə qayıdub surəti-halı Muxtara bəyan etdi. Muxtar qayət şad oldı. Neçəgündən sonra Muxtar Əbdullah Zübeyrə: “Sənin

207

amirin yetişmədi. Müntəzirəm, bilmirəm Kufəəhalisindən qorxdımı?” - ifadəsini havi bir məktubyazdı. İbn Zübeyr Muxtarın hiylə etdigini yəqineylədi. Dərhal Ömər ibn Qeysi çağırub: “Böylə oldıqdaMühəmməd Hənəfiyyəni gətür, bildigimi edəcəgəm” -hökmini e`lam eylədi. Qeys bəna bəmövcibi-fərmanatlanub Həzrətin yanına gəldi. Müşarileyh hücrətinigirmi birinci ilində dünyaya gəlüb. Həzrət Əliəleyhissəlamın fərzəndi-ərşəd və əfzəli idi. Onı artıqdərəcədə sevərdi. Təhsilə qoyub, elminə dara oldığıkibi pərhizkar, insaf və istiqamətli bir zat idi. Hücrətin71-ci ilində Mədineyi-Münəvvərədə vəfat etmişdir.Lakin atası Həzrət Əli ibn Əbutalub (ə)-ın qullarındanKeysan adınlı bir şəxsə tabe` olan Keysaniyyə firqəsimüşarileyhi Əqiq, yaxud Rəzəvi dağında qırxəshabıyla qeyb olub, həməvəqt diri oldığınainanırlardı.

İbn Qeys müşarileyhin yanına gəlüb İbnZübeyrin əmrini bəyan etdi. Həzrət isə qalxub onınlabərabər Qeysin bargahına gəldi. Əbdullah Zübeyr onıgörincə ayağa qalxub səlam etdi. Çox ehtiramla ali biryerdə əgləşdirdi. Mühəmməd Hənəfiyyə:

- Yebnə Zübeyr! Bəni buraya nə səbəbləgətürmisən?

Əbdullah:- O səbəblə ki, Muxtarı öz tərəfindən xəlifə edüb

Kufəyə göndərdin. Qardaşın Hüseyn (ə)-ın qanınıalmağa qiyam ilə İraqı təsərrüf edüb, bütün amillərimi

208

qətl və İraqdan ixrac etməkdən əlinə düşənmə`murlarımı qətl eylədi.

Mühəmməd:- Muxtar qiyam edüb qardaşım Hüseyn (ə)-ın

qanını tələb edirsə, bəndə nə təqsir. Bəlkə MüaviyəOsmanın qanını atamdan tələb etməgi səvab bildigikibi, o dəxi qardaşımın qanını sizdən almağı səvabbilür. Halbuki Müaviyə eynilə nahəqq oldığı haldaMuxtarın tələbatı təmamiylə həqdir.

Əbdullah:- Bu kibi sözlər fayidə verməz. Bənim əlimdən

xilas olmaq istər isən, məktub yazub Muxtarı bu işdənkənar etməlisən.

Əbdullah Zübeyr hiddətlənüb hərarətlənamülayim hərəkatda bulunmaq istədikdə, Məkkəninrəisləri mane` oldılar. O vəqt Əbdullah hökm edübmüşarileyhi özi oldığı evdə Zəmzəm suyınınkənarında həbs etdilər və: “Muxtar bu iddiayi tərketməzsə səni nə növ` ilə incidəcəgimi özimbiləcəgəm”.

Mühəmməd Hənəfiyyə dərhal Muxtara məktubyazub əhvalatı ibtidadan intəhayə qədər bəyanbuyurdı. Məktubı həzrətin qulı Əs`əd Kufədə Muxtarayetürdi. Muxtar Əs`ədi istiqbal edüb e`zaz və ehtiramilə gətürərək yanında əgləşdirdi. Bə`də məktubı aluboxudıqda mütəğəyyir olub: “La hövlə vəla qüvvətəilla billahil əliyyül-əzim”* - deyə Həzrətin həbsindən

* Güc və qüvvət sadəcə böyük olan Allahın yardımıyla əldə edilir

209

nəhayət dərəcədə sıxıldı. Dərhal İbrahim ƏştərləHaniyi bu əhvaldan xəbərdar etməklə iki yüz əskəritəhti-hökmlərində Məkkəyə göndərdi. Onlarımütəaqibən iki yüz nəfərlə, Bəşir ibn Öməri beş yüznəfərlə, Tüfeyl ibn Öməri irsal etdi. Bir azdan sonrabeş yüz əlli nəfərlə Ne`man ibn Öməri, onın əqəbincəTəyan ibn Ömər Təmimini sərəskər tə`yin edüb iki binnəfərlə yola saldı. Məzkur dəstələr ayrı-ayrı gedübMəkkənin bir ağaclığında Bətnülmər` deyilən biryerdə ümumiyyətlə toplaşdılar. Ən əvvəl Hani təhti-hökmində olan əskər ilə atlanub MühəmmədHənəfiyyə həbs olındığı yerə - Zəmzəmin kənarınagəldi. Qırx nəfər əşrardan o Həzrətə gözətçi tə`yinolınmışdı. Hani ilərüləyüb gözətçiləri təhdid edərəkHəzrətin xilasını tələb etdi. O halda MühəmmədHənəfiyyə Haninin səsini eşidincə tanıyub dışarı çıxdı.Hani o məlainləri qırmaq üçün Həzrətdən izn istədi.Həzrət isə: “Məkkeyi-müəzzəmədə qan tökməkhəramdır” - deyə mən` etdi. Axirüləmr İbn Zübeyrinyanına bir adam göndərüb bu əhvaldan ona ittilaatverdilər. İbn Zübeyr öz əhbabıyla bərabər səvar olubMəkkə tərəfinə azim oldı.

Məkkə cəmaətinə bu xəbər yetişən kibi öylə xəyaletdilər, güya Kufədən bu cəmaət Seyyidi həbsdən xilasetmək üçün gəlürlər. Seyyidin xeyməsini əhatəeyləyüb işin aqibətini bilmək istəyürdilər. Bu vəqtƏbdullah ibn Əbbas nabina oldığı halət ilə hazır olubdedi:

210

- Ey Zübeyrin oğlı! Mühəmməd Hənəfiyyəxilafətə layiq və bəlkə xilafət o cənabın məxsusi həqqiolmaq ilə bərabər, xilafət mənsəbi arzusında degildir.

İbn Zübeyr Əbdullah Əbbasdan bu sözi eşidənkibi haləti təğyir tapub yüzini cəmaətə tərəf dutubdedi:

- Ey Məkkə cəmaəti! Mənim ilə bu qoca kişi heçbir zəmanda müvafiqət etməyüb və etməyəcək də.Hali-hazirədə mənə dedigi söz də tə`nə yüziylədir.Fəqət bən yaxşılıqdan başqa ona bir şey etmiyəcəgəm.Hərçənd bu qoca kişinin mənimlə etdigi hərəkatındaböyük cəzayə layiq isə də mən onın günahını əfvedirəm. Mən onınla dostluq və aşinalıq etdigimhalətdə, o, mənimlə ədavət və düşmənlik edir. Mənbunı daxi yaxşı bilürəm ki, böylə bir qocada xeyr olabilməzdir. Zira bunda xeyr olsaydı, Təlhəylə və babamZübeyrlə düşmən olub də`va etməzdi.

İbn Əbbas bu sözi ibn Zübeyrdən eşidən kibi özqulamı Əkrəməyə xitabən: “Məni ibn Zübeyrin yanınaapar” - deyə hökm etdi. Əkrəmə isə Əbdullah Əbbasınəlindən dutub ibn Zübeyrin bərabərinə yetürdi.Əbdullah Əbbas ibn Zübeyrin müqabilində durubdedi:

- Yebnə Zübeyr, dedigin sözlərin cəvabını al.Əvvəla, sən deyürsən guya mən sənlə ədavət edübsana dedigim sözləri tə`nə ilə deyürəm. Qəsəm yadedirəm ki, bən söylədigim sözlər doğrı və islahverməkdən ötridir. Zira iki nəfərin miyanında islahvermək hər bir insanın vacib vəzifələrindəndir. Necə

211

ki, Allah-təala həzrətləri Qur`ani-şərifdə ayeyi-mübarəkə ilə buyurmış: “...Təavənu ələl-birri vət-təqva vəla təavənu ələl-ismi vəl-udvan...”.* Sən dədeyürsən ki, mən Təlhə və Zübeyr ilə də`va etmişəm.Doğrıdır, də`va etmişəm, fəqət bən Allah-təalanınyolında cihad edüb və onın rizasından ötri də`vaetmişəm. Zira sənin baban Zübeyr və Təlhə İslamdanxaric olub Həzrət Əli əleyhissəlamın xilafətinə razıolmayub minlərlə müsəlmanın qətlinə bais oldılar.Axırda da meydani-müharibədən övrətlər kibirugərdan olub “...xəsirəd-dünya vəl-axirə...”* oldılar.Hərgah Təlhə və Zübeyr bir böylə qovğayə baisolmayub və Həzrət Əli əleyhissəlamə bey`ətetsəydilər, dəxi bir bu qədər İslam cəmaətinin nahəqyerə qanları tökülməzdi və baban da cəhənnəmi satınalmazdı. Həqq-təala buyurmış: “Vəmən yəqtulmu`minən mutəəmmidən fəcəzauhu cəhənnəmuxalidən fiha...”**. O kimsələr ki, Həzrət Əliəleyhissəlamı xəlifə bilməyüb, anın xilafətinə ruyi-rizagöstərməzsə, Allah-təalanın qəhrinə giriftar olacaqdır.

İbn Zübeyr bu sözləri eşidən kibi qəzəbnak olubancaq cəvab verməgə qadir degildi. Osman ibn ŞeybəƏbdullah Əbbasın bərabərinə gəlüb dedi:

* “...Yaxşılıq etməkdə və pis əməllərdən çəkinməkdə əlbir olun, günah işgörməkdə və düşmənçilik etməkdə bir-birinizə kömək göstərməyin...” (əl-Maidə, 2)* “...dünyanı da əldən verər axirəti də...” (əl-Həcc, 11)** “Hər kəs bir mömin şəxsi qəsdən öldürərsə, onun cəzası əbədiqalacağı Cəhənnəmdir...” (ən-Nisa, 93)

212

- Ya Əbdullah ibn Əbbas, sən bu millətin alimi vəHəzrət Rəsul əleyhissəlamın əmuzadəsisən. HəzrətRəsuli-Əkrəm (s) sənin həqqində: “Əbdullah Əbbasmənim ümmətimin cəvabıdır” - demiş. Biz biliyoriz,Zübeyrin oğlı biədəbanə hərəkət etmişdir. Təlhə vəZübeyr dəxi xəta yolıyla getmişdilər... və s.

...Osman ibn Şeybə böylə-böylə sözlərdən deyübbir çox üzrxahlıq edəndən sonra İbn Əbbas sakit oldı.Seyyid isə İbn Zübeyrə xitabən dedi:

- Ey Zübeyrin oğlı! Bən dünyaya təlaq verübəbədən xilafət və rəyasət əfkarında degiləm. Bənimtərəfimdən arxayın ol. Zira bən öylə xəyalatdaolsaydım, dəxi bu qədər işlərdə təmaşaçı olmaz idim.Zira bən xilafətə səndən ziyadə həqqdarəm.

İbn Zübeyr bu sözi eşidən kibi qəzəbnak olubdedi:

- Bən səndən bey`ət alub, mənim əmirəlmö`mininolmağıma iqrar almıyınca dəstbərdar olmıyacağam.

Seyyid dedi:- Təmam müsəlman milləti bu sözə şəhadət verə

bilər ki, xüləfayi-ərbəə rəziyallahu ənhümdən başqaheç kimsənin özini əmirəlmö`minin adlandırmağahəqqi yoxdır. Hali-hazirədə milləti-İslamə imamət vəhökumət etmək bəradərzadəm Əli ibn əl-Hüseynin (ə)həqqi-xalisidir, binaənəleyh mən də o Cənabə bey`ətetmişəm.

İbn Zübeyr Seyyiddən bu cəvabı alan kibi dedi:- Bən bu saət sənə gör nə edəcəgəm.Hani əleyhirrəhmə İbn Zübeyrə xitabən dedi:

213

- Nə edə biləcəksən? Hərgah Seyyid həzrətləribana ixtiyar versəydi, bu saət sənin cəvabını verərdim.

İbn Zübeyr dedi:- Ey Hani, sən məni öz səvarələrindən qorxudub,

təhdid edirsən? Bən bu saət səni və səvarələrini həbsedüb ondan sonra Seyyidlə nə edəcəgimi isbatedərəm.

Fəqət İbn Zübeyr öylə xəyal eyləyürdi ki,Kufədən gələn qoşun ancaq Hani və bir neçəsəvarələrdir. Bu vəqt Əmr bin Tariq iki yüz səvarəyləbərabər varid olub səfbəsteyi-nizam oldılar. Seyyidəsəlam verüb izni-də`va istədilər. Seyyid isə izni- də`vaverməyüb sakit olmağı onlara hökm etdi. Bu əsnadəYunis ibn Əmr öz səvarələriylə varid olub Seyyidəsəlam verdilər. Səf çəküb məqami-itaətdə hazır oldılar.

Məkkə əhalisi əhvalı böylə gördikdə İbnZübeyrin həlakətini biri-birisinə söyləyürdilər. Bu vəqtçoxlı toz qalxub. Tozun miyanından Tüfeyl ibn Əmrbir çox səvarələrlə varid olub piyadə oldıqdan sonraSeyyid cənablarına səlam verüb izni- də`va istədilər.Seyyid isə onlara dəxi səbr etməgi əmr etdi. Onlarındalısınca Bəhr ibn Qeys öz ləşkəri ilə bərabər nümayanoldılar. Hamısı ağ libasla müləbbəs olub gög ərəbiatlara səvar, ayeyi-mübarəkeyi: “Və cahidu fillahihəqqə cihadihi...”* - oxuya-oxuya varid olub səlamverdikdən sonra səfbəsteyi-nizam oldılar. Onlardansonra Ne`man bin Amir öz səvarələri ilə varid olub səf

* “Allah yolunda layiqincə cihad edin...” (əl-Həcc, 78)

214

çəkdilər. Cəmaət isə Muxtarın böylə nizamındanheyran qalub təəccüb edirdilər. İbn Zübeyr Haniyəxitabən dedi:

- Öylə xəyal edirsən ki, bən sizin bir bu qədərsəvarələrinizdən xof edirəm? Yox, vallah, bu qədərsəvarə bənim müqabilimdə bir süri qoyun, qurdmüqabilində dayanan kibidir.

Hani dedi:- Ey Zübeyrin oğlı, bu varid olanlar ancaq

müqəddimətül-ceyşdir. Əssaə, əmirimiz dərya-dəryaləşkər ilə varid olub, meydani-karzarı sanagöstərərəm.

İbn Zübeyr bu sözdən qəzəbnak olub özləşkərinin də`vayə hazır olmasına əmr etdi. Butərəfdən Hani əleyhirrəhmə dəxi qitalə hazır oldı. Buvəqt Təyyan dəxi iki bin səvarə ilə varid olub də`vameydanında səfaralığa məşğul oldılar. Hani isə yüziniMəkkə cəmaəti tərəfinə dutub söyləyür: “Ey Məkkəcəmaəti! Siz meydani-hərbdən kənar olın. Zira, olabilər ki, sizlərə ziyan varid olsun”.

Məkkə cəmaəti öz yerlərinə azim olub hər ikitərəfi öz halına buraxdılar. İbn Zübeyr düşməninçoxlığından qorxuya düşüb heyran qalmışdı.

Seyyid isə qoşunın sərdarı kim oldığını xəbəralub: “Təyyandır” - deyə cəvab verdilər. Seyyidhəzrətləri Təyyanı hüzura istəyüb hazır oldıqdabuyurdı:

- Ya Təyyan, Allahın hərəmində də`va edüb qantökmək şər`i-şərifin hökmincə həramdır.

215

Təyyan dedi:- Ya Seyyid, əgər izn verməsən, bu saət İbn

Zübeyri təmam səvarələriylə bərabər qətl edüb birnəfər onlardan nicatyab olmağa buraxmaram və sənixilafətdə bərqərar edüb də, təmam cəmaətini sanabey`ət etməgə var qüvvəm ilə çalışaram.

Seyyid dedi:- Ya Təyyan, Allah-təala sana cəzayi-xeyr versün.

Məkkə cəmaətində bir o qədər münafiq var ki,bənimlə müvafiqət etməyüb, qardaşım Həzrət Hüseyn(ə) ilə rəftar edən kibi bənimlə eyni rəftarıedəcəkdirlər. Fəqət bən sana tövsiyə edirəm, özsəvarilərini cəm` edüb Məkkənin Bətisində sakitolasan.

Təyyan isə Seyyid həzrətlərinin fərmayişinə əməledüb Bətidə sükna etdilər.

Bir tərəfdən İbn Zübeyr öz məkanına müraciətedüb gecəylə Məkkənin rəislərini öz xeyməsinə də`vətetdi. Məkkə rəisləri hazır oldıqdan sonra İbn Zübeyronlara xitabən dedi:

- Həzərat! Bənim sizlərə başqa ümidim var idi.Bən öylə xəyal edirdim ki, siz bənimlə əlbir olub Kufəəhalisiylə də`va edüb də, Seyyidi əl-qolı bağlı banatəslim edərsiniz. Fəqət, əfsus edirəm, bənim zənnimxəta etmiş.

Rəislər İbn Zübeyrə dedilər:- Sən nahəq yerə bizim həqqimizdə böylə fikrlər

edirsən. Zira biz, Əli (ə) Övladlarını sənin xatirin üçünəziyyət və azar edə bilməriz. Bundan əlavə, sənin

216

səlahın budır ki, Mühəmməd Hənəfiyyə ilə sülh edübbu bəladan canını xilas edəsən. Zira sən MühəmmədHənəfiyyəni azar edər isən, Muxtar səni yer yüzindədiri qoymıyacaqdır.

İbn Zübeyr dedi:- İmdi ki, öylədir, siz nə cür səlah bilürsiniz, öylə

də ediniz.Dedilər:- Bizim səndən ötri sülhdən başqa özgə bir

çarəmiz yoxdır.Məkkə rəisləri Seyyid həzrətlərinin xidmətinə

hazır olub və o cənabdan İbn Zübeyrin xanəsinətəşriffərma olub da, sülh etməgi rica etdilər. Seyyidhəzrətləri cəmaətin ricasını qəbul edüb, onlarlabərabər İbn Zübeyrin mənzilinə azim oldılar. İbnZübeyr Seyyid həzrətlərini istiqbal edüb xanəsinəvarid edəndən sonra öz yerində o cənaba yer verüb,özi xidmətgüzarlığa məşğul oldı. Məclisdə Məkkəninəşrafıyla Əbdullah Əbbas dəxi var idi. Məkkəninrəisləri İbn Əbbasdan danışmağı rica etdilər. İbnƏbbas isə yerindən qalxub böylə bir xitabə oxudı:“Həmd və səna edirəm o Xaliqi-qadirə ki, bəni insanıxəlq edüb onların miyanından Bəni Haşimi və BəniHaşim miyanından əmuzadəm Həzrət Mühəmmədəleyhissəlamı nübüvvətə intixab edüb və o birisiəmuzadəm Həzrət Əli əleyhissəlamı imaməti-cəmaətəəmr edüb və o Cənabın Övladını əfzəlün-nas buyurub,Əlidən (ə) sonra Həzrət Həsən (ə), ondan sonra HəzrətHüseyn (ə)-ı ondan sonra Əli ibn əl-Hüseyn

217

əleyhissəlamı ki, hali-hazirədə cəmi`i-müsəlmanlaraəmirdir və bunı dəxi deyürəm ki, düşmənlə sülhetmək sünnətdir. Zira Rəsuli-Əkrəm (s) həzrətləri dəxiHüdeybiyyədə kafərlərlə sülh etmişdi və ondan sonraHəzrət Əli (ə) və İmam Həsən (ə) dəxi Müaviyə iləsülh etmişdilər.

Ey Məkkə cəmaəti! Siz yaxşı bilürsiniz ki,Mühəmməd Hənəfiyyə Həzrət Əlinin (ə) oğlı olmaqlabərabər, validəsi dəxi Bəni Hənif qəbiləsininnücəbasındandır. Bu gün həsəbdə və nəsəbdə,şücaətdə, fəsahətdə əvvəlinci zatdır. Sizlərdən ocənabın Süffeyn də`vasında göstərdigi şücaətinə bircoxı şəhadət verər, zənn edirəm. Binaənəleyh böylə birzati-ali İmamət və hökumət etmək istərsə, edə bilər.Fəqət Mühəmməd Hənəfiyyə həzrətləri hökumətsevdasında degildir. İbn Zübeyrə o cənabdan heç birzərər və ziyan yetişməyəcəkdir”.

İbn Əbbas bu sözləri deyüb sakit oldı. İbn Zübeyrdəxi ayağa qalxub dedi:

- Mən də qəsəm yad edirəm ki, Seyyidcənablarına heç bir əziyyət və azar etməyəm. İstəyürsəMəkkədə, istər Mədinədə sakin olsun, əlimdən gələnehtiramı o cənabın həqqində əsirgəmiyəcəgəm.

Binaənəleyh hər iki tərəf sülhnamə yazub bir-birisinə təslim etdilər. Məkkə rəisləri hər iki tərəfərizaməndlik edüb mənzillərinə övdət etdilər.

Təyyan ibn Əmr ki, Muxtarın sipəhsaları idi,Seyyid həzrətlərinin əlindən dutub öz xeyməsinəapardı. Muxtar Təyyan ibn Əmr vasitəsi ilə göndərdigi

218

maliyyatı Seyyid cənablarına təqdim etdi. Seyyid isətəmam parələri füqərayə təqsim edüb, Təyyan iləsöhbətə məşğul oldılar. Təyyan dedi:

- Ya Seyyidi, hərgah bana izn versəydin, İbnZübeyri təmam atlıları ilə bərabər həlak edərdim.Ancaq siz onı və onın səvarələrini həlakətdən nicatverdiniz. Əmma hərgah o sizə əl tapsaydı, sizi qətledərdi.

Seyyid dedi:- Ya Təyyan, bəni heç kimsə həlak edə

bilməyəcəkdir. Zira bən bu cəmaət içrə Bəni İsrailinmiyanında Əshabi-Kəhf misalındayam. Necə onlaraAllah-təala Həzrəti yuxuyı qalib etdi. Neçə yüz ilyatub, sonra bidar oldılar, hakəza bən də Yəmənşəhərinin Əqiq dağında qayib olub, Qaimi-Ali-Mühəmməd (ə.f) zühur etdikdə, bən də zühur edübdə, küffar ilə cihad edəcəgəm. Əmma Zübeyr azzəmandan sonra həlak olacaqdır. Zira babam HəzrətƏli əleyhissəlam bana xəbər vermişdir ki, filan ayda,filan gündə Həccac ibn Yusif bir cox ləşkərlə bərabərMəkkə şəhərinə qalib olub, Kə`bəni daşa basub, İbnZübeyri əsir edəndən sonra qarnını yırtub, həlakedəcəkdir. İmdi sizlər səlamətliklə Kufəyə azim olubbəndən Muxtara və İbrahimə səlam yetürin.

Təyyan isə Seyyid həzrətlərinin fərmayişatinəəməl edüb də Kufə tərəfinə azim oldı.

On altıncı fəslƏbdullah Zübeyrin əhdi sındırması

219

Ravi deyür: Mühəmməd Hənəfiyyə ilə İbnZübeyrin miyanında sülh oldıqdan sonra MühəmmədHənəfiyyə öz evində sakit olub kimsəylə müsahibətetməyürdi. Fəqət cüm`ə günləri və zilhiccə ayınınəvvəlinci on günlərində bə`zi əhbablarını qəbul edüb,onlarla müsahibət edərdi. İbn Zübeyr isə MühəmmədHənəfiyyənin bu rəftarını xoşlamayub xəyal edirdı ki,hərgah bircə il dəxi Mühəmməd Hənəfiyyə Məkkədəqalarsa, cəmaət hamusı ona bey`ət edüb də Hüseynibn Əli əleyhissəlamın qanına əvəz olaraq onı qətledərlər. Böylə xəyalati-şeytaniyyə ilə bir çox hiylələryapdısa da səmərəsiz qaldı. Ən axır MühəmmədHənəfiyyənin Məkkədən çıxması üçün Həzrət Rəsuli-Əkrəmin (s) səccadəsini bəhanə edüb MühəmmədHənəfiyyədən səccadəni almağa adam göndərdi.Mühəmməd Hənəfiyyə cəvabında dedi:

- Səccadə Xədiceyi-Kübradan Həzrət Rəsula (s)və o Cənabdan dəxi Həzrət Əli (ə) cənablarına vəondan dəxi Həzrət Həsən (ə), Həzrət Hüseyn (ə) vəHəzrət İmam Zeynəlabidin əleyhissəlamə yetişüb vəHəzrət İmam Zeynəlabidin (ə) dəxi əmanətənsəccadəyi bana tapşırmış ki, bən İmam HəsənƏskəriyə (ə) verim. Dəxi bənim ixtiyarım yoxdır ki,başqa bir kimsəyə səccadəyi təslim edəm. Hərgah busəccadəylə Həzrət Rəsulə (s) təqərrüb etmək istəyürsə,bana ehtiram etməklə şərafət kəsb edə bilər. Zira bənHəzrət Rəsulın (s) vəsisi oğlıyam. Hərgah bəndən dəxişərafətli bir zatə təqərrüb etmək istəyürsə, dördinci

220

İmam Həzrət Əli ibn əl-Hüseyn əleyhissəlamə bey`ətetsin. Zira, o cənab min dəf`ə məzkur səccadədənşərafəti ziyadədir. İbn Zübeyrə deyərsən ki, onınmisalı eynən Bəni İsrail qövminin misalı kibidir. ZiraBəni İsrail öz peyğəmbərlərini qətl edəndən sonraüləmalardan sual edirdilər ki, hərgah bir zatınbədənində birə və ya pəşə qanı olarsa onın nəmazısəhihdir və ya batil? İştə İbn Zübeyrin haləti, rəftarıhəman Bəni İsrail qövminin rəftarı kibidir. Bir tərəfdənHəzrət Rəsulın (s) Övladıyla ədavət edüb Məkkədəntəb`id etmək istəyür, digər tərəfdənsə Həzrət Rəsulın(s) səccadəsini mütalibə edüb onın vasitəsilə şərafətsahibi olmaq xəyali-əbləhanəsindədir.

İbn Zübeyrin qasidi övdət edüb də MühəmmədHənəfiyyədən eşitdigi cəvabları eynən İbn Zübeyrəsöylədi. İbn Zübeyr bu sözlərdən ziyadə qəzəbnakolub Məkkə rəislərindən məhsub olan Məs`ud ibnFəhzəməyi istədi. Məs`ud hazır olandan sonra onaxitabən dedi:

- Ey Məs`ud! Sən yaxşı bilürsən ki, bən bir çoxzəhmətlərdən sonra bu məqamə vasil olmışam. Fəqətqorxım budır ki, Mühəmməd Hənəfiyyə bu imarət vəhöküməti bənim əlimdən alsun.

Məs`ud dedi:- Nə olmışdır, Mühəmməd Hənəfiyyə xilafi-

sülhnamə bir şey etmişmidir?İbn Zübeyr dedi:- Xilafi-əhdnamə bir şey görməmişsə də, fəqət çox

qorxuram.

221

Məs`ud dedi:- Ya Əbdullah, sən bənim sözlərimə qulaq asub

da Mühəmməd Hənəfiyyə həqqində kin və ədavətyürəgində bəsləmə. Zira o cənab xilafət və İmaməthəvasində olmaqla bərabər, sana da bir ziyanyetürməyəcəkdir. Hərgah o cənabın yürəgində səninhəqqində bir şey olmış olsaydı və xilafət fikrindəolsaydı, dəxi Muxtarın bir o qədər ləşkərini səninmüqabilindən dəf` edüb sülh etməzdi. Binaənəleyh,sana tövsiyə edirəm ki, Mühəmməd Hənəfiyyə iləsülhdə olub da əhd və müsalihəyi möhkəm dutub,xəyalatı-məfsədəyi kənara atasan. Hərgah bənimsözlərimi fayidəsiz bilüb Mühəmməd Hənəfiyyəhəqqində başqa məqsəddə olar isən, o dəxi sana qəsdedüb də İbn Əbbas və Bəni Haşim qəbiləsiylə bərabərsəni həlak edərlər. Hərgah Mühəmməd Hənəfiyyə vəBəni Haşim sana qəsd edərsə, Məkkə cəmaəti dəxionlara müavin və sana ədavət edəcəkdirlər. O vəqtsənin dinin əlindən gedən kibi, dünya ümuratı daəlindən çıxacaqdır.

İbn Zübeyr Məs`udın cəvabında dedi:- Ey Məs`ud! Bən zəmanənin imamıyam. Böylə

sözləri bana demək sana layiq degildir. Qəsəm yadedirəm ki, Mühəmməd Hənəfiyyədən səccadəyialmasam, sakit olan degiləm. Zira bən imami-cəmaətvə əmirəlmö`mininəm. Həzrət Rəsuli-Əkrəmdən (s)qalan əşya bəndə olsun gərək.

İbn Məs`ud dedi:

222

- Əvət, sən bizlərə əmirsən, doğrıdır, fəqət bizimPeyğəmbərdən (s) qalan miras onın Övladına çatar.Həzrət Rəsuldan (s) qalan mirasa sənin təsərrüfetməgə heç bir həqqin yoxdır.

İbn Zübeyr dedi:- Ya Məs`ud, sən bu sözi eşitməmişsən ki, Həzrət

Rəsul (s) buyurmış: “Nəhnu məaşir əl-ənbiyai lanovrəsu...”.*

Məs`ud dedi:- Ya Əbdullah, bən öz atamdan neçə dəf`ələr bu

sözi eşitdim. Atam deyürdi: “Rəsuli-Əkrəm (s)buyurmışdır ki, bəndən sonra hər bir söz bana nisbətverilüb, rəvayət olarsa, o sözi Qur`ani-şəriflə müqabiləediniz, hərgah Qur`anda var isə, qəbul ediniz, hərgahmüxalifi-Qur`an isə qəbul etməyiniz. Binaənəleyh, buhədis Qur`ani-şərifə mütabiq gəlməyür. Zira Qur`ani-şərifdə Allah-təala Həzrətləri buyurmışdır ki, HəzrətDavudın (ə) vərəsəsi Süleymandır (ə). Genə başqayerdə buyurmış: “Yərusini və yərisu min ali-Yə`qubəvəc`əlhu Rəbbi rəziyya”*. Binaənəleyh, söylədiginhədis Həzrət Rəsuli-Əkrəmin (s) dilindən degildir.

Öylə ki, İbn Zübeyr bu sözi eşitdi, Əmr ibnƏbdullahı də`vət edüb dedi:

- Otuz nəfər səvarə alub böylə ki, cəmaət xəbərdutmasın Mühəmməd Hənəfiyyənin evinə həmlə

* “Biz peyğəmbərlər özümüzdən sonra miras qoymarıq...” (hədis)* “O, həm mənə, həm də Yəqub nəslinə varis olsun. Ey Rəbbim! Həm dəelə et ki, o riza (Sənin rizanı) qazanmış olsun!” (Məryəm, 6)

223

edüb, zuriylə səccadəni alub gətürərsən. Hərgahmüxalifət edərsə, nə istəyürsən et.

Əmr ibn Əbdullah səvarələri alub ibn Zübeyrinhökmini icra etmək üçün Həzrət Rəsuli-Əkrəm (s)təvəllüd olunan yerə hücumavər oldı. Əmr ibnƏbdullah Mühəmməd Hənəfiyyənin xanəsinə daxilolmamış Mühəmməd Hənəfiyyə öz qulamı Əs`ədəqapuyı bağlamağı əmr etdi. Zira Rəsuli-Əkrəməleyhissəlam təvəllüd tapdığı bir xanəyə hücumavərolmağı istəməyürdi. Əs`əd isə qapuyı bağlayubibadətə məşğul oldı. Bu vəqt Əmr ibn Əbdullah otuznəfər səvarəylə, nizəylə qapuyı çalub açmaq istədi.Məkkə cəmaəti dəxi hazır olub baxırdılar. Əmr ibnƏbdullah dedi:

- Ey Əlinin oğlı, çıx evdən dışarı, sənin ilə sözimvardır.

Mühəmməd Hənəfiyyə isə cəvab vermədi. Əmrisə cəvab almadıqda qəzəbnak olub öz səvarələrinəodun gətirüb qapuya atəş vurmağı əmr etdi. Məkkəcəmaəti əhvalı böylə gördikdə öz evlərinin üstinəçıxub Əmrin səvarələrini daşa basdılar. İbn Zübeyrələ`nət edüb deyürdilər ki, İbn Zübeyr əhdi sındırubRəsuli-Əkrəm həzrətlərinin xanəsini yandırmaqistəyür.

Mühəmməd Hənəfiyyə cənabları əhvalı böyləgördikdə evdən dışarı çıxdı. Məkkə cəmaəti Seyyidcənablarını görən kimi səlam verdilər. Seyyid isəcəvab səlamı verdikdən sonra yüzin Əmrə tərəf dutubdedi:

224

- Ya Əmr, sən yaxşı bilürsən ki, Həzrət Rəsuli-Əkrəm (s) bu evdə təvəllüd olmışdır. Və HəzrətCəbrail (ə) bu xanədə Həzrət Rəsulə (s) nazil olubəhkami-dini Allah-təala tərəfindən gətürmişdir.Bunları bilüb də evi yandırmaq istəyürsən? Böyləməl`unanə işlər sizlərdən əcəb degildir. Zira sizin atavə babalarınız dəxi bizim babalarımızla eynən böyləetmişlərdir. Fəqət biz səbr edəriz, ta ki, Allah-təalahəzrətləri biz ilə sizin aranızda hökm eyləsün.

Məkkə cəmaəti bu vəqt həyəcanə gəlüb bir səsləsöylədilər:

- Ya Seyyidi, bizlərə icazə ver, tainki bu fasiqlərəədəb ögrədək!

Seyyid həzrətləri dedi:- Mən istəməyürəm ki, Kə`beyi-müəzzəmədə qan

tökülsün. Zira Rəsuli-Əkrəm (s) buyurmışdır ki,təmam mö`minlərə Beyti-Xudada qətl etməkhəramdır. Fəqət ibn Zübeyrin məqsədi bəni Məkkədəntəb`id etməkdir. Zira mənim vücudım ilə cəmaət o İbnZübeyrə e`tibar edüb bey`ət etmiyəcəkdir. Zira bənRəsuli-Əkrəmin (s) nəvəsi və Həzrəti Əlinin (ə) oğlıoldığımda cəmaət məndən sərfi-nəzər edüb də Zübeyroğlı kimilərə itaət etmiyəcəkdir. Ey Əmr, müraciətedüb İbn Zübeyrə söylə, bana bir qədər möhlətversün, tainki Mədinəyə məktub yazub cəvab aldıqdaMəkkədən xaric olayım və nə qədər İbn Zübeyr hali-həyatdadır, Məkkəyə dəxi müraciət etmərəm.

Əmr ibn Əbdullah müraciət edüb də əhvalatınecə ki, olmış idi, təqrir etdi və bunı dəxi əlavə etdi ki:

225

“Mühəmməd Hənəfiyyə məqami-dimağda degildir.Zira bu gün bana hərgah himayət etməsəydi, Məkkəcəmaəti bəni həlak etmişdilər və səndən dəxi möhlətistəməsinin səbəbi budır ki, bəradərzadəsi Əli ibn əl-Hüseyn əleyhissəlama məktub yazub, Məkkədən xaricolmasına icazə istəsün. Və illa bu saət Məkkədən xaricolardı. Fəqət bunı nəzərə almalısan ki, hərgah Seyyidbu gün səni qətl etmək xəyalında olsaydı, qadir idi.Zira əhali kaffətən o cənabın itaətində hazır idilər”.

İbn Zübeyr əhvalatı eşidən kibi xofə düşübMühəmməd Hənəfiyyəyə Mədinədən məktubınəcəvab gələnə kibi möhlət verdi. Seyyid cənablarımöhlət aldıqdan sonra bəradərzadəsi Əli ibn əl-Hüseyn (ə)-ə böylə bir məktub yazdı: “Fəzilətlübəradərzadə! Babam Əli ibn Əbutalib (ə) bana xəbərverüb demişdir: “Ey Mühəmməd (s), bən və qardaşınHüseyn (ə) şəhid olandan sonra bə`zi münafiqlərsəninlə büğz və ədavət edüb də səni qətl etmək xəyali-məl`unanəsinə düşərlər. O vəqt sən səbr edüb dəYəmən tərəfinə mühacirət et”. İştə öylə bir mövqe` vəməqam yetişmişdir. Səndən icazəsiz mühacirət etməkistəməyürəm. Zira sənin itaətin bana və cəm`i-İslaməhalisinə vacibdir”.

Məktubı təmam edüb qulamı Əs`əd vasitəsiləMədinəyə irsal etdi. Əs`əd mənzilbəmənzil Mədinəyəvarid olub qəbri-Həzrəti-Rəsuli (s) ziyarət edəndənsonra Əli ibn əl-Hüseyn (ə) xidmətinə azim oldı.Cəmaət Əs`ədi əhatə edüb neçə gün anın intizarındaoldıqlarını söylədilər. Əs`əd dedi:

226

- Siz nərədən bənim gəlməgimi bildiniz?Dedilər:- Həzrət Zeynəlabdin (ə) bir həftə bundan əqdəm

sənin Mühəmməd Hənəfiyyə həzrətlərindən məktubgətirməgini bizə xəbər vermişdir.

Əs`əd bu sözdən ağlıyub Həzrət Əli ibn əl-Hüseyn əleyhissəlamın xidmətinə azim oldı. Varidolandan sonra Mühəmməd Hənəfiyyənin məktubınıöpüb Həzrətə təqdim etdi. Həzrət Səccad (ə) məktubıoxuyub ağladıqdan sonra kağız və qələm alub böyləbir cəvab yazdı: “Möhtərəm əmu! Təhiyyə və sənadansonra cənabınıza mə`lum edirəm ki, məktubi-şərifinizvüsul olub əhvalatdan müttəle` oldım. Binaənəleyhsizə Məkkədən tez bir zəmanda hicrət etməgi tövsiyəedirəm. Zira Allah-təala Həzrətləri sizi müqərrəretdigi məqamda qeyb edüb vəqti-müəyyəndə zahiredəcəkdir...Vəssəlamu əla mənittəbəə əl-hüda”*.

Məktubı möhr edüb Əs`ədə verdi. Əs`ədmüraciət icazəsi aldıqdan sonra Məkkəyə azim oldı.Neçə gündən sonra Məkkəyə varid olub Həzrət Əliibn əl-Hüseyn (ə)-ın məktubını Mühəmməd Hənəfiyyəcənablarına verdi. Mühəmməd Hənəfiyyə məktubınehtiramı üçün ayağa qalxub ehtirami-təmam iləməktubı alub busə edəndən sonra açub oxudı.Mətləbdən müttəle` olandan sonra hicrət etməktədarükinə düşüb cəm`avərlığa məşğul oldı. Məkkəcəmaəti bu əhvaldan xəbərdar olub Seyyid

* “...Haqq yolu tutub gedənlərə salam olsun!”. (Taha, 47)

227

cənablarının xanəsinə cəm` olub hicrət etməsinə mane`olmaq istədilərsə də Mühəmməd Hənəfiyyə razıolmayub onlara cəvabən dedi:

- Cəmaət, bən öz fikrim ilə hicrət etməyürəm,bəradərim və bəradərzadəm bana hicrət etməyifərman etmişdirlər. Zira bənim düşmənlərim, yə`nimünafiqlər bəni qətl etmək xəyali-xainanəsinədüşmişlərdir. Binaənəleyh, hicrət etməgə məcburəm.Böylə bir hicrət bizlərdən əqdəm ənbiyalar üçün dəxiittifaq düşmişdir. Necə ki, Həzrət İbrahim Xəlil (ə)Kufədən Şama və Həzrət Musa (ə) Misrdən Mədainəvə Həzrət İsa (ə) Beytül-müqəddəsdən Misirə vəHəzrət Mühəmməd (s) Məkkədən Mədinəyə hicrətetmişlərdir. Bu cənablar hamusı ə`dayi-dininfəsadlarından hicrət edüb də, vətəni-əzizlərini tərketməgə məcbur olmışlardır. Və illa, heç kimsə özixtiyarı ilə əziz vətənindən sərfi-nəzər edüb qürbətixtiyar etməz, zənn edirəm. İştə bən də hicrət etməgəməcburəm və bu hicrət etməmdə bir çox əsrarlarvardır. Binaənəleyh sizlərə tövsiyə edirəm ki, bəndənsonra bir-birisi ilə ittifaq və ittihad edüb də üxüvvət vəmüsavatla rəftar ediniz. Füqərayə rəhm edüb dünyavə axirət işlərinizi mə`mur etməgə var qüvvənizləçalışub bəradərzadəm Əli ibn əl-Hüseynəleyhissəlama itaət etməgi vacibati-diniyyədən fərzediniz. Hər bir işdə qövlinizlə fe`liniz bərabər gərəkolsun. Hər bir zəman nifaq və təkəbbür kibi sifati-mənhusədən kənar olmağı sizə tövsiyə edürəm.

228

Hərgah mənim vəsiyyətlərimə əməl edərsəniz, dünyavə axirətdə xoşvəqt olarsınız.

Mühəmməd Hənəfiyyə sözlərini təmam etdikdənsonra Məkkənin rəisləri Rəbiə ibn Qasim, Şeybə ibnRəqqad, Həkim ibn Hürr, Övn ibn Əbdürrəhman,Əmr ibn Əhnəf, Əbdullah Əbbas kibi möhtərəm zəvatqalxub söylədilər:

- Ya Seyyidəna, bizlər səndən əl gətürəsi degiliz,nərəyə gedər isən, sənlə bərabər gedəcəgiz.

Mühəmməd Hənəfiyyə onların cəvabındasöylədi:

- Siz bənimlə bərabər gedə bilməzsiniz. Zirabənim üçün müqərrər olan məqamə heç kimsə gedəbilməzdir. Fəqət mən bir neçə mənzil sizi özümləbərabər apararam, tainki bə`zi şeyləri sizə göstərməkləbərabər bir neçə tövsiyələr dəxi sizə edərəm.

Məkkənin rəisləri səfər tədarükini görməkdənötri xidmətdən mürəxxəs olub öz xiş-əqrəbalarınıvida` edüb də Mühəmməd Hənəfiyyə cənablarınınhüzurında hazır oldılar. Əbdullah Əbbas öz oğlı Əliniehzar edüb bu sözləri ona tövsiyə etdi:

- Oğlım! Bu səfərdə gərək Mühəmməd Hənəfiyyəcənablarından ayrılmayub nə deyürsə, itaət etməlisən.Nə qədər müşkil məs`ələlər sana lazım isə o cənabdansual eylə. Nə yerdə sana müraciət etməgi hökmedərsə, itaət et.

Bu tərəfdən Seyyid cənabları əhli-beytini Mədinəşəhərinə – Həzrət Əli ibn əl-Hüseyn (ə) xidmətinə irsaledəndən sonra başına ağ əmmamə bağlayub, yüzinə

229

niqab salub, şəmşir həmail edəndən sonra evdənqədəm kənarə qoyub cəmaətlə bərabər səvar olub,yüzin Mədinə tərəfinə dutub söylədi: “Əssəlamunəleykə, ya İmam ibn İmam! Sənin fərmanına itaət edübdə Məkkədən xaric oluram”.

Bu sözləri deyüb də vətəni olan Məkkəninfəraqında ağladı. Bir neçə kəlmə vətən həqqindəcigərsuz sözlər deyüb də Taif tərəfinə azim oldılar. Ogecə keçüb səbah oldıqda Məkkə cəmaəti MühəmmədHənəfiyyənin Məkkədən getməsindən xəbərdar olubİbn Zübeyrə lə`nətxan oldılar. Əbdullah Əbbas İbnZübeyrin məclisinə varid olub dedi:

- Ey Zübeyrin oğlı, öylə xəyal edirsən ki,Mühəmməd Hənəfiyyə cənablarını Məkkədən ixracetməklə məqsədə nail olacaqsan? Yox, öylə bir zəmankeçməz ki, ən bir alçaq kimsənin əlində bu şəhərdəməqtul olacaqsan.

İbn Zübeyr isə başını aşağı salmışdı. İbn Əbbasgedəndən sonra İbn Zübeyr Mühəmməd Hənəfiyyə iləbarabər kimlərin getməsini bilüb Əbu Münziri ehzaretdi. Əbu Münzir hazır oldıqdan sonra İbn Zübeyrdedi:

- Ey Əbu Münzir, üç yüz bənim səvarələrimdənalub Mühəmməd Hənəfiyyənin dalınca azim ol. Fəqətona yetdikdə də`va etmə. Zira Mühəmməd Hənəfiyyəbilvərasə şücaət və rəşadətə malik oldığı üçün sənonınla bərabər ola bilməzsən. Ancaq onınla bərabəryigirmi nəfər Məkkə rəisləri dəxi vardır, onlarıməhbusən bənim üçün gətür, tainki onlara siyasət

230

edəm. Zira onları siyasət etməzsəm, başqaları dəxionlara baxub da Əli (ə) və Ali-Əli (ə) dostlarıgünbəgün artacaqdır.

Əbu Münzir üç yüz səvarə ilə bərabərMühəmməd Hənəfiyyənin dalınca azim olub Rə`süt-təriqeyn adınlı yerdə onlara yetişdi. Əli ibn Əbbasonların vürudindən xəbərdar olan kibi MühəmmədHənəfiyyə cənablarına xəbər verdi. Bu vəqt ƏbuMünzir yetişüb Mühəmməd Hənəfiyyə cənablarınasöylədi:

- Ey Əlinin oğlı, səninlə işim yoxdır, sən azadsan.Zira İbn Zübeyr sana əman vermişdir. Fəqət okimsələr ki, sən onlara fərib verüb gətürmişsən,onlarla işim vardır.

Sonra yüzini Məkkə rəislərinə dutub dedi:- Ey Məkkə cəmaəti, sizi xəbərdar edirəm, hərgah

Seyyiddən dəstbərdar olub Məkkəyə müraciətetməzsəniz, sizləri qətliam edəcəgəm.

Məkkə əhalisi Əbu Münzirin cəvabında dedilər:- Ey Əbu Münzir, mə`nasız, əbləhanə sözləri

söyləmə. Öylə ki gəlübsən, öylə də müraciət et. Və illa,bir nəfər sizlərdən salim və səlamət qoymayub da qətledəriz.

Bu sözləri deyüb də də`vayə hazır oldılar.Mühəmməd Hənəfiyyə cənabları dedi:

- Qardaşlar, siz öz yerinizdə sakit olınız. Bənbabam Əlinin (ə) şəmşiriylə bu cəmaətə cəvabverəcəgəm. Bundan əlavə, neçə vəqtdır bir guşədəsakit olub din düşmənləriylə də`va etməmişəm. Bu

231

gün istəyürəm bu cəmaətlə də`va edüb şücaət vərəşadəti onlara göstərim.

Bu sözi deyüb şəmşirini niyamından çəkübdüşmənin müqabilinə yüriş etdi. Əbu Münzirləmüqabilə olub uca səslə dedi:

- Ey Əbu Münzir, ey hiyləgər, müraciət edüb İbnZübeyrə bənim tərəfimdən söylə ki, ey xaini-İslam,bən hər bir barədə hüquqımdan keçüb Hicaz vilayətinisana vagüzar etdim. Sən isə razı olmayub bənimMəkkədən ixrac olmamı istədin. Buna dəxi bən razıolub Məkkədən xaric oldım. Fəqət, sən öylə xəyaledirsən ki, bən bunları fəqət canımdan ötri eyləyürəm?Ancaq böylə degil. Bən Allah-təala həzrətlərininhökmi-şərifinə tabe` olub itaət edirəm.

Əbu Münzir bu sözləri Seyyid cənablarındaneşidən kibi də`vayə hazır olub dedi:

- Ey Əlinin oğlı, imdi ki, iş böylə məqamə yetişdi,əvvəl səni qətl edüb sonra yerdə qalanlarla nəetməliyəmsə, edərəm.

Bu sözi deyüb Seyyid cənablarına həmlə etdi.Seyyid cənabları dəxi o münafiqlərə həmlə edübonlardan bir çoxını qətl edüb, mabəqisi yüz fərarəqoyub pərişan halətlə çöllərə qaçdılar. Seyyid isəonları təaqüb, tainki Əbu Münzirə yetişdi. O münafiqiqətl edüb, təkbir deyə-deyə başqa münafiqlərə həmləetdi. İki yüz o münafiqlərdən həlak edəndən sonramüraciət edərək müsafirətlərində dəvam etdilər. Taifəbir az qalmış, Əssan - Taifin əmiri xəbərdar olubcəmaətlə bərabər Seyyid cənablarını istiqbal edüb, o

232

cənabın Taifdə sükunət etməsini rica edüb, özi vəcəmaəti o cənabə bey`ət edüb, can və əmvallarını ocənabə fəda etməgi dəxi əlavə etdilər. Zira Zübeyroğlının nə oldığını kəmalınca bilürdilər.

Seyyid cənabları Əssanın bu sözlərindən təəccübedüb dedi:

- Ya Əssan, bən sənin bu sözindən təəccübedirəm. Zira sənin validin Taif əhalisiylə bərabərCəməl və Süffeyn vəq`ələrində Həzrət Əliəleyhissəlamə asi olub bir çox müsəlmanları şəhidetdilər. Vəlakin imdisə sən və sənin tabe`lərinməhəbbət məqamında bana can fəda etməgə hazırolmağınıza səbəb nə olmışdır?

Əssan dedi:- Ey bənim ağam, atam münafiq olmışdısa da,

bən tifl zəmanında sizlərə dustdar olub atamaməzəmmət edüb sizə ədavət etməkdən onı mən` edübdeyürdim: “Nə üçün ədavət edirsən o zat ilə ki, Allah-təala həzrətləri onı öz vəlisi qərar verüb? Qurani-əzimdə bir neçə yerdə mədh etməklə bərabər, öz irsaletdigi Peyğəmbərə (s) vəsi qərar verüb də, təmami-məxluqatı o cənabə dost olmağa əmr və fərmanetmişdir”:

Bir zat ilə düşmən oluyorsan ki, cəhandə,Yox bircə nəfər zat ona olsun da bərabər.Fəzlü kərəmü cudü səxavətdə, hünərdə,Meydani-şücaətdə çalan tiği-düpeykər.Damadi-Rəsul, zövci-Bətul, mühyiyi-İslam,

233

Həm ismi Əlidir, ləqəbi Heydərü Səfdər.Heç kimsə Əli tək keçməyüb varü yoxından,Verməyüb rəhi-Həqdə fərzəndü bəradər.Ey hamiyi-İslam, göz aç, millətə bir bax,Müznib çüriyür həbsdə, Sabir də olur xar.

(Sabir Badikubeyi)

Atama bən bu sözləri dedikdə atam qəzəbnakolub qabağında qoyulmuş qələmdanı mənim başımavurub başımdan qan cari olmağa başladı. Buna dəxiqane` olmayub bənim boynıma zəncir salub özotağımda həbs olmağıma əmr etdi. Günüz keçübaxşam oldıqda başımdan qanın çox getməsi vəboynımda olan zəncirin ağır olmasından sığınub heçbir tərəfdən nicat yüzi görməyüb, əl dərgahi- Allah-təalayə qaldırub ərz etdim: “Ey bənim Xaliqim, sənyaxşı bilürsən ki, bən heç bir barədə müqəssir degiləm.Fəqət məhəbbəti-Əmirəlmö`minin (ə) məni bu fəlakətəsalmışdır. Bu gecənin aləmində səndən nicatistəyürəm”.

Bu münacatı ərz edəndən sonra ağlayub huşdangetdim. Aləmi-bihuşlıqda Həzrət Rəsul (s) cənablarıbaşım üstində hazır olub buyurdı: “Ya Əssan, sənin buhalətinə səbəb Əlinin (ə) məhəbbəti olmışdır. Fəqətqəmnak olma, bu saət sana nicat verüb və atandanintiqamını alaram”.

Bu sözdən Həzrət Rəsul (s) hüzurında bir nəfərgözəl cəvan hazır olub əlində dəxi bir bıçaq var idi.Həzrət Rəsul (s) bıçağı o cəvandan alub bana verdi.

234

Bən bıçağı Həzrət Rəsuli-Əkrəmdən (s) aldım. O cənabbana “ayağa dur” - deyüb əmr etdi. Bən isə,müqəyyədəm, ya Rəsulullah (s) - deyə cəvab verdim.O cənab mərhəmət əli ilə zəncirə işarə edən kibizəncirdən rəhayab oldım. Həzrət Rəsul cənablarıyanında olan cəvana bənim atamı hazır etməgə əmretdi. Hazır olandan sonra bana xitabən: “Ya Əssan,budur bənim əmuzadəm Əlini (ə) səbəb edüb ədavətedən?”. Ərz etdim, bəli, ya Rəsulullah (s). O cənabbuyurdı: “Ya Əssan, vur bıçağı bu fasiqin qarnına”.Bən isə itaət edüb bıçaqla atamın qarnını yardım. Buvəqt hövlnak yuxudan ayılub övrətlərin nalə səsiqulağıma yetişdi. Otağımdan xaric olub atam yatanodaya varid olub atamı öz rəxtxabındə qarnı yarılubhəlak olmış gördim. Təmam şəhər cəmaəti bu əhvalatıbilüb, fəqət qatil kim oldığını heç kimsə bəndən başqabilməyürdi. Nə isə, gecəyi keçirüb sübh oldıqdababamı dəfn etdikdən sonra anın yerində hökumətəoturub tayifənin rəislərini ehzar edüb başdan-başaəhvalatı onlara nəql edüb də Əli (ə) və Övladi-Əli (ə)ədavətindən onları mən` edüb və mühibbü dustolmalarını dəxi tövsiyə etdim. Allah-təala həzrətlərinətəşəkkür edirəm ki, cəmaət bənim tövsiyəmi səm`i-e`tibarə alub da kaffəsi sabiqdəki fasid xəyalatı bütün-bütünə atub da səmimi-qəlb ilə dustdari-Ali-Əlidir (ə).

Mühəmməd Hənəfiyyə cənabları Taifə nüzuli-iclal edüb gecəyi Əssanə qonaq oldılar. Səbah oldıqdabütün cəmaət Mühəmməd Hənəfiyyə hüzurına varidolub o həzrətin hüzurında ə`dayi-din ilə müharibə

235

edüb canlarının fəda etməsini ərz və izhar etdilər.Mühəmməd Hənəfiyyə cənabları söylədi:

- Cəmaət, bən babam Əli əleyhissəlamıntövsiyəsinə və hali-hazirədə cəmi`i- İslamə İmami-zihəqq olan Əli ibn əl-Hüseyn (ə)-ın fərmayişinə əməledüb də Yəmən tağına tərəf getməliyəm. Fəqət sizlərətövsiyə edirəm ki, Həzrət Əli ibn əl-Hüseyn (ə) bu günsizlərə İmam və vəsiyyi-Peyğəmbərdir (s). Nə deyərsəitaət edüb əməl etməlisiniz.

Seyyid cənabları yeddi gün Taifdə sakin olubadabi-şəriəti onlara tə`lim verüb səkkizinci gün Yəməntərəfinə azim oldı. Taifdən Yəmənə kibi İbn Zübeyrindostları çox idi. İbn Zübeyr dəxi qabaqca onlaranamələr yazub: “Mühəmməd Hənəfiyyə igirmi nəfərləbərabər bəndən fərar etmişdir. Nə yerdə sizlərətəsadüf edərsə, anı müqəyyəd edüb oniylə olanlarıqətl edüb, əmvallarını qarət edərsəniz”.

İbn Zübeyrin məktubları o münafiqlərə vüsulolan kibi hər bir yerdə qaravullar qoyub Seyyidcənablarını gözləyürdilər. Seyyid cənabları Faziliyyəadınlı bir yerə yetişdi ki, orada Bəni Təmim qəbiləsisükna edərdilər. Qəbilənin rəisi Hilal bin Əlqəməadınlı bir münafiq idi. Bu münafiq neçə bin səvarə iləSeyyid cənablarının intizarında durub yol gözləyürdi.

Bu tərəfdən isə Seyyid cənabları öz yolındadəvam etməkdə idi. Bu vəqt bir nəfər şütürsəvar gəlübSeyyid cənablarına Hilal bin Əlqəmənin əhvalatınıbəyan etdi. Seyyid cənabları öz həmrahlarına əhvalatıittila` verüb Bəni Təmim qəbiləsinə bir nəfər vəkil irsal

236

edüb onlara hüccət təmam etməgi lüzum və məsləhətgördi. Rəfiqlər dəxi razı oldılar. Seyyid cənabları özqulamı Əs`ədi Hilal bin Əlqəmə yanına qasidgöndərüb dedi:

- Hilala söylə ki, Mühəmməd Hənəfiyyə deyürbizim heç bir kimsəylə işimiz yoxdır, bizə yolversünlər Faziliyyə çölindən keçüb məqsədimizdalınca gedək. Zira bən və bənim rəfiqlərim dünyayıtərk edüb insan övladıyla tərki-əlaqə edəcəgiz. Hərgahrazı olmıyub inad və fəsad məqamında durarsa,onlarla müharibə etməgə məcbur olacağız.

Əs`əd öz risalətini yerinə yetirüb cənabMühəmməd Hənəfiyyə həzrətlərinin sözlərini Hilaladedi. Hilal isə məqami-qəsavətdə durub Əs`ədə dedi:

- Ey Əs`əd, bənim tərəfimdən MühəmmədHənəfiyyəyə söylə ki, hərgah bənim əlimdən nicatyabolmaq istəyürsə, gərək bənim xidmətimə gəlüb, tainkibən anı əli-qolı müqəyyəd, əmirimiz İbn Zübeyrinhüzurına aparub və əmirdən anın üçün rəhayabolmağı xahiş və təmənna edəm. Hərgah başqa hərəkətandan yüz verərsə, anı qətl etməgə məcburəm.

Əs`əd övdət edüb Hilalın cəvabını Seyyidcənablarına ərz etdi. Seyyid cənabları öz səvarələrinətəmaşa etməgə hazır olmalarını əmr edüb, özi tək-tənha Hilal ibn Əlqəmə tərəfinə azim oldı. Omünafiqlər öylə ki, Seyyid cənablarını gördilər, həpsibirdən Seyyid cənablarına həmlə etməgə amadəoldılar. Hilal isə öz cəmaətinə dedi:

237

- Cəmaət, siz sakit olınız, bən tək istəyürəmSeyyid ilə müqabilə edim.

Hilalın bu sözlərini qoşun qəbul etmədi. Ziraböylə xəyal edirdilər ki, hərgah Hilal təklikdə Seyyidcənablarını qətl edərsə, İbn Zübeyrdən fəqət ən`am vəcayizəyi o alacaqdır. Deyürdilər, həpimiz bərabərSeyyidi qətl edüb və ən`amı dəxi mabeynimizdəbərabər təqsim edək. Nə isə, cəmaətlə Hilalınmiyanında mükalimə tul çəkdi.

Şəddad bin Əlqəmə dünyagörmiş və təcrübəhasil etmiş və bir çox müharibələrdə izhari-vücudedüb Əli (ə) və Övladi-Əlinin (ə) şücaət vəmərdanəligini kəmalınca bilən bir zat, cəmaətə xitabəndedi:

- Ey bənim əqvam və əmizadələrim, siz bucəvanla müharibə etməkdə əcələ etməyin. Zira əgər bucəvan bən zənn etdigim və bən gördigim cəvan isə, onsizin bərabərdə ləşkərdən də xof etməyüb qalibgələcəkdir.

Cəmaət Şəddadın bu sözini eşitdikdə həpsi sakitvə sakin olub öz yerlərində qərar dutdılar. Onlardanfəqət Hilal Əlqəmənin sözinə e`tina etməyüb meydani-karzarə azim oldı. Öylə ki, Mühəmməd Hənəfiyyəcənablarının səvarələriylə yüzbəyüz olub uca səsləfəryad etdi: “Nərədə qalmış sizin rəisiniz, nə üçün buvəqtə kimi meydani-karzardə izhari-vücudetməmişdir?”.

Seyyid cənabları o münafiqdən böylə tə`nəlisözləri istima` edən kibi şəmşirini həmail edüb

238

meydana azim oldı. Seyyidin xidmətində olan zəvatnə qədr mane` oldısalar da Seyyid qəbul etməyübHilal ilə müharibə etməgə meydana mədaxil oldı.Hilal Seyyid cənablarını görən kibi nizə ilə həmlə etdi.Seyyid cənabları anın həmləsini rədd edüb şəmşiri-bürran ilə o məl`unı qətl etdi. Hilalın səvarələri Seyyidcənablarının böylə şücaətini gördikdə: “afərin, afərin”- deyüb, bir nəfərdə dəxi o cənab ilə mübarizə etməgəcəsarət qalmadı. Şəddad isə cəmaətə xitabən dedi:

- Cəmaət, bən sizə demədimmi ki, bu cəvanlamübarizə etmək bizim hünərimiz degil? İştə siz sakitolun, bən bu cəvanın xidmətinə gedüb ismini sualedim. Hərgah bu cəvan Mühəmməd Hənəfiyyə olarsa,qaçmaqdan başqa bizlərə çarə yolı yoxdır! HərgahMühəmməd Hənəfiyyə olmazsa, anı qətl edüb sizianın şərrindən xilas edərəm.

Bu sözləri deyüb meydana azim oldı.Mühəmməd Hənəfiyyə ilə rubəru oldıqdaMühəmməd Hənəfiyyə Şəddadə həmlə etmək istədi.Şəddad dedi:

- Cəvan, bən səndən rica edirəm ki, ism vənəsəbini mana söyliyəsən. Zira bən müharibədən ötrigəlməmişəm. Fəqət səni tanımaqdan ötri gəlmişəm.

Seyyid isə cəvabında dedi:- Bən Mühəmməd Hənəfiyyə Əli ibn Əbutalib (ə)

fərzəndiyəm.Şəddad bu sözi eşidən kibi əlindən nizəsini

buraxub dedi:

239

- Vallah və billah, hərgah sən nizəni bənimgözimə həvalə edəsən də, bən sən ilə də`vaetməyəcəgəm. Bən səni fəqət tanımaq istəyürdim.İmdi sənin kim oldığın bana mə`lum oldı. Bu saətmüraciət edüb öz əqvamımı sən ilə müharibəetməkdən mən` edərəm.

Bu sözləri deyüb meydani-mübarizədən ric`ətetdi. Öz qövminə yetişdikdə söylədi:

- Ey Bəni Təmim qövmi, bu cəvan MühəmmədHənəfiyyə Əlinin (ə) oğlıdır. Bən bu cəvanın şücaət vərəşadətini “Cəməl” və “Süffeyn” də`valərında çoxgörmişəm. İştə bən sizə əhvalat söyləyüb gedirəm.

Şəddad bu sözləri deyüb yollandı. O, üç binsəvarə dəxi Şəddadın dalınca müraciət etdilər.

Seyyid cənabları əhvalatı böylə gördikdəmeydandan öz səvarələri tərəfinə ric`ət etdi. LakinMühəmməd Hənəfiyyə özi və rəfiqləri susuzlıqdançox əziyyət çəkirdılər. O, biyabani-bipayanda hər birtərəfi su üçün axtarub da tapmadılar. Bu vəqt birtərəfdən səs gəldi: “Ya ənsarullah, gəlin bənimdalımca”. Cəmaət səs gələn tərəfə azim oldılar. Fəqətsəs sahibindən heç bir əlamət görmədilər. Susuzlıqdəxi də onlara qələbə etdi. Cəmaət dedilər:

- Bu səs bizi daha da yoldan xaric edüb avarəedəcəkdir.

Seyyid cənabları dedi:- Cəmaət, bu səs sahibində bir sirr vardır. Allah-

təala həzrətlərinə təvəkkül edüb səs dalınca gedəriz.

240

Qürub zəmanına kibi yollarında dəvam edübdünyanı zülmat basdıqda uzaqdan işıq gördilər. İşığatərəf rəvanə olub bir xeymə qapusına yetişdilər.Xeymənin qabağında bir yılan quyruğı üstindədayanub gözləyürdi və o görünmiş işıq da onıngözlərinin işığı idi. Seyyid cənabları dedi:

- Əssəlamun əleykə, ya həyyullah!Heyvan dilə gəlüb dedi:- Əleykəssəlam, yebnə Əliyəl-Mürtəza, mərhəba

bikə.Seyyid cənabları təəccüb edüb sual etdi:- Ey heyvan, sən nərədən bəni tanıyursan?Yılan dedi:- Ya Seyyidi, mən pərilərin padşahı olub Əli

əleyhissəlamın dostlarından varam.Seyyid dedi:- Sənin ismin nədir?Yılan:- İsmim “Şahdərman” və yüz bin nəfər əcinnə

tayifəsinə səltənət edirəm.Seyyid dedi:- Bizə yol göstərə bilərsən?Dedi:- Allah-təala sana yol göstərüb tainki müqərrər və

müəyyən məqamə gedəsən və o məqamə vasil olmağada buradan gərək gəlüb gedəsən və mən dəxi sizinxidmətinizdə öz mülkimin sərhədinədək mə`muram.İmdi siz bana qonaqsınız. Yemək və içmək hazıretməgə izn istəyürəm.

241

Seyyid cənabları icazə verəndən sonraŞahdərman bir çox şəkkər və püstə hazır edüb, Seyyidrəfiqləriylə bərabər tənavül etməgə məşğul oldılar. Buvəqt bə`zi xofnak və heybətli sədalar Seyyidcənablarının rüfəqası qulağına yetişdi. Böylə ki, kaffəsıhərasnak olub qorxuya düşdilər. Seyyid cənablarıhaləti böylə gördikdə onlara dedi:

- Böylə qorxulı sədalar Şahdərmanınləşkərlərindəndir ki, bizlərə səlam verüb vürudimizitəbrik edirlər.

Nə isə gecəyi orada qalub sübh oldıqda səvarolub Şahdərman dəxi onların qabağınca yola azimoldılar. Əli ibn Əbdullah deyür:

- Təmam ömrimdə bən böylə xofnak vəqtətəsadüf etməmişdim.

Seyyid dedi:- Bəli, bu yerlər həmişə böylə xofavərdilər. Sizin

fikrinizdə vardırmı ki, bir nəfər şütürsəvar BəniTəmim və Hilal ibn Əlqəmənin əhvalatını mana xəbərverdi. Həmin Şahdərman idi. Sonra gecə bizi də`vətedüb bu məqamə gətirən səda dəxi Şahdərmanınsədası idi. Hali-hazirədə durdığımız məkanŞahdərmanın sərhəddidir. Bu yerə kibi sükna edənpəri və cinlər İslamdırlar. Bundan o tərəfə kafirdirlər.

Bu vəqt tazədən tirəvü tar olub şiddətli ruzgarəsməklə bərabər dünyanın yüzi qan rəngində olubaşub və ğəlğələ sədası dünyanı basdı. Əli ibnƏbdullah deyür: “Seyyid cənabları şəmşiri-bürranıçəküb təkbir söyləməgə başladı. Bizlər dəxi o cənabə

242

tabe` olub təkbir sədası ilə zəmin və zəmanə zəlzələsalırdıq. Bir qədərdən sonra həva açılub ruzgar dəxisakit oldı. Sağ tərəfdə dərya nümayan idi. Dəryatərəfinə azim olub üç gün bilaaram dərya kənarıylayolımızda dəvam etdik. Üç gündən sonra sümaqdaşından tə`mir olunmış mə`bədə yetişdik. Mə`bədinqapusında Məharis adınlı qoca bir rahib oturub “İncil”kitabını hifzdən oxumağa məşgül idi. Seyyid cənablarımə`bədin kənarında nüzuli-iclal edüb öz qulamıƏs`ədə dəstəmaz üçün su hazır etməgi əmr etdi. Əs`ədsu hazır edüb Seyyid cənabları dəstəmaz alub Allah-təala həzrətlərinə ibadət etməgə məşğul oldı. RahibMəharis mə`bədin üstində Seyyid cənablarını ibadətəməşğul gördikdə hüzuri-Seyyidə hazır olub səlamverdi. Seyyid cəvab verəndən sonra yerdə oturubSeyyid cənablarının yüzinə diqqəti-təmam ilə baxırdı.Seyyid dəxi onın tərəfinə mütəvəccih olub rahibinbarmağında əqiq qaşlı bir yüzük görüb yüzüginüzərində şu ayə nəqş olunmışdı: “Və ləqəd əzəlləminkum cibillən kəsirən əfələm təkunu tə`qilun”*.Seyyid oxudıqdan sonra rahibə xitabən dedi:

- Bilürsənmi yüzükdə nə yazılmışdır?Rahib dedi:- Bəli, bilürəm və şu yüzügi heç bir zəman

özimdən kənar etməmişəm.Seyyid dedi:- Sənin ismin Məharis ibn Əbdah Qüddusidir?

* “Həqiqətən, (Şeytan) içərinizdən çoxlarını yoldan çıxartdı. Məgər ağlınızkəsmirdi?” (Yasin, 62)

243

Rahib dedi:- Bəli, ismim Məharis, doxsan ildir burada ibadət

etməgə məşğulam.Seyyid dedi:- Ya Məharis, bir bu qədər zəmanda əcayibatdan

burada nə görmişsən?Məharis dedi:- Burada məqam edəndən sonra hər il rəməzan

ayının on səkkizində gün qürub etməgə bir az qalmış,öküz böyükligində bir quş dəryanın o tərəfindənbizim tərəfə gəlüb də dərya yüzində dayanub uca səsilə bu sözləri deyür: “Uxric, ya əşrar əl-əşrar, innəkəfil-ğəzəb əl-Cəbbar və mübəşşirikə ilan-nar, uxric yaqatil əl-Kərrar və İmam əl-əbrar vəl-əxyar, Seyyid əl-vəsiyyin və Əmir əl-mu`minin”*.

Bu sözləri təmam edən kibi dərya cuşü xüruşedüb bir parça yer küçə kibi dəryadan açılub məzkurheyvan oraya daxil olub bir az vəqtdən sonraminqarında bir nəfər bəni insan çıxarub bu mə`bədinkənarında olan qara taşın üzərində sakin olub məzkurinsanı dəxi orada yer verir. Məzkur insan yüzi qətrankibi qaralmış, dili ağzından bir qarış çıxmış, oheyvanın müqabilində ahü nalə edüb, “ən-nar, ən-nar” deyə-deyə iltica edir. O heyvan anın ah vənaləsinə e`tina etməyüb həvaya qalxub nüzul etdikdə,anın başını bədənindən çıxarub yeyür. Bir azdan sonra

* Çıx, ey şər məxluqların ən şəri, Cabbarın (Allahın) qəzəbinə gəlmiş,atəşlə müjdələnmiş. Çıx, ey seçilmişlərin və xeyirlilərin İmamını, vəsilərinağasını və möminlərin əmiri olan Kərrarı (Hz.Əlini) qətlə yetirən!

244

əllərini, ayaqlarını və təmam cismini parə-parəedəndən sonra Allah-təala həzrətlərinə təşəkkürləredüb deyür:

- Ey mənim Allahım, sana şükrlər olsun ki, buməl`uni bənim üçün ruzi və tö`mə qərar vermişsən.

Bu sözləri deyəndən sonra pərvaz edüb gəldigiyola azim olur. Bir də bir ildən sonra həman vəqtdəgəlüb eyni rəftarı edir. Mühəmməd Hənəfiyyə dedi:

- Ya Məharis, bu doxsan ildə həmişə böyləolmışdırmı?

Məharis dedi:- Yox, fəqət bir neçə ildir ki, bu vaqiəyi görürəm.Seyyid cənabları dedi:- Ya Məharis, o şəxs bənim babam Əlinin (ə) qatili

İbn Mülcəmdir. Və o heyvan cəhənnəmin bir parçaodlarındandır ki, heyvan surətində Allah-təala onamüsəllət etmişdir. Qiyamətə kibi hər il bu vaqiəolacaqdır.

Məharis Həzrət Əli (ə)-ın ismi-şərifini eşidən kibiehtiramən ayağa qalxub dedi:

- Bən Həzrət Əli (ə)-ın fəzilətini “İncil” və“Tövrat”da oxumuşam və o Həzrətə (ə) mühibb vədustdarəm. İncildə görmüşdim ki, o Həzrətin (ə)Övladlarından birisi bu məqamə varid olacaqdır.Binaənəleyh burada məskən edüb sizin vürudınızamüntəzir idim. İştə imdi mana yəqin oldı ki, sən obüzürgüvarın fərzəndisən. Ancaq mana söylə görümki, sən Həzrət Fatimə (s.ə) Mühəmməd əleyhissəlamın

245

qızından olmışsanmı və ya başqa zövcələrindənolmışsan?

Mühəmməd Hənəfiyyə dedi:- Yox, bənim anam Bəni Hənif qəbiləsindəndir.

Həzrət Fatimə (s.ə)-dan fəqət İmam Həsən (ə) vəİmam Hüseyn (ə) təvəllüd etmişdir və onlar dəxi dini-İslam yolında şəhid olmışlardır. İmamət dəxi babamƏli (ə)-dan onlara mirasən yetmişdi.

Məharis dedi:- İmdi kimdir İmami-zəmanə?Mühəmməd Hənəfiyyə dedi:- Bu saət İmami-zəmanə Əli ibn əl-Hüseyn

əleyhissəlamdır.Rahib dedi:- Sənin kəlamın şirin və ibadətin Həzrət İsanın (ə)

ibadətinə oxşıyur. İştə bən İslamiyyəti qəbul edirəm vəsəni dəxi öz İslamiyyətimə şahid qərar verirəm.

Kəlimeyi-təyyibi deyüb İslamiyyəti qəbul etdi.Həzrət Mühəmməd Hənəfiyyə rahibin İslamamüşərrəf olmasından şad olub Allah-təala həzrətlərinətəşəkkürlər etdi. Rahib dedi:

- Ya Seyyidi! Rica edirəm bir qədər buradasükunət ixtiyar edəsiniz, tainki cəmaəti hüzuragətürüm, sənin əlünlə İslamiyyətə müşərrəf olsunlar.Zira bən onlara sizin vürudınızı neçə müddət idi ittila`vermişdim.

Seyyid cənabları qəbul edüb Əli ibn Əbbası dəxionıyla irsal etdi. Bunlar hər bir yerdə cəmaətə Seyyidcənablarının vürudını xəbər verüb və öz islamiyyətini

246

dəxi əlavə edirdi. Cəmaət dəxi dəstəbədəstəMühəmməd Hənəfiyyənin xidmətinə varid olub İslamdinini kəmali-rəğbətlə qəbul edirdilər. O tərəfdən İbnZübeyrin əmriylə hökumət edən Əbdus bu əhvalatdanxəbərdar olub iki bin səvarə ilə tazə İslamiyyətəmüşərrəf olan cəmaəti tənbih etməkdən ötri onlarahücum edüb qətl və qarət etməgə məşğul oldı. Birnəfər səvarə bu əhvalatı Seyyid cənablarına yetirənkibi Seyyid Əs`ədə atı hazır etməgi əmr etdi. Seyyidata səvar olan kimi xəbər gətürən şəxs qayib oldı.Seyyid yola dəvam edüb, lakin Əli ibn Əbdullah,Əs`əd və Məharis Kufə tərəfinə azim oldılar. Seyyidcənabları bir qədər yol gedəndən sonra həman xəbərgətürən kişi hazır olub Seyyidin qabağınca gedirdi,tainki bir çeşmə üstinə yetişdilər. Seyyid cənablarıdəstəmaz alub nəmazı əda etməgə məşğul oldı. O şəxsdübarə qayib oldı. Seyyid nəmazdan fariq olubyanında bir məktub gördi. Məktubı açub gördiyazılmışdır: “Yəbn əl-İmam (ə), əğəssə nəfsikə fiəkhəf il-vəqt il-mə`lum. Fəinnəllahə fi məşiyyət əl-hukmə. La yə`ləmuha illa huvə”*.

Seyyid kağızı xətm edəndən sonra baxub gördiƏli ibn Əbdullah, Əs`əd və Məharis hazırdırlar, onlaraxitabən dedi:

- İştə bən qayib olacağam, bəndən nə sual etməkistəyürsiniz, edin. Zira bir saətdən sonra bənigörməyəcəksiniz.

* Ey İmam (ə)-ın oğlu! Nəfsini azalt, məlum vaxt tez yetişər. Şübhəsiz,hər şey Allahın iradəsi və hökmü altındadır. Onları (qeybi) ancaq O bilir.

247

Əli ibn Əbdullah dedi:- Ya Seyyidi, o səvarə kim idi, üç dəf`ə zahir olub

təkrar qayib oldı?Mühəmməd Hənəfiyyə dedi:- O səvarə Həzrət Xızr (ə) idi ki, bəni bu məqamə

kibi dəlalət edüb gətürmişdir.Əs`əd dedi:- Ya Seyyid, nərəyə getmək istəyürsən, bizi də

özinlə bərabər apar.Seyyid cənabları dedi:- Siz mənimlə gedə bilməzsiniz, fəqət sizlərə

tövsiyə edirəm ki, Məkkəyə övdət edəndən sonraİslamiyyət yolında var qüvvənizlə çalışmalısınız.

Sonra Əli ibn Əbdullahə xitabən dedi:- Ya Əli, Məkkəyə varid oldıqda gördiklərini

baban Əbdullah Əbbasa söylərsən və Həzrət Əli ibnəl-Hüseyn xidmətinə vasil oldıqda bənim tərəfimdənərzi-səlam söylərsən.

Bu sözləri söyləyüb də onlara əlvida` deyüb əlavəetdi ki:

- Bən məğarədə pünhan olana kibi buradadayanarsınız, nə gördinizsə də heç kimsəyəsöyləmiyəsiniz.

Rahib dedi:- Ya Seyyid, siz hansı məğarədə qayib

olacaqsınız, vəhalonki neçə illər burada olub heç birməğarə burada görməmişəm!

Seyyid dedi:

248

- Allah-təala həzrətləri qadirdir ki, bənim üçünburada bir qar xəlq etsün. Zira bən Mühəmmədəleyhissəlamın əshabi-kəhfindən olub və zəmanəninəcayibatından olacağam. Zira Mühəmmədəleyhissəlam buyurmışdır: “Bəni İsraildə nə olubsabənim ümmətimdə olacaqdır”. İştə sizlərə tövsiyəedirəm ki, bən qayib olandan sonra bənim dalımcagəlmiyəsiniz. Hərgah bu sözimə əməl etməzsəniz,həlak olacaqsınız. Hərgah bənim dalımca düşməngələrsə, mane` olmıyasınız, Allah-təala həzrətlərininqüdrətinə təmaşa ediniz.

Bu vəqt hər bir tərəfdən sədalar qalxub, böylə ki,Əli ibn Əbdullah və rəfiqləri xofnak oldılar. Seyyiddedi:

- Xof etmiyün, yolda bizim ilə görüşüb və bizimehman edənlərdir ki, bənimlə vida` edirlər. İştə bəndə sizləri Allah-təala həzrətlərinə tapşırub vida`edirəm.

Bu sözləri deyüb də tağ tərəfinə azim oldı. Tağtərəfindən bir səda Seyyid cənablarını də`vət edübdeyirdi: “Udxil, ya vədiətullah fi bətni”*.

Əs`əd deyür, Seyyid cənabları bu sədanı eşidənkibi tağa tərəf azim oldı. Tağ isə iki parça olub birnəfər ağ caməli oradan çıxub Seyyid cənablarına səlamverüb, hər ikisi bir-birisi ilə tağın iki parçəsi miyanınadaxil oldılar. Biz isə o gecə oradə sakin olub sübholdıqda Əbdus üç yüz nəfərlə bərabər varid olub

* Daxil ol, ey Allahın əmanəti!

249

Seyyidi bizdən sual etdi. Biz isə məğarəni o məl`unəgöstərdik. Əbdus atından piyadə olub üryan şəmşirləməğarə tərəfinə azim oldı. Öylə ki, məğarəyə daxilolmaq istədi, məğarədən bir şir çıxub bir pəncə ilə oməl`uni xaki-həlakətə saldı. Sonra tağdan yenüb o üçyüz nəfər səvarələrə həmlə etdi. Onlardan bir nəfərböylə olsun, səlamət qurtara bilmədi. Bizlər isə övdətedüb rahib kəndi məğarəsində sakin olub Əs`əd iləMəkkə tərəfinə azim oldıq.

Ravi rəvayət edir ki, oranın əhalisi bu vaqiədənsonra iki firqə olub, bir firqəsi Keysaniyyə və o birisiCarudiyyə ismiylə təsmiyə oldılar. GuyaKeysaniyyələrin əqidəsi budır ki, MühəmmədHənəfiyyə həman Mehdi axirəzzəmandır, lakinCarudiyyələr deyürlər ki, xeyr, Mehdi axirəzzəman(ə.f) İmam Həsən Əskərinin (ə) fərzəndidir...

Bu tərəfdən Əli ibn Əbdullah və Əs`əd öylə ki,Məkkəyə varid oldılar, Əbdullah ibn Əbbasınxidmətinə varid olub səlam verdilər. Əbdullah dedi:

- Əhvalatı siz deyürsiniz, yainki mən söyləyüm?Ərz etdilər, ya əmmi-Rəsulullah, sən ki, bizim ilə

getməmişdin.Əbdullah Əbbas vaqiəni əvvəldən axırına kibi

söyləyüb və əlavə etdi ki, bu vaqiəyi İmamZeynəlabibdin (ə) bənim üçün nəql etmişdir.

250

Qeyd: Mühəmməd Hənəfiyyənin qayib olmasınıbütün tarix yazanlar rədd edirlər, fəqət biz bu əhvalatamüdaxilə etməyüb tərcümə etdik. (Mütərcim)*

On yeddinci fəslİbn Ziyadla İbrahimin müharibəsi

Cəhanı duta gər qoşun sərbəsər,Başında gər olmazsa sahibi-hünər.O ləşkər batub cümləsi xar olar,Qaçub dəştü səhradə bikar olar.Nə yaxşı demiş Sə`diyi- xoşkəlam,Ola ruhi-pakinə bəndən səlam.“Siyahi ləşkər nəyayəd be kar,Yeki mərdi-cəngi beh əz səd hezar”.**

Sabir BadikubeyiMühəmməd Hənəfiyyə cənablarının əhvalatı

Muxtarın qulağına yetən kibi çox ağlayub qəbilərəislərini ehzar edüb dedi:

- Qardaşlarım, Zübeyrin oğlı əhdü peymanısındırub Mühəmməd Hənəfiyyənin canına qəsd etməkistəyürdi. Binaənəleyh, Seyyid cənabları Məkkəyi tərkedüb Əqiq tağında qayib olmışdır. İştə bən sizlərədeyürəm, nə qədər Hüseyn ibn Əlinin (ə) qatillərindənyer yüzində fani qalarsa, rahət olub heç bir işə iqdametməyəcəgəm. Bu işlərin ən ümdə səbəb və baisi İbn

* Qeyd Əlabbas Müznibə məxsusdur (red.)** Böyük bir ordu heç bir işə yaramaz, bir müharibə görmüş təcrübəlişəxs yüz min qoşundan daha yaxşıdır (Sədi Şirazi)

251

Ziyad məl`undır. Nə qədər o fasiq dünyada varsa,fəsaddən əl çəkməyəcəkdir. Əvvəl gərəkdir o məl`unıqətl edüb sonra Məkkəyə azim olub İbn ZübeyrdənÖvladi-Əlinin (ə) qisasını alub da yer yüzində birnəfər böylə olsun fasiqlərdən sağ qoymayacağam.İmdi kimdir sizlərdən ki, Mosul şəhərinə İbn Ziyadınmüharibəsinə gedüb Hüseyn əleyhissəlamınintiqamını o məl`undan alsun.

İbrahim ayağa qalxub dedi:- Axırıncı nəfəsə kibi bu işdən əl götürəsi

degiləm.Rəislər İbrahimi dua edüb sənaxan oldılar.

Muxtar isə İbrahimin pişanisindən öpüb dedi:- Ümidvarəm, Allah-təala həzrətləri bu

xudapəsəndanə əməlində sənə yar olsun.Muxtar dörd ay təmam ləşkər tədarüki görüb

şəhərdən kənara - Nəxilə adınlı yerdə ləşkərgah edüb,ləşkər hesab edüb, otuz bin ləşkər hazır idi. Onlardanon bin nəfər intixab edüb, İbrahim cənablarına təslimedüb, hər ikisi xeyməyə daxil olub, o gün, o gecəyikeçirüb, səbah olan kimi nəmazlarını əda edüb təbli-köç çalınub qoşun səvar oldılar.

Səvar oldılar atlara fövc-fövc,Bəeynən dənizdə nizam ilə mövc.Qoşun həpsi etmişdilər ittifaq,Dəxi qalmıyub onlar içrə nifaq.Verüb əl-ələ həpsi islamiyan,Rəhi-Həqdə həpsi dutub əldə can.

252

Əvət, böylədir ittifaq, ittihad,Yaxar düşməni, eyliyür dustı şad.

Sabir Badikubə

Muxtar cənabları uca yerdə qərar dutubsərkərdələr birər-birər Muxtarın qabağından keçürdi.Həpsindən müqəddəm İbrahim cənabları, ondansonra başqa sərkərdələr, məsələn: Tariq ibn Ə`məş,İbrahim bin Tüfeyl, Məzahim ibn Malik Əştər, Şə`r ibnƏbi Şə`r, Əli ibn Malik, Ömər ibn Fərtə, Cəhim ibnHatim, Əbdullah ibn Əkrəmə, Tahir ibn Sə`ləbə. Bunizam ilə hər bir sərdar Muxtarın müqabilindənkeçdikdə tə`zim edirdi. Muxtar dəxi onları birər-birərqoxuyub vida` edirdi. Bunların həpsindən sonraİbrahim ibn Malik bin iki yüz şütürsəvarla qabağındadört nəfər qare`i-Qur`an “Hələta ələl-insan” sureyi-mübarəkəsini oxuyırdılar. İbrahim Muxtarınmüqabilinə yetişdikdə Muxtar cənabları səvar olubİbrahimlə bərabər gedirdilər. Küfə cəmaəti İbrahimidua və səna edüb düşmənə qalib gəlməsini Allah-təalahəzrətlərindən arzu edirdilər. Bir qədər yol getdikdənsonra İbrahim Muxtardan üzr istəyüb, məqami-hökumətə müraciət etməsini təmənna etdi. Muxtarİbrahimi qucıyub zar-zar ağladı. Böylə ki, Kufəcəmaəti bu ağlamadan mütəəssir olub kaffətənağladılar. İbrahim cənabları yüzini Kufə cəmaətinədutub söylədi:

253

- Cəmaət, mən vida` edüb fəqət arzu edirəm ki,məni fəramuş etməyüb və İslam yolında sabitqədəmolasınız.

Bu sözləri deyüb də Muxtarı təkrar vida` edübazim oldı. Muxtar dəxi Kufə şəhərinə müraciət edübiki gündən sonra Haris ibn Qəffarı və Vərqa ibn Qaribibir qədər qoşunla bərabər İbrahimin köməginəgöndərüb tövsiyə etdi ki: “İbrahim cənablarıəvəzimdədir. Əlbəttə, o cənabə ehtiram edüb nədeyərsə, tabe` olmalısınız”.

Bu tərəfdən İbrahim cənabları Dəhm adınlı birməqamə yetişdi ki, oranın hakiminə Saleh ibn Əmrdeyürdilər. Əli (ə) və Övladi-Əliyə (ə) əvvəlincidüşmən idi. Cəmaət dəxi hakimə tabe olub o fasiqləhəməqidə idilər. İbrahim o cəmaətin əqideyi-fasidanəsindən xəbərdar olub oraya yetişdikdə, piyadəolub ləşkərin əmirlərini cəm`avərlik edüb əhvalatıonlara nəql etdi. Vərqa dedi:

- Ey əmir, bana icazə ver bu saət gedüb onlardanbir nəfər diri qoymıyum.

İbrahim dedi:- Əvvəl gərəkdir bir nəfər casus gedüb cəmaətin

əhvalından xəbər gətürsün. Zira ola bilər bu cəmaətinmiyanında bir nəfər mühibbi-Əli (ə) və Ali-Əli (ə)olmış ola.

Sərdarlar dəxi razı olub bir nəfər ərəb çörəkalmaq bəhanəsiylə cəmaət miyanına göndərdilər. Ərəbonların miyanına daxil olub gördi onlar həpsi köhnəbir qəbristanə cəm` olub Əli əleyhissəlamın

254

mühibblərinə nifrin edüb və İbn Ziyada dua edirlər.Ərəb isə bir nəfərdən çorəgin nərədə satılmağını sualetdi. Cəvabında dedilər ki, burada çörək tapmazsan.Zira cəmaət İbrahim Əştərin İbn Ziyad müharibəsinəazim oldığın eşidüb həpsi cəm` olub İbn Ziyada duaedüb, İbrahim Əştərə isə nifrin edirlər. Ərəb övdətedüb əhvalatı görüb və eşitdigi kibi İbrahim Əştərənəql etdi.

Vərqa bu sözi eşidən kibi İbrahim Əştərdən icazəalub öz səvarələriylə o münafiqlərə həmlə etdi. Ocəmaəti qətlü qarət edüb evlərini dəxi yandırub Mosultərəfinə azim oldılar. O tərəfdən İbn Ziyadın casuslarıİbrahim Əştərin gəlməsini İbn Ziyada xəbər verdilər.İbn Ziyad qoşun cəm`avərlığına başladı. Səksən üçmin qoşun Mosuldan hərəkət edüb bir su kənarındaoturaq edüb ləşkəri-İslamı gözləyürdi.

Bu tərəfdən İbrahim cənabları Hüdeybiyyəmənzilinə vasil olub, zöhr nəmazının vəqti oldığınabina` nüzul edüb Allah-təala həzrətlərini yad edüb,ibadət və nəmazı xətm edəndən sonra, o çeşməninkənarında qədəm vurmağa məşğul olub bir deyrinmüqabilinə yetişdi. Bir nəfər rahib başını deyrdənçıxarub İbrahim Əştərə səlam verdi. İbrahim isəsəlamə cəvab verüb dedi:

- Ya şeyx, dünya əhvalatından nə eşitmişsən?Şeyx dedi:- Bu günlərdə Ali-Əli (ə) düşmənlərindən bir çoxı

qətl olunub, dəxi də olacaqdır.İbrahim dedi:

255

- Sən nərədən bu əhvalatı bildin?Şeyx dedi:- Elm-nücum ilə xəbərdar oluram. Məsələn, bu

gün gərək böyük miqdarda bir ləşkər Kufədən burayadaxil olsun və o ləşkərdə rəyasət edən şücaət vərəşadətdə vəhidi-əsrdir. Xazrud çeşməsi kənarındaCəzirə əmiriylə müharibə edüb bir çox qanlar cariolacaqdır.

İbrahim dedi:- Bilürmisən hansı tərəf qalib gələcəkdir?Şeyx:- Kufə ləşkəri qalib gələcəkdir. Əgərçi əvvəl Kufə

cəmaəti şikəst tapacaqdır. Əmma axırda qalib olubCəzirəyi müsəxxər edəcəkdirlər.

İbrahim bu sözlərdən şad olub müraciət etdi. Butərəfdən İbrahimin qeyb olmasından Vərqa vəİbrahimin qardaşı təşvişə düşüb İbrahim gedən tərəfəazim oldılar. Bir qədər yol getmişdilər ki, İbrahimi şadvə xəndan görüb onlar dəxi şad oldılar. Bir bu qədərzəman qeybət etmənin səbəbini sual etdikdə İbrahimdedi:

- Qardaşlarım, sizə bəşarət verirəm ki, bumüharibədə biz qalib gəlüb fəth və zəfərlə müraciətedəcəgiz.

Rahiblə mülaqat etmənin və ondan eşitdigisözləri onlar üçün hekayə etdi. Söhbət edə-edələşkərgaha varid olub və təmam ləşkəri bu əhvalatdanxəbərdar edüb şad və fərəhnak köç edüb məqsədgahəazim oldılar. Tainki Xazrud çeşməsinin kənarına vasil

256

olub İbn Ziyadın ləşkərgahıyla rubəru nüzul edüb,oturaq etdilər. O güni keçüb gecə oldıqda İbrahimcənabları on nəfər öz əqvamıyla səvar olub ləşkərinətrafında keşik çəkməgə məşğul oldılar. Vərqa ərzetdi:

- Ya əmir, səbah müharibə günidir. Sən istirahətedüb keşik çəkməgi bizə mühəvvəl eylə.

İbrahim dedi:- Ya Vərqa! Kufədən xaric olanı istirahət

etməmişəm. İbn Ziyadı qətl etməmiş də istirahətetmiyəcəgəm. Fəqət səndən xahiş edirəm ki, bənimxatirim üçün gedüb istirahətə məşğul olasan.

Vərqa isə itaət edüb istirahətə məşğul oldı. Otərəfdən isə İbn Ziyadın ləşkərinə qaravul edənlərinrəyasəti o gecə Bəkr ibn Yəzid ilə idi. Bu münafiqhəman münafiqdi ki, İbn Ziyadla şürbi-xəmrəmüsahibət edərmiş və çox vəqtlər İbn Ziyadadeyərmiş ki, dünyada sən kibi bəxtiyar şəxs olabilməz. Zira sən Yəzid ibn Müaviyənin düşməni olanHüseyn ibn Əlini (ə) qətl etmişsən. Bu əhvalatı dəxiİbrahim Əştər cənabları eşitmişdi. İbrahim o gecə birnəfər Şam əhlindən casus irsal edüb düşməninmiqdarını bilmək istəyürdi. Yeddi casus isə İbnZiyadın ləşkərgahına varid olub cəmaətin bir çoxınışürbi-xəmrə məşğul görüb kəmalınca xəbər cəm` edübmüraciət edəndə əhvalatı İbrahim cənablarına hekayəetdi. İbrahim Əştər yeddi nəfər öziylə bərabər alubdüşmən ordugahına azim olub şəbxun siyaqiylə öziniİbn Ziyadın ləşgərgahına vurub bir neçə nəfər qətl

257

etdikdən sonra müraciət etdi. Əmma İbn Ziyadınəskərləri məst halında bir-birisinə həmlə edüb səbahakibi özləri özlərini qətl edirdilər. Sübh oldıqdaəhvaldan xəbərdar olub İbn Ziyada hekayə etdilər. İbnZiyad çox qəmnak olub dedi:

- Bilməyürəm bizim sərəncamımız nə yerdə xətmolacaqdır.

Məqtulları dəfn etməgə əmr verdi. O gecə bir çoxcəmaət İbn Ziyadın əsakirindən məqtul olmışdı.Məqtulları dəfn edüb qurtardıqdan sonra İbn Ziyaddedi:

- Yaxşısı budır ki, İbrahim Əştərə bir məktubyazub əskərimin kəsrətindən anı xofə salub ali-Süfyanə itaət etməgə anı də`vət edim.

Sərdarani-əskər dəxi o fasiqin rə`yini səvab bilübbir məktub yazub qasid vasitəsilə İbrahim cənablarınairsal etdilər. Qasid isə igirmi nəfər dəxi öziylə alubİslam ləşgərgahına azim oldı. Ordunın kənarınayetdikdə onları orada dayandırub İbrahim cənablarınaxəbər verdilər. İcazə hasil edəndən sonra məclisə hazırolub səlamdan sonra İbrahim cənabları onların nədənötri və kimin tərəfindən gəlmələrini sual etdi.Onlardan bir nəfəri dedi:

- Bən əmiri-cəlil tərəfindən qasidəm vəcənabınıza məktub gətürmişəm.

İbrahim dedi:- Əmiri-cəlil kimdir?Qasid dedi:- Əmiri-cəlil İbn Ziyaddır.

258

İbrahim dedi:- Peyğəmbər (s) Övladına (ə) ədavət etməklə heç

kimsə cəlil ola bilməz, bəlkə zəlil olar.Qasid dedi:- Ya əmir, bən buraya mübahisə etməgə

gəlməmişəm. Bəlkə qasid olub fəqət bir məktubahamiləm. Hərgah qəbul etməzsən, gəldigim yol iləmüraciət edüb gedərəm.

İbrahim məktubı alub uca səslə oxumağa məşğuloldı. Məktubın məzmunı bu idi: “Bu bir məktubdırƏbdülməlik Mərvanın sərdarı Übeydullah ibn Ziyadtərəfindən İbrahim bin Malik Əştərə. Bu gün bizəxəbər yetürdilər ki, sən İraq əsakiriylə bu tərəfə azimolmışsan. Bu xəbərdən öylə şad oldım, necə ki, acəslan tö`mə görüb şad olar. Fəqət bən sana tövsiyəedirəm ki, sənin dəxi səlahi-karın bundadır ki, Əlinin(ə) dostlığını buraxub bənim yanıma gələsən və hər birvilayətin hökumətini istəyürsən, əmir Əbdulməlikdənsənin üçün alub və günahından dəxi sərfi-nəzəredərəm. Hərgah bənim bu sözlərimi səm`i-e`tibarəalmayub inad məqamında durarsan, həştad üç minkarazmudə əskərlə sana həmlə edüb bir nəfər böyləolsun əlimdən nicatyab olmıyacaqsınız”.

İbrahim məktubı təmam edüb qəhqəhə ilə gülübİbn Ziyada lə`nət edəndən sonra kağız və qələm alubİbn Ziyadın məktubına böylə cəvab yazdı:

“Dustdari-Ali-Əli (ə) və qulami-həlqəbəguşi-Həzrəti-Şahi-Vilayət (ə) – yə`ni Əli ibn Əbutalibin

259

dəstpərvərdəsi İbrahim Əştər tərəfindən ƏbdullahZiyad tərəfinə.

Məktubın vüsul oldı. Yazdığın müzəxrəfatdanmütəlle` oldım. Yazmışdın ki, Əlinin (ə)məhəbbətindən ruygərdan olub sana tabe` olmaqlabənim üçün Əbdulməlikdən hökumət alasan. Ay fasiq,sən öylə xəyal edirsən ki, bən Əlinin (ə) məhəbbətinivasitə qərar verüb, bu sayədə dünyanın rəyasəti üçünçalışıram? Yox, böyük səhv etmişsən. Bən Allah-təalahəzrətlərinə iman gətürüb, Anın möhtərəm etdigizəvatı da Anın, yə`ni Allah-təalanın rizası üçünsizlərlə mücahidə edirəm. Hərgah təmam dünyanınhökumətini bana versələr də Əlinin (ə) məhəbbətindənbir dəqiqə böylə ruygərdan olmaram. Bunlardankeçmiş, sən bəni öz əsakirindən qorxudub bana hiyləgəlmək istəyürsən, bu, xəyali-əbləhanədir. Sənin kibifasiqlər bəni aldada bilməzlər. Heç bir zəmanolmamışdır ki, əslanlar tülkilərdən xof etsünlər. Eyfasiq, bən on beş yaşında idim babam Malik bəniHəzrət Əli (ə) xidmətinə aparub. O Həzrət (ə) bənimbaşıma dəsti-mübarəkini çəküb dedi: “Ya İbrahim,Allah-təala eşqində cihad et, tainki şəhid olasan”. İştəqırx ildir ki, küffar ilə cihad edirəm və Həzrət Əli (ə)bana bəxş etdigi şəmşir bu saət əlimdədir. Allah-təalabana yar olarsa, bu şəmşirlə səni dəxi həlak edübİslam əsakirini şad edərəm. Necə ki, keçən gecə yeddinəfərlə sənin əsakirinə hücum, Bəkr ibn Zeydi qətledüb neçə bin dəxi cəhənnəmə vasil oldılar”.

260

Kağızı möhr edüb İbn Ziyadın qasidinə verdi.Qasid müraciət edüb məktubı İbn Ziyada verdi. İbnZiyad məktubın məzmunından xəbərdar olub fikrdəryasına qutəvər oldı. Qasidi ehzar edüb İslaməsakirindən sual etdi. Qasid dedi:

- Ya əmir, İslam əsakiri bizimlə müharibə etməgisəmimi-qəlbdən arzu edirlər.

İbn Ziyad qasidi mürəxxəs edüb o gün, o gecəsəbah müharibəsinin fikrində olub sərkərdələri birər-birər ixtar edüb hər birisinə böyük-böyük və`dələrdəxi verdi. Özi dəxi səbaha kibi istirahət etməyüb,sübh oldıqda hər iki tərəfdən səvarələr və piyadələrdəstə-dəstə yüz meydani-karzarə qoyub nizam ilədə`vayə müntəzir idilər. İbrahim Əştər əsakirinmeymənəsini Vərqayə və meysərəsini qardaşıMüzahimə və ələmdarlığı öz qulamı Əbülmeymunaverüb, özi dəxi qəlbi- sipahda qərar dutdı. O tərəfdənİbn Ziyad dəxi meymənəni Hüsəyn ibn Nümeyrə,meysərəni Ümeyr ibn Hübabə və özi isə qəlbi-ləşkərdəqərar dutub, əvvəl piyadələrə İslam əsakirini tirbaranetməgi əmr verdi. Piyadələr yüz meydani-karzarəqoyub hücumavər oldılar. O tərəfdən də İslampiyadələri hərbgahə azim olub hər iki tərəf yekdigərinitirbaran etməgə məşğul oldılar. Bir qədərmüharibədən sonra səvarələr yüz hərbgahə qoyubmeydani-karzar qızışdı. Həvanın dəxi saətbəsaəthərarəti ziyadələşirdi. Gərd və qübar meydanı əhatəedüb mübarizlər bir-birilərini görməyürdilər. Hər ikitərəfin əsakiri istirahətdən ötri bir-birisindən

261

dəstbərdar olub nizam ilə səf çəküb meydani-karzarətəmaşa edirdilər. İbn Ziyad tərəfindən Zeyd ibn Fəzlmeydana daxil olub mübariz istədi. İslam tərəfindənMüzahim Əştər meydana qədəm qoyub bir həmlə ilə ofasiqi ədəm diyarına rəvanə etdi. Ziyadın qardaşımeydana gəlüb, Müzahim o məl`unı dəxi qardaşıgedən yola vasil etdi. Zeydin oğlı Fəzl meydana gəlüb,babası nuş edən şərbətdən o dəxi nuş etdi.

İbn Ziyadın əsakiri əhvalı böylə gördikdə dəxi birnəfər böylə olsun meydana qədəm qoymağa cəsarətetmədi. Müzahim bir qədər meydanda cövlan edüb özləşgərgahına müraciət etdi. İbrahim qardaşınaafərinxan olub onı dua etdi. İbn Ziyad, Hüsəyn ibnNümeyrə İslam əsakirinin meysərəsinə həmlə etməgiəmr etdi. Başqa sərkərdələrə dəxi sifariş etdi ki, gözlərisəncaqda olsun. Hər dəf`ə səncaq üç dəf`ə hərəkətetdi, onlar da bir dəf`ə İslam əsakirinə həmlə etsinlər.Bu tərəfdən İbrahim cənabları İbn Ziyad əsakirininmeymənəsində həyəcanı görüb qardaşı Müzahiməmeysərə tərəfə getməgini əmr etdi. Müzahim öz təhti-hökmində olan səvarələrlə meysərə tərəfə yüriş etdi.Bu vəqt Hüsəyn İslam əsakirinə həmlə etdi. İslaməsakiri dəxi onlara hücum edüb o gün qürubə kibidə`va dəvam edüb qürub zəmanı hər iki tərəf təbli-bazgəşt sədasına itaət edüb meydani-müharibədəndəstbərdar olub öz məqamlarına müraciət etdilər.İbrahim cənabları məş`əldarlarla meydani-müharibəyədaxil olub İslam şəhidlərini cəm` edüb qüsl verübnəmaz qıldıqdan sonra dəfn etdilər. İbrahim cənabları

262

xeyməsinə varid olub səbahkı də`vanın fikrində idi.Bu vəqt bir nəfər xeyməyə varid olub İbrahimə birməktub verdi. İbrahim məktubı açub gördi, Mosulhakiminin tərəfindən yazılmışdır və məzmunı dəxi buidi ki, bu gecə İslam sərkərdələrini göndər, tainkişəhəri onlara təslim edim. İbrahim cənabları qasidədedi:

- Şəhərin hakiminə bənim tərəfimdən səlamdeyüb və əlavə edərsən ki, inşaallah-təala bu günlərdəZiyad ilə də`vayı xitam verüb onınla görüşəriz.

Bu tərəfdən İbrahim cənabları gecə ilə bir məktubyazub İbn Ziyadın ən namdar sərkərdələrindən olanÜmeyr ibn Hübabə göndərdi və məktubın məzmunıbu idi: “Ey Ümeyr, bənimlə sənin miyanında olanqədim dostlığı nəzərə alub sana nəsihət etməgi öziməvacib bilürəm. Binaənəleyh sana deyürəm ki, İbnZiyaddan dəstbərdar olub İslam mücahidləriyləhəmfikr olasan. Hərgah bu də`vanı rəyasətdən ötriedirsən, gəl bənim yanıma, nərənin hökumətiniistəyürsən, sənin üçün hazırdır”.

Ümeyr ibn Hübab məktubı oxudıqdan sonracəvab yazub qasidə verdi. Qasid məktubı alub İbrahimcənablarına təslim etdi. İbrahim cənabları məktubıaçub gördi Ümeyr yazmışdır ki: “Bən gecə səninləgörüşməgə gələcəgəm. Fəqət sən qəravulçulara əmr etki, bana mane` olmasunlar”.

İbrahim cənabları qardaşı Müzahimi ixtar edübdedi:

263

- Qardaş, bu gecə qəravulların rəyasəti səningərək olsun. Zira bu gecə bir nəfər İbn Ziyadsərkərdələrindən bənim görüşimə gələcəkdir. Onıehtiramla qəbul edüb bənim yanıma gəlməsinə mane`olmayasınız.

Müzahim itaət edüb müqərrər oldığı məqamagetdi. O tərəfdən Ümeyr, İbn Ziyad xeyməsinə varidolub İbrahimlə onın miyanında olan əhvalatı oməl`unə nəql etdi. İbn Ziyad dedi:

- Ya Ümeyr, İbrahimdən sana ziyan yetməz, zənnedirəm, əlbəttə, bu gecə gedüb görüşməniz səlahdır.

Ümeyr, İbn Ziyad xeyməsindən xaric olub İslamordugahına azim oldı. Qəravulgahi-İslamə yetişdikdəMüzahim əmiri İbrahim hüzurına möhtərəmən varidetdi. İbrahim Ümeyri qoxıyub yüzindən və gözindənöpüb aram oldılar. İbrahim cənabları Əli (ə) və Ali-Əlinin (ə) fəzailindən bir qədər söyləyüb və BəniÜməyyənin onlar həqqində bir çox zülmlər etdiklərinidəxi əlavə etdi. Ümeyr dedi:

- Ya İbrahim, bən nə çarə edim, bu saət bən İbnZiyaddan rugərdan olarsam, onların miyanında süknaedən əyal və övladlarımın canı təhlükədə olacaqdır.Əmma bən sənin sözinlə əhli-əyalımdan sərfi-nəzəredüb İslam mücahidləriylə bərabər şəhid olana kibiçalışacağam. Fəqət gərəkdir İbn Ziyada bir hiylə edim.Bən bu saət gedüb bu gecə təxti-idarəmdə olanəsakirin kaffəsinə tə`lim verüm ki, səbah iki ləşkər bir-birinə hücum etdikdə, bən öz əsakirimlə bərabər sənin

264

hüzurına gəlüb bir yerdə İbn Ziyadın əsakirini həlakedərik.

Bu qərarla İbrahimlə əhdü peyman edüb özqərargahına müraciət etdi. Müraciət edüb də İbnZiyadı əhvalatdan xəbərdar etdi. İbn Ziyad çox şadolub Ümeyrə xəl`ət və ən`am verdi.

İbrahim o gecəylə Vərqanın xeyməsinə azim olubəhvalatı Vərqaya söylədi. Vərqa dedi:

- Ya əmir, mən Ümeyrin sözinə e`tibaretməyürəm. Zira Həzrət Hüseyn (ə)-ın şəhadətindəbən Mosul şəhərində həmin bu Ümeyrin xanəsindəidim. Həzrət Hüseyn (ə)-ın şəhadət xəbərini eşidübbən ağladım. Əmma həmin bu Ümeyr gülməgəbaşladı. Bən ona xitab edüb dedim:

- Ya Ümeyr, Rəsuli-Xudanın (s) fərzəndişəhadətinə şad olub gülirsənmi?

Dedi:- Hüseyn (ə) Yəzidə aq olmağına binaən qətl

olunmışdır. Əlbəttə, hər kimsə öz əmirinə aq olarsa,qətlə məhkum olacaqdır.

Bən bu sözi o məl`undan eşidən kibi ona həmləedüb bir neçə zərbə əlimlə onın sifətinə vurdım. Odəxi bir neçə zərbə bənim sifətimə vurub onınxanəsindən xaric oldım. O məl`un isə o gündən bəniaxtarub tapmayurdı. İştə böylə bir fasiqdən yaxşılıqgözləmək olarmı?

İbrahim dedi:- Yaxşı söyləyürsən, bən bu əhvalatdan xəbardar

degildim.

265

İbrahim öz xeyməsinə müraciət edüb səbahıgözləyürdi. Sübh oldıqda nəmazi- Həqqi əda edüb həriki tərəf müsəlləh və mükəmməl olub meydani-müharibəyə azim oldılar. İbn Ziyada xəbər verdilər ki,İslam əsakiri meydani-karzarə hazırdırlar. İbn Ziyaddedi:

- Bəli, İbrahim keçən gecə vaqe` olan əhvalatabina çox tə`cil eyləyür.

Öz əsakirinə meydanda hazır olmağı əmr etdi.Hər iki tərəf meydana yüz qoyub hər bir qəbilə özqəbiləsiylə müharibə etməgə həmləavər oldılar. Zöhrzəmanına kibi müharibə dəvam edüb, zöhr zəmanıhər iki tərəfin nəqibləri meydana müdaxilə edübİslamla küffarı biri-birindən cüda edüb səfaralığaməşğul oldılar. İbn Ziyad tərəfindən Ümeyr ibnMüsəllət ismli bir fasiq meydana daxil olub mübarizistədi. İslam tərəfindən Vərqanın əmuzadəsi Asaİbrahimdən izn aldıqdan sonra meydana daxil olubÜmeyr ibn Müsəllətlə rubəru oldı. Bir qədər nizə iləmüharibə edüb nizələri bir kənara atub Asa şəmşiri-bürran ilə Ümeyr ibn Müsəlləti “Xamuşan” şəhərinəazim etdi. Nəhs başını kəsif bədəndən cüda edübmeydandan müraciətən İbrahim xidmətinə tə`zimetdi. İbrahim anə dua edüb afərinxan oldı. İslamtərəfindən Əbu Meymun ismli bir zat İbrahimdən iznalub da meydana daxil oldı. Ziyad əsakirindən birnəfər böylə meydani-müharibəyə daxil olmağa cəsarətetmədi. İbn Meymun bir qədər gözləyüb əhvalatıböylə gördikdə düşmənin meymənəsinə həmlə edüb

266

iki nəfər o fasiqlərdən qətl etdikdən sonra meysərətərəfə azim oldı. İbn Ziyad nə`rə çəkdi:

- Ey qövm, sizlərdə bir kişi yoxmı ki, meydanadaxil olub bu səvarənin başını bənim üçün gətürsün?

Cə`fər ibn Qeys adınlı bir şəxs meydana varidolub Əbu Meymunla rubəru olan kibi Əbu Meymun ofasiqi qətl edüb təkrar mübariz istədi. Yeddi nəfərmübariz bir-birisinin dalınca meydana varid olub ƏbuMeymunın əlindən əcəl şərbəti nuşi-can etdilər. Dəxiheç kimsə meydana gəlməyüb, Əbu Meymunmüraciət etdi.

İbn Ziyad Əmr ibn Qərtəyi ehzar edüb dedi:- Ya Əmr, bu gün gərək İbrahimin başını

bənimçün gətirəsən.İbn Qərtə müsəlləh olub meydana qədəm qoydı.

Uca səslə fəryad etdi ki, İbrahim Əştərdən başqa heçkimsə bənim meydanıma gəlməsün. İbrahim isə ofasiqi sədasından tanıyub bilaaram meydana azimolub ibn Qərtə ilə rubəru oldı. Bir qədər nizə iləmüharibə edəndən sonra hər ikisi dəstbəşəmşir bir-birisinə həvalə etdilər. İbrahim bir zərbə ilə o fasiqinsağ əlini cüda edüb, ikinci zərbə ilə o fasiqi qətl etdi.İbn Ziyad haləti böylə gördikdə cəngi-məğlubə etməküçün əllərini hərəkət verdi. İki tərəfdən qoşun seyl kibibir-birisinə həmlə edüb qürub vəqtinə kibi qitalücidalə məşğul idilər. Qürub zəmanı təbli-bazgəştsədasına iki ləşkər aramgahlarına övdət edübistirahətə məşğul oldılar. Üç gün bir-birisinin dalıncacəngi-məğlubə olub hər gün neçə binlər İbn Ziyadın

267

əskərindən tərki-həyat edirdilər. Dördinci gün İbnZiyad təngə gəlüb səfi-qitalarastə olandan sonraMühəlləb ibn Şeybəyi ehzar edüb dedi:

- Ya Mühəlləb, bu qədər qital və müharibəyəfəqət İbrahim Əştər səbəb olmışdır. Bu gün meydanadaxil olub İbrahimin başını bənimçün gətürübƏbdulməlik ibn Mərvanı şad edəsən.

Mühəlləb qəbul edüb meydani-qitalə azim oldı.Bu tərəfdən Nafe` ibn Nafe` meydana qədəm qoyubMühəlləblə rubəru oldı. Bunlar hər ikisi sabiqdən bir-biriylə səmimi aşina oldıqlarına görə heyran-heyranbiri-birisinə baxırdılar. Mühəlləb dedi:

- Ya Nafe`, sən bənimlə səmimi aşina idin. Necəola bilər ki, bənim müharibəmə iqdam edirsən?

Nafe` dedi:- Ya Mühəlləb, İslamiyyət bizi biri-birimizə

düşmən etmişdir. Zira sən Əli (ə) və Övladi-Əlidən (ə)sərfi-nəzər edüb İbn Ziyad və Əbdulməlik ibn Mərvankibi münafiqlərə tabe` olmışsan. İnsafdır ki,Mühəmməd (s) və Ali-Mühəmməddən (ə) sərfi-nəzəredüb düşməni-İslamə tabe` olasan?

Mühəlləb dedi:- Ya Nafe`! Bən cəhalətdə olmışam. Sənin sözlərin

bana əsər edüb bəni hidayət etdi. İştə səninlə vida`edüb əlimdə olan hərbəylə İbn Ziyadın sərkərdələrinibirər-birər mübarizətə çağırub diyari-ədəmə vasiledəcəgəm.

Bu sözi deyüb də Nafe` ilə qucaqlaşub vida`etdikdən sonra yüzini İbn Ziyada tərəf dutub mübariz

268

istədi. Xüzeymə ibn Həssan İbn Ziyaddan izn alubmeydana daxil olan kibi Mühəlləbin əlindən əcəlşərbəti nuş etdi. Əbdullah ibn Amir meydanə varidolub məqtul oldı. Ondan sonra Mühəlləb təkrarənmübariz istədi. Amir ibn Nəkah gəlüb cəhənnəməvasil oldı. Mürrə adınlı qəvi bir pəhləvan İbn Ziyadləşkərindən cüda olub icazəsiz meydani-karzarə daxiloldı. İki saət mübarizət etdikdən sonra Mühəlləbidərəceyi-şəhadətə yetürdi. İbrahim böylə gördikdəmeydani-karzarə qədəm qoyub İbn Ziyadın əsakirinəhəmlə etdilər. İbn Ziyad dəxi ləşkərə hərəkət verübİslam əsakirinə hücum əmrini verdi. Bu tərəf isəxeymə və xərgahını cəm`avərlik edüb Mosul tərəfinəəzimət etdi. Bir saətdən sonra küffar əsakiri İbnZiyadın fərar etməsindən xəbərdar olub onlar dəxi yüzfərarə qoydılar. İslam əsakiri hərəkət edüb Mosulşəhərinin kənarında iqamət etdilər.

On səkkizinci fəslİbn Ziyadın qətli

İbn Ziyad iki gün şəhərdə istirahət edəndənsonra dübarə ləşkər tədarükini görüb şəhərdən kənarəçıxub İslam əsakirinin müqabilində qərar dutubİbrahim cənablarına böylə bir məktub yazdı: “Ya Əba

269

İshaq! Bənim sənin kibi zatə heyfim gəlür.Binaənəleyh, səni qətl etmək istəməyürəm. Bumülahizədən naşi sana bu də`vadan əl çəküb getməgitövsiyə edirəm. Hərgah əskərdən ötri süyursat lazımisə, səninçün irsal edüm. Hərgah pul lazım isə, xəbərver, pul göndərim. Xəyal etmə ki, bən bu sözləriqorxudan deyürəm. Əbdulməlik ibn Mərvanın başınaand olsun ki, bən bu məktubı fəqət sana olanməhəbbətimdən yazıram”.

Məktubı möhr edüb qasid vasitəsiylə İbrahimƏştərə irsal etdi. İbrahim Əştər məktubı alub mütaliəedəndən sonra dedi:

- İbn Ziyad əcəb əbləh və əhməqdir. Gahi banamal və pul və`dəsi verir, gahi öz əsakirindən bəniqorxudır. Dəxi xəyal etməyür ki, bənim üçün məqtulolmaq ən böyük səadətdir. Bən qəsəm yad etmişəm, taİbn Ziyadı qətl etməsəm, istirahət etməyəcəgəm.

Qasid övdət edüb bu sözləri İbn Ziyada dedi:- İbn Ziyad naçar qitalə hazır olub səfaralıq etdi.

Bir dəf`ə hər iki ləşkər iki seyl kibi bir-birisinə həmləedüb müharibəyə məşğul oldılar. Üç gün bu müharibəimtidad tapub İbn Ziyad əsakirindən bir çox cəmaətİslam əlindən şərbəti-həlakət nuş etdilər. Bu də`vadaİbn Ziyadın ən namdar sərkərdələrindən məhsub olanHüsəyn ibn Nümeyr Vərqai-namdarın əlində məqtuloldı. İbn Ziyad bu vaqiədən nəhayət mərtəbədəqəmnak oldı. Böylə ki, bir saət bihuş oldı. Öylə ki,huşə gəldi, əsakirin sərkərdələrini ehzar edüb dedi:

270

- Bənim fikrimcə, hərgah bir nəfər qabil və layiqqasid İbrahim yanına göndərüb nəsihət edər isək,İbrahim bizə itaət edüb Əli (ə) və Övladi-Əlinin (ə)dostlığından dəstbərdar olar, zənn edirəm.

Sərkərdələr dəxi İbn Ziyadın fikriylə həmfikrolub qasid göndərməgə razı oldılar. İbn ZiyadƏbdullah Hatəmi ehzar edüb neçə sözlər dedikdənsonra iki nəfərlə İbrahim cənablarının xidmətinə irsaletdi. Əbdullah ordunın kənarına yetdikdə İbrahiminqulamları onın kim oldığını sual edüb, qasidi-İbnZiyadəm - deyüb cəvab verdi. İbrahim cənablarındanizn aldıqdan sonra o biiman qocayı məclisə daxiletdilər. Qoca səlam verüb cəvab aldıqdan sonra dedi:

- Ya Əmir, bəni İbn Ziyad göndərüb ki, sananəsihət edüb təriqi-nicatə də`vət edəm. Binaənəleyh,bən sana deyürəm, sənin İmamım Əli ibn Əbutalib (ə)o şücaət və rəşadətlə Bəni Üməyyənin müqabilində nəetdi ki, sən edəsən? İştə bən öz tərəfimdən və əmiri-cəlil İbn Ziyad tərəfindən sana tövsiyə edirəm ki, buinaddan əl çəküb bir bu qədər cəmaətin qətl olmasınarazı olmayub, bu nahəq müharibədən dəstbərdarolasan.

İbrahim Əştər bu sözləri eşidən kibi dedi:- Ey piri-biiman, hərgah qasidləri qətl etmək caiz

olsaydı, bu saət sənin qətlinə fərman verərdim. Çıxbənim məclisimdən! O fasiqi-biimanə ki, “əmiri-cəlil”deyürsən, bənim tərəfimdən söylə ki, bir də bənimyanıma qasid göndərməsün. Ta o fasiqi qətl edüb

271

başını Kufəyə Muxtar üçün göndərməsəm, istirahətetməyəcəgəm.

Qasid İbrahim Əştərin xidmətindən övdət edübəhvalatı İbn Ziyada nəql etdi. O məl`un naçar qalubsəfaralıq edüb də`vaya hazır oldı. Bu tərəfdən İbrahimƏştər dəxi səfaralıq edüb hər iki tərəf bir-birisinəhəmlə etdilər. Əvvəlinci həmlədə İbn Ziyad şəhərətərəf fərar edüb təmam əsakirlə şəhərə daxil olubdərvazələri qapadılar. İbrahim Əştər şəhəri mühasirəedüb təsərrüf fikrindəydi. Gecə olub hər kimsəistirahətə məşğul oldı. Qəravulçular dəstəbədəstəqəravulə məşğul oldılar. Gecədən bir az keçmişuzaqdan qəravulçılar bir nəfəri gördilər. O saət onıəhatə edüb müqəyyəd İbrahim Əştər xeyməsinə varidedüb İbrahim cənablarına xəbər verdilər. İbrahim onınkim oldığını xəbər aldıqda ərz etdi:

- Ya əmir, bən İbn Ziyadın pişxidmətlərindənəmvə düşməni-Əli (ə) və Övladi-Əli (ə) idim. Fəqət keçəngecə aləmi-vaqiədə nidayi-qeybiylə İslamiyyətə daxilolub, bu gecə fürsət edüb xidmətinizə müşərrəfolmışam. Əmr et, bənim əllərimi açsunlar, tainki sanaböyük bir bəşarət verəm.

İbrahim cənabları anın əllərini açmasına əmredüb, azad olandan sonra ərz etdi:

- Ya əmir, keçən gecə Rəbi` ibn Harisin bir oğlıolubdır. O mövludın cəhətindən bu gecə Rəbi`şəhərdən xaric xüsusi bağında böyük bir ziyafətməclisi tərtib verüb. Təmam İbn Ziyadınsərkərdələrini o məclisə də`vət etmişdir. Böylə ki, İbn

272

Ziyaddan başqa təmam sərkərdələr bağdadırlar.Hərgah bu gecə onlara şəbxun edüb qətl edərsək, İbnZiyadın işi təmam olmış kibidir.

İbrahim bu sözlərdən şad olub dört nəfərsərkərdə, yüz nəfər dəxi piyadə əsakirdən intixabedüb o cəvanı dəxi özləri üçün bələd götürüb bağatərəf azim oldılar. Bir saətdən sonra uzaqdan bir işıqgörüb işığa tərəf azim olub bir neçə nəfəri yanmışatəşin kənarında oturub şürbi-xəmrə məşğul gördilər.İbrahim səvarələrlə bir guşədə dayanub piyadələrə ofasiqləri əhatə edüb qətl etməgi əmr verdi. Piyadəonları əhatə edüb həpsini qətl etdilər. Fəqət onlardanbir nəfər xilas olub fərar etdi. İbrahim cənabları o birnəfəri tə`qib edüb bir həsarın divarından çıxdığı yerdəanı dutub yerə saldı. O şəxs İbrahimdən əmanistədikdə, İbrahim andan məst və ya huşyar oldığınısual etdi. Cəvabında dedi:

- And olsun Allah-təala həzrətlərinə ki, ömriminəvvəlindən bu vəqtə kibi bənim ağzıma şərabdəgməmişdir.

İbrahim dedi:- Bu bağ kimindir?Dedi:- Əmr ibn Rəbiənindir.İbrahim:- Bağda kimlər var?Dedi:- Bağda İbn Ziyadın sərkərdələri keyf edirlər.İbrahim:

273

- Bu bağa nərədən daxil olmaq olar?Dedi:- Sən kimsən?İbrahim Əştər dedi:- Mən İraq əsakirinin sərkərdəsi, ismim İbrahim

Əştərdir.O şəxs şad olub dedi:- Ya əmir, bən Əli (ə) və Ali-Əli (ə)

dostlarındanam. Fəqət ehtiyac bəni burayayetürmişdir. Bən bağın bağbanıyam. Bu bağın üçböyük və bir dəxi kiçik qapusı var və böyükdərvazələr içəri tərəfdən qapalıdır. Fəqət küçik qapudışarıdan bağlı olub, onın dəxi kilidi bəndədir. Sənyanında olan əsakiri iki yerə qismət et, bir qismətidərvazələri mühafizət etsin. O biri qisməti bənimləbərabər bu küçik qapudan daxil olub o kafirləri məstoldığı halda həlak edüb Allah-təala həzrətləriniözümizdən razı edək.

İbrahim cənabları əsakirin bir qismini Vərqa ilədərvazənin birisində qoyub, özi isə bu birisi hissəyləbağbanın dalınca kiçik dərvazədən bağa daxil olubVərqa gözləyən dərvazəyə tərəf gedüb dərvazəniaçdıqdan sonra əsakirin o birisi hissəsi dəxi bağa daxilolub da sərkərdələr keyf edən imarətə həmlə etdilər.Bu vəqt İbn Ziyadın sərkərdələrindən birisi imarətdənxaricə çıxub İbrahimlə əsakiri-İslamı gördikdə İbnZiyad təsəvvür edüb təkrarən imarətə daxil olub dedi:

- Ey əzizan, bəşarət olsun ki, əmiri-cəlil bizimməclisə gəlir.

274

O fasiqlər şadlıqdan həpsi pişvazə çıxub qabağcaƏmr ibn Rəbiə tə`zim edüb dedi:

- Ya əmir, siz bəni bu gecə sərəfraz edüb qədəmi-mübarəkinlə bənim külbeyi-həqiranəmi münəvvər vəmüzəyyən etdin.

İbrahim cənabları şəmşiri-bürranı qılafdan nicatverüb əsakiri-İslam ilə o din düşmənlərinə həmlə etdi.O gecə İbn Ziyadın yüz səksən nəfər sərkərdələrinimülazimləri ilə bərabər oradaca qətl edüb ləşkərgahi-İslamə nüsrət və zəfərlə övdət etdilər. O gecə iləİbrahim Əştər cənabları əhvalatı yazub Kufəyə,Muxtar üçün irsal etdi. Əmma bu tərəfdən İbn Ziyadəxəbər verdilər ki, İslam əsakiri təmam sərkərdələribağda əhatə edüb qətl etdilər. İbn Ziyad bu xəbərieşidən kibi bihuş olub, huşə gələndən sonra gecəyisəbaha kibi istirahət etməyüb səbah olan kibi hər ikiləşkər yüz hərbgahə qoyub hər iki tərəfdən biri-birisinə hücum edüb müqatiləyə məşğul oldılar. Buvəqt bir tərəfdən həva tirəvü tar olub bir azdan sonratozın miyanından Zəfər ibn Haris və Əbdürrəhmanibn Cəndan üç min səvarəylə İslam əsakirininköməginə varid olub İbrahim Əştərə tə`zim edəndənsonra yüz meydani-qitalə qoydılar. Zöhr zəmanı İbnZiyadın əsakiri dəvam etməyüb yüz fərarə qoydılar.İslam əsakiri onları təaqüb etdilər. Lakin təmam İslamsərkərdələrinin bu təaqübdə məqsədləri İbn Ziyadıqətl etmək idi. O gün qürub zəmanına kibi qətlüqarətə məşğul olub, qürub zəmanı aramgahə müraciət

275

etdilər. Əmma İbn Ziyadın nərəyə fərar etməsindənçox mükəddər və qəmnak idilər. İbrahim dedi:

- Bən də`vanın ən qızğın zəmanında bir nəfərətəsadüf edüb onı İbn Ziyad bilüb qətl etmişəm və çoxda güman edirəm ki, o İbn Ziyad olsun.

Bir neçə nəfəri tə`yin etdilər ki, İbn Ziyadıdüşmən məqtullarının miyanından tapsın. İbrahimcənabları onlara dedi:

- Hər bir məqtulın qıçını açub dizindən dörtbarmaq yuxarı baxarsınız, hərgah orası zəxmdar vəüstinə dəxi müşk bağlanmış olarsa, o özi Ziyaddır.

Zira İbn Ziyad məl`un, Hüseyn ibn Əlini (ə) qətledüb mübarək başını Kufəyə yetürəndən sonra oməl`un, o mübarək başı əlinə alub təmaşa edüb iftixaredirdi. Bu vəqt bir qətrə qan o başdan o məl`unın diziüstə düşüb dizini deşib yerə qayib oldı. O fasiq nəqədər müalicə etdiysə də, o yaraya çarə edə bilmədi vəo yara dəxi pis və mütəəffin qoxı salub, böylə ki, heçkimsə onın yanında otura bilməyürdi. Binaənəleyh,çarəsiz qalub həmişə o yaraya müşk bağlayurdı ki,bəlkə qoxusı təfavüt etsin.

Nəisə bir neçə zat qətlgahə varid olub birər-birərməqtulları müayinə edüb, tainki o məl`unın nəhsbədənini tapub, başını bədənindən cüda edüb, İbrahimƏştər xidmətinə gətürdilər. İslam sərkərdələri şadolub əhvalatı Muxtar cənablarına məktubən ittila`verdilər. O gecə sübhə kibi İslam əsakiri təbli-şadyanəçalub işrət etdilər. Sübh oldıqda səvarə olub izzətücəlal ilə Mosul şəhərinə varid olub cəmaət dəxi onları

276

o zəmanın musiqi alatı ilə istiqbal etdilər. İbrahimcənabları darülimarəyə daxil olub Mosul şəhərininsabiq hakimini ehzar edüb şəhərin hökumətini onatəslim etdi. İslam sərkərdələrini böyük bir ziyafətədə`vət edüb hər kimsənin halətinə münasib ən`am vəxəl`ətlər bəxş edüb şadyanalığa məşğul oldılar.Səbahısı İbrahim Əştər cənabları kəma keyf əhvalatıMuxtar cənablarına yazub bir çox cəvahiratla İbnZiyadın nəhs olan başını dəxi Kufəyə irsal etdi. Butərəfdən Muxtar cənabları bir gün şəhərdən çıxubtəfərrücə məşğul oldığı halda qasid varid olub İbnZiyadın başının gəlməsini Muxtara xəbər verdi.Muxtar cənabları şadlığından piyadə olub Allah-təalahəzrətlərinə səcdeyi-şükr etdi. Ondan şəhərə varidolub şadyanalıq təbli çalınub cəmaətə xəbər verdilər.Kufə cəmaəti küçikdən-böyügə şəhərdən xarictəmaşayə çıxdılar. Bu minvalla İbn Ziyad məl`unınbaşı Kufəyə varid olub darülimarədən avizan etdilər.O gün Muxtar cənabları neçə min dirhəm fəqir-füqərayə ehsan edüb başa hamil olan zatə dəxi bindirhəm ən`am etdi. İbrahim cənablarına dəxi təşəkkürməktubı yazub əlavə etdi ki: “Əli (ə) və Övladi-Əli (ə)düşmənlərindən fəqət Zübeyr övladıyla Mərvanövladı qalmışdır. Ümidvarəm ki, bunları cəzalarınayetirüb Hüseyn ibn Əli əleyhissəlamı özimizdən razısalub aləmi-İslamı şad edək”. Məktubı möhr edübİbrahim Əştər üçün irsal etdi.

Əmma o tərəfdən Əbdulməlik ibn Mərvan, İbnZiyadın qətlindən xəbərdar olub xofə düşdi. Zira,

277

əvvəla Əbdulməlik ibn Mərvanın xilafəti və hökümətiİbn Ziyadın hiylə və dəsisəsiylə paydar idi. Saniyən,təmam sərkərdə İbn Ziyadla bərabər məqtulolmışdılar. Dəxi Şamda Əbdülməlikin öylə bir qüvvəsiyox idi. Binaənəleyh, Bəni Üməyyənin rəislərini ehzaredüb öz işindən ötri onlarla məşvərət etdi. OnlarƏbdulməlik Mərvanın cəvabında dedilər:

- Ya əmir, çox da xof etməmək gərək. Zira Muxtarvə İbrahim Əştər əvvəl gərək Müs`əbin şərrini dəf`edüb sonra bu tərəfə azim olsunlar. Onlar oradaməşğul ikən siz şəhərdən xaric xeymə qurub böyləşayi`ə buraxınız ki, Mosula, İbrahimin müharibəsinəgedirəm, ta onlar orada fariğ olana kibi biz buradaqüvvə cəm`avərlik edəriz.

Əbdulməlik onların rə`yini bəgənüb səbahısıŞamdan xaric xeymə qurub tədarükə məşğul oldı.

On doqquzıncı fəslMüs`əb ibn Zübeyrə Muxtarın məktubı

İbn Ziyadın qətlindən sonra Muxtarın işigünbəgün tərəqqi edüb ismi-şərifi şöhreyi-afaq olurdı.Bu xəbərlərdən Müs`əb ibn Zübeyr Bəsrə şəhərindətəşvişə düşüb çarə arayurdı. Əvvəla hökm etdiKufəylə Bəsrə miyanında olan təmam körpüləri təxrib,yolları isə düşmən yüzinə məsdud edələr. Saniyən,Məkkədə olan qardaşı Əbdullah Zübeyrə məktubyazub Muxtarın əhvalatından anı baxəbər etdi. Əmma

278

bu tərəfdən Muxtar cənabları sərkərdələri ehzar edübdedi:

- Həzərat, siz yaxşı bilirsiniz ki, bənim bir buqədər çalışmağım fəqət Əli Övladının (ə) qatillərindənqisas almaqdır. Şükrlər olsun ki, məqsədi-müqəddəsimə nail olmışam. Fəqət qatillərdən iki nəfərqalmışdır. Birisi Mühəmməd Əş`əs, digəri isə Əmr binHəccacdır. Bunları qətl etməmiş zindəganlıq banahəramdır. Hərgah bunları qətl edərsəm, dəxi dünyayüzində heç bir arzu yürəgimdə qalmayur. İştə öyləbir çarə etməli ki, bu iki qatillər dəxi məqtul olsunlar.

Sərkərdələr dedilər:- Ya əmir, bu iki məl`unlar Bəsrə şəhərində

Müs`əb ibn Zübeyrin yanındadırlar. Və o fasiq dəyolda olan təmam körpüləri xərab etmiş, böylə ki,yollar məsduddır. İmdi nə hökm edirsən, canımız vəmalımızla xidmət etməgə hazırız.

Muxtar dedi:- Əvvəla, mən Müs`əb ibn Zübeyrə bir məktub

yazub qatilləri ondan tələb edəcəgəm. Hərgahverməzsə, sonra nə çarə etməgə müşavirə edəriz.

Binaənəleyh Muxtar bu məzmunda Müs`əbə birməktub yazdı: “Ya Müs`əb, sən yaxşı bilirsən ki, bənbu işlərdə məqsədim hökumət və ya rəyasət degil.Fəqət Hüseyn ibn Əlinin (ə) qatillərindən qisasalmaqdır. Əlhəmdülillah, məqsəd və məramımamüvəffəq olmışam. Ancaq o qatillərdən iki nəfəriqalmış, birisi Mühəmməd Əş`əs, digəri Əmr ibn əl-Həccacdır. Hərgah istəyürsən ki, bənimlə sənin

279

miyanında sülh paydar olsun, gərəkdir bu iki nəfərimüqəyyədən bənim üçün irsal edəsən”.

Məktubı möhr edüb Mühəmməd ibn Bəkriyəverüb Bəsrəyə irsal etdi. Mühəmməd ibn Bəkri Bəsrəşəhərinə varid olub Muxtarın məktubını Müs`əbəverdi. Müs`əb məktubı oxuyub sərkərdələrlə şuraedəndən sonra Muxtarın məktubına böylə bir cəvabyazdı: “Ya Muxtar, sənin məktubın vüsul olubməzmunından xəbərdar oldım. Bu qədər bil və agah olki, bən sana tabe` olmıyub, səndən də xof etməyürəmvə o iki şəxsi də sana verməyəcəgəm, nə istəyürsən et.Vəssəlam”.

Məktubı möhr edüb Mühəmmədə təslim etdi.Mühəmməd isə məktubı alub neçə gündən sonraKufəyə varid olub da məktubı Muxtar cənablarınaverdi. Əmma o tərəfdən Müs`əb Muxtarın məktubınacəvab yazandan sonra ikinci bir məktub dəxi qardaşıƏbdullah Zübeyrə yazub Muxtarın məktubını dəxicəvabən qardaşına göndərdi. Məktub Əbdullah ibnZübeyrə vüsul olub əhvalatı biləndən sonra cəvabındayazdı ki: “Sən müharibə fikrində ol, bən Yəməndənsəninçün qoşun və aləti-hərbiyyə irsal edərəm”.

Müs`əb qardaşından bu cəvabı alub çox şad olubda sərkərdələri kağızın məzmunından xəbərdaredəndən sonra tədarükatı-hərbiyyəyə məşğul oldı. Otərəfdən Əbdullah ibn Zübeyr Fars hakimi Mühəlləbibn Əbi Süfrəyə məktub yazub öz əsakiriylə Bəsrəyəgetməgi ona əmr etdi. Mühəlləb isə ƏbdullahZübeyrin məktubını alan kibi öz oğlını yerində naib

280

tə`yin edüb üç bin səvarəylə Bəsrəyə azim oldı.Müs`əb Mühəlləbi istiqbal edüb ehtiramla şəhərəvarid etdi. O gün keçüb səbah oldıqda Müs`əbMühəlləblə Muxtarla müharibə etməkçün müşavirəetdi. Mühəlləb dedi:

- Ya Müs`əb, Muxtar dana və şüca` bir zatdır.Anınla müharibə etmək sənin üçün sərf degil. Zira hərkimsə Muxtarla müharibə edübsə, məğlub olubdır.Sən bu də`vadan sərfi-nəzər edüb, qoy MuxtarƏbdulməlik ilə də`va etsin. Zira hansı bir tərəf məğlubolarsa, sənin üçün nafe`dir.

Müs`əb dedi:- Ya Mühəlləb, doğrı deyürsən, lakin Muxtar nə

edirsə, İbrahim Əştərin qüvvəsiylə edir. Bənim fikrimbudır ki, İbrahimə bir məktub yazub, o məktubda beşyüz min dirhəm pul və bir də Kufənin hökumətini onavə`də verüm, bəlkə Muxtardan dəstbərdar olub bizəbey`ət etsin və zənn edirəm ki, qəbul da edə.

Mühəlləb dedi:- Ya Müs`əb! İbrahim Əştər o zatlardan degil ki,

sənin məktubına aldanub Muxtardan və ya özəqidəsindən keçsin. Sənin xəyalın anın həqqində batilbir xəyaldır.

Müs`əb dedi:- Bən böylə bir məktub yazub İbrahim Əştəri

imtəhan edərəm, olar-olar, olmazsa genə müharibəyəhazırız.

Nə isə, fövqdə zikr etdigimiz kibi İbrahimə birməktub yazub, irsal etdi. Məktub İbrahim Əştərə

281

vüsul olub məzmunından xəbərdar olandan sonraböylə bir cəvab yazdı: “Ey fasiq! Sənin məktubın banavüsul oldı. Yazdığın müzəxrəfatı oxudum. Əvvəlabilməlisən ki, bən siz fasiqlər kibi dini dünyaya satandegiləm. Saniyən bən Muxtar cənablarının ən alçaq birxidmətkarıyam. Hərgah Allah-təala bana tovfiqverərsə, sənin başını da İbn Ziyad məl`unın başı kibiqət` edüb Muxtar cənablarına irsal edəcəgəm”.

Məktubı möhr edüb Müs`əbin qasidinə verdi.Qasid Bəsrəyə azim olub varid olandan sonra Müs`əbətəslim etdi. Müs`əb yazdığı məktubına peşiman olubMühəlləbin sözini təsdiq etdi.

Bu tərəfdən İbrahim Əştər Muxtar cənablarınaəhvalatı yazub Müs`əbin məktubını dəxi cövfən irsaletdi və məktubda bunı dəxi əlavə etdi ki, “Əbdülməlikibn Mərvan bənimlə müharibə etməgə amadə olur.Hərgah bu müharibə olmasaydı xidmətinizə azimolardım”. Məktub Muxtara vasil olandan sonraİbrahim cənablarına duayi-xeyr etdi.

Əmma o tərəfdən Əbdullah Zübeyr özinə tabe`olan vilayətlərə məktub yazub təmam tabe`lərinəBəsrəyə azim olub qardaşı Müs`əblə bərabər Muxtarlamüharibə etməgi əmr etdi. Onlar dəxi hər birisi öztəhti-idarələrində olan əsakirlə Bəsrəyə azim olub birneçə gündən sonra Bəsrəyə varid olub Müs`əbləbərabər xarici-şəhrdə müharibəyə getməgə hazıroldılar. Müs`əb isə öz tərəfindən Əbdullah ibnƏbdullahı Bəsrədə hakim tə`yin edüb Kufəyə azimoldı. Bu tərəfdən Muxtar cənabları dəxi ətraf və

282

cəvanibdən qoşun cəm` edüb Kufənin xaricindənxeymə vurub tədarükatı-hərbiyyəyə məşğul oldı.İbrahim Əştərə dəxi bir məktub yazub Kufəyəgəlməsini əlavə etdi. İbrahim Əştər cənabları Muxtarınməktubını alub oxudıqdan sonra cəvabında yazdı: “Yaəmir! Necə bən Kufəyə gəlim, bir halətdə ki,Əbdulməlik ibn Mərvan yüz bin səvarəylə bənimləmüharibəyə gəlür. Fəqət bən onın qabağını kəsüb oməl`unı dəf` edə bilərəm. Kufəyə gəlmək qeyri-mümkindir”.

Məktubın axırında yazdı ki: “Ya əmir, hərgahmümkinsə sən özin müharibəyə getmə,sərkərdələrdən İbn Zübeyrin müharibəsinə göndər.Zira səninçün Kufədən çıxmaq səlah degil”.

Məktubı möhr edüb Muxtar üçün yola saldı.İbrahim Əştərin məktubı Muxtara vasil olubməzmunından xəbərdar olub da sərkərdələri cəm`edüb məktubı onlar üçün oxudı. Sərkərdə İbrahimƏştərin fikr və tədbirinə afərinxan olub, Muxtarcənablarına dedilər ki: “İbrahimin fikri çox yaxşıfikrdir. Sənin Kufədən xaric olmağın səlah degil.Bizlərdən bir nəfər əsakiri-İslama əmir tə`yin et”.Muxtar cənabları Əhmər Şəmiti sipəhsalar tə`yin edübvə təmam sərkərdələri və əsakiri-İslamı ona itaətetməgi əmr verdi. Əhmər Şəmit Muxtara tə`zimeyləyüb dedi:

- Ya əmir, ümidvarəm düşmənə qələbə çalub fəthvə nüsrətlə övdət edim. Hərgah şəhid olarsam, bəniduayi-xeyrdən fəramuş etmiyəsiniz.

283

Muxtar cənabları ondan ziyadə təşəkkür edüb,beş bin piyadə və səvarə anın əmrinə verüb iki mildəxi onları müşayiət etdikdən sonra Əhmər Şəmit,Muxtar cənablarından üzrxahlıq edüb müraciətetməsini təmənna etdi. Muxtar cənabları Əhmər Şəmitivə sair sərkərdələri birər-birər vida` edüb öz şəmşirinidəxi Əhmər Şəmitə bəxş etdi.

Əhmər Şəmit Muxtarı vida` edəndən sonra Bəsrətərəfə azim olub Mizar adınlı bir mənzildə oturaqedüb istirahətə məşğul oldı. O tərəfdən İbn ZübeyrəƏhmər Şəmitin vürudını xəbər verdilər. İbn Zübeyr onsəkkiz bin ləşkərlə bərabər hərəkət edüb İslaməsakirindən iki mil məsafədə oturaq etdi. Bu xəbərƏhmər Şəmitə vasil olan kibi sərkərdələri ehzar edübsöylədi:

- Ey İslam mücahidləri! Müs`əb ibn Zübeyr onsəkkiz bin küffarla bərabər bizim müharibəmizə gəlir.Fəqət sizlərə tövsiyə edirəm ki, düşmən əsakirindənvə onların kəsrətindən xof və hərasə düşməyin. Zirabizim Həqq və İslamiyyət yolında cihad etməmizəgörə Allah-təala həzrətləri bizə mədədi-qeybi verüb,onlardan nə qədər az olarıqsa, qalib olarız. Necə ki,İbrahim Əştər cənabları on min İslam mücahidləriyləsəksən üç min İbn Zübeyrin ləşkərinə qələbə çalubonları məhvü nabud etdi.

Mücahidini-İslam ərz etdilər:- Ya əmir, biz evdən çıxanda təmam əhli-

əyallarımızı vida` edüb şəhid olmaq üçün buraya azimolmışıq.

284

Biz əzəldən malü candan din yolında keçmişik,Həzrəti-Həqq ilə millət eşqinə əhd etmişik.Şübhə yox hər kimsə əhd etməzsə kəndi qanına,Qeyri mümkindir yetə mə`şuqinə, cananına.Müznib hərgah etməsəydi bəndi-zindanı qəbul,Həq sözini tərk edüb, etməzdi ə`vanı məlul.

Sabir Badkubeyi

Əhmər Şəmit bu sözləri eşidüb onlara dua etdi. Ogün keçüb gecə oldıqda Əhmər Şəmitə Əbdullah ibnSəbrəyi əsakirin qaravulçularına rəis edüb gecə nəgörərsə tezliklə ona xəbər verməsini dəxi əlavə etdi.Əbdullah isə öhdəsinə aldığı vəzifəyi ifa etməgə azimoldı. Gecədən bir qədər keçmiş Əbdullah gördi ki,düşmən tərəfindən bir çox səvarələr onlar tərəfinəazimdirlər. Əbdullah bu əhvalatı Əhmər Şəmitə ittila`verdi. Əhmər Şəmit isə əsakirə ittila` verüb kaffəsidə`va etməgə hazır oldılar. Əbdullah Bəsrə düşməninəhücum edüb qitalə məşğul oldılar. Müs`əb ibn Zübeyrəhvalatdan xəbər dutub təmam ləşkərə müharibəetməgi əmr verdi. Əhmər Şəmit dəxi təmam İslaməsakirinə müharibəyə müdaxilə etməgi əmr etdi. Ogecə sübhə kibi, sübhdən dəxi zöhr zəmanınadəkmüharibə imtidad edüb, zöhr vəqti İbn Zübeyrinəsakiri müharibədən yüz döndərüb aramgahəmüraciət etdilər. İslam əsakiri dəxi aramgahə övdətedüb istirahətə məşğul oldılar. İbn Zübeyr nəhayət bumüharibədən qəmgin olub işin aqibətini fəna görüb

285

bir çox fikrdən sonra Mizar əhalisindən bir nəfəriehzar edüb dedi:

- Hərgah İslam əskirinin miqdarını bilüb banaxəbər gətürsən, sana min dinar verərəm.

O şəxs qəbul edüb bir qədər şirini bir təbəqədüzüb satmaq bəhanəsiylə İslam əsakirinin miyanınadaxil olub məta`ını satmağa məşğul oldı. Bu növ` iləİslam əsakirinin miqdarını bilüb İbn Zübeyrə xəbərverdi. İbn Zübeyr bəxil bir şəxs oldığına görə mindinar müqabilində əlli dinar verüb o şəxsi xeymədənixrac etdilər. O şəxs bu işdən mütəğəyyir olub dübarəməta` satmaq bəhanəsiylə İslam əsakirinə daxil olubƏhmər Şəmitin xeyməsini soraq edirdi. Mülazimləranı Əhmər Şəmitin xeyməsinə gətürüb izn alandansonra daxil olub ərz etdi:

- Ya əmir, bən məhəbbəti-Ali-Əlini (ə) qəbul edübsizin hüzurınıza varid olub böyük bir bəşarət dəxigətürmişəm.

Əhmər Şəmit dedi:- Nə bəşarət gətürmişsən?Dedi:- Ya əmir, İbn Zübeyrin ən namdar

sərkərdələrindən Ziyad ibn Əmr iki bin səvarə iləİslam əsakirinin arxasına keçüb. Fikrləri iki tərəfdənsizə həmlə etməkdir. Əmma bu saət onlar asudəistirahətə məşğuldırlar. Hərgah bir qədər səvarə iləonlara hücumavər olar isən, bütün-bütünə onları həlakedə biləriz.

286

Əhmər Şəmit, Əbdullah Zübeyrəyi dört yüz əllisəvarə ilə onların müharibəsinə irsal edüb, özi dəxitədarükatə məşğul oldı. Əbdullah özi səvarələriyləazim olub iki mil gedəndən sonra düşməninordugahını gördi. Əbdullah öz səvarələrini üç yerətəqsim edüb üç tərəfdən onlara hücum etdi. Omünafiqlər böylə gördikdə hərasan hər biri bir tərəfəqaçub İslam əsakirinin şəmşirindən şərbəti-mövtinuşi-can edirdilər. İslam əsakiri o münafiqləri qətliamedüb Ziyad ibn Əmri ki, onların sərkərdəsi idi, dəxiqətl edüb, fəthü nüsrətlə müraciət etdilər.

Əhmər Şəmit şad olub Əbdullah və İslaməsakirinə duayi-xeyr edəndən sonra Muxtarcənablarına məktubən əhvalatı yazub Ziyad ibnƏmrin başıyla bərabər Kufəyə göndərdilər. Əmma otərəfdən İbn Zübeyr bu əhvalatı eşidüb dünya gözinəqaranlıq oldı. Sərkərdələri də`vət edüb dedi:

- Cəmaət, bən qorxuram ki, İbn Ziyadın başınaİbrahim Əştər gətürən fəlakəti Əhmər Şəmit dəxibizim başımıza gətürsün. Bənim fikrimcə, işin səlahıbudır ki, buradan övdət edüb Muxtarınmüharibəsindən sərfi-nəzər edək. Qoy, MuxtarƏbdülməlik Mərvanla nə edərsə, etsün.

Mürrə ibn Müaviyə və Mühəlləb dedilər:- Ya əmir, bu bizim üçün ölümdən bədtərdir. Zira

on səkkiz min səvarə ilə beş min düşməninmüqabilindən fərar etmək mərdani-karzarə layiqdegil.

287

Bu sözləri deyüb də müharibəyə hazır olubmeydani-karzarə qədəm qoydılar. Əhmər Şəmitəhvalatı böylə gördikdə İslam mücahidlərini cəm`edüb dedi:

- Ey mücahidini-İslam, bu gün bən şəhid olmaqüçün əzmi-meydan edirəm. Hərgah şəhid olarsam,bənim yerimə sərdari-küll Əbdullahdır. Ona itaətedüb İslam yolında axır nəfəsə kibi cihad etməlisiniz.

Bu sözləri deyüb də meydana azim oldı. Otərəfdən İbn Ziyad təmam əsakirinə həmlə etməgi əmretdi. Hər iki tərəf iki seyl kibi yüz də`vayə qoyub öyləbir də`va oldı ki, ruzgarın gözi görməmişdi. O günzöhr zəmanına kibi Əhmər Şəmit yüz nəfər omünafiqlərdən qətl etmişdi. Qəzadan bir nəfərmünafiqlərdən kəmin edüb tir ilə Əhmər Şəmitinbaşını nişanəyə gətürüb, qəzadan o məl`unın tiri xətaetməyüb o cəvanı şəhid etdi. Əbdullah böylə gördikdəmeydana girüb o dəxi cəngi-məğlubədə şərbəti-şəhadəti içdi. İslam əsakiri sərkərdəsiz tabi-müqavimət etməyüb yüz fərarə qoydılar. İbnZübeyrin əsakiri onları təaqüb edüb bütün-bütünəqaçırub əmvallarını qarət etdilər. Fəth ilə müraciətedüb İbn Zübeyrə tə`zim etdilər.

Bu tərəfdən Muxtar cənablarına fərarilər xəbərgətürüb əhvalatı nəql etdilər. Muxtar cənabları ƏhmərŞəmitin və Əbdullahın şəhadətindən çox məhzun olubdə`va tədarükinə məşğul oldı.

İgirminci fəsl

288

Əmr ibn əl-Həccac ilə İbn Əş`əsin Muxtarlamüharibəsi

Müs`əb ibn Zübeyr öylə ki, Əhmər ŞəmitləƏbdullahı şəhid edüb İslam əsakirini fərar etməgəməcbur etdi, Kufəyə Muxtar cənablarına bir məktubyazub qasidlə yola saldı. Məktub Muxtar cənablarınavüsul olub İslam sərkərdələrini ehzar edüb məktubıoxudı. Məktubın məzmunı bu idi: “Ya Muxtar! Sənimami-zəmanə ağ olub bənimlə müharibə etməkböyük günahlardan idi. Fəqət bən sənin günahındansərfi-nəzər edüb, səni əfv edirəm. Bu şərtlə ki,qardaşım Əbdullaha bey`ət edüb onın imamətinə iqraredəsən. O vəqt Kufənin hökumətini sana verüb hər birxahişin olarsa, yerinə yetürüb səni məmnun edərəm.Hərgah bənim tövsiyələrimi qəbul etməzsən, yəqin etki, səni qətl edüb Kufə şəhərini xakiylə yeksanedərəm”.

Muxtar məktubı parə-parə edüb, böylə bir cəvabyazdı: “Yebnə Zübeyr! Məktubını alub daməzmunından müttəle` oldım. Ay fasiq, bu gün əsrinİmamı Əli ibn əl-Hüseyndir (ə). Sənin kibi, qardaşınkibilər İmamətə layiq ola bilməzlər. Və bir dəyazmışdın ki, Kufəyə hücum edüb səni qətl edüb dəKufəni tarümar edəcəgəm. Yəqin et ki, hərgah sənKufəyə gəlməzsən də, mən sənin müharibənəhazıram”.

Məktubı möhr edüb İbn Zübeyr üçün irsal etdi.Məktub İbn Zübeyrə vüsul olan kibi igirmi bin fasiqlə

289

Kufə tərəfinə azim oldı. Bu tərəfdən Muxtar cənablarıdəxi igirmi bin mücahidinlə bərabər Kufədən xaricolub Bəsrə tərəfə azim oldı. Salimeyn ismli məqamdaiki ləşkər bir-birinə təsadüf edüb səfaralığa məşğuloldılar. İbn Zübeyr bir hiylə xəyalına gəlüb Übbad ibnHüsəyn vasitəsilə bir Qur`an göndərüb meydani-müharibədə Übbad Qur`anı açub İslam əsakiriniQur`ana də`vət etdi. İslam əsakiri onların hiyləsiniqanub İbn Zübeyrə lə`nət etdilər.

Übbad ibn Hüsəyn naümid müraciət edübəhvalatı İbn Zübeyrə nəql etdi. İbn Zübeyr müharibəəmrini verüb, əsakiri-küffar meydana hücumavəroldılar. İslam əsakiri dəxi qədəm meydana basubcəngi-məğlubə oldı. O gün Əmr ibn əl-Həccac,Mühəmməd ibn Sə`ləb əlində məqtul oldı.Mühəmməd o məl`unın başını bədənindən qət` edübMuxtarın hüzurına gətürdi. Muxtar çox şad olub dedi:

- Həmd olsun Xaliqi-aləmə ki, İmam Hüseyn (ə)qatillərinin birisi dəxi məqtul oldı. İmdi fəqət birisiqalmışdır. Hərgah o birisi dəxi məqtul olarsa, dəxidünyada kamyab olub hər bir arzuma yetmiş olardım.

O gün keçüb səbah günin tülu`ində iki ləşkər bir-birisinə həmlə edüb cəngi-məğlubə oldı. Də`vanınqızğın zəmanında Malik ibn Ömər və Mühəmməd ibnƏş`əs məl`unla rubəru olub bir saət müharibə edəndənsonra Malik o məl`unı cəhənnəmə vasil edüb başınıbədənindən qət` edüb Muxtarın xidmətinə gətürdi.Muxtar böylə gördikdə səcdeyi-şükr yerinə yetürüb,ərz etdi:

290

- Ey bənim Xaliqim, dəxi dünyada bir arzumqalmadı. Fəqət imdi şəhid olmaq arzusundayam.

Bəli, o gün öylə müharibə etdilər ki, dünyadaböylə bir müharibə olmamışdı. Neçə dəf`ələr İbnZübeyrin əsakiri fərar etmək istədilərsə, Mühəlləbməl`un mən` olub onlara yürək verüb də`vaya təhrisvə tərğib etdi. O gün qürubə kibi gecə nisfinə kibidə`va olub gecənin nisfində hər iki ləşkər təbli-müraciət sədasıyla aramgahə müraciət etdilər. Fəqət ogün İslam əsakirindən bir çox cəmaət şəhid olmışdılar.Muxtar cənabları çox məhzun olub kəsrəti-hüzndənyuxısı dəxi aparmıyurdı. Muxtar cənabları İslamsərkərdəsindən Əs`ədi xəlvət xeyməyə ehzar edübdedi:

- Ya Əs`əd! Bizim bu qədər əsakirimiz şəhidolmasına fəqət Mühəlləb bais oldı. Bənim xəyalıma bubarədə bir fikr gəlmişdir.

Əs`əd dedi:- Ya əmir! Fikrin nə isə xidmət edüb icrasına can

və başla hazıram.Muxtar dedi:- Səbah bən bir məclis tərtib edüb təmam

sərkərdələri şuraya də`vət edərəm. Şura zəmanı sənbənim fikrimə müxalifət edərsən. Bən dəxi sana birneçə nalayiq cəvab verərəm. Sən qəhr edüb xeymədənxaric olan kibi təbli-köç çaldırub, öz təhti-idarəndəolan əsakirlə bərabər Kufə tərəfinə azim olarsan.Şübhəsizdir ki, casuslar İbn Zübeyrə yetürəcəkdirlər.Onlar dəxi sənin dalınca gələcəkdirlər. Öylə ki, onlar

291

səni təaqüb edüb dalınca gəldilər. Mən dəxi onlarındalınca hərəkət edərəm, öylə ki, onlar sana yetişübdə`vayə başladılar, o vəqt bən onlara həmlə edüb, birtərəfdən sən, digər tərəfdən isə bən onları əhatə edübqətl edəriz.

Əs`əd dəxi bu fikrə şərik olub o gecəyi keçürübsəbah oldıqda Muxtar İslam sərkərdələrini ehzar edübfövqdə ərz etdigimiz kibi onların miyanında mübahisəolub Əs`əd məclisdən qəhr edüb xaric oldıqda, təbli-köç çaldırub üç min səvarəsiylə Kufə tərəfə azim oldı.Casuslar bu xəbəri İbn Zübeyrə yetürən kibi İbnZübeyr Mühəlləbi də`vət edüb əhvalatı ona nəqletdikdən sonra dedi:

- Ya Mühəlləb! Beş min səvarə ilə Əs`ədi təaqübedüb onın başını bənimçün gərək gətürəsən!

Mühəlləb dedi:- Ya əmir, bən bu əhvalatı hiylə zənn edirəm. Bu

gün təhəmmül edüb işin aqibətini gözləyərsək, dəxiyaxşı olar.

İbn Zübeyr dedi:- Ya Mühəlləb, yəqin sən Əs`əddən qorxursan.

Hərgah getmək istəməyürsən başqa bir sərdar Əs`əditəaqüb etməgə əmr edim.

Mühəlləb naçar qalub öz qulamı Rəbiəyi üç minsəvarə ilə bu işə mə`mur etdi. Rəbiə üç min münafiqlərilə vəzifəsi dalınca azim oldıqdan sonra Muxtarcənablarına ittila` verdilər. Muxtar dedi:

- Hərçənd bən istədigim kibi olmadı, lakin nəedim, iş böylədi.

292

Əsakiri-İslamı Malikə tapşurub, Muxtar özi minnəfər əsakiri-İslamla Rəbiəyi təaqüb etdi. İki saəttəaqübdən sonra o kafirlərə yetişüb seyd görmişsəyyad kibi onlara həmlə etdi. Əs`əd dəxi bir tərəfdəno münafiqlərə həmlə edüb onlardan bir nəfər böyləolsun can xilas edə bilməyüb cəhənnəmə vasil oldılar.Muxtar Əs`ədlə bərabər fəthü nüsrətlə ordugahamüraciət etdilər. Bu xəbər Mühəlləbə vasil olan kibiİbn Zübeyrə dedi:

- Bən sana demədim ki, bu işi bən hiylə hesabedirəm. Hərgah bən sənin sözinə itaət edübgetsəydim, bən dəxi o məqtulların birisiydim.

Nə isə o gecə keçüb sübh oldıqda hər iki tərəfdə`vaya hərəkət edüb yüz meydani-qitalə qoydılar. İkitərəfdən təbli-cəng sədasına iki qoşun iki dəryanınləpələri kibi biri-birisinə həmlə etdilər. Fəqət Mühəlləböz əsakiriylə bir kənarda müharibəyə təmaşa edirdi.Zöhr vəqtinə kibi müharibə dəvam edüb İbn Zübeyrinəsakiri yüz fərarə qoydılar. Mühəlləb əhvalatı böyləgördikdə İslam əsakirinə həmlə etdi. Qürub zəmanınakibi də`va olub İslam əsakirindən çox cəmaət şərbəti-şəhadət nuş etdilər. Qürub zəmanı təbli-ric`ət çalınubİslamla küffar, nurla zülmət kibi bir-birisindən cüdaolub aramgahə ric`ət etdilər.

O gecə Kufə cəmaəti həmişəki adətləri üzrəMuxtar cənablarını orada qoyub Kufə tərəfə övdətetdilər. Muxtar cənabları nə qədər onları təaqüb edüb,fəqət bir gün dəxi müharibəyə dəvam etmələrini xahişetdisə, o vəfasız cəmaət qəbul etməyüb öz yollarında

293

dəvam etdilər. Yazıq Muxtar dəxi onlarla bərabərKufəyə varid olub hər kimsə öz mənzilinə azim oldı.Muxtar dəxi öz xanəsinə varid olub cəmaətdən qət`i-ümmid edüb dedi:

- Bu cəmaət Müslim ibn Əqil ilə etdikləri rəftarıbənimlə edəcəkdirlər.

O tərəfdən İbn Zübeyr Kufə cəmaətininfərarından şad olub Kufəyə tərəf azim oldı. Kufərəislərindən Əbdullah ibn Hatəm bu əhvalatı eşidübdört yüz əlli nəfər səvarə ilə Muxtarın xidmətinə gəlübdedi:

- Ya əmir! Bən axırıncı qanıma kibi səninlə varam.Nə hökmin varsa, əmr et, ifa edim.

Muxtar dedi:- Ya Əbdullah, bən əhd etmişəm ki, bunların,

yə`ni Kufə cəmaatından bir nəfərlə dəxi rəfaqətetməyüb onlara e`tibar etməyüm.

Əbdullah dedi:- Ya əmir, sən böylə bir əhd etmişsən, lakin bən

sənin müavinətindən dəstbərdar olmağa əhdetməmişəm. Bən münafiqlərlə şəhid olana kibimüharibə edəcəgəm.

O tərəfdən İbn Zübeyr Kufə şəhərinin kənarınavasil olan kibi şəhər əhalisi onı izzətlə istiqbal edübhəpsi Muxtardan şikayət edüb İbn Zübeyrə bey`ətetdilər. İbn Zübeyr şəhərə varid olub Muxtarı soraqetdikdə, dedilər, darülimarənin qəsrində tək və tənhaoturmışdır. İbn Zübeyr qəsrə tərəf yüriş etdikdəƏbdullah ibn Hatəm İbn Zübeyrə həmlə edüb, Kinasə

294

deyilən meydançada də`va qızışdı. İki saət Əbdullahdə`va edüb şəhərdən xaric oldı. İbn Zübeyr qəsrə tərəfhücum etdi. Muxtar əhvalatı böylə gördikdə əhli-əyalını vida`i-axirin edüb qəsrdən dışarı çıxmaq istədi.Nə qədər Mühəmməd ibn Əs`əd mane` olmaq istədisədə, razı olmayub dedi:

- Ya Mühəmməd, bənim dəxi dünyada heç birarzum qalmamışdır. Fəqət imdi arzu etdigimşəhadətdir.

Kəlmeyi-təyyibə deyüb on doqquz nəfərlə bərabərqəsrdən xaric olub Kinasə meydançasına tərəf azim oldı.Meydançaya varid olan kibi o münafiqlərə həmlə etdi.Onlar dəxi Muxtarı əhatə edüb tirbaran etdilər. Böylə ki, birvəqt Muxtar gördi on doqquz nəfər mücahidini-İslamdanbircə nəfər qalmayub, həpsi şəhid olmışdır. Yüzini dərgahi-Təalayə dutub ərz etdi: “Ey bənim Allahım, təşəkkürləredirəm ki, mana feyzi-şəhadəti qismət edüb həqq və ədalətyolında canımı fəda edirəm” - bu sözləri deyüb də küffarəhəmlə etdi. Küffar dəxi o cənabə həmlə edüb o qədər ona tiratub zəxmdar etdilər ki, qanının çox getməsindən taqətgətürməyüb bir divara təkyə etdi. Bu vəqt iki nəfərmünafiqlərdən o cənabə həmlə edüb şəmşir ilə iki yerdən ocənabın başına zərbət vurub onı şəhid etdilər...

LÜĞƏT

A

afitab – günəşalat – alətlər

295

amadə – hazıramil – vali, hakimaqibət – son, sondaasar – bur. nişan, əlamətasi – üsyankaraşina – tanışaşub – qarışıqlıqasudəxatir – xatircəm, arxayınatəşparə – cəld, od parçasıavizan – asılmışaxirüləmr – işin axırında, nəticədəayinə – bur. cür, minval, yolazadnamə – əfv olunma məktubuazim – bur. yola düşmək

B

baliğ – yetişmişbargah – saraybariqə – şimşək, ildırımbə`d(ə) – sonrabədihi – aydın, aşkarbədsurət – görünüşü, sir-sifəti çirkinbəlayi-nagəhani – gözlənilməz bəlabəliğbəyan – bəlağətlə bildirməkbəqa – əbədi, qalıcıbəqiyyətüs-seyf – düşmənin qılıncından qurtularaq sağqalanlarbəradər – qardaşbəradərzadə – qardaşoğlubərkəmal – təkmil, kamil şəkildəbərtərəf – aradan getmək, yox olmaq

296

bəşarət – şad xəbər, gözaydınlığıbəşaşət – xoş üz göstərməkbəstə – bağlı, bağlanmışbəxil – xəsisbey`ət – birinin hakimiyyətini qəbul edib ona tabe olmabeydəq – bayraqBeyti-Xuda – Allahın evibəzzaz – arşınmalı satan alverçibəzl – hədiyyə, bəxşişbiçiz – əliboş, heç bir şeyi olmayanbiduni-təvəqqüf – dayanmadanbilaaram – ara vermədən, dayanmadanbiləks – əksinəbilkülliyyə – tamamilə, bütünlükləbilvarisət – varis olaraqbilvərasə – irsi olaraqbinaənəleyh – buna görə, bundan ötrübizar – bezmək, usanmaqböht – heyrət, dəhşətbüğz – düşmənçilikbürqə` – niqab, rübəndbüzürgvar – möhtərəm, böyük hörmət sahibi

C

caiz – icazə verilmişcaizə – bəxşiş, hədiyyə, mükafatcamə – paltarcangüdaz – dərd, müsibətcəhulanə – cahilcəsinə, nadancasınacəm`avər – bir yerə cəmləmək, toplamaqcəng – vuruş, döyüş, dava

297

cəvanib – ətraf, kənarcəvanmərd – səxavətli, əliaçıq; qeyrətlicidal – dava, müharibəcigərguşə – ciyərin bir parçasıcövşən – zireh növücüda – ayrı, ayrılmış, uzaq düşmüşcuşü xüruş – çalışma, fəaliyyət

Ç

çəharmıx – çarmıxcəng – müharibəçəng – pəncəçeşmə – bulaq

D

damad – kürəkəndamən – ətəkdana – biliklidarülimarə – hökümət idarəsi, əmirin sarayıdəfəat – dəfələrlədəğdəğə – təşviş, nigarançılıqdəliranə – igidcəsinə, qəhrəmancasınadərbar – saraydərdəst – ələ keçirmək, əldə etməkdəröhdə – öhdəsinə götürməkdəruni-qəlb – qəlbin dərinliyidəsisə – hiylə, məkrdəst – əldəşt – səhra, çöl, biyabandəstbərdar – əl çəkmək, əl götürmək, tərk etmək

298

dəstpərvərdə – birinin əlindən tərbiyə almışdəvat – mürəkkəbqabıdeyr – monastr; kilsədildadə – aşiq, könül vermişdilgir – qəmli, kədərlidilşad – ürəyi şad olan, sevinclidirhəm – ərəblərdə köhnə gümüş puldustanə – dostcasına, dost kimidustdar – dost, aşiq, sevənduzəx – cəhənnəm

E

e`lam – bildirmə, anlatmae`zaz – əzizləməehzar – çağırmaq, dəvət etməkelmi-nücum – astranomiya elmi

Ə

ə`da – düşmənlərə`van – köməkçilər, yardımçılarəadi – düşmənlərəcayibat – əcaib şeylər, möcüzələrəcələ – tələsməkəcz – acizlikəda – yerinə yetirməədəm – boşluqəfkar – fikirlərəfkari-məl`ənətkaranə – alçaq fikirlərəflak – fələklərəfzəl – daha fəzilətli

299

əfzəlün-nas – xalqın ən fəzilətlisiəhbab – sevimli, istəkliəhrar – azad adamlarəhraranə – azad adamlar kimiəkabir – böyüklərəksəndaz – işıq və ya səsi geri qaytaranƏimmeyi-əthar (ə) – pak İmamlar (ə)əlacpəzir – əlac olunan, əlacı olanələlümum – ümumilikdə, bir yerdəələm – bayraq; nişan, işarə; qəm, kədərələmdar – bayraqçı, bayraqdarələttəkrar – təkrar olaraqələttəsadüf – təsadüfən, təsadüf nəticəsindəəleyhirrəhmə – ona rəhmət olsun!əlhal – indicə, bu saatəlhəqq – doğrusu, həqiqətənəlim(ə) – əziyyət verənəmval – mal, əmlakən`am – hədiyyə, bəxşişəndişnak – dərdli, qayğılıənqərib – yaxın zamanda, tezlikləən-nar – od, atəşənvər – çox parlaqəqd – bağlamaəqdəm – ən əvvəl, ən qədiməqəb – arxa, geriəqvam – bur. qohumlar, yaxınlarərbabi-vəfa – vəfalı insanlar, sadiq adamlarərbəə – dördərkani-dövlət – dövlət xadimləriərşəd – böyükəsakir – əsgərlər

300

əshab – bur. tərəfdarlarəsləhə – silahəsna – ara, aralıq, anəşqiya – bur. cinayətkarlarəşraf – əsilzadələrəşrar – pis şeylər, yaman adamlarəsrar – sirlərəssaə – bu saatəşxas – şəxslərəta – bağışlama, bəxşişəyal – ailə, külfətəza – matəm, yasəzaxanə – matəm yeri, yasxanaəzim – böyük, əzəmətliəzimət – əzm, niyyət, məram; yola düşməkəzl – vəzifədən azad etmə

F

fasiq – günahkar, pis işlər görənfə(i)rib – aldatma, hiyləfe`l – iş, əməlfe`lən – işdə, həqiqətdəfəlakətzədə – fəlakətə məruz qalmışfəna – boş, fani, yox olmafəramuş – umutma, xatirdən çıxartmafərar – qaçma, sovuşmafərizə – şəriətdə yerinə yetirilməsi vacib olan əməlfərsəx – uzunluq ölçüsüfəryadkünan – fəryad qopararaqfərz – vacib olan əməl (namaz, oruc və s.)fəsadamiz – fəsadçı, fəsad törədən

301

fəsadəngiz – fitnə salanfəsahət – gözəl və aydın danışma qabiliyyətifəthnamə – qələbə xəbərinin ətraf ölkələrə məktub şəklindəgöndərilməsifəzail – fəzilətlərfilfövr – dərhal, həmin saatfövc – dəstə, camaatfövqüzzikr – yuxarıda deyilənfünun – fənlər, elmlərfüqəra – yoxsullar

G

gərd – tozgülxən – hamam ocağı

H

hakəza – beləcə, bu surətlə; bunun kimihali-əsəfiştimal – təəssüflə dolu halhamil – yüklü, yüklənmiş; daşıyan, götürənhaşa – əsla, heç bir vaxthavi – əhatə edən, ehtiva edənhazirun – iştirak edənlərhədyanat – hədyan və gərəksiz sözlər işlətməkhəmail – çiyindən aşırma qayış; boyunbağıhəmiyyət – ruh yüksəkliyi; qeyrəthəml – yükhəmrah – yol yoldaşıhənuz – hələ, hələ kihəqqaniyyət – ədalət, insafhəqqnaşünas – bur. qədirbilməz

302

hərbgah – dava meydanıhərgah – əgərhərisnak – tamahkarcasına, acgözlükləhəsəb – ad-san, əsilzadəlikhəvalə – öhdəsinə qoymaq; atmaqhəyati-ariyə – müvəqqəti olan həyathəzər – saqınma, ehtiyat etməhökmfərma – hökm sürənhüccət – dəlil, sübuthuşyar – ayıq; diqqətli

X

xahiş – istəkxaki-həlakət – həlak olaraq torpağa qarışmaqxaki-məzəllət – zəlil olmaqxandan – ailəxar – zəlil, alçaqxassə – bur. yaxın adamxəbəri-müəlləmə – kədərli xəbərxədəmat – xidmətlərxəlayiq – xalqxələldar – xələl gəlmək, pozulmaqxəlvar – çəki ölçü vahidixərif – xərifləmiş, səfehxəyalati-məfsədə – pis fikirlərxeymə – çadırxilaf – zidd, qarşı, əksxiş-əqrəba – qohum-əqrəbaxo(v)f – qorxuxoşdil – şad, şənxud – öz, özü

303

xudapəsəndanə – Allah bəyənən kimixüləfayi-ərbəə – dörd xəlifə (Əbubəkr, Ömər, Osman, Əli)xülusiyyət – saflıq, doğruluq, xalislikxunxar – qaniçənxüruc – çıxma, bayıra çıxma; 2) üsyan etmə

İ

iadə – geri qaytarmaqianə – kömək, yardımiblağ-təbliğ – rəsmi olaraq məktub vasitəsilə elan etməkidareyi-ürfiyyeyi-əskəriyyə – bur. hərbi tribunaliğfal – aldatmaiğtişaşati-daxili – daxili iğtişaşlarixtilal – üsyan, qarışıqlıqikram – hörmət göstərməkilhah – iltimas, xahiş-minnət, israrilla – savayı, yalnız, ancaqiltica – sığınma, pənah aparmaimtidad – uzun çəkməkinqiraz – məhv olmain`iqad – bağlanma; təşkil edilməintəha – son, axırintixab – seçməkiqab – cəzalandırmaiqamət – oturma, sakin olmaiqdamat – təşəbbüs etmə, başlamaiqtida – təqlid etmə, yamsılamaiqtiza – lazım gəlmə; tələb etməirsal – göndərmə, yollamaislamdust – İslamsevər, İslam dininə bağlıiskat – sakitləşdirmə, susdurma

304

iste`mal – işlətmə, istifadə etməistianət – yardım istəməistifsar – soruşub öyrənməistima` – dinləmə, eşitməistiğfar – tövbə etmək, bağışlanma istəməkistiqbal – qarşılamaistirdad – geri istəməistirham – yalvarma, rica etməitab – məzəmmət etmə, üzünü danlamaitabamiz – məzəmmətediciitminan – arxayınlıq, xatircəmlik, inamittifaqən – təsadüfənittihad – birləşmə, birlik, ittifaqittilaat – məlumatlar, xəbərlərixtar – xatırlatma, bildirmə, e`lan etməizhar – ifadə etmə, meydana çıxarma

K

kaffə – bütün, hamıkaffətən – hamılıqla, bütünlükləkarazmudə – təcrübəlikarzar – dava, vuruş, döyüş, dava yeri, müharibə meydanıkəffarə – bağışlanma, günahını bağışlatmakəlisa – kilsəkəmahuvə – olduğu kimikəmingah – pusqu qurulan yerkəsif – bur. natəmiz, murdarkəsrət – çoxluqkəşf – aşkar olma, meydana çıxmakəşti – gəmikeyfi-mayəşa – istədiyi kimi kef çəkmək

305

küffar – kafirlər

Q

qabil – yarayan, yararlı; qabiliyyətliq(ğ)ar – mağaraqarurə – qədimdə düşmən ordusuna qarşı xüsusi qurğularvasitəsilə atılan yandırıcı maye dolu qabqəbayil – qəbilələrqəbih – çirkin, yaraşıqsızqəhr – qəzəb, hirs, hiddətqələyan – qaynama, coşmaqələyani-fövqəl-xəyal – həddən artıq coşmaqənarə – qəssabların ət asmaq üçün istifadə etdikləriasılqanqəsavət – bur. sərt, qatıqəsd – məqsəd; planqəsəm – and içməkqəvi – güclüqeybət – gözdən gizli olmaqissə – hekayəqiyamətnümun – qiyamət göstərənqovğa – səs-küy, dava-dalaşqövl – söz, danışıqqövm – tayfa, nəsilqübar – tozqulami-həlqəbəguş – qulağı sırğalı qulqürub – günəşin batmasıqutəvər – suya batıb çıxanqüud – oturmaqqüvayi-hərbiyyə – hərbi qüvvələr

306

L

latənahi – bitməz, tükənməzləin – lənətlənmişlərzədar – titrəyən, qorxanləşkər – ordu

M

mabəqi – yerdə qalanmabeyn – ara, aralıq, aradakı şeymaəda – əlavə, başqamalakəlam – sözlə ifadə edilə bilməyənmaliyyat – bir dövlətin illik gəlirimə`sərət – ehtiyac, çətinlik, sıxıntıməcruh – yaralıməcus – atəşpərəstməəlməmnuniyyə – məmnuniyyətlə, sevə-sevəməəmafih – buna baxmayaraqməğlul – zəncirlənmiş, qandallanmışməhfuz – qorunmuş, mühafizə edilmişməhib – heybətli, qorxuluməhsub – sayılmaq, hesab olunmaqməl`ənətkaranə – alçaqcasınaməl`un – lənətə gəlmişməlain – məlunlar, lənətə gəlmişlərməlal – kədər, qəmməlamət – məzəmmət, qınama, danlaqməlul – kədərli, qəmliməmnu` – qadağan edilmişmən` – qadağan olunmuşmənsur – qələbə çalmaq

307

mənşurnamə – padşah tərəfindən verilən fərmanməqtul – öldürülmüş, qətl edilmişmərdanə – kişi kimi; qəhrəmancasınamərqum – yazılmış, adı yuxarıda çəkilmişmərsul – göndərilmişməs`ud – xoşbəxtməsdud – bağlı, qapalıməsnədi-xilafət – xilafət mənsəbinəməsrur – sevinc, şadməsti-layə`qil – ağlı başında olmayan sərxoşmehman – qonaqmeydani-mə`rəkə – müharibə meydanımeymənə – ordunun sağ qolu, sağ cinahmeysərə - ordunun sol qolu, sol cinahməzbur(ə) – haqqında danışılmış, adı yuxarıda çəkilmişməzid – artma, çoxalmaməzkur – söylənmiş, deyilmiş, qeyd edilmişməznun – zənn olunan; güman edilən; təqsirləndirilən;minbə`d – bundan sonarminqar – dimdikmiyan – orta, aramövc – dalğa, ləpəmövcib – səbəb; lüzummövquf – bur. təxirə salınma, dayandırılmamüahidənamə – müqavilə bağlamamüamilat – rəftar, hərəkətmüanid – inadcılmüavinət – kömək etmə, yardımmübadileyi-əfkar – fikir mübadiləsimübəddəl – çevrilmiş, döndərilmişmücahid – cihad edənmücazat – cəza vermək

308

müdara – yola vermək, dözməkmüdəbbiranə – ətraflı düşünərəkmüəssir – təsir edənmüharib – vuruşan, döyüşçümüharibeyi-xunrizanə – qanlı müharibəmühəvvəl – həvalə edilmişmühəyya – hazırlanmış, tədarük olunmuşmühibb – sevən, məhəbbət bəsləyənmühimmati-hərbiyyə – hərbi ləvazimatmühyiyi-İslam – İslamı dirildən, həyat verənmüxbir – xəbər verənmükərrərən – təkrar-təkrar, dəfələrləmülaqat – görüş, görüşməmülazim – bur. yavər; tərəfdarmüləbbəs – paltarlı, geyinmişmülhəq – qatılmış, əlavə edilmişmümaniət – maneçilikmünacat – Allaha dua etməmünadi – carçımünazirə – mübahisə, müzakirəmünəvvər – nurlumünhəzim – məğlubiyyətə uğradanmünqəlib – şəklini dəyişmişmüntəşir – yayılmaqmüntəzir – gözlənilən, gözləyənmüqabil – qarşı, qarşıdakı, bir şeyin qarşısında olanmüqabilə – qarşılaşmamüqatilə – çarpışma, vuruşmamüqəddimətül-ceyş – böyük ordunun öndə gedənlərimüqərrər – qərarlaşdırılmışmüqtəda – təqlid edilən adam; rəhbərmüraciət – bur. qayıtmaq, geri dönmək

309

müsahibət – söhbət etmə; dostluqmüsalihə – sülh, barışmüşarileyh – haqqında danışılan, adı çəkilənmüsavat – bərabərlikmüsəlləh – silahlı, silahlanmışmüslih – barışdıran, barışdırıcımüstəhəq(q) – layiqmüstəhəqqi-zihəqq – daha çox haqqı çatan, daha layiqlimüstəvi – düz, hamarmütalibə – haqqını tələb etməmütəaqib – bir-birinin ardınca gələn, arxasınca, izi iləmütəəffin – üfunətli, pis qoxulumütəəssir – təsirlənmişmütəğəyyir – dəyişmişmütəhəmmil – dözən, davam gətirənmütəhəyyir – heyrətə düşmüş, çaşmışmütəhəyyiranə – çaşmış haldamütəhhər – pak, pakizə, təmizmütəntən – təntənəli surətdəmütəvəccih – üz tutan, bir yola tərəf yollanan, birinərəğbəti olanmütəvəhhiş – hürkmüş, qorxmuşmüttəle` – xəbərdar olmaq, məlumatlı olmaqmüvafiqət – uyğunluq, münasiblikmüzəffəriyyət – qalib gəlmə, zəfər əldə etmə, qalibiyyətmüzəxrəfat – boş və əsli olmayan sözlər, yalanlarmüzəyyən – bəzəklimüzməhill – alt-üst olmuş, məhv edilmişmüztərib – iztirablı, həyəcanlı

N

310

nabəkar – yaramaznabina – kornabud – yox olmanafe` – faydalı, xeyirlinagah – birdən, təsadüfənnagəhani – gözlənilmədən, qəflətənnagəhzühur – birdən-birə zahir olmanaib – nümayəndə; canişin; vəkilnaim – yatan, yuxuda olannaqabil – layiq olmayannalan – nalə edən, inildəyənnam – adnamə – məktubnamü nişan – nişanə, əlamətnayi-səadət – xoşbəxtlik neyinazir – nəzarət edən, baxannədamət – peşmançılıqnədim – həmdəm, həmsöhbətnəf` – mənfəət, faydanəhayət – çox, son dərəcənəqib – rəis, başçınəsb – tikmə, dik sancma, dikinə basdırma , qurma,quraşdırmanəsəb – soy, nəsilnəvalə – bəxşiş, ehsannicatyab – qurtulma, xilas olmanifaq – araya ziddiyyət düşmə, ikitirəliknisf – yarım, yarıniyam – qın, qılafnovhilal – yeni çıxmış aynücəba – nəcib adamlar, əsil-nəcabətli adamlarnümayan – görünən, zahir olan

311

nüsrət – zəfər, qələbənüzul – aşağı enmənüzuli-iclal – bur. yerləşib oturmaq

Öövza – vəziyyətövdət – qayıtmaq, geri dönmək

P

pakdamən – təmiz, iffətli, ismətli, namuslupaydar – daimi, həmişəlikpeydərpey – dalbadal, bir-birinin ardıncapəlid – alçaqpəncşəmbə – cümə axşamıpərhizkar – günah etməkdən çəkinənpəşə – ağcaqanadpiçidə – dolaşmış, qıvrılmışpişani – alınpişdar – orduda irəlidə gedən hissə, avanqardpişxidmət – ev xidmətçisipişnəmaz – məsciddə camaat namazında qabaqda durandin xadimipürməlal – usandırıcı, cansıxıcı, kədərli,qəmli

R

rafizi – dindən çıxmış, dini tərk etmişravi – rəvayət edənrə`s – baş

312

rəddü bədəl – mübadilə, qılınc və ya nizə ilə vuruşan ikiadamın növbə ilə biri-birinə zərbə endirməsirəf` – aradan qaldırma, ləğv etmərəhayab – azad etməkrəxtxab – yataqrəsul – elçirəzil – alçaq, nalayiq, biabırçırəziyəllahu ənhüm – Allah onlardan razı olsun!ric`ət – geriyə dönmə, qayıtmaricali-dövlət – dövlət adamlarırikab – üzəngiriza – razılıqrizaiyyət – razılıq, icazərizamənd – razılıqrubəhanə - tülkücəsinə, hiyləgərcəsinərubəru – üzbəüzruygərdan – üz döndərməkruzgar – zəmanə, dövran; külək, yelrüəsa – rəislər, başçılarrüfəqa – yoldaşlar

S

seyd – ovsəbat – sabit və bərabər olma, sözündən və iqrarındandönməməksəccadə – üzərində namaz qılınan kiçik xalçasədhezar – yüz minsəfahət – ağılsızlıq və səfehliksəfara – düzülmüşsəfbəst – səf çəkmiş, sıraya düzülmüşsəkənat – durma, dayanma

313

səlabət – mətanət, səbatsəlah – məsləhətsəm`i-e`tibar – qulaq asmaq, inanmaqsəmum – isti və quru küləksəna – tərif, mədhsənaxan – mədh edən, tərifləyənsəndəli – səndəl ağacından qayırılmış stul, kürsüsərapərdə – saray; çadırsərasimə – çaşmaqsərdar – komandansərəfraz – başı ucasərəskər – ordu başçısı, komandansərfi-nəzər – vaz keçməsərgərdan – avara, sərsərisəri` saiqə – ildırım sürətisərnigun – başıaşağı, tərsinə dönmüş, baş-ayaqsərvətdar – varlı, imkanlısərzədeyi-zühur – birdən-birə, xəbərsiz zahir olmasərzəniş – danlaq, məzəmmətsəvarə – atlı, atlı olaraqsəyyad – ovçusifati-mənhusə – nəhs, bədbəxt sifətlərsilahbədəst – əlinə silah almaq, silahlanmaqsipəhsalar – qoşun başçısı, sərkərdəsiyasidan – siyasəti bilənsu`i-zənn – bədgüman olmaqsükna – oturulan yer, məkan, mənzilsümaq – porfirsüyursat – ərzaq, azuqə, sursat

Ş

314

şakiyanə – şikayət edərcəsinəşeyhə – at kişnəməsişeytənətkaranə – şeytancasına, hiyləgərcəsinəşəbxun – gecə basqınışəci` – şücaətli, igid, cəsurşəhadət – şəhid olmaqşəmşir – qılıncşər`i-şərif – müqəddəs şəriətşərmsar – utanmaq, xəcalət çəkməkşiddəti-tammə – tamam şiddətləşikar – ovşövqmənd – həvəsli, həvəslişuriş – qarışıqlıqşüca` – şücaətlişühəda – şəhidlərşükranə – bəxşişşükrgüzar – şükr edənşürbi-xəmr – şərab içməşüru` – başlamaşütür – dəvə

T

tabavər – davamlı, tab gətirəntaskülah – dəbilqətə`ziyə – yas, matəmtəaqüb – təqib etməktəb`id – sürgüntəbli-asayiş – müharibənin dayanmasını bildirmək üçünçalınan təbiltəbli-bazgəşt – müharibəni saxlayıb qayıtmaq üçün çalınantəbil

315

təbli-cəng – müharibənin başlanmasını bildirmək üçünçalınan təbiltəbşir – muştuluq, şad xəbər gətirmətəcahül – özünü cahil kimi göstərmətədabir – tədbirlərtədhiş – dəhşətə salma; çaşdırmatəərrüz – təcavüz etmə, hücum etmətəfərrüc – seyrə çıxma, gəzintiyə çıxmatəfriqə – ikitirəlik, ayrılma; 2) dağınıqlıq, pərakəndəliktəğafül – yaddan çıxarma, unutmatəğyir – dəyişmətəğyiri-libas – paltarı dəyişmətəhəssür – həsrət çəkmətəhiyyə – salam vermə; xeyir-duatəhris – tamahlandırmatəhsin – alqışlamatəhsinxan – bəyənib əhsən demətəht – altındatəxrib – xarab etməktəkbir – Allahu Əkbər deməktəkfin – kəfənə sarımatəkrim – hörmət etmə, əzizləmətəqərrüb – yaxınlaşma, yaxın olmatəqsim – bölmə, hissələrə ayırmatəqrirat – şifahi söyləmə; izah etmətəqviyə – qüvvətləndirmə, möhkəmləndirmətənavül – yemə ya içmətənzim – sıralama, nizama salmatəraneyi-şadi – şadlıq təranəsitərğib – həvəsləndirmə, rəğbətini artırmatəriq – yol, məslək, vasitətəsadüf – bur. rast gəlmək

316

təsərrüf – yiyələnmə, zəbt etmətəsmiyə – ad qoymaq, adlanmaqtəşnə – susuztəşnələb – çox susamış, susuzluqdan dodağı qurumuştəşriffərma – təşrif gətirən, gələntəvəqqüf – dayanma, dayanıb qalma, durmatəvəssüt – araya düşmə, vasitəçilik etmətəzəlzül – sarsılma, zəlzələyə düşmətəzvic – evləndirmətifl – uşaqtiğ – qılınctir – oxtirbaran – ox yağdırmatirəvü tar – çox qaranlıqtö`mə – ərzaq, azuqətövqif – saxlatma, dayandırma, tutub saxlamatövr – hərəkət, tərztul – uzuntülu` – doğma, çıxma (günəş və s.)

Ü

üdvan – düşmənlərüxüvvət – qardaşlıqülüvvi-şə`n – şöhrətin, ad-sanın aliliyiüqubət – cəza; əzabüməra – əmirlərümmani-xüruşan – gurlayan dənizünsür – mürəkkəb cisimləri təşkil edən bəsit üzvlərin hərbiriüryan – lüt, çılpaqüsəra – əsirlər

317

V

vaəsəf – təəssüf etməvagüzar – həvalə etmək, öhdəsinə qoymaqvaqiə – hadisə, əhvalat, macəravarid – gələn, yetişənvaveyla – fəryad, bağırtıvəch – üsul, tərz; səbəb, vasitəvə`dəxilaf – verdiyi sözü yerinə yetirməyənvəhidi-əsr – əsrin yeganəsivəqaye` – vaqiələr, hadisələrvəsi – vəsiyyət edilmişvəsi` – geniş, vüs`ətlivəsl – birləşmə, qovuşmavüqu` – hadisə, əmələ gəlməvüquat – hadisələrvürud – varid olma, daxil olmavüsul – yetişmə, çatmavüzəra – vəzirlər, nazirlər

Y

yekcəhət – birtərəfli; ardıcılyekdigər – biri-birinəyəbnə Rəsulullah – ey Allahın Rəsulunun (s) oğlu

Z

zat – şəxszaye` – korlanmış, pozulmuşzəbun – qüvvətsiz, zəif , taqətsiz

318

zəxmdar – yaralızəvat – adamlarzilhiccə – qəməri ayın on ikincisizira – çünkizirü zəbər – alt-üstziyadə – artıqzövc – ərzövcə – ərli arvadzubin – kiçik nizəzühur – meydana çıxan, zahir olma

MÜNDƏRİCAT

Ön söz...........................................................................................3Birinci fəsil....................................................................................6İkinci fəsil...................................................................................18

319

Üçüncü fəsil................................................................................30Dördüncü fəsil...........................................................................41Beşinci fəsil.................................................................................66Altıncı fəsil.................................................................................70Yeddinci fəsil.............................................................................81Səkkizinci fəsil.........................................................................101Doqquzuncu fəsil....................................................................110Onuncu fəsil.............................................................................124On birinci fəsil..........................................................................144On ikinci fəsil...........................................................................153On üçüncü fəsil........................................................................161On dördüncü fəsil...................................................................195On beşinci fəsil.........................................................................205On altıncı fəsil..........................................................................218On yeddinci fəsil.....................................................................249On səkkizinci fəsil...................................................................268On doqquzuncu fəsil..............................................................276İyirminci fəsil...........................................................................287Lüğət.........................................................................................294