104
àmW{‘H nX{dH m {ejU (S r. B© Eb. BS r) Aä¶mgH« ‘ - 509 JQ - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m NATIONAL INSTITUTE OF OPEN SCHOOLING A 24/25, Institutional Area, Sector 62, NOIDA Gautam Buddha Nagar, UP 201309 Website : www.nios.ac.in

àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

  • Upload
    others

  • View
    8

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r)

Aä¶mgH«$‘ - 509

JQ> - 3

g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m

NATIONAL INSTITUTE OF OPEN SCHOOLING

A – 24/25, Institutional Area, Sector – 62, NOIDA

Gautam Buddha Nagar, UP – 201309

Website : www.nios.ac.in

Page 2: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

JQ> - 3

g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m

JQ>mVrb KQ>H$

KQ>H$ 6 : Aܶ¶Z H$˶m©Mo ñdê$n d ñWm{ZH$ g§X^© g‘OUo

KQ>H$ 7 : Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

KQ>H$ 8 : gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

KQ>H$ 9 : gm‘m{OH$ emómMo ‘yë¶m§H$Z

Page 3: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

nmR>çH«$‘

A.Z§. KQ>H$m§Mo Zmd n¥ð> H«$‘m§H$

1. KQ>H$ - 6 : Aܶ¶Z H$˶m©Mo ñdê$n d ñWm{ZH$ g§X © g‘OUo 1

2. KQ>H$ - 7 : Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo 17

3. KQ>H$ - 8 : gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo 52

4. KQ>H$ - 9 : gm‘m{OH$ emómMo ‘yë¶m§H$Z 73

Page 4: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z H$˶m©Mo ñdê$n d ñWm{ZH$ g§X^© g‘OUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 1

Notes

KQ>H$ 6 : Aܶ¶Z H$˶m©Mo ñdê$n d ñWm{ZH$ g§X^© g‘OUo

aMZm :

6.0 àñVmdZm

6.1 Aܶ¶Z C{ÔîQ>o

6.2 ^maVmMr gm‘m{OH$ gm§ñH¥${VH$ Am{U ^m{fH$ {d{dYVm

6.2 .1 Ym{‘©H$ {d{dYVm

6.2 .2 ^m{fH$ {d{dYVm

6.3 gm‘m{OH$ emó {df¶H$ g‘ñ¶m Aܶ¶ZH$Vm© H$em g‘Oob?

6.3.1 H¥${V¶w³V gh^mJ : Aܶ¶ZmMr JaO åhUOo H¥$Vr, Aܶ¶ZH$˶m©Mm aMZmË‘H$

gh^mJ

6.3.2 gm‘m{OH$ gh^mJ

6.3 .3 AW©nyU© CnH«$‘

6.3.4 nyd©kmZmer ZdrZ ‘m{hVrMr gm§JS>

6.4 g§kmZmË‘H$ {dH$mg Am{U g§H$ënZm {Z{‘©Vr

6.4.1 g§kmZmË‘H$ {dH$mg {gÕm§V {n¶mOoMm

6.4.2 Aܶ¶Z H$˶m©Mr g§H$ënZm {Z{‘©Vr

6.5 AܶmnZmMo emñÌmMo Ñï>rH$moZ

6.5.1 gyMZm§Mm AmamIS>m : (J§^ra) ‘hÎdnyU© AܶmnZ emómMm Cn¶moJ

6.6 Mbm gmam§e H$é¶m

6.7 dmMZmgmR>r d g§X^m©gmR>r gyMZm

6.8 KQ>H$ g‘má - gamd

6.0 àñVmdZm

‘mJrb KQ>H$m§‘ܶo doJdoJù¶m nÕVtMr AmoiI. B{Vhmg, ^yJmob, amÁ¶emó, AW©emó ¶mMo Aܶ¶Z Vwåhr Ho$bo. ˶m‘wio nma§nm[aH$ AܶmnZ nÕVr d ‘¶m©Xm§Mo d MwH$m§Mo g‘W©Z H$aV ahmʶmnmgyZ AܶmnZmbm ‘moH$irH$ {‘imbr. EH$ {ejH$ doJdoJù¶m Ñï>rH$moZm§Mr ‘XV KoD$Z doJdoJù¶m AܶmnZ nÕVr dmnê$Z {dÚm϶mªZm g‘mOmV KS>V Agboë¶m {d{dY KQ>Zm§Mr g‘O ¶oʶmgmR>r ‘XV H$ê$ eHo$b.

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb doJdoJù¶m àH$maÀ¶m nÕVr, {eñV {dÚm϶m©bm g‘OʶmgmR>r ˶m nÕVr ˶m ‘w»¶ g§H$ënZm R>adyZ, ˶mda AmYmarV àH$ën V¶ma H$aʶmgmR>r {dÚm϶mªZm ‘XV H$er Ho$br OmB©b ho Vwåhr {eHy$ eH$Vm.

¶m KQ>H$m‘Úo AmnU Aܶ¶Z à{H«$¶m d gm‘m{OH$ emómMo AܶmnZ emó ¶mMm Aä¶mg àmW{‘H$ ñVamda {d{dY gm‘m{OH$ g§X^m©V H$aUma AmhmoV.

^maV hm {d{dYVoMm Xoe Amho. ¶m {d{dYVoMo ‘w»¶ ómoV H$moUVo? {d{dYVoMo nma§nm[aH$ ‘yi H$moUVo? VgoM {d{dY Y‘©, {d{dY ^mfm ¶m§Mr Aܶ¶Z à{H«$¶oV ‘hÎdmMr y{‘H$m AgVo. {deofV: emio‘ܶo {dÚmWu Ooìhm emioV OmVmo Voìhm bmoH$emhr ñdê$nmMr nañnam§er g§dmX gmYUmar gw{dYm ˶mbm {‘imbr nm{hOo. Aemdoir {ejH$mH$Sy>Z Iyn ‘moR>r Anojm AgVo. ˶mZo gm‘m{OH$ emóm§À¶m {d{dY Aܶ¶Z-AܶmnZmÀ¶m VÎdm§Mm Cn¶moJ H$amdm H$s, Or VÎdo

Page 5: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z H$˶m©Mo ñdê$n d ñWm{ZH$ g§X^© g‘OUo

2 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

{d{dYVoMm AmXa H$aVrb. emio‘ܶo Iwbr MMm©, gm‘w{hH$ MMm© ¶m§Mr {Z{‘©Vr H$amdr, {d{dY gm‘m{OH$ Am§Va{H«$¶m, {dMmam§‘ܶo AgUmar {d{dYVm, {d{dY Ñï>jH$moZmMo H$m¡VwH$ H$aUo, AmXa H$aUo ¶m Jmoï>r KSy>Z ¶mì¶mV d eodQ>r {dÚm϶mªÀ¶m Aܶ¶ZmgmR>r gm‘m{OH$ g§X^m©V ˶m§Zm gw{dYm {‘iVrb, ho nhmdo.

6.1 Aܶ¶ZmMr C{ÔîQ>o

¶m KQ>H$mMm Aä¶mg H$aVmZm Vwåhr nwT>rb Jmoï>r H$ê$ eH$mb.

a. {dÚm϶mª‘Yo nañnamVrb [d{dYVoMr gm‘m{OH$, gm§ñH¥${VH$, Ym{‘©H$ Am{U ^m{fH$ gyMr n[a‘mUo Am{U ...

b. {dÚm϶mªÀ¶m n[a‘mUm§Zwgma ˶m§Mr àmo’$mB©b (dJ©dmar) V¶ma H$aUo.

c. EImÚm gm‘m{OH$ KQ>Zo~m~V 춳V Ho$boë¶m doJdoJù¶m Ñï>rH$moZmMo H$m¡VwH$ H$aUo d ˶m§À¶mVrb nañna Am§Va{H«$¶m§Mo bmoH$emhr ñdê$n.

d. gm‘m{OH$ emóm§À¶m dJm©V Iwbr MMm© d gm‘w{hH$ {ZU ©¶ à{H«$¶oV gh^mJr hmoʶmMr gw{dYm CnbãY H$ê$Z XoUo.

e. Aܶ¶Z AܶmnZ à{H«$¶oV ñWm{ZH$ g§X^mªMm Cn¶moJ H$ê$Z H$Wm, H$mì¶, gU g‘ma§^, H¥$fr{df¶H$ Aä¶mg, Z¡g{J©H$ g§gmYZo ¶m§Mr OmoS> XoUo.

f. AܶmnZmMo gmYZ ({eH$dʶmMo gmYZ) åhUyZ {dÚm϶mªÀ¶m gm‘m{OH$ gm§ñH¥${VH$ nmíd© y‘rMm g§X © KoUo. CXm. {d{dY Y‘©, gm‘m{OH$ dJ©, ahmUr‘mZ, gw{e{jV nmbH$ B.

g. Aܶ¶Z AܶmnZmMo EH$ à^mdr ‘mܶ‘ åhUyZ gm‘m{OH$ Am§Va{H«$¶m d {dMmam§‘ܶo AgUmar {d{dYVm bjmV KoUo.

h. {d{dY g§H$ënZm, gm{h˶, Aܶ¶Z AܶmnZmMo CnH«$‘ ¶m§Mr AmoiI H$ê$Z XoVmZm Vo {dÚm϶mªÀ¶m {dH$mgmË‘H$ Q>ß߶mgmR>r Cn¶w³V R>aUmao hdoV.

i. g§H$ënZm {Z{‘©VrMr gw{dYm XoVmZm ñWm{ZH$ g§X^© d g§gmYZm§da AmYm[aV Aܶ¶Z CnH«$‘m§Mr AmIUr H$aUo.

6.2 ^maVmVrb gm‘m{OH$ gm§ñH¥${VH$ Am{U ^m{fH$ {d{dYVm

^maV Xoe hm AmíM¶©H$maH$[a˶m ˶mÀ¶m {d{dYVogmR>r à{gÕ Amho. OrdZemór¶, gm§ñH¥${VH$, dm§{eH$ CËnÎmr, {d{dY Y‘©, {d{dY ^mfm ho ^maVmÀ¶m gm§ñH¥${VH$ {d{dYm§Mo ómoV AmhoV. ^maVmV Amnbr ñdV:Mr AmoiI Agbobo Ago 4635 g‘wXm¶ AmhoV Am{U ˶mn¡H$s ~aoMgo g‘wXm¶ ˶m§Mm A{ÛVr¶, AgmYmaU nmoemI, d oJir ^mfm, CnmgZoMo doJio àH$ma ì¶dgm¶, Imʶm{nʶmÀ¶m gd¶r Am{U ZmVog§~§Y ¶mVrb {d{dYVm OnUmao AmhoV. OJmV AZoH$ doJdoJù¶m {R>H$mUr OoWo à^mdr ‘mZdr g§ñH¥$Vr ApñVËdmV Amho VoWo gmYmaUV: Vr BVam§Zm Xÿa bmoQ>Vo. nU ^maVmV ‘mÌ {d{dYVm OnʶmMr d¥Îmr AmT>iVo. EImÚm {d{eð> àXoemVrb bmoH$g§»¶m BVam§Zm Z Ow‘mZVm Amnbr doJir AmoiI amIʶmgmR>r AZoH$ OmVr, n§W, g‘wXm¶ d O¡{dH$ Xþdo ApñVËdmV ¶oVmV.

^maVmV gVV Am§Va{H«$¶m R>odUmao g‘wXm¶ AgVmV Am{U Vo gVV gm§ñH¥${VH$ g§~§Y amIʶm~m~V à¶ËZerb AgVmV. {deofV: ómoV, A{ÛVr¶ d¡{eîQ>ço, ˶m§Mr OmJm (Ñí¶ VimJmimVrb nmVirda) ¶m~m~V à¶ËZerb AgVmV. ho YmJo IamoIaM, doJionU OnUmè¶m ^maVmÀ¶m g§{‘l dmaembm d gm§ñH¥${VH$ EH$Vobm AmH$ma XoVmV.

Page 6: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z H$˶m©Mo ñdê$n d ñWm{ZH$ g§X^© g‘OUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 3

Notes

g§emoYZmZwgma g§{‘l bmoH${චg§X^© - Ogo H$s, Imʶm{nʶmÀ¶m gd¶r, {ddmh àH$ma, gm‘m{OH$ Mmbr[aVr, gm‘m{OH$ g§KQ>Zm, AW©ì¶dñVm Am{U àXoemZwgma Agbobo {d{dY ì¶dgm¶. qhXÿ Amnbr AgmYmaU d¡{eîQ>ço BVam§er AmXmZàXmZ H$aVmZm ˶m§Mr Q>¸o$dmar nwT>rbà‘mUo - 96.77% ‘wgb‘mZm§er, 91.19% ~m¡Õm§er, 89.99% {eIm§er Am{U 77.46% O¡Z Y{‘©¶m§er AmXmZàXmZ H$aVmV..

‘wgb‘mZ Amnbr AgmYmaU d¡{eîQ>ço BVam§er AmXmZàXmZ H$aVmZm ˶m§Mr Q>¸o$dmar nwT>rbà‘mUo - 91.18% ~m¡Õm§er, 89.95% {eIm§er, O¡Z Y{‘©¶ AmXmZàXmZ H$aVmV. 81.34%

~m¡Õm§er, (S.T.) AZwgy{MV O‘mVr AmXmZàXmZ H$aVmV. 96.61% BVa ‘mJmg dJu¶m§er (OBC),

95.82% ‘ygb‘mZm§er 91.69% ~m¡ÕY{‘©¶m§er, 91.29% AZwgy{MV OmVter, 88.20% {eIm§er AmXmZàXmZ H$aVmV. (Ho$. Eg². qgJ. 1996; www.islamzl.net/pages/leyissues/key 3-21

htm) ¶m AZoH$ËddmXr g§ñH¥$Vr‘ܶo ñdV:Mr doJir AmoiI {Q>H$dʶmMm VmU AWm©VM g§ñH¥$Vrda ¶oVmo. OdiOdi AmnU gmao Imobda EH$‘oH$m§da à^md Q>mH$V AgVmo. gd©M joÌmV AmnU ñWm{ZH$ ñVamdarb gm‘m{OH$-gm§ñH¥${VH$ {d{dYVoMo {ZarjU Ho$boM nm{hOo. Or {d{dY OmVr, gm‘m{OH$ JQ>, O‘mVr, ^mfm, Y‘©, ì¶dgm¶ ¶mda AmYmarV Amho.

CnH«$‘ H«$. 1 Activity 1

Vw‘À¶m ñWm{ZH$ ñVamdarb {^Þ gm‘m{OH$ g§X^m©Vrb Vw‘Mr g‘O ‘yë¶m§H$ZmgmR>r hm CnàíZ {Xbobm Amho.

CnH«$‘ 1

1. Vw‘À¶m n[agamV qH$dm BVaÌ AmT>iUmè¶m Y‘©, OmVr, O‘mVr, ì¶dgm¶ B. da AmYm[aV gm‘m{OH$ JQ> dm g‘wXm¶m§Mr Zmdo, pñWVr d d¡{eîQ>ço {bhm.

gm‘m{OH$ JQ> ‘yb^yV d¡{eîQ>ço

a) b) c) 2. Vw‘À¶m n[agamVrb qH$dm BVaÌ AgUmao gm‘m{OH$ JQ>/g‘wXm¶ AmoiIm. Ago JQ> H$s

˶m§À¶m gm§ñH¥${VH$ d¡{eîQ>çm§‘ܶo gmå¶ Amho. CXm. nmoemI, Imʶm{nʶmÀ¶m gd¶r, ^mfm JQ>mZwgma d¡{eîQ>ço H$WZ H$am. gm‘m{OH$ JQ> ‘yb^yV d¡{eîQ>ço

a) b)

6.2.1 Ym{‘©H$ {d{dYVm

eVH$mZweVHo$ Ym{‘©H$ {d{dYVm ho ^maVr¶ bmoH$g§»¶oMo à‘wI d¡{eîQ>ç R>abo Amho. OJmV BVaÌ H$moR>ohr ^maVmVrb Ym{‘©H$ {d{dYVo BVH$s {d{dYVm AmT>iV Zmhr. hr qhXÿY‘©, ~m¡ÕY‘©, O¡Z Y‘© Am{U {eI Y‘© ¶m§Mr OÝ‘ y‘r Amho. OJmV ’$ma H$‘r {R>H$mUr AmT>iUmar {Zdmgr nmaer bmoH$g§»¶m hr Amho. Ooìhm ^maV hm qhXÿY‘©, ~m¡ÕY‘©, O¡ZY‘© Am{U {eIY‘m©Mm nmiUmM åhUmdm bmJob. Bñbm‘ Y‘m©Mrhr ApñVËdmMr Iyn ‘moR>r na§nam Amho. ¶m{edm¶ ¶hÿXr Y‘©, {¼üZ Y‘©, ~hm‘r Y‘© ¶m§Mohr AZw¶m¶r ^maVmV amhVmV. ¶m Xoembm amï´>mMm Agm ñdV:Mm Y‘© Zmhr. nU Varhr Y‘© gdm©V ‘yb yV ^y{‘H$m ^maVr¶m§À¶m X¡Z§{XZ OrdZmV {Z^mdVmo. gU g‘ma§^, CËgd, VrW©¶mÌm, H$m¡Qw>§{~H$ Ym{‘©H$ na§nam ¶m gdmªda Y‘m©MmM gdm©{YH$ à^md {XgVmo. Y‘© hm

Page 7: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z H$˶m©Mo ñdê$n d ñWm{ZH$ g§X^© g‘OUo

4 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

^maVmV A{Ve¶ Jm§^r¶m©Zo {dMmamV KoVbm OmVmo Vgm Vmo BVaÌ OmñV {XgV Zmhr. 2001 À¶m OZJUZoZwgma 81% bmoH$ qhXÿ AmhoV. Am{U ~mH$s gd© BVa Y{‘©¶ AmhoV. h~wVm§er amÁ¶m§‘ܶo ~hþg§»¶oZo qhXÿ bmoH$g§»¶m Amho, ’$³V Oå‘y Am{U ~hþVm§er H$mpí‘a dJiVm. ZmJ[aH$ËdmÀ¶m Ñï>rZo Bñbm‘ Y‘© hm Z§VaMm ‘moR>r bmoH$g§»¶m Agbobm Y‘© Amho. ˶mZ§Va BVa gd© Y‘© EH${ÌVnUo ¶oVmV.

Q>o~b : ^maVmMr bmoH$g§»¶m (Ym{‘©H$ {d{dYVoÀ¶m AmYmao OZJUZm 1961-2001)

Ym{‘©H$ g‘wXm¶ bmoH$g§»¶oMr Q> o$dmar

1961 1971 1981 1991 2001

qhXÿ 83.5 82.7 82.6 82.4 80.5

Bñbm‘ 10.7 11.21 11.4 11.7 13.4

{¼ñVr 2.4 2.6 2.4 2.3 2.3

{eI 1.8 1.9 2.0 2.0 1.9

~m¡Õ 0.7 0.7 0.7 0.8 0.8

O¡Z 0.5 0.5 0.5 0.4 0.4

BVa 0.4 0.4 0.4 0.4 0.6

Zm|X d Pmbobo 0.1

ómoV : i) ^maVmMr OZJUZm {garO I ^maV ^mJ II C

ii) ^maVmMr OZJUZm 1991 {garO I nona 3 (1984)

iii) ^maVmMr OZJUZm {garO 1 nona 1 (1995)

iv) ^maVmMr OZJUZm 2001 Ym{‘©H$ ‘m{hVrda AmYm[aV n{hbm Ahdmb

6.2.2 ^m{fH$ {d{dYm

bmoH$g§»¶oMr ^mfm hr EH$ ‘hÎdnyU© {deofVm AgVo. ^maVmMr AmoiI EH$ gwg§~Õ, ‘hÎdnyU© Agm AZoH$ ^mfm Agbobm AZoH$ d§e Agbobm Xoe Aer Amho. ^mfm hm {d{dYVoMm EH$ ‘hÎdmMm ómoV Amho. AmO OdiOdi 325 ^mfm Am{U 25 {bnr Cn¶moJmV AmUë¶m OmVmV. ¶m gd© ^mfm Am{U {bnr {d{dY ^m{fH$ Hw$Qw>§~m§H$Sy>Z Amë¶m AmhoV. Ogo ^maVr¶ Am¶©, {V~oQ>r ~‘©Z, Ð{dS>, Am°pñQ´>¶Z Am{e¶mer, A§X‘mZr, go{‘{Q>H$, ^maVr¶ BamUr, {gZmo{V~oQ>r, B§S>mo¶wamo{n¶Z Am{U hOmamo nmoQ>^mfm ^maVmV ApñVËdmV AmhoV. H$‘rVH$‘r 65% g‘wXm¶mVrb bmoH$ Û¡^m{fH$ AmhoV. ~hþg§»¶ Am{Xdmgr g‘wXm¶ ho ~hþ^m{fH$ AmhoV. (http://www.

indianchild.com/indian-languages. htm) Ag§»¶ ‘mV¥^mfm øm gm§ñH¥${VH$ A{^춳Vr Am{U {d{dYVoMr OmonmgZm H$aUmè¶m EH$ ‘hÎdnyU© gmYZ AmhoV. gm‘m{OH$ d gm§ñH¥${VH$ Am§Va{H«$¶oMo {Û^mfmdmX ho ^mfm gm‘wJ«r OnUmao EH$ à‘wI dmhZ Amho.

CnH«$‘ 2

1. doJdoJir ‘w»¶ ^mfm ~mobUmè¶m Vw‘À¶m emioVrb ‘wbm§Mr ¶mXr V¶ma H$am.

{d{dY ‘w»¶ ^mfm {dÚmWu g§»¶m

a) b) c)

Page 8: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z H$˶m©Mo ñdê$n d ñWm{ZH$ g§X^© g‘OUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 5

Notes

2. doJir ‘w»¶ ^mfm Agë¶mZo Vw‘À¶m {dÚm϶mªer g§dmX gmYVmZm Vwåhr H$moU˶m AS>MUtZm Vm|S> {Xbo- Aem ñdê$nmÀ¶m g‘ñ¶m gm§Jm.

6.3 g‘mOemór¶ g‘ñ¶m {dÚmWu H$go g‘Oy eH$Vrb?

gm‘m{OH$ emñÌm§Mm CÔoe åhUOo ‘mZdmMr Am{U ‘mZdr JQ> AgUmè¶m g‘OmMr gm‘mݶ d J§^ra g‘O {dH${gV H$aUo. ˶m§Zm àm‘w»¶mZo gm‘moao Omdo bmJVo Vo Aem ‘mZdr dV©Zmbm H$s Oo gm‘w{hH$ OrdZmV H$mhr J¥hrVH$m§À¶m AmYmao d gm‘mmVrb {ZarjUm§À¶m AmYmao à‘m{UV hmoVo. CXm. ‘wb {ZarjU H$aVo. Vr/Vmo ˶mÀ¶m Hw$Qw>§~mVrb BVa Jmoï>tà‘mUoM Hw$Qw>§~mVrb 춳VtMo nmoemI ñdê$n, Imʶm-{nʶmÀ¶m gd¶r, Ym{‘©H$ gamd (àWm) B. Hw$Qw>§~, g‘d¶ñH$, {ejH$ ¶m§À¶mer Am§Va{H«$¶m H$aVmZm Vo ñdV:À¶m n¶m©daUm{df¶rhr g‘OyZ KoV AgVo. hr g‘O {dH${gV hmoV AgVmZm {dkmZ Am{U gm‘m{OH$ emóo gmaIrM ‘hÎdmMr AmhoV. Aܶ¶ZmMr ‘yb yV VÎdo ho g§~mo{YV H$aVmV H$s gm‘m{OH$ emóm§Mr ‘yb^yV qMVm åhUOo gm‘m{OH$ OJm{df¶rMo dU©Z ñnï>rH$aU Am{U ^{dî¶H$WZ. ‘mZgemómÀ¶m {d{dY joÌm§‘Yrb A{bH$S>rb g§emoYZmV ZdrZ A§VÑ©ï>r, (Aܶ¶Z à{H«$¶oVrb {d{dY àUmbr ({eñV) d gm‘m{OH$ emóo ¶m ~m~V) àmá Pmbr Amho. ˶mMm n[aUm‘ åhUyZ AmOÀ¶m emim§Mo Aä¶mgH«$‘ Am{U AܶmnZ nÕVr ~XbV AmhoV Ago AmT>iVo. ¶m ~Xb˶m n[añWVrV Vwåhr EH$ {ejH$ åhUyZ {ejH$H|${ÐV Z ~ZVm {dÚmWu H|$ÐrV ~Zbo nm{hOo. dmñV{dH$ OrZmV Vwåhr emioer OmoS>bobo Agbo nm{hOo Am{U ñ‘aUe³Vr, ¶mnojm-gdm©{YH$ ^a g‘O {Z‘m©U H$aʶmda {Xbm nm{hOo. AmVm AmnU ì¶mnH$ Ñï>rH$moZmVyZ Mma à‘wI VÎdm§Mm {dMma H$ê$¶m H$s Á¶mMr Vwåhr Vw‘À¶m emioVrb e¡j{UH$ dmVmdaUmgmR>r Cn¶moJmV AmUy eH$Vm. a) e¡j{UH$ dmVmdaU Á¶mbm gH«$s¶ {dÚm϶mªMr JaO Amho. b) gd© {dÚm϶mªMm gh^mJ {‘idbm OmB©b. c) AW©nyU© CnH«$‘m§‘ܶo gh¶moJ {‘idbm OmB©b. d) ZdrZ ‘m{hVrMr nyd©kmZmer gm§JS> KmVbr OmB©b. Vwåhmbm JaO Amho H$s VÎdo {dMmamV KoD$Z {dÚmWu Aܶ¶Zmg gw{dYm {‘iVrb Aem gyMZm§Mr aMZm H$am. ¶m VÎdm§{df¶r g{dñV MMm© nwT>rb ^mJmV hmoB©b.

6.3.1 g{H«$¶ dmVmdaU

Aܶ¶Zmbm {dÚm϶m©À¶m g{H«$¶ d {dYm¶H$ dmVmdaUmMr JaO AgVo. emio‘ܶo {eH$VmZm {dÚm϶m©bm JaO Amho H$s ˶mZo AdYmZ Úmdo, {ZarjU H$amdo, bjmV R>odmdo, g‘OyZ ¿¶mdo, ܶo¶o R>admdrV Am{U ñdV:À¶m {ejUmMr O~m~Xmar ¿¶mdr ¶m g§kmZmË‘H$ j‘Vm, {dÚm϶mªÀ¶m g{H«$¶ dmVmdaUm{edm¶ d ˶mÀ¶m à{V~ÕVo{edm¶ ¶m {dH${gV hmoD$ eH$V ZmhrV. àmW{‘H$ ñVamda {dÚmWu {d{dY CnH«$‘m§‘ܶo ì¶ñV Agbm nm{hOo. {ZgJ© Am{U gm‘m{OH$ dmVmdaU ¶m§À¶m~m~V g‘O {dH${gV H$aʶmgmR>r Vo Cn¶moJr R>aob. ¶m ñVamda g‘O {dH${gV hmoVmZm Vr {ZarjU d ñnï>rH$aUmda AmYmarV Agmdr. A‘yV© H$ënZm§nojm hr Cn¶w³V R>aVmV. {dÚm϶mªÀ¶m emar[aH$ Ordemór¶, gm‘m{OH$ Am{U gm§ñH¥${VH$ OrdZmVrb {ZH$fm§da AmYmarV ñnï>rH$aU Agmdo. ¶m ñVamda g{H«$¶ {dÚmWu ~ZVmZm H$m¡eë¶o, AdbmoH$Zo, AmoiIUo, dJuH$aU H$aUo ‘hÎdmMo R>aVo.

Page 9: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z H$˶m©Mo ñdê$n d ñWm{ZH$ g§X^© g‘OUo

6 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

Cƒ àmW{‘H$ ñVamda gm‘m{OH$ emómMo joÌ {dH${gV hmoVo. B{Vhmg, ^yJmob, amÁ¶emó Am{U AW©emó ¶m ñVamda gdm©{YH$ ^a bmoH$g§»¶m, {ZajaVm, ~mb‘Oyar, OmVrdmX d n¶m©daUmMo àXþfU ¶m gma»¶m g‘ñ¶m§da XoʶmV Ambm Amho. ¶m‘wio ¶m g‘ñ¶m§~m~V {dÚm϶mªMr g‘O d AÝdofU {Z‘m©U H$aʶmg ‘XV hmoVo. gm‘m{OH$ emómMm {ejH$ hmoʶmÀ¶m Zm˶mZo àmW{‘H$ ñVamdarb AmìhmZo åhUOo Ho$di {dÚm϶mªMr {ZarrU e³Vr dmT>dUo, AmoiI, dJuH$aU, Mmby KS>m‘moS>rda 춳V hmoUo EdT>oM Zmhr Va ^mfm, J{UV ¶mgma»¶m BVa {df¶m§er gm‘m{OH$ emóm§Mr gm§JS> KmbUo hohr Amho. Imbr Aem H$mhr gyMZm AmhoV ˶m§À¶m‘wio Vwåhr Vw‘À¶m {dÚm϶mªÀ¶m Aܶ¶ZmMr H$m¡eë¶o {dH${gV H$ê$ eH$Vm.

emio‘ܶo/dJm©‘ܶo

• Iyn doi {dÚmWu Ho$di {ZpîH«$¶nUo EoH$V ~gbo AmhoV Aem àH$maÀ¶m n[apñWVr Q>mim.

• {dÚm϶mªÀ¶m hmVmV H¥$Vrbm àmYmݶ XoUmao CnH«$‘ Úm. CXm. - {d{dY à¶moJ, {ZarjUmMo àH$ën B.

• dJm©Vrb MMm©, gm‘y{hH$ CnH«$‘ ¶m‘ܶo gh^mJr hmoʶmgmR>r {dÚm϶mªZm ào[aV H$am.

• {d{dY embo¶ ^oQ>tMo Am¶moOZ H$am. CXm. g§J«hmb¶o, àmUr g§J«hmb¶o, V§ÌkmZmda AmYm[aV nmH©$

• H$m¶ {eH$mdo, H$go {eH$mdo ¶mgmR>r {ZU©¶ KoʶmMr MMm© H$aʶmMo ñdmV§Í¶ ‘wbm§Zm Úm.

• {ejUmMr C{Ôï>o V¶ma H$aʶmgmR>r d gwg§JVnUo, nydm©Zw^d, A{^êw$Mr Am{U AmH$m§jm§À¶m AmYmao ‘m§S>ʶmgmR>r {dÚm϶mªZm ghmæ¶ H$am.

CnH«$‘ 3

{dÚm϶mªMm H¥${V¶w³V gh^mJ A{YH$m{YH$ dmT>{dʶmgmR>r d g‘mOemómVrb KQ>H$ {eH$ʶmgmR>r Vwåhr V¶ma Ho$boë¶m H$m¶©H«$‘m§Mr/CnH«$‘m§Mr Zmdo {bhm.

dJ©Imobr‘Yrb CnH«$‘ dJ©Imobr~mhoarb CnH«$‘

CnH«$‘ 4 Aܶ¶Z-AܶmnZ à{H«$¶oV Vw‘À¶m {dÚm϶m©Mm H¥${V¶w³V gh^mJ dmT>{dʶmgmR>r

gm‘m{OH$ emómVrb Vwåhr {ZdS>boë¶m H$moU˶mhr VrZ {df¶m§gmR>r CnH«$‘/Aܶ¶Z n[apñWVr gwMdm.

{df¶ (Topics) CnH«$‘/Aܶ¶Z n[apñWVr

Page 10: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z H$˶m©Mo ñdê$n d ñWm{ZH$ g§X^© g‘OUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 7

Notes

6.3.2 gm‘m{OH$ gh^mJ

{ejU hr àm‘w»¶mZo EH$ gm‘m{OH$ à{H«$¶m Amho Am{U ¶m {ejU à{H«$¶oMm ‘ܶ åhUOo emioÀ¶m gm‘m{OH$ OrdZmVrb {dÚmWu gh^mJ hmo¶. gm‘m{OH$ gh^mJmVyZM {ejU à{H«$¶m dmT>Vo. Omonmgbr OmVo. hr gh^mJ à{H«$¶m Ooìhm n{hë¶m§Xm nmbH$ ‘wbm§er Am§Va{H«$¶m H$aVmV VoìhmM Mmby hmoVo. g‘mOmVrb EH$ O~m~Xma à^mdr KQ>H$ ~ZʶmgmR>r ‘J ‘wbm§Mm à¶ËZ Mmby AgVmo. {bd ìhmoJoñQ>r (1978) À¶m ‘Vo, Á¶m ‘mJm©Zo ‘wbo Aܶ¶Z H$aVmV. CnH«$‘ AmË‘gmX H$aUo, gd¶r, eãXg§nÎmr Am{U Á¶m g‘mOmV Vr dmT>VmV. VoWrb bmoH$m§H$Sy>Z {eH$boë¶m doJdoJù¶m H$ënZm. embo¶ {ejUm‘Yrb A˶mdí¶H$ ^mJ åhUOo ’$bXm¶r gh¶moJr AmñWmnZm Am{U ghH$m¶© H$aUmao n¶m©daU. gm‘m{OH$ emóm§Mr Aܶ¶Z AܶmnZ à{H«$¶m Aem àH$mao Agbr nm{hOo H$s {dÚm϶m©bm kmZ d H$m¡eë¶o àmá H$aVmZm nañna g§dmXr n¶m©daUmMr ‘XV hmoB©b. EH${ÌV {eH$Uo hr EH$ g§Yr Amho Ago {ejH$ d {dÚm϶mªZm dmQ>bo nm{hOo. ’$³V ‘m{hVr XoV ahmʶmEodOr AmO JaO Amho. JQ>H$m¶© dmX{ddmX Am{U gm‘m{OH$ CnH«$‘m§Mr OmoS> XoʶmMr {ejUm~m~VMm Agm Ñï>rH$moZ Aܶ¶ZH$Vm© d AܶmnH$ XmoKm§Mrhr gm‘m{OH$ dmñVdmMr OmUrd OmJ¥V R>odʶmgmR>r Cn¶w³V R>aVmo. gm‘m{OH$ emóm‘Yrb Aܶ¶Z AܶmnZ à{H«$¶oV gh^mJr hmoVmZm Vwåhmbm nwT>rb gyMZm Cn¶w³V R>aVrb.

• H$m‘mgmR>r {dÚm϶mªMo JQ> H$am Am{U EH$ g‘Ýd¶H$mMr/à{ejH$mMr ^y{‘H$m ¿¶m.

• dJ©ImobrVrb dmVmdaU {Z‘m©U H$aVmZm gm‘m{OH$ g§gmYZo AgUmar JQ>H$m¶©joÌ {ZdS>m.

• nañnam§er ghH$m¶© H$go H$amdo ho {dÚm϶mªZm {eH$dm.

• Aer n[apñWVr {Z‘m©U H$am H$s Á¶mV {dÚmWu nañna Am§Va{H«$¶m H$aVmZm ñdV:Mr ‘Vo 춳V H$aVrb Am{U BVa {dÚm϶mªÀ¶m dV©ZmMo ‘y붑mnZ H$aVrb.

• ‘moR>çm à‘mUmda g‘wXm¶m§er emiobm OmoS>bo nm{hOo. CXm. ‘m{hVr Jmoim H$am. J«m‘ñWm§À¶m Imʶm{nʶmÀ¶m gd¶r, {dOoMm dmna B.

• gm‘m{OH$ Zì¶mZo {Z‘m©U hmoV Agboë¶m g‘ñ¶m§da AmYmarV dmX{ddmX, g§dmX, MMm© Am¶mo{OV H$am. CXm. hþ§S>m àWm, dmT>Vr bmoH$g§»¶m, ~mb{ddmh àWm B.

• gm‘m{OH$ g§gmYZ 춳Vr Am{U gm‘m{OH$ H$m¶©H$V} ¶m§À¶mer MMm© Am¶mo{OV H$am. CXm. H$mamJra, H$bmd§V, H$bmH$ma ‘§S>ir, nmoñQ>‘Z, ~±H$ A{YH$mar, nmo{bg A{YH$mar eoVH$ar B.

gm‘m{OH$ à{H«$¶oVrb ‘wbm§Mm gh^mJ - àH$aU (~m°³g 2)

(~m°³g 2) : Amo{S>emMm ~mb Ahdmb ~mb AhdmbmMm Ama§^ 2005 gmbr {Oëhm gd© {ejm A{^¶mZ H$moamnyV (Amo{S>em) - gh¶moJr UNICEF Am{U PGCD (people’s Group of Children’s development) ¶m§À¶m gh{dÚ‘mZo ‘wbo d ˶m§À¶mer g§~§{YV g‘ñ¶m§da AmYmarV H$m‘ H$aUmam ZmJar g‘mO JQ>. ¶m àH$ënmMr gwédmV H$moamnyV {OëømVrb 10 àmW{‘H$ emim§‘Yrb 100 ‘wbm§Zm à{ejU XoʶmnmgyZ Pmbr. 2010 n¶ªV ¶m‘ܶo {OëømÀ¶m AmOy~mOyÀ¶m ghmeo emim§‘Yrb ghm hOma {dÚmWu ¶m‘ܶo gh^mJr Pmbo. ~mb Ahdmb Ago gm§JVmo H$s g^modVmbÀ¶m bmoH$m§er Am§Va{H«$¶m Am{U {ZarjUmÀ¶m AmYmao n¶m©daU, {ejU Amamo½¶ {dH$mg B. joÌmVrb g‘ñ¶m B. {dÚm϶mªZr ¶m g‘ñ¶m bjmV KoVë¶m Am{U A§Hy$amoX²J‘ ¶m {dÚm϶mªÀ¶m d¥ÎmnÌmVyZ {bhÿZ Vo {eH$bo. Oo d¥ÎmnÌ àH$m{eV Ho$bo Jobo. Amo{S>gmS>obr AZwnÌ ^maV ¶m ZmdmZo Vo amÁ¶^a {dVarV

Page 11: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z H$˶m©Mo ñdê$n d ñWm{ZH$ g§X^© g‘OUo

8 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

Ho$bo Jobo. {ZarjU H$aUo, àíZ {dMmaUo ghg§~§Y VnmgUo, g§X^m©Mr AmIUr H$aUo, ˶m§À¶mer {ZJS>rV g‘ñ¶m§Mo Ahdmb V¶ma H$aUo. VgoM ˶m§Mo nmbH$, ˶m§Mo g‘yh d ˶m§À¶m Jmdm§À¶m g§X^m©V joÌ nhmUr H$aUo, OmñVrMm doi XoUo, {ZamoJr dmJUyH$s¨Mm gamd H$aUo ¶m‘wio EH$ à^mdr g§àofH$ ~ZUo d ˶m§À¶m g‘wXm¶mVrb ~Xb KS>dyZ AmUUmam à{V{ZYr Aer AmoiI {Z‘m©U H$ê$ eH$bo.

CnH«$‘ 5 gm‘m{OH$ gh^mJ/Am§Va{H«$¶m§da AmYmarV gm‘m{OH$ emóm§Mo AܶmnZ H$aVmZm V wåhr

H$mhr CnH«$‘m§Mr AmIUr H$ê$ eH$mb H$m? Oa Vw‘Mo CÎma hmo Agob Va Vo Imbr {dñVmamZo {bhm.

CnH«$‘m§Mo Zmd/àH$ma CnH«$‘mMo g{dñVa dU©Z 1. 2. 3.

CnH«$‘ 6 XmoZ {dÚmWu Á¶m§Mr Zmdo j Am{U ¶ AmhoV. ˶m§À¶m‘ܶo g§dmX Mmby Amho. hm g§dmX

˶m§À¶m g‘mOmVrb ór-nwéf g‘mZVoda AmYm[aV Amho. ˶mVrb j hm ór-nwéf g‘mZVoÀ¶m ~mOyZo ‘Vo ‘m§S>V Amho. Va ¶ ˶mÀ¶m {déÕ ‘Vo ‘m§S>V Amho. ˶m§À¶m g§dmXmgmR>r EH$ AmamIS>m V¶ma H$am Á¶mV g§dmXê$nmZo Vo Amnmnbr ‘Vo ‘m§S>Vrb.

6.3.3 AW©nyU© CnH«$‘

gm§ñH¥${VH$ ÑîQ>çm g§~§{YV amoOÀ¶m OrdZmV Cn¶moJr nS>Umao Am{U gh^mJr hmoVm ¶oD$ eHo$b Ago CnH«$‘ AgVrb Va {dÚmWu CÎm‘ {eH$VmV. ~è¶mMem emim§‘Yrb CnH«$‘ AW©nyU© ZgVmV. ‘wbo Vo g‘Oy eH$V ZmhrV VgoM Vo H$m KoVbo OmV AmhoV, ˶m§Mm Cn¶moJ H$m¶ Amho hohr ˶m§Zm g‘OV Zmhr. ~è¶mMdoim embo¶ CnH«$‘ AW©nyU© ZgVmV H$maU gm§ñH¥${VH$ ÑîQ>çm Vo ¶mo½¶ ZgVmV. Amnë¶m XoemV ~è¶mM doim doJdoJir g§ñH¥$Vr AgUmao {dÚmWu EH$mM emioV {eH$V AgVmV. ì¶dhmamܶo ˶m§À¶mV Iyn gm§ñH¥${VH$ V’$mdV AgVo. ˶m§À¶m gd¶r, ˶m§Mo gm‘m{OH$ {Z¶‘ B. {^Þ-{^Þ AgVmV. ¶m gdmªMm Aܶ¶Zmda n[aUm‘ hmoVmo. H$mhr doim CnH«$‘ gd© {dÚm϶mªn¡H$s EH$m gm§ñH¥${VH$ JQ>mgmR>r AW©nyU© AgVmo nU BVam§gmR>r Vmo AW©nyU© ZgVmo.

CnH«$‘ 7 gm§ñH¥${VH$ {d{dYVoda AmYm[aV Vw‘À¶m emioVrb {dÚm϶mªMm Vnerb {bhm.

n[a‘mUo d¡{eîQ>çnyU© bjUo 1. ^mfm 2. Y‘© 3. Imʶm{nʶmÀ¶m gd¶r (AÞ gd¶r) 4. gm‘m{OH$ dJ© 5. gm‘m{OH$ ^y{‘H$m 6. CËgd

춳Vr Zoh‘r {d{eï> g§X^m©V {eH$V AgVo. àmW{‘H$ ñVamda {dÚm϶mªMm g‘wXm¶ Am{U ñWm{ZH$ n¶m©daU ¶mMm gdm©{YH$ n[aUm‘ Aܶ¶Zmda hmoVmo. PmS>o, njr, ’$io, CËgd, CnmgZm

Page 12: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z H$˶m©Mo ñdê$n d ñWm{ZH$ g§X^© g‘OUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 9

Notes

B. Oo gd© ‘wbo {ZarjU H$aVmV qH$dm ˶m§À¶m g^modVmbÀ¶m OJmV ˶mMm AZw^d H$aVmV. Vo Ooìhm emioV ¶oVmV Voìhm AmYrM ˶m§À¶mH$S>o Vo kmZ Ambobo AgVo. VoM nyd©kmZ ˶m§Mr g‘O {Z‘m©U H$aʶmgmR>r d gm‘m{OH$ emóo {eH$ʶmgmR>r Cn¶moJr R>aVo. à˶j n[apñWVrV Cn¶w³V R>aob AW©nyU© R>aob Aem Aܶ¶Z-AܶmnZ CnH«$‘mMo (Oo AW©nyU© AgVrb) Am¶moOZ Vwåhr Ho$bo nm{hOo. Iè¶m OrdZmV AmT>iUm ¶m KQ>Zm CnH«$‘ åhUyZ KoUo CXm. i) Amnbo n¶m©daU hm YS>m {eH$dʶmnydu Vwåhr ‘wbm§Zm dJm©~mhoa ݶm ˶m§Zm {ZarjU H$aʶmMr g§Yr Úm. gOrd d {Z{O©d dñVy§Mr ¶mXr ~Zdʶmg gm§Jm. ii) Vwåhr EImÚm ñWm{ZH$ H$bmH$mambm qH$dm H$mamJrambm Vw‘À¶m emioV Am‘§{ÌV H$am. ˶m§Zm àm˶{jH$ Xoʶmg gm§Jm qH$dm ˶m§À¶m H$m¶©emiog ^oQ> R>adm.

CnH«$‘ 8

1. Vw‘À¶m n[agamVrb Aem ómoVm§Mr ¶mXr V¶ma H$am H$s Oo gm‘m{OH$ emóm§À¶m Aܶ¶ZmgmR>r Cn¶w³V R>aVrb. CXm. {d{dY dñVy, àmUr, ZXr B.

2. H$moU˶mhr XmoZ gm‘m{OH$ g§ñWm§Mr ¶mXr V¶ma H$am H$s Á¶m Vw‘À¶m n[agamV AgVrb CXm. nmoñQ> Am°{’$g Am{U Aܶ¶Z ómoV åhUyZ ˶m H$em Cn¶w³V AmhoV ¶mMo dU©Z H$am.

3. gm‘m{OH$ emóo g‘OyZ KoVmZm ñWm{ZH$ CËgdm§Mo ‘hÎd ñnï> H$am. CËgdm§Mr Zmdo {bhm. 4. Vw‘À¶m n[agamVrb bmoH$m§Mo CÚmoJ qH$dm CnH«$‘ ¶m§Mr ¶mXr H$am. Á¶m§Mm gm‘m{OH$ emóo

{eH$dVmZm CXmhaU XoʶmgmR>r ˶mMm Cn¶moJ hmoB©b. CXm. bmH$S>o Jmoim H$aUo, ‘mgo‘mar B.

6.3.4 ZdrZ ‘m{hVrMr nyd©kmZmer gm§JS> Oo Ia§M g‘Obo Amho Am{U Á¶mda {dídmg Amho AemM Jmoï>r ZdrZ kmZmMr aMZm H$aVmV. ZdrZ g§emoYZm§Zwgma ZdrZ ‘m{hVrMr nyd©kmZmer gm§JS> KmbUo hr A{Ve¶ J§wVmJw§VrMr p½bÊQ> à{H«$¶m Amho. ‘wbm§Zm Or gmYZo/CnH«$‘ nwadbo OmVmV ˶mZwgma ZdrZ ‘m{hVr gH«$s¶nUo Vr {‘idVmV. ZdrZ H$ënZm§Mr Owݶm H$ënZm§er gm§JS> KmbVmV. nyU©nUo An[a{MV Jmoï> {eH$Uo qH$dm g‘OUo Ae³¶ Amho. WmoS>oVar nyd©kmZ Amdí¶H$ AgVoM åhUyZM bmoH$emhr {eH$dVmZm H$mhr Jmoï>r ˶m§Zm ‘mhrV Agboë¶m gm§Jmì¶m bmJVrb qH$dm AJXr J«m‘g obm ^oQ> {Xbr Var Vo ˶m§Mo nyd©kmZ Agob. ˶mMà‘mUo XiUdiU {eH$dVmZm Vwåhr H$mhr {MÌo qH$dm pìh{S>Amo XmIdy eH$Vm. H¥$n¶m ¶mgmaIrM H$mhr AmUIr CXmhaUo AmR>dm H$s Or Vw‘À¶m gm‘m{OH$ emó {df¶mÀ¶m KQ>H$m§er g§~§{YV d Vw‘À¶m {dÚm϶mªÀ¶m nyd©kmZmer {ZJS>rV AgVrb.

CnH«$‘ 9

Vw‘À¶m àmW{‘H$ ñVamdarb gm‘m{OH$ emóm§À¶m nmR>çnwñVH$mVrb KQ>H$ {ZdS>m. {dÚm϶mªMo nyd©kmZ bjmV KoD$Z Jmoï>r, KQ>ZoMr dU©Zo, ÜdZr’$sV/ÜdZr{MÌ’$sV gmXarH$aU, JQ>H$m¶©, àíZmoÎmao B. EH$ Vw‘À¶mgmR>r V¶ma H$ê$Z {Xbo Amho.

KQ>H$mMo Zmd {dÚm϶mªÀ¶m nyd©kmZmda AmYm[aV 1. bmoH$emhr i) ‘wbm§Zm J«m‘g^oMo {ZarjU H$ê$ Úm.

[H§$dm J«m‘g oMm pìhS>rAmo gmXa H$am.

ii) bmoH$emhrda AmYm[aV H$WZ H$am. Jmoï>r gm§Jm ˶mda àíZmoÎmao Úm.

2. 3.

Page 13: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z H$˶m©Mo ñdê$n d ñWm{ZH$ g§X^© g‘OUo

10 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

nwT>o Aem H$mhr gyMZm AmhoV H$s Á¶m Vwåhmbm Vw‘À¶m hmVmVrb H$m¶© H$aVmZm {dÚm϶mªÀ¶m nyd©kmZmer gm§JS> Kmbʶmg ‘XV H$aVrb.

• H$moUVmhr KQ>H$ {eH$dʶmg gwédmV H$aʶmnydu {dÚm϶mªH$S>o ˶m~m~V nwaogo nyd©kmZ Amho H$m ho nhm.

• ~è¶mM doim {dÚm϶mªMo nyd©kmZ AY©dQ> AgVo qH$dm ˶m‘mJo ImoQ>çm g‘OyVr Am{U J¡ag‘O AgVmV.

• {dÚm϶mªZm H$mhr V¶marnyd© H$m‘ ñdV: H$am¶bm gm§Jm.

• {dÚm϶mªZm Ago àíZ {dMmam H$s Vo {eH$V Agbobm KQ>H$ Am{U ˶m§Zm ˶m~m~V AmYrnmgyZ H$m¶ ‘mhrV Amho ¶mVrb ghg§~§Y g‘Oʶmg ˶m§Zm ‘XV H$am.

• embo¶ {eñVrer ho ghg§~§Y bjmV AmUyZ Úm.

• gm‘m{OH$ g‘ñ¶m§er g§~§YrV Jmoï>tda dmX{ddmX, CX²Jma ‘V ‘m§S>Uo Am{U àíZ {dMmaUo ¶mgmR>r àmoËgmhZ Úm.

6.4 ‘mZ{gH$ {dH$mg Am{U g§H$ënZm {Z{‘©Vr

gm‘m{OH$ emóm§Mo KQ>H$ (gm‘J«r) ho B{Vhmg, ^yJmob amÁ¶emó Am{U AW©emó ¶mVyZ Ambobo AmhoV. AWm©VM ˶mÛmaoM Vo KS>dyZ AmUbo OmVmV. CXm. g‘wXm¶, bmoH$g§»¶m g§ñH¥$Vr, {dH$mg, n¶m©daU Am{U Cn¶w³VVm B. ¶m g§H$ënZm {dÚm϶mª‘ܶo éOʶmgmR>r CnH«$‘, AZw^d d ñnï>rH$aU JaOoMo Amho. gm‘m{OH$ emóm§Mo AܶmnZ {eH$ʶmMr {dH${gV j‘Vm Ogo {ZarjU, AmoiIUo, dJuH$aU H$aUo ho gm‘m{OH$ g‘ñ¶m bjmV KoʶmMo, g‘OʶmMo ‘yb^yV VÎd Amho. CXm. Ðm[aÐVm, {ZajaVm, dmT>Vr bmoH$g§»¶m gm§àXm{¶H$Vm g§kmZmË‘H$ j‘VoMm {dH$mg H$mhr H$mhr Q>ß߶m§‘YyZ hmoV AgVmo. åhUyZ Aä¶mgH«$‘mMr g§ñWm Am{U gm‘m{OH$ emóo {eH$dʶmÀ¶m nÕVr doJdoJù¶m ñVamda doJdoJù¶m AmhoV. åhUyZM {ejU ¶m Q>ß߶m§er gwg§JV Agmdo g§kmZmË‘H$ {dH$mgmer gb¾ Agmdo. EH$ gm‘m{OH$ emómMm {ejH$ åhUyZ Vwåhr ho g‘OyZ KoʶmMr JaO Amho H$s, doJdoJù¶m g§kmZmË‘H$ j‘Vm øm d¶ nmVirZwgma/XOm© ñVamZwgma {dH${gV hmoV AgVmV. g§kmZmË‘H$ {dH$mgmMo à‘wI {gÕm§VH$ma åhUOo {n¶mOo, Oogob, E[aH$gZ, ñnm°H$ ¶m§Mm Agm {dídmg hmoVm H$s {dH$mgmÀ¶m doJdoJù¶m nmVù¶m/ñVa AgVmV. na§Vw {dÚm϶mªMr {dMma j‘Vm {eH$ʶmMr nÕV ¶m~m~V ‘mÌ à˶oH$mMo Ñï>rH$moZ doJdoJio AmhoV. gd©gmYmaUV: g§kmZmË‘H$ {dH$mgmda AmYmarV Agbobr O°Z {n¶mOoMr {WAar ({gÕm§V) A{YH$ ‘mݶVm nmdbr. (1896–1980)

¶m{R>H$mUr AmnU {n¶mOoÀ¶m {gÕm§VmMr MMm© H$aUma AmhmoV. Omo Aä¶mgH«$‘ AmIUr Am{U àmW{‘H$ ñVamdarb AܶmnZ nÕVrgmR>r A’$mQ> n[aUm‘H$maH$ R>abm Amho. ‘wbm§À¶m g§kmZmË‘H$ j‘Vm§À¶m {dH$mgm~m~V doJdoJù¶m Q>ß߶m§Mm / Am¶wî¶mÀ¶m H$mbmdYtMm Aä¶mg H$aʶmnydu Imbrb àíZm§Mr CÎmao emoYy ¶m. Or Vwåhr ‘wbm§À¶m dV©UyH$sMo {ZarjU H$go H$aVm ¶mda Adb§~yZ AmhoV.

CnH«$‘ 10

1. EH$ df© d¶moJQ>mVrb ‘yb, (‘wbJm/‘wbJr) IoiUo, noZ, noÝgrb qH$dm nwñVH$ ˶m§Zm {Xbo Va H$m¶ H$aVo?

2. d¶ df} XmoZ AgUmao ‘wbJm/‘wbJr AmOy~mOyÀ¶m bmoH$m§er H$em Am§Va{H«$¶m XoVmV? 3. nwT>rb ~m~VrV Vw‘À¶m {ZarjUm§À¶m Zm|Xr H$am. EH$ nmM dfm©Mo ‘yb Am{U EH$ Xhm dfm©Mo

‘yb Hw$Ìo, JmT>do Am{U KmoS>o ¶m§À¶m‘Yrb ’$aH$ H$go H$aob?

Page 14: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z H$˶m©Mo ñdê$n d ñWm{ZH$ g§X^© g‘OUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 11

Notes

darb àíZm§Mr CÎmao XoVmZm, ¶m CnH«$‘mgmR>r Vw‘Mr ñdV:Mr ‘wbo qH$dm Vw‘À¶m n[agamVrb ‘wbm§Mo {ZarjU/Zm|Xr H$ê$ eH$Vm. OoZ {n¶mOo Omo ñdrg ‘mZgemók hmoVm. ˶mZo Ooìhm hm g§kmZmË‘H$ j‘Vm§À¶m {dH$mgmMm {gÕm§V ‘m§S>bm Voìhm Vmo OdiOdi gmoim df} ˶mZo Ho$boë¶m ñdV:À¶m ‘wbm§À¶m {ZarjUmda AmYmarV hmoVm.

6.4.1 {n¶mOoMm g§kmZmË‘H$ {dH$mg {gÕm§V

{n¶mOoZo Mma à‘wI Q>ß߶m§‘ܶo ‘wbmMr dmT> {d^mJbr Amho. g§doXr J{VH$ AdñWm, nyd© g§{H«$¶mË‘H$ AdñWm, à˶j g§{H«$¶mË‘H$ AdñWm Am{U Am¡nMm[aH$ g§{H«$¶mË‘H$ AdñWm ¶m Mmahr AdñWm qH$dm Q>ßno EH$‘oH$m§nmgyZ {^Þ AmhoV à˶oH$ ‘wbmbm {‘imboë¶m gw{dYm d n¶m©daUmà‘mUo ‘yb à{VgmX XoVo.

g§doXr J{Ve AdñWm :

hr AdñWm ‘wbmMm OÝ‘ Vo XmoZ df} d¶mn¶ªV Amho. hm ^mfm g§nmXZmMm H$mi Amho. ZdOmV ~mbH$ OJm{df¶r OmUyZ KoD$ bmJVo Am{U ho AZw d ˶mbm àm‘w»¶mZo ~KyZ d EoHy$Z KoVm ¶oVmV. ^m¡{VH$ d J{VH$ {H«$¶m§Ûmao ho AZw d KoVbo OmVmV. OJm{df¶rMr dmT> ˶mÀ¶m OÝ‘mnmgyZÀ¶m namdVuV g|{ж hmbMmbr nmgyZ à{VH$mamË‘H$VoZo ~XbV OmVmV. ¶mMm AW© Vr/Vmo A{YH$m{YH$ ì¶dñWrV hmbMmbr H$ê$ bmJVmo. ¶mÑpÀN>H$ hmbMmbr H$‘r hmoVmV. ¶m AdñWoVrb àJVr àm‘w»¶mZo MwH$m Am{U {eH$m Am{U gmono g‘ñ¶m {ZamH$aU ¶mda AmYm[aV AgVo.

nyd©g§{H«$¶mË‘H$ AdñWm :

¶mMm H$mbmdYr d¶ df} 2 Vo 7 df} AVmH$s©H$ ‘mZ{gH$Vm Ho$di ñdV:da H|${ÐV AgUmar AdñWm. ¶m AdñWoV Vr qH$dm Vmo H$mhr à{VH$m§Mm dmna H$aʶmg {eH$Vmo. Ogo à{V‘m, eãX, {MÌo ¶mVyZ Vmo dñVy, OmJm Am{U ‘mUgo OmUVmo. ‘yb ñWra g§H$ënZm VgoM ‘mZ{gH$ H$maU{‘‘m§gm H$ê$ eH$Vo. AWm©V AOyZhr Vr qH$dm Vmo ‘mZ{gH$ emar[aH$ ܶo¶o nyU© H$aʶmgmR>r nyU©nUo gj‘ Pmbobr ZgVmV. {dMma hr àm‘w³¶mZo Ah§ md OnUmao AgVmV. BVam§Mo {dMma qH$dm Ñï>rH$moZ g‘OyZ KoUo ~mbH$mg H$R>rU OmVo. à˶j g§{H«$¶mË‘H$ AdñWm : ¶m AdñWoMm H$mbmdYr d¶ df} 7 Vo 11 df} ¶m AdñWoMo ‘hÎdmMo d¡{eîQ>ç åhUOo Vm{H©$H$ {dMma H$aʶmMr j‘Vm dmT>Uo d n[agamVrb n¶m©daUmVrb {d{dY g§H$ënZm g‘OUo. ¶m AdñWoVrb ‘hÎdmÀ¶m à{H«$¶m åhUOo.

• dJuH$aU EImXr dñVy {VÀ¶m AmH$mamZwgma aMZoZwgma BVa H$mhr d¡{eîQ>çm§Zwgma {d^mJVm ¶oVo.

• nmaJ‘Z Vm{H©$H$ {dMma H$aʶmMr j‘Vm H«$‘mZwgma dmT>V OmUo CXm. A hm B nojm C§Mr Amho. B hm C nojm C§Mr Amho. Va A hm C nojm C§Mr Amho.

• dJ©dmar nXmWmªMo Zmd, AmoiI ˶m§À¶m Agʶmdê$Z, AmH$mamdê$Z qH$dm BVa d¡{eîQ>çm§dê$Z H$aVm ¶oʶmMr j‘Vm {dH${gV hmoVo.

• g§ajH$ : g§»¶mË‘H$ j‘Vm, bm§~r, dñVy§Mr g§»¶m, {d{dY àH$maÀ¶m aMZm§‘Yrb dñVy§Mr g§»¶m, KQ>H$ AmoiIʶmMr j‘Vm {dH${gV hmoVo.

• AmË‘H|$ÐrVVm Zï> hmoVo : Oar Vo MwH$sMm {dMma H$aV Agbo Var BVam§À¶m Ñï>rH$moZmVyZ nhmʶmMr j‘Vm {Z‘m©U hmoVo.

¶m AdñWo‘Yrb ~mbH$ à˶j dñVy qH$dm KQ>Zm ¶m§À¶mer g§~§{YV g‘ñ¶m gmoS>dy eH$VmV na§Vw H$mën{ZH$ A‘y©V g‘ñ¶m g‘Oy eH$V ZmhrV.

Page 15: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z H$˶m©Mo ñdê$n d ñWm{ZH$ g§X^© g‘OUo

12 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

Am¡nMm[aH$ g§{H«$¶mË‘H$ AdñWm :

¶m AdñWoMm H$mbmdYr 11 d¶ dfm©nmgyZ gwê$ hmoVmo Am{U Vmo àm¡T>mdñWon¶ªV amhVmo. ¶m ñVamda R>mog AZw dmH$Sy>Z Jog Jmofdmam, VgoM R>mog gmam§e ñdê$nmH$S>o {dH${gV hmoVmo. ‘m{hVrÀ¶m AmYmao Vmo H$mhr {ZîH$f©hr H$mTy> eH$Vmo. nm¡J§S>mdñWoVrb ‘wb emókm§à‘mUo {dMma H$ê$ bmJVo. g‘ñ¶m {ZamH$aUmgmR>r ¶moOZm~Õ H$m¶©H«$‘ AmIy eH$Vmo. nÕVeranUo MmMUr Cnm¶ emoYy eH$Vmo. Vo J¥hrV H$ënZm§Mm {dH$mg H$aVmV, MmMʶm emoYVmV Am{U nÕVeranUo {ZîH$f© H$mT>VmV. {deofV: EImXr g‘ñ¶m gmoS>dʶmÀ¶m ‘mJm©da.

dmbH$mÀ¶m g§{H«$¶mË‘H$ {dH$mgmMr {d{dY Q>ß߶m§‘Yrb d¡{eîQ>ço nm{hë¶mda AmVm AmnU ‘wbmbm gm‘m{OH$ emóo, {eH$ʶmgmR>r H$er ‘XV XoD$ eH$Vmo ho g‘OyZ KoD$¶m.

CnH«$‘ 11

1. nwT>rb KQ>H$mgmR>r CnH«$‘ qH$dm Aܶ¶Z n[apñWVr gwMdm. {eënH$bm Am{U CÚmoJY§Xo ho B¶Îmm gmVdrÀ¶m {dÚm϶mªgmR>r {eH$dVmZm {n¶mOoMr

g§{H«$¶mË‘H$ {dH$mg {gÕm§VmMr ‘XV KoD$Z Amnë¶m gyMZm§Mo g‘W©Z H$am. 2. {n¶mOoÀ¶m g§{H«$¶mË‘H$ {dH$mg {gÕm§VmÀ¶m ‘XVrZo n¶m©daU {ejU Am{U gmm‘{OH$

{ejU ¶m§À¶m Aܶ¶Z CnH«$‘m§‘Yrb ’$aH$ ñnï> H$am.

6.4.2 Aܶ¶ZH$˶m©Mr g§H$ënZm {Z{‘©Vr

g§H$ënZm {Z{‘©Vr à{H«$¶m AmoiIʶmÀ¶m {H«$¶og ‘XV H$aVo. hr à{H«$¶m KS>VmZm H$mhrdoim H$mhr KQ>H$ H$mhr KQ>Zm EH${ÌVnUo ¶oVmV Va H$mhrdoim ¶oV ZmhrV. Xþgè¶m ~mOybm g§H$ënZm àmár H$aVmZm ‘wbmbm {d{dY ZoUtMo JwUY‘© OmUyZ ¿¶mdo bmJVmV H$s Oo AmYrM BVa 춳VtÀ¶m ‘ZmV V¶ma Pmbobo AgVmV. ho KS>V AgVmZm VwbZm qH$dm CXmhaUo {Z‘m©U H$aUo ho Ho$bo OmVo. (CXmhaUo) ¶m‘ܶo gd© d¡{eîQ>ço gm‘mdVoVr AgVmV. ¶oWo Amnbm CÔoe hmM Amho H$s g§H$ënZm {Z{‘©Vr à{H«$¶m H$er hmoVo {dÚm϶mª‘ܶo g§H$ënZm H$em éOVmV Am{U ˶m à{H«$¶ogmR>r AmnU gw{dYm H$em nwady eH$Vmo.

nwT>rb CnH«$‘ Vwåhmbm g§H$ënZm {Z{‘©Vr à{H«$¶m H$er KS>Vo Am{U ˶mgmR>r AmnU gw{dYm H$em nwady eH$Vmo ho g‘OʶmgmR>r ‘XV H$aVrb.

CnH«$‘ 12

1. ‘wbo IoiV AgVmZm XoV Agboë¶m à{VgmXm§Mo Vw‘Mo {ZarjU H$m¶ Amho ¶mda AmYm[aV à{V{H«$¶m H$am.

i) XmoZ CXmhaUo Úm. {dÚmWu nañnam§Zm {eH$dʶmV g‘ag Pmbo AmhoV. a)

b)

ii) IoiVmZm {dÚmWu EH$‘oH$m§H$Sy>Z {eH$V AmhoV. XmoZ CXmhaUo Úm. a)

b) 2. Imbrb Jmoï>t~m~V Vw‘Mr {dÚm϶mªÀ¶m ~m~VrV dJm©Vrb qH$dm KamVrb dV©ZmÀ¶m

{ZarjUm~m~VMr à{V{H«$¶m Úm.

i) BVam§Zm nmhÿZ d EoHy$Z ‘wbo {eH$V AmhoV. ¶mgmR>r XmoZ CXmhaUo Úm. a)

b)

ii) n¶m©daU ‘wbm§Zm {eH$ʶmgmR>r H$er ‘XV H$aVo?

Page 16: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z H$˶m©Mo ñdê$n d ñWm{ZH$ g§X^© g‘OUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 13

Notes

darb KQ>H$m§Zm à{VgmX XoVmZm Vw‘À¶m ho bjmV ¶oB©b H$s ~mbH$mÀ¶m AJXr OdiMo n¶m©daU g§H$ënZm {Z{‘©Vr‘ܶo A˶§V ‘hÎdmMr ^y{‘H$m ~OmdV AgVo. g§H$ënZm {Z{‘©Vr ‘wbm§Zm Aer g§Yr XoV AgVo H$s ˶m§Zm ‘mhrV AgUmè¶m H$ënZm ‘m{hVr KQ>H$ {Z‘m©U H$ê$Z ˶mMo AÝdofU H$ê$ eH$Vrb. BWo Vw‘À¶mgmR>r H$mhr gyMZm AmhoV.

• {dÚm϶mªZm ^anya boIZ gm{h˶ Úm. {dMma Úm qH$dm à˶j dñVy Úm. CXm. ˶m§Zm Ago gm§Jm H$s doJdoJù¶m àmʶm§~Ôb {dMma H$am. à˶j dñVy Ogo nmZo, ~r¶m B. à˶j dñVy§~amo~a {dÚm϶mªZr H$m‘ H$aUo A{YH$ lo¶ñH$a hmo¶. g§H$ënZm {Z{‘©VrgmR>r Vwåhr {dÚm϶mªMr ‘XV H$ê$ eH$Vm B.

• N>moQ>çm N>moQ>çm JQ>m§‘ܶo ‘wbm§Zm ~gdm. ˶m§Zm {‘imboë¶m gm{h˶mMo H$mhr AW©nyU© dJuH$aU ˶m§Zm H$aʶmg gm§Jm.

• ˶m§À¶m JQ>m‘ܶo EH$ dU©ZmË‘H$ Zmd R>adʶmg gm§Jm.

• {dÚm϶mªZm ñnï>rH$aU H$aʶmg gm§½mm - CXm. EImXr KQ>Zm KS>br ˶mMo dU©Z H$am. CXmhUo Úm. ˶mZwgma ˶m§Zr gm{h˶ dmnamdo.

g§H$ënZm àmárMo AܶmnZ YmoaU

à˶oH$ {dÚm϶m©bm JQ>mbm Mm¡H$moZr AmH$mamÀ¶m H$mJXmda H$mT>bobr {MÌo EH$m nmH$sQ>mV KmbyZ {Xbr OmVrb. ˶m§Zm Ago gm§{JVbo OmB©b H$s ˶m {MÌm§Mo doJdoJù¶m àH$mao dJuH$aU H$am. (Vw‘À¶m AmdS>rà‘mUo) ˶m dJuH$aUmgmR>r {d{eï> Zmd R>adm. VoM Zmd H$m R>odbo Amho Vo ñnï> H$am. EH$m H$mJXmda Vr {MÌo {MH$Q>dm Agohr {ejH$ ˶m§Zm gm§Jy eH$VmV. Vr EH$m JQ>mVrb ‘wbo ˶m§Zr R>adboë¶m ZmdmZwgma dJuH$aU H$aVrb. {MÌm§Mm V³Vm V¶ma H$aVrb Cabobm g§nyU© dJm©Vrb ‘wbo ˶m§Mo {ZarjU H$aVrb.

6.5 AܶmnZ emómMo Ñï>rH$moZ

gm‘m{OH$ emómMo AܶmnZ H$aVmZm JaO Amho Vr {dÚmWu H$moU˶m {dH$mg AdñWoV Amho Am{U ˶m {dÚm϶m©Mo n¶m©daU AܶmnZ ho {dÚm϶m©Vrb g§kmZmË‘H$ j‘Vm dmT>dUo H$s Or ˶mbm g‘mOmVrb gm‘m{OH$ Am{W©H$ g‘ñ¶m g‘Oʶmg ‘XV H$aob. Amnë¶m XoemV ‘wbo àm‘w»¶mZo VrZ gm‘m{OH$ Am{W©H$ JQ>mV {d^mJbr OmVmV. Á¶m§Mr Zmdo ehar, J«m‘rU Am{U Am{Xdmgr ˶m§À¶m gm‘m{OH$ g‘ñ¶m g§H$ënZm doJù¶m AgVmV. ˶m§Mo ñdV:Mo Ago g§H$ënZm {Z{‘©VrMo ‘mJ© AgVmV. åhUyZM {eH$dʶmMo Ñï>rH$moZ d AܶmnZemó Am{U g§emoYZo hr ˶mZwgma Agbr nm{hOoV.

gm‘m{OH$ emómÀ¶m {eH$dʶm‘mJrb {ejUemómMr MMm© H$aʶmnydu AmnU Vw‘À¶m {ZarjU / AZw^dmda AmYmarV àíZmH$S>o diy¶m Am{U ˶mÀ¶m n[aUm‘m§~m~V {dMma H$am.

CnH«$‘ 13

1. Aem n[apñWVr/g§H$ënZm§Mr ¶mXr V¶ma H$am H$s Or ehar {dÚm϶mªÀ¶m n[aM¶mMr Agob.

(CXm. hm°Q>ob, {gZo‘m, añ˶mdarb AnKmV B.)

2. Aem n[apñWVr/g§H$ënZm§Mr AmIUr H$am H$s Or J«m‘rU {dÚm϶mªÀ¶m n[aM¶mMr AgVo. (CXm. Jm¶, ~¡bJmS>r B.)

3. Aem n[apñWVr/g§H$ënZm§Mr ¶mXr H$am H$s Or Am{Xdmgr {dÚm϶mªÀ¶m n[aM¶mMr Agob. (CXm. O§Jbr àmUr, O§Jb, Am{Xdmgr CËgd B.)

Page 17: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z H$˶m©Mo ñdê$n d ñWm{ZH$ g§X^© g‘OUo

14 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

6.5.1 gyMZm§Mm AmamIS>m J§^ra AܶmnZ emómMm Cn¶moJ

{dÚmWu ˶m§À¶m ñdV:À¶m n[apñWVr, JaOm Am{U g‘ñ¶m§Mo J§ ra {Zarja AgVmV. Vwåhr ˶m§Zm H$mhr V¶ma ¶moOZm qH$dm {dhrV g„o XoD$ eH$V Zmhr. ˶m§Zm Vwåhr ñdV:M ˶m§À¶m j‘Vm§~m~V OmJê$H$ Agbo nm{hOo Am{U {dMma H$aʶmgmR>r àmoËgmhZ {Xbo nm{hOo. ˶m§Zr ñdV:M ˶m§Mo H$maU emoYbo nm{hOo. ˶m§Zm ˶m§Mo {dMma 춳V H$ê$ XoʶmMo ñdmV§Í¶ Agbo nm{hOo. (H$moU˶mhr {df¶m~m~VMo) ˶mM~amo~a Vwåhr Vo ‘Z ‘moH$ionUmZo Vo EoH$bo nm{hOo Am{U ˶m§À¶m {dMmam§Mm AmXa Ho$bm nm{hOo Oar ˶mVrb H$mhr {dMma Vwåhmbm nQ>V ZgVrb. ¶mbm Iyn‘moR>r AܶmnZ emór¶ ‘yë¶o AmhoV Am{U Vr ‘yë¶o Ooìhm ì¶dpñWVnUo Cn¶moJmV AmUbr OmVmV Voìhm ˶mbmM J§^ra AܶmnZemó åhUVmV.

J§^ra AܶmnZ emó (‘hÎdnyU©/{ddoMZmË‘H$)

J§ ra AܶmnZemó {dMma H$aʶmMr EH$ g§Yr XoVo qH$dm J§^ra à{VgmX XoUo doJdoJù¶m g‘ñ¶m§da AmYmarV. CXm. dmT>Vr bmoH$g§»¶m, ~mb{ddmh, Am¡Úmo{JH$sH$aU VgoM amOH$s¶, Am{W©H$, Z¡{VH$, Vo {d{dY Ñï>rH$moZ B. ho EH$ Iwbr n[aH$ënZm Amho. bmoH$emhr ñdê$nmMr Am§Va{H«$¶m, EH$YrH$ {dMmagaUtMm pñdH$ma H$aUo. Xþgè¶m eãXmV J§^ra AܶmnZemó gm‘whrH$ {ZU©¶ à{H«$¶oMr gw{dYm XoVo Iwë¶m {ZU©¶m§Ûmao Am{U àmoËgmhZ XoVo d EH$m{YH$ {dMmagaUr AmoiIVo. øm AܶmnZemómVrb {ejH$mMr ^y{‘H$m åhUOo d¡¶p³VH$ {dMmam§Zm àmoËgmhZ XoUo, doJdoJù¶m Ñï>rH$moZmVyZ {dMma H$aʶmg ‘mݶVm XoUo. {dMma 춳V H$aʶmÀ¶m g§Yr CnbãY H$ê$Z XoUo. {dMmam§Mo {dMmagaUtMo d gm‘whrH$ {ZU©¶m§À¶m AmJ‘ZmMo {díbofU H$aUo.

CnH«$‘ 14

Vw‘À¶m n[agamV Zì¶mZo {Z‘m©U Pmboë¶m XmoZ gm‘m{OH$ g‘ñ¶m {ZdS>m Am{U {dÚm϶mªÀ¶m gm‘m{OH$-gm§ñH¥${VH$ nmíd©^ y‘rZwgma {dÚm϶mªÀ¶m g§^mì¶ Ñï>rH$moZm§Mr ¶mXr V¶ma H$am.

a)

b)

Ho$g ñQ>S>r : Amo{S>em‘Yrb Am{Xdmgr ‘yb H$go {eH$Vo?

Amo{S>em‘Yrb Am{Xdmgr IoS>çmVrb ‘yi Ioim¶bm gwédmV H$aVo VoM ˶mMr ^md§S>o Am{U nmird àmUr Oog Sw>¸$a, H$m|~S>çm, ~H$è¶m B. gH$mir gmYmaU gmV dmOVm Vo ‘wb KamÀ¶m n[agamVrb n¶m©daUm‘ܶo em¡Mmb¶ åhUyZ OmVo Am{U VoWyZ gmYmaU Vmgm^amZo naV ¶oVmZm ˶mÀ¶m añ˶mda ˶mbm {‘iUmar ’$io, gwH$s ’$io KoD$Z ¶oVo. (CXm. Am§~o, qMMm, ‘Q>ma B.) gmYmaU 8 Vo 9 Vmo/Vr ImUo ImVmV. ˶mdoir ˶m§Mo nmbH$ ˶m§À¶m~amo~a AgVmV. ‘J Vo nmbH$m§~amo~a ˶m§Zm ‘XV H$aʶmgmR>r O§JbmV OmVmV. (bmJdS> H$aUo qH$dm H$mnUr à{H«$¶o‘ܶo ‘XV) eoVmV OmVmZm Vmo/Vr Amnbo ImUo ~aom~a KoD$Z OmVmV. OiUmgmR>r bmH$S>o Jmoim H$aUo, ’$io, ^mOrnmbm, ‘wio B. KoVmV. Am{U ˶m§Mo nmbH$ H$m‘ H$aV AgVmZm Vo ˶m§À¶m bhmZ ^md§S>m§Mr H$miOr KoVmV. Vmo/Vr gmYmaU nmM dmOVm Kar naV ¶oVmV. Oa Vr/Vmo nmbH$m§~amo~a Jobr ZmhrV Am{U emioV {ejH$ AgVrb Va Vmo/Vr emioV OmVmV nU 2 Vo 3 Vmgmnojm OmñV Zmhr. Am{U Oa {ejH$ J¡ahOa Agob (~aoMXm VgoM AgVo) ‘J Vmo/Vr ˶m§À¶m g‘d¶ñH$ ‘wbm‘wbt~amo~a IoiʶmMr g§Yr {‘idVmV. Vo OdinmgÀ¶m O§JbmV OmVmV. bmH$S>o, ’$io ^mOrnmbm, e|Jm B. Jmoim H$aVmV. gmYmaU g§Ü¶mH$mir 7

Page 18: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z H$˶m©Mo ñdê$n d ñWm{ZH$ g§X^© g‘OUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 15

Notes

dmOVm Vo nmhVmV H$s ˶m§Mo nmbH$ JmdR>r Xmê$ {nVmV d Amnë¶m g‘d¶ñH$m§gmo~V g‘yhZ¥Ë¶ H$aVmV. Vmo/Vr gwÕm H$YrH$Yr ¶m‘ܶo gh^mJr hmoVmV. AmR>dS>r ~mOmamÀ¶m {Xder Vmo/Vr Amnë¶m nmbH$m§~amo~a eoVH$s dñVy {dH$ʶmgmR>r KoD$Z OmVmV Am{U X¡Z§{XZ JaOoÀ¶m dñVy {dH$V KoVmV. CXm. ‘rR>, am°Ho$b, H$mS>onoQ>r, H$nS>o. gUm§À¶m doir CXm. MmB©Vm na~, nyg na~, Xþgoam B. Vmo/Vr emioV OmV ZmhrV d O§JbmVhr OmV ZmhrV nU AmZ§X KoVmV. N>mZ nXmW©, ZdrZ H$nS>o, Z¥Ë¶, g§JrV ¶m§Mm Amnbo Hw$Qw>§{~¶ Am{U {‘Ì hr ˶m§À¶mgmo~V gmYmaU 10

{Xdg ho CËgd MmbVmV. ˶mVrb ‘wbo ˶m§À¶m nmbH$m§~amo~a Ho$di àmW©ZogmR>r O§JbmV OmVmV. nwam na~À¶m doir nU Vmo/Vr ¶m§À¶mda ˶m§Mo nmbH$ ¶m H$mimV emioV Om Agm X~md Q>mH$V ZmhrV.

darb Amo{S>emVrb Am{Xdmgr ‘wbmMr Jmoï> Aä¶mgm d Imbrb àíZm§Mr CÎmao Úm.

1. darb Jmoï>rVrb Aer n[apñWVr qH$dm KQ>Zm gm§Jm H$s Á¶m§Mm Cn¶moJ Am{Xdmgr ‘wbmbm gm‘m{OH$ emóm§À¶m Aܶ¶Z-AܶmnZmgmR>r hmoD$ eHo$b.

2. Am{Xdmgr ~mbH$m§Zm gm‘m{OH$ emóm§Mo AܶmnZ H$aʶmgmR>r H$moU˶m ¶mo½¶ nÕVr / AmamIS>o AmhoV Vo ñnï> H$am.

3. gm‘m{OH$ emó {eH$dʶmgmR>r Cn¶moJr nS>Umar g§H$ënZm dñVy gyMZm VgoM ómoV, gm{h˶, CXmhaUo Úm.

6.6 Mbm gmam§e H$ê$ ¶m

^maV Xoe hm ˶mÀ¶m A{dídgZr¶ Aem {d{dYVogmR>r à{gÕ Amho. nma§nm[aH$ CËnÎmr, Y‘© Am{U ^mfm ho à‘wI ómoV AmhoV. gm§ñH¥${VH$ {d{dYVoMo. ¶oWo AmoiI AgUmao Ago 4635

g‘wXm¶ ¶m XoemV AmhoV. ˶m§À¶mn¡H$s ~è¶mM OUm§Mo ñdV:Mo doJio Ago nmoemI, ^mfm, CnmgZoMo doJio àH$ma, ì¶dgm¶, ImÚgd¶r ZmVog§~§Y AmhoV. Varhr Amnbo doJionU {Q>H$dʶmgmR>r AZoH$ OmVr, n§W g‘wXm¶ ¶m§Mo g|{ж Xþdo ˶m§Zm BVa bmoH$g§»¶oÀ¶m àXoemVrb BVa {d^mJm§nmgyZ doJio R>aVmV. Vo gmV˶mZo ˶m§À¶m gm§ñH¥$VrH$ Xþì¶m§er OmoS>bobo AgVmV. ómoVm§Mo AmXmZàXmZ, JwUY‘©, OmJm ¶m§À¶mÛmao ho Ho$bo OmVo. ho doJio JwUY‘© ˶m§Zm EH$ {d{eï> AmH$ma XoVmV ˶mVyZM ^maVmMm g§{‘l dmagm Am{U gm§ñH¥${VH$ EH$Vm ApñVËdmV ¶oVo. ¶m gd© n[apñWVr‘ܶo Am{U gm‘m{OH$ emóm§Mo AܶmnZemó-{deofV: àmW{‘H$ ñVamdarb AZoH$ AmìhmZo {Z‘m©U H$aVmV. àm‘w»¶mZo Aä¶mgH«$‘ V¶ma H$aUmè¶m§gmR>r Am{U {ejH$m§gmR>r.

gm‘m{OH$ emóm§Mm Ame¶ àm‘w³¶mZo B{Vhmg ^yJmob amÁ¶emó Am{U AW©emó ¶m§À¶mer g§~§{YV AgVmo. CXm. g‘wXm¶, bmoH$gm§»¶H$s, g§ñH¥$Vr, {dH$mg, n¶m©daU Am{U EH$Vm ¶m§Mr aMZm {dÚmWu Á¶m CnH«$‘m§‘ܶo, AZw^dm§‘ܶo, ñnï>rH$aUm§‘ܶo ì¶ñV Amho ˶mÀ¶mer {ZJS>rV AgVo. gm‘m{OH$ emóm§Mo AܶmnZ Aܶ¶Z H$˶m©À¶m {d{dY ‘mZ{gH$ j‘Vm§da Adb§~yZ AgVo. CXm. {ZarjU, AmoiIUo, dJuH$aU H$aUo Am{U ho gm‘m{OH$ g‘ñ¶m g‘OyZ KoʶmgmR>r nm¶m^yV R>aVmV. CXm. Xm[aÐçVm, {ZajaVm, bmoH$g§»¶m dmT>, gm§àXm{¶H$Vm B. åhUyZM Aä¶mgH«$‘mMr AmIUr Am{U gm‘m{OH$ emóm§Mo AܶmnZ H$aVmZm {dÚm϶m©Mm {dH$mgmdñWobm ñVa Am{U {dÚm϶m©Mo n¶m©daU ¶m XmoÝhr Jmoï>r bjmV ¿¶mì¶m bmJVmV. AܶmnZ àm‘w»¶mZo {dÚm϶m©‘Yrb ‘mZ{gH$ j‘Vm {dH${gV H$aʶmda H|$ÐrV H$amdo bmJVo H$s Á¶m Ûmao Vo ‘yb g‘mOmVrb gm‘m{OH$-Am{W©H$ g‘ñ¶m g‘Oy eHo$b. Amnë¶m XoemV ‘yb àm‘w»¶mZo VrZ à‘wI gm‘m{OH$ gm§ñH¥${VH$ nmíd©^y‘rer {ZJS>rV AgVo. ehar, J«m‘rU Am{U Am{Xdmgr Á¶m§À¶m

Page 19: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z H$˶m©Mo ñdê$n d ñWm{ZH$ g§X^© g‘OUo

16 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

ñdV:À¶m Aem doJù¶m gm‘m{OH$ g‘ñ¶m AmhoV. g§H$ënZm doJù¶m AmhoV, g§H$ënZm {Z{‘©VrMo ñdV:Mo Ago doJio ‘mJ© AmhoV. AܶmnZmMo Ñï>rH$moZ, AܶmnZemó Am{U ómoV ho AWm©VM ˶mZwgma ~XbUmao AmhoV.

{dÚmWu hm EH$ J§ ra {ZarjH$ Amho. ˶mMr ñdV:Mr n[apñWVr, JaOm Am{U g‘ñ¶m Vmo nhmV AgVmo. ˶m§Zm Vwåhr V¶ma CÎmao XoD$ eH$V Zmhr. Vwåhr Va ˶m§Zm ˶m§À¶m ‘mZ{gH$ j‘Vm§~m~V OmJ¥H$ H$ê$ eH$Vm Am{U ˶m§Zm àmoËgmhZ XoD$ eH$Vm ñdV:À¶m g‘ñ¶m§Mm ˶m§Zm 춳V hmoʶmMr ‘moH$irH$ XoD$ eH$Vm, ˶mÀ¶m ~amo~arZoM Vwåhr Vw‘Mo ‘Z ñdÀN> R>odyZ ˶m§Zm EoHy$ eH$b Am{U ˶m§À¶m ‘Vm§Mm AmXa H$amb. H$Xm{MV Vr H$mhr ‘Vo Vwåhmbm AmdS>Umahr ZmhrV. ho EH$ ’$ma ‘moR>o AܶmnZemóm¶ ‘yë¶ Amho. Am{U ho Ooìhm ì¶dñWrVnUo à˶jmV ¶oVo Voìhm ˶mbm (J§ ra) ‘hÎdnyU© qH$dm {ddoMZmË‘H$ AܶmnZemó åhUVmV.

6.7 dmMZmgmR>r d g§X^m©gmR>r gyMZm

India Languages. Retrieved from < http://www.indianchild.com/indian_languages.htm

on 09/11/03>.

Joyce, B.et.al.(2000) : Models of teaching (8th ed.), PHI Learning Pvt. Ltd, New

Delhi, pp. 103-124

NCERT (2005) : National Curriculum Framework 2005 : Syllabus for classes at the

Elementary Level, Vol.I, New Delhi.

NCERT (2006) : Position Paper : National Focus Group on Teaching of Social

Sciences, New Delhi.

Singh, K.S. (1996) : Identity, Ecology, Social Organization, Economy, Linkages and

Development Process : A Quantitative Profile. New Delhi, Oxford University Press

and ASI

Vygotsky, L.S. (1987) : Mind in Socierty : The Development of Bigner

Psyuchological Process. Cambridge. MA, Harvard University Press, In S. Vosniabou

(–) Ed. How children Learn, Educational Practice Series – 7., IAE – IBE, UNESCO,

Switzerland. Available at : www.ibe.unesco.org.

6.8 KQ>H$ g‘már gamd

nwT>rb àíZm§Mr CÎmao Úm. 1. àmW{‘H$ ñVamda gm‘m{OH$ emóm§Mo Aܶ¶Z H$aVmZm Vo Ooìhm g‘mdoeH$ dJ© ImobrÀ¶m

g§X^m©V (dJm©‘Yrb {dÚmWu doJdoJù¶m àH$maÀ¶m nmíd©^y‘rMo AgVrb) [H§$dm ˶mnojm doJù¶m AZݶ dJ©ImobrÀ¶m g§X^m©V (dJm©‘Yrb {dÚmWu EH$mM qH$dm ‘¶m©{XV nmíd©^y‘rMo AgVrb) ˶m§À¶m~ojm A{YH$ AW©nyU© hmoB©b.

2. àmW{‘H$ ñVamda gm‘m{OH$ emóm§Mo AܶmnZ H$aVmZm Vo A{YH$ à^mdr hmoʶmgmR>r ‘mZ{gH$ nmVirMm {dMma H$aVm Vwåhr H$moU˶m AQ>tZm àmYmݶ Úmb Aem AQ>tMr ¶mXr V¶ma H$am.

3. gm‘m{OH$ emóm§Mo AܶmnZ H$aVmZm J«m‘rU ^mJmVrb àmW{‘H$ ñVamgmR>r am~VmZm doJdoJù¶m n[apñWVr / g§H$ënZm§Mr ¶mXr V¶ma H$am.

4. àmW{‘H$ ñVada gm‘m{OH$ emóm§Mo AܶmnZ H$aVmZm Am{Xdmgr ^mJmgmR>r doJdoJù¶m n[apñWVr / g§H$ënZm§À¶m gw{dYm§Mr ¶mXr V¶ma H$am.

5. àmW{‘H$ ñVamda gm‘m{OH$ emóm§Mo AܶmnZ H$aVmZm ehar ^mJmgmR>r doJdoJù¶m n[apñWVr / g§H$ënZm§À¶m gw{dYm§Mr ¶mXr V¶ma H$am.

Page 20: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 17

Notes

KQ>H$ 7 : Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

YmoaUo :

7.0 àñVmdZm

7.1 Aܶ¶Z C{ÔîQ>o

7.2 {dÚ϶uH|${ÐV gm‘m{OH$ emó dJm©Mr AnojrV gd©gmYmaU d¡{eîQ>ço YmoaUm§À¶m

7.3 YmoaUm§À¶m {ZdS>rgmR>r KQ>H$ {ZYm©[aV H$aUo.

7.4 Aܶ¶Z AܶmnZ YmoaUo.

7.4.1 ^y{‘H$m dR>dUo - amob ßbo

7.4.2 àH$ën nÕVr

7.4.3 ZmQ>çrH$aU

7.4.4 ghH$mar {ejU

7.4.5 g§H$ënZm AmIUr (ZH$mem) ‘mnZ

7.4.6 J§ ra AܶmnZ emó

7.4.7 g‘ñ¶m {ZamH$aU

7.4.8 AZw^dmË‘H$ Aܶ¶Z

7.4.9 H$WZ / Jmoï> gm§JUo

7.4.10 ñWb^oQ>r

7.4.11 MMm© nÕVr

7.4.12 ZH$memda AmYm[aV {ejU

7.5 Mbm gmam§e H$ê$ ¶m.

7.6 g§X © d dmMZmgmaIr gyMZm

7.7 KQ>H$ g‘mßVr gamd

7.0 àñVmdZm

Amnë¶mbm ‘m{hVM Amho H$s gm‘m{OH$ emóo hm CÀM àmW{‘H$ ñVamdarb EH$ {df¶ Amho. g‘mOmVrb doJdoJù¶m g‘ñ¶m§~m~V ¶m‘ܶo {dMma Ho$bm OmVmo. Iyn ‘moR>r loUr ¶m‘ܶo gm‘mdbobr AgVo Am{U ¶m loUrMm Ame¶ B{Vhmg, ^yJmob, amÁ¶emó, AW©emó, g‘mOemó Am{U ‘mZdd§e emó ¶m gmè¶m§da AmYm[aV V¶ma Ho$bobm AgVmo gm‘m{OH$ emómVrb kmZ An[ahm¶©nUo EH$m ݶmæ¶ d em§V g‘mO C^maUr gmR>r AgVo. Amnë¶m gma»¶m ~hÿbVmdmXr g‘mOmV ho ‘hÎdmMo R>aVo H$s gd© àXoe Am{U gm‘m{OH$ JQ>m§Zm nmR>çnwñVH$ (gm‘m{OH$ emómMo) ˶m§À¶mer g§~§{YV Amho Ago dmQ>bo nm{hOo. NCF (2005) À¶m ‘Vo ¶mVrb Ame¶ g§nm{XV H$aVmZm Vmo ñWm{ZH$ ómoVm§da AmYm[aV (H¥${V¶w³V aMZm) hdm.

gm‘m{OH$ emóo {eH$dVmZm Vr Aܶ¶Z H$˶m©À¶m {R>H$mUr ^³H$‘ ‘mZdr ‘yë¶o, AmoiI, ñdmV§Í¶, {dídmg, AmXa, {d{dYVoMm AmXa Aem Jmoï>r {Z‘m©U H$aVo. gm‘m{OH$ emóo {eH$dVmZm {dÚm϶mª‘ܶo J§ ra, Z¡{VH$ ‘mZ{gH$ COm© {Z‘m©U Ho$br Jobr nm{hOo. ¶m ‘yë¶m§Zm YmoH$m {Z‘m©U H$aUmè¶m doJdoJù¶m gm‘{OH$ e³Vt~m~V ˶m§Zm OmJê$H$ Ho$bo nm{hOo.

gm‘m{OH$ emóo {eH$dVmZm Vr ì¶dpñWVnUo ‘m§S>Uo JaOoMo Amho Vr n¶m©daUmer nañna g§dmXr Agmdr ˶m‘wio {dÚm϶mªbm {eH$VmZm ZdrZ kmZ {‘idUo, H$m¡eë¶o àmá H$aUo d {d{eï>

Page 21: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

18 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

A{^d¥Îmr {Z‘m©U H$aʶmgmR>r ˶m§Mr ‘XV hmoB©b. AܶmnZemómÀ¶m Ñï>rH$moZm§~amo~a {dMma A H$aVmZm Am{U gm‘m{OH$ emóo {eH$ʶmMo ómoV Aä¶mgVmZm NCF (2005) Aem nÕVtda Omoa XoV H$s Á¶m (Zd{Z{‘©Vr ! g¥OZerbVm, gm¢X¶©emó d J§^ra Ñï>rH$moZ gm‘mdbobo AgVrb. Vo Ago gyMdVmVm H$s Aܶ¶Z - AܶmnZ nÕVr CXm. g‘ñ¶m {ZamH$aU, ZmQ>çrH$aU, ^y{‘H$m dR>dUo Am{U h³H$ ldU gmYZm§Mm A{YH$m{YH$ Cn¶moJ H$aUo, N>m¶m{MÌo, V³Vo, ZH$meo ¶m§Mm dmna, nwamdñVyemór¶ à{VH¥$Vr Am{U ^m¡{VH$ g§ñH¥$Vr B. Mm dmna Ho$bm Omdm.

gm‘m{OH$ emómMm dJ© hm H$moU˶mhr BVa dJm©à‘mUoM doJdoJù¶m JaOm AgUmè¶m {dÚm϶mªMm AgVmo. {dÚmWu doJdoJù¶m ñVamVrb An§JËd Agbobm Agy eH$Vmo. doJù¶m gm‘m{OH$ Am{W©H$ JQ>mVrb, Aëng§»¶m§H$ JQ>mVrb, àkmdmZ, ñWm{ZH$ ñVamZr H$‘r {‘iH$V JQ>mVrb Aem H$moU˶mhr àH$maMm {dÚmWu Agy eH$Vmo. Ogo à˶oH$ ‘wbmbm g‘mZ {ejU h³H$ XoVmZm à˶oH$ {ejH$mda ˶m H$mimVrb ‘moR>r O~m~Xmar ¶oVo. ¶m gd© {d{dYVoVrb {dÚm϶mªZm {eH$dVmZm AܶmnZmMm XOm© amIUo d gm‘m{OH$ emómZo à˶oH$ {dÚm϶mªÀ¶m gd© JaOm ^mJdUo. {dÚm϶mª‘Yrb ’$aH$mMr n¶m© Z H$aVm, {dÚm϶m©bm Ago dmQ>bo nm{hOo. {H$ {ejH$mH$Sy>Z ˶mMr H$miOr KoVbr OmV Amho.

Am{U åhUyZM {VZo / ˶mZo Aer Aܶ¶Z n¶m©daU {Z{‘©Vr Ho$br nm{hOo H$s gm‘m{OH$ emómÀ¶m dJm©Vrb gd© {dÚm϶mªMr H$miOr KoVbr OmB©b. åhUyZ ¶m KQ>H$mMm Agm à¶ËZ Agob H$s gm‘m{OH$ emóm§gmR>r Cn¶w³V Aer Aܶ¶Z AܶmnZ YmoaUo Aä¶mgUo.

7.1 Aܶ¶ZmMr C{ÔîQ>o

¶m KQ>H$m‘YyZ OmVmZm AmnU ho H$ê$ eH$Vmo.

• {dÚmWu H|${ÐV gm‘m{OH$ emó dJm©Mr d¡{eîQ>ço dU©Z H$aUo.

• YmoaUm§Mr {ZdS> H$aʶmgmR>r à^md Q>mH$Umè¶m d¡{eîQ>çm§Zm AmoiIUo.

• {Xbobm AܶmnZ KQ>H$ {eH$dʶmgmR>r CnbãY g‘wXm¶ ómoV AmoiIUo

• {ZdS>boë¶m KQ>H$mgmR>r AܶmnZ H$aVmZm Cn¶moJr R>aUmè¶m Aܶ¶Z - AܶmnZ gmYZm§Mr ¶mXr V¶ma H$aUo.

• ^y{‘H$m dR>dUo ¶m àH$mamMr d¡{eîQ>ço dU©Z H$aVm ¶oUo.

• àH$ën nÕVrMo ’$m¶Xo AmoiIUo.

• {ZdS>boë¶m KQ>H$ -àH$ënmgmR>r ¶moOZm / AmamIS>m V¶ma H$aUo.

• ZmQ>çrH$aUm‘ܶo {ejH$mMr ^y{‘H$m dU©Z H$aUo.

• g§H$ënZm ZH$memÀ¶m d¡{eîQ>çm§Mo {díbofU H$aUo.

• (J§ ra) ‘hÎdnyU© qH$dm {ddoMZmË‘H$ AܶmnZemómÀ¶m Cn¶moJmgmR>r ¶moOZm V¶ma H$aUo.

• g‘ñ¶m {ZamH$aUmÀ¶m nm¶è¶m ñnï> H$aUo.

• {Xboë¶m KQ>H$mÀ¶m g§X^m©V AZw^dmË‘H$ {ejUmMr JaO g‘m¶mo{OV H$aUo.

• {Xboë¶m KQ>H$m‘Yrb Agm H$mhr ^mJ emoYUo H$s Omo Jmoï>tÀ¶m H$WZm‘YyZ {eH$dVm ¶oD$ eHo$b.

• H$WmH$WZmÛmao {Xbobm Ame¶ H$WZ H$aUo.

• ñWb^oQ> Am¶moOZmMr JaO ñnï> H$aUo.

Page 22: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 19

Notes

• MMm© nÕVr ‘Yrb {dÚm϶m©Mr ^y{‘H$m dU©Z H$aUo.

• {dÚm϶mª‘ܶo ZH$mem dmMZ H$m¡eë¶ {dH${gV H$aʶmMr JaO ñnï> H$aUo.

• ZH$memÛmao AZw‘mZ H$mT>ʶmMo H$m¡eë¶ H$go {Z‘m©U H$amdo ho ñnï> H$aUo.

(‘r Ag§ åhUoZ H$s darb gd© C{Ôï>o EH${ÌV H$ê$Z EH$ C{Ôï> {bhm. ‘bm Ag§ dmQ>V¶ H$s Vo AdKS> Amho. H$maU ˶m à˶oH$mMr doJir d¡{eîQ>ço AmhoV. H¥$n¶m ˶mH$S>o ~Km.)

7.2 {dÚmWu H|${ÐV g‘m{OH$ emó dJm©Mr gd©gmYmaU d¡{eîQ>ço

gm‘m{OH$ emó {eH$dUmè¶m {ejH$mMr hr O~m~Xmar Amho. H$s AܶmnZ ho dJm©gmR>r A{^ê$Mr nyU© Agmdo. ho VoìhmM e³¶ AgVo Ooìhm Aܶ¶ZH$Vm© Aܶ¶Z AܶmnZ à{H«$¶oVrb CnH«$‘m§‘ܶo gH«$s¶nUo gh^mJr hmoB©b. gd©gmYmaUV: gm‘m{OH$ emó dJm©Mr Ano{jV d¡{eîQ>ço nwT>rb n[aÀN>Xm§‘ܶo nmhÿ.

i) {dÚm϶mªÀ¶m AZw^dmMm Cn¶moJ : à˶oH$ {dÚmWu hm g‘mOmMm gXñ¶ AgVmo Am{U ˶mÀ¶m / {VÀ¶m n¶m©daUmer Vmo gH«$s¶nUo Am§VaH«$s¶m XoV AgVmo. g§dmX gmYV AgVmo. Aܶ¶ZH$˶m©Mm AZw^d hm {eH$dʶmMm EH$ Mm§Jbm ómoV Amho. dJm©Ü¶mnZmV {dÚm϶mªÀ¶m AZw^dmMr ‘XV KoVë¶mZo Vmo 춳V hmoʶmg, VgoM gh^mJr hmoʶmg ˶mbm g§Yr {‘iVo. CXm. Ooìhm Vwåhr eoVrg§~§Yr à{H«$¶m {eH$dV Agmb Voìhm Vwåhr {dÚm϶mªZm àíZ {dMmê$ eH$Vm H$moUr eoVrVrb hr H$m‘o n{hbr AmhoV? ˶m§Mo dU©Z H$am.

ii) nmR>çnwñVH$mnbrH$S>o OmUo : EH$ {hH$‘Vr {ejH$ Zoh‘rM KQ>H$mMm g§~§Y {dÚm϶mªZm ‘m{hV AgUmè¶m n¶m©daUmer OmoS>Vmo. ˶m‘wio KQ>H$ g‘OUo gmono OmVo. CXm. Ooìhm Vwåhr ^maVmVrb ñdmV§Í¶ g¡{ZH$m§~Ôb~mobV Agmb Va Vwåhr {dÚm϶mªZm {dMmê$ eH$Vm H$s {dÚm϶mªZr ˶m§À¶m àXoemVrb / amÁ¶mVrb ñdmV§Í¶ g¡{ZH$ emoYyZ H$mT>m.

iii) g‘wXm¶ g§gmYZm§Mm Cn¶moJ : g‘wXm¶ hm {ZgJm©À¶m Am{U ‘mZdmÀ¶m g§gmYZm§Mo JmoXm‘ Amho. g‘yXm¶ Am{U emim ¶m§À¶m‘ܶo ‘O~yV ~§YZ AgʶmMr JaO Amho. ho ¶e {‘idʶmgmR>r embo¶ CnH«$‘m§‘ܶo g‘wXm¶mMm gh^mJ KoVbm nm{hOo. ho XmoZ àH$mao hmoD$ eH$Vo. EH$ åhUOo {dÚm϶mªZm KoD$Z g‘yXm¶mH$S>o OmUo Am{U Xþgao åhUOo g‘wXm¶mVrb 춳VtZm emioV ^oQ>rgmR>r ~mobmdUo.

CXm. Ooìhm g‘wXm¶ doJdoJio gm§ñH¥${VH$ H$m¶©H«$‘ Am¶mo{OH$ H$aVmV. Voìhm {dÚmWu ˶m‘ܶo gh^mJr hmoVrb. Ooìhm emiobm Amamo½¶mg§~§Yr EImXo ì¶m»¶mZ R>odm¶Mo Agob Va ñWm{ZH$ Amamo½¶ H$‘©Mmar emioV ¶oD$Z {dÚm϶mªZm g§~mo{YV H$aob.

CnH«$‘ 1

Vw‘À¶m eoOmarb 춳VtMr g‘wXm¶ g§gmYZo emoYm ˶m§Mm Cn¶moJ gm‘m{OH$ emóm§À¶m dJm©V H$am. d KQ>H$m§Zwgma ˶m§Mr ¶mXr H$moU˶mhr dJm©gmR>r H$am.

Page 23: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

20 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

iv) Aer OmJm emoYUo {deofV: gm‘m{OH$ g‘ñ¶m§À¶m g§X^m©V emoY KoUo. gm‘m{OH$ emóm§À¶m AZoH$ C{Ôï>m§n¡H$s EH$ ho Amho H$s, g‘mOmVrb {d{dY g‘ñ¶m Am{U AmìhmZo ¶m~m~VrV {dÚm϶mªZr g§doXZerb Agmdo. ˶m[edm¶ {ejH$ YS>m Á¶m gm‘m{OH$ g‘ñ¶m ñWm{ZH$ g‘ñ¶m§er OmoS>V Amho Vo {dÚmWu g‘Oy eH$Uma Zmhr. åhUyZM gm‘m{OH$ emóm§À¶m dJm©V Vwåhmbm Aem doJdoJù¶m g§Yr {Z‘m©U H$amì¶m bmJVrb H$s Á¶m gm‘m{OH$ g‘ñ¶m§Mo AÝdofU H$aVrb.

CXmhaU : qbJ oX hr AZoH$ gm‘m{OH$ g‘ñ¶m§n¡H$s EH ‘hÎdmMr g‘ñ¶m Amnë¶m XoemV Amho. J¥h^oQ>rÛmao ˶m§À¶m eoOmaÀ¶m Kam§‘YyZ ‘wbo ^oQ>r XoD$ eH$Vrb qbJ oXmg§~§Yr à˶j AZw^d KoD$ eH$Vrb. qbJ oXmMm Aä¶mg øm J¥h^oQ>tÛmao H$aʶmgmR>r H$mhr ‘wÚm§da Vwåhr ‘wbm§§er ~moby eH$Vm. åhUOo {H$Vr Kam§Zm ^oQ>r Úm¶À¶m, H$moUmbm ^oQ>m¶Mo, gd© ‘m{hVr H$er EH${ÌV H$am¶Mr Am{U {‘imbobr ‘m{hVr H$er {bhm¶Mr ‘wbm§Zr nañnam§er hr ˶m§À¶m H$m‘m~m~V ~mobmdo.

CnH«$‘ 2

Vw‘À¶m ^mJmVrb EH$ gm‘m{OH$ g‘ñ¶m {ZdS>m. Aer ¶moOZm V¶ma H$am H$s A{YH$ AÝdofUmgmR>r ˶m‘ܶo {dÚmWu gh^mJr hmoD$ eH$Vrb. g‘ñ¶o~m~V A{YH$ ‘m{hVr {‘idy eH$Vrb.

v) ‘mZdr A{YH$mam§Mm g§X^© : gm‘m{OH$ emóo ¶m {df¶mV ‘mZdr A{YH$mam§Mo g§X^© Xoʶmg nwaogm dmd Amho. {dÚm϶mªZm ¶m A{YH$mam§~m~V OmJ¥V Ho$ë¶m‘wio bmoH$m§Mm AmXa H$aUmam g‘mO {Z‘m©U hmoB©b.

CXm. ‘yb^yV (nm¶m^yV) Amamo½¶ gw{dYm hm ‘mZdr A{YH$ma Amho. åhUyZ amÁ¶mÀ¶m {ZX}eH$ VÎdm§da MMm© H$aVmZm, Vwåhr Aer MMm© H$ê$ eH$Vm H$s ‘mZdr A{YH$ma Aem amOH$maUm‘wio H$gm à^m{dV hmoVmo.

vi) OrdZ H$m¡eë¶o {dH$grV H$aVmZm OmJm V¶ma H$aUo. {dÚm϶mªZm gm‘m{OH$ emóm§À¶m Aܶ¶ZmV gh^mJr H$aVmZm {ejH$mH$Sy>Z Aer Anojm AgVo H$s, OrdZmVrb gd© AmìhmZm§Zm Vm|S> XoʶmgmR>r Vo gm‘϶©dmZ ~ZVrb. ˶m§Zm gm‘϶©dmZ ~ZdʶmMm EH$ ‘mJ© åhUOo ˶m§À¶m‘ܶo OrdZ H$m¡eë¶o {dH$grV H$aUo. OrdZ H$m¡eë¶o åhUOo AZwHy$b, gH$mamË‘H$ dmJUyH$ Á¶mMm 춳Vrbm X¡Z§{XZ OrdZmVrb ‘mJʶm d AmìhmZo nobVmZm gj‘ ~ZdʶmMm EH$ ‘mJ© åhUOo ˶m§À¶m‘ܶo OrdZ H$m¡eë¶o {dH$grV H$aUo. OrdZ H$m¡eë¶o åhUOo AZwHy$b, gH$mamË‘H$ dmJUyH$ Á¶mMm 춳Vrbm X¡Z§{XZ OrdZmVrb ‘mJʶm d AmìhmZo nobVmZm gj‘ ~Zʶmg Cn¶moJ hmoVmo.

CXm. à^mdr g§dmX H$m¡eë¶ ho EH$ OrdZ H$m¡eë¶ Amho. {ZdS> Ho$boë¶m {df¶mda ~mobʶmMr g§Yr Vwåhr {dÚm϶mªZm XoD$ eH$Vm. {df¶ Agm R>adm H$s emioVrb ghembo¶ CnH«$‘, àdmgmMm O‘mIM© gmXa H$aUo, embo¶ ‘m{gH$ g{‘Vr B.

Page 24: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 21

Notes

vii) hH²$-ldU gmYZm§Mm Cn¶moJ AmnUm gdmªZm ‘m{hVM Amho H$s ’$³V EoH$ʶmnojm AmnU Oo nhVmo / AZw^dVmo Vo Amnë¶m XrK©H$mi bjmV ahmVo. hoM {eH$VmZmhr Cn¶moJr R>aVo. gm‘m{OH$ emóm§Mm Ame¶ IynM ì¶mnH$ Amho. Am{U {ejH$mMo ISy> Am{U ~mobUo nÕV hrM dmnabr Va {dÚm϶mªZm {deofV: A‘yV© g§H$ënZm g‘OUo IynM AdKS> OmB©b. åhUyZM gm‘m{OH$ emóm§À¶m dJm©bm OrdZ XoʶmMo H$m‘ X¥H²$lmì¶ gmYZo H$aVmV. NCF 2005

¶m§Zrhr ‘moR>çm à‘mUmV ómoVm§Mr Cn¶moJrVm ÑH$lmì¶ gmYZm§er g§~§{YV hdr Ago gyMdbo Amho.

CXm. H$mnyg, aoer‘ d Á¶yQ>, H$mnS> CÚmoJ {eH$dVmZm Vwåhr pìhS>rAmo XmIdy eH$Vm H$s ¶m dñVy eoVmVyZ ehamVrb ~mOmamn¶ªV dñVy§À¶m ñdê$nmV H$em nmohmoMVmV. Vmo pìh{S>Amo

viii) EH$m{YH$ Ñï>rH$moZm§Mm AmXa H$aUo. ^maV hm bmoH$emhr ñdénmMm Xoe Amho. Am{U ZmJ[aH$m§Zm ho ñdmV§Í¶ Amho H$s ˶m§Mm Ñï>rH$moZ Vo 춳V H$ê$ eH$VmV. åhUyZ EoH$Umè¶mMo ho H$V©ì¶ Amho H$s ˶m§Zr BVam§Mr ‘Vo EoHy$Z KoVbr nm{hOoV ho ‘yë¶ {dH$grV H$aVmZm ˶mgmR>r {d{eï> dmVmdU {Z{‘©Vr H$amdr bmJob. gm‘m{OH$ emómV Ooìhm EImÚm {df¶mda MMm Mmby Amho. ‘wbm§Zm ˶m§Mr ‘Vo ‘m§S>ʶmg gm§Jm. à˶oH$mbm ˶mgmR>r g‘mZ g§Yr Úm. ˶m‘wio à˶oH$ {dÚm϶m©bm àoaUm {‘iob. BVam§Mr ‘Vo EoH$Uo ‘mPr ‘Vo ‘m§S>Uo ¶mgmR>r {^Vr {dahrV dmVmdaU V¶ma hmoB©b, Oo Aܶ¶ZmgmR>r Cn¶w³V R>aob.

CXm. AmnUm gdmªZm ‘mhrV Amho H$s Ooìhm EImXo YaU ~m§Ybo OmVo. Voìhm n[aUm‘ñdê$n åhUyZ AZoH$ IoS>r nmʶmImbr OmVmV, AZoH$ bmoH$ {dñWm{nV hmoVmV. O§JbVmoS> hmoVo B. ¶mVyZ Aer EImXr MMm© KS>dyZ AmUVm ¶oD$ eH$Vo Ogo YaUo ~m§Yʶmg àmoËgmhZ {Xbo Omdo. H$s Zmhr? {dÚm϶mªZm ‘moH$ionUmZo ‘Vo ‘m§Sy> {Xbo Omdo. H$s Zmhr? {dÚm϶mªZm ‘moH$ionUmZo ‘Vo ‘m§Sy> {Xbr Omdr. EH$‘oH$m§À¶m ‘Vm§Mm {dMmahr ˶m§Zr H$amdm.

CnH«$‘ 3

Vw‘À¶m ñWm{ZH$ ñVamdarb EH$m ‘hÎdmÀ¶m g‘ñ¶oMm {dMma H$am. Am{U {dÚm϶mªZr ˶m§Mr ‘Vo ‘moH$ionUmZo 춳V H$aʶmgmR>r Vwåhr H$go dmVmdaU {Z‘m©U H$amb ho dU©Z H$am.

ix) ~hþ^m{fH$VoMm Cn¶moJ : gd© gmYmaUV: XmoZ nojm OmñV ^mfm ~mobUo ¶mbm ~hÿ^m{fH$Vm åhUVmV. Amnë¶m XoemVrb embo¶ nÕVrZwgma Amnë¶mH$S>o hOmamo nmoQ>^mfm AmhoV. Voìhm Agohr Agy eH$Vo H$s ~mbH$mMr ‘mV¥^mfm hrM ˶mbm {Xë¶m OmUmè¶m gyMZm§Mr ^mfm AgobM Ago Zmhr. Aem emim§‘ܶo g§H$ënZm g‘OyZ KoVmZm ^mfoMm AS>ga Xÿa H$aʶmgmR>r ‘J {ejH$ {dÚm϶mªÀ¶m ‘mV¥^mfoMm Cn¶moJ H$ê$ eH$Vm o. åhUOo dJm©V {eH$dbr OmUmar à˶oH$ Jmoï> ^mfm§V[aV Ho$br OmB©bM Ago Zmhr na§Vw H$mhr g§H$ënZm, Zmdo B. ‘mV¥^mfoV gm§{JVbr Va g§H$ënZm g‘OVmZm ‘wbmbm ‘XV {‘iVo. nU ˶mgmR>r {ejH$mbm ‘wbmMr ‘mV¥^mfm ¶oV Agbr nm{hOo. Aem doir Vr ^mfm ¶oUmè¶m BVa ‘wbm§À¶m ‘XVrZo ˶m eãXmMo ^mfm§Va {ejH$ ˶m ‘wbmn¶ªV nmohmoMdy eHo$b.

Page 25: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

22 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

CXm. Ooìhm B{VhmgmVrb ‘hÎdmÀ¶m g§H$ënZm§er AmoiI H$ê$Z XoVmZm Ogo H$s, doJdoJir ñ‘maHo$, {ebmboI, nwamVÎd dmñVy B. Vwåhr Vw‘À¶m ‘wbm§À¶m ^mfoVrb eãX KoD$Z Vo dmnê$ eH$Vm Vwåhr Vw‘À¶m {dÚm϶mªZm ˶m§Mm ñdV:Mm eãXH$moe {Z‘m©U H$aʶmgmR>rhr àmoËgm{hV H$ê$ eH$Vm. gm‘m{OH$ emóm‘Yrb doJdoJù¶m ^mfm§Mo V³Vo H$ê$Z dJm©V bmdy eH$Vm ˶m‘wio Vo gdmªgmR>r ’$m¶Xoera R>aob. ho Oê$ar Zmhr H$s da gm§{JVbobr gd© d¡{eîQ>ço à˶oH$ gm‘m{OH$ emómÀ¶m dJm©V namd{V©V hmoVrb nU Vwåhr ñdV: Ho$bobm EImXm à¶ËZ ‘hÎdmMm R>aVmo. darb AZoH$ namd{V©V H$aVmZm A{YH$m{YH$ e³¶ Amho Vo dJm©V ¿¶mdo.

7.3 YmoaUm§À¶m {ZdS>rgmR>r KQ>H$ {ZYm©[aV H$aUo.

gm‘m{OH$ emóm§À¶m AܶmnZmMr Aܶ¶ZmMr Iyn gmar YmoaUo Agbr Var {d{eï> dJm©gmR>r ¶mo½¶ Aer YmoaUo H$moUVr? AmVm AmnU YmoaU {ZdS>VmZm bjmV KoʶmÀ¶m KQ>H$m§~m~V MMmm© H$ê$¶m.

i) C{Ôï>o à˶oH$ KQ>H$ {dÚm϶mªZm {eH$dVmZm H$mhr C{Ôï>m§gh {eH$dbm OmB©b. C{ÔîQ>çm§À¶m àH$mamZwgma, kmZ, AmH$bZ, Cn¶moOZ, H$m¡eë¶ B. Vwåhmbm ˶mgmR>r YmoaU R>admdo bmJob.

ii) Ame¶ à˶oH$ Ame¶mMr ‘mJUr YmoaU R>adVo. g‘Om Ame¶mÀ¶m ‘mJUrZwgma ^yVH$mimVrb H$mhr Jmoï>tMr H$ënZm H$am¶Mr Amho, Va ‘J YmooaU H$Wm - H$WZmMo Agob ˶mà‘mUo Ame¶ H$m¶ Amho ¶mMm Aä¶mg ({díbfU) H$ê$Z ˶mZwgma YmoaU R>adbo Omdo.

iii) g§gmYZm§Mr CnbãYVm : YmoaU R>adVmZm g§gmYZo ‘hÎdmMr ^y{‘H$m dR>dVmV. {ejH$ Iyn Mm§Jbr YmoaUo R>adob nU ˶mgmR>r Amdí¶H$ g§gmYZo ZgVrb Va Vr YmoaUo à˶jmV AmUUo {ejH$mbm e³¶ hmoUma Zmhr. ZmhrVa g§gmYZmÀ¶m CnbãYVoda YmoaU R>admdo bmJob.

iv) {dÚm϶mªMr j‘Vm (nmÌVm) H$moUVmhr {ZU¶ KoVmZm {dÚmWu H|$ÐñWmZr Agbm nm{hOo. Vwåhmbm EImXo YmoaU R>adVmZm A{^ê$Mr, H$m¡eë¶o, {dÚm϶mªMr j‘Vm ¶mda Adb§~yZ ahmdo bmJob.

CnH«$‘ 4

AܶmnZ YmoaUmdaÀ¶m {ZdS>rda H$aUmè¶m KQ>H$m§Mr ¶mXr V¶ma H$am.

v) {ejH$mÀ¶m gmo¶rZwgma : AܶmnZ YmoaU R>adʶmV ‘{ejH$’ ¶mMr ‘hÎdmMr ^y{‘H$m Amho. g§gmYZm§Mo g§H$bZ hr {ejH$ R>adob. YmoaU R>adVmZm {dÚm϶mªZmhr gh^mJr H$ê$Z KoVm ¶oB©b. Oa {ejH$mZo {d{eð> YmoaU am~dʶmMo {ZpíMV Ho$bo VaM Vo KSy> eHo$b H$maU Vmo / VrM dJm©Mo Iao {X½Xe©H$ AgVmV.

Page 26: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 23

Notes

7.4 Aܶ¶Z AܶmnZ YmoaUo

gd© ‘wbo {ZgJ©V:M {eH$ʶmgmR>r ào[aV Pmbobr AgVmV. {eH$ʶmgmR>r Vr gj‘ AgVmV Am{U emio~mhoa ho Mmby AgVo. Ogo H$s ‘wb doJdoJù¶m ‘mJmªZr d¡¶p³VH$ ñVamda VgoM JQ>m§‘YÿZhr {eH$V AgVo. NCF (2005) Ago gm§JVo H$s ‘wbm§Zm Aer JaO AgVo H$s dñVy ~ZdUo d dñVy H¥$Vr H$aUo, AZw d H$aUo, à¶moJ H$aUo, dmMZ H$aUo, MMm© H$aUo, EoH$Uo, {dMma H$aUo Am{U ñdV:bm ~mobʶmÛmao 춳V H$aUo. à{V{H«$¶m XoUo Midi H$aUo Am{U boIZ H$aUo. NPE (1986) ho Agm g„m XoVo ‘‘ybH|${ÐV Am{U CnH«$‘m§da AmYm[aV Aܶ¶Z à{H«$¶m’ åhUyZ {ejH§$da ‘J Vr O~m~Xmar ¶oVo H$s ˶mZo Aܶ¶Z n¶m©daU {Z‘m©U H$amdo. ˶mM ~amo~a g§Yr {‘iʶmMo YmoaU Am{U ‘wbm§Zm ˶m§À¶m kmZmMr aMZm H$aVm ¶oB©b. ¶mMm AW© Agm Zmhr H$s Vwåhr Vw‘À¶m dJm©V gamd ¿¶m¶Mm Zmhr. OmUVm AOmUVm EH$ AZw^dr {ejH$ {df¶ {eH$dVmZmM gamdhr KoV AgVmo. na§Vw ˶m§Zm g‘OyZ KoUo ho AWm©VM A{YH$ {jVrO é§XmdUmao d ˶m§Zm A{YH$ Mm§Jë¶m àH$mao g‘Oy eH$Umao Agob. nwT>rb CnKQ>H$m§‘ܶo gm‘m{OH$ emóm§À¶m Aܶ¶Z AܶmnZ à{H«$¶oV Cn¶moJr R>aVrb Aem H$mhr YmoaUm§Mr ‘m{hVr Amho.

7.4.1 amob ßboo (^y{‘H$m dR>dUo)

‘^y{‘H$m hm eãX åhUOo H«$‘mZo ¶oUmam ^mJ Am{U dR>dUo åhUOo A{^Z¶mÛmao 춳V hmoUo.’ ZmQ>H$mnojm ^y{‘H$m dR>dUo A{YH$ bd{MH$ g§H$ën Amho. ZmQ>çrH$aUmgmR>r EH$ Zo‘H$m {df¶ Agmdm bmJVmo. g§^mfU nyd© {Z¶mo{OV Agmdo bmJVo. ˶mVrb KQ>Zm§Mm H«$‘ H$‘©R>nUo H$m¶‘ R>odmdm bmJVmo. ^y{‘H$m dR>dUo ¶m àH$mamV darb H$mhrhr AZmdí¶H$ AgVo.

^y{‘H$m dR>dVmZm VoWo EImXr {df¶dñVy AgyZhr eH$Vo nU ˶mVrb Oo g§dmX AmhoV Vo ˶m JQ>mVrb {dÚm϶mªZr qH$dm ZQ>m§Zr R>adm¶Mo AgVo. H$mhr doim Amdí¶H$ gamdm{edm¶hr ^y{‘H$m dR>dUo Am¶mo{OV Ho$bobo AgVmV.

1. nmR>mVrb KQ>H$mbm AZwê$n {df¶dñVy R>adUo {ZU©¶ KoUo.

2. R>adë¶m {df¶ dñVybm AZwê$n y{‘H$m R>adUo, {H$Vr {dÚmWu JaOoMo AmhoV Am{U ˶m§À¶mVrb g§dmX / g§^mfU R>adUo.

3. Oa g§^mfU A§V y©V Agob Va EImXm N>moQ>mgm gamdhr Am¶mo{OV H$aVm ¶oB©b.

4. ^y{‘H$m dR>dUo gmXa H$aVmZm gmܶm nmoemIm§gh qH$dm Vo hr Z H$aVm ^y{‘H$m dR>dUo.

5. ^y{‘H$m H$em Pmë¶m ¶m ~m~V BVa {dÚmWu d {ejH$m§Mo AZ wYmdZ

Vwåhr KQ>H$ ~Xbë¶mda H$mhr nm¶è¶m H$Xm{MV ~XbVrb. H$Xm{MV ^mfoÀ¶m KQ>H$mV g§dmXmda AmYm[aV EImXm KQ>H$ gm‘m{OH$ emómer g§~§{YV Agy eH$Vmo.

CXm. Ooìhm Vwåhr KQ>H$mVrb g§dmX / g§ mfUo ‘wbm§Zm XoVm Voìhm Vo g§dmX ~XbʶmMr g§Yr VoWo ZgVo.

ñnï>rH$aU : n§Mm¶V AܶjmMr ^y{‘H$m dR>dm. Omo J«m‘g^oVrb gXñ¶m§Zm g§~mo{YV H$aV Amho.

{d{eï> KQ>ZoVrb (g‘ñ¶oVrb) g§doXZerbVm {dÚm϶mªn¶ªV nmohmoMʶmgmR>r ^y{‘H$m dR>dUo ‘hÎdmMr ^y{‘H$m ~OmdVo. Am{U ˶mbm {‘imbobr y{‘H$m dR>dUo {H$Vr AdKS> Amho ho ˶mbm g‘OVo. ˶m‘wio ˶mMm AmË‘{dídmg,g§dmX H$m¡eë¶ B. {dH${gV hmoʶmg ‘XV hmoVo. hr gmar OrdZH$m¡eë¶m§Mm EH$ ^mJ AmhoV.

Page 27: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

24 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

¿¶md¶mMr gmdY{Jar, ^y{‘H$m§Mr {ZdS> H$aVmZm, ˶m‘wio H$moUmÀ¶m ^mdZm XþImdë¶m OmUma ZmhrV ¶mMr H$miOr ¿¶m. gamd JaOoMm Zgbm Var EH$Xm EH$ gamd Adí¶ ¿¶mdm. (˶m§À¶m nmVirda)

CnH«$‘ 5 Agm KQ>H$ {ZdS>m {H$ Á¶m‘ܶo ^y{‘H$m dR>dʶmMr e³¶Vm Amho. y{‘H$m {bhÿZ H$mT>m. d ˶mgmR>r {dÚm϶mªMr {ZdS> H$am. ¶m ^y{‘H$m dR>dʶmV ^y{‘H$m {Z^mdʶmgmR>r Vwåhr {dÚm϶mªZm H$go ‘mJ©Xe©Z H$amb?

7.4.2 àH$ën nÕVr

àH$ën nÕVr hr H¥${Vda AmYm[aV Aer nÕVr Amho H$s Or {dÚm϶mªZm à˶j OrdZmMm AZw^d XoVo. hr g‘ñ¶m {Zhm¶ H¥$Vr Amho Or Z¡g{J©H$ ì¶dñWoV A§‘bmV AmUbr OmVo. hr nÕVr BVa AZoH$ d¡{eï>m§gh AgUmè¶m nÕVter g§dmX gmYVo. Ogo H$s joÌ oQ>, H¥$Vrda AmYm[aV nÕVr, gh¶moJr Aܶ¶Z, g§H$ënZm R>adUo, ZH$memda AmYm[aV Aܶ¶Z B.

àH$ënnÕVrMr à‘wI VÎdo :

i) hoVyMo VÎd : hoVyMo qH$dm CÔoemMo kmZ hm ‘moR>m MoVH$ R>aVmo. Omo Iar OmUrd H$ê$Z XoVmo. ˶mbm / {Vbm Amnbo bú¶ g‘OʶmgmR>r àoaUm XoVmo. {dÚm϶mªZo ho bjmV KoVbo nm{hOo H$s ‘‘r ho H$m H$aV Amho?’ hoVy {eH$ʶmgmR>r àoaUm XoVmo. ܶo¶ qH$dm AW© Zgboë¶m H¥$Vt‘YyZ H$YrM A{^éMr {Z‘m©U hmoV Zmhr.

ii) H¥$Vrbm àmYmݶ XoʶmMo VÎd : H¥$Vrbm àmYmݶ XoUmè¶m g§Xr {dÚm϶mªZm H¥${Verb ~ZdVmV Am{U H$aVm H$aVm {eH$ʶmMr g§Yr XoVmV. emar[aH$ VgoM ‘mZ{gH$ H¥$Vr qH$dm CnH«$‘ ˶m§Mm nwadbo nm{hOoV. ‘H¥$Vr’ H$aUo Am{U ‘H¥$Vr H$aV ahmUo’ ¶mgmR>r ˶m§Zm ‘mݶVm {Xbr nm{hOo.

iii) AZw^dmMo VÎd : AZw d hm ‘moR>m Jwê$ Amho. Oo {eH$V AmhmoV Vo AZw^dmg Ambo nm{hOo. AZw^dmÛmao ‘yb ZdrZ g˶o, ‘m{hVr {eH$V AgVo.

iv) gm‘m{OH$ AZw^dm§Mo VÎd : ‘wb ho gm‘m{OH$ àmUr Amho. AmnU gm‘m{OH$ OrdZmgmR>r ‘wbm§Zm KS>dbo nm{hOo. ghH$m¶m©Ë‘H$ {ejU ˶m§Zm {‘imboM nm{hOo. àH$ën nÕVr‘ܶo ‘wbo JQ>mVyZ H$m‘ H$aVmV.

v) dmñVdmMo VÎd : OrdZ dmñVd AgVo Am{U {ejU AW©nyU© hmoʶmgmR>r Vohr dmñVd Agbo nm{hOo. àH$ën nÕVr hr ‘wbmbm {eH$dUmar Amho Am{U åhUyZM Vr dmñVd Agbr nm{hOo. à˶j OrdZmV KS>Umè¶m Jmoï>r øm emioVrb OrdZmVhr KS>ë¶m nm{hOoV.

vi) ñdmV§Í¶mMo VÎd CnH«$‘mMr BÀN>m CËñ’y$V©nUo Agmdr. Ho$di {ejH$ gm§JVmV åhUyZ H¥$Vr Ho$br OmD$ Z¶o. {dÚmWu ~§YZm§nmgyZ ‘y³V, bmXbo OmʶmnmgyZ ‘y³V Am{U AS>Wù¶m§nmgyZ ‘w³V AgmdoV. VaM Vo ñdV: nyU©nUo Am[U ñdV§ÌnUo 춳V H$ê$ eH$Vrb. ˶mbm ˶mMm CnH«$‘ {ZdS>ʶmMo ñdmV§Í¶ {Xbo Jobo nm{hOo. ˶mÀ¶m A{^éMrZwgma, JaOoZwgma Am{U nmÌVoZwgma.

Page 28: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 25

Notes

vii) Cn¶w³VVoMo VÎd : kmZ VoìhmM A‘yë¶ AgVo Ooìhm Vo Cn¶moJr Am{U dmñVddmXr AgVo hr nÕVr dmnaVmZm AZoH$ ‘yë¶ Am{U A{^d¥Îmr {ZXe©Zmg ¶oVmV H$s Á¶m dmñVddmXr Ñï>rH$moZmVyZ Iyn ‘hÎdmÀ¶m AgVmV.

Mm§Jë¶m àH$ënmMr d¡{eîQ>ço :

EH$ Mm§Jbm àH$ën {dÚm϶mªgmR>r A{^éMrnyU© Agmdm H$s Á¶mda {dÚmWu H$m‘ H$aUma AmhoV Am{U Vmo AmìhmZmË‘H$hr Agmdm. ˶m‘YyZ EH${ÌVnUo H$m‘ H$aʶmMo g‘¥Õ AZw^d {‘imdoV. Am{U ghH$m¶© ‘yë¶ OmonmgZo Omdo. àH$ën Omo Cn¶w³V hdm Am{U O~m~XmarZo Vmo nyU© Ho$bm Omdm. doioV nyU© Ho$bm OmUo H$m¡VwH$mñnX AgVo.

àH$ën nÕVrÀ¶m nm¶è¶m :

àH$ënnÕVr‘ܶo JQ>mVyZ H$m‘ H$aVmZm Imbrb nm¶è¶m§‘YyZ Vo Ho$bo Omdo. H¥$n¶m ¶mH$S>o bj Úm H$s {dÚmWu àH$ënmÀ¶m à˶oH$ Q>ß߶mda ˶m‘ܶo gh^mJr AgVrb.

• JQ> V¶ma H$aUo.

• {df¶dñVyMr {ZdS> H$aUo.

• CnKQ>H$ emoYUo.

• à˶oH$ CnKQ>H$mgmR>r H$m‘ H$aʶmMr ¶mXr ~ZdUo.

• CnKQ>H$mMr {ZdS> H$aUo.

• JQ>m‘ܶo MMm© H$ê$Z JQ>mVrb à˶oH$mgmR>r {d{eï> g§gmYZo Am{U ‘m{hVrM Jmoim H$aUo.

• gmXarH$aUmMr V¶mar H$aUo.

• JQ>mVyZ gmXarH$aU H$aUo.

• MMm© Am{U AZwYmda (BVa {dÚmWu d {ejH$m§Mo) AZwYmdZ JwUdÎmm : àH$ën Zoh‘rM OrdZmer g§~§{YV VÎdm§da AmYm[aV hdm Am{U OodT>o e³¶ Amho VodT>m embo¶ {df¶m§er g§~§{YV Agmdm. ˶mZo {dÚm϶mªZm Aer g§Yr {Xë¶m nm{hOoV H$s Á¶m‘wio {dÚm϶mªMr l‘ à{Vð>oer Am{U bmoH$emhr VÎdm§er AmoiI hmoB©b. g‘ñ¶m gmoS>dʶmMo H$m¡eë¶ {dH$grV H$aʶmÀ¶m AZoH$ g§Yr ˶mV AgVrb.

Xmof : àH$ën nÕVr am~dVmZm embo¶ doimnÌH$ {~KSy> eH$Vo. emioVrb BVa {ejH$m§H$Sy>Z ghH$m¶© {‘iUo AdKS> AgVo. Oa {ejH$ ¶mo½¶ àH$mao {Z¶moOZ H$ê$ eH$bo ZmhrV qH$dm {dÚm϶mªZm ¶mo½¶ ‘mJ©Xe©Z H$ê$ eH$bo ZmhrV Va {dÚmWu g§^«{‘V hmoVrb. doi Am{U l‘ dm¶m OmVrb. Mm§Jbo dmMZmb¶ AgUo hr nU àH$ënnÕVrMr JaO AgVo VgoM ‘m{hVrMo BVa ómoVhr CnbãY ìhmdoV.

{ejH$mMr ^y{‘H$m

{ejH$mMr y{‘H$m : àH$ën ¶eñdr hmoʶmgmR>r {ZpíMV H$m¶©nÕVr hdr. n{hbr Am{U ‘hÎdmMr Aer {ejH$mMr O~m~Xmar åhUOo ˶mZo {dÚm϶mªZm Aer n[apñWVr {Z‘m©U H$ê$Z Úmdr H$s Á¶mV Vr CËñ’y$V©nUo ˶m§Mo H$mhr dmñVdrH$ àíZ gmoS>dy eH$Vrb. {ejH$mZo gVV ¶mMm emoY KoVbm nm{hOo H$s {dÚm϶mªMr A{^ê$Mr, AmdS>, A{^d¥Îmr, JaOm H$moU˶m AmhoV? n[apñWVr nwadʶmÀ¶m AZoH$ nÕVr AmhoV. OodT>o e³¶ Amho. VodT>o àíZ qH$dm n[apñWVr øm gm‘m{OH$ ñdénmÀ¶m Agmì¶mV ˶m‘wio ¶mo½¶ gmm‘{OH$ à{ejU Am{U A{YH$ g‘mYmZ {‘iy eHo$b.

{ejH$ Ago hr H$ê$ eH$Vmo H$s dJm©V doJdoJio KQ>H$ d {dÚm϶mªÀ¶m A{^éMtda AmYm[aV MMm© H$aob. AZoH$ {MÌo XmIdy eHo$b. ñWm{ZH$ ñVamdarb gd}jU KoD$ eHo$b. Or H$moUVr n[apñWVr Amho ˶mgmR>r {ejH$mZo gd© ómoV AmO‘mdbo nm{hOoV.

Page 29: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

26 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

~aoMgo {ejUVk Ago ‘mZVmV H$s àH$ënmMr {ZdS> {dÚm϶mªZr ñdV:M Ho$br nm{hOo. ˶m§Zm Ago dmQ>Vo H$s ˶m‘wio Vmo A{YH$ bmoH$m{^‘wI hmoB©b Am{U ˶m§Zm hd§¶ Vo H$aʶmgmR>r ˶m§Mr A{^ê$Mr A{YH$ Agob.

H$mhr Vkm§Zm Ago dmQ>Vo H$s, {ejH$mZoM àH$ënmMr {ZdS> H$amdr. àmßV n[apñWVrV {dÚm϶mªMr nmÌVm bjmV KoD$Z Vmo ¶mo½¶àH$mao àH$ënmMr {ZdS> H$aob. {dÚmÏmu An[an³d AmhoV Am{U àH$ën{ZdS>rgmR>r ¶mo½¶ ‘mJ©Xe©ZmMr ˶m§Zm JaO Amho.

ñnï>rH$aU

{df¶ dñVy : Am‘Mr eoVr

{dÚmWu g§»¶m : 40

JQ> g§»¶m : 8

à˶oH$ JQ>mVrb {dÚmWu g§»¶m : 5

CnKQ>H$ :

JQ> H«$. 1 : eoVrMm AW© Am{U àH$ma

JQ> H«$. 2 : ñdmV§Í¶mnyduMr ^maVmVrb eoVr

JQ> H«$. 3 : ñdmV§Í¶mZ§Va ^maVr¶ eoVrVrb gwYmaUm

JQ> H«$. 4, 5,6 : AÝZ {nHo$

JQ> H«$. 6 Am{U 8 : ZJXr {nHo$

à˶oH$ JQ>mH$Sy>Z JaO AgUmao CnH«$‘ :

i) ‘m{hVr Jmoim H$aUo.

ii) V³Vo Am{U ZH$meo V¶ma H$aUo.

iii) Z‘yZo Jmoim H$aUo.

iv) Am§VaOmbmVyZ {MÌo S>mD$ZbmoS> H$aUo.

qH$dm

{MÌo Jmoim H$aUo.

v) {bIrV ñdê$nmV ‘m{hVr V¶ma H$aUo.

vi) gmXarH$aU H$aUo Am{U MMm© H$aUo.

gmXarH$aUmgmR>r : i) V¶mar H$aʶmgmR>r

H$mbmdYr XmoZ AmR>dS>o : ii) dJm©Vrb gmXarH$aUmgmR>r (A§{V‘ Z‘yݶmV) gmYmaUV: 4 Vm{gH$m

iii) à˶oH$ JQ>mbm gmXarH$aUmgmR>r {Xbm OmUmam doi A§XmOo 30 {‘ZrQ>o.

JQ>H$m¶© nyU© Pmë¶mda, àH$ënm~m~V g§nyU© dJm©er MMm© H$aUo ‘hÎdmMo AgVo. ho dmMZ qH$dm gmXarH$aUmÛmao H$aVm ¶oB©b. gmXarH$aUmgmR>r H$mhr ÑH$ gmYZo ({MÌo) dmnamdrV. à˶oH$ JQ>mVrb ‘wbo ho gmXarH$aU H$aVrb. g§nyU© dJ© ˶mda MMm© H$aob. {ejH$ Am{U ghmܶm¶r H$mhr AZwYmdZ / gyMZm XoVrb ˶m‘wio nwT>o Ago H$m‘ H$aVmZm AmUIr ‘XV {‘iob.

Page 30: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 27

Notes

Vw‘Mr àJVr Vnmgm 1

1) àH$ën nÕVrVrb JQ>mMr d¡{eîQ>ço ñnï> H$am.

2) àH$ën nÕVrMo JwU H$moUVo?

CnH«$‘ 6 JQ>mVyZ àH$ën am~dʶmgmR>r {df¶dñVy {ZdS>m Vwåhr H$m‘mMo dmQ>n H$go H$amb Vo {bhm. Am{U {dÚm϶mªZm àH$ën nyU© H$aʶmgmR>rÀ¶m gyMZm Úm. gmXarH$aUmMo dJ© Vwåhr H$go Am¶mo{OV H$amb ¶mMo dU©Z H$am.

7.4.3 ZmQ>çrH$aU

AmnU gdmªZr ZmQ>H$ ~KrVbobo Amho. nma§nm[aH$ Am{U AmYw{ZH$ ZmQ>H$ a§J^y‘rda gmXa H$aʶmMo AZoH$ àH$ma AmhoV. hñ¶mñnX a§J y‘r, nWZmQ>ç, ¶jJmZ B. AmnUm gdmªZm ‘m{hV Amho H$s ZmQ>H$mbm EH$ ‘Zmoa§OZ ‘yë¶ Amho. nU ˶mbm e¡j{UH$ ‘yë¶ Amho H$m? dJm©Ü¶mnZ à^mdr H$aʶmgmR>r AmnU a§J y‘rMr V§Ìo dmnê$ eH$Vmo H$m?

ZmQ>H$ åhUOo nyduM R>aboë¶m g§^mfUm§Mm g§M Á¶m‘ܶo ZQ>m§Mm A{^Z¶, hmVdmao, g§JrV, Z¥Ë¶ Am{U {deof à^md nmS>Umar V§Ìo gm‘mdbobr AgVmV.

ZmQ>H$ Zoh‘r nyd©{Z¶mo{OV d {bIrV ^mJm§Mo AgVo. V¶ma ZmQ>Ho$ AmhoV nU {d{eï> KQ>H$ / {dÚm϶mªÀ¶m ñVamà‘mUo ZmhrV. ˶m‘ܶo ag AgUmè¶m {ejH$mZo YS>çmVrb ZmQ>çrH$aUgmR>rMo Cn¶w³V KQ>H$ emoYyZ Vmo / Vr H$mhr g§^mfUohr KS>dyZ AmUy eH$VmV. Vmo / Vr dJm©Vrb Ago {dÚmWu emoYy eH$VmV. Á¶m§À¶mH$S>o A{^Z¶ j‘Vm Amho. ˶m§Zm ^y{‘H$m XoUo, JaOoZwgma CVmao {ZdS>Uo. g§JrV / nmoemIm {edm¶ AZoH$ doim ˶m§Mm gamd KoUo Am{U hiyhiy ˶m§Zm V¶mma H$aUo.

ZmQ>çrH$aU {Z¶moOZmÀ¶m nm¶è¶m

• YS>çmVrb ZmQ>çrH$aUmgmR>r Cn¶w³V KQ>H$ {ZYm©[aV H$aUo.

• YS>çmVrb {df¶dñVyda AmYm[aV ZmQ>çrH$aUmMo CVmao emoYUo / g§emo{YV H$aUo.

• ZmQ>H$mMr YS>çmÀ¶m AZwe§JmZo aMZm H$aUo.

• ZmQ>H$mVrb {d{dY nmÌm§gmR>r {dÚm϶mªMr {ZdS> H$aUo Or ˶m ^y{‘Ho$gmR>r ¶mo½¶ AgVrb.

Page 31: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

28 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

• {dÚm϶mªZm ˶m§Mr nmÌ AmoiI H$ê$Z XoUo. ˶m§À¶m g§ mfUm§Mm ^mJ ˶m§Zm V¶margmR>r XoUo. Vmo {bhÿZ Koʶmg gm§JUo.

• g§^mfU g‘‘OyZ Koʶmg : ZmQ>H$mMr {df¶ dñVy g‘OyZ Koʶmg {dÚm϶mªZm nwaogm d oi XoUo.

• OodT>r Amdí¶H$Vm dmQ>ob VodT>m gamd H$ê$ XoUo.

• nmoemImgh gamd XoUo.

• ZmQ>H$mMo à˶j gmXarH$aU H$aUo.

• ZmQ>çrH$aUmgmR>rMo AZwYmdZ : ^mfm, {df¶dñVy, A{^Z¶ g§dmX B. nmoemI ho ZmQ>H$ H§$nZrVrb ~gVrb hr nU CnbãYVoZwgma V¶ma Ho$bo OmVrb.

ì¶mdgm{¶H$ ZmQ>H$m§À¶m VwbZoV gmYo AgVrb. H$mhr ZmQ>Ho$ H¥$VràYmZ AgVmV Va H$mhr g§dmX àYmZ Vw‘À¶m {df¶dñVyZwgma Vwåhr {ZdS> H$ê$ eH$Vm VgoM emioV Vwåhmbm H$go ZQ> CnbãY AmhoV ({dÚmWu) ˶mZwgma CXm. ZmQ>H$ Amho. ‘H¥$îU - ~mbbrbm’ Á¶m‘ܶo H¥$Vr OmñV AmhoV Am{U {deof à^mdr KQ>H$ ‘hÎdmMo AmhoV. ˶mCbQ> ZmQ>H$ Amho. ‘N>ÌnVr {edmOr’ Vo H$Xm{MV eãX / g§dmXmda A{YH$ ^a XoUmao Agob.

{ejH$mMo Zoh‘r doi, IM©, emioMo VËdkmZ ¶mMm gdmªMm {dMma H$ê$Z H$moUVo ZmQ>H$ ~gdmdo Vo R>admdo.

AZoH$ ZmQ>Ho$ Aer AgVmV H$s Or gmXa H$aʶmnydu boIH$m§Mr nadmZJr ¿¶mdr bmJVo. Voìhm boIH$m§Zm Ver {dZ§Vr H$aUo (ZmQ>H$ ~gʶmnyduM) Am{U ˶m§Mo Oa H$mhr ‘mZYZ Agob Va Vo Xoʶmg§~§Yr ì¶dñWm H$aUo.

Agm gëbm Zoh‘rM {Xbm OmB©b H$s Vwåhr ñdV:M ZmQ>H$ {bhm. ˶m‘ܶo {dÚm϶mªZm gh^mJr H$ê$Z ¿¶m. ¶m‘ܶo {dÚm϶mªZm ZmQ>H$màVr AmnwbH$s {dH$grV hmoVo d ZmQ>H$ boIH$mMo H$m¡eë¶hr dmT>rg bmJVo.

Vw‘Mr àJVr Vnmgm

1) ‘ZmQ>H$mMr d¡{eîQ>ço’ ¶mXr V¶ma H$am.

2) {ejH$ H$‘r I{M©H$ qH$dm {~ZmIMuH$ ZmQ>H$ H$go V¶ma H$ê$ eHo$b?

3) y{‘mH$m dR>dUo ¶mnojm ZmQ>çrH$aU H$go doJio Amho.

Page 32: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 29

Notes

CnH«$‘ 7 a§J y‘r¶ nmíd© y‘r AgUmao KQ>H$ {ZdS>m. ˶mn¡H$s EH$ KQ>H$ {ZdSy>Z {dÚm϶mªMo Aܶ¶Zmg ~iH$Q>r ¶oʶmgmR>r ZmQ>çrH$aU Am¶moOZ H$go H$aVm ¶oB©b?

7.4.4 ghH$mar {ejU

ghH$mar {ejU hr A˶§V ¶eñdr Aem AܶmnZ YmoaUm§n¡H$s EH$ Amho. Á¶m‘ܶo N>moQ>o JQ>, à˶oH$mV doJdoJù¶m j‘VoMo {dÚmWu AgVrb, Oo doJdoJù¶m Aܶ¶Z CnH«$‘m§‘ܶo gh^mJr hmoVrb Am{U ˶m§Mr {df¶mMr ghO dmT>dVrb. JQ>mVrb à˶oH$ ‘yb ’$³V ñdV: {eH$ʶmnwaVo O~m~Xma Zgob Va JQ>mVrb à˶oH$ 춳Vrbm hr ‘XV H$aob. ¶m‘wio ¶e {‘iʶmMo EH$ dmVmdaU V¶ma hmoB©b. {dÚmWu Am{U A{^hñVm§H$ZmÛmao (assignment) Ûmao {eHo$b ˶mgmR>r ˶m§À¶m g§nyU© JQ>mbm Vo CÎm‘ àH$mao g‘Obo Agob Am{U ˶m§Zrhr Vo nyU© Ho$bo Agob.

ghH$mar à¶ËZm§Mo n[aUm‘ gh^mJr 춳VtMo à¶ËZ ¶mda g§nyU© JQ>mbm {‘iUmao ’$m¶Xo Adb§~yZ AgVmV. ˶m‘wio gd© JQ>mbm....

• EH$‘oH$m§À¶m à¶ËZm§‘wio ’$m¶Xm (‘mPo ¶e Vwbm d VwPo ¶e ‘bm ‘XV H$aob.)

• g§nyU© JQ>mVrb 춳Vr EH$mM ñVada H$m‘ H$aV AmhoV ho g‘OUo (AmnU gJio ~wS>V AmhmoV qH$dm AmnU gJio nmohV AmhmoV.)

• ho g‘OUo H$s ¶oWo à˶oH$mMo H$m‘ ˶mÀ¶m EH$Q>çmnwaVo ‘¶m©{XV Zmhr Va gd© JQ>gXñ¶m§gmR>r Amho. (Amåhr ho Vw‘À¶m{edm¶ H$ê$ eH$V Zmhr.)

• A{^‘mZ ~miJm Am{U EH${ÌVnUo ¶e gmOao H$am.

(Vw‘À¶m {gÕrgmR>r Amåhr gd© VwPo A{^Z§XZ H$aVmo.)

ghH$mar Aܶ¶ZmMo KQ>H$ : {ච{ejH$m§Zmo, H$mhr AQ>tZwgma, ghH$mar à^md ho Anojonojm A{YH$ {Z{‘©Vrj‘ AgVmV. ñnYm©Ë‘H$ Am{U 춳Vr gmnoj à^mdm§nojmhr A{YH$. ˶m AQ>r Aem AmhoV. i) gH$mamË‘H$ nañnamdb§~rËd JQ>mVrb à˶oH$ gXñ¶mMo à¶ËZ Amdí¶H$ AmhoV Am{U

˶mdaM JQ>mMo ¶e Adb§~yZ Amho. à˶oH$ JQ> gXñ¶ Zo‘Ho$ doJio ¶moJXmZ EH${ÌV à¶ËZm§Zm XoV AgVmo. H$maU ˶mMr / ˶mMr / {VMr ^y{‘H$m ómoV Am{U O~m~Xmar doJir AgVo.

ii) g‘moamg‘moarb Am§Va{H«$¶m : {ejH$mZo H$m‘ H$go H$am¶Mo ho gm§{JVbo nm{hOo Am{U Vo ˶m§Zm {H$VnV g‘Obo Amho ¶mgmR>r MM}Ûmao Vo Vnmgbo nm{hOo. ˶m§Zr ˶m§À¶m nyd©kmZmer ZdrZ Aܶ¶ZmMr gm§JS> KmVbr nm{hOo.

iii) 춳Vr Am{U JQ>mMr O~m~Xmar, {ejH$mZo ˶mbm e³¶ Agb VodT>m JQ> bhmZ R>odbm nm{hOo. ˶m‘wio 춳VrMr O~m~Xmar H$Xm{MV dmTy> eHo$b Varhr. ho JaOoMo Amho H$s {dÚmWu ˶m§Zr {eH$boë¶m Jmoï>r ~moby eH$Vrb ¶mMr ImÌr H$ê$Z KoUo. Oa gd© dJm©bm H$mhr e§H$m AgVrb Va g§nyU© JQ> ˶m~m~V ñnï>rH$aU XoD$ eH$bm nm{hOo. Oo gd© dJm©gmR>r g‘OʶmgmaIo Agbo nm{hOo.

Page 33: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

30 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

iv) Am§Vad¡¶p³VH$ Am{U N>moQ>çm JQ>mMr H$m¡eë¶o, ZoV¥Ëd JwUmgmaIo gm‘m{OH$ H$m¡eë¶, {ZU©¶ j‘Vm, {dídmg {Z‘m©U H$aUo, g§dmX gmYUo, AmXmZ àXmZ, g§Kf© ì¶dñWmnZ H$m¡eë¶ B. {dÚm϶mª‘ܶo {dH${gV PmbrM nm{hOoV.

v) JQ> à{H«$¶m : JQ>mVrb gXñ¶m§Zr MMm© Ho$br nm{hOo H$s Vo H$emàH$mao ¶e g§nmXZ H$aUma AmhoV à^mdr Ago H$m‘H$mOmMo g§~§Y H$go àñWm{nV H$aUma AmhoV. ˶m§Zr Agohr bjmV KoVbo nm{hOo. H$s H$moUVr H¥$Vr (gXñ¶m§Mr) Cn¶moJr R>aUma Amho qH$dm Zmhr. ¶mMm n[aUm‘ ˶m§À¶m dmJʶmda (dmJUyH$sda) hmoB©b ˶m‘wio Vo nwT>ohr H$m‘ Mmby R>odVrb qH$dm ˶m‘ܶo ~Xb H$aVrb.

ghH$mar {ejUmMo ’$m¶Xo (JwU) :

nwT>o ghH$mar {ejUmMo H$mhr ’$m¶Xo Z‘yX H$aʶmV Ambo AmhoV.

• {dÚm϶mªZm {eH$ʶmgmR>r d e¡j{UH$ ¶emgmR>r àmoËgmhZ {‘iVo.

• {dÚm϶mªMr YmaUm dmT>dʶmg ‘XV H$aVo.

• {dÚm϶mªÀ¶m AZw^dmVrb g‘mYmZ dmT>dʶmgmR>r Cn¶w³V.

• Vm|S>r AmXmZàXmZ H$m¡eë¶mÀ¶m {dÚm϶mª‘Yrb {dH$mgmg ‘XV.

• {dÚm϶mª‘Yrb gm‘m{OH$ H$m¡eë¶m§Mm {dH$mg.

• {dÚm϶m©À¶m Ah§ mdZog (ñdJm¡ad) àmoËgmhZ.

• gH$mamË‘H$ ñnYm©Ë‘H$ ZmVr {Q>H$dʶmg àmoËgmhZ.

ñnï>rH$aU

KQ>H$ : nmUr

¶m‘YyZ Vwåhr {df¶dñVy {‘idy eH$Vm. CXm. nmʶmMo ómoV, nmUr àXþfUmMr H$maUo, nmʶmMo àXþfU Q>miʶmgmR>r H$am¶Mr Cnm¶ ¶moOZm, nmʶmMr ~MV, nmʶmMo Cn¶moJ B. OodT>o CnKQ>H$ AgVrb VodT>çm JQ>mV dJm©Mr {d^mJUr H$am. JQ>m§Zm CnKQ>H$ {ZdS>rMr g§Yr Úm.

H$bm‘¶m©Xm R>adm.

à˶oH$ JQ> doJdoJù¶m {R>H$mUr ~gy Úm. Am{U {ZdS>boë¶m CnKQ>H$mda AmYm[aV H$m‘ H$ê$ Úm.

H$mb‘¶m©Xm g§në¶mda {dÚmWu naV Amnmnë¶m OmJr ~gVrb ˶m§Zm gmXarH$aUmMr d MM}Mr g§Yr Úm.

CnH«$‘ 8

ghH$mar {ejUmÛmao {eH$dVm ¶oB©b Aem KQ>H$m§Mm emoY ¿¶m H$s Á¶mda AmYm[aV ghH$mar {ejUmMo Am¶moOZ H$aVm ¶oB©b.

Page 34: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 31

Notes

Vw‘Mr àJVr Vnmgm 3

1) ghH$mar {ejU åhUOo H$m¶?

2) ghH$mar {ejUmg Cn¶w³V KQ>H$m§Mr ¶mXr V¶ma H$am.

3) ghH$mar {ejUmMo H$moUVohr Mma ’$m¶Xo {bhm.

7.4.5 g§H$ënZm ‘mnZ

AW©nyU© Aܶ¶Z ho Aܶ¶ZmÀ¶m AZoH$ C{Ôï>m§n¡H$s EH$ Amho. {dÚm϶mªMo Aܶ¶Z gwYmamdo ¶mgmR>r AZoH$ à¶ËZ Ho$bo Jobo. ˶mn¡H$s EH$ à¶ËZ åhUOo aMZmË‘H$ YmoaUo. g§H$ënZm ‘mnZ ho ˶mn¡H$sM EH$ {dÚm϶mª‘ܶo g§H$ënZmË‘H$ g‘O dmT>dʶmgmR>r d g§H$ënZo~m~V Am§V©g§~§Y ÑT> H$aʶmgmR>r ‘XV H$aVo. hr àH«$s¶m g§H$ënZm‘mnZmMo n[aUm‘ hmoV. g§H$ënZm ‘mnZmMr d¡{eîQ>ço : i) g§H$ënZm ‘mnZ ho AmH¥$Vrg§~§YmË‘H$ à{V{ZYrËd H$aVo. EH$ AW©nyU© ZmVo : g§H$ënZm§‘Yrb d ˶m§À¶m àH$Q>rH$aUm‘Yrb. ii) àH$Q>rH$aU g§H$ënZm§‘Yrb g§~§Y ñnï> H$aVo.

iii) gd©gmYmaUnUo g§H$ënZm Jmobm‘ܶo qH$dm Mm¡H$Q>rV {b{hë¶m OmVmV. Á¶m aoKm§Ûmao BVa eãXm§er OmoS>boë¶m AgVmV.

iv) danmgyZ Imbrn¶ªV g§H$ënZm loUr~Õ nÕVrZo {b{hboë¶m AgVmV. gd©gmYmaUV: g§H$ënZm da AgVmV Am{U Imbr gaH$mVmV.

v) nañnam§er OmoS>boë¶m g§H$ënZmhr XmIdVm ¶oVmV. vi) ho hr e³¶ AgVo H$s {df¶mVrb g§H$ënZm§Mo EH$sH$aU XmIdbo OmB©b. AmH¥$˶m g§H$ënZm

‘mnZmMr d¡{eîQ>ço Xe©dVmV.

O{‘Z

nmUr

CÚmoJ eoVr H$mnS> CÚmoJ

àH$ma

g‘wÐ n¶m©daU CnH«$‘

AmH¥$Vr 1 : g§H$ënZm ‘mnZ-d¡{eîQ>ço

Page 35: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

32 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

g§H$ënZm ‘mnZmVrb nm¶Wm :

g§H$ënZm ‘mnZmMr aMZm H$aVmZm nwT>rb nm¶è¶m§Mm {dMma H$amdm bmJob. {dÚm϶mªZm g§H$ënZm ‘mnZmÀ¶m gd© Q>ß߶m§‘ܶo gh^mJr H$ê$Z KoVbo Omdo. Agm g„m BWo {Xbm OmB©b.

nm¶ar 1 : {ZdS>boë¶m KQ>H$mVrb g§H$ënZm emoYm. ’$ù¶mda ˶m§Mr ¶mXr V¶ma H$am.

nm¶ar 2 : g§H$ënZm§Mr Aer aMZm H$am H$s ˶m loUr~ÕnUo {deofmH$Sy>Z gm‘mݶmH$S>o OmVrb. (da nmgyZ Imbrn¶ªV)

nm¶ar 3 : ~mOy ‘m§S>ë¶m OmD$ eH$Umè¶m g§H$ënZm§Mr {ZdS> H$am.

nm¶ar 4 : gd© g§H$ënZm§Zm AW©nyU©nUo ’$ù¶mda OmJm Úm.

nm¶ar 5 : Jmob qH$dm Mm¡H$Q>t‘ܶo g§H$ënZm {bhm Am{U ˶m§Zm OmoS>Umè¶m g§H$ënZm aofm§Zr OmoS>m.

nm¶ar 6 : OmoS>Umè¶m aoKm§da OmoS>Umao eãX {bhm. g§H$ënZm ‘mnZ V¶ma Pmbo.

nm¶ar 7 : g§nyU© g§H$ënZm ‘mnZ V³Vm nhm. gd© Jmoï>r nañnam§er ¶mo½¶àH$mao OmoS>ë¶m Joë¶m AmhoV H$m ho nhm.

H$YrH$Yr g§H$ënZm ‘mnZmV IynM JXu {XgV Agob Va Vmo nwZ:{Z‘m©U H$aVm ¶oB©b. ho gd© H$aVmZm {dÚm϶mªZm gh^mJr H$ê$Z ¿¶m. H$Xm{MV Vo ñdV: g§H$ënZm ‘mnZ {MÌ H$mT>ʶmgmR>r ào[aV hmoVrb. Aer gwadmV H$ê$Z H$mhr AnyU© g§H$ënZm ‘mnZ V³Vo Vo nyU© H$ê$ eH$Vrb. Z§Va ˶m§Zm ñdV:bm nyU©nUo g§H$ënZm ‘mnZ V³Vo V¶ma H$aʶmg gm§{JVbo OmD$ eH$Vrb. AmH¥$Vr 2 ‘ܶo CÚmoJm§Mo àH$ma Xe©{dʶmV Ambo AmhoV. g§H$ënZm ‘mnZ V³Ë¶mÛmao

AmH¥$Vr H«$. 2 : g§H$ënZm ‘mn CÚm oJm§Mo àH$ma (Industries)

g§H$ënZm ‘mnH$ Cn¶moJ : YS>çmÀ¶m H$moU˶mhr Q>ß߶mda g§H$ënZm ‘mnZ Cn¶moJr nS>Vo. àñVmdZm ñVamda Cn¶moJr nS>ob H$s Á¶m‘wio {dÚm϶m©g‘moa Vo H$m¶ {eH$Uma AmhoV ¶mMo nyU© {MÌ C^o am{hb. {dH$mgmdñWoVrb AܶmnZmV {dÚmWu ghOnUo EH$m g§H$ënZoH$Sy>Z Xþgè¶m

CÚmoJ Y§ÚmMo àH$ma

H$ƒm ‘mb AmH$ma ‘mbH$ Am{U ì¶dñWmnH$

àmW{‘H$ Xþ涑

AmYm[aV Amho

H$ƒm‘mb

àH$ma

eoVr AmYm[aV I{ZOo AmYm[aV

AmYm[aV H$moU?

gmd©O{ZH$ EH${ÌV

ImOJr ‘moR>çm à‘mUmV

bhmZ à‘mUmV

Hw${Q>amoÚmoJ

H$gm

Page 36: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 33

Notes

g§H$ënZoH$S>o diVrb Am{U ‘y붑mnZmgmR>r g§H$ënZmË‘H$ ‘mnZ dmnaë¶mda gmam§e énmZo dmnaë¶mda gmam§e énmZo g§H$ënZm g‘Oʶmg {dÚm϶mªZm ‘XVM hmoB©b.

Vw‘Mr àJVr Vnmgm 4

g§H$ënZm ‘mnZ H$m¶ Amho?

{dÚm϶mªÀ¶m Aܶ¶ZmMo ‘yë¶m§H$Z H$aʶmgmR>r Vwåhr g§H$ënZm ‘mnZmMm H$gm Cn¶moJ H$amb ho ñnï> H$am.

CnH«$‘ 9

AmH¥$Vr 2 Mm Aä¶mg H$am Am{U 1, 2, 3 nm¶è¶m (g§H$ënZm ‘mnZ) V¶ma H$am. Vw‘À¶m AmdS>rMm EImXm KQ>H$ {ZdS>m g§H$ënZm ‘mnZmÀ¶m gd© nm¶è¶m {bhm Am{U g§H$ënZm ‘mnZ Z‘yZm (AmH¥$VrÀ¶m ñdê$nmV) V¶ma H$am.

7.4.6 J§^ra qH$dm (‘hÎdnyU© qH$dm {ddoMZmË‘H$) AܶmnZ emó

kmZ J{Verb Am{U gVV {dñVmaUmao AgVo. hr à˶oH$ 춳VrMr O~m~Xmar AgVo H$s ¶mo½¶ H$m¶ d A¶mo½¶ H$m¶ ho R>adUo. H$m¶ JaOoMo Amho Am{U H$m¶ JaOoMo Zmhr. NCF (2005)

¶m§Zr Ago emoYbo H$s AmVmMr {ejU ì¶dñWm bd{MH$ Zmhr. Vr ‘wbm§À¶m AZw^dm§nmgyZ d§{MV Amho, ˶m‘wio gO©ZerbVobm Y¸$m nmohmoMVmo, J§ ra {dMma H$aUo Am{U Ñï>m§VmnmgyZ Vo ‘yb d§{MV amhVo. Ogo H$s g‘mO A{YH$ Jw§VmJw§VrMm hmoV Mmbbm Amho åhUyZM ‘wbm§Zm Aem g‘Om§Zm Vm|S> XoʶmgmR>r V¶ma H$aʶmMr JaO Amho. J§ ra AܶmnZemó ‘wbm§Zm ¶mo½¶ ˶m g§Yr CnbãY H$ê$Z XoVo H$s Á¶m‘wio Vo Amnbo Ñï>rH$moZ 춳V H$ê$ eH$Vrb ˶m§Mr A{^éMr Am{U g‘ñ¶m {ZamH$aU øm à{H«$¶o‘wio EH$m 춳Vr‘ܶo ~Xb KSy>Z ¶oB©b Am{U n¶m©¶mZo g‘mOm‘ܶo hr ~Xb KSy>Z ¶oB©b.

J§ ra AܶmnZemó hm EH$ AܶmnZ Ñï>rH$moZ Amho Omo {dÚm϶mªZm àíZ gmoS>dʶmg ‘XV H$aVmo. à^mdr AmìhmZo g‘O, dM©ñd JmOdUmè¶m nÕVr. J§^ra OmJ¥VVogmR>r Vo {dÚm϶m©g ‘XV H$aob. NCF (2005) ¶m§Zr gyMdë¶mZwgma J§ ra AܶmnZemó g§Yr CnbãY H$ê$Z XoB©b, J§ ra nUo 춳V hmoʶmÀ¶m {deofV: ˶m§À¶m Aem g‘ñ¶m§À¶m g§X^m©V ˶m§Mo amOH$s¶, gm‘m{OH$, AW©emór¶ Am{U Z¡{VH$ n¡by. ˶m‘wio {d{dYVmnyU© ì¶dñWoMm ñdrH$ma Ho$bm OmB©b. gm‘m{OH$ g‘ñ¶m§À¶m g§X^m©Vrb ~m§{YbH$s {deofV: bmoH$emhr ñdê$nmMr Am§Va{H«$¶m Vo KS>dy eH$Vrb.

Vwåhr Vw‘À¶m dJm©V nwT>rb nm¶è¶m§À¶m AmYmao J§^ra AܶmnZemó dmnê$ eH$Vm.

Page 37: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

34 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

i) {dÚm϶m©bm A{YH$m{YH$ g§Yr Úm H$s {dÚmWu J§^ranUo EImÚm g‘ñ¶oMo {díbofU H$ê$ eHo$b.

ii) EImXr g‘ñ¶m dJm©V CX²Kmo{fV H$am Am{U MMm© Ho$br OmB©b Vr VmarI n³H$s H$am. iii) Vwåhr ˶m§Zm Ago åhUy eH$Vm H$s ˶m g‘ñ¶oÀ¶m g§X^m©V ˶m§Zr ‘m{hVr AmYrM Jmoim

H$amdr. iv) {dÚm϶mªZm ¶m‘ܶo g{H«$¶VoZo gh^mJr ìhmdo bmJob Ooìhm ˶m§Zm g‘ñ¶oÀ¶m ~mOyZo qH$dm

{damoYmV ~mobm¶Mo Amho. darb nm¶è¶m H$em dmnamì¶mV ho nwT>o ñnï> Ho$bo Amho. KQ>H$ : bmoH$ Am{U n¶m©daU {eH$dʶmMm KQ>H$ : dmT>Vr O§JbVmoS> O§JbVmoS>rMo n[aUm‘ O§Jb OnUyH$sMo ‘mJ© g‘ñ¶m : dmT>Vr O§JbVmoS> àíZ : AmnU O§JbVmoS> dmT>dbr nm{hOo H$m? nwT>rb ‘Vm§da MMm© hmoB©b. {^Þ ‘V‘Vm§Vao hmoVr. ~mOyZo : eharH$aU Am¡Úmo{JH$sH$aU dmT>Vo AÞmoËnmXZ {damoYr ‘Vo : dmT>Vr bmoH$g§»¶m O{‘ZrVrb nmʶmMo jnU {ZgJm©Vrb Ag‘Vmob n¶m©daUmMm {ZH¥$ï> XOm© J§ ra àíZ : Á¶mda MMm© hmoD$ eH$Vo. H$moU˶m Jmoï>r Amnë¶mbm O§JbVmoS> H$aʶmg ^mJ nmS>VmV? O§JbVmoS> Z H$aVm AmnU Amnë¶m dmT>˶m bmoH$g§»¶oÀ¶m JaOm H$em nyU© H$aUma? A{O~mV O§Jbo ZgVrb Va hr n¥Ïdr H$er ApñVËdmV amhrb? O§JbVmoS>rMm ‘mZdmda H$gm n[aUm‘ hmoB©b? AmnU H$moU˶m nÕVtZr O§Jbm§Mm ~Mmd H$ê$ eH$Vmo? {ejH$m§Zr ‘wbm§Zm ‘m{hVr Jmoim H$aʶmgmR>r ‘XV Ho$br nm{hOo. ˶m§Zm ómoV gm§{JVbo nm{hOoV, ‘wÐU, ÑH$-ldU gmYZo B. ho Oê$ar Zmhr H$s bJoM EImÚm {ZîH$fm©àV Ambo nm{hOo. ‘wbm§Zm ˶m§Mr ‘Vo 춳V H$aʶmgmR>r EH$ ì¶mgnrR> CnbãY H$ê$Z XoUo Am{U g‘mOmVrb EImÚm J§^ra g‘ñ¶oH$S>o J§ ranUo nhmUo. hm ¶m‘mJrb Ñï>rH$moZ Agob.

CnH«$‘ 10

gm‘m{OH$ amOH$s¶ OrdZmVrb EH$ g‘ñ¶m {ZdS>m. J§ ra AܶmnZmemómgmR>r AZwgaU H$aUmar EH$ ¶moOZm {bhm.

Page 38: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 35

Notes

Vw‘Mr àJVr Vnmgm 5

1. J§ ra AܶmnZ emómMr C{Ôï>o H$moUVr?

2. ¶m Ñï>rH$moZmVyZ {dÚm϶mªÀ¶m ^y{‘Ho$Mo dU©Z H$am.

7.4.7 g‘ñ¶m {ZamH$aU

hr énm§VarV AmH¥$Vr Amho. g§Vmof e‘m© (2006) H$m¶©àdV©H$ Ñï>rH$moZ - Aܶ¶Z AܶmnZmÀ¶m g§X^m©Vrb (Zdr {X„r NCERT)

g‘ñ¶m {ZamH$aU ho EH$ {ejUmË‘H$ YmoaU Amho. Á¶mMm Cn¶moJ g§H$ënZmË‘H$ g‘O dmT>ʶmgmR>r Am{U Aer j‘Vm {Z‘m©U H$aʶmgmR>r H$s Á¶m‘wio ZdrZ n[apñWVr g‘OyZ KoVmZm Vr namd{V©V H$aVm ¶oB©b qH$dm dmnaVm ¶oB©b. Ooìhm {dÚm϶mªZm ¶m nÕVrÛmao {eH$dbo OmB©b Voìhm ˶m§Zm ¶mo½¶ H$maUm§Mm {dMma H$aʶmMr Am{U {dMmaà{H«$¶oMm {dH$mg H$aUmar H$m¡eë¶o àmá hmoB©b. {dMma H$aUo ho g‘ñ¶m {ZamH$aUmVrb à‘wI H$m¡eë¶ Amho. Á¶m‘wio {dÚmWu EImÚm {d{eï> AZw^dmVyZ OmVrb. {dMma H$aʶmMo H$m¡eë¶ Am{U g‘ñ¶m {ZamH$aU XmoÝhr {dÚm϶mªZm {eH$dVmZm g‘ñ¶m n[apñWVr Am{U Vr gmoS>dʶmgmR>rÀ¶m g§Yr CnbãY H$ê$Z {Xë¶m nm{hOoV. g‘ñ¶m {ZamH$aUmÀ¶m nm¶è¶m : g‘ñ¶m {ZamH$aUmÀ¶m joÌmV AZoH$ 춳Vr H$m‘ H$aVmV Am{U Vo doJdoJù¶m àH$mao nm¶è¶m ‘m§S>VmV. nU ˶mV gmaIonUm Agboë¶m nm¶è¶m nwT>rbà‘mUo AmhoV. nm¶ar 1 : g‘ñ¶m emoYUo àW‘ {ejH$ Am{U {dÚm϶m©bm emoYmdo bmJob H$s Zo‘H$s g‘ñ¶m H$m¶ Amho. ˶mZ§Va Vo g‘ñ¶m g‘Oy Am{U gmoS>dy eH$Vrb. g‘ñ¶m hr {dÚm϶mªÀ¶m nyd©kmZmer {ZJS>rV Agmdr Am{U ˶mgmR>r ˶m§À¶m AmoiIrÀ¶m Aem à˶j Am¶wî¶mVrb n[apñWVr Agmdr. nm¶ar 2 : g‘ñ¶m {ZamH$aUmMr nÕV V¶ma H$aUo Ooìhm {dÚm϶mªH$Sy>Z àíZ g‘Obm OmB©b Voìhm g‘ñ¶m {ZamH$aU à{H«$¶m ˶m§À¶mH$Sy>Z V¶ma Ho$br Omdr. EH$Xm ˶m§Zr nÕVr R>adbr H$s ˶m§Zm ho ñnï> H$aʶmg gm§Jmdo, H$s {d{eï> YmoaU ˶m§Zr H$m R>adbo? ì¶dpñWV AmamIS>m Am{U à˶oH$ nm¶ar {ZQ>nUo ñnï> Ho$ë¶mda ˶m§Zm g‘ñ¶m {ZamH$aU à{H«$¶m H$m¡eë¶o {dH$gZmMr g§Yr {‘iob. Aem àH$mao g‘ñ¶m gmoS>dʶmMm ‘mJ© Vo {eH$Vrb. nm¶ar 3 : ¶moOZm H$m¶m©pÝdV H$aUo g‘ñ¶m {ZamH$aUmMr ¶moOZm R>adë¶mda Vr à˶jmV AmUUo hr nwT>Mr nm¶ar hmo¶. ¶mgmR>r ‘wbm§Zm EH${ÌV H$aUo. ì¶dñWm bmdUo, {‘imboë¶m ‘m{hVrMo ¶mo½¶ g§H$ënZ H$aUo ¶m {díbofUmÛmao {d{eï> {ZîH$fm©àV ¶oUo (Cnm¶) nm¶ar 4 : {‘imboë¶m {ZîH$fm©Mo ‘y붑mnZ H$aUo hr eodQ>Mr nm¶ar ¶m{df¶r {dÚm϶mªZm ˶m§Zr {‘idboë¶m gd© ‘m{hVrÀ¶m g§X^m©V, nwamdo, ‘m{hVrÀ¶m AmYmao ˶m§Zr H$mT>bobm Cnm¶, ˶mMr d¡YVm VnmgUo.

Page 39: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

36 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

hr eodQ>Mr nm¶ar ¶m{R>H$mUr {dÚm϶mªZm ˶m§Zr {‘idboë¶m gd© ‘m{hVrÀ¶m g§X^m©V, nwamdo, ‘m{hVrÀ¶m AmYmao ˶m§Zr H$mT>bobm Cnm¶, ˶mMr d¡YVm VnmgUo. g‘ñ¶m {ZamH$aU nÕVrÀ¶m dmnam‘wio {dÚm϶mª‘Yrb AZoH$ H$m¡eë¶m§Mm, j‘Vm§Mm {dH$mg hmoVmo. Ogo - {díbofUmË‘H$ {dMma, J§ ra {dMma, H$maU n[aUm‘m§Mm g§~§Y, VH©$ewÕ {dMma, H$aUo emoYUo, gm‘m{OH$ ‘yë¶m§À¶m g§X^m©V ݶm¶ XoUo, {ejH$mZo {dÚm϶mªZm g‘ñ¶m {ZamH$aUmV (à{H«$¶m) ‘mJ©Xe©Z H$aʶmMr JaO Amho. ñnï>rH$aU : nm¶ar 1 : g‘ñ¶m emoYUo 1857 Mo ~§S> H$m A¶eñdr Pmbo? {dÚmWu ‘m{hVr Jmoim H$aVrb - doJdoJù¶m ómoVm§Ûmao H$s A¶eñdr Pmbo Ago ‘mZʶmV Ambo? nm¶ar 2 : gñ¶m {ZamH$aUmMr nÕV V¶ma H$aUo doJdoJù¶m joÌm§da dJm©Vrb doJdoJio JQ> H$m‘ H$aVrb. joÌ : 1) gm‘mݶ ZmJ[aH$m§Mr ^y{‘H$m - ~§S> - ˶mÀ¶m n[aUm‘m§g§X^m©V ~Omdbobr ^y{‘H$m 2) Á¶m nÕVrZo bmoH$m§Zr ~§S> Ho$bo. bmoH$m§‘Yrb EH$s Cn¶moJmV AmUbr Jobobr eóo 3) {~«{Q>em§Zr n[apñWVr hmVmiʶmgmR>r dmnabobo YmoaU nm¶ar 3 : ¶moOZm H$m¶m©pÝdV H$aUo ¶m nm¶arda à˶oH$ JQ>mVrb {dÚmWu joÌ R>adVrb. Amnë¶m JQ>mV MMm© H$aVrb. darb g‘ñ¶oÀ¶m g§X^m©V, A{YH$m{YH$ ‘m{hVr Jmoim H$aVrb Am{U ~§S>mVrb {d{dY KQ>Zm§Mo Vnerb AmoiIVrb Vo n[apñWVrMo {díbofU H$aVrb d H$maU - n[aUm‘ bjmV KoVrb Vo EH$ Ahdmb V¶ma H$aVrb Á¶m‘ܶo ~§S>mÀ¶m g§X^m©Vrb Vo A¶eñdr hmoʶm‘wio ‘mJo H$moU˶m ¶mo½¶ dm A¶mo½¶ Jmoï>r AmhoV Am{U eodQ>r {ZîH$fm©àV ¶oVrb. nm¶ar 4 : emoYboë¶m Cn¶mMo ‘y붑mnZ à˶oH$ JQ> ˶m§Zr {ZdS>boë¶m Cnm¶m§gh ˶m§Mo Ahdmb dJm©g‘moa gmXa H$aVrb. g§nyU© dJ© ¶mda MMm© Am{U ‘Vo ‘m§S>Vrb ˶mgmaIrM EImXr g‘ñ¶m {ZdS>Vrb d Cnm¶mMr g˶Vm nS>VmiVrb.

CnH«$‘ 11 g‘ñ¶m : eoVrgmR>r eoVH$è¶mMo nmdgmda Adb§~yZ AgUo. (X{jU ^maVmV) darb g‘ñ¶oda {dMma H$aʶmgmR>r Vwåhr {dÚm϶mªZm H$go ‘mJ©Xe©Z H$amb? Am{U Cnm¶mn¶ªV g‘ñ¶m {ZamH$aUmÛmao H$go nmohmoMmb?

Vw‘Mr àJVr Vnmgm 6

1. g‘ñ¶m {ZamH$aU nÕVrMo ’$m¶Xo H$moUVo?

Page 40: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 37

Notes

,

2. g‘ñ¶m {ZamH$aUmVrb {dÚm϶m©Mr ^y{‘H$m AmoiIm.

7.4.8 AZw^dmË‘H$ Aܶ¶Z

AZw^dmË‘H$ Aܶ¶Z ¶m g§koMm {dMma H$aVm Ago YmoaU H$s AZw^dmVyZ {eH$Vm ¶oB©b. ¶m ‘mJm©V AZw d hm Aܶ¶ZmMm à‘wI AmYma ‘mZbm OmB©b. ho YmoaU à˶j joÌH$m¶© à˶j OrdZmVrb KQ>Zm§er OmoS>bobo ¶oWo Vwåhr R>mog AZw dm§Ûmao ZdrZ H$ënZm, g§H$ënZm Am{U AZwYmdZmMm Cn¶moJ H$ê$Z ZdrZ g§H$ënZm§Mr d¡YVm R>adVm.

hr Aer à{H«$¶m Amho H$s Á¶mV WoQ> AZw dmÛmao AW© bmdbm OmB©b. ¶m‘ܶo 춳VrÀ¶m Aܶ¶Z à{H«$¶oda bj H|$[ÐV Ho$bo OmB©b. ¶mMo EH$ Mm§Jbo CXmhaU åhUOo àmUrg§J«hmb¶mV OmUo d {ZarjU, Am§Va{H«$¶m ¶m§À¶mÛmao VoWrb n¶m©daU Aä¶mgUo. àmʶm§~Ôb ’$³V dmMUo ¶mbm {damoY H$aVmZm ’$³V nwñVH$mVyZ àmʶm§Mm Aä¶mg Z H$aVm EH$ 춳Vr ZdrZ emoY d à¶moJm§Ûmao kmZ {‘idob. EoHy$Z qH$dm dmMyZ AZw d Koʶmnojm à˶j AZw d AZw dmË‘H$ {ejU ho 춳VrJV WoQ> AZw dmÛmao à{H«$¶m {Z‘m©U H$aVo. AZw dmË‘H$ Aܶ¶Z hr A{YH$ à^mdr {ejU nÕV Agy eH$Vo. hr {dÚm϶m©bm A{YH$ d¡¶p³VH$ ñVamda R>odVo, 춳Vrbm Oo hdo Amho, {VMr JaO Amho ˶m g§X^m©V AZw^dmË‘H$ Aܶ¶ZmV XOm© Iyn ‘hÎdmMm AgVmo. CXm. ñdV: nwT>mH$ma KoUo, ñd-‘y붑mnZ, AZw^dmË‘H$ Aܶm¶ZmMr à{H«$¶m ZdrZ H$m¡eë¶o, ZdrZ A{^d¥Îmr qH$dm nyU©nUo ZdrZ {dMma H$aʶmMr à{H«$¶m B. bm ‘w^m XoVo.

ho Iao Amho H$s ¶m‘ܶo Iar ^y{‘H$m AZw^dmMrM Amho. n¶m©daU {eH$è¶mMm AmZ§X, Iyn hgʶm~amo~a Am{U Aܶ¶Z H$˶m©À¶m j‘Vm§Mm AmXa R>odV, nmbH$ hohr à^mdr AZw d {ejU n¶m©daUmMm ^mJ ~ZVrb. {dÚmWu ñdV: AZw^d J«hU H$aVrb ¶mgmR>r ˶m§Zm àmoËgmhrV H$aUo, ¶m‘wio A{YH$ Mm§Jë¶m àH$mao Vo g‘Oy eH$Vrb. Zdo kmZ Am{U Vo A{YH$ XrK©H$mi n¶ªV ˶mVrb ‘m{hVr ˶m§Zm amhrb.

Vwåhr Agm V¶ma Aܶ¶Z AZw^d H$gm {Z‘m©U H$amb? gw{dYm nwadʶmMr Mmdr Vmo/Vr Aem gw{dYm H$em {Z‘m©U H$ê$ eHo$b? H$s Á¶mda hr Aܶ¶Z à{H«$¶m AmYmabobr Amho Am{U Oa hm Aܶ¶Z H$˶m©Mm AZw d Agbm nm{hOo d Aܶ¶Z à{H«$¶m g‘OyZ KoVmZm AZw dmMr qH$‘V g‘Obr nm{hOo. Mm§Jbm gw{dYmH$Vm© n[apñWVr {Z‘m©U H$ê$ eH$Vmo.

EH$ à^mdr {ejH$ VmoM Omo AZw^dmË‘H$ Aܶ¶ZmMm gamd KoVmo d H$m‘m~m~V AmdS> R>odVmo. {dÚm϶mªMo n¶m©daU d ghAܶm¶r ¶m§À¶mH$Sy>Zhr AZw^d {‘iʶm{df¶r OmJéH$ AgVmo. Agm {ejH$ Zoh‘rM H$ënZm e³Vrbm dmd XoB©b. AZw dmda AmYmarV {ejUmgmR>r bj R>odob ¶m IoarO {bImUmMo ‘mZH$, ÑH$ gmYZo, doJdoJù¶m àH$maMr Aܶ¶Z d¡{eîQ>ço AgUmao {dÚmWu, ¶mMr VmH$X AmUIr dmT>dmVrb WoQ> AZw^d nwadbo Omʶm‘wio.

AZw^dmË‘H$ Aܶ¶Z : gh^mJr à{H«$¶m :

i) ho YmoaU Cn¶moJmV AmUVmZm Vwåhr àW‘ g§H$ënZm {ZdS>mdr. Á¶m‘ܶo joÌH$m¶m©Mr d {ZarjUmMr e³¶Vm Amho. (field work)

ii) joÌH$m¶m©gmR>r {Z¶moOZ H$am Am{U OodT>o e³¶ Amho VodT>m à˶j AZw d Agmdm.

iii) ˶m§À¶m AZw^dmda AmYmarV AZwYmdZ {‘idm Am{U ‘m{hVr {‘idm.

Page 41: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

38 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

iv) {dÚm϶mªZm g§H$ënZoÀ¶m ‘ybmn¶ªV OmʶmMr d g§H$ënZoMr à{H«$¶m g‘OyZ KoʶmMr g§Yr {‘imdr.

v) eodQ>r Ago g§X^© {Z‘m©U H$am Zdr g§H$ënZm à‘m{UH¥$V H$am.

AmVm Imbrb ñnï>rH$aU nmhÿ.

ñnï>rH$aU :

ZdrZ g§H$ënZm : {ZdS>UyH$

R>mog AZw^d : emio‘ܶo {ZdS>UyH$ Am¶mo{OV H$aUo

‘VXmZ : embo¶ ‘§Ìr‘§S>imgmR>r

à˶oH$ dJ© hm EH$ ‘VXmag§K Agob. ˶mgmR>r C‘oXdma C o H$am. ˶m à˶oH$mbm {MÝho Úm. gd©gmYmaUnUo {ZdS>UyH$sV AmT>iUmar gd© à{H«$¶m KSy>Z ¶oD$ Xo. {ZdS>UyH$sMr VmarI Omhra H$aʶmnmgyZ {ZH$mb Omhra H$aʶmn¶ªV gd© à{H«$¶m A§V y©V Agmdr. EH$ {ejH$ hm {ZdS>UyH$ A{YH$mar Agy Xo. {ZH$mb Omhra Pmë¶mda {ZdSy>Z Ambobo gd© à{V{ZYr à{Vkm KoVrb. Am{U ˶m§À¶mVyZM embo¶ H$m‘m§gmR>r N>moQ>çm g{‘˶m ñWmnZ Ho$ë¶m OmVrb Am{U ˶m embo¶ H$m‘H$mOmH$S>o nmhVrb. AZyYmdZ {‘iUo. {dÚmWu ‘§Ìr‘§S>i ñWmnZogmR>r Am¶mo{OV Ho$boë¶m {ZdS>UyH$ H$m¶©H«$‘m~m~V gd© {dÚmWu MMm© H$aVrb.

ZdrZ g§H$ënZm d¡Y R>adUo : {ZdS>U yH$ hr g§H$ënZm d¡Y R>adʶmMo AZoH$ ‘mJ© AmhoV. Vwåhr ˶mn¡H$s EImXm {ZdSy> eH$Vm. Omo Vwåhmbm gmo¶rñH$a dmQ>ob.

• dV©‘mZnÌmVrb H$mÌUo àXe©Z ^adm. Amnë¶m XoemVrb {ZdS>UyH$ à{H«$¶m doJdoJù¶m Q>ß߶m§darb pñWVrÀ¶m ~mVå¶m, {MÌo B.

• {ZdS>UyH$ à{H«$¶oda AmYmarV EImXm ‘m{hVrnQ> {dÚm϶mªZm XmIdmdm.

• WoQ> {ZarjU H$aʶmgmR>r ñWm{ZH$ {ZdS>UyH$sV qH$dm Am°{’$gbm ^oQ> Úm.

CnH«$‘ 12 Vw‘À¶m AmdS>rMm KQ>H$ {ZdS>m Am{U ˶mVrb g§H$ënZm g‘OʶmgmR>r AZw^dmË‘H$ Aܶ¶ZmgmR>rMm Z‘yZm V¶ma H$am.

Vw‘Mr àJVr Vnmgm 7

AZw^dmË‘H$ Aܶ¶ZmMm AW© ñnï> H$am.

,

Vw‘À¶m‘Vo AZw^dmË‘H$ Aܶ¶ZmMo ’$m¶Xo / VmoQ>o H$moUVo?

Page 42: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 39

Notes

7.4.9 H$WZ/Jmoï>r gm§JUo

Jmoï>r gm§JUo hr nma§nm[aH$ nÕVr Amho. ‘wbm§Mo ‘Zmoa§OZ H$aʶmgmR>r AmOr AmOo~m {deofV: AmOr Jmoï>r gm§JV Ago. ho EH$ Ago H$m¡eë¶ Amho H$s Á¶mV H$WZH$Vm© EoH$Umè¶mer empãXH$ Am{U AempãXH$ CX²Jmam§Ûmao Am§Va{H«$¶m XoVmo. EoH$Umam {H$Vr bjnyd©H$ EoH$Vmo Vo ‘hÎdmMo AgVo. IaVa hr EH$ H$bm Amho H$s AmdmOmVrb MT>CVmam§Ûmao EoH$Umè¶mMo bj H$go H|$ÐrV Ho$bo OmB©b. eãX ho ‘mܶ‘ AgVrb. ñnï>, ñdÀN> Am{U A{^ê$Mr nyU© eãX. ˶m‘ܶo {d{eï> H«$‘mZo ¶oUmè¶m KQ>Zm AgVrb, ˶m KS>V AmhoV ¶mMm à˶¶ EoH$Umè¶mbm ¶oV amhrb Am{U ‘yb ˶mÀ¶m H$ënZm{dídmV a§JyZ OmB©b d ˶mMm AZw^d H$aob.

{ejUmMr j‘Vm {deofV: EH$ ZQ> åhUyZ Am{U ~mobUmam EH$ YS>m A˶§V Ord§VnUo, agnyU©nUo {dÚm϶mªg‘moa AmUy eH$Vmo. Vwåhr {dÚm϶mªZm ‘ZmV ˶m KQ>Zm§Mo {MÌ C^o H$aʶmg / ˶m§À¶m d¡¶p³VH$ {dídmV a§JyZ Omʶmg ‘XV H$aVm. H$WZmH$S>o bj R>odyZ ahmdo åhUyZ gmono àíZ {dMmabo OmVmV Am{U Vr CÎmao Ho$di EH$ qH$dm XmoZ eãXm§MrM AgVrb. gm‘m{OH$ emóm§‘ܶo hr nÕV {deof Cn¶w³V Amho. {deofV: B{Vhmg, àmW{‘H$ ñVamda ‘wbm§Mr Aä¶mgmVrb A{^ê$Mr {Q>H$mdr, ˶m§Zm g§Yr {‘imdr H$s H$mënZrH$ g‘O {dH${gV hmoB©b Am{U AmZ§X {Z{‘©Vrhr hmoB©b.

Jmoï>r gm§JUo hr {ejH$mOdirb EH$ ^¸$‘ gmWrXma Amho Omo EImÚm ì¶p³V‘ÎdmMr {deofVm XmIdy eHo$b. CXm. XmZ, X¶m, g˶Vm B. {dÚm϶mª‘ܶo ‘yë¶m§Mr AmoiI H$ê$Z XoD$ eHo$b.

’$m¶Xo : {dÚm϶m©Mr A{^ê$Mr dmT>dʶmgmR>r hr nÕVr Cn¶w³V Amho. ˶m‘wio {dÚm϶m©bm {df¶ Am{U {ejH$ XmoKohr AmdSy> bmJVmV. ˶m‘wio H$ënZme³Vr d {e{jV JwUg§dY©Z Oo gm‘m{OH$ OrdZmgmR>r Amdí¶H$ AgVo. {dÚmWu embo¶ nmR>çnwñVH$mnojm A{YH$ {eH$Vmo.

‘¶m©Xm : H$Wm Oa ¶mo½¶ àH$mao gm§{JVbr Jobr Zmhr Va {dÚmWu H§$Q>miy eH$Vmo. åhUyZ hr {ejH$ H|$ÐrV nÕVr Amho Am{U gd©M KQ>H$ Jmoï>tÛmao {eH$dVm ¶oV ZmhrV. hohr Ia§ Amho. {ejH$ nmR>çnwñVH$m~mhoaMr ‘m{hVr {‘idVmo hoM H$WZmMo ¶e Amho.

ñnï>rH$aU :

H$qbJMo ¶wÕ, Xm§S>r¶mÌm, ^maV N>moS>mo Am§XmobZ B. KQ>H$ ¶m nÕVrZo {eH$dVm ¶oVrb. YS>çmVrb Ame¶m‘ܶo A{^éMrnyU© H$Wm Agob Am{U BVahr ómoVm§‘m’©$V ‘m{hVr {‘idbr Agob Va Aer Jmoï> dJm©nwT>o gmXa H$am. da dU©Z Ho$ë¶mà‘mUo.

CnH«$‘ 13

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb EH$ KQ>H$ {ZdS>m Omo H$WZmÛmao {eH$dVm ¶oB©b. Vr Jmoï> {bhm.

Page 43: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

40 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

Vw‘Mr àJVr Vnmgm 8

1. H$WmH$WZ nÕVr dmnaVmZm {ejH$mZo Oê$a H$moUVr H$miOr KoVbr nm{hOo?

,

2. H$WmH$WZmgmR>r {ejH$mH$S>o H$moUVr H$m¡eë¶o Agmdr ¶mMr ¶mXr V¶ma H$am.

7.4.10 ñWb oQ>r

{dÚm϶mª‘ܶo bmoH${චAgUmao {ejUmMo YmoaU åhUOo ñWb^oQ>r. embo¶ ñVamdarb Vr EH$ ghb AgVo. OdinmgMo EImXo {R>H$mU/OmJm H$s Á¶mbm EH$ e¡j{UH$ ‘yë¶ Agob hm emioVrb EH$ ‘hÎdmMm CnH«$‘ AgVmo Omo embo¶ Aä¶mgH«$‘mMm EH$ ^mJ AgVmo. ñWb^oQ>r ‘wbm§Zm ^oQ> AZw^d XoVmV. Omo ˶m§À¶m OrdZmÀ¶m ~mhoaMm AgVmo. gm‘m{OH$ emóo {eH$dVmZmMm Vmo A{Ve¶ ‘hÎdnyU© Agm Am{U A˶§V à^mdr Agm KQ>H$ AgVmo. ‘wbm§Zm àmW{‘H$ ñdê$nmMm AZw^d ¶mÛmao {‘iVmo. ñWb^oQ>rMo Am¶moOZ H$aUo : ñWb^oQ> ¶eñdr ìhmdr ¶mgmR>r Vr A{Ve¶ H$miOrnyd©H$ Am¶mo{OV H$amdr bmJVo. ¶mMo {Z¶moOZ VrZ ñVam§‘ܶo {d^mJbobo AgVo. H$moU˶mhr ñVamVrb {dÚmWu ¶m‘ܶo gh^mJr hmoD$ eH$VmV. i) {Z¶moOZ H$aUo : dfm©À¶m gwédmVrbm Vwåhr nmR>çnwñVH$, Aä¶mgH«$‘ nmhÿZ H$moUVr ñWb oQ>

R>adUo e³¶ Amho ¶mMm {dMma Ho$bm Omdm. doioMr CnbãYVm g§gmYZo bjmV KoVm H$mhr {R>H$mUo ñWb^oQ>rgmR>r {ZdS>Vm ¶oVrb. {ZdS> Pmë¶mda gmYmaUV: H$Yr ñWb^oQ> ìhmdr ho R>admdo. ¶mgmR>r Amdí¶H$ AgUmar nadmZJr AmñWmnZm§H$Sy>Z {‘idmdr. nmbH$m§Zmhr ¶m~m~V H$ënZm Úmdr. {dÚm϶mªMrhr ñWb^oQ>rgmR>r ‘mZ{gH$ V¶mar H$amdr. VoWo H$m¶ nhmdo, {ZarjU H$amdo. H$moU˶m Jmoï>tMr Zm|X R>odmdr, Amdí¶H$VoZwgma àíZmdbr V¶ma H$amdr d à˶oH$ ‘wbmbm Úmdr.

ii) A§‘b~OmdUr : {Z¶moOZmà‘mUo ñWb oQ> Úmdr. {dÚmWu Am{U ghH$mè¶m§~amo~a bj Úm H$s gd© ‘wbo gH«$s¶nUo gh^mJ KoV AmhoV. {dÚm϶mªMm ¶mo½¶ àH$mao H$miOr ¿¶m.

iii) AZwYmdZ : ñWb^oQ>rdê$Z naV Amë¶mda {dÚm϶mªÀ¶m ‘XVrZo AZw dm§Mo EH$ÌrH$aU H$am. hm H$Xm{MV gmV˶mZo H$aʶmÀ¶m ‘y붑mnZmMm ^mJ Agy eH$Vmo. ‘wbm§À¶m AZw^dmMr KQ>H$mer gm§JS> Kmbm. {Z¶moOZmÀ¶m ^mJm~m~V Vwåhr ‘VàXe©Z H$ê$ eH$Vm Am{U A{YH$ gwYmaUogmR>rÀ¶m gyMZm XoD$ eH$Vm.

joÌ^oQ>r Zoh‘rM ‘wbm§Zm àoaUm XoVmV. ˶m§Mm {ejUmVrb ag dmT>Vmo. Vo {dÚm϶mªMr ‘yë¶o, {deofV: gm‘m{OH$ ‘yë¶o {dH${gV H$aʶmg ‘XV H$aVmV. øm ñWb^oQ>r emioVrb OJmbm ~mhoaÀ¶m OJmer OmoS>VmV. ˶m {ejUmÀ¶m g§Yr {Z‘m©U H$aVmV {deofV: g‘wXm¶mÀ¶m g§gmYZm§À¶m g§X^m©V åhUyZM Ooìhm ñWb^oQ>tMo Am¶moOZ e³¶ Amho Voìhm Vo Oê$a H$amdo.

ñnï>rH$aU : Vwåhr ‘wbm§Zm n§Mm¶V Am°{’$g, YaU, H$maImZm, Xÿ½Ymb¶ B. darb nm¶è¶m§À¶m AmYmao ¶mo½¶ {Z¶moOZ H$am.

Page 44: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 41

Notes

CnH«$‘ 14 H$moU˶mhr dJm©Mo 2 KQ>H$ emoYm OoWo ñWb^oQ> KS>dVm ¶oD$ eHo$b. EH$ KQ>H$ ñWb^oQ>rgh {eH$dm d EH$ ñWb^oQ>r{edm¶ {eH$dm. Vo {eH$dyZ Pmë¶mda à˶oH$ KQ>H$mgmR>r MmMUr ¿¶m. ‘ybm§Mo ‘y붑mnZ H$am. Vw‘Mr {ZarjUo {bhm. Vw‘Mo ˶m~m~VMo AZw‘mZ Z‘yX H$am. XmoÝhr nÕVtMr VwbZm H$am.

Vw‘Mr àJVr Vnmgm 9

ñWb^oQ>tÀ¶m AmYmao {eH$dVmZm {ejH$mZo H$moU˶m nm¶è¶m§‘YyZ H$m‘ H$amdo?

,

ñWb^oQ>rÀ¶m Am¶moOZm‘wio {dÚm϶mª‘ܶo H$moUVr ‘yë¶o {dH${gV hmoʶmg ‘XV hmoB©b Vo AmoiIm.

7.4.11 MMm© nÕVr

gm‘m{OH$ emó {eH$dVmZm dmnabr OmUmar EH$ ‘hÎdmMr AܶmnZ nÕVr Amho Or {dÚmWu/{dÚm{W©ZtZm ˶m§Mr Aܶ¶Z à{H«$¶m 춳V H$aʶmMr g§Yr XoVo. gm‘whrH$ {ZU©¶mgmR>r gwì¶dñWrV à{H«$¶m Á¶m‘wio bmoH$emhr ‘yë¶m§Mr OmonmgZm Ho$br OmVo. Vo gh‘V hmoʶmMr BÀN>m H$aVmV nU Vo Oa nmohmoMbo ZmhrV Var ˶m§Zm ñnï>rH$aUmMr qH$‘V AgVo d Vo gh‘VrMo ñdê$n YmaU H$aVmV. MM}Mr d¡{eîQ>ço : OoWo H$mhr àíZ / g‘ñ¶m / KQ>Zm KS>Vo Voìhm ˶mH$S>o ~KʶmMo doJdoJio Ñï>rH$moZ AgVmV. ‘Vo AgVmV. ˶m§ZmM Aܶ¶ZmMr/AܶmnZmMr MMm© nÕVr åhUVmV. MM}Mm Ama§^ Am{U g§¶‘ H¥$Vr {ejH$mH$S>o AgVo ˶mZ§Va {dÚmWu Vo Mmby R>odVmV. gwì¶dñWrVnUo nwT>o ZoVmV. à˶oH$ {dÚmWu 춳V hmoʶmMr ñdV§Ì AgVmo. ˶mMo / {VMo ˶m g‘ñ¶o~m~VMo {dMma MM}gmR>r KoVbo OmVmV. MM}Mo Am¶moOZ H$aUo : ¶mgmR>r {Z¶moOZmMr Iyn JaO AgVo. {dÚmWu Am{U {ejH$ ¶m XmoKm§gmR>rhr. MMm© Am¶mo{OV H$aVmZm Vr VrZ Q>ß߶m§VyZ hmoVo. i) {Z¶moOZ Am{U V¶mar : hr MM}Mr nyd©V¶mar hmo¶. MM}Mr aMZm BWo V¶ma hmoB©b. JQ> g§nyU©

ñdê$nmV ¶mZo AmYr g‘ñ¶oMr {ZdS> H$amdr. {ZdS>H$ {df¶m§‘YyZ {df¶ {ZdS>mdm. ˶m g‘ñ¶o~m~V ‘wbm§Zm nwaoer ‘m{hVr/kmZ AgUo JaOoMo Amho. g‘ñ¶oer {ZJS>rV àíZm§Mr {ZdS> H$aVrb Vo H$Xm{MV Vo àíZ H«$‘mZo ’$ù¶mda {b{hVrb. ‘m{hVr Jmoim H$aʶmgmR>r ˶m§Zm nwaogm doi {Xbm OmB©b. MM}gmR>r VmarI Am{U doi {ZpíMV Ho$br Omdr.

Page 45: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

42 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

ii) MM}Mo à˶j Am¶moOZ : MMm© Am¶moOZmV {ejH$mMr ^y{‘H$m ‘hÎdmMr R>aVo. ~¡R>H$ ì¶dñWm Aer Agmdr H$s Vm|S>o MM}gmR>r g‘moamg‘moa ¶oVrb. gdmªZm gh^mJr hmoVm ¶og©b. EH${ÌV {dMma H$aUo d H$mhr {dÚm϶mªMm à^md Agob. {ejH$mZo Ago dmVmdaU {Z‘m©U H$amdo Oo ‘w³V, Amam‘Xm¶H$ AZm¡nMm[aH$ ñdê$nmMo hdo. ˶m‘wio dJm©Vrb gd© {dÚmWu ˶mV gh^mJr hmoD$ eH$Vrb. Varhr VoWo EH$ {eñV Agob. EH$ {dÚmWu/{dÚm{W©Zr Ooìhm {VWo ‘V ‘m§S>V Agob BVa {dÚmWu {VMo / ˶mMo EoH$Vrb. MM}‘YyZ C{Ôï>m§Mo AmH$bZ hmoB©b.

iii) ‘y붑mnZ : ho A˶mdí¶H$ Amho. MM}À¶m eodQ>r {d{eï> {ZîH$fm©n¶ªV MMm© Jobr H$m ¶eñdr Pmbr H$m ho Zoh‘rM JaOoMo AgVo H$s MM}Ûmao H$moUVr C{Ôï>o gmܶ H$aʶmV Ambr? g§nyU© dJ© EH$ JQ> åhUyZhr ‘V ‘m§Sy> eH$Vmo. gH$mamË‘H$ Am{U ZH$mamË‘H$ ~m~tH$S>ohr bj {Xbo Jobo nm{hOo Am{U ^{dî¶mV àJVrgmR>r à¶ËZerb Agbo nm{hOo.

ñnï>rH$aU :

MM}À¶m à˶oH$ Q>ß߶mda {dÚm϶mªZm gh^mJr hmoʶmgmR>r à¶ËZerb Agbo nm{hOo.

{Z¶moOZ Am{U nyd©V¶mar : g‘mOmVrb g‘ñ¶m Am{U Aä¶mgH«$‘ bjmV KoD$Z g‘ñ¶m {ZdS> H$aUo. ˶m‘ܶo {dÚm϶mªZmhr ag AgUo VodT>oM ‘hÎdmMo AgVo. ’$ù¶mda g‘ñ¶m§Mr ¶mXr V¶ma H$aUo.

qbJ oX

H$Mam ì¶dñWmnZ

d¥jVmoS>

nmUr Q>§MmB©

¶mn¡H$s EH$mMr {ZdS> H$am. - qbJ^oX

¶mVr ‘hÎdmMo ‘wÔo bjmV ¿¶m.

Vo gd© ’$ù¶mda {bhm.

‘wbm§Zm ˶m~m~VMr ‘m{hVr Jmoim H$aʶmg gm§Jm.

˶mgmR>r ¶mo½¶ doi Úm.

AW©

B{VhmgmVrb qbJ^oX

Ka, emim, g‘mOmVrb qbJ^oX

qbJ oXmMr H$maUo

qbJ oXmMr H$maUo

qbJ oXmda ‘mV H$aʶmMo Cnm¶/‘mJ©

KQ>ZmˑH$ VaVwXr

MM}Mo Am¶moOZ : {dÚm϶mªgmR>r gmo¶rMr ~¡R>H$ ì¶dñWm Agmdr. Vwåhr Aem {R>H$mUr Wm§~m H$s OoWyZ dJm©Vrb gdmªZm Vwåhr nmhÿ eH$mb. ’$ù¶mda MM}Mo ‘hÎdmMo ‘wÔo Oê$a {bhm. H$moUmhr BVam§Mm {dMma Z H$aVm ‘moH$ionUmZo MMm© H$aʶmg {dÚm϶mªZm gm§Jm.

{dÚm϶mªZm ‘hÎdmMo ‘wÔo ’$ù¶mda/dhr‘ܶo {b{hʶmg gm§Jm. ‘y붑mnZ eodQ>r gmam§emàV ¶oVmZm gd© à‘wI H$ënZm Á¶m MM}V Amë¶m ˶m dJm©g‘moa ‘m§S>m. qbJ oXmda ‘mV H$aʶmMo ‘mJ© ñnï> H$am. MM}Mo Am¶moOZ H$go Pmbo ¶mda gdmªZm ~mobʶmg gm§Jm. ZH$mamË‘H$ {ZX}e H$‘r H$aʶm{df¶r gm§Jmdo nwT>rb MM}À¶m doir ho {dMmamV KoVbo Omdo.

Page 46: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 43

Notes

CnH«$‘ 15 gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb H$moUVrhr EH$ g‘ñ¶m {ZdS>m. dJm©‘ܶo MM}Mo Am¶moOZ H$am. Zoh‘rÀ¶m dJm©Ü¶mnZmnojm ho H$go doJio Amho ¶mMr MMm© H$am.

Vw‘Mr àJVr Vnmgm 10

1. MMm© nÕVrMr d¡{eîQ>ço H$moUVr?

,

2. MMm© nÕVrVrb {ejH$mMr ^y{‘H$m ñnï> H$am.

7.4.12 ZH$memda AmYm[aV {ejU

ZH$mem hm gnmQ> n¥ð>^mJmÀ¶m n¥ÏdrMo à{V{ZYrËd H$aVmo. ZH$mem ‘moR>çm à‘mUmV Cn¶moJmV AmUbm OmVmo. g§ajH$ H$‘©Mmar, dmhZ MmbH$, àdmgr B. H$Sy>Z nU ZH$memMm dmna H$aʶmnydu ZH$memdmMZ H$go H$am¶Mo ho {eH$Uo Amdí¶H$ AgVo. ZH$membm ñdV:Mr Aer ^mfm AgVo. dmMZ H$aUmè¶m 춳Vrg Vr ^mfm ¶oV Zgob Va ZH$memMm, H$mhr Cn¶moJ Zmhr. ZH$meo g‘OʶmgmR>r ZH$mem gmjaVm JaOoMr AgVo.

gm‘m{OH$ emóm§‘ܶo A{^ê$Mr {Z‘m©U H$aʶmgmR>r {ejH$ doJdoJir g§gmYZo dmnaVmV. Or {eH$ʶmMr gmYZo åhUyZ H$m‘ H$aVmV. ZH$mem ho EH$ ‘hÎdmMo / JaOoMo gmYZ Amho. ZH$mem g§nyU© OJ dJm©V AmUVmo. gm‘m{OH$ emóm§Mm Ame¶ g‘OUo ˶m‘wio gmono hmoVo. {dÚm϶mªZm ZH$meo g‘OVmV, Ooìhm Vo ZH$mem dmMy eH$VmV Am{U XmoZ ZH$mem§‘Yrb ghg§~§Y AmoiIy eH$VmV. åhUyZM {dÚm϶mªZm ZH$mem dmMZ H$aVm ¶oUo JaOoMo AgVo. ZH$memMm dmna H$ê$Z {eH$ʶmbm ZH$memYm[aV {ejU åhUVmV. {dÚm϶mªZm ZH$mem dmMZ {eH$dʶmnydu ˶mVrb KQ>H$ Am{U ˶mMm {dH$mg g‘OyZ KoUo JaOoMo Amho.

ZH$mem KQ>H$ :

i) ZH$memMo Zmd ¶m‘wio ZH$memMr {df¶dñVy H$iVo. hoM ZH$memMo {ef©H$ hmo¶.

ii) {Xem Xe©H$ {ZX}e : ho ZH$memÀ¶m EH$m nmonè¶mV AgVo. ˶mdê$Z {Xem g‘OVo.

iii) ZH$memMo ñHo$b (‘mn) ho ‘moOUmao gmYZ Amho O{‘Zrdarb A§Va d ZH$memdarb A§Va EH$m {d{eï> à‘mUmV AgVmV. hohr ZH$memÀ¶m da qH$dm Imbr Z‘yX Ho$bobo AgVo.

iv) a§J Am{U à{VHo$ : ZH$memVrb ¶m Jmoï>tZm ˶m§Mo ñdV:Mo AW© AgVmV. ZH$memÀ¶m EH$m ~mOybm Vo {Xb obo AgVo ˶m‘ܶo a§J-˶mMo AW© d à{VHo$ ˶m§Mo AW© {Xbobo AgVmV.

Page 47: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

44 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

ZH$mem H$m¡eë¶o : ZH$mem dmMZmgmR>r H$moUH$moUVr H$m¡eë¶o Amdí¶H$ AmhoV ˶m§Mm {dMma H$ê$. i) {Xem§Mo kmZ ii) ZH$memMo ‘mn AmoiIUo. A§VamMm A§XmO iii) a§JdmMZ iv) à{VH$m§Mo dmMZ v) doJdoJù¶m ZH$mem§Mr VwbZm H$aUo. nwT>rb ~m~tdê$Z {dÚm϶mª‘ܶo darb H$m¡eë¶o H$er {Z‘m©U hmoVrb? ho ñnï> hmoB©b. i) {Xem§Mr Zm|X KoUo. ZH$mem Zoh‘rM {Xem§er g§~§{YV AgVmo. VoWo EH$ {XemXe©H$ AgVmo.

Page 48: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 45

Notes

ZH$memMr daMr ~mOy CÎma {Xem Xe©dV o. EH$Xm EH$ {Xem g‘Obr H$s BVa {Xem g‘OUo gmono OmVo. XmoZ àH$maMo {XemXe©H$ AgVmV. i) ‘w»¶ {Xem ii) Cn{Xem EHy$U 8 {Xem AgVmV. Mma ‘w»¶ Am{U Mma Cn{Xem nyd©, npíM‘, CÎma, X{jU, ‘w»¶ {Xem A¾o¶, Z¡F$˶ dm¶ì¶ Bemݶ- Cn{Xem

AmH¥$Vr 1 :

AmH¥$Vr 2 :

Vwåhr ^maVmMm amOH$s¶ ZH$mem ¿¶m. {dÚm϶mªZm ˶m‘Yrb {Xem AmoiIʶmg gm§Jm. CÎmaoH$S>o Oå‘y Am{U H$mpí‘a Amho. X{jUoH$S>o Vm{‘iZmSy> Amho. A¾o¶ {Xeobm Amo[agm Amho.

¶m àH$mao amÁ¶o H$moR>o (H$moU˶m {Xeobm) AmhoV Ago àíZ {dMmam.

ZH$memdarb {Xem AmoiIVm ¶oD$ bmJë¶mda {Xboë¶m {R>H$mUmMr {Xem AmoiIʶmg gm§Jm. CXm. ‘ܶ àXoemÀ¶m nyd}g H$moUVo amÁ¶ Amho? ZmJmb±S>À¶m X{jUog H$moUVo amÁ¶ Amho? CnH«$‘ 15 Xþgè¶m EImÚm ZH$memdarb {Xem§er g§~§{YV Xhm àíZ {bhm.

ZH$memMo ‘mn Am{U g§JUZ A§Va : ZH$memMo ‘mn ho ‘mnZmMo gmYZ Amho. (‘moOUr ¶§Ì) à˶oH$ ZH$membm ˶mMo ñdV:Mo ‘mnZ ¶§Ì AgVo. JwUmoÎma à‘mU AgVo. ZH$memdarb A§Va Am{U O{‘Zrdarb A§Va ¶m§Mo CXmhaU 1 : 10,000 åhUOo 1 ¶w{ZQ> ZH$memMm O{‘Zrdarb 10,000

¶wZrQ> EdT>o AgVo. ho àm‘w»¶mZo 3 àH$mao ‘m§S>VmV.

dm¶ì¶ Bemݶ

CÎma

nyd© npíM‘

Z¡F$˶

X{jU

Aݶo¶

Page 49: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

46 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

dm³¶mÀ¶m ñdê$nmV : 1 cm = 100 kms

à{V{Z{YH$ ñdê$nm : 1 : 10,000

ZH$memdarb ‘mnZmÀ¶m AmYmao AmnU XmoZ {R>H$mUm§‘Yrb A§Va, ZXrMr bm§~r, g‘wÐ{H$Zmè¶mMr bm§~r B. ‘moOy eH$Vmo.

CXmhaU (1) ^maVmMm amOH$s¶ ZH$mem Amho Á¶mda ‘mnZ¶§Ì 1 cm : 500 kms Xe©dV Amho. ¶mdarb ‘w§~B© Vo {X„r ho A§Va AmoiIʶmgmR>r ZH$memda {S>ìhm¶Pa R>odm. (H§$nmgnoQ>rVrb) XmoZ eham§da XmoZ Q>moHo$ R>odm. Z§Va Vo A§Va nÅ>rZo ‘moOm. g|Q>r‘rQ>a ‘ܶo A§Va {‘iob Amboë¶m A§H$mg 500 Zo JwUm Or g§»¶m {‘iob Vo ‘w§~B© Vo {X„r {H$bmo{‘Q>g© ‘Yrb A§Va Agob.

(2) g‘mO Vwåhmbm EImÚm ZXrMr bm§~r ‘moOm¶Mr Amho ˶mgmR>r Vwåhr {S>ìhmB©Pabm Xmoè¶mMm VwH$S>m ~m§Ym. ZXrÀ¶m diUm§à‘mUo Xmoam dmnam. ‘J Vmo gai H$ê$Z A§Va ‘moOm.

ZH$memdarb ‘mnZ {eH$ë¶mZ§Va {dÚm϶m©bm A§XmOo A§Va g‘OVo. bm§~r g‘OVo. ˶m‘wio {dÚm϶mªMr A{^ê$Mr dmT>Vo. Vo ZH$memer Ioiy eH$VmV. [aH$må¶m doimV Vo {d{dY {R>H$mUo d ˶m§À¶mVrb A§Va emoYy eH$VmV. Aem Ioiʶm‘wio ˶m§Mo ZH$mem dmMZmMo H$m¡eë¶ dmT>ʶmg ‘XVM hmoVo.

CnH«$‘ 16

Vw‘À¶m AmdS>rMm EImXm ZH$mem {ZdS>m.

˶mMo ‘mnZ ¶§Ì emoYm ˶mdarb XmoZ H$moU˶mhr {R>H$mUm§‘Yrb A§Va emoYm.

˶mdarb ZXrMo H$moU˶mhr ^mJmVrb A§Va ‘moOm.

a§JdmMZ H$aUo : ZH$memdarb a§JmMm dmna {d{eï> AW© Xe©dVmo. {ZgJ© qH$dm {d{eï> {df¶dñVyer g§~§{YV a§J Agy eH$VmV. Oa Vmo amOH$s¶ ZH$mem Agob. Va doJdoJio amOH$s¶ KQ>H$ ˶mda XmIdbobo AgVmV. Oa Vmo ñdm^m{dH$ ZH$mem Agob Va g‘wÐgnmQ>r nmgyZ {H$Vr C§M ¶mda a§J R>aVmV. Aem ZH$memV a§J R>odbobo AgVmV d OJ^a ˶mgmR>r VoM a§J dmnabo OmVmV. CXm. {haì¶m a§JmVrb N>Q>m ¶m VimVrb O{‘ZrgmR>r Va JS>X {hadr N>Q>m VimVrb daMr O{‘Z g‘wÐgnmQ>rnmgyZ C§Mr AmVm AmnU {Xboë¶m O‘ZrMr Iar C§Mr H$er H$mTy> eH$Vmo qH$dm nmʶmMr nmVir {H$Vr Imob Amho ho H$go nmhÿ eH$Vmo. ho g‘OʶmgmR>r ZH$memda EH$m KQ>H$mÛmao Á¶mbm {bO§S> åhUVmV. ˶mMr ‘XV hmoVo.

¶mIoarO Vo index qH$dm key åhUyZhr AmoiIbo OmVo. OoWo ZH$memV a§J dmnabobo AgVmV ˶m gd© {R>H$mUr Vo AgVo. Vmo EH$ N>moQ>mgm Am¶VmH¥$Vr Mm¡H$moZ AgVmo. ˶m‘ܶo N>moQ>o

Bar Scale Variable Scale

Page 50: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 47

Notes

a§Jm§Mo S>~o AgVmV. ˶mV a§Jm§À¶m {d{dY N>Q>m AgVmV. à˶oH$ N>moQ>m S>~m EH$m {d{eï> C§MrMo à{V{Z{YËd H$aVmo.

legend ~Ôb dmMVmZm Vwåhr a§Jm§Mo AW© g‘Oy eH$Vm. Vwåhr Vw‘À¶m {dÚm϶mªZm a§J AmoiIʶm~m~VMo H$m¡eë¶o {dH${gV H$aʶmg ‘XV H$ê$ eH$Vm. doJdoJir {df¶dñVy AgUmao ZH$meo nhm. CnH«$‘ 17

^maVmÀ¶m ñdm^m{dH$ ZH$memV Vw‘Mo amÁ¶ emoYm d ˶m eoOmarb XmoZ amÁ¶o emoYm. XmoÝhr amÁ¶m§gmR>r doJdoJio a§J dmnabo Jobo AmhoV à˶oH$ amÁ¶mVrb C§MrMr loUr H$moUVr Amho?

ZH$memdarb à{VHo$ dmMUo : à˶oH$ ZH$mem‘ܶo n¥Ïdr~ÔbÀ¶m ‘m{hVrMr EH$ qH$dm A{YH$ KQ>H$ AgVmV. doJdoJù¶m ñdê$nmV doJdoJù¶m ZH$memV ‘m{hVr AgVo. Vwåhr a§J H$go Aä¶mgm¶Mo ho {eH$bm AmhmVM. Oo ¶mo½¶ Amho ˶m a§JmMr qH$dm à{VH$mMr {ZdS> H$aʶmV ¶oVo. AmVm AmnU à{VH$m§~Ôb g‘OyZ KoD$. à{VHo$ AmH¥$VrÀ¶m qH$dm AmH$S>çm§À¶m ñdê$nmV AgVmV. Vo n¥Ïdrdarb CnbãYZ g§gmYZm§Mo à{VH$ AgVmV. à{V{ZYr AgVmV. à{VH$mMm AW© Vwåhmbm g‘Obm H$s ZH$memÛmao Vwåhmbm ‘m{hVr {‘iVo. Xþgè¶m eãXmV ZH$emMm dmna H$ê$Z Vwåhr à{VHo$ Aä¶mgy eH$VmV. ZH$mem dmMyZ Am{U ˶m à{VH$m§Mm AW© H$gm g‘Oy eHy$? Vo AJXr Vg§M Amho Og§ legend dmnê$Z Vwåhmbm a§J g‘Oy bmJbo. ˶m {bO§S> ‘ܶo a§Jm§EodOr à{VHo$ AgVrb. (ZH$memV à{VHo$ {Xbr Jobr AmhoV.) à{VH$m§Mo XmoZ àH$ma AgVmV. (i) na§namJV (ii) Anma§nm[aH$ nma§nm[aH$ à{VHo$ OJ^amV ‘mݶ AgVmV Am{U AZoH$ dfmªnmgyZ Vr ApñVËdmV AgVmV. Va Anma§nm[aH$ à{VHo$ ZH$mem {Z‘m©Ë¶mÀ¶m AmdS>rZwgma Agy eH$VmV. EH$Xm Vwåhr à{VHo$ Am{U a§Jm§Mm Aä¶mg Ho$bmV Va ZH$mem Vwåhr A{YH$ Mm§Jë¶m àH$mao g‘Oy eH$Vm. CnH«$‘ 18

Aer H$ënZm H$am H$s Vwåhr ZH$mem V¶ma H$aUmao AmhmV. Vwåhmbm Ago gm§{JVbo Jobo H$s Agm ZH$mem V¶ma H$am H$s ^maVmMm EH$ amÁ¶mVrb EH$ ñ‘maH$ Aem nmM amÁ¶m§À¶m ZH$mem V¶ma H$am. Vwåhr H$moUVo à{VH$ dmnamb? {bO§S> V¶ma H$am.

{d{dY ZH$mem§À¶m ghg§~§Ym§Mm g§X © XoVmZm : nwT>rb H$m¡eë¶o {dH${gV Ho$ë¶mZ§Va CXm. {Xem§Mr Zm|X, ZH$memMo ‘mn emoYUo, A§Vam~m~mVMr ‘moOUr, a§Jm§Mo dmMZ, à{VH$m§Mo dmMZ ho g‘Oë¶mda g§X © emoYUo A{Ve¶ gmono Amho. åhUyZ ˶mAmYr g§X^© åhUOo H$m¶ ho nmhÿ. g§X © åhUOo H$mhrVar {ZîH$f© H$mT>Uo, H$mhr H$maUm§dê$Z ݶm¶ H$aUo, ‘m{hVr / {ZarjU / dñVwpñWVr Xe©H$ nwamdo ¶m§À¶m ‘XVrZo ¶m§À¶m ghmæ¶mZo Aà˶jnUo Vo Iao Amho Ago gwM{dbo OmVo.

Page 51: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

48 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

ho eë¶ Amho H$s ZH$memda AmYmarV ‘m{hVr aÔ H$aʶmV Ambr? ¶mMm emoY KoD$ ¶m. g‘Om Vwåhmbm H$m°’$s bmJdS>rg§~§Yr ‘m{hVr hdr Amho. Va Vwåhr ^maVmVrb {nHo$ hm ZH$mem ¿¶m. H$moU˶m {R>H$mUr H$m°’$sMo CËnmXZ hmoVo Vo nhm. {bO§S>Mr ‘XV ¿¶m. ñdm^m{dH$ ZH$mem‘ܶo nhm. OoWo H$m°’$s CJdVo VoWrb O{‘Z H$er Amho Vo nhm. Vwåhmbm gmYmaUV: g‘Oy eHo$b H$s H$m°’$sbm H$em àH$maMr O{‘Z bmJVo. Vwåhr Z¸$s gm§Jy eH$Vm H$s C§Mrdarb O‘rZ bmJVo. C§Mrdarb O{‘ZrMr C§Mrhr Vwåhr gm§Jy eH$Vm. hdm‘mZ ZH$mem nhm, O{‘Z ZH$mem nmD$g ZH$mem, bmoH$g§»¶m ZH$mem B. Vwåhr nmhÿ eH$Vm. OoWo H$m°’$sMo {nH$ {‘iVo VoWo H$moU˶m Jmoï>r AmhoV? OoWo H$m°’$sMo {nH$ KoVm ¶oD$ eHo$b Aem {R>H$mUm§Mr Zmdohr Vwåhr gwMdy eH$Vm. EH$m ZH$memÀ¶m qH$dm AZoH$ ZH$mem§À¶m {ZarjUm§dê$Z Vwåhr Ago AZw‘mZ H$mTy> eH$Vm.

CnH«$‘ 19

EH$ AZw‘mZ H$mT>m Am{U Vo AZw‘mZ ZH$memda AmYmarV Amho ho {dÚm϶mªZm H$go {eH$dmb Vo {bhm. H«$‘mZo dU©Z H$am.

EImXm KQ>H$ {eH$dVmZm {ejH$mbm ho Zoh‘rM e³¶ Amho H$s, Vmo EH$mnojm A{YH$ AܶmnZ nÕVr dmnaob.

Imbr EH$ Z‘wZm {Xbm Amho B¶Îmm 7 dr (NCERT 2007) ^yJmob {df¶mgmR>r KQ>H$mMo {ZíbofU

KQ>H$ H«$. 6 : Z¡g{J©H$ dZñnVr Am{U dݶ OrdZ

KQ>H$ {díbofU C{Ôï>o YmoaU

Z¡g{J©H$ dZñnVr AW© Z¡g{J©H$ dZñnVr g§H$ënZm ñnï> H$aUo.

MMm©

Z¡g{J©H$ dZñnVtda à^md nmhUmao KQ>H$ Z¡g{J©H$ dZñnVtMo dJuH$aU

à^md nmhUmao KQ>H$ emoYVmo ZH$memda AmYmarV {eH$Uo.

Z¡g{J©H$ dZñnVtMo àH$ma

àH$ma, ñWmZ, hdm‘mZ

doJdoë¶m àH$maMr O§Jbm§Mr ‘m{hVr XoVmo.

ghH$mar Aܶ¶Z

ñWmZ Am{U hdm‘mZmMo ghg§~§Y ñnï> H$aVmo.

ZH$em dmMZ

PmS>o doJdoJù¶m àH$maÀ¶m O§Jbm§Mr d¡{eîQ>ço ñnï> H$aVmo.

àH$ën g§H$ënZm

dݶOrdZ à˶oH$ O§JbmVrb dݶ OrdZmMr d¡{eîQ>ço ñnï> H$aVmo.

^y{‘H$m dR>dUo

O§JbVmoS> O§JbVmoS>rMo Xþîn[aUm‘ ñnï> H$aVmo. J§ ra AܶmnZemó

Page 52: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 49

Notes

Vw‘Mr àJVr Vnmgm 11

1. CÎma Am{U npíM‘ ¶m‘Yrb {Xem H$moUVr?

,

2. {g¸$s‘À¶m g§X^m©V n. ~§Jmb H$moU˶m {Xeog Amho?

3. ZH$mem ‘mnZ V§Ì åhUOo H$m¶?

4. VrZ àH$maMr ZH$mem ‘mnZ V§Ìo H$moUVr?

5. ZH$mem ‘mnZ V§Ìmer {ZJS>rV H$m¡eë¶o AmnU H$m {dH${gV Ho$br nm{hOo?

6. amOH$s¶ ZH$mem§‘ܶo a§Jm§Mm dmna H$emgmR>r Ho$bm OmVmo?

7. a§Jm§da AmYmarV {bO§S> H$m¶ Xe©dVmV?

8. à{VHo$ ZH$mem‘ܶo H$emMo à{V{ZYrËd H$aVmV?

9. à{VH$m§Mo XmoZ àH$ma H$moUVo?

10. ZH$mem‘Yrb H$moUVr Jmoï> Vwåhmbm à{VHo$ Aä¶mgVmZm ‘XV H$aVo?

Page 53: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

50 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

11. AZw‘mZ ¶m eãXmMm AW© H$m¶?

12. AZw‘mZ V¶ma H$aʶmgmR>r H$moUVr ZH$memdmMZ H$m¡eë¶o JaOoMo AgVmV?

7.5 Mbm gmam§e H$é¶m.

AmVmn¶ªV Vwåhr doJdoJù¶m nÕVr Aä¶mgʶmV ˶m§À¶m ‘XVrZo Vwåhr dJm©Ü¶mnZ A{YH$ a§OH$ ~Zdy eH$Vm. {d{dYVm AmUë¶m‘wio Vwåhr VmoM VmonUm Kmbdy eH$Vm. åhUyZM ˶mZwgma nÕVr {ZdS>m. EH$mnojm A{YH$ nÕVr {ZdS>m. {eH$dʶmMo YmoaU {dH${gV H$am Am{U Vw‘Mm dJ© {eH$Umè¶m§gmR>r Ord§V d ’$bXm¶r ~Zdm. Aܶ¶Z H$˶m©Mm gh^mJ OodT>m OmñV Agob ˶mMo ¶ehr VgoM CVw§J Agob. Oa Amnë¶mbm {dÚm϶m©Mm dJm©V gh^mJ hdm Agob Va {dÚmWu H|$ÌrV AܶmnZ Adb§{~Uo JaOoMo Amho. ¶m KQ>H$m‘ܶo MMm© Ho$boë¶m Ñï>rH$moZm§Mr qH$dm Vw‘À¶m kmZmZwgma ¶mo½¶ AÚmnZ nÕVtMr {ZdS> Ho$br nm{hOo. Aer Amem H$ê$¶m H$s Vwåhr ¶mo½¶ àH$mao V¶ma ìhmb. gm‘m{OH$ emóm§À¶m dJm©V EH$ ZdOrdZ AmUmb.

7.6 g§X © d dmMZmgmR>r gyMZm

Kochhar, S. K. (1999). Teaching of Social Studies, New Delhi; Sterling Publishers

Pvt. Ltd.

Kochhar, S. K. Methods and Teachniques of Teaching. Online book.

Kohli, A. S. (1999) Teaching of Social Studies, New Delhi; Anmol Publications Pvt.

Ltd.

Kulkarni, S. P. (2009). Resource Material based on Critical Pedagogy for Teachers at

Secondary Level of Kerala State, My sore: Regional Institute of Education.

NCERT (2005). National Curriculum Framework, New Delhi

NCERT (2006), Position Paper. National Focus Group on Teaching of Social

Sciences, New Delhi : NCERT

Sharma, S. (2006) Constructivist Approaches to Teaching and Learning; New Delhi;

NCERT.

Shaida, B.D. and Shaida A. K. (2003). Teaching of Social Studies. New Delhi: Arya

Book Depot.

Varma, O. P. and Vedanayagam E. G. (1988). Geography Teaching. New Delhi :

Sterling Publishers Pvt. Ltd.

Page 54: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

Aܶ¶Z AܶmnZmMr YmoaUo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 51

Notes

7.7 KQ>H$ g‘már gamd

¶m KQ>H$mda AmYm[aV àíZ Á¶mMr CÎmao Vwåhr {bhm¶Mr AmhoV. Amem H$aVmo H$s Vr {b{hVmZm Vwåhr ghO Agmb. a) {dÚm϶mªgmR>r gm‘m{OH$ emómMo kmZ H$m ‘hÎdmMo Amho? b) g‘mOemómÀ¶m dJm©V Amdí¶H$ Aer H$moUVrhr Mma d¡{eîQ>çm§Mr MMm© H$am. c) {eH$dʶmgmR>r YmoaU R>adVmZm/ {ZdS>VmZm Vo H$emÀ¶m AmYmao R>admb? / {ZdS>mb? d) ^y{‘H$m dR>dUo Am{U ZmQ>çrH$aU ¶mVrb ’$aH$ ñnï> H$am. e) àH$ën nÕVr hr {dÚmWu H|$ÐrV Amho ho Vwåhr H$go ñnï> H$amb? f) ghH$mar Aܶ¶ZmÛmao Vwåhr g§H$ënZm H$er {eH$dmb ho ñnï> H$am. g) g§H$ënZm V³Vm ~ZdVmZm H$moU˶m nm¶è¶m§Ûmao Omdo bmJob. ñnï> H$am d {bhm. h) J§ ra AܶmnZ emómÀ¶m Cn¶moJmgmR>r ¶moOZm V¶ma H$am. i) g‘ñ¶m {ZamH$aU nÕVr Vwåhr H$er Amnbrer H$amb? j) EH$ KQ>H$ {ZdS>m Am{U AZw dmVyZ Aܶ¶ZmgmR>r Vwåhr H$gm à¶ËZ H$amb H$s {dÚm϶mªÀ¶m

Aܶ¶Zmg ˶m‘wio ‘XV {‘iob? k) B{Vhmg {df¶mgmR>r (gm‘m{OH$ emómVrb) AܶmnZ H$aVmZm H$WmH$WZ nÕVrMm dmna

Vwåhr H$gm H$amb? (CXmhaU Úm.) l) joÌ^oQ>tMo ’$m¶Xo H$moUVo? m) MMm© nÕVr‘Yrb {dÚmWu ^y{‘H$m ñnï> H$am. n) {dÚm϶mª‘ܶo ZH$memdmMZ H$m¡eë¶o {dH${gV H$aUo H$m JaOoMo Amho? o) {dÚm϶mª‘ܶo AZw‘mZmMo H$m¡eë¶ {dH${gV hmoʶmgmR>r (ZH$mem dmMZmVrb) Vwåhr H$m¶

H$amb? ñnï> H$am.

Page 55: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

52 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

KQ>H$ 8 : gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

aMZm :

8.0 àñVmdZm

8.1 {eH$ʶmMr C{ÔîQ>o

8.2 {ejU g§gmYZo g§H$ënZm, JaO d ‘hÎd

8.3 {ejU g§gmYZmMo àH$ma

8.3 .1 AܶmnZm‘ܶo dmnaʶmV ¶oUmè¶m X¡Z§{XZ, dmñVd OrdZmVrb Jmoï>r-gm{h˶

Am{U Diorama

8.3.2 ZH$meo (JmobmH$ma dñVy, n¥ÏdrMm Jmob)

8.3 .3 AmXe© AmH¥$Vr~§Y qH$dm hþ~ohþ~ à{V‘m

8.3.4 AmboI, V³Vo Am{U hmñ¶{MÌ hmñ¶ {MÌnQ> B˶mXr

8.3.5 Q>mB©‘ bmB©Z

8.3.6 nwñVHo$ {d{dY {df¶m§darb

8.3.7 d¥ÎmnÌr¶ H$mÌUo

8.3.8 g§J«hmb¶

8.3.9 {MÌnQ>

8.3.10 g§JUH$s¶ Am§VaOmb

8.3.11 emim Am{U OZg‘wXm¶

8.4 {ejU g§gmYZm§Mm {dH$mg

8.5 {ejU g§gmYZm§Mo ì¶dñWmnZ

8.6 gmam§e

8.7 H$mhr Aݶ dmMZ, g§X^© dmMZ

8.8 g‘mamon / gamdmgmR>r H$mhr àíZ

8.0 àñVmdZm

gm‘m{OH$ emóm§‘ܶo {d{dY {df¶ {eH${dVmZm ˶m {eH${dʶmÀ¶m nÕVr ({eH$ʶmÀ¶m nÕVr) YmoaUo ¶m§Mm AmnU ‘mJrb ^mJmV (unit 7) Aä¶mg Ho$bm Amnë¶mbm ¶m Zm{dݶnyU© {ejUmMr, ˶mÀ¶m nÕVr d YmoaUm§Mr ¶mo½¶ Vr ‘m{hVr Pmbr Amho Ago J¥hrV Yê$Z AmnU ¶mZ§VaÀ¶m {df¶mH$S>o diUma AmhmoV.

¶m ^mJmV {ejU H$m¡eë¶ {dH${gV H$ê$Z {Za{Zamù¶m g§gmYZm§À¶m ‘XVrZo Amnbo H$m¡eë¶ H$go {dH${gV H$aVm ¶oB©b. ¶m{df¶r OmUyZ KoUma AmhmoV.

{dÚmWu dJm©Vrb CnH«$‘ CXm. à[ejU {Z¶moOZ, aMZmË‘H$ {dH$mgmMo {ejU, e¡j{UH$ YmoaUo Am[U dJ© ì¶dñWmnZmMo à[jU ¶m§Mm g‘mdoe Amho. ¶m gd© CnH«$‘m§‘ܶo, g§gmYZmMm dmna H$aUo ho ˶m {ejH$mMo gh^mJmda Adb§~yZ Amho. {ejH$m§H$Sy>Z hmoUmè¶m {d{dY g§gmYZm§À¶m ¶mo½¶ ˶m dmnamda à{ejUmMm XOm©-JwUdÎmm Adb§~yZ AgVo.

à{ejUmÀ¶m hoVyZo hr g§gmYZo {H$Vr d H$em àH$mao dmnabr OmVrb, ˶m g§~§{YV {eH$Uo / {eH${dUo ho Adb§~yZ AgVo.

Page 56: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 53

Notes

¶m ^mJm‘ܶo AmnU {ejU g§gmYZm{df¶r OmUyZ KoUma AmhmoV. g§gmYZ H|$Ð Am{U CnbãY g§gmYZ H|$Ð, ˶m§Mr {d{dYVm ¶mMr MmMnUr H$aUma AmhmoV/˶m {df¶r OmUyZ KoUma AmhmoV.

g§gmYZm§er g§~§{YV H$mhr gyMZm, Amnë¶m ñdV:À¶m ì¶dñWmnZmÀ¶m Aݶ n¡bydahr AmnU ¶m {R>H$mUr MMm© H$aUma AgyZ, Á¶m{R>H$mUr g§gmYZo ghOJ˶m CnbãY ZgVrb ˶m {R>H$mUr Amnbo H$m¡eë¶, g§gmYZ {Z‘m©U H$aUo ¶m{df¶r MMm© Ho$br Amho.

g§gmYZmMm {dH$mg d ì¶dñWmnZ H$aʶm‘ܶo Vo H$m¶ d H$go Agmdo Am{U ¶m‘ܶo {dÚmWu d {ejH$ ¶m§Mr ^y{‘H$m H$m¶ Agmdr ¶mMr ‘m{hVr Amnë¶mbm {‘iob.

{ejH$ {dÚmWu Am{U g^modVmbMm OZg‘wXm¶ g‘mO ¶m§Mm à{ejU g§gmYZmV H$gm dmna H$ê$Z KoVm ¶oB©b ¶mdahr àñVwV àH$aUmV àH$me Q>mH$ʶmV Ambm Amho. (àñVyV àH$aUmV ¶mdahr MMm© H$aʶmV Ambr Amho.)

8.1 {ejUmMr / {eH$ʶmMr C{ÔîQ>o

¶m àH$aUmMm Aä¶mg Ho$ë¶mZ§Va AmnU nwT>rb àíZm§Mm AW© OmUyZ Koʶmg gj‘ Agmb. ˶m‘ܶo -

• gm‘m{OH$ emim§‘Yrb {ejU g§gmYZmMm AW© d g§H$ënZm g‘OyZ ¶oB©b.

• gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb g§gmYZm§Mr {eH$ʶmMr d {eH${dʶmMr JaO AmnUmg ‘mhrV hmoB©b.

• JwU d¡{eîQ>çm§gh {d{dY {ejU g§gmYZmMr dJ©dmar H$aUo.

• {d{dY {ejU gmYZm§Mm {dH$mg H$ê$ eH$mb.

• e¡j{UH$ g§gmYZm§Mr ¶mo½¶ Vr {ZdS> H$aUo e³¶ hmoB©b.

• ZdrZ d AZoH$ Aݶ àH$maMr g§gmYZo {Z‘m©U H$ê$ eH$mb.

• gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZ H|$ÐmMo ì¶dñWmnZ.

• gm‘m{OH$ emóm§‘ܶo g‘mOmMm g§gmYZ åhUyZ Cn¶moJ H$gm H$ê$Z KoVm ¶oB©b ho Vwåhmbm g‘Oob.

8.2 {ejU e¡j{UH$ g§gmYZo g§H$ënZm, JaO d ‘hÎd

X¡Z§{XZ ì¶dhmamV g§gmYZo hr Cn¶moJr Jmoï> Amho, ˶mbm Cn¶w³VVm Am{U ‘hÎd AgyZ gm‘m{OH$ emóo-{eH$Uo / {eH${dUo ¶m‘ܶo Amnë¶mbm {d{dY C{Ôï>o, gmYZo, 춳Vr, nwñVH$m‘Yrb ‘m{hVr / ‘OHy$a ¶mda AmYmarV aMZm H$amdr bmJVo Am{U ¶mbmM {ejU g§gmYZo Ago åhUVmV. ¶mn¡H$s H$mhtMo g§X^©, à{ejU gmYZ/à{ejUmMo ‘mܶ‘ Agy eH$VmV. e¡j{UH$ {ejU g§gmYZm§Mr {dnwbVm Amho d ˶mMm Cn¶moJ AmnU gm‘m{OH$ emóo {eH${dʶmV H$ê$ eH$bo. ISy> + ’$im, V³Vo, ‘m°S>oÝg pìh{S>Amo {’$ë‘ ao{S>Amo B˶mXr Zoh‘rMr ‘mܶ‘o AmnUmg n[a{MV AmhoV.

H$moUrhr 춳Vr g§gmYZo, ˶mdoiMr n[apñWVr, AZw^d Am¶moOZ qH$dm {dH$mg ZdrZ H$mhr V¶ma H$aUo / {Z‘m©U H$aUo, {dÚm϶mªZm ‘XV H$aʶmgmR>r qH$dm Mm§Jë¶màH$mao {ejU XoʶmgmR>r Am{U à{ejUmMr C{Ôï>o gmܶ H$ê$ eH$Vo / g§nmXZ H$ê$ eH$bo. WmoS>³¶mV doJù¶m eãXmV ñnï> H$amd¶mMo Pmë¶mg, H$moUVrhr Jmoï> gmonr H$aUo, gwb^ H$aUo Am{U {dÚm϶mªMr gmo¶ H$aUo ¶mbmM e¡j{UH$ {ejU g§gmYZ åhUVmV.

Page 57: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

54 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

{dÚmWu Am{U {ejH$ XmoKm§H$Sy>Z ¶m g§gmYZmMm ¶mo½¶ d Mm§Jbm dmna hmoD$ eH$Vmo. Agm ¶mo½¶ dmna Ho$ë¶mZo à{ejU C{Ôï>m§Mo A{YH$m{YH$ H$m¡eë¶ {Xgy eH$Vo.

CnH«$‘ 1

¶m gd© g§gmYZ gm‘J«rMm à˶j dmna H$aʶmnydu, AmnU Amnë¶m emio‘ܶo ¶m g§gmYZmn¡H$s H$moUH$moU˶m CnbãYVm AmhoV ¶mda EH$ Ñï>rjon Q>mHy$. Amnë¶m embo¶ AZw^dmÀ¶m AmYmao g§gmYZ H$moUVo d ˶mMr CnbãYVm H$er H$moRy>Z Agob ¶mMr EH$ ¶mXr V¶ma H$ê$.

e¡j{UH$ / {ejU g§gmYZm§Mr CnbãYVm {ejU g§gmYZmMm àH$ma dJm©‘ܶo dmMZmb¶m‘ܶo dmMZmb¶m{edm¶ emioÀ¶m n[agamV OZ g‘wXm¶/g‘mOm‘ܶo

Amnë¶mbm AJXr ISy> ’$ù¶mnmgyZ Vo g§JUH$mn¶ªV EH$ ¶mXr H$amdr bmJob. AmnU Ver H$ê$ eH$Vm. ~hþYm qH$dm OmñV H$ê$Z {Z¶moOZ, gmXarH$aU Am{U {ZU©¶ ¶m Q>ß߶m§Mm g‘mdoe Agboë¶m ¶m gdmªMm dmna dJm©Vrb {ejUmH$arVm hmoB©b. ¶m gdm©Mm dmna gm‘m{OH$ emómVrb Aݶ gd© KQ>H$ {df¶m§gmR>r d H$moU˶mhr d¶moJQ>mVrb {dÚm϶mªgmR>r H$ê$ eH$mb. AmnU Amnë¶m Amdí¶H$VoZwgma Am{U Agm YZm§À¶m CnbãYVoZwgma {ZdS> H$aVmZm {ejH$ åhUyZ Amnë¶mbm ¶mo½¶ AmXe© Aer {ZdS> H$amdr bmJVo. H$moU˶m g§gmYZmMr {ZdS> H$aUma AmhmoV ¶mda AmnU {dMma H$ê$ eH$Vm H$m?

¶m gm‘m{OH$ emó {eH${dʶmÀ¶m ’$moH$g J«wn nonada OmñV ^a XoUo ho {ejU g§gmYZm§Mo ‘hÎd Amho. (NCF 2005) {eH${dVmZm ‘moR>çm g§gmYZmMm dmna H$aVmZm ÑH$ lmì¶ ‘mܶ‘o, N>m¶m{MÌo, V³Vo ZH$meo, nm¡am{UH$ / nwamU H$WmVrb à{VH¥$Vr Am{U gm§ñH¥${VH$ gm{h˶mMm dmna H$aUo ¶mo½¶ AgVo.

{ejU e¡j{UH$ g§gmYZm§À¶m ‘hÎdm{df¶r ho gd© g‘Oʶmda Amnë¶m ‘ZmV àíZ {Z‘m©U hmoB©b H$m ¶m gd© g§gmYZm§Mm dmna {eH$VmZm Am{U {eH${dVmZm H$aʶmMr Amdí¶H$Vm H$m¶ Amho? Á¶mIoarO gwÕm AmnU {eHy$ AWdm {eH$dy eH$Vmo na§Vw AmnU {ejH$ åhUyZ H$m¶©aV PmbmV H$s Amnë¶mbm ¶mVrb ’$aH$ g‘OyZ ¶oB©b Am{U åhUyZM AmnU {eH$VmZm d {eH${dVmZm ¶m g§gmYZm§Mr Amdí¶H$Vm Am{U ‘hÎd g‘OyZ KoD$ ¶m.

{eH$VmZm Am{U {eH${dVmZm {ejU e¡j{UH$ g§gmYZmMr JaO Am{U ‘hÎd :

Imbrb ‘wÚm§dê$Z Amnë¶mbm {ejU e¡j{UH$ g§gmYZm§Mo ‘hÎd d JaO ñnï> hmoB©b.

• ¶m g§gmYZm§Mm dmna hm {eH$Uo d {eH${dUo ¶m XmoÝhtda A{YH$ n[aUm‘H$maH$ R>aVo.

• e¡j{UH$ g§gmYZm§Mm dmna hm {dÚm϶mªZm {ejUmMr C{Ôï>o A{YH$ n[aUm‘H$maH$ Am{U H$m¶©j‘[a˶m gmܶ H$aʶmg ‘XV H$aVmV.

• {ejU/e¡j{UH$ g§gmYZo hr {df¶mMm AW© bmdUo, ñnï>rH$aU H$aUf Am{U g§H$ënZm ñnï> H$aʶmg ‘XV H$aVmV. ˶mM~amo~a ñnï>Vm, AMyH$Vm Am{U ‘m{hVr à{H«$¶oVrb AMyH$Vm amIʶmg ‘XV H$aVmV. (àXmZ H$aVmV.)

• ¶m g§gmYZm§Mm Cn¶moJ {dÚm϶mªZm {df¶ bJoM g‘OUo, A{YH$ H$mi Vmo {df¶ bjmV amhUo Am{U A{YH$, AMyH$ ‘m{hVr {‘iʶmg hmoVmo.

Page 58: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 55

Notes

• ¶mn¡H$s H$mhr g§gmYZm§Mm dmna hm {ejUmMm AZw^d KoʶmgmR>r {dÚm϶mªZm V¶ma H$aVmV.

• g§gmYZm‘wio {dÚm϶mªMm ‘Zm‘ܶo, S>moù¶m§nwT>o Aer Ñí¶à{V‘m V¶ma hmoVo d ˶m‘wio Vmo {df¶ A{YH$ H$mimn¶ªV ñ‘¥VrnQ>mda amhVmo. XÿaXe©Z pìh{S>Amo {’$ë‘ ¶mgma»¶m g§gmYZm§‘wio {df¶g‘Oʶmg Am{U ~m¡{ÕH$ Aܶ¶Zmbm àoaUm {‘iʶmg ‘XV hmoVo.

• ¶m g§gmYZm§‘wio {dÚm϶mªZm à˶j d Iam AZw d KoVm ¶oVmo.

• g§JUH$ à{ejU H$m¶©H«$‘ (H$m¶©emim), bhmZ JQ>m‘ܶo à{V‘m, AgmB©Z‘|Q> (Zo‘yZ {Xbobo H$m‘), d¥ÎmnÌ H$mÌUo AmXr g§gmYZo hr {dÚm϶mªZm d¡¶p³VH$[a˶m ˶mÀ¶m j‘VoZwgma doJdmZ nÕVrZo {eH$ʶmgmMr g§Yr XoVmV.

Amnbr àJVr Vnmgm 1

gyMZm : a) à˶oH$ àíZmZ§Va CÎmamgmR>r OmJm R>odbr Amho.

b) àH$aUmÀ¶m eodQ>r {Xboë¶m CÎmam§Zwgma AmnU {b{hbobr CÎmao VnmgyZ ¿¶m.

1. {ejU-e¡j{UH$ g§gmYZo åhUOo H$m¶?

2. {ejU/e¡j{UH$ g§gmYZm§Mr JaO d ‘hÎd ñnï> H$am.

8.3 {ejU / e¡j{UH$ g§gmYZm§Mo àH$ma

gm‘m{OH$ emómVrb {ejU g§gmYZm§Mm AmnU {b{IV ñdê$nmVrb Am{U A{b{IV ñdê$nmVrb g§gmYZo Ago dJuH$aU H$ê$ eH$Vmo. (Print-based learning resources, and non-

print based resources.)

CnH«$‘ 2

AܶmnZmV dmnaʶmV ¶oUmè¶m OrdZmVrb dmñVd Jmoï>r d gm{h˶ Am{U {S>Amoa‘m

Print Based Learning Resources Non-Print Based Resources

8.3.1 Realia and Diorama

Realia hr g§km dmMZmb¶ dJr©H$aU nÕVrVyZ KoVbr Amho. ˶mMm AW© AܶmnZmV dmnaʶmV ¶oUmè¶m OrdZmVrb dmñVd Jmoï>r d gm{h˶ Agm Amho. ¶m g§kog dmñVd OrdZ, Aݶ gmYZo Am{U Amnë¶m Amdí¶H$VoZwgma V¶ma Z Ho$bobr {b{IV gmYZo Aem VrZ àH$mam§‘ܶo {d^mJbo OmVo. (¶mbmM AmnU coints, tools and textiles that do not easily fit into the

orderly categories of printed material. Ago åhUVmV.) hr gmYZo ‘mZd{Z{‘©V CXm. H¥${V‘Vm, gmYZo/h˶mao, ^m§S>r B˶mXr qH$dm Z¡g{J©H$ [a˶m CX²^dy eH$Umar CXm. (Z‘wZm) gm‘mݶV: dJm©‘ܶo dmnaʶmV ¶oUmè¶m dñVy ¶m H$Om©D$ KoVboë¶m, emioZo IaoXr Ho$boë¶m qH$dm emiog

Page 59: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

56 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

XoUJr ñdê$nmV {‘imboë¶m dñVy, {ejH$m§H$Sy>Z dmnaë¶m OmVmV. ¶m dñVy à{ejUm~amo~aM àXe©ZmVhr R>odë¶m OmVmV. g§J«hrV Am[U hñV{b{IV àqVMo g§H$bZ ¶m§Mmhr ñdrH$ma 춳VrJV ^oQ>rÀ¶m ñdê$nmV {‘imboë¶m dñVyhr g§gmYZo hmoD$ eH$VmV. ¶mV ñ‘¥Vr{MÝho, nXHo$,{ZemU{MÝho qH$dm ‘wÐm, gÝ‘mZ {MÝho, Xm{JZo, Mm‘S>çmÀ¶m dñVy, {edUH$m‘ ¶m§Mm g‘mdoe hmoVmo. emgZ qH$dm g§ñWmË‘H$ A{^oboI, Eo{Vhm{gH$ Xáao/H$mJnÌo, ¶m ^oQ>rZm ZH$ma XoVmZm nwT>rb ~m~tMm {dMma H o$bm OmVmo. gm‘mݶV: {‘l dñVy ^oQ> XoVmZm XoUmamMr (Donor) ghr AgVo Am{U H$m¶Xoera H$mJX nÌm§Ûmam g§~§{YVmZm g§‘Vr XoVmV. ¶m g§‘Vr‘ܶo ˶m dñVy§‘ܶo ~Xb H$aUo, {dH«$s H$aUo, ’o$Hy$Z XoUo, B˶mXr. ¶mgmR>r Zm|XUr A{YH$mè¶mÀ¶m ¶mo½¶ {ZU©¶mZwgma ¶mV hñVbo{IV Omo ‘wÐm§{H$V à{VÀ¶m ñdê$nmV AmhoV qH$dm Or hñV{b{IV ghO g‘OʶmOmoJr ZgVmV/ ZmhrV/ ¶mMm g‘mdoe AgVmo. ¶mZ§Va XáaXmamÀ¶m {ZU©¶mZwgma {‘l dñVy§Mmdmna H$amdm H$s Zmhr ho R>a{dbo OmVo.

Tools made up of rocks Ancient Indian Coins

Farm Implements Specimen of mineral resources

AmH¥$Vr 8.1 : Relia S>m¶moam‘m åhUOo ‘Zmoam qH$dm S>m¶moa‘m hr g§km H$mhr à‘mUmV {Ì{‘Vr¶Vm Xe©{dVo. e§Hy$ AܶmnZmV dmnaʶmV ¶oUmè¶m X¡Z§{XZ Jmoï>r dmñVd d gm{h˶ ¶m§Mm nwaonya dmna qH$dm {deof H$ê$Z {ejUmÀ¶m qH$dm H$a‘UwH$sÀ¶m CÔoemZo H$mhr Eo{Vhm{gH$ KQ>Zm àg§J XmI{dUmar à{V‘m {MÌo (models) {ZgJ©aå¶ qH$dm eha AmamIS>m ¶mMm g‘mdoe S>m¶moa‘m‘ܶo hmoVmo. S>m¶moam‘mMr aMZm H$er H$amb? H$mS>©~moS>©, W‘m©H$moberQ>, ‘mVr, Aݶ H¥${Ì‘ gmYZo CXm. dZñnVr, N>moQ>r PwS>no, ¶m§Mm dmna H$ê$Z S>m¶moam‘m V¶ma H$ê$ eH$Vm. H$moU˶m {df¶mV S>m¶moa‘mMm Cn¶moJ hmoD$ eH$Vmo Aem {df¶m§Mr Zmdo Úm.

Page 60: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 57

Notes

^yJmobmÀ¶m nmR>çnwñVH$m‘ܶo S>m¶moam‘mMm dmna H$aʶmMr g§Yr OmñV AgVo. CXm. ˶m§Mr aMZm AmnU eãX{MÌmÛmam H$ê$ eH$Vm, dmid§Q>mVrb OrdZ‘mZ XmIdy eH$Vm (AmH¥$Vr 8.2) ghmam dmid§Q>mVrb ‘¥JOb ho Amnë¶mbm S>m¶moa‘mÛmam gmXa H$aVm ¶oB©b. H$mhr à‘mUmV W§S> àXoemVrb OrdZ‘mZhr Amnë¶mbm ¶m nÕVrZo gmXa H$aVm ¶oB©b.

AmnU doJdoJù¶m àm§VmVrb amhUr‘mZmZwgma, VoWrb n¶m©daUmZwgma S>m¶moamo‘mÛmao gmXarH$aU H$ê$ eH$Vmo. ¶m‘ܶo ~«÷nwÌm Imoè¶mVrb ^mV eoVrMr bmJdS>, Amgm‘‘Yrb MhmMo ‘io B˶mXr. S>m¶moam‘m AmnU {ZgJm©Vrb PmS>oPwS>no dZñnVr ¶m§À¶m {MÌ aoImQ>ZmVyZhr V¶ma H$ê$ eH$Vmo.

˶mMr aMZm, Vmo V¶ma H$aUo ¶mgmR>r Iyn doi bmJVmo, ‘mÌ EH$Xm V¶ma Ho$ë¶mZ§Va ˶mMo OVZ Mm§Jë¶m àH$mao H$ê$Z Vmo nwT>rb dJm©gmR>r dmnaVm ¶mdm Agm R>odmdm.

Why diorama and Realia at this stage

¶mM pñWVrV S>m¶moam‘m Am{U {Xboë¶m ¶m§Mr Amdí¶H$Vm H$m?

{dÚmWu {ZarjUmVyZ {eH$Vmo. {d{eï> ^m¡Jmo{bH$ pñWVr‘ܶo OZOrdZ H$go AgVo ¶mMm ¶m S>mamoam‘m‘YyZ à˶jmZw^d ¶oD$ eH$Vmo, åhUyZ {ejUmV ˶mMr Amdí¶H$Vm Amho.

AmH¥$Vr H«$. 8.2

8.3.2 ZH$meo Am{U n¥ÏdrMm Jmob

^yJmob VÎddoÎmo Am{U g‘mOemók ¶m§Mo Aä¶mgmMo ‘hÎdmMo gmYZ åhUOo ZH$meo d n¥ÏdrJmob Agë¶mMo g‘Obo OmVo. Amnë¶mbmhr ZH$meo Am{U n¥ÏdrJmob ¶m§Mm n[aM¶ Amho. ZH$mem hm n¥ÏdrMm n¥ð>^mJ XmI{dUmam qH$dm H$mhr à‘mUmV gnmQ> n¥ð>^mJ XmI{dʶmV à‘mUmV {M{ÌV Ho$bobm, n¥ÏdrMr gyú‘ AWdm bhmZ à{VH¥$Vr ¶m§À¶m AmH$mamV d àH$mamV ~Xb Ho$bo OmD$ eH$VmV. ‘moR>m n¥ÏdrJmob ghO[a˶m EH$m {R>H$mUmhÿZ XþgarH$S>o ZoUo e³¶ ZgVo. N>moQ>o {IemV R>odVm ¶oʶmOmoJo (CXm. nm°Ho$Q> {S>³eZar) Am{U ’w$½¶mà‘mUo Agbobo n¥ÏdrJmob, Oo à˶j H$m‘mMo doir hdm ^ê$Z ’w$JdVm ¶oD$ eH$VmV Am{U ˶m§Mr Zo-AmU H$aʶmV Vo hmVmiʶmV gmono AgVmV. n¥Ïdr Jmobmnojm ZH$mem§‘YyZ OmñV ‘m{hVr {‘iVo. doJdoJù¶m àH$maMo ZH$meo AgyZ ˶mÛmam n¥ÏdrMr Z¡g{J©H$ aMZm, n¥Ïdrdarb nd©V, nR>mao, gnmQ> OmJm, ZÚm, g‘wÐ, ‘hmgmJa B˶mXr AmnU ñnï>nUo ~Ky eH$Vmo. Á¶m ZH$mem§Ûmao ehao, Jmdo, IoS>r, doJdoJio Xoe Am{U g§nyU© OJmVrb amï´>o-amÁ¶o Á¶m§À¶m gr‘m XmI{dboë¶m AgVmV Aem ZH$mem§Zm amOH$s¶ ZH$mem Ago åhUVmV. H$mhr ZH$mem§‘YyZ H$mhr {d{eï> Jmoï>r XmI{dboë¶m AgVmV. ˶m‘ܶo ˶m-˶m XoemMo Vmn‘mZ, nO©Ý¶‘mZ, dZ O§Jbo, I{ZOnXmWmªMo gmR>o. (ImUr, Am¡Úmo{JH$ joÌ’$io, bmoH$g§»¶m, XiU-diU (dmhVyH$ gw{dYm) ì¶dñWm ZÚm, B˶mXtMm g‘mdoe AgyZ Aem ZH$mem§Zm ñdV§Ì {df¶mg§~§YrMm ZH$mem Ago åhUVmV. {df¶ {eH$ʶmMr, {eH${dʶmMr g§H$ënZm Amnë¶mbm ZH$memdê$Z g‘OVo, VgoM {df¶mMo g§íbofU H$ê$Z H$mhr H$ënZm gwMʶmghr

dmid§Q>mVrb OrdZ Y«wdr¶ joÌmVrb OrdZ

Page 61: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

58 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

Cn¶moJ hmoVmo. ˶mdê$Z AmnU H$mhr A§XmO (VH©$) Am{U {ZarjUo Zm|Xdy eH$Vmo. ‘mJrb ^mJmV AmnU ZH$mem§{df¶r H$go {eH$dm¶Mo ho {eH$bmo AmhmoV.

AmH¥$Vr H«$. 8.2

8.3.3 à{VH¥$Vr/Z‘wZm

à{VH¥$Vr ¶m Ì¡{‘Vr¶ Ñí¶‘mZ gmYZo AgVmV. ˶m à˶j AmH$mamIoarO à˶j dñVy XmI{dVmV. (real things) ‘moR>çm dñVyMo bhmZ dñVyV énm§Va Ho$ë¶mZo {dÚmWu A{Ve¶ AMyH$ nÕVrMo ˶mMo {ZarjU H$ê$ eH$VmV. à{VH¥$Vr ¶m VrZ àH$mao Agy eH$VmV.

i) pñWa (gmYr) : n¥ÏdrJmob hr n¥ÏdrMr à{VH¥$Vr Amho. nR>ma, {Ì^wO àXoe, Xar, qIS>, ¶m ho Xe©{dUmar H$mhr pñWa à{VH¥$Vr AgVmV.

ii) {d{eï> ^mJmMr à{VH¥$Vr : {d{eï> ^mJmMr à{VH¥$Vr hr EImÚm {d{eï> ^mJmMo à{V{Z{YËd H$aVo. EImXm {deof ^mJ à{VH¥$VrÛmao XmI{dbm OmVmo. Aem à{VH¥$Vr Cä¶m AmS>ì¶m qH$dm {Va³¶m AmH$mamV AgVmV. n¥ÏdrÀ¶m A§V^m©JmVrb Jm^m, H$dM Am{U AmdaU {XgVo. hm {d{eï> ^mJmÀ¶m à{VH¥$VrMm EH$ àH$ma Amho. Y~Yã¶m‘YyZhr AmnU {d{eï> ^mJmMr à{VH¥$Vr ~Ky eH$Vmo.

iii) H$m‘ (EImÚm àíZmMr CH$b H$aʶmgmR>r dmnaboë¶m V§ÌmVrb gd© nm¶è¶m) : EImXo gm¡a CO}Mo ‘m°S>ob, n¥Ïdr JVrMo (n[a^«‘U) ‘hmgmJamÀ¶m hmbMmbr, dmè¶mMr {Xem ¶mgmaIo ‘m°S>ob AgVo. Aem àH$maÀ¶m à{VH¥$Vr‘ܶo, H$m¶©j‘ Aem à{VH¥$VrÀ¶m gmhmæ¶mZo KQ>Zm§Mo {díbofU Ho$bobo AgVo. EImXr à{VH¥$Vr Ádmbm‘wIrMr qH$dm M§ÐmÀ¶m ^«‘UmÀ¶m ˶mÀ¶m H$bm§À¶m Ñí¶ XmI{dUmar Agy eHo$b qH$dm ^y{ddV©Z XmI{dʶmgmR>r ˶mMo N>m¶m{MÌ KoʶmgmR>r agm¶Z bmdyZ Ho$bobr nÅ>r hr gwÕm à{VH¥$Vr R>aVo.

à{VH¥$Vr H$mS>©~moS>©, nona, bmHy$S> ~m§~y, W‘m©H$mob, ‘oU, ßb°ñQ>a Am°’$ n°[ag ßb°pñQ>H$, H$mhr YmVy, ‘mVr, Xmoar AmXtMm dmna H$ê$Z A{Ve¶ hiydma [aVrZo V¶ma Ho$br OmVmV. {Û{‘Vr¶ {MÌmÀ¶m AmYmao EImXr à{VH¥$Vr H$moUr ghO[a˶m V¶ma H$ê$ eHo$b qH$dm Zwg˶m Z¡g{J©H$ Am{U gm§ñH¥${VH$ {df¶mMo {MÌ aoImQ>Z H$ê$ eH$Vmo. ‘mJrb ^mJmV ~{KVboë¶m S>m¶moam‘mà‘mUoM ¶m à{VH¥$Vr H$aʶmg ~amM doi bmJVmo. ¶m àH$maÀ¶m Aem à{VH¥$Vr H$aVmZm Aݶ dJm©Mmhr gh^mJ Amdí¶H$ AgyZ ¶m à{VH¥$Vr dfm©Zwdf} dmnaUo e³¶ AgVo. (˶mMo OVZ ì¶dpñWV H$aUo JaOoMo AgVo.)

A) ^maV amOH$s¶ ZH$mem ~) ^maV ^m¡{VH$ ZH$mem H$) n¥ÏdrJmob

Page 62: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 59

Notes

8.3.4 V³Vo AmboI Am{U 춧J{MÌo

V³Vo {eH$ʶmMo Am{U {eH${dʶmMo ‘hÎdmMo g§gmYZ Amho. gm‘m{OH$ emóm§À¶m Aä¶mgm‘ܶo V³Vo ho ‘hÎdmMo gmYZ Amho. V³Vo åhUOo gmܶm ñdê$nmVrb {MÌ‘¶ àXe©Z AgVo. V³Vo Oa ¶mo½¶ àH$mao dmnabo Va {MÌ àXe©ZmVyZ Am‘ àH$mao n[aUm‘ gmYbm OmD$Z ¶mo½¶ Vr ‘m{hVr {‘iVo. V³Ë¶mÛmao CÎm‘ AW© g‘Obm OmVmo VgoM dJuH¥$V ‘hÎdmMr ‘m{hVr {‘iyZ ˶m ‘m{hVrMm daModa g§X © åhUyZ Cn¶moJ H$ê$Z KoVm ¶oVmo. {dÚm϶mªZm dmMVmZm ˶mMm gmam§e H$mT>Uo Am{U H$mhr gmo߶m-gwb^ H$ënZm gwMUo V³Ë¶m‘wio e³¶ hmoVoo.

V³Ë¶m§Mo àH$ma :

i) dU©ZmË‘H$ V³Vo : V³Vo Jmoï>r d AmH¥$VtÀ¶m ‘mܶ‘mVyZ dU©Z H$WH$ H$aVmV. ho V³Vo Eo{Vhm{gH$ {dH$mgmMo {MÌmVyZ dU©Z H$aVmV qH$dm H¥$VrÀ¶m Q>ß߶m§Mo {MÌboIZ H$aVmV. (such as how a bill becomes law) $Ogo H$s {dYo¶H$mMo H$m¶ÚmV énm§Va H$go hmoVo.

ii) H$moï>H$ : VwbZm H$aʶmg gwb^ Omdo ¶m Ñï>rZo V³Vo g§H${bV ‘m{hVrMo dJuH$aU aH$mZm H$moï>H$ (Q>o~b’$m°‘©) ñdê$nmV H$aVmV.

iii) [aboeZ{en MmQ>© : nañnag§~§Y Xe©{dUmao V³Vo : ho V³Vo EImÚm KQ>ZoMo H$maU d nañna g§~§Y Xe©{dVmV. CXm. n¶m©daU àXÿ{fV hmoʶmMr H$maUo d KQ>H$, g§gmYZo Am{U bmoH$g§»¶m B˶mXr.

iv) d§emdi V³Vm : Hw$Qw>§~mMr d§emdi d ˶mMm {dH$mg g‘OVmo.

v) dJuH¥$V V³Vm : dJuH$aU H$aUmè¶m V³Ë¶m§‘YyZ doJdoJù¶m àH$maMo ZmVo g§~§Y g‘OyZ ¶oVmV. CXm. eoVr, Am¡Úmo{JH$, dmhVwH$sÀ¶m nÕVr B˶mXr.

pñWa {d{eï> ^mJmMr

H$m¶©aV à{VH¥$Vr (c)

Page 63: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

60 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

vi) g§KQ>Zm V³Ë¶mdê$Z : H$mnm}aoeZ (‘hmZJanm{bH$m) / emgH$s¶ H$m¶m©b¶o ¶m§MoVrb A§VJ©V g§KQ>Zm aMZm g‘OVo.

vii) âbmo MmQ>© dê$Z Amnë¶mbm nmobmX V¶ma H$aʶmÀ¶m hmoUmè¶m n[aUm‘m§Mm Aä¶mg g§nyU© Aä¶mgH«$‘m‘ܶo {dH$mgmÀ¶m XOm©Mm/ JwUdÎmoMm AW© qH$dm Aä¶mg {df¶mer g§~§{YV gmYZm§Mm gm{h˶mMm gmam§e V³Vm ñdê$nmV H$mT>ʶmMo H$m‘ {ejH$ d {dÚm϶mªH$Sy>Z {dH${gV Ho$bo AmhoV.

V³Ë¶m§Ûmam ‘m¡{IH$ Am{U {MÌñdê$nmV g§Xoe XoʶmMo H$m¶© hmoVo, AmH¥$Vr, AmboI, ZH$meo, à{V‘m N>m¶m{MÌ B˶mXr Mm§Jë¶m nÕVrZo V³Ë¶mÛmam XmI{dVm ¶oVmV. AmnU Amnë¶m JaOoZwgma Ago V³Vo V¶ma H$ê$ eH$Vmo qH$dm {dH$V AmUy eH$Vm. V³Vo ho B§J«Or qH$dm qhÝXr ^mfoV CnbãY AgyZ AmnU Amnë¶m ñWm{ZH$ ^mfoV ˶mMo énm§Va Ho$bo Va ˶mMm {dÚm϶mªda Mm§Jbm n[aUm‘ gmYbm OmD$ eH$Vmo.

1755 Vo 1765 ‘Yrb eo³g{nAaÀ¶m ZmQ>H$mÀ¶m à¶moJm§Mr dma§dm[aVm

àH$ma ZmQ>H$m§Mr g§»¶m à¶moJm§Mr g§»¶m ZmQ>H$mMo gamgar à¶moJ

Eo{Vhm{gH$ à¶moJ 6 247 41.2

emoH$m§{VH$m/Xþ:Im§{VH$m 8 328 41

àU{¶H$m 3 112 37

{dZmoX 9 161 18

EHy$U 26 848 32.6

(Tabulation Charts)

(Organisation Chart)

‘w»¶ H$m¶©H$mar A{YH$mar

‘mZd g§gmYZ {d^mJ à‘wI

{dnUZ {d^mJ à‘wI

{dnUZ {d^mJ g§MmbH$

{dnUZ ì¶dñWmnH$ (CÎma)

{dnUZì¶dñWmnH$ (‘ܶ)

{dnUZ ì¶dñWmnH$ (X{jU)

AW©{d^mJ à‘wI

Page 64: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 61

Notes

(Flow Char)

Figure 8.4 : Charts AmboI :

AmboImÛmao AmnU gd©M {dÚm϶mªZm Am{U ˶mVyZhr H$mhr Ag‘W© {dÚm϶mªZm Á¶m§Mr AmH$bZ j‘Vm H$‘r Amho.) Amnbm {df¶ A{Ve¶ n[aUm‘H$maH$[a˶m CËH¥$ï>nUo gmXa H$ê$ eH$Vm, {df¶ {eH$dy eH$Vm. AmboIm‘wio {df¶mÀ¶m ‘wimer OmUo hmoVo VgoM {df¶mMm H$mhr {d{eï> ^mJ g‘Obm OmVmo. gm‘m{OH$ emómVrb {df¶ {eH${dʶmgmR>r AZoH$ àH$maMo AmboI dmnabo OmVmV. erf©H${df¶m§Mo ‘hÎd g‘OʶmMr j‘Vm, {df¶ g§~§Y g‘OyZ, J¥hrV Jmoï>tda AmYmarV ‘hÎdmMo A§XmO H$mT>ʶmV AmboIm§Mm Cn¶moJ hmoVmo. VgoM AmboIm‘wio ‘wb yV {df¶ Jmoï>r ‘m§S>ë¶m AmhoV ¶mMm d {df¶mMm AW© g‘OyZ H$mhr A§XmO / VH©$ 춳V H$aʶmgmR>r AmboImMm dmna hmoVmo/ Cn¶moJ hmoVmo. dmMZmVyZ g‘Oboë¶m Am{U Aݶ ‘mJm©Zo {‘imboë¶m ‘m{hVrMm gm{YV ‘m{hVrMm g§X^© bmdʶmgmR>r AmboIm§Mm Cn¶moJ hmoVmo. CXm. B¶Îmm AmR>drÀ¶m ^yJmobmÀ¶m nmR>çnwñVH$mV (AmH¥$Vr 6/1/3) bmoH$g§»¶oMr {d^mJUr Am{U dmT> hr hþ~ohþ~ {MÌUmÛmao XmI{dbr Amho.

(a) Line graph

Page 65: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

62 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

(b) Bar Graph (c) Pie Diagrams

Figure 8.5 Graphs 춧J{MÌo : AZoH$ àH$maMr J«m{’$³g, {MÌo Am{U 춧J{MÌo ¶m§Mm g‘mdoe Agbobr gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb nmR>çnwñVHo$ gܶmÀ¶m H$mimV g‘ 2005 NCF À¶m VËdmda AmYm[aV AmhoV. {eH${dVmZm {eH$VmZm Aem 춧§J{MÌm§Mm {ejU g§gmYZ åhUyZ Cn¶moJ H$aUo ho {dÚm϶mªgmR>r H$mhrgo ‘Ooera Am{U ZoÌgwI XoUmao Agbo, 춧J{MÌmÛmam AZoH$ g§Xoe {‘iVmV Am{U {dÚmWugwÕm ˶m g§XoemMm AW© bmdʶmg {eH$VmV. AmnU {ejH$ åhUyZ ñWm{ZH$/{d^mJr¶ ^mfm§‘Yrb 춧J{MÌo O‘dm{dV Am{U Amnë¶m dJm©‘ܶo ˶m§Mm daModa dmna H$amdm. (Some

times these cartoons give us the space to take a detour and get into a side discussion

that is often richer than the main one) 춧J{MÌm{df¶r H$mhr H$m‘ AmnU {dÚm϶mªZm Zo‘yZ XoD$ eHy$.

Figure 8.6 Cartoons

Amnbr àJVr Vnmgm 2

gyMZm : a) CÎmamgmR>r Imbr OmJm {Xbr Amho.

b) àH$aUmÀ¶m eodQ>r {Xboë¶m CÎmam§er Amnbo CÎma nS>VmiyZ nhm.

1. S>m¶moam‘m Am{U {Xboë¶m [a{b¶m ¶m§Mm AW© ñnï> H$am.

Page 66: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 63

Notes

2. Amnë¶m ^yJmobmÀ¶m nmR>çnwñVH$mnmgyZ Ago nmM ‘wÔo / {df¶ emoYm H$s Á¶m{R>H$mUr ‘m°S>obMm dmna H$aVm ¶oD$ eHo$b? VgoM Vw‘À¶m {ZU©¶mMo ¶mo½¶ Vo g‘W©Z H$am.

3. gm‘m{OH$ emóm‘ܶo {ejU g§gmYZ o åhUyZ AmnU AmboI V³Vo Am{U 춧J{MÌm§Mm dmna H$gm H$ê$ eH$Vmo?

8.3.5 Q>mB©‘-bmB©Ýg

gm‘m{OH$ emóm§À¶m Eo{Vhm{gH$ n¡by§Mm Aä¶mg H$aʶmgmR>r/{eH${dʶmgmR>r Q>mB©‘-bmB©Z ho Iyn n[aUm‘H$maH$a ‘mܶ‘ Amho. CËH«$m§Vr g§X^m©Vrb g§H$ënZm Q>mB©‘ bmB©ZÀ¶m ‘XVrZo AmnU ñnï> H$ê$ eH$Vmo. Q>mB©‘ bmB©ZÀ¶m gmhmæ¶mZo ‘mZdr CËH«$m§Vr g§H$ënZm amÁ¶ CËH«$m§Vr, N>mB© V§ÌmMr CËH«$m§Vr VgoM {dUH$m‘mVrb CËH«$m§Vr AmnU ñnï> H$ê$ eH$Vmo.

Q>mB©‘-bmB©ZMm ‘hÎdmMm Cn¶moJ AmnU Imbrbà‘mUo H$ê$ eH$Vmo.

i) doioMo {Z¶moOZ

ii) XmoZ Vmgm§‘Yrb doioMm nañna g§~§Y emoYʶmgmR>r

iii) Ñí¶‘mZ ¶moOZoÛmam g§nyU© dJm©da bj H|$ÐrV H$aUo. (qMVZna narjU)

iv) nwZamdbmoH$Z qH$dm g‘rjoÀ¶m CÔoemZo Am{U {ejU/ {eH${dUo A{YH$ ‘O~yV H$aʶmÀ¶m CÔoemZo Q>mB©‘ bmB©ZMm dmna H$aVm ¶oVmo.

8.3.6 nmR>çnwñVHo$

gm‘m{OH$ emóm§À¶m à{ejUmXaå¶mZ Amnë¶mbm nmR>çnwñVH$m§Mm dmna H$amdmM bmJVmo. emgZmH$Sy>Z qH$dm narjH$ à{V{ZYr g§ñWm§H$Sy>Z V¶ma Ho$bobr nmR>çnwñVHo$ hr ‘hÎdmMr Am{U h¸$mMr CnbãYVm åhUyZ ~{KVbr OmVmV, ˶m Ñï>rZo ~{KVbr OmVmV. amï´>r¶ ñVamda amÁ¶ nmR>çnwñVH$ ‘§S>i Amho qH$dm SCERT Ûmam nwñVH$ {Z{‘©Vr hmoVo. Aä¶mgH«$‘mg§~§{YV nmR>çnwñVHo$ CnbãY AgyZ {ejUmXaå¶mZ, g§X^m©gmR>r ˶m§Mm dmna Pmbm nm{hOo, hr nmR>çnwñVHo$ {dÚmWr© d {ejH$ ¶m§MoH$S>o CnbãY AgVmV. à{ejUmgmR>r {H$‘mZ JaO hr nmR>çnwñVH$m§Mr AgVo Am{U ¶mgmR>r g§X^©{df¶m‘ܶo nwñVH$m§À¶m à{V R>odboë¶m AgVmV. ¶m à{V VoWo CnbãY AgVmV. ‘mÌ Ë¶m joÌm~mhoa Zoʶmg ‘ZmB© Agbo. nmR>çnwñVHo$ hr H$Om©D$nU {‘iVmV. {dÚmWu d {ejH$ ¶m Xmohm|À¶m g{H«$¶m gh^mJmZo, H$moUVrhr Zm{dݶnyU© H$ënZoMr e³¶Vm nwñVHo$ dJiVm ¶oV Zmhr Ago åhQ>bo OmVo. gm‘m{OH$ emóo {eH${dVmZm nmR>çnwñVH$mH$S>o ~KVmZm Vmo ‘mJ© XmI{dʶmMm / ‘mJ© CKS>ʶmMm EH$ ómoV AmhoV ¶m Ñï>rZo ~{KVbo OmVo. ˶m‘wio {dÚm϶mªZm nwT>rb dmMZ d {ZarjUmgmR>r nwñVH$ V¶mar n{bH$S>o àmoËgmhrV Ho$bo OmB©b. Amnë¶mH$S>rb nÕVrZwgma nmR>çnwñVHo$ hr ’$³V EH$ CnbãYVm åhUyZ qH$dm ’$³V CX²~moYH$ AmhoV AgoM ~{KVbo OmVo.

g§X^© nwñVHo$ Am{U hñV{b{IV : ho I{M©H$ Ago {ejU g§gmYZ AgyZ {dÚm϶mªZm g§X^m©gmR>r ¶mMm dmna H$amdm bmJVmo. gmYmaUnUo, {dÚm϶mªMr ‘mJUr Am{U hmoUma dmna ¶mZwgma à˶oH$ nwñVH$mÀ¶m 2 qH$dm 3 à{V emioÀ¶m dmMZmb¶mV CnbãY H$ê$Z {Xboë¶m AgVmV. hr nwñVHo$

Page 67: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

64 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

dmMZmb¶mÀ¶m ~mhoa Zoʶmg ‘ZmB© AgVo. hr g§X^© nwñVHo$, nwadUr nwñVHo$ åhUOo {d{eï> eãXH$moe, ‘m{gHo$, X¡{ZHo$, A°Q>bmg (ZH$mem §Mo nwñVH$) hñV{b{IVo, Aݶ nwñVHo$, g§X © qH$dm nwZamdbmoH$ nwñVHo$ (g‘rjmË‘H$) Aer AgVmV. gm‘m{OH$ emóo {eH$Vm§Zm g¥OZerbVoÀ¶m àmoËgmhZmZwgma gm¢X¶m©Ë‘H$ Ñï>rH$moZ, J§ ra {df¶m~m~VMm Ñï>rH$moZ Am{U g§H$ënZm ˶m§Mr Imobr d ˶mVrb {dMma {dñVrU© ñdê$nmV g‘OʶmgmR>r ˶m {R>H$mUr nwadUr nwñVH$m§Mr Amdí¶H$Vm Amho.

A) ñHy$b A°Q>bmg

~) ^maVmMm àemgH$s¶ A°Q>bmg

Figure 8.7 Reference Books

{Z¶VH$m{bHo$, Vm§{ÌH$ (kmZ {df¶H$) Am{U Am¡Úmo{JH$ ‘m{gH$ d X¡{ZH$ : hr à{ejUmMm ómoV Amho. AmQ>©-BZ’$m°a‘oeZ ñnï>rH$aUmgmR>r {dÚmWu ¶m§Mm g§X © KoVmV. ho I{MH©$H$ ‘mܶ‘ Agbo Var {dÚmWu d {ejH$ ¶mMm dmna H$aVmV. gmYmanUo ho g§X © gm{h˶ dmnaʶmg H$Om©D$ {Xbo OmV Zmhr.

g§H$bZ : AmnU Amnë¶m ñdV:À¶m Am{U {dÚm϶mªÀ¶m Cn¶moJmgmR>r Aer gÚ:pñWVrVrb nwñVHo$ d Aݶ gm{h˶ EH$Ì R>ody eH$Vm ¶m‘ܶo nwñVnÌ (Pamphlets) ‘m{gH$m§‘Yrb boI, d¥ÎmnÌo, V³Vo Am{U ZH$meo ¶m§Mm g‘mdoe hmoVmo. g§H$bZ ho {d{dY àH$maÀ¶m boIZ gm{h˶mZo ~Zbobo AgVo, ¶m‘ܶo d¥ÎmnÌ H$mÌUo boI-‘m{gHo$, ì¶mdgm{¶H$ Ñï>rH$moZmVyZ IaoXr Ho$bobo H$mhr gm{h˶, N>m¶m{MÌo, AmYrÀ¶m {dÚm϶mªH$Sy>Z Ho$bo Jobobo H$mhr V³Vo AmboI dm Aݶ boIZ, AmH¥$Vr, AmboI Am{U Aݶ ñdê$nmMo J«m{’$H$ d Aݶ {b{IV H$mJXnÌo ¶m§Mm g‘mdoe hmoVmo. Ago g§H$bZ emioVrb H$‘©Mmar dJ© (staff) qH$dm {dÚmWu H$ê$ eH$Vmo Am{U ho à{ejU KoUmè¶m {dÚm϶mªZr embo¶ [dÚm϶mªZm Ago g§H$bZ H$aʶmg àd¥Îm Ho$bo nm{hOo. g§H$bZ H$aUo gmono AgVo. na§Vw ˶mMo OVZ H$aUo, ˶m§Mo H«$‘dmarZo bmdUo hr g‘ñ¶m hmoVo. ¶m g§H$bZmMr ¶mo½¶ Vr ì¶dñWm bmdʶmgmR>r CXm. H«$‘dmar H$aUo {df¶mZwgma àH$mamZwgma ˶m§Mo {dbJrH$aU H$aUo, ˶m§Mo eoë’$ dm H$nmQ>mV H$miOrnyd©H$ OVZ H$aUo, ˶m§Mr Zm|X R>odUo AmXr H$m‘m§gmR>r {dÚm϶mªMr {ejH$m§Zm ‘XV H$amdr.

à{ejU gmYZo : Amnë¶m à{ejUmÀ¶m H$mbmdYr‘ܶo à{ejUmWu hm ¶m gmYZm§Mm ñdV§Ì[a˶m dmna H$ê$ eH$Vmo åhUyZ ¶mV ñd¶§Aܶ¶Z à{ejUmMr gmYZo AgVmV. ~mOmam‘ܶo nwñVH$m§À¶m

Page 68: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 65

Notes

XþH$mZmVyZ AZoH$ àH$maMr ñd¶§ à{ejU ñd¶§ Aܶ¶Z gmYZo CnbãY AgVmV. ¶mÛmam {ejU H$m¶©H«$‘ nmR> {ejU H$mhr {d{eï> {d^mJ {ejUmMo àmoJ«m‘ Ho$bo OmVmV.

8.3.7 d¥ÎmnÌ H$mÌUo H$m Am{U H$er?

gm‘m{OH$ emóm§À¶m ‘mܶ‘mVyZ AmnU {dÚm϶mªZm g‘mZ Am{U ˶m§À¶m gwg §K{Q>V amÁ¶g§ñWm YmoaUo d Am{W©H$ n[a‘mUm§Mm Jw§VmJw§VrMm Aä¶mg OmUyZ KoʶmgmR>r {dH${gV Ho$bm Amho ho AmnU OmUVmM, nmR>çnwñVHo$ hr Oar kmZ-‘m{hVr XoUmar Mm§Jbr ‘mܶ‘o Agbr Var Aer nwñVHo$ daModa V¶ma Ho$br OmV ZmhrV. XmoZ Amd¥Îmr‘ܶo ~è¶mM dfm©Mo A§Va AgV o, ˶m‘wio ‘Yë¶m H$mbmdYrV g‘mOmV hmoUmao ~Xb, KS>Umè¶m H$mhr {d{eï> KQ>Zm§Mm C„oI ˶m‘ܶo ZgVmo Am{U nwÝhm {Z¶{‘VnUo H$‘r doimV gwYmarV Amd¥Îmr H$mT>Uo e³¶ Zgbo. d¥ÎmnÌmÛmam Amnë¶mbm X¡Z§{XZ ‘m{hVr AgVo. Vr g‘OVo, Á¶m‘ܶo gm‘m{OH$ KS>m‘moS>r, amOH$s¶ ~mVå¶m Z¡g{J©H$ AmnÎmr Aem AZoH$ ñdê$nmMr ‘m{hVr g‘OVo.

gm‘m{OH$ emómÀ¶m {ejH$mZo, dV©‘mZH$mimVrb JQ>Zm CnH«$‘ ‘mhrV ìhmdo ¶mgmR>r AZoH$ àH$maMr d¥ÎmnÌo dmMbr nm{hOoV. g‘mOmVrb, amOH$maUmVrb d Aݶ KS>m‘moS>r Aݶ g‘ñ¶m ¶m {df¶r ‘m{hVr g‘OyZ KoUo.

{ejH$m§Zm d¥ÎmnÌ dmMZmMo AZoH$ ‘mJ© AmhoV ˶m‘ܶo

• ~mV‘rnÌmMm dmna

• {d{eï> {df¶ AWdm {d{eï> Wr‘ (boIZ Agbobo)Agboë¶m H$mÌUm§Mm g§J«h H$aUo.

• JQ>MMm©, à˶oH$ g^mgXmg {d{eï> H$m‘-{df¶ Zo‘yZ XoD$Z ˶mda MMm© H$aUo Am{U ì¶p³VJV Aä¶mg.

• Amnë¶m {df¶mMr AmoiI dJm©‘ܶo gmXa H$aUo.

8.3.8 g§J«hmb¶o H$bmHw$ga Am{U g§J«hmb¶o

JaO d Amdí¶H$VoZwgma V¶ma Ho$bobm gm‘m{OH$ emómVrb {df¶ {eH${dUo/{eH$Uo, n[aUm‘H$maH$ Am{U H§$Q>midmU o Z hmoVm, Vo AmZ§XXm¶H$ dmQ>VmV. {eH${dʶmÀ¶m nÕVr‘ܶo H$mhr Zm{dݶnyU©Vm AgʶmMr JaO Amho. ho {df¶ {eH$VmZm, {eH$ʶmMmM EH$ ^mJ åhUyZ ñWm{ZH$, amÁ¶mVrb, XoenmVirdarb {d{dY g§J«hmb¶m§Zm oQ>r XoUo Amdí¶H$ Amho. AmgnmgÀ¶m {R>H$mUm§VyZ H$mhr ZdrZ emoY bmdʶmÀ¶m Ñï>rZo {dÚmWu {dMmê$ eH$VmV. VgoM ˶m§Mo doJdoJù¶m joÌmH$S>o {ZarjU AgVo. doJdoJù¶m {R>H$mUMo H$bmH$ma ˶m§M§ H$m¡eë¶ dmnê$Z Am{U CnbãY gmYZm§da H$bmHw$ga H$aVmV. Aem hñVH$bm§Mo AmnU Amnë¶m emio‘ܶo EImÚm ImobrV qH$dm ñnï> {Xgob Aem H$monè¶m‘ܶo àXe©Z ‘m§Sy>Z ˶mMo g§J«hmb¶mV ê$nm§Va H$ê$ eH$Vmo.

emio‘ܶo, ˶m§Mo ñdV:Mo gm‘m{OH$ emó {df¶mMo g§J«hmb¶ Agmdo. CÝhmù¶mÀ¶m gwÅ>rV, {dÚm϶mªZm Eo{Vhm{gH$ ñ‘maHo$ V¶ma H$aʶmg gm§JVm ¶oVrb VgoM ^yH§$n Ádmbm‘wIr ¶m{df¶r ‘m{hVr {‘iob Ago V³Vo H$ê$Z KoUo, H«$m°gdS>© Joåg qH$dm H$m °S´>r H$moS>r ˶m§MoH$Sy>Z H$ê$Z KoVm ¶oVrb. Z¡g{J©H$ n¶m©daUmer g§~§{YV KQ>Zm {dÚmWu a§JmMm dmna H$ê$Z {M{ÌV H$ê$ eH$Vrb d¥ÎmnÌ, ‘m{gH$mVrb H$mÌUo. Amnë¶m Aä¶mgH«$‘mer g§~§{YV qH$dm Am§VaOmbm‘m’©$V (Internet)

Amnë¶m {df¶mg§~§{YV {‘i{dboë¶m ‘m{hVrMm AmnU àXe©Zr åhUyZ Cn¶moJ H$ê$ eH$Vm. Aem n«Xe©Zr qH$dm g§J«hmb¶o AmnU doJdoJù¶m ‘mJmªZr doJdoJù¶m {R>H$mUr dmnê$ eH$Vm. Aem àXe©Zr H$mb~mø hmoV ZmhrV. {dÚm϶mªZrhr Aݶ CnH«$‘mV gh^mJr ìhmdo.

Page 69: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

66 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

NCF 2005 AÝd¶o Z°eZb ’$mo³g J«wnZo gm‘m{OH$ emóo {eH${dʶmÑï>rZo Ho$bobm nona

‘wbm§Mr ~m¡{ÕH$ Am{U gm§ñH¥${VH$ dmT> hmoʶmÀ¶m Ñï>rZo hr g§J«hmb¶o ‘hÎdmMr ^y{‘H$m ~OmdVmV ˶m‘wio {dÚmWu AZw^d g§nÞ, AZw d g‘¥Õ hmoVmo. {dÚm϶mªZr dJm©V {eH$boë¶m nwñVH$mVyZ Aä¶mgboë¶m {df¶mV g§J«hmb¶mÛmam ˶m§Mo kmZ n[anyU© hmoʶmg, ^¸$‘ hmoʶmg ‘XV hmoVo Am{U AZw dg§nÞVm dmT>Vo. g§J«hmb¶m§Mm CÔoe ’$³V ~KʶmgmR>r ZgyZ ˶mVyZ kmZ {‘iVo, ‘m{hVr {‘iVo, {dÚm϶mªMr CËgwH$Vm CÎmo{OV hmoVo. gm¢X¶©emó d ˶m~ÔbMo H$m¡VwH$ / ‘V, {ZgJm©Mr ‘m{hVr OmUyZ KoʶmMo ^mdZm/M¡Vݶ Am{U Z¡g{J©H$ KQ>ZmMm ‘mJmodm KoVm ¶oVmo g§J«hmb¶m‘ܶo [aVrMm (AܶmnZmV dmnaʶmV ¶oUmè¶m OrdZmVrb dmñVd Jmoï>r d gm{h˶, S>m¶moa‘m, à{VH¥$Vr V³Vo, nwñVHo$ ˶mMmhr g‘mdoe hmoD$ eH$Vmo.

8.3.9 {MÌnQ>

Amnë¶mH$S>rb AZoH$ emim§‘ܶo ˶m§À¶m nm¶m^yV gw{dYm§Mm A^md AgVmo. ¶m nm¶m^yV gw{dYm‘ܶo XÿaXe©Z (Television) AmoìhahoS> àmoOo³Q>a (over head projector, Slide projector)

Am{U ‘ëQ>r{‘{S>¶m ¶m§Mm g‘mdoe hmoVmo Am{U Oar ¶m gw{dYm CnbãY Agë¶m Var {ejH$ ˶m§Mm H$moU˶mhr H$maUmZo ’$ma H$‘r dmna H$aVmV; na§Vw {MÌnQ> ho ’$³V àoaUm XoʶmgmR>rM qH$dm ‘OHw$am‘ܶo gwYmaUm dm {dñVma H$aʶmgmR>rM Vo Mm§Jbo ‘mܶ‘ Amho Ago ZgyZ, g‘mOmMo bmoH$m§Mo {d{dY KQ>Zm, à{H«$¶m, gm‘m{OH$ {df¶ ¶m§Mo AmdbmoH$Z, nwZamdbmoH$Z Am{U {dh§JmdbmoH$Z H$aʶmVhr ˶m§Mm Cn¶moJ hmoVmo. ³bmgé‘ qH$dm ‘ëQ>r{‘{S>¶m é‘‘YyZ ~{KVë¶m OmUmè¶m {MÌnQ>m§À¶m ’$m¶Úm{df¶r Amnë¶mbm OmUrd AgUo Amdí¶H$ Amho. Centeral Institute at Educational Technology State Institute of Educational

Technology Embassies of verious countries, Ministry of Tourism and Culture, ñQ>oQ> Qw>[aP‘ {S>nmQ>©‘|Q>, ¶m§MoÛmam {MÌnQ> àmá hmoD$ mH$VmV. ¶mgdmªIoarO H$mhr ImOJr ñdm¶Îm g§ñWm§Ûmao à{ejUmgmR>rMr gmYZ gm‘wJ«r åhUyZ AZoH$ àH$maMo {MÌnQ> {Z‘m©U Ho$bo OmVmV. Amnë¶mH$S>rb {MÌnQ> ’$³V ì¶mdgm{¶H$ Am{U H$bm {MÌnQ> ZgyZ ˶mÛmam OrdZmda AmYmarV Ago {MÌnQ> AgyZ ˶mVyZ A{Ve¶ gm¢X¶m©Ë‘H$, AmH$f©H$ Aem {MÌH¥$Vr/’$moQ>moJ«m’$s, {d{dY Am¡Úmo{JH$ joÌmVrb bmoH$m§Mo OrdZ‘mZ Xe©{dbo OmVo. {MÌnQ>mÀ¶m ‘mܶ‘mVyZ nd©V, dmid§Q>, ZÚm, ‘hmgmJa, g‘wÐ, ~oQ>o Am{U g‘wÐ{H$Zmao Ago ^m¡Jmo{bH$ d¡{eîQ>ço ~Kʶmg {‘iVmV. Amnbm {eH${dʶmMm CÔoe åhUyZ {ejU Aem {MÌnQ>m§Mm H$mhr ^mJ qH$dm g§nyU© {MÌnQ> {dÚm϶mªZm XmIdy eH$VmV. Oã~ma nQ>ob ¶m§Mm Am§~oS>H$a, em‘ ~oZoJb ¶m§Mm ZoVmOr gw^mfM§Ð~mog, [aMS>© A°Q>oZ~J© ¶m§Mm Jm§Yr, Ho$VZ ‘ohVm ¶m§Mm gaXma d„^^mB© nQ>ob VgoM amOHw$‘ma g§Vmofr ¶m§Mm ^JVqgJMr Am»¶m{¶H$m ¶mgmaIo {MÌnQ> H$a‘UwH$s~amo~aM {dÚm϶mªÀ¶m kmZ ‘m{hVr XoUmao, àoaUm XoUmao AmhoV.

Page 70: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 67

Notes

8.3.10 Am§Va Omb

B§Q>aZoQ> ho g§JUH$mda AmYmarV Ago {dñ‘aH$maH$ {ejU g§gmYZ Amho. gm‘m{OH$emhr {eH$ʶmMm hm A{Ve¶ AmYw{ZH$ Agm ‘mJ© Amho. (E-learning) ho g§JUH$mVrb CD-ROM Mm dmna H$ê$Z gyMZm{dV[aV H$aʶmMo à{ejU XoʶmMo gmYZ Amho. g§JUH$mÀ¶m ‘mܶ‘mVyZ ‘m{hVrMo AmXmZ-àXmZ H$aʶmMo ho ‘hÎdmMo gmYZ AgyZ, ˶mÛmao g§JUH$mbm nwa{dboë¶m ‘m{hVrdê$Z AmnU A°{Z‘oeZ (hmñ¶ {MÌnQ> V¶ma H$aʶmMo V§Ì) pìhgwbm¶PoeZ (‘Z: Mjyg‘moa {MÌ AmUUo) {gå¶wboeZ (Z¸$b H$aUo H$m°nr H$aUo) Am{U Joåg (Ioi), ho³Q> (nmR>çnwñVH$, g§{hVm), Am°{S>Amo-pìh{S>Amo (ÑH$lmì¶) Am{U ¶mnojmhr A{YH$ {H$VrVar {df¶m§Mr ‘m{hVr CnbãY H$ê$Z KoD$ eH$Vmo. E-learing ho EH$ ‘moR>o AmìhmZ Amho. Vo nm¶m^yV gw{dYm§Mr CnbãYVm H$ê$Z XoUo Am{W©H$ VaVyX qH$dm j‘Vo~amo~aM ˶m {df¶mVrb VÁk ‘m{hVr V¶ma Am{U Aä¶mgy Aem ‘Zwî¶ e³VrMr CnbãYVm AgU o ¶m§Mo ho AmìhmZ Amho. Oar emgZmZo XoemVrb g d© emim§Zm ¶m nm¶m^yV gmo¶r gw{dYm XoʶmMm Am{U gdmªZr E-learning Ûmao {eH$ʶmMm ܶmg KoVbm Agbm Var ˶mgmR>r H$mhr H$mbmdYr AgʶmMr JaO Amho. NCF 2005

da AmYmarV NCERT nmR>çnwñVH$m‘YyZ AZoH${dY Websites (g§Ho$V ñWim)Mr ¶mXr Ho$bobr Amho H$s Á¶mÛmam {dÚmWu d {ejH$m§Zm n[aUe‘H$maH$[a˶m {eH$Uo Am{U {eH${dUo e³¶ hmoB©b.

g§Ho$V ñWi (Websites) :

National Portal of India:http://india.gov.in ^maV gaH$maÀ¶m g§Ho$V ñWim§Mr {ZX}{eH$m http://goidirectory.nic.in

http://persidentofindia.nic.in

http://pmindia.nic.in

http://rajyasabha.gov.in

http://loksabha.nic.in

http://supremecourtofindia.nic.in

http://eci.nic.in (Election Commission of India)

http://sci.edu/public.html

http://volcanoes.usgs.gov

http://nationalgeographic.com

http://school.discovery.com

http://incredibleindia.org

http://Wikipedia.org

http://britannica.com

http://animalplanet.co.uk

http://freefoto.com

http://mnes.nic.in

8.3.11 [ejU/e¡j{UH$ g§gmYZ åhUyZ emim Am{U g‘mO qH$dm g‘ wXm¶

gm‘m{OH$ emóo {eH$VmZm Am{U {eH${dVmZm emim Am{U g‘mO qH$dm g‘wXm¶ ho gwÕm {ejU/e¡j{UH$ g§gmYZo åhUyZ dmnaVm ¶oD$ eH$VmV. emim§‘ܶo {dÚmWu d {ejH$ hohr g§gmYZ hmoD$ eH$VmV, ˶mZ§Va Amnë¶m ^modVmbMm g‘mO g‘wXm¶mMm dmnahr {ejU-e¡j{UH$ g§gmYZ åhUyZ H$ê$Z KoVm ¶oD$ eH$Vmo.

Page 71: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

68 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

g§gmYZ åhUyZ {ejH$ H$go AgVrb/AgVmV :

gm‘m{OH$ emómMo {ejH$ ho {eH${dʶmgmR>r gmYZo / gm{h˶ dmnaVmV. Am{U Vo ñdV:M ({ejH$) à{ejUmVrb ‘hÎdmMo g§gmYZ AgVmV. ¶m ‘Vmer AmnU gh‘V ìhmb. {ejH$ ñdV:M kmZ-H$m¡eë¶, AZw^d Am{U {ZU©¶j‘Vm dmnê$Z dJm©‘Yrb A{YH$m{YH$ CnH«$‘ am~{dV AgVmV. {ejH$ gm‘m{OH$ A{W©H$ nmíd©^y‘rdê$Z d¡¶p³VH$ [a˶mhr AZw^dmÀ¶m AmYmao {eH${dVmZm EH$ doJim AZwd^ XoVmV. d¡¶p³VH$[a˶m {ejH$ hm A{ÛVr¶ AgVmo. {ejH$mZo Amnbo AZw d{díd g‘¥Õ H$aʶmgmR>r doimodoir amï´>r¶ ñVamdarb n[ag §dmX, n[afXm§Zm CnpñWV amhÿZ VgoM EImÚm {df¶mdarb doJdoJù¶m {dMmad§Vm§Mo EH${ÌV Ho$bobo boI {Z~§Y ¶mMo dmMZ H$aUo JaOoMo AgyZ ˶m‘wio Amnë¶m AZw dm§~amo~aM kmZ-H$m¡eë¶ AÚ¶mdV R>odVm ¶og©b. {ejH$ åhUyZ AmnU g‘H$mbrZ (latest) nwñVHo$, ‘m{gH$ ¶m§Mo dmMZ H$aUo Amdí¶H$ AgyZ ˶m‘wio Aä¶mgmVrb {ejUmVrb Pmbobo ~Xb {dH$mg ¶m§À¶m ~amo~arZo AmnU ñdV:bm R>ody eH$mb. Amnë¶m Z¡{VH$ ‘yë¶m§gh Amnë¶m gH$mamË‘H$ 춳Vr‘Îd {dH$mg H$aʶmMr Amdí¶H$Vm Amho. {dÚm϶mªÀ¶mg‘moa AmnU EH$ AmXe© 춳Vr åhUyZ AgVmZmM, ˶m§Mm {‘Ì-‘mJ©Xe©H$ hr à{V‘mhr {dÚm϶mªÀ¶m ‘Zm‘ܶo {Z‘m©U Pmbr nm{hOo. Amnë¶m A§Jr ¶m JwUdÎmm ¶oʶmV H$mhr doi bmJob Var Amnbo AZw d-{MH$mQ>r BÀN>m ¶m ~amo~aM à{ejUmMm n[aUm‘hr ‘hÎdmMm R>aVmo.

g§gmYZ åhUyZ {dÚmWu :

à{ejUmÀ¶m H$mim‘ܶo {dÚmWu hm {eH$V AgVmo/{eH$Umam AgVmo. n[aUm‘H$maH$ ˶mgmR>r {dÚmWugwÕm ‘XV H$ê$ eH$VmV. gm‘m{OH$ emómMo dJ© ho H§$Q>midmUo AgVmV. ¶mMm Amnë¶mbm AZw^dmVyZ ‘mhrV Aho. à{ejUmÀ¶m CnH«$‘m§‘ܶo {dÚmWu gh^mJ KoV ZmhrV. {dÚmWu em§VnUo àojH$ åhUyZ amhVmV. H$mhr {df¶ g‘OV Zmhr Var Vo àíZ/e§H$m {dMmaV ZmhrV. hm àH$ma qH$dm hr àíZ ~XbyZ, {dÚmWu gh^mJ KoD$ bmJbo Va à{ejU à{H«$¶m hr {eH$Uo/{eH${dUo ho n[aUm‘H$maH$ hmoD$ eHo$b VgoM ˶mVyZ AZw^d d¥Õr hmoB©b. dJm©‘ܶo Agbobo {dÚmWu ho doJdoJù¶m {d{dY gm‘m{OH$ Am{W©H$ ñVamVyZ Ambobo, ˶m§Mo 춳Vr‘Îd ho {^Þ ñdê$nmMr Agbobo AgVmV, ˶m§À¶mOdir Iyn àH$maMo AZw d AgVmV. ˶m gd© AZw^dm§Zm {dÚm϶mªH$Sy>Z EoHy$Z KoD$Z ˶m§Mo EH$ÌrH$aUmVyZ {ejH$mZo {eH${dʶmgmR>r ˶mMm dmna Ho$bm Va, IamoIa {ejU/AܶmnZ ho n[aUm‘H$maH$ hmoD$ eHo$b. ’$³V EdT>oM ZmhrVa à{ejU ho à^mdr R>aob. (˶m‘ܶo H$mhr {Od§VnUm OmUdob (livelu) Am{U {dÚm϶mªZm ¶m‘ܶo A{YH$ à‘mUmV à{ejU à{H«$¶o‘ܶo AmdS> {Z‘m©U hmoB©b. {dÚm϶mªZm Zo‘yZ {Xbobo H$m‘, ˶m§Mo àmoOo³Q> dH©$ (àH$ën) ¶mgma»¶m gm{h˶ g§gmYZmVyZ {dÚmWu doJdoJù¶màH$mao ‘XV H$ê$ eH$VmV. hr gm{h˶ g§gmYZo g§gmYZ H|$Ðm‘ܶoM OVZ H$ê$Z ˶mMm nwT>rb {ejUmWugmR>r dmna Ho$bm OmD$ eH$Vmo ¶màH$mao {ejUmWu ho à{ejUmVrb ‘hÎdmMo g§gmYZ Amho.

g§gmYZ åhUyZ g‘wXm¶ H$gm AgVmo :

gm‘m{OH$ emóo {eH$VmZm EH$m OmJr pñWa Agbobm g‘mO g‘wXm¶ ho Iyn ‘moR>o g§gmYZ Amho. dJm©‘Yrb {ejUmMm AZw^d KoʶmgmR>r g‘mOmMm g‘wXm¶mMm dmna H$aVm ¶oD$ eH$Vmo. {ejH$ åhUyZ g‘wXm¶m~amo~a g‘mOmV Amnbr {ejH$mer AmoiI Agmdr. AmnU Á¶m {R>H$mUr AmhmV VoWrb g‘mOmMr ˶m g‘wXm¶mMr AmnUmg ‘m{hVr AgUo Amdí¶H$ AgyZ AmnU nwT>rb ‘wÚm§À¶m AmYmao Aer gd© ‘m{hVr {‘i{dʶmMm à¶ËZ H$am. ˶m {R>H$mUMo ^m¡{VH$ n¶m©daU, VoWrb bmoH$ OZVm, ˶m§Mr gm‘m{OH$, Am{W©H$, gm§ñH¥${VH$ nmíd© y‘r, Ym{‘©H$-OmVr¶ JQ> d ˶m§Mo àm~ë¶ / à^md ˶m§Mo Am{W©H$ Ñï>rZo CnH«$‘ ZmoH$ar ì¶dgm¶, g‘mOmVrb {dÛmZ kmZr Aä¶mgy 춳Vr, ˶m g‘mOmÀ¶m ñWm{ZH$ B{Vhmg ‘Zmoa§OZmÀ¶m gmo¶r/OmJm, XodX odVm Am{U ˶m g‘wXm¶mMm {ejU d amOH$s¶ Ñï>rH$moZmVyZ {dMma. ¶m gd© ganmob ‘m{hVrMm Cn¶moJ Amnë¶mbm

Page 72: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 69

Notes

gm‘m{OH$ emómer g§~§{YV {d{dY g§H$ënZm ñnï> H$aʶmg Cn¶moJ hmoB©b. ¶m‘ܶo Am{W©H$ CnH«$‘, Z¡g{J©H$ Am{U ‘mZdr VgoM ñWm{ZH$ g§gmYZm§Mr CnbãYVm ¶m§Mm g‘mdoe hmoVmo. ¶m gd© gImob ‘m{hVrMm Cn¶moJ Amnë¶mbm gm‘m{OH$ emóo g§~§{YV {df¶ {eH${dVmZm Am{W©H$ CnH«$‘, ñWm{ZH$ g§gmYZm§Mr CnbãYVm, Z¡g{J©H$ Am{U ‘Zwî¶e³Vr, g‘Oʶmg Cn¶moJ hmoB©b. {dÚm϶mªZm {eH${dVmZm ˶m§Zm VoWrb n[aM¶mMr, g^modVmbMr CXmhaUo {Xbr Va ˶m§Mo Hw$Vyhb OmJo hmoVo, ˶m§Zm {df¶m‘ܶo JmoS>r {Z‘m©U hmoVmo. ¶mMm Cn¶moJ ˶m§Zm gm‘m{OH$ emóo {eH$VmZm dmñVddmXr n[apñWVrMr OmUrd hmoʶmg Am{U ZdM¡Vݶ {Z‘m©U hmoʶmg hmoD$ eH$Vmo.

Aä¶mgH«$‘mg§X^m©V H$mhr VÎdo :

• kmZJ«hUmgmR>r ñWm{ZH$ d g§X{^©V g§~§Ym§Mr ¶mo½¶ d AW©nyU© OmoS>Ur H$ê$Z EImÚm 춳VrMo emio~mhoarb AZw^dm§Mr ‘XV hmoVo. ˶m‘wio ˶mÀ¶m AZw^dm§Mr g§X^m©V {ZarjUmVyZ, Am§Va{H«$¶oVyZ dJuH$aU, JQ> nmhUo, àíZaMZm H$aUo, H$m¶©H$maU g§~§Y OmUUo d ¶w³VrdmX H$aUo B. ~m~tVyZ Aܶ¶Z AZw^d XoUo.

• embo¶ kmZmV ^a KmbʶmgmR>r ñWm{ZH$ nmVirda MmbUmè¶m {d{dY ñdXoer H$m¶m©V ghmæ¶ d AZw d XoUo.

g‘mOm‘ܶo/g‘wXm¶m‘Úo à˶j OmD$Z, ^oQ>r XoD$Z (Fieldwork) $ñWb oQ>r ˶m§Mm gm‘m{OH$ emóm‘ܶo g§gmYZ åhUyZ dmna Ho$bm OmD$ eH$Vmo. ˶m{R>H$mUr OdiM H$mhr eoVrjoÌ, drQ>^Å>r, H$maImZo g§J«hmb¶o, ñWm{ZH$ amOH$s¶ njmMo ‘w»¶mb¶ dm H$Moar, H$mhr Ym{‘©H$ {R>H$mUo, ~mOma ‘§S>B© Am{U Aݶ H$mhr gmd©O{ZH$ OmJm Aem {R>H$mUm§Mm g‘mdoe hmoVmo. ¶m darb gdmªMm dmna AmnU g‘mOmMm B{Vhmg, VoWrb bmoH$, ˶m§Mo ì¶dgm¶, gm‘m{OH$ à{H«$¶m Amamo½¶ Am{U g‘mO H$ë¶mU, dmhVyH$ XiUdiU Am{U g§nH©$ ‘mܶ‘o ¶m§Mm Cn¶moJ g‘mOmÀ¶m Aä¶mgm‘ܶo H$aVm ¶oD$ eH$Vmo. gm‘mOmMm g§gmYZ åhUyZ dmna H$aVmZm AmnU VoWrb H$moQ>m©‘ܶo Mmby AgUmao H$m‘H$mO à˶j AZw dy eH$Vmo. {ZdS>UwH$m§À¶m doiMo dmVmdaU ‘VXmZ à{H«$¶m ñWm{ZH$ ì¶dñWmnZ ¶m§Mm Cn¶moJ H$ê$Z KoD$ eH$Vmo. g‘mOmH$Sy>Z Amnë¶mbm nwñVHo$ H$mhr Zm|Xr, {MÌo, emgH$s¶ Ahdmb ¶m§Mrhr ‘m{hVr CnbãY hmoD$ eH$Vo. (g‘mOmH$Sy>Z hr ‘m{hVr {‘iVo) gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {d{dY {df¶m§da ì¶mImZ Xoʶmbmhr g‘mOmVrb »¶mVZm‘ 춳VtZm AmnU Am‘§{ÌV H$ê$ eH$Vmo. AWm©V Aem ì¶m»¶m˶mZo ˶mÀ¶m {df¶mg§X^m©V 춳V Ho$boë¶m ‘Vm§er AmnU gh‘V AgʶmMr JaO AgVo.

Amnbr àJVr Vnmgm 3

gyMZm : a) CÎmamgmR>r Imbr OmJm {Xbr Amho.

b) ¶m àH$aUmÀ¶m eodQ>r {Xboë¶m àíZm§Mr CÎmao nS>VmiyZ nhm.

1. gm‘m{OH$ emóo {eH${dVmZm d¥ÎmnÌ H$mÌUmMm dmna H$gm Ho$bm OmD$ eH$Vmo?

2. gm‘m{OH$ emóo {eH$VmZm g§JUH$ Am{U Am§VaOmb ¶m§À¶m dmnam‘ܶo H$moU˶m ‘¶m©Xm AgVmV?

Page 73: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

70 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

3. {dÚmWu d {ejH$ ho {ejUg§gmYZ AgVmVm ¶m {dMmamer Vwåhr gh‘V AmhmV H$m? Vw‘À¶m dJm©‘Yrb AZw^dmÀ¶m AmYmao H$maUo ñnï> H$am.

8.4 {ejU g§gmYZm§Mm {dH$mg

‘mJUr, JaO qH$dm gÚ:pñWVrVrb gm‘m{OH$ emóo ‘Zmoa§OH$ H$aʶmgmR>r Am{U ˶m‘Yrb g§H$ënZm Mm§Jë¶m àH$mao g‘OʶmgmR>r gm‘m{OH$ emóo {eH${dʶmÀ¶m {ejH$mV AZoH$ àH$maÀ¶m g§gmYZm§Mm dmna H$amdm bmJVmo. ¶mMohr AmnU gh‘V Agmb ho Amnë¶mbm g‘Obo Agob. na§Vw ˶mMdoioV Aä¶mgH«$‘mgmR>r Amdí¶H$ gm{h˶ IaoXrgmR>r Anwam nwadR>m, A§XmOnÌH$m‘ܶo A{Ve¶ H$‘r à‘mUmV Ho$bobr Am{W©H$ VaVyX d ˶mMo dmQ>n H$aʶmV ¶oUmè¶m AS>MUr‘wio gm‘m{OH$ emó {df¶m§~m~V {dÚm϶mªMr AmdS> H$m¶‘ amIUo ho {ejH$m§nwT>rb AmìhmZ AgVo. ‘mÌ Aem doiog ZmD$‘oX hmoD$Z MmbUma Zmhr. H$‘r gmYZm§Mm dmna H$gm H$amd¶mMm ¶m{df¶r Amåhrg AmnUmg H$mhr gyMZm Xoʶmg AmdS>ob.

• nmR>çnwñVHo$, g§X^©gm{h˶ nwñVHo$ VgoM V³Vo Am{U AmH¥$Vr/AmboI dmnê$Z ˶m‘ܶo gwYmarV Amd¥Îmr H$amdr Am{U nwZ: {dÚm϶mªH$Sy>Z ˶mMo ‘moR>o AmH$mamV énm§Va H$ê$Z ¿¶mdo.

• Owݶm ‘m{gH$m§‘Yrb {MÌm§Mm dmna H$ê$ eH$Vm.

• g‘mOmV CnbãY AgUmè¶m g§gmYZm§Mm emoY ¿¶m. AmnU ñWm{ZH$ bmoH$m§n¡H$s, {e{jV kmZr Aä¶mgy 춳Vrg Vm|S>r B{Vhmg H$WZ H$aʶmg Am‘§{ÌV kmZr Aä¶mgy 춳Vrg Vm|S>r B{Vhmg H$WZ H$aʶmg Am‘§{ÌV H$ê$ eH$Vm Am{U ˶m§Zr H$WZ Ho$boë¶m {df¶mMm Amnë¶m {ejUmer {eH${dʶmer g§~§Y bmdm.

• AmnU Q´>o{ZJ H$m°boOog Am{U {ejU g§ñWm§er g§nH©$ gmYyZ ˶m§Mm g„m ‘mJ©Xe©Z KoD$ eH$Vm. à{ejUmMm EH$ ^mJ åhUyZ {dÚmWu {ejH$mZo {ejUmV ‘XVrÀ¶m Ñï>rZo H$mhr gmYZo H$amdrV Aem g§ñWm§Zm EH$ gmYm {dZ§Vr AO© {Xë¶mda ˶m§MoH$Sy>Z Amnë¶mbm {ejU gmYZo nwîH$i à‘mUmV {‘iy eH$Vrb.

• emim g§JUH$ Am{U Am§VaOmb ¶m§Mm Vm~m KoʶmMm à¶ËZ H$arV Agob Va AmnUmg AZoH$ àH$maÀ¶m ‘m{hVrMm gmR>m CnbãY hmoB©b Am{U Amnë¶mbm Vmo ‘hÎdmMm EH$ ‘mJ© Agob H$s Á¶mÛmam AmnU {dnwb à‘mUmVrb e¡j{UH$ g§gmYZ CnbãY H$ê$Z KoD$ eH$mb. (OERS

open Educational Resoorces) • H$mhr emgH$s¶ g§ñWmH$Sy>Z AmnU H$‘r IMuH$ qH$dm Aën[H§$‘VrÀ¶m dñVy ‘mo’$V {‘iy

eH$VmV.

• embo¶ ì¶dñWmnZmÀ¶m ‘mܶ‘mVyZ AmnU nmbH$-{ejH$ g§Km {dMmaUm H$ê$ eH$Vm.

• X¡Z§{XZ d¥ÎmnÌmVrb H$mÌUo H$mnyZ ˶m§Mr ì¶dpñWV ’$mB©b H$aʶmg gwédmV H$am.

• Á¶mda dݶOrdm§Mr {MÌo AmhoV, emgZmMm nwT>mH$ma Agbobr H$mhr YmoaUo Xe©{dUmao OwZr H°$b|S>g© AmnU OVZ H$ê$Z R>ody eH$Vm.

• ZH$mem§Mo nm§T>è¶m H$mnS>mda {dñV¥VrH$aU H$aVmZm AmnU Slide projector Mr ‘XV KoD$ eH$Vm.

Page 74: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 71

Notes

• {dÚm϶mªZm H$mhr àH$ën Zo‘yZ Úm. à{ejUmgmR>r àH$ën IoarO Aݶ OwZr nwñVHo$ AmnU dmnê$ eH$Vm.

• H$mhr à{VH¥$Vr ‘Zmoao V¶ma H$aʶmgmR>r dm¶m Joboë¶m H$mS>©~moS>©, W‘m©H$moberQ>, {MIb‘mVr, ßb°ñQ>a Am°’$ n°arg ¶m§Mm dmna H$am.

• H$bñQ>a ñHy$b‘ܶo AgUmè¶m g§gmYZm§Mm AmnU VmËnwa˶m qH$dm H$Om©D$ AmUD$ eH$Vm.

• Amnë¶m dJm©‘ܶo H$moUmg {ejU g§gmYZ åhUyZ Cn¶moJ H$ê$Z KoVm ¶oB©b Aem§Mr EH$ ¶mXr V¶ma H$am Am{U ¶m ¶mXr‘ܶo ‘mܶ{‘H$ emioVrb {dÚmWu, {ejH$, nmbH$ Am{U Aݶ gkmZ 춳Vr ¶m§Mm g‘mdoe hmoVmo.

8.5 {ejU g§gmYZm§Mo ì¶dñWmnZ

AmnU AmÎmmn¶ªV gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {d{dY àH$maÀ¶m {ejU/e¡j{UH$ g§gmYZm{df¶r ‘m{hVr KoVbr. dmñV{dH$ Iao nmhVm hr gd© {ejU/e¡j{UH$ g§gmYZo g§gmYZ H|$Ð qH$dm g§J«hmb¶mV R>odUo AmXe©dV R>aob. {ejU g§gmYZm§Mr {d{dY àH$mamV CnbãYVm hmoB©b Voìhm ˶m§Mo A{Ve¶ ZoQ>Ho$nUmZo gyMr~Õ H$aUo, ˶m§Mr Zmdo H«$‘m§H$/IaoXrMr VmarI d qH$‘V ¶m gdmªMr ì¶dpñWVnUo ¶mXr H$amdr. (Descriptive list in a specical order or

cotaloqued method) Am{U ˶m§Mr eoë’$ qH$dm H$nmQ>mV nÕVera aMZm H$ê$Z R>odmdr (bmdyZ R>odmdr) Am‘À¶m emioV ¶m gd© g§gmYZm§À¶m ì¶dñWmnZmMr O~m~Xmar àm‘w»¶mZo {ejH$m§da AgVo. ¶m H$m‘mV AWm©VM {ejH$m§Zr {dÚm϶mªMr Amdí¶H$ Vr ‘XV ¿¶mdr. Mm§Jë¶m g§gmYZm§Mr IaoXr Am{U ˶m§Mm Cn¶moJ Am{U OVZ ZrQ> Ho$ë¶mg nwT>À¶m dmnamgmR>r ˶m§Mm Cn¶moJ H$aVm ¶oD$ eH$Vmo. ¶m gd© g§gmYZm§Mo ¶mo½¶ àH$mao {Z¶moOZ/Am¶moOZ Am{U dmQ>n H$aʶmMr O~m~Xmar {ejH$m§Mr AgVo. {d{eï> ì¶dñWmnZ H$m¡eë¶m~m~V à˶oH$ g§gmYZm~m~V MMm© Pmbr nm{hOo. ZH$meo-nwñVHo$-d¥ÎmnÌ H$mÌUo ¶m§Mm ˶m§À¶m H«$‘dmarZwgma (d¥ÎmnÌm~m~V {XZm§H$mZwgma R>odUo) Va ˶m§Mm Mm§Jbm Cn¶moJ hmoD$ eH$Vmo. {dÚmWuhr ¶m ì¶dñWmnZmV gh^mJr hmoD$ eH$VmV. ˶m§Zm gh^mJr H$ê$Z ¿¶mdo. doJdoJù¶m g§gmYZm§gmR>r doJdoJù¶m {dÚm϶mªMr ˶m [d^mJmMm à‘wI ¶m Zm˶mZo H$m‘ Zo‘yZ Úmdo. ¶m gd© g§gmYZmMm dmna H$miOrnyd©H$ H$amdm, ˶m§Mo ZwH$gmZ hmoD$ Z¶o, ˶mMr ‘moS>VmoS> hmoD$ Z¶o, ZH$meo V³Vo H$mTy> Z¶oV ¶m{df¶r Vo ZrQ> dmnaʶmgmR>r ‘mJ©Xe©Z H$aUo.

8.6 {df¶mMm gmam§e ~Ky

¶m àH$aUm‘ܶo AmnU {ejU g§gmYZm{df¶rMr g§H$ënZm, ˶m§Mr JaO Am{U ‘hÎd ¶m{df¶r ‘m{hVr OmUyZ KoVmb. gm‘m{OH$ emómVrb g§gmYZm§Mm dmna H$am¶bm hdm ¶m H$maUmgmR>r Amnë¶m bjmV ¶oB©b H$s {dÚm϶mªZm gm‘m{OH$ emóm§Mr AmdS> {Q>H$dyZ R>odʶmgmR>r Am{U ˶m§À¶m {H«$¶merb {dMmagaUrgmR>r, ˶m§À¶m j‘Vm dmT>{dUo, g‘ñ¶m gmoS>{dUo Am{U H$mhr Vm{H©$H$ H$aUo, AmnU dJm©‘ܶo {ejU g§gmYZm§À¶m~m~V hr g§gmYZo dmnabr AgVrb. ¶mZ§Va dJm©‘ܶo g‘wXm¶ g‘mOm‘ܶo VgoM emim§‘ܶo CnbãY g§gmYZm§~m~V AmnU {eH$bmo ¶m g§gmYZm§Mo dJuH$aU [b{IV Am{U A{b{IV Aem ñdê$nmV {d^mJrH$aU Pmbobo AgVo. gm‘m{OH$ emómVrb {ejU g§gmYZm§À¶m ¶mhr Jmoï>t~m~V AmnU MMm© Ho$br. ‘m{hVr OmUyZ KoVbr Var Á¶m‘ܶo AܶmnZ joÌmV dmnaë¶m OmUmè¶m dmñVd Jmoï>r ?? ‘Zmoao qH$dm e§Hy$ (cone qH$dm Dioroma) ZH$meo, n¥ÏdrJmob, V³Vo 춧J{MÌo, nwñVHo$, d¥ÎmnÌo ¶m§Mm g‘mdoe AgVmo. ˶mMdoiog {dÚmWu Am{U {ejH$ hoh {ejU g§gmYZ AgVmV. ¶m{df¶r OmUyZ KoVbo. ¶m

Page 75: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§‘Yrb {ejU g§gmYZo

72 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

^mJmÀ¶m AIoarg ¶m gd© g§gmYZm§Mo ì¶dñWmnZ H$go H$amd¶mMo ¶m{df¶r H$mhr ‘hÎdmÀ¶m gyMZm ({Q>ßg) OmUyZ KoVë¶m.

8.7 Amdí¶H$ gy{MV Ho$bobo dmMZ Am{U g§X ©

Adhikari, Sudeepta (2004) : Fundamentals of Geographic Thought, Chaitanya,

Allahabad.

Dikshit, R. D. (2000) : Geographical Thought : A Contextual History of Ideas,

Prentice Hall.

Hartshorne, Richard (1959) : Perspectives on the Nature of Geography, Rand.

McNally and Co., Chicageo.

Minshuil, R. (1970) : The Changing Nature of Geography, Hutchinson University

Library, London.

NCERT (2005) : National Curriculum Framework, NCERT, New Delhi.

NCERT (2006) : Class VI Social Science; the Earth our Habital, NCERT, New Delhi.

NCERT (2006) : Position Paper, National Focus Group on Teaching of Social

Sciences, NCERT, New Delhi.

NCERT (2007) : Class VII, Social Science; Our Environment, NCERT, New Delhi.

NCERT (2008) : Class VIII, Social Science; Resources and Development, NCERT,

New Delhi.

Spellman, Frank. R. (2010) : Geography for Non Geographers, Published by

Government Institutes, Phymoth, United Kingdom www.google.com for pictures.

8.8 KQ>H$ g‘már gamd

CnH«$‘ : {dÚmWu Am{U {ejH$mH$Sy>Z dmnabr OmUmar nwadUr gm{h˶mMr ¶mXr nÕV (filing

system) gm‘m{OH$ emó {ejH$m§Zm A{Ve¶ ‘hÎdmMr ‘m¡ë¶dmZ Aer Amho. EH$Xm qH$dm àW‘ ’$mB©b Zm|Xr H$aVmZm doi bmJbm Var ˶mMm Z§VaÀ¶m ‘moR>çm H$mbmdYrgmR>r Cn¶moJ hmoVmo {edm¶ Amnë¶m à{VjUmMr Vr gw{dYm hmoD$ eH$Vo. Amåhr Amnë¶mbm ¶w{ZQ> H«$‘mH§$ 4 ‘ܶo ^yJmob hm gm‘m{OH$ emómMm KQ>H$ {df¶ AgyZ H$mhr g‘m{dï> KQ>H$m§Mr nwadUr {Xbobr Amho. H$moU˶mhr EH$m ¶w{ZQ> {df¶r nwadUr gmYZm§Mr ¶mXr V¶ma H$am. CnH«$‘ : {H«$¶mH$bmn {eH$Uo Am{U {eH${dUo ¶mgmR>r g‘mO-g‘wXm¶ g§gmYZ åhUyZ H$gm dmnabm OmD$ eH$Vmo ¶mMr gdmªJrU ¶mXr V¶ma H$am Am{U hr g§gmYZo dmnaʶm‘mJMr H$maUo H$moUVr AgmdrV ¶mMo A§XmO / VH©$ {dfX H$am.

Page 76: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 73

Notes

KQ>H$ 9 : gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

aMZm :

9.0 àñVmdZm

9.1 Aܶ¶Z C{ÔîQ>o

9.2 gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z ‘ybVÎdo

9.2.1 ‘ybm§Mo ‘y붑mnZ H$m Pmbo nm{hOo?

9.2.2 H$emMo ‘y붑mnZ Pmbo nm{hOo?

9.2.3 ‘y붑mnZ H$Yr Pmbo nm{hOo?

9.2.4 ‘y붑mnZ H$go Pmbo nm{hOo?

9.2.4.1 ‘wbm§~X²Xb ‘m{hVr Jmoim H$aUo.

9.2.4.2 ‘m[hVrMo aoH$m°{S>ªJ H$aUo.

9.2.4.3 O‘dboë¶m ‘m{hVrMm AW© bmdUo.

9.3 gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnZ (CCE) nmíd© y‘r

9.3.1 gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnZ - g§H$ënZm

9.3.2 gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnZ - C{ÔîQ>ço

9.3.3 Aܶ¶Z H$˶m©À¶m ‘y붑mnZmMr joÌo

9.3.3.1 Aä¶mgH«$‘mÀ¶m joÌmVrb ‘y붑mnZ

9.3.3.2 BVa Aä¶mgH«$‘ ^mJmV ‘yë¶m§H$Z

9.3.3.3 gm‘{OH$ - d¡¶p³VH$ JwUm§Mo ‘yë¶m§H$Z (SPQ)

9.4 ‘yë¶m§H$Z nÕVr

9.4.1 ‘yë¶m§H$ZmMm {ZX}eH$

9.4.2 d¡H$pënH$ ‘yë¶m§H$Z

9.4.2.1 gO©Zerb boIZ, A{^Z¶, Z¥Ë¶ ¶m ‘mܶ‘mVyZ ‘yë¶m§H$Z

9.4.2.2 ‘yë¶m§H$ZmgmR>r {MÌ dmMZ H$m¶©

9.4.2.3 ‘ybm§À¶m {MÌH$bm

9.4.2.4 joÌ^oQ>

9.4.2.5 ‘yë¶m§H$Z {d^mJ

9.4.2.6 H$m‘{Jar da AmYm[aV ‘yë¶m§H$Z db¶

9.5 loUrnÕVr {déÕ JwU nÕVr

9.5.1 loUtMo Cn¶moJ

9.5.2 loUr {Z¶w³V nÕVr

9.5.3 gd©gmYmaU H$m‘{JarMr VwbZm loUrda AmYm[aV gamgar.

9.5.4 à^mdr loUtgmR>r ‘mJ©Xe©H$ VÎdo

9.6 Mbm gmam§e H$ê$ ¶m.

9.7 Vw‘À¶m àJVrMm A§XmO ¶oʶmgmR>r CÎmao Úm.

9.8 gyMdʶmV Ambobo dmMZ d g§X^©

9.9 KQ>H$ g‘mßVr gamd

Page 77: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

74 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

9.0 àñVmdZm

7 ì¶m KQ>H$m‘ܶo Vwåhr gm‘m{OH$ emó AܶmnZmÀ¶m {d{dY nÕVr {eH$bmV. ¶m‘ܶo gm‘m{OH$ emóm§Mr Aܶ¶Z - AܶmnZ à{H«$¶m H¥${VàYmZ Agob, gh^mJ ¿¶m¶bm bmdUmar d AmZ§XXm¶r Agob ho nm{hbo. Á¶m‘wio ‘wb§Zm gm‘m{OH$ àíZ A{YH$ Mm§Jë¶màH$mao g‘Oy eH$Vrb. ¶mgmR>r JaO Amho H$s Vwåhr H$mhr ómoV {ZdS>mdoV d Cn¶moJmV AmUmdoV. ¶m‘wio gm‘m{OH$ emóm§Mr Aܶ¶Z AܶmnZ à{H«$¶m A{YH$ Mm§Jbr hmoB©b. H$mhr ómoV {dÚm϶mªÀ¶m n¶m©daUmV CnbãY AgVrb Va H$mhr {dH$grV H$amdo bmJVrb qH$dm ~mOmamVyZ {dH$V AmUmdo bmJVrb. AmOH$mb Am§VaOmb gw{dYm§‘wio {dÚmWr© ˶mbm bmJUmao Aܶ¶Z gm{h˶ CXm. MmMʶm, {MÌo, ÜdZr{MÌ{’$Vr doJdoJù¶m do~gmB©Q>dê$Z ghO CnbãY H$ê$Z KoD$ eH$Vmo. JaO, ‘hÎd Am{U dma§dma Cn¶moJr nS>Umao gm{h˶ {dH${gV H$aUo - gm‘m{OH$ emóm§À¶m AܶmnZmV Cn¶moJr nS>Umao ómoV CXm. ZH$meo, n¥ÏdrJmob, H$mbaofm, Á¶m~X²Xb ‘mJÀ¶m KQ>H$m‘ܶ ~arM MMm© H$aʶmV Ambr Amho. {eH$ʶmMr YmoaUo ~XbV amhʶmMm hoVy Am{U / qH$dm {eH$ʶmMo ómoV {deofV: gm‘m{OH$ emómÀ¶m AܶmnZmV {eH$ʶmMr à{H«$¶m dmT>dUo. na§Vw gm‘m{OH$ emómÀ¶m {ejH$mZo ho H$go g‘Omdo H$s ‘wbm§‘ܶo {eH$ʶmMr à{H«$¶m KQ>br Amho. {eH$VmZm àíZ {dMmaUo Kar Aä¶mg H$aʶmg XoUo. narjo XoʶmÀ¶m doJdoJù¶m àH$mam§Mm Cn¶moJ H$aUo CXm. àíZ‘§Owfm, KQ>H$ MmMUr, gÌm§V narjm B. Á¶m H$mhr H¥$Vtda AmYm[aV AgVrb. Vmo / Vr ¶m MmMʶm, ‘y붑mnZ H$em àH$mao XoVmV? ¶m KQ>H$m‘ܶo AmnU gm‘m{OH$ emóm§À¶m g§X^m©V MmMʶm Am{U ‘y붑mnZmMr MMm© H$aUma AmhmoV. H$mhr nÕVr, Ñï>rH$moZ ¶m~m~V {dMma H$am Vwåhr Á¶mÛmao ‘wbmÀ¶m gm‘m{OH$ emó Aܶ¶ZmMr MmMUr KoD$ eH$mb. ˶m Vwåhmbm ‘wbm§À¶m Aܶ¶ZmMo g§nyU© {MÌ XmIdʶmg ‘XV H$aVrb? Vo ‘wbm§Mo {eH$Uo dmT>dVrb? ‘y붑mnZmÀ¶m H$mhr n¶m©¶r nÕVr~m~V Vwåhr {dMma H$ê$ eH$Vm H$m? Vwåhr Á¶m nÕVr dmnaV AmhmV ˶mV H$m¶ CUrdm AmhoV? ho H$mhr g‘n©H$ àíZ AmhoV H$s Á¶m§Mr MMm© ¶m KQ>H$m‘ܶo hmoUma Amho.

9.1 Aܶ¶ZmMr CpX²XîQ>ço

¶m KQ>H$m‘YyZ OmVmZm Vwåhmbm ho g‘Oy eHo$b.

• CÀM àmW{‘H$ ñVamdarb gm‘m{OH$ emó {df¶m§gmR>r H$moU˶m ‘y붑mnZ nÕVtMo AZwH$aU Ho$bo OmV Amho ho ñnï> H$aUo.

• gm‘m{OH$ emóm§À¶m ‘y붑mnZmgmR>r dmnaʶmV ¶oV Agboë¶m nÕVtÀ¶m e³VrñWmZo d H$‘VaVm§Mr ¶mXr V¶ma H$aUo.

• {dÚm϶mªMo Aܶ¶Z dmT>dʶmgmR>r gm‘m{OH$ emóm§À¶m ‘y붑mnZmÀ¶m H$mhr ZdrZ nÕVr Cn¶moJmV AmUUo.

• gm‘m{OH$ emóm‘Yrb gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnZ (CCE) Ñï>rH$moZmMr àe§gm H$aUo.

• {dÚm϶mªMo gmV˶mZo Mmby Agbobo gm‘m{OH$ emómMo {ejU VnmgUo.

• JwUnÕVr nojm loUrnÕVrMo doJionU AmoiIUo.

• gm‘m{OH$ emómVrb {dÚm¶mªMo Aܶ¶Z VnmgʶmgmR>r loUr nÕVrMm dmna H$aUo.

Page 78: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 75

Notes

9.2 gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z - ‘ybVÎdo

AmnU Ooìhm EImÚmbm n{hë¶m§Xm ^oQ>Vmo Voìhm AmnU EH$m àH$maÀ¶m ‘y붑mnZmV 춳V hmoVmo. Amnë¶mbm ^oQ>Umè¶m 춳Vt~m~V AmnU H$mhr dU©Zo H$aVmo, H$mhr {deofUo bmdVmo.

CXm. - {dZmoXr, hþema, Ah§H$mar, ‘OoXma {eï> B. Ogo {ejH$ Xadfu ZdrZ {dÚm϶mªZm ^oQ>VmV ˶m§À¶m Am§VaH«$s¶m§‘YyZ, {ZarjUm§‘YyZ {dÚm϶mª~m~Vhr ˶m§À¶mda EH$ {d{eï> à^md nS>Vmo. ho à^md hoM MmMʶm§Mr JwUd¡{eîQ>ço R>aVmV. Or Am§VaH«$s¶m d {ZarjUo {ZYm©[aV H$aVmV. Ooìhm AmnU ¶mMm emoY KoVmo H$s ‘wbo emioV H$m¶ H$aV AmhoV. {ejH$ ˶m§Mm {H$VrVar doi ‘ybm§Mo ‘y붑mnZ H$aʶmgmR>r IM© H$aV AmhoV. na§Vw ˶mn¡H$s ~aoMgo Vo H$aV Agboë¶m Am§Va{H«$¶m d {ZarjUm§Zm ‘hÎd XoV ZmhrV Oo X¡Z§{XZ ñVamda KS>V AgVo. narjm, {deofV: ~moS>m©Mr narjm MwH$À¶m àH$mao emioÀ¶m gd© CnH«$‘m§da à^md Q>mH$V AgVo, ‘y붑mnZmda n[aUm‘ H$aVo Am{U nÕVrV ‘y붑mnZ hm eãX narjm, VmU, qMVm ¶m§À¶mer OmoS>bm Jobm Amho. Mm§Jë¶m ‘y붑mnZ nÕVt~m~V {eH$Uo gwê$ H$aʶmAmYr Am{U ˶mnÕVtMm gamd H$aʶmAmYr {dÚmWu H$gm {eH$V Amho ho bjmV KoUo {deofV: doJdoJù¶m {df¶m§À¶m g§X^m©V, åhUyZ AmVm AmnU gܶm àM{bV Agboë¶m gm‘m{OH$ emóm§À¶m Aܶ¶ZmMo ‘y붑mnZmgmR>r dmnë¶m OmUmè¶m nÕVtMm {dMma H$ê$.

CnH«$‘ 1

1. ‘wbm§À¶m {eH$ʶmMo ‘yë¶m§H$Z Vwåhr H$aVmZmMr ‘y»¶ C{ÔîQ>ço gm§Jm. 2. Vwåhr ‘wbm§À¶m gm‘m{OH$ emómÀ¶m AܶZm~m~V ‘yë¶m§H$Z H$aVmZm H$moU˶m Jmoï>r bjmV

KoVm? 3. ‘wbm§À¶m Aܶ¶ZmMo ‘yë¶m§H$Z H$aVmZ Vwåhr H$moUVr H$mb‘¶m©Xm bjmV KoVm?

(dmnaVm?) 4. gmYZo, V§Ìo qH$dm YmoaUo ¶m§Mr Zmdo gm§Jm Or {deofV: gm‘m{OH$ emóm§À¶m {dÚmWu

Aܶ¶Z ‘yë¶m§H$ZmgmR>r Vwåhr pñdH$mabobr AmhoV.

darb ~è¶mMem àíZm§gmR>r Vw‘À¶m à{V{H«$¶m Imbrb ‘wë¶m§H$Z Ñï>rH$moZm§da AmYm[aV AgVrb. Ñï>rH$moZm§da AmYm[aV AgVrb.

• ‘ybm§Mo ‘yë¶m§H$Z H$m Pmbo nm{hOo?

• H$emMo ‘yë¶m§H$Z Pmbo nm{hOo?

• ‘yë¶m§H$Z H$Yr Pmbo nm{hOo?

• ‘yë¶m§H$Z H$go Pmbo nm{hOo?

• ‘yë¶m§H$ZmÛmao {ZînÝZ ‘m{hVr H$er dmnabr nm{hOo? gܶm H$moU˶m àH$maMr YmoaUo àMm{bV AmhoV ¶m~m~V MMm© H$aʶmnydu AmnU ‘yë¶m§H$ZmMo gamd ~Xby ¶m. nwT>rb n[apñWVrH$S>o nmhÿ¶m Vwåhmbm H$Xm{MV AZoH$Xm hm AZw^d Ambm Agob. n[apñWVr: JwU H$m¶ Xe©dVmV? emioV 40$‘wbo Agboë¶m, AmR>drMm dJm©V, gÌ ‘ܶ§Va narjoV JwU {‘imbobo 20 Vo 95

n¶ªV (100 n¡H$s) AmhoV. gm‘m{OH$ emó {df¶mV gdm©{YH$ ‘wbm§Zm 50 Vo 60 JwU AmhoV. har Omo gd© àW‘ Ambm¶ ˶mbm 95 JwU {‘imbo AmhoV. JrVmÀ¶m AmB©Zo ho nm{hbo H$s harbm BVa {df¶m§‘ܶo {H$Vr JwU {‘imbo AmhoV. ({VÀ¶m ‘wbrÀ¶m àJVr nwñVH$mÀ¶m VwbZoV.) {VÀ¶m Ago bjmV Ambo {H$ JrVmbm BVa {df¶mV OmñV Mm§Jbo JwU AmhoV d gamgarhr OmñVM Amho.

Page 79: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

76 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

(EHy$UmV) JrVmMo EH${ÌV JwU g§nyU© dJm©V gdm©V OmñV AmhoV. ¶m gdmª‘wio JrVmMr AmB© JrVmÀ¶m JwUm§~m~V g‘mYmZr Zmhr. gm‘m{OH$ emómV JrVmbm H$‘r JwU {‘imë¶m‘wio {deofV: har nojm Omo ‘mJÀ¶m ~è¶mM narjm§‘ܶo Xþgè¶m ñWmZmda hmoVm. {Vbm Aer qMVm dmQ>V hmoVr H$s dm{f©H$ narjoV har JrVmÀ¶m nwT>o Va OmUma Zmhr Zm? AmíM¶© åhUOo dJ©{ejH$m§Zrhr XmoÝhr {dÚm϶mªÀ¶m JwUm§Mr VwbZm Ho$br Am{U EH$ {dYmZ Q>mH$bo H$s, ~mXbr^a nmʶmV am°Ho$bMm W|~ nS>bm. JrVmMo dJ©{‘Ì hr {VÀ¶m JwUm§~X²Xb d harÀ¶m JwUm§~X²Xb AgoM H$mhrgo åhUmbo. Iyndoim Vwåhr AemàH$maÀ¶m n[apñWVrVyZ Z³H$s Jobm Agmb. Aer n[apñWVr ‘y붑mnZ àH$mam~m~V AZoH$ àíZ {Z‘m©U H$aVo AgwajrVVoMr ^mdZm, VmU, qMVm Am{U ‘mZdVm B. ~m~VrV darb JrVmÀ¶m CXmhaUmVhr hoM {XgVo, Oar {Vbm 90% nojm A{YH$ JwU AmhoV. Varhr ¶m‘YyZ ho nm{hbo OmVo H$s ‘wbmbm H$m¶ ¶oV Zmhr. IaVa H$m¶ ¶oVo qH$dm Vo ‘wb H$m¶ H$ê$ eH$Vo ho nm{hbo OmUo JaOoMo Amho. ¶mda A{YH$ ^a {Xbm nm{hOo H$s KQ>H$mMo kmZ {H$Vr Pmbo Z H$s nmR>m§Va {H$Vr Pmbo Amho. ~è¶mM doim VwbZm Am{U AñdñW H$aUmar ñnYm© ‘ybm§‘ܶo {Z‘m©U hmoVo. H$mhr doim Va Ho$di EH$m JwUmgmR>r AmË‘h˶m H$aʶmn¶ªV ‘Ob OmVo. Vo ‘wb H$moU˶m ñWmZmda / dJm©V / qH$dm nmg / Zmnmg Pmbo. darb n[apñWVrMm {dMma H$am Am{U Imbrb àíZm§Mr CÎmao XoʶmMm à¶ËZ H$am.

CnH«$‘ 2

i) AmnU IaM H$emMo ‘yë¶m§H$Z Ho$bo nm{hOo? ii) H$m¶ AmnU ‘wbmbm H$m¶ ‘m{hV Zmhr qH$dm ‘yb H$m¶ H$ê$ eH$V Zmhr ¶mMo ‘ yë¶m§H$Z

Ho$bo nm{hOo? iii) narjoì¶{V{a³V H$mhr BVa ‘mJmªZr AmnU ‘wbm§Mo ‘yë¶m§H$Z H$ê$ eH$Vmo H$m? iv) JwUm§À¶m ñdê$nmV àJVr ‘moOUo nwa ogo Amho H$m? v) JwUm§gmR>r nañnam§er ñnYm© H$aʶmg AmnU ‘wbm§Zm àmoËgmhZ {Xbo nm{hOo H$m?

9.2.1 ‘wbm§Mo ‘yë¶m§H$Z H$m Pmbo nm{hOo?

‘yë¶m§H$Z Ho$bo OmʶmMr H$maUo åhUOo Aܶ¶Z AܶmnZ à{H«$¶oMr àJVr gmYUo Am{U AWm©VM ݶm¶ H$aUo H$s Aܶ¶Z H$aUmè¶m§Mm Ia§M {dH$mg gmYbm Amho H$m? nU ¶mMm AW© Agm Zmhr H$s gmV˶mZo narjm qH$dm MmMʶm KoVë¶m Omì¶mV. ¶mo½¶ aMZm Agbobo ‘yë¶m§H$Z Am{U {Z¶‘rV Ahdmb Aܶ¶Z H$˶m©g ¶mo½¶ AZwYmda XoVo Am{U nwÝhm {eH$ʶmgmR>r àmoËgm{hV H$aVo. Vo Aerhr godm XoVo H$s nmbH$m§MZm ‘wbm§{df¶r XO}Xma {ejU Am{U àJVrMo eãX hr ¶mMm AW© Agm Zmhr H$s {eH$Umè¶m§‘Yrb ñnYm© amhUmaM Zmhr. bmoH${ච‘V Ago H$s, ‘y붑mnZ Ago AmoiIbo Omdo H$s CnMmamMr JaO ImoQ>r R>amdr. CnMma hr g§km ‘¶m©{XV Ho$br OmVo {deofV: {eH$Umè¶mMr {ZajaVm / dmMZ H$m¡eë¶ qH$dm JUZ. (NCERT 2005, P – 72)

Vwåhr Ooìhm ‘wbm§À¶m {eH$ʶm~m~V qMVm H$aVm Am{U ‘yë¶m§H$ZmMm hoVy àJVr gmYUo Am{U ˶m§Mo {ejU H$go Mmby Amho ¶mMm emoY KoUo hm Agob Va Vwåhr OmJê$H$ am{hbo nm{hOo ˶m H$maUm§À¶m ~m~VrV H$s ‘wbm§Mo ‘yë¶m§H$Z H$m Pmbo nm{hOo.

CnH«$‘ 3 1. gm‘m{OH$ emóm~m~V Vw‘À¶m {dÚm϶mªMo ‘yë¶m§H$Z H$aV AgVmZm ˶m‘mJrb H$maUo d

hoVy ñnï> H$am.

¶oWo H$mhr ‘hÎdmMo hoVy dm H$maUo : ‘yë¶m§H$Zm~m~V.

• Aܶ¶Z Am{U H$moUVo ‘hÎdmMo ~Xb WmoS>çm H$mbmdYrZ§Va ‘ wbm§‘ܶo {XgyZ ¶oVmV ¶mMm emoY KoUo.

Page 80: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 77

Notes

• ì¶p³VJV BÀN>m Am{U JaOm§Mm emoY KoUo.

• Aܶ¶Z - AܶmnmZMo {Z¶moOZ A{YH$ ¶mo½¶ ‘mJm©Zo H$aUo.

• ‘wb H$m¶ g‘Oy AWdm H$ê$ eH$Vo ho {Vbm / ˶mbm g‘OʶmgmR>r ‘XV H$aUo.

• Aä¶mgH«$‘mVrb H$moUVr CpX²XîQ>ço àmá H$aʶmV ¶e {‘imbo Amho Vo emoYUo.

• Aܶ¶Z AܶmnZ à{H«$¶m {dH$grV H$aUo.

• {df¶mVrb ‘wbmÀ¶m àJVr~m~V nmbH$m§er g§dmX gmYUo.

• ‘ybm§‘Yo AgUmar ‘yë¶m§H$Zm~m~VMr {^Vr Xÿa H$aUo.

• EH${ÌVnUo {eH$ʶmgmR>r ‘wbm§Zm ‘XV d àmoËgmhZ XoUo.

‘yë¶m§H$ZmMm hoVy hm Zgmdm.

• A{YH$ JwU {‘idʶmgmR>r ñnYm© H$aʶmg ‘wbm§Zm àmoËgmhZ XoUo.

• ‘ybmbm H$m¶ ¶oV Zmhr qH$dm Vo H$m¶ H$ê$ eH$V Zmhr. ¶mMm emoY KoUo.

• ‘wbm§Zm J{V‘§X, hþema ‘wbJm, àíZ AgUmao ‘yb Aer bo~bo bmdUo.

• CnMmamMr JaO AgUmar ‘wbo emoYUo.

• {eH$ʶmMr H$R>rU d àíZ {Z‘m©U H$aUmè¶m joÌmMo {ZXmZ H$aUo.

• narjoV ‘wbm§Zm OmñV JwU {‘iʶmgmR>r ‘XV H$aUo.

• narjoV {d{eï> ñWmZ àmá hmoʶmgmR>r (n{hbm / Xþgam)

9.2.2 H$emMo ‘yë¶m§H$Z Pmbo nm{hOo?

{ejUmMm g§~§Y {dÚmWu KS>dVmZm Vo EH$ AW©nyU© d CËnmXH$ ñdê$nmMo OrdZ OJVrb. Am{U åhUyZM {dÚm϶mªMm gdmªJrU {dH$mg : emar[aH$, gm‘m{OH$, ^md{ZH$, g§kmZmË‘H$ Am[U Z¡{VH$, emioZo ‘wbm§À¶m gdmªJrU, g‘J« {dH$mgmgmR>r ‘XV Am{U àmoËgmhZ {Xbo nm{hOo. AmnU ñdV:bmM hm àíZ {dMmaʶmMr JaO Amho H$s {dÚm϶mªÀ¶m {eH$ʶmÀ¶m H$moU˶m n¡by§Mo ‘yë¶m§H$Z Pmbo nm{hOo? AmnU ‘wbm§Mo ‘yë¶m§H$Z H$aVmZm Zo‘Ho$ H$m¶ emoYVmo? ho nmhVmZm Ago {XgVo H$s ‘yë¶m§H$ZmMo gd© n¡by Ho$di e¡j{UH$ ¶e g§nmXZmerM {ZJS>rV AgVmV. XþX£dmZo gܶm Mmby Agbobr ‘y붑mnZ à{H«$¶m Or ‘yë¶m§H$Z H$aVo, Iyn H$‘r ‘¶m©{XV j‘Vm§Mr loUr Or ‘yë¶m§H$Z H$aVo Iyn H$‘r ‘¶m©{XV j‘Vm§Mr loUr Or 춳VrÀ¶m j‘Vm§M o qH$dm àJVrMo g§nyU© {MÌ ñnï> H$ê$ eH$V Zmhr. åhUyZM ˶mgmR>r ‘hÎdmMo R>aVo H$s ‘yë¶m§H$Z Ago Ho$bo Omdo Oo CnH«$‘m§da AmYm[aV hdo Á¶m‘ܶo gh^mJr hmoUmar ‘wbo - dJm©V Am{U dJm©~mhoahr H$er AmhoV ¶mda R>aob.

gm‘m{OH$ emóo ¶m {df¶mMm {dMma H$am Am{U Ago CnH«$‘ gwMdm {H$ Aܶ¶Z H$Vm© hm {df¶ ‘yë¶m§H$ZmÀ¶m H$m¶©jmÌmV ¶oB©b. Imbrb CnH«$‘ Vw‘À¶m {dMmam§gmR>r ‘XV H$aVrb Am{U gm‘m{OH$ emóm§Mr ‘y붑mnZ à{H«$¶ogmR>r Cn¶moJr R>aVrb.

CnH«$‘ 4 ‘wbm§gmR>r emioV d emio~mhoa Aem CnH«$‘m§Mr Zm|X H$am qH$dm dJm©Mo énm§Va gm‘m{OH$ emómÀ¶m ‘yë¶m§H$ZmgmR>r {deofV: àmW{‘H$ ñVamda Cn¶moJr nS>ob.

Imbr H$mhr CnH«$‘ gyMdbo AmhoV ‘wbm§À¶m g§X^m©V ‘yë¶m§H$Z H$aVmZm Cn¶moJr R>aVrb.

• {df¶ joÌ g§X^m©V ‘wbm§Mo Aܶ¶Z

• ‘wbm§Mr H$m¡eë¶o, A{^éMr, A{^d¥Îmr Am{U àoaUm.

Page 81: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

78 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

• gm‘m{OH$ CnH«$‘m§‘ܶo ‘wbm§Mm gh^mJ

• doJdoJù¶m n[apñWVrV ‘wbm§Mo à{VgmX qH$dm emioV d emio~mhoarb {d{dY g§Yr.

• ghembo¶ CnH«$‘m§‘ܶo ‘wbm§Mm gh^mJ

9.2.3 H$emMo ‘yë¶m§H$Z Pmbo nm{hOo?

AZoH$ J§ ra àíZm§n¡H$s EH$, Amnë¶m n¡H$s AZoH$m§Zm nS>Umam àíZ åhUOo H$Yr Am{U H$go ‘yë¶m§H$Z AmnU ‘wbm§À¶m Aܶ¶ZmMo H$amdo. Ooìhm Iynem {ejH$m§Mo åhUUo Ago H$s ‘yë¶m§H$Z à{H«$¶m hr Aܶ¶Z AܶmnZ à{H«$¶o~amo~aM gmV˶mZo hmoV Ambr nm{hOo. ¶mbm {damoY H$aUmao Ago åhUVmV H$s gmV˶mZo ‘yë¶m§H$Z H$aV amhʶmZo {eH$ʶmMm doi H$‘r H$aVmo. åhUyZ hm doioMm An춶 Amho. darb XmoÝhr Ñï>rH$moZm§~m~V {dMma H$am. nwT>o {Xbobo CnH«$‘ Vw‘À¶m {dMma à{H«$¶og n[aîH¥$V H$aVrb.

CnH«$‘ 5 Imbrb n¡H$s H$moUVr ‘yë¶m§H$Z nÕVr Vwåhr àmYmݶmZo pñdH$mamb? (i) qH$dm (ii) qH$dm XmoÝhr? Vw‘À¶m Ñï>rH$moZmMo ݶmæ¶ ñnï>rH$aU Úm. i) Aܶ¶Zm‘wio H$moU˶m Jmoîr {ZînÝZ Pmë¶m {deofV: {eH$dʶmÀ¶m {df¶mÀ¶m g§X^m©V ho VnmgʶmgmR>r Aܶ¶Z AܶmnZ à{H«$¶ogmo~VM gmV˶mZo ‘yë¶m§H$Z à{H«$¶m Mmby R>odUo. ii) {df¶ {eH$dVmZm {ZînÝZ hmoUmè¶m Aܶ¶Z {ZînÎmtMr MmMUr AWdm ‘y붧H$Z dfm ©VyZ EH$Xm qH$dm dfm©VyZ XmoZ gÌmV KoVbo Omdo.

nyduÀ¶m nÕVrZo ‘yë¶m§H$Z (Aܶ¶Z {ZînÎmtMo) H$aʶmda ^a XoʶmgmR>r AZoH$ H$maUo AmhoV. EH$ Mm§Jbo ‘y붑mnZ ho Aܶ¶Z à{H«$¶oMm A{d^mÁ¶ ^mJ ~Zmdo Am{U ˶mMm ’$m¶Xm {eH$Umè¶mbm ñdV:bm d {ejH$mbm ˶m~m~V AZwYmdZ {‘iʶmVyZ ìhmdm. AWm©V ho J¥{hV Amho H$s {ejH$ {dÚm϶mªg§~§{YH$ ˶mMo {ZarjU (àJVrÀ¶m g§X^m©Vrb) {Z¶‘rVnUo AZm¡nMm[aH$[a˶m Mmby R>odob. ho AZm¡nMm[aH$ {ZarjU Iyn ‘moR>o H$m‘ AWm©VM H$aob. ˶mMm ’$m¶Xm Aܶ¶Z AܶmnZ à{H«$¶o‘ܶo hmoB©b ˶mM ~amo~a {dÚm϶mªÀ¶m Aܶ¶ZmgmR>rhr hmoB©b. åhUyZM ‘ë¶m§H$ZmVrb {Z¶‘rVnUm {ejH$mbm {‘idboë¶m ‘m{hVr Mo à{Vq~~ {‘idyZ XoB©b. åhUyZM ‘ë¶m§H$Z XaamoOhr ìhmdo d R>am{dH$ H$mbmdYrZ§Vahr ìhmdo.

‘yë¶m§H$Z : H$Xm{MV Ago Agob.

i) X¡Z§{XZ ñVamda : BVa ‘wbm§er ‘wb H$go dmJVo ¶mMo gmV˶mZo {ZarjU H$aUo d ˶m§Mo emioV d emio~mhoa ‘yë¶m§H$Z gVV H$aUo.

ii) {Z¶VH$brH$ : 3 Vo 4 ‘{hݶmVyZ EH$Xm {ejH$ H$Xm{MV VnmgUr H$aVrb, à{Vq~~rV H$aVrb.

ómoV : NCERT 2008 P7

gmV˶mZo Ho$bobo ‘yë¶m§H$Z : ¶m‘YyZ à˶oH$ ‘wbmMm EH$ AW©nyU© Ahdmb V¶ma hmoB©b. ¶mMr JaO Amho H$maU ˶mda AmYm[aV AZwYmdZ à{Vq~~rV hmoB©b. ¶moOZm Am{U A§‘b~OmdUrMr gmYZo hr {dÚm϶m©Mr Aܶ¶Zj‘Vm dmT>dVmV. ¶màH$mao gmV˶mZo Ho$bobo ‘yë¶m§H$Z EH$ Aܶ¶Z - ‘yë¶m§H$ZmMo dVw©i ñWmnZ H$aVmV.

9.2.4 ‘yë¶m§H$Z H$go Pmbo nm{hOo?

Amnë¶mbm AmVm ho g‘Obo Amho H$s ‘yë¶m§H$Z à{H«$¶m hr dVw©imH$ma d gVV MmbUmar à{H«$¶m Amho. ho Ago gyM{dVo H$s ‘yë¶m§H$Z à{H«$¶m hr dVw©imH$ma d gVV MmbUmar à{H«$¶m

Page 82: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 79

Notes

Amho. ho Ago gyM{dVo H$s ‘yë¶m§H$Z hm Aܶ¶Z - AܶmnZ à{H«$¶oMm A{d^mÁ¶ ^mJ Amho. Omo Aܶ¶Z AܶmnZ à{H«$¶o~amo~a gwê$ hmoVmo d g§nÎmr Vwåhmbm AmVm ho hr ‘m{hVr Amho H$s ‘yë¶m§H$Z {d{eîQ> nm¶è¶m§‘YyZ hmoVo d ˶mMr EH$ à{H«$¶m AgVo. AmVm ˶m nm¶è¶m§~m~V MMm© H$ê$ ¶m.

9.2.4.1 ‘wbm§~X²Xb ‘m{hVr Jmoim H$aUo

‘yë¶m§H$Z hr Aer ì¶dpñWV H$m¶©nÕVr Amho Á¶m Ûmao ‘m{hVr Jmoim Ho$br OmB©b d H$mhr g§X^m©V dmnabr OmB©b. Ogo bmoH$m§Mr d¡{eîQ>ço qH$dm {df¶ (AE RA 1999 [anmoQ>© - aoZm°ëS> 2009 P.3) {dÚm϶m§©Mo Aܶ¶Z Am{U àJVrÀ¶m g§X^m©V XmoZ Jmoï>r ‘hÎdnyU© R>aVmV. n{hbr åhUOo AZoH$ ómoVm§‘YyZ ‘m{hVr Jmoim H$aUo Am{U Xþgao åhUOo doJdoJù¶m nÕVr, gmYZo Am{U V§Ìo dmnaUo. ¶m XmoZ Jmoï>tda MMm© H$aʶmnydu Imbrb CnH«$‘mË‘H$ gamd Vw‘À¶mgmR>r.

CnH«$‘ 6 Vw‘À¶m {dÚm϶m©Mo Aܶ¶Z Am{U àJVr g§X^m©Vrb ‘m{hVr {‘idyZ XoUmao ómoV H$moUVo d ˶mgmR>r dmnaë¶m OmD$ eH$Umè¶m nÕVr, gmYZo d V§Ìo H$moUVr? ‘{hVr ómoV nÕVr, gmYZo, V§Ìo. i)

ii)

ho AZoH$ emim§‘YyZ {ZarjUmg Ambo Amho H$s {ejH$ hm ‘m{hVrMm àmW{‘H$ ómoV Amho. BVa ómoVm§‘ܶo nwT>rb ~m~tMm g‘mdoe hmoVmo.

• ‘wbo ñdV:

• nmbH$

• ‘wbm§Mo {‘Ì / g‘d¶ñH$ / dJ©{‘Ì

• g‘wXm¶mVrb 춳Vr

• ‘w»¶mܶmnH$

• embo¶ aoH$m°S>© (CnpñWVr Ahdmb B.) nwT>Mm àíZ hm {Z‘m©U hmoVmo H$s ¶m doJù¶m ómoVm§H$Sy>Z ‘m{hVr H$er {‘idmdr. gd© emim§À¶m {ZarjUmVyZ gdm©YrH$nUo Ago {ZXe©Zmg ¶oVo nwT>rb nÕVr àm‘w»¶mZo dmnaʶmV ¶oVmV. dJ© MmMUr, ‘yë¶m§H$Z, nona - noÝgrb MmMUr, boIr Am{U Vm|S>r narjm, [MÌm§dê$Z àíZ {dMmaUo, ‘wbm§er MMm© H$aUo, ho Zoh‘r bjmV R>odbo nm{hOo H$s EH$M Ago gmYZ, V§Ì dm nÕV Zmhr H$s Oo {dÚmWu Aܶ¶Zm~m~VMr (qH$dm àJVr ~m~V) gd© ‘m{hVr {‘idyZ XoD$ eHo$b. V§Ìo, gmYZo doJdoJù¶m doir Am{U H$emMo ‘yë¶m§H$Z H$am¶Mo Amho ¶mda Adb§~yZ Agob.

9.2.4.2 ‘m{hVrMo aoH$m°{S>ªJ H$aUo gdm©V àM{bV Agm ‘m{hVr gmR>dʶmMm àH$ma åhUOo àJVr nwñVH$. emio‘Yrb ~hÿVm§er àJVrnwñVHo$, g§nyU© Xoe^amV ¶m‘ܶo ‘wbm§Zr ˶m§À¶m MmMʶm / narjm§‘ܶo {‘idbobo JwU AWdm loUr AgVmV. Aer àJVrnwñVHo$ ‘wbm§À¶m Aܶ¶ZmMo d àJVrMo ¶mo½¶ {MÌ Xe©{dʶmV An¶er R>aVmV. åhUyZM ¶m H$jm é§Xmdë¶m nm{hOoV. ‘m{hVr gmR>dVmZm JaO Amho H$s ˶mV {ZarjUo AgmdrV d Am{U ‘wbmÀ¶m ‘yë¶m§H$Zm~m~V ^mî¶ Ho$bobo Agmdo. loUr XoVmZm ‘wbo H$m¶ H$aVmV Am{U Vr H$er dmJVmV Am{U {ZX}e H$aVrb H$s ‘wbo BVam§er H$er dmJVmV.

Page 83: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

80 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

à^mdr aoH$m°{S>ªJ (‘m{hVr gmR>dUo)

• aoH$m°{S>ªJ : {ZarjUm§À¶m Vm~S>Vmo~ S>m¶arV Pmboë¶m Zm|Xr

• EImXm CnH«$‘ am~dbm OmV AgVmZm ‘wbmÀ¶m H$m‘mMo ‘yë¶m§H$Z Ho$bo Omdo.

• ‘wbmÀ¶m H$m‘m~X²Xb dU©ZmË‘H$ {dYmZo AgUmao boIZ.

• {dÚm϶mªMr àmo’$mB©b V¶ma H$aUo.

• {dÚm϶mªÀ¶m àmo’$mB©b‘ܶo ˶mÀ¶m H$m‘mÀ¶m Z‘yݶmMr Zm|X hdr.

• ‘hÎdmÀ¶m ~Xbm§À¶m Zm|Xr ìhmì¶mV.

• aoH$m°qS>©J H$aVmZm ‘wbmÀ¶m ‘ZmVrb e§H$m§Mo g‘mYmZ Ho$bo Omdo.

9.2.4.3 O‘dboë¶m ‘m{hVrMm AW© bmdUo

EH$Xm ‘m{hVr {‘idë¶mda nwT>Mr nm¶ar åhUOo ˶m ‘m{hVrMm ¶mo½¶ AW© bmdUo. ¶m‘wio ‘wbm~m~V g‘Oʶmg d H$mhr {ZîH$fm©àV ¶oʶmg ‘XV hmoB©b. åhUOo Vo ‘wb H$m¶ Amho Am{U ˶mbm H$moU˶màH$maÀ¶m ‘XVrMr JaO Amho? åhUyZM ¶mgmR>r X¡Z§{XZ {díbofUmMr Am{U {‘idbobr ‘m{hVr ¶mo½¶ àH$mao à{Vq~~rV hmoʶmMr JaO Amho. ho ’$ma ‘hÎdmMo Amho H$s ‘m{hVr {‘idV ahmUo Wm§~dVm H$m‘m Z¶o VgoM nwamdobr. hr ‘m{hVr XoVmZm gmo~V R>mog [a‘mH©$g² åhUyZ ‘wbm§Zm O qH$dm X qH$dm A qH$dm B etc. B. ho JaOoMo AgVo H$s JwU qH$dm loUr {Xbr nm{hOo. nU ¶m JwU Am{U loUtÀ¶m OmoS>rZo ñnï>rH$aUo OmoS>br Jobr nm{hOoV. ¶m‘wio ho g‘Oʶmg ‘XV hmoVo H$s ‘yb H$m¶ Jmoï>r àmá H$aV Amho. H$ê$ eH$V Amho. ¶m ñdénmMm ‘yë¶m§H$Z Z‘yZm Omo Aܶ¶Z AܶmnZ à{H«$¶m gamd Am{U {dÚm϶mªMo Aܶ¶Z A{YH$ g‘¥Õ hmoB©b.

ho nhm gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnZmMo à‘mUnÌ AmH$me ¶m ‘wbmbm {‘imbo Omo DM

emioMm (^ydZoída Amo{S>em) {dÚmWu Amho. Omo AmVm embm§V narjm 2011 bm ~gUma Amho. ¶m à‘mUmV dU©ZmË‘H$ ñnï>rH$aU (Aܶ¶Zm g§X^m©V) OmoS>ʶmV Ambo Amho.

gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnZ à‘mUnÌ

AmH$me : B¶Îmm 9 dr gmR>r

{df¶ joÌ dU©ZmË‘H$ gyMH$ loUr

H$m¶©{ejU, H$bm{ejU Am{U emar[aH$ {ejU

H$m¶©{ejU gh¶moJr ¶moOZm Am{U doioMr ‘¶m©Xm nmiVmo. ‘XVrgmR>r àd¥Îm AgVmo d gH$mamË‘H$ Ñï>rH$moZ Amho.

A

H$bm {ejU gO©Zerb Amho d ‘ybV: EH$ Mm§Jbm {ZarjH$ à˶jOrdZmer H$bobm OmoS>ʶmV ghH$m¶© H$aʶMr emim àX{e©V H$aVmo. {MÌH$mam§À¶m H$m‘mMo H$m¡VyH$ H$aVmo.

A

emar[aH$ d Amamo½¶

{ejU / Ioi

emar[aH$ V§XþéñVr g§X^m©V g‘O Xe©dVmo, gwajrVVoÀ¶m {Z¶‘m§~m~V OmJê$H$ Amho. doJdoJù¶m Ioim§~Ôb ‘m{hVr Amho. IoimMo {Z¶‘ d ñd¶§{eñV emar[aH$ Amamo½¶ {ejU H$m¶©H«$‘mV gh^mJr hmoVmo. ào[aV hmoVmo.

A +

OrdZ H$m¡eë¶o

{dMma H$m¡eë¶o H$ënH$ Amho. g‘ñ¶m emoYy eH$Vmo. ZdrZ H$ënZm {Z‘m©U H$ê$ eH$Vmo {ZU©¶ KoD$ eH$Vmo.

A

Page 84: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 81

Notes

gm‘m{OH$ H$m¡eë¶o

g§doXZerb Amho. BVam§~amo~a Mm§Jbm AgVmo gH«$s¶nUo ldU H$aVmo. ¶mo½¶ CÀMmaU d hmbMmbtgh Xþgè¶m§er g§dmX gmYy eH$Vmo. (eara^mfm)

A

^md{ZH$ H$m¡eë¶o

ñdV:Vrb e³VrñWmZo AmoiIy eH$Vmo. H$‘Omoatda ‘mV H$ê$ eH$Vmo. VUmdmMr H$maUo AmoiIVmo d ˶mda ‘mV H$aʶmgmR>r {d{dY YmoaUo dmnaVmo. ñdV:À¶m ^mdZm gH$mamË‘H$nUo 춳V H$aVmo.

A +

A{^d¥Îmr Am{U ‘yë¶o

{ejH$ dJ©Imobr‘ܶo {ejH$m§~X²Xb Zoh‘rM AmXa Am{U {eï>mMma¶w³V dV©Z, {ejH$m§Mm d emioÀ¶m {Z¶‘m§Mo AmXa¶w³V nmbZ Am{U gH$mamË‘H$ A{^d¥Îmr.

A

dJ©{‘Ì [ZamoJr g§~§Ym§Mr g‘d¶ñH$m§~amo~a XodmUKodmU, à^mdrnUo dJ©{‘Ìm §er Am§Va{H«$¶m, ‘yi H$ënZm gyMdUo d BVam§À¶m H$ënZm§Mm AmXa H$aUo, JQ>mV ‘XV H$aUmam

embo¶ H$m¶©H«$‘ Zoh‘rÀ¶m embo¶ H$m¶©H«$‘mV {Z¶‘rVnUo gh^mJ, EH$ O~m~Xma Am{U {ZamoJr embo¶ AmpË‘¶Vm Xe©dUmam.

A

n¶m©daU n¶m©daUm~m~V OmJê$H$Vm, g§doXZerbVm Am{U O~m~Xmar OmUrd, n¶m©dUmg§~§YrV embo¶ H$m¶©H«$‘mV gh^mJ, g‘wXm¶mV gh^mJ àmʶm§~ÔbMo ào‘, PmS>o d BVa ‘mZdm§~Ôb H$miOr KoUo.

A

‘yë¶ - nÕVr {Z¶‘m§Mo nmbZ H$aVmo, àm‘m{UH$nUm Xe©dVmo. ñd - AmXa Amho. Vmo em§V, CËgyH$, ào‘i, ‘XV H$aUmam, O~m~Xma, {d{dYVoMm AmXa H$aUmam, {déÕ qbJr 춳VrMm AmXa H$aUmam gH$mamË‘H$ A{^d¥Îmr Agbobm Am{U ZmJ[aH$ËdmMo ‘hÎd OmUUmam Amho.

A

ghembo¶ CnH«$‘

gmjaVm d gO©Zerb H$m¡eë¶o

ghOnUo dmMZ, boIZ Am{U Vm|S>r narjoMr àe§gm H$aVmo. H$ënZm 춳V H$aVmo. n¶m©¶ ñnï>nUo gm§JVmo d ghH$m¶m§©er gm‘§Oñ¶ R>odVmo. A

emór¶ d ICT

H$m¡eë¶o emioVb emór¶ H$m¶©H«$‘mV gh^mJr hmoVmo. Am§Vaembo¶ ñVamdahr gh^mJr hmoVmo. ñdV:Vrb àm¶mo{JH$ H$m¡eë¶o 춳V H$aVmo. emór¶ Ñï>rH$moZ d {ZarjH$ OmJm R>odVmo.

A

emar[aH$ d Amamo½¶ {ejU

Ioi ñdXoer Ioi

(Imo - Imo) B.

{d{e{ï> IoimgmR>r ñdV:Vrb H$m¡eë¶m§Mo àXe©Z H$aVmo. Amdí¶H$ ghZe³VrMo àXe©Z, VmH$X, doJ Xe©dVmo. MniVm bd{MH$Vm ¶mM~amo~a hmV S>moio - g‘Ýd¶ gmYy eH$Vmo. {IbmSy>d¥ÎmrMo àXe©Z H$aVmo emioMo à{V{ZYrËd H$aVmo.

A

NCC /NSS g‘yXm¶mÀ¶m godm§‘ܶo ag XmIdVmo. ZoV¥ËdJwU Xe©dVmo d ˶mM~amo~a O~m~Xmar d {eñVrÀ¶m g§X^m©V JQ>m‘YyZ Mm§JboH$m‘ H$aVmo. ‘yë¶m§H$ZmMo H$m¶© H$aVmo d {e~rao CnpñWVr.

A

Page 85: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

82 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

AmH$meÀ¶m g{Q>©{’$H$sQ>Mm {dMma H$aVm nwT>rb KQ>H$m§gmR>r à{V{H«$¶m Úm.

CnH«$‘ 7

i) Oa AmH$memÀ¶m gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnZmV ’$³V loUr {Xë¶m Agë¶m d dU©ZmË‘H$ gyMH$ {XboM ZgVo Va ˶mÀ¶m H$m‘{Jar ~X²Xb {H$VnV ñnï>Vm {‘imbr AgVr? ݶmæ¶ ñnï>rH$aU Úm.

ii) AmH$memÀ¶m ghembo¶ CnH«$‘mVrb gh^mJm~Ôb Vwåhmbm H$m¶ ‘m{hV Amho?

Vw‘Mr àJVr Vnmgm 1

1) àmW{‘H$ ñVamda gm‘{OH$ emóo {d^mJmV AgUmao ‘yë¶m§H$ZmMo ‘hÎd ñnï> H$am.

2) ‘yë¶m§H$ZmVrb ‘hÎdmÀ¶m nm¶è¶m g{dñVa ñnï> H$am.

9.3 gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnZ [CCE] nmíd© y‘r

na§namJV embo¶ {ejUmda OmoaXma Q>rH$m Ho$br Jobr Amho. AZwHy$bVoÀ¶m g§X^m©V Vo X‘dVo d ‘¶m©Xm KmbVo, {deofV: ‘ wbm§À¶m g§kmZmË‘H$ dmT>rÀ¶m g§X^m©V ˶m§À¶m g‘mOd¡¶p³VH$ JwUY‘mªda n[aUm‘ H$aVmV. narjm ‘wbm§Zm nwñVH$mnmgyZM Zmhr Va OrdZmnmgyZhr Xÿa KoD$Z OmVmV. Aܶ¶ZmMo ‘yë¶m§H$Z ‘moR>çm à‘mUmV bj H|${ÐV H$aVo Vo ‘yi {df¶mÀ¶m g§nmXZmdaM ‘wbmÀ¶m OrdZmVrb BVa Jmoï>tH$S> o Vo M³H$ Xþb©j H$aVo. CXm. gm‘m{OH$, ^md{ZH$, emar[aH$, ì¶p³VJV. àJVrnwñVHo$ ‘wbmVrb e³VrñWmZo Xe©dʶmEodOr H$‘VaVmM AYmoaoIrV H$aVmV. ‘wbmMr Iam~ H$m‘{Jar hr ˶mÀ¶m g§kmZmË‘H$ j‘Voer OmoS>br OmVo Zm H$s embo¶ àJVr qH$dm ‘yë¶m§H$Z Ñï>rH$moZm§er AemàH$mao na§namJV narjm nÕVrMm gamd {dÚm϶mªÀ¶m ì¶p³V‘ÎdmÀ¶m gdm§©JrU {dH$mgmgmR>r H$‘r ‘XV XoVmo. Vw‘À¶m emioVrb ‘yë¶m§H$ZmMr YmoaUo {deofV: ‘wbm§Mo Aܶ¶Z Am{U àJVrÀ¶m g§X^m©V {dMma H$am Am{U nwT>rb CnH«$‘m§~m~V à{V{H«$¶m Úm.

CnH«$‘ 8 i) gm‘m{OH$ emóm§À¶m Vw‘À¶m ‘wbm§À¶m ‘yë¶m§H$Z à{H«$¶oMr à{H«$¶m ñnï> H$am. ii) Vw‘À¶m emioVrb ‘yë¶m§H$Z à{H«$¶m (Aܶ¶Z) Am{U àJVr g§X^m©Vrb ep³VñWmZo d H$‘VaVm ñnï> H$am.

Vwåhr ho ‘mݶ H$amb H$s à˶oH$ ‘yb doJio Amho BVa ‘wbm§nojm doJdoJù¶m g§X^m©V. à˶oH$ ‘wbmZo / ‘wbrZo {VÀ¶m / ˶mÀ¶m j‘VoZwgma dmT>mdo hr Amnbr Anojm Amho. EH$ à^mdembr ^mJYmaH$ AgVmV. gm‘m{OH$ - Am{W©H$ - amOH$s¶ ñdê$nmÀ¶m XoemÀ¶m à{H«$¶oMm åhUyZM embo¶ ‘yë¶m§H$Z gamdmbm JaO Amho H$s ‘wbmer ‘¡{ÌnyU© d {dH$mgmË‘H$ ghmæ¶H$ hdo. Amnë¶m XoemV ˶mgmR>r ~aoM à¶ËZ Ho$bo OmV AmhoV. embo¶ à{H«$¶m gwYmaʶmMm à¶ËZ {deofV: ‘yë¶m§H$Z à{H«$¶m Or ‘wbm§Mr VmH$X dmT>dVo. Mbm EH$ H$Q>mj Q>mHy$ H$mhr ‘hÎdmÀ¶m nwT>mH$mam§~m~V, gyM{dʶmV Ambobr, YmoaUo, AmamIS>o Am{U H¥$Vr B.

Page 86: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 83

Notes

1. {ejU Am¶moJmZo (1964-66) {ZX}e Ho$ë¶mà‘mUo gmV˶mZo Ho$boë¶m ‘y붑mnZ Am{U g§nyU© {ejU joÌmMm A{d^mÁ¶ ^mJ ho gd© gbJnUo e¡j{UH$ C{Ôï>m§er OmoS>bobo AgVo. åhUyZM ‘w붑mnZmMr V§Ìo hr d¡Y, {dídgZr¶, CÔoenyU©, ì¶dhm¶© AgmdrV Am{U doJdoJir V§Ìo ‘yë¶m§H$Z ({dÚm϶mªMo) Ho$bo OmV AgVmZm dmnabr OmdrV.

2. {ejU{df¶H$ amï´>r¶ YmoaU (1986) ¶m§Zr n[aH$ënrV Ho$boë¶m JaOoZwgma, gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnZ (CCE) emioVrb gd© ñVam§da XmoÝhr Ae¡j{UH$ d e¡j{UH$ {ejUmÀ¶m ~mOy g‘m{dï> H$aʶmV Amë¶m AmhoV. d {eH$dʶmÀ¶m doimV Vmo ~gdʶmV Ambm Amho.

3. H¥${VH$m¶©H«$‘mMr OmoS> (1992) gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnUmg XoʶmV Ambr Amho. Am{U amï´>r¶ narjoVrb gwYmaUm§Mr V¶mar AmamIS>m ‘XV H$aob ‘mJ©Xe©H$ R>aob {deofV: VnmgUr ¶§ÌUm§Zm (narjm‘§S>im§Zm) Oo EH$ ñdmV§Í¶ XoB©b Zm{dʶnyU© d AmamIS>çmda AmYm[aV d {d{eð> n[apñWVrV Cn¶w³V R>aob.

4. amï´>r¶ Aä¶mgH«$‘ AmamIS>m (2005) gwMdVo gmV˶nyU© gdªH$f ‘yë¶m§H$Z Am{U bd{MH$Vm Or embo¶ ñVamdarb ‘yë¶m§H$ZmV Amdí¶H$ AgVo. {dÚm϶mªgmR>r ‘yë¶m§H$Z à{H«$¶oÀ¶m H$m¶m©da ^a {Xbm OmB©b.

5. RTE AÝd¶o (2009) gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnZmMm Cn¶moJ àmW{‘H$ ñVamda Var A{Zdm¶© Amho. go³eZ 29 (1) Ago Xe©dVo H$s Aä¶mgH«$‘ Am{U ‘y붑mnZ à{H«$¶m ‘wbm§Zm ‘moH$irH$ XoB©b {deofV: ^¶, AmKmV, [M§Vm ¶mnmgyZ gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnZ Am{U go³eZ 3 (1)

AYmoaoIrV H$aVo H$s ‘wbmZo EImXr ~moS>© narjm nmg hmoUo A{Zdm¶© Zmhr Omon¶ªV Vo àmW{‘H$ ñVamdarb {ejU nmg hmoUo A{Zdm¶© Zmhr Omon¶ªV Vo àmW{‘H$ ñVamdarb {ejU nyU© H$aV Zmhr. åhUyZ àmW{‘H$ ñVamdarb gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnZ JaOoMo Amho.

9.3.1 gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnZ-g§H$ënZm

gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnZ EH$ à{H«$¶m gwMdVo, ‘y붑mnZ Oo embo¶ ñVamda d {dÚmÏm¶©À¶m gdm§©JrU {dH$mgmda AmYm[aV Amho. ¶m g§ko‘ܶo VrZ à‘wI eãXm§Mm g‘mdoe Amho. ‘gmV˶nyU©’ hm eãX Á¶mV {dÚm϶mªÀ¶m Aܶ¶ZmMr MmMUr d àJVrMo ‘mnZ bhmZ bhmZ H$mbmdYrZ§Va OodT>o e³¶ Amho. VodT>çm doim {Z¶‘rVnUo Ho$bo Omdo. ˶m§À¶m g §nyU© e¡j{UH$ gÌmgmR>r Vo ‘yb gܶm H$moR>o Amho, ˶mMr VmH$X ˶mMr JaO, ˶mÀ¶m Aܶ¶Z H$jm dmT>dʶmgmR>r H$em àH$maÀ¶m hñVjonmMr JaO Amho? ˶mMm {dH$mg Am{U ˶mMr àJVr ‘hÎdmMr Amho. ‘gdªH$f’ hm eãX åhUOo ‘y붑mnZ Aä¶mgH«$‘mÀ¶m {df¶m§~m~V, Aä¶mgH«$‘mÀ¶m CnH«$‘m§~m~V gm‘m{OH$ d¡¶p³VH$ JwUm§~m~V Am{U H$m¶© Am{U H$bm {ejU B. ~m~V Agmdo. ˶m‘ܶo XmoÝhr JwUmË‘H$ Am{U g§»¶mË‘H$ ‘m{hVr EH${ÌV Ho$bobr Agob Or {d{dY ómoVm§‘m’©$V {‘idbobr Agob, Ogo H$s embo¶ Zm|Xr, g‘d¶ñH$, nmbH$, {ejH$ Am{U ñdV:, ¶mIoarO doJdoJù¶m V§Ìm§Mmhr Cn¶moJ Ho$bm OmB©b, gmYZm§Mm Cn¶moJ Ho$bm OmB©b CXm. {ZarjU, ‘wbmIVr, ‘m{hVrnQ> {díbofU, ‘y붑mnZ hm eãX åhUOo EH$ à{H«$¶m Amho Or doJdoJù¶m àH$maÀ¶m ‘m{hVrMm gmR>m Amho Omo {dÚm϶mªÀ¶m dV©Z ~Xbmer {ZJS>rV Amho. ¶m ‘m{hVrMo ¶mo½¶ AZw‘mZ bmdUo, {dÚmWu àJVrÀ¶m AZwgma ݶm¶ Am{U Vmo nwT>rb dJm©V OmD$ eHo$b H$m ¶m~m~VMm {ZU©¶.

9.3.2 gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnZ - C{ÔîQ>ço

Imbr C{ÔîQ>ço hr gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnZmMr à‘wI C{ÔîQ>ço AmhoV.

• ‘y붑mnZmg, Aܶ¶Z - AܶmnZmÀ¶m à{H«$¶oMm A{d^mÁ¶ ^mJ ~ZdUo.

• {dÚm϶mªMo Aܶ¶Z d àJVr ‘mnZmMo gmYZ åhUyZ Cn¶moJ H$aUo.

Page 87: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

84 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

• ñd¶§Aܶ¶Z VgoM ñd¶§‘y붑mnZmgmR>r ào[aV H$aUo.

• Aܶ¶Z H$˶m©À¶m g§X^m©V ¶mo½¶ ݶm¶ d {ZU©¶ H$aVmZm ˶mMr dmT>, Aܶ¶Z à{H«$¶m, AܶZZmMm doJ Am{U {eH$ʶmMo CnH«$‘ bjmV KoUo.

• narjo g§X^m©Vrb qMVm, {^Vr, AmKmV, VmUVUmd ^¶J§S> ¶mnmgyZ Xÿa ahmUo

• {MañWm¶r embo¶ ‘y붑mnZ ~ZdUo.

• ~mønarjm§nmgyZ namd¥Îm H$aUo.

darb MM}À¶m nmíd© y‘rda AmYm[aV nwT>rb CnH«$‘mV gh^mJr ìhm.

CnH«$‘ 9 Vw‘Mo ‘V Úm Vo ‘V ~mOyZo Agob qH$dm {déÕ Agob darb gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnZmÀ¶m g‘W©ZmgmR>r.

9.3.3 {dÚmWu ‘yë¶m§H$Z joÌo

gmV˶nyU© gdªH$f ‘yë‘mnZ Mma joÌo {dÚmWu àJVr g§X^m©V gd© àmW{‘H$ ñVamda AmT>iVo.

i) Aä¶mgH«$‘mMo joÌ

ii) BVa Aä¶mgH«$‘m§Mo joÌ

iii) Aä¶mgH«$‘ CnH«$‘

iv) gm‘m{OH$ ì¶p³VJV JwUY‘©

9.3.3.1 Aä¶mgH«$‘mÀ¶m joÌmVrb ‘y붑mnZ

Aä¶mgH«$‘mÀ¶m joÌmV : emioV {eH$dbo OmUmao gd© {df¶, {deofV: àmW{‘H$ ñVamda, Ogo H$s ^mfm, J{UV, gm‘mݶ {dkmZ Am{U gm‘m{OH$ emóo ¶m joÌmVrb ‘y붑mnZ gmV˶mZo embo¶ gÌmÀ¶m gwédmVrnmgyZ H$aʶmV ¶oB©b. emim ‘yë¶m§H$ZmMo H$mbmdYr R>adob. àmYmݶmZo ‘{hݶmVyZ qH$dm VrZ Mma ‘{hݶmVyZ Am{U dm{f©H$ ‘yë¶m§H$Z à˶oH$ ‘yë¶m§H$Z à˶oH$ Vm{gHo$Vrb nmR>çm§em§da AmYm[aV Agob Omo nmR>çm§e n{hë¶m n[ajoV hmoVm VmoM nwÝhm gÌmV narjoV Agob. ¶m ‘yë¶m§H$Zm§Mm hoVy ‘wbmMo {eH$Uo qH$dm àJVr à{Vq~~mV H$aUo hm Agob. åhUyZM hr ‘yë¶m§H$Zo Ho$di boIr narjm§nwaVr ‘¶m©{XV ZgVrb. {ejH$m§Zr A˶§V gw¶mo½¶ nÕVrZo hoVy bjmV KoD$Z gmYZ qH$dm V§Ìm§Mr {ZdS> Ho$br nm{hOo. Á¶m‘ܶo Vm|S>r MmMʶm àH$ën, ‘wë¶m§H$Zo, dJm©Vrb H$m¶© (dJ©nmR>), à{VH¥$Vr V¶ma H$aUo Am{U Ahdmb B. ¶m H$mbrH$ MmMʶm§~amo~aM ‘y붧H$Zo X¡Z§{XZ ñVamdahr Agbr nm{hOo. Ooìhm Aܶ¶Z AܶmnZ à{H«$¶m dJm©V qH$dm dJm©~mhoa KS>V Amho. ˶mbmM ‘AܶmnZ hmoVmZm’ qH$dm ‘Aܶ¶Z KS>VmZm ‘yë¶m§H$Zo åhUVmV.’ ¶m hoVygmR>r Vm|S>r MmMʶm, d¡¶p³VH$ qH$dm JQ>H$m¶} H$m¶} Am{U {ZarjUo ¶m§Mm Cn¶moJ {ejH$ H$ê$ eH$Vrb.

CnH«$‘ 10

1) Vw‘À¶m emioV A§‘bmV ¶oV AgUmè¶m {Z¶VH$mbrH$ ‘yë¶m§H$ZmVrb Aä¶mgH«$‘mer g§~§{YV Aܶ¶Z d àJVr ~m~V {bhm.

2) Aem gmYZo d V§Ìm§Mr Zmdo {bhm H$s Á¶mMm Cn¶moJ Vwåhr {Z¶VH$mbrH$ ‘yë¶m§H$ZmVrb d X¡Z§{XZ ñVamda Aܶ¶Z qH$dm àJVrMo ‘mnZ H$aVmZm Cn¶moJmV AmUVm.

Page 88: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 85

Notes

9.3.3.2 BVa Aä¶mgH«$‘ ^mJmV ‘yë¶m§H$Z (gh - embo¶)

{df¶mMo ñdê$n bjmV KoVm Am{U Aܶ¶Z AܶmnZ à{H«$¶m Am{U gamd bjmV KoVm H$mhr {df¶ Ogo H$bm {ejU Amamo½¶, emar[aH$ {ejU Am{U H$m¶©{ejU ho doJù¶m {ZH$fmImbr bjmV ¿¶mdo bmJVmV. Á¶mbmM ghembo¶ qH$dm BVa Aä¶m{gH$ joÌ åhUVmV. ¶m {df¶m§gmR>r A{YH$ àm˶{jH$ H$m¶© Am{U H$m¡eë¶m§Mr JaO BVa {df¶m§nojm OmñV AgVo. (g¡Õm§{VH$ kmZmda AmYm[aV {df¶m§nojm) ¶m {df¶m§g§~Yr ‘wbm§Mo Aܶ¶Z Am{U àJVr ¶m§Mo ‘yë¶m§H$Z H$aVmZm àm‘w»¶mZo {ZarjUo {deofV: dJm©V d dJm©~mhoa Ho$br OmUo Amdí¶H$ CXm. JQ>m‘YyZ àH$ën am~{dUo. dJm©Vrb H$m¶m©V gmXarH$aUmgmR>r gh^mJ, BVa {dÚm϶mªer Am§Va{H«$¶m {deofV: JQ>mVyZ H$m‘ H$aVmZm.

CnH«$‘mMo Zmd ¶mo½¶ Vo ómoV CnbãY

AgVmZm nmbH$m§Mm gh^mJ / ghH$m¶© AgVmZm

BVa H$mhr AS>MUr AgVrb Va....

1)

2)

3)

4)

5)

nwT>o H$mhr CnH«$‘ gyMdʶmV ¶oV AmhoV. Oo doJdoJù¶m dJmªgmR>r àmW{‘H$ ñVamda Cn¶w³V R>aVrb.

1) Aä¶mgH«$‘mda AmYm[aV CnH«$‘ B¶Îmm 1 br d 2 ar.

i) ^m{fH$ j‘Vm H$m¡eë¶o (dmMZ, hmd^mdmg§h nR>U, Jmoï> gm§JUo Am{U {MÌo H$mT>Uo.)

ii) {ZarjU ñdê$n

iii) Ioi Am{U ñnYm©

iv) BVa H$m¡eë¶o

2) Aä¶mgH«$‘mda AmYm[aV CnH«$‘ B¶Îmm 6 dr Vo 8 dr.

i) ^m{fH$ H$m¡eë¶o (dmMZ, nR>U, Jmoï> gm§JUo, ^mfU)

ii) emór¶ H$m¡eë¶o

iii) Ioi Am{U ñnYm©

iv) BVa H$m¡eë¶o

(embo¶ ‘§Ìr‘§S>i, ‘rZm ‘§M, gm§ñH¥${VH$ CnH«$‘, Z¥Ë¶, hmd^md, JmUr, {MÌo B.)

à˶oH$ emioZo doJdoJio CnH«$‘ R>admdo : à˶oH$ joÌmZwgma H$s Á¶m‘ܶo à˶oH$ {dÚm϶m©bm g§Yr {‘iob. Vo hr ˶mÀ¶m / {VÀ¶m A{^ê$Mrg AZwgê$Z Am{U gmo¶rZwgma {dÚm϶mªMo gmXarH$aUmMo {ejH$m§H$Sy>Z ‘yë¶m§H$Z ìhmdo. ho {ZarjUmda AmYm[aV Agmdo d ˶mbm loUr {Xbr Omdr.

g§~§{YV {ejH$m§Zr {VMo / ˶mMo Am¡nMm[aH$ d AmZm¡nMm[aH$ {ZarjU H$aVmZm ˶mMm / {VMm gh^mJ d gmXarH$aU - ho Aä¶mgH«$‘mda AmYm[aV CnH«$‘m§Ûmao {Z¶‘rVnUo ‘hÎdnyU© ‘m{hVrMo aoH$m°S>© R>odmdo H$s Á¶mMm Cn¶moJ ‘ybmMo ‘yë¶m§H$Z, ‘wbmMr àJVr VnmgVmZm hmoB©b.

Page 89: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

86 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

doJdoJio àg§J / n[apñWVr Á¶m‘ܶo {dÚmWu ˶mÀ¶m‘Yrb JwUd¡{eîQ>çm§Mo àXe©Z H$aVmo Vo AmoiIyZ ˶mMr embo¶ ñVada Zm|X R>odbr nm{hOo.

{ejH$m§H$Sy>Z loUr Xoʶm~m~V, {dÚm϶mªÀ¶m gh^mJ d gmXarH$aU g§X^m©V, ñnï>nUo dU©ZmË‘H$ {ZX}e AgmdoV, ˶mÀ¶m gmXarH$aUmMm XOm©, ñVa ¶m§À¶m gmR>r ñdV§Ì loUr {ZX}em§H$ AgmdoV.

9.3.3.3 gm‘m{OH$ d¡¶p³VH$ JwUm§Mo ‘yë¶m§H$Z

Vw‘Mhr Vw‘À¶m {dÚm϶mª‘ܶo AZoH$ gm‘m{OH$ ì¶p³VJV JwUm§Mo {ZarjU H$aVm d³VeranUm, ghH$m¶©, AmXa, O~m~Xmar, ZoV¥Ëd, ^md{ZH$ ñW¡¶©, àm‘m{UH$nUm, Xþgè¶mMo H$m¡VwH$ H$aʶmMr d¥Îmr B. ¶m gmaIo JwU Omonmgbo Am{U dmT>dbo OmD$ eH$VmV {deofV: g‘d¶ñH$, {ejH$, KamVrb dmVmdaU Am{U emioVrb dmVmdaU Vo àH$Q> hmoVmV emioV d emio~mhoarb n[agamV ¶m gd© Jmoï>r {dÚm϶m©À¶m ì¶p³V‘Îdmda n[aUm‘ H$aVmV. Vwåhr ho JwU emoYbo nm{hOoV. Am{U ˶m§Mo H$m¡VwH$ Ho$bo nm{hOo. {Z¶{‘VnUo ¶mÀ¶m Zm|Xr R>odë¶m Joë¶m nm{hOoV. bjmV KoʶmOmoJo H$m¶©H«$‘, n[apñWVr qH$dm CnH«$‘ Oo Aem JwUm§Mr OmonmgZm H$aVmV d gyMH$ R>aVmV. Aem Zm|Xrda AmYm[aV Vwåhr loUr XoD$ eH$Vm (A ~ qH$dm H$.) åhUOo {d{eð> H$mbmdYr g§X^m©Vrb ˶mMo dV©Z Zm|Xbo OmB©b ‘yë¶m§H$ZmMm H$mbmdYr emim R>adob. gmYmaUV: dfm©VyZ VrZ qH$dm Mma doim Aem ‘yë¶m§H$ZmÛmao loUr {Xë¶m Omì¶mV.

AmamIS>m - gmV˶nyU© g¶ªH$f ‘y붑mnZ

gm‘{OH$ - d¡¶p³VH$ JwUm§Mo ‘yë¶m§H$Z

{d{eð> joÌ gmYZo d V§Ìo H$mbmdYr Ahdmb

• ñdÀN>Vm {ZarjUo • X¡Z§{XZ {ZarjU {ejH$m§Mo

• WoQ> loUr

• Iao ~mobUo • ‘wbmIVr • VrZ / Mma H$mbrH$ MmMʶm

• 2/3 ‘{hݶmVyZ EH$Xm.

• ghH$m¶© • nS>Vmim gyMr

• {Z¶‘rVnUm • àmo’$mBb(àmg§{JH$ Zm|Xr)

• {eñV

• d³VeranUm

• nwT>mH$ma KoUo

• ^md{ZH$ ñW¡¶©

• n¶m©daU OmJê$H$Vm

• l‘à{Vð>m

• Mm§Jë¶m~Ôb AmXa^md

• H$m¡VwH$ H$aUo

• O~m~XmarMr OmUrd

• ZoV¥Ëd

• àm‘m{UH$nUm

Page 90: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 87

Notes

Vw‘Mr àJVr Vnmgm

1. gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnZ g§H$ënZm ñnï> H$am.

9.4 ‘yë¶m§H$Z nÕVr

gd©Ì Agm EH$ g‘O Amho H$s gm‘m{OH$ emóo ³d{MVM kmZ àgm[aV H$aVmV. Vr nwñVH$ H|${ÐV AgVmV d narjm§‘Yrb nmR>m§Vam§da Adb§~yZ AgVmV. ¶mÀ¶m nmR>çnwñVH$m§‘Yrb Ame¶ hm amoOÀ¶m dmñVdmer {~bHy$b g§~§{YV ZgVmo. CbQ> gm‘m{OH$ emóo hr AZmdí¶H$ ^yVH$mimer g§~§{YV AgVo VgoM, Agohr g‘Obo OmVo H$s gm‘m{OH$ emóm§À¶m {dÚm϶mªZm ZmoH$arÀ¶m g§Yrhr H$‘rM AgVmV. ¶m d Aem g‘Om§‘wio gm‘m{OH$ emóo hm EH$ AZmdí¶H$ {df¶ Amho Agm hr àMma hmoVmo.

da dU©Z Ho$ë¶mZwgma AZoH$ àíZ {Z‘m©U hmoVmV. C{ÔîQ>çm§~m~V, Aܶ¶Z - AܶmnZ à{H«$¶m Am{U gm‘m{OH$ emóm§Mr ‘yë¶m§H$Zo ¶m~m~V ‘J gm‘m{OH$ emóm§Mo Aܶ¶Z H$m Ho$bo nm{hOo? H$emàH$maÀ¶m Am§Va{H«$¶m dJm©‘ܶo gm‘m{OH$ emóo {eH$dʶmMr C{Ôï>o H$moUVr AgmdrV. H$moU˶m àH$maMo {ZX}eH$ Amnbr C{ÔîQ>ço gmܶ Pmbr AmhoV qH$dm ZmhrV ho gm§JʶmgmR>r Amnë¶mbm ‘XV H$aVrb? Am{U à˶oH$ ‘wbmMo ‘wë¶m§H$Z H$aʶmg ‘XV H$aVrb?

gm‘m{OH$ Aä¶mg / emóo {eH$dʶmMr C{Ôï>o

gm‘m{OH$ emóo {eH$dUmè¶m Z°eZb ’$moH$g Jw«nÀ¶m nmo{PeZ nona Zwgma Imbrb CpX²X²ï> gm‘m{OH$ Aä¶mg / emóo {eH$dVmZm {ZåZ àmW{‘H$ d Cƒ àmW{‘H$ ñVada gm§{JVbr AmhoV.

àmW{‘H$ ñVa. :

• ‘wbm‘ܶo {ZajU, AmoiIUo Am{U dJuH$aU Aem H$m¡eë¶m§Mm {dH$mg H$aUo.

• ‘wbm§‘ܶo g‘O {Z‘m©U H$aUo : {deofV: n¶m©daU d ‘mZdr (gm‘m{OH$) n¶m©daUmÀ¶m nañna g§~§Ym§~m~V.

• ‘wbm§Zm gm‘m{OH$ àíZm§~m~V g§doXZerb ~ZdUo Am{U ˶mÀ¶m / {VÀ¶m ‘ZmV {d{dYVm / ’$aH$ ¶m{df¶r AmXa {Z‘m©U H$aUo.

CÀM àmW{‘H$ ñVa :

• Aer g‘O {dH$grV H$aUo H$s hr n¥Ïdr ho ‘mZdmMo {ZdmgñWmZ Amho. Am{U BVa OrdZm§Mohr Amho.

• {eH$Umè¶m {dÚm϶m©bm nwT>mH$ma ¿¶m¶bm àd¥Îm H$aUo {VMm / ˶mMm Y‘m©Mm, amÁ¶mMm d XoemMm Aä¶mg OJmÀ¶m g§X^m©V H$aUo.

• {eH$Umè¶m {dÚm϶m©bm ^maVmMm ^yVH$mi OJmÀ¶m ^yVH$mimÀ¶m g§X^m©V Aä¶mgʶmg àd¥Îm H$aUo.

• {eH$Umè¶m {dÚm϶m©bm nwT>mH$ma Koʶmg àd¥Îm H$aUo. {d{dY gm‘m{OH$ d amOH$s¶ g§ñWm ¶m§Mr H$m¶} d Am¶m‘ Aä¶mgUo d XoemVrb {d{dY ì¶dñ¶m§Mm Aä¶mg H$aUo.

ómoV : nmo{PeZ nona - Z°eZb ’$moH$g J«wn Am°’$ gmoeb gm¶Ýgog, NCERT 2006, Page 5.

Page 91: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

88 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

CnH«$‘ 11 gm‘m{OH$ Aä¶mg / emóo ¶m§Mr C{Ôï>o Aä¶mgm àmW{‘H$ ñVamdarb Am{U ˶mgmR>r {dÚm϶mª‘ܶo H$moU˶m àH$maÀ¶m j‘Vm {dH$grV H$aʶmMr JaO Amho? i)

ii)

iii)

iv)

¶m j‘Vm {Z‘m©U H$ʶmg / {dH$grV H$aʶmg nwT>rb MMm© Vwåhmbm ‘XV H$ê$ eHo$b

9.4.1 ‘yë¶m§H$ZmMm {ZX}eH$

Amnë¶mbm ‘wbm§Zr gm‘m{OH$ emóo {eH$mdrV Vr doJdoJù¶m àH$maMr H$m ¡eë¶o ˶m§Zr {dH$grV H$amdr, H$mhr g§H$ënZmË‘H$ kmZ {‘idmdo, ^mdZm Am{U g§doXZerbVm AmnU Aer EH$ {ZX}eH$ ¶mXr V¶ma H$ê$ eH$Vmo Or Vwåhmbm ‘XV R>ê$ eH$Vo. Vw‘À¶m Aܶ¶Z ܶo¶m§À¶m g§X^m©V à˶oH$ {ZX}eH$ {dÚm¶mª‘ܶo JaOoÀ¶m AgUmè¶m j‘Vm Xe©dob. àmW{‘H$ ñVamda AmnU {dÚm϶mª‘Yrb H$moU˶m j‘Vm {dH$grV H$ê$ eH$Vmo Vo Imbrb {ZX}eH$m§dê$Z bjmV ¶oB©b.

{ZX}eH$ j‘Vm Aܶ¶Z {ZX}em§H$ ‘yë¶m§H$Z

«A.H«$. {ZX}em§H j‘Vm

1) {ZarjU Am{U Zm|Xr

Ahdmb, H$WZ Am{U {MÌ aoImQ>Z, {MÌ dmMZ, {MÌo H$mT>Uo,

V³Vo, ZH$meo ldU, ~mobUo, ‘V 춳V H$aUo BVam§H$Sy>Z emoYUo.

2) MMm© ldU, ~mobUo, ‘V 춳V H$aUo BVam§H$Sy>Z emoYUo.

3) 춳V hmoUo. {MÌ, emar[aH$ hmbMmbr, gO©Zerb, boIZ, {eënH$bm

4) ñnï>rH$aU H$m¶©H$maU^md, Vm{H©$H$Vm H$maUm§Mm emoY, ghg§~§Y emoYUo.

5) dJuH$aU loUr~ÕVm, JQ> V¶ma H$aUo, VwbZm H$aUo, {déÕ AmoiIUo.

6) àíZ {dMmaUo {Okmgm Xe©dUo, J§^ra {dMma H$aUo. àíZ V¶ma H$aUo.

7) {díbofU AZw‘mZ H$mT>Uo, A§XmO, J¥{hVHo$ V¶ma H$aUo, g§X^© XoUo.

8) à¶moJ gwYm[aV, dñVy V¶ma H$aUo. à¶moJ H$aUo.

9) ݶm¶ d g‘mZVogmR>r qMVm

g§doXZerbVm Xe©dUo d§{MV qH$dm {^ÝZnUo An§J 춳VtgmR>r n¶m©daUm{df¶r qMVm.

10) ghH$m¶© O~m~Xmar KoUo, nwT>mH$ma KoUo. XodmU KodmU H$aUo, EH$ÌrV H$m‘.

9.4.2 d¡H$pënH$ ‘yë¶m§H$Z

gܶm AmnU ‘y붑mnZmgmR>r (‘wbm§À¶m Aܶ¶ZmMo) gmYmaUnUo ZmoH$arda Agboë¶m {ejH$m§Zr V¶ma Ho$bobr qH$dm à‘m{UV MmMʶm Á¶m‘ܶo A{YH$ {dH$ën AmhoV qH$dm BVa dñVw{Zð> àH$maÀ¶m MmMʶm B.

Ago ‘y붑mnZ gamd ho ‘moOVmV H$s OQ>rb g‘ñ¶m {ZamH$aU H$m¡eë¶o, doJdoJio {dMma, gh¶moJr AgUo {dÚm϶mª‘ܶo Am{U AmXmZàXmZ H$m¡eë¶o. ¶m gamdm§‘m’©$V XmoZeo dfm ©nyduÀ¶m nÕVrg AmìhmZ {Xbo Jobo AmOhr AmnU Amnë¶m e¡j{UH$ g§ñWm§‘YyZ ømMoM AZwgaU H$aV AmhmoV. AmVm doi Ambr Amho H$s {dMma Ho$bm nm{hOo. gwédmV Ho$br nm{hOo d¡H$pënH$ ‘yë¶m§H$Zm~m~V Amnë¶m {ejUg§ñWm§‘YyZ {dMma Pmbm nm{hOo.

Page 92: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 89

Notes

d¡H$pënH$ ‘yë¶m§H$Z H$m¶©nÕVr hr H$m¶©àdV©H$ VÎdm§da kmZmMr aMZm H$aUmar Amho. ¶m H$m¶©nÕVrMr ‘yb^yV aMZm ^a XoVo Vo Aܶ¶H$˶m©À¶m j‘Vm§da Á¶mÛmao gO©ZerbVm 춳V hmoB©b Am{U à˶j OrdZmV CnH«$‘m§‘ܶo d ¶moOZm§‘ܶo àm{dʶ {‘idob.

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z ho Ho$di H$mJX noÝgrb narjonwaVo ‘¶m©{XV Z amhVm OrdZmV 춳V hmoB©b. ZmQ>H$, {MÌdmMZ gamd, àH$ën, à¶moJ, ‘wbm§Mr {MÌH$bm Am{U ‘wbm§er g§dmX gmYyZ ho ‘yë¶m§H$Z ìhmdo.

9.4.2.1 gO©Zerb boIZ A{^Z¶, Z¥Ë¶ ¶m ‘mܶ‘mVyZ ‘yë¶m§H$Z

Ooìhm ‘wbm§Zm gO©ZerbVoZo 춳V hmoʶmMr g§Yr {Xbr OmVo. A{^Z¶mÛmao, {MÌo H$mT>ʶmVyZ qH$dm gO©Zerb boIZmVyZ - Voìhm Vo ‘wb A{YH$ à^mdrnUo {eH$Vo. ˶m§Zm ‘yi H$ënZm ‘yë¶m§H$Z H$aUo Amnë¶mgmR>rhr gH$mamË‘H$ R>aVo.

Mbm EH$ {df¶ KoD$¶m. “n¶m©daUmMo àXþfU” Am{U ¶mMo ‘yë¶m§H$Z VrZ àH$mao H$go hmoD$ eHo$b?

A : na§namJV àíZ

• VrZ ‘mZdr CnH«$‘m§Mr Zmdo {bhm. Á¶mÛmao nmʶmMo àXþfU hmoVo.

~ : {MÌo H$mT>Uo.

• Aer {MÌo H$mT>m Oo Ob àXþfU Xe©dVrb.

H$ : gO©ZmË‘H$ boIZ gamd

• dU©Z H$am {H$ Vw‘À¶m IoS>çmVrb nmʶmMm Vbmd H$gm àXþ{fV Pmbm Am{U ˶mnmgyZ ~Mmd H$gm Ho$bm OmD$ eH$Vmo?

9.4.2.2 ‘yë¶m§H$ZmgmR>r {MÌdmMZ H$m¶©

AZoH$ àH$maMo àíZ {MÌo Am{U ’$moQ>m|À¶m ‘XVrZo ‘wbm§g‘moa ‘m§Sy> eH$Vmo Á¶m§À¶m {ZarjUmVyZ ‘wbo 춳V hmoVrb. OmoSbo OmVrb Am{U AW© bmdy eH$Vrb. CXm. ‘wbm§g‘moa doJdoJù¶m ‘§{Xam§Mr {MÌo Amnë¶m XoemVë¶m doJdoJù¶m ^mJmVrb Am{U ˶m ‘§Xram§À¶m {MÌm§Mo VrZ ^mJmV dJuH$aU H$aʶmg gm§Jm.

A àH$maMr {MÌo

~ àH$maMr {MÌo

H$ àH$maMr {MÌo

‘wbm§Zm {ZarjU H$aʶmg Am{U Imbrb àíZm§Mr CÎmao Xoʶmg gm§Jmdo.

1. bmoH$m§Mo H$bm Am{U g§JrVm{df¶rMo ào‘ ñnï> H$am.

2. Vwåhr gm§Jy eH$mb H$m H$s, ‘H$’ àH$maÀ¶m {MÌmVrb ‘§{Xa ~m§YʶmgmR>r {H$Vr {Xdg / ‘m{hZo / df} bmJbr AgVrb?

3. OrdZnÕVtMo dU©Z H$am. CXm bmoH$m§À¶m Imʶm{nʶmÀ¶m nÕVr, nmofmI ñdê$n {deofV: ‘A’

àH$maÀ¶m {MÌm§Vrb.

9.4.2.3 ‘wbm§Zr H$mT>bobr {MÌo

‘wbo ñdV:bm A{YH$ Mm§Jë¶m àH$mao, ‘w³VnUo, gImobnUo {MÌo H$mT>VmZm 춳V H$aVmV. ¶mgmR>r ‘wbm§Zm ì¶p³VJV AW© bmdUo Am{U H$ënZm H$aUo ¶mMr g§Yr Úmdr. ‘wbo {MÌ H$mT>Uo aoImQ>ZmMm AmZ§X {‘idVmV. ˶m§Mr H$ënZm d ì¶p³VJV AWm©~m~V ˶m§Zm {dMmaUo ho hr

Page 93: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

90 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

AmZ§XXm¶r AgVo. à˶oH$ ‘wbmMo {MÌ d oJio Am{U BVam§nojm {^ÝZ AgVo. {MÌ H$mT>Uo. hm ‘wbm§gmR>r Ho$di EH$ AmZ§XXm¶r CnH«$‘ ZgyZ {ejH$m§gmR>r A˶§V à^mdr Aer Aܶ¶ZmMr g§Yr AgVo. ˶mM ~amo~a ¶oWo ho bjmV ¿¶m H$s {MÌo {ejH$m§Zm ‘yë¶m§H$Zm~m~V ‘XV XoVrb CXm. ‘wbm§À¶m g§H$ënZm, H$ënZm, {dMma à{H«$¶m Am{U ì¶p³VJV ^mdZm Á¶m Vr ‘wbo H$Xm{MV eãXm§X²mao 춳V Zmhr H$ê$ eH$V. ¶mgmR>r Imbrb CXmhaU nhm.

CXm. IoS>çm‘Yrb VbmdmMo {MÌ H$mT>m.

¶m {MÌmÀ¶m gamdmVyZ AZoH$ Jmoï>r g‘moa ¶oD$ eH$VmV. ‘wbm§À¶m {dMmamVyZ H$s H$emàH$mao IoS>çmV nmUr àXþ{fV hmoVo Am{U doJdoJir àXþfUmMr H$maUo B. EH$ ‘yë¶m§H$Z gamdm~amo~aM EH$ ‘hÎdmMo ‘mJ©Xe©Z Amnë¶mbm nwT>rb Aܶ¶ZmgmR>r {‘iy eH$Vo.

9.4.2.4 joÌ oQ>

^oQ>r XoUo åhUOo ’$³V AmZ§X {‘idʶmgmR>r {’$aUoM Zìho Va ˶m‘YyZ AZoH$mZoH$ g§Yr {ejH$m§gmR>r ‘yë¶m§H$ZmÀ¶m g§X^m©V {‘iVmV H$s ‘ wbo H$m¶ {eH$V AmhoV. ^oQ>r Xoʶmg Omʶmnydu - à˶j ^oQ>r Xaå¶mZ Am{U ^oQ>r XoD$Z Amë¶mZ§Va. VéU ‘wb§ ‘w»¶Ëdo {ZarjUmVyZ {eH$VmV Am{U ñdV:Mm emoY KoVmV. CXm. OdiÀ¶m EImÚm Hw${Q>amoÚmoJ H|$Ðmg oQ> {Xë¶mda Vo nmhVmV H$s H$moUVm H$ƒm ‘mb bmJVmo, {H$Vr 춳Vr VoWo H$m‘ H$aVmV ~mOma {dH«$sMr ‘mbmMr j‘Vm {H$Vr Amho? VoWrb H$m‘Jmam§Mo amoOMo / ‘m{gH$ doVZ {H$Vr Amho? B. Mr ‘XV ‘wbm§Zm Iyn hmoVo Am{U dJm©V Ho$di {ejH$m§Mo EoH$ʶmnojm IynM OmñV.

9.4.2.5 ‘yë¶m§H$Z {d^mJ (nmoQ>©’$mo{bAmo)

‘yë¶m§H$Z dJ© {dÚm϶mªÀ¶m H$m‘mMo AW©nyU© g§H$bZ AgVo. Oo {dÚm϶mªÀ¶m ~m~VrV AZoH$ Jmoï>r ñnï> H$aVo. ˶mZo Ho$bobo à¶ËZ, ˶mMr àJVr, ˶mMo ¶e, EH$m R>am{dH$ H$mbmdYrgmR>r ¶m gmè¶mMr Zm|X R>odVm ¶oVo. ho EH$m ’$moëS>a nojm Iyn OmñV AgVo. ’$moëS>a‘ܶo ^abobo Agy eH$Vo {dÚm϶m©Mo nong©, pìh{S>Amo Q>oßg, àJVrnwñVHo$ d g§~§{YV BVa gm{h˶.

àmo’$mB©‘ܶo ’$³V {dÚm϶m©Zo Ho$bobo Mm§Jbo H$m‘M Zmhr Va AZoH$ àH$maMr H$m‘o Á¶m Ûmao ˶mMr dmT>, ˶mMr àJVr ¶mMm AmT>mdm ˶m g§nyU© e¡j{UH$ dfm©gmR>r KoʶmV Ambm Agob ho g§H$bZ {ejH$m§Zm Am{U nmbH$m§Zm ho gm§JVo H$s ‘wb Hw$eb Amho, ˶mÀ¶m à˶j H$m‘mMo aoH$m°S>© ˶mV Agob g§nyU© df© amV ‘wbmZo Ho$bobo à˶j H$m‘ d ˶mMo g§H$bZ àmo’$mB©b‘ܶo Agob. CXm. Vwåhmbm Oa à˶oH$ ‘wbmMo àmo’$mB©b gm§ mim¶Mo Agob Va dJm©Vrb q^Vtda ‘wbm§Zm nmH$sQ>o {MH$Q>dʶmg gm§Jm d ˶m ˶m doiog H$m‘ ˶m‘ܶo gmR>dʶmg àd¥Îm H$am. Am{U Vo H$m‘ ˶m ˶m doir Pmbo nm{hOo.

• boIr H$m‘ - ì¶dgm¶, gO©Zerb boIZ, MmMʶm dJm©‘Yrb CnH«$‘m§Mo [anmoQ>©g² B.

• doJdoJir {MÌo - PmS>m§Mr, ’w$bm§Mr, àmʶm§Mr B.

• H$m¶©{ejU - KS>rH$m‘, H$mVaH$m‘ B.

• ew^oÀN>m nÌo - ñdV: V¶ma Ho$bobr.

• BVam§H$Sy>Z ˶m ‘wbmbm Ambobr nÌo

• ˶mZo dmMboë¶m nwñVH$m§Mr ¶mXr

• g§J«h nmZo, H$mnS>m§Mo VwH$S>o B.

• X¡Z§{XZr - n[aÀN>oX boIZ Oo ‘wbm§Zr Z {^Vm Ho$bo Agob.

• {dÚm϶mªMm ñd¶§‘yë¶m§H$ZmMm Z‘yZm nÌH$.

Page 94: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 91

Notes

Aem àH$mao àmo’$mB©b hm g§J«h Agob Z H$s EH$M H$m‘mer g§~§{YV Agob. g§nyU© df©^amVrb àJVr hr àmo’$mB©‘ܶo gVV ^a Q>mH$V OmB©b. nmbH$m§Zmhr Zo‘Ho$ Am{U ¶mo½¶ AZwYmdZ {‘iV ahrb. àmo’$mB©b‘wio nmbH$m§Zm Amnë¶m ‘wbm§~Ôb A{YH$ Jmoï>r g‘Oy eH$Vrb. ‘wbm§Mr {ZarjUo, A{^ê$Mr, j‘Vm ¶m H$Xm{MV ˶m§À¶m Kar ˶m§Zm g‘Oë¶m ZgVrb, ˶m g‘Oʶmg ‘XV hmoB©b ˶m§Zm {ejH$m§er MMm© H$aʶmgmR>r ‘XV H$aVrb. ‘m¶m ‘wbmMr dmT>, H$m‘{Jar Am{U àJVr ¶m~m~V Vo ~moby eH$Vrb.

9.4.2.6 H$m‘{Jarda AmYm[aV ‘yë¶m§H$Z db¶ ({ZH$f R>adUo. ‘mJ©Xe©H$ ¶moOZm - erf©H$ (Rubric) J«oS> XoUo.)

Rubric é~²[aH$ ho Ago JwUg§H$bZmMo gmYZ Amho Oo Vkm§Zr V¶ma Ho$bobo AgVo. qH$dm {ejH$m§Zr qH$dm {ejH$ - {dÚmWu XmoKm§À¶m ghH$m¶©Zo V¶ma Ho$bobo AgVo. ho Ago ‘yë¶m§H$Z AgVo {dÚm϶mªMr H$moU˶mhr joÌmVrb H$m‘{Jar - Á¶mV embo¶ Aä¶mgH«$‘mVrb {df¶, embo¶ CnH«$‘ Am{U gm‘m{OH$ ì¶p³VJV JwUm§gmR>r Cn¶moJr R>aVrb. Vmo EH$ g§M Agob Omo {ZH$f Am{U loUr R>adob {deofV: Aܶ¶Z C{Ôï>m§À¶m g§X^m©V. Á¶mMm Cn¶moJ {dÚm϶mªÀ¶m H$m‘{JarMo ‘yë¶m§H$Z H$aʶmgmR>r hmoB©b.

é~[a³g ñnï> H$aVo EH$ à‘m{UV ‘y붑mnZ Oo {d{eð> joÌmer g§~§{YV Agob, loUrà{H«$¶m gwb^ H$aob Am{U A{YH$ nmaXe©H$ ~Zdob. JwUg§H$bZmgmR>r ho ‘mJ©Xe©H$ R>aob. EH$ nyU© loUr AmH$mamg ¶oB©b Zm H$s ’$³V EH$ AmH$S>r ‘mH©$.

éãm[aH$ ho EH$ H$m‘ H$aUmao ‘mJ©Xe©H$ XmoÝhr {ejH$ d {dÚm϶mªgmR>r Agob. gd©gmYmaUV: AmYrM ho {dÚm϶mªZm hñVm§V[aV H$aʶmV ¶oB©b. Á¶m‘wio ‘wbm§Z§ AmYrM g‘Oob H$s H$moU˶m {ZH$fm§À¶m AmYmamda ˶m§Mo ‘yë¶m§H$Z H$aʶmV ¶oUma Amho. H$em àH$mao ˶m§Mo ‘yë¶m§H$Z H$aʶmV ¶oUma Amho. ho dmñVddmXr d g‘J« AgVrb. Vo H$emhr gmR>r {Z‘m©U H$aVm ¶oVrb CXm. ˶mV g‘m{dð> H$aʶmV ¶oB©b. J{UV, {dkmZ, B{Vhmg, boIZ, ZmQ>ç, H$bm g§JrV B.

hm ‘yë¶m§H$ZmMm EH$ V¶ma Z‘yZm Agob H$maU hm Aܶ¶Z AܶmnZ à{H«$¶oMm g§nyU©nUo ˶m~amo~a OmUmam Agm ^mJ Agob. {dÚmWu ñdV: ¶m ‘yë¶m§H$Z à{H«$¶oV gh^mJr hmoVrb XmoÝhr JQ>mMo ‘yë¶m§H$Z d ñdV:Mo ‘yë¶m§H$Z OgOer ‘wbo é~[aH²$er OdirH$ gmYVrb Vgo Vo {ejH$m§Zm ‘yë¶m§H$Z à{H«$¶oV AZw¶m¶r åhUyZ ‘XV H$ê$ eH$Vrb. ghmæ¶H$ åhUyZ H$m‘ H$ê$ eH$Vrb.

é~[aH$ ‘yë¶m§H$ZmgmR>r àH$ën Ahdmb - {dÚm϶mªZr V¶ma Ho$bobm.

loUr 4 CÎm‘ 3 Mm§Jbm 2 g‘mYmZH$maH$ 1 gwYmaUoMr JaO

g§KQ>Z ‘m{hVrMo ¶mo½¶ g§KQ>Z nañnam§er ¶mo½¶ àH$mao OmoS>bobo n[aÀN>oX Am{U Cn{ef©Ho$$

‘m{hVrMo ¶mo½¶ g§KQ>Z

‘m{hVr ¶mo½¶ nU n[aÀN>oX ¶mo½¶àH$mao OmoS>bobo ZmhrV.

‘m{hVr g§KQ>rV Zmhr.

‘m{hVrMr g§»¶m

gd© {df¶ g§~mo{YV Ho$bo d à˶oH$ àíZm§Mo CÎma H$‘rV H$‘r XmoZ dm³¶mV {Xbo Amho.

gd© {df¶ g§~mo{YV Va H$mhr àíZm§Mr CÎmao XmoZ dm³¶m

gd© {df¶ g§~mo{YV ~è¶mMem àíZm§Mr EH$m dm³¶mV CÎmao

1 Vo 2 {df¶ g§~mo{YV Ho$bo ZmhrV.

Page 95: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

92 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

‘m{hVrMm XOm©

‘m{hVr ‘w»¶ {df¶mg ¶mo½¶ àH$mao OmoS>br Jobobr ˶m‘ܶo ‘XV R>aUmar ‘m{hVr qH$dm CXmhaUo OmoS>bobr AmhoV.

‘m{hVr ‘w»¶ {df¶mg ¶mo½¶ àH$mao OmoS>br Amho. ‘XV R>aUm ‘m{hVr d CXmhaUo EH$ Vo XmoZ AmhoV.

‘m{hVr ‘w»¶ {df¶mg ¶mo½¶ àH$mao OmoS>br Amho. BVa ‘m{hVr qH$dm CXmhaUo ZmhrV.

‘m{hVr H$‘r Amho qH$dm ‘yi {df¶mer g§~§{YV ‘m{hVr Zmhr.

ì¶mH$aU ÑîQ>çm à‘m{UV

ì¶mH$aUmMr boIZmMr {dam‘{MÝhm§Mr EH$hr MyH$ Zmhr.

ì¶mH$aU, boIZ, {dam‘{MÝhm§Mr MyH$ OdiOdi Zmhr.

ì¶mH$aU, boIZ {dam‘{MÝhm§À¶m H$mhr MyH$m AmhoV.

ì¶mH$aU, boIZ {dam‘{MÝhm§À¶m Iyn MyH$m AmhoV.

J«m{’$H$ Am¶moOH$ AmboI

J«m{’$H$ Am¶moOH$ qH$dm ~møaofm ¶mo½¶ àH$mao nyU© AmhoV. ñnï>, Vm{H©$H$ ghg§~§Y KQ>H$ d CnKQ>H$m§‘ܶo Xe©dbobm Amho.

J«m{’$H$ Am¶moOH$ d ~møaofm ¶mo½¶ àH$mao nyU© AmhoV. H$mhr {df¶ KQ>H$ - CnKQ>H$ ghg§~§Y Xe©dbm Amho.

J«m{’$H$ Am¶moOH$ ~møaofm H$mT>m¶bm gwédmV Ho$br Amho. H$mhr KQ>H$ CnKQ>H$m§Mm ghg§~§Y Xe©dbm Amho.

J«m{’$H$ Am¶moOH$ d ~møaofm H$mT>m¶bm gwédmV Ho$bobr Zmhr.

AmH¥$Vr d

CXmhaUo

AmH¥$Vr d CXmhaUo ì¶dpñWV, Zo‘H$s Am{U dmMUmè¶mÀ¶m g‘Omg AZwgê$Z AmhoV.

AmH¥$Vr d CXmhaUo Zo‘H$s Am[U dmMUmè¶mÀ¶m g‘OmZwgma AmhoV.

AmH¥$Vr d CXmhaUo ¶mo½¶, Zo‘H$s nU H$Yr H$Yr dmMUmè¶mÀ¶m g‘OmZwgma

AmH¥$Vr d CXmhaUo ¶mo½¶ ZmhrV. dmMUmè¶mÀ¶m g‘Omg AZwgê$Z Zmhr.

(ómoV : Senaphy 2010, pp 46-47)

é~{Z³g ‘wio {dÚm϶m©Mo eodQ>r V¶ma Pmbobo CËnmXZ A{YH$ Mm§Jbo AgVo Am{U ˶m‘wio AWm©VM {eH$Uo dmT>Vo. Ooìhm {ejH$ EImXm àH$ën qH$dm nona VnmgVmV Voìhm ˶m§Zm ‘m{hV AgVo H$s H$em‘wio eodQ>r Mm§Jbo CËnmXZ {‘iob Am{U H$m? Ooìhm ‘wbm§Zm AmYrM é~m{~³g {‘iVmV Voìhm Vo g‘OVmV H$s ˶m§Mo ‘y붑mnZ H$emàH$mao hmoUma Amho Am{U ˶m Ñï>rZo V¶mar H$aVmV. é~[a³g ({ZH$f) doJdoJio ’$m¶Xo XoVmV.

{ZH$fm§Mo ’$m¶Xo : advantages of Rubrics

• {dÚm϶mªÀ¶m H$m‘{Jar‘ܶo àJVr hmoVo Vr ñnï>nUo ˶m§Zm XmIdVm ¶oVo {H$ ˶m§À¶m H$m‘mMo H$emàH$mao ‘yë¶m§H$Z Ho$bo OmB©b Am{U H$m¶ AnojrV Amho.

• {dÚm϶mªZm ñdV:À¶m H$m‘mMo A{YH$ Mm§Jë¶m àH$mao ‘yë¶m§H$Z H$aʶmg ‘XV H$aVo.

• ‘yë¶m§H$Z A{YH$ dñVw{Zð> d gwg§JV hmoʶmg ‘XV.

Page 96: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 93

Notes

• H$moU˶m {ZH$fm§À¶m AmYmao ˶mMo / {VMo ‘yë¶m§H$Z Pmbo Vo {d{eð> g§km§Ûmao {ejH$m§Zm gm§Jʶmg ^mJ nmS>Vo.

• {ejH$mgmR>r doioMr ~MV hmoVo Or ‘y붑mnZmgmR>r IM© hmoVo.

• {ZH$fm§À¶m g§X^m©V {dÚm϶mª‘ܶo OmJ¥H$Vm {Z‘m©U hmoVo. JQ>mÀ¶m ‘yë¶m§H$Z H$m‘{Jar~m~Vhr Cn¶moJr R>aVo.

• ¶mo½¶ gyMZm§Mo à^mdrnU AmO‘mdʶmgmR>r {ejH$m§À¶mgmR>r Cn¶w³V AZwYmdZ {‘iVo.

• {dÚm϶m©bm ˶mMr ~bñWmZo d H$‘VaVm ¶m~m~V AZwYmdZ {‘iVo.

• dmnaʶmg d ñnï> H$aʶmg gmono gmYZ.

9.5 loUr nÕVr {déÕ JwU nÕVr

Ooìhm AmnU {dÚm϶mªMo ‘yë¶m§H$Z H$aVmo Voìhm Amnë¶mbm nwS>rb VrZ Jmoï>t‘ܶo ’$ma ag AgVmo. i) {dÚmWr ñdV:À¶m g§X^m©V H$er àJVr H$aV Amho? ii) {dÚmWu ˶mÀ¶m ghmܶm¶tÀ¶m g§X^m©V H$er àJVr H$aV Amho? Am{U iii) {dÚmWu ˶mÀ¶m {ejH$m§Zr R>adboë¶m {ZîH$fm©Zwgma ˶m§Zm AnojrV AgUmè¶m àmárMr nmVir JmRy> eH$V Amho H$m? ZwH$VoM Ago {ZXeZmg Ambo Amho H$s JwU XoVmZm 101 nm°BªQ> ñHo$bda JwU XoVmZm (0, 1,

2, .....100) ˶mV AZoH$ H$‘VaVm AmT>iVmV. gܶmÀ¶m JwUnÕVrV AmUIr AmT>iUmam EH$ Xmof åhUOo 101 nm±B©Q>ñHo$b Omo 0-100

AgVmo ˶mV XmoÝhr 0 Am{U 100 ¶m§Mm A^md AgVmo. ewݶ hm H¥${Ì‘[a˶m V¶ma H$aʶmV ¶oVmo Vmo gmo¶rgmR>r ZgUo Ago ZgVoM. VgoM H$moU˶mhr àmárMm 100 JwU Agy Z¶o Ago Zo‘Ho$ àmárgmR>r ñHo$b ZgVo Ago ‘mZbo OmVo. ¶m {ZH$mbmMm n[aUm‘ doJdoJù¶m {df¶m§À¶m g§X^m©V doJdoJim AgVmo. hr ‘¶m©Xm bjmV KoVm JwUm§Mr VwbZm MmMUr / MmMUr à‘mU Z hmoVm {df¶m - {df¶mà‘mUo hmoVo. ¶m Xmofmda ‘mV H$aʶmgmR>r {dÚm϶mªZm ‘j‘Vm ~±S>’ V¶ma H$amdo Oo JwUm§Mr EH$ loUr V¶ma H$aVrb, ¶màH$mao {dÚm϶mªMo dJuH$aU H$aʶmV ¶oB©b à˶oH$ j‘Vm loUrbm EH$m AmÚmjamZo g§~moYbo OmB©b. ˶mbmM ‘loUr’ åhQ>bo OmB©b. AZoH$ àH$maÀ¶m g{‘˶m d Am¶moJm§Zr ¶mnyduhr JwUm§EodOr loUr {Xbr Omdr Ago yVH$mimV gwMdbohr Amho. NPE - POA, 1992

¶m§Zrhr ¶mMrM {e’$mag Ho$br Amho. loUr nÕVr hr A{YH$ loîR> ‘mZbr Jobr Amho. na§namJV JwU nÕVrnojm ˶mMo H$maU åhUOo ^maVm‘Yr AZoH$ {ejUg§ñWm§Zr {deofV: CÀM{ejU XoUmè¶m g§ñWm§Zr hr A˶§V ¶eñdr[a˶m am~dbr Amho. embo¶ ñVamda (ICSCE) hr g§ñWm loUr nXYVr Jobr AZoH$ df} dmnaV Amho. CBSE

¶m§Zrhr loUr nÕVr AmUʶmMm à¶ËZ Ho$bm nU ˶m§Zr bmoH$m§À¶m ‘Zm§Mm {dMma H$aVm nwÝhm JwUnÕVr pñdH$mabr. {dÚmnrR>m§H$Sy>Zhr ˶m‘wio à{VajU {‘imbo. AmVm CBSE VgoM ICSCE ¶m§Zr JwU VgoM loUr ¶m XmoÝhrMm g‘mdoe ˶m§À¶m JwUnÌrHo$V Ho$bm Amho. Am{U gd© ~moS>© narjm§‘ܶo nmg qH$dm Zmnmg Kmo{fV Ho$bo OmVo.

CnH«$‘ 12

1) {dÚm϶m©À¶m Aܶ¶ZmÀ¶m H$moU˶m joÌmV Vwåhr ‘yë¶m§H$ZmgmR>r loUrMm dmna H$aVm? ˶m§Mr Zmdo {bhm.

Page 97: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

94 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

2) loUrÛmao {dÚm϶mªÀ¶m H$m‘{JarMo ‘y¶m§H$Z H$aVmZm Vwåhmbm H$moU˶m AS>MUtZm gm‘moao Omdo bmJVo? Vo ‘m§S>m. 3) Vw‘À¶m AZw^dmda AmYm[aV loUr nÕVrMo ’$m¶Xo / ¶mo½¶Vm JwUnÕVrnojm OmñV AmhoV ho ñnï> H$am.

9.5.1 loUtMo Cn¶moJ

‘y붑mnZmÀ¶m g§H$ënZoZwgma loUr XoUo åhUOo à{VH$m§M o EH$ gmYZ åhUyZ Ajam§Mm Cn¶moJ H$aUo. CXm. A B C D E A ~ H$ S> B ¶m‘wio ‘wbm§Mo Zo‘Ho$ dJuH$aU Ho$bo OmVo. EH$ dm³¶Vm, EH$gmaIonUm Agë¶m‘wio g‘Oʶmg gmono OmVo, {dÚm϶mªZm, {ejH$m§Zm, nmbH$m§Zm Am{U gd© g§~§{YVm§Zm. JwU ho hr EH$ àH$maMr loUrM AgVo nU Vr Iyn ‘moR>çm Aem 101 nm°BªQ> ñHo$bda AgVo. EH$ ¶mo½¶ àH$mao {Z‘m©U Pmbobr loUr ’$³V ‘wbm§À¶m H$m‘{JarMr VwbZm H$aV Zmhr Va ˶mM ~amo~a ˶m§À¶m H$m‘{JarMr JwUdÎmmhr ñnï> H$aVo.

9.5.2 loUr {Z¶y³Vr nÕVr

loUr doJdoJù¶m nÕVrZo XoVm ¶oD$ eH$Vo.

i) à˶j loUr Am{U Aà˶j loUr

ii) n[anyU© loUr Am{U g§~§{YV loUr.

à˶j loUr

à˶j loUr‘ܶo Aܶ¶ZH$˶m©Mr H$m‘{Jar ‘yë¶m§H$Z H$aVmZm JwUmË‘H$ n¡by Am{U AjamVyZ ho n¡by 춳V hmoVmV. (Ogo A ~ H$ S>......) Aem àH$maMr à˶j loUr àm‘w»¶mZo Aä¶mgH«$‘mVrb {df¶, Aä¶mgH«$‘mVrb CnH«$‘ Am{U gm‘m{OH$ ì¶p³VJV JwUm§gmR>r Cn¶w³V R>aVo.

Aà˶j loUr

Aà˶j loUr‘ܶo Aܶ¶Z H$˶m©Mr H$m‘{Jar ‘yë¶m§H$Z H$aVmZm AmYr JwU {Xbo OmVmV Am{U ˶mMo énm§Va loUr‘ܶo, Ajam‘ܶo, H$aʶmV ¶oVo. ¶mgmR>r n[anyU© loUr d g§~§{YV loUr Cn¶moJmV AmUbr OmVo.

n[anyU© loUr

n[anyU© loUr‘ܶo WoQ> JwUm§Mo énm§Va loUr‘ܶo Ho$bo OmVo. ho {dÚm϶mªMo Ho$bo OmUmao dJuH$aU Amho. gd© {dÚmWu nmM {d^mJmV dJuH¥$V hmoVmV.

JwUm§Mm ñVa loUr

75% Am{U A{YH$ A

60% Vo 74% ~

45% Vo 59% H$

33% Vo 44% S>

33% ˦m Imbr B

n[anyU© loUr‘ܶo loUtMo dJuH$aU nyd©{Z¶mo{OV ZgVo. Oa gd©M {dÚm϶mªZr CÀM nmVirdarb H$m‘{Jar {Xbr gdmªZmM CÀM loUr {‘iVo. Oa H$mhr {dÚm϶mªZ WmoS>r H$‘r nmVir Xe©dbr Va ˶m§Zm ˶mZwgma loUr {‘iVo.

Page 98: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 95

Notes

g§~§{YV loUr

g§~§{YV loUr hr dH«$mda Xe©dʶmV Ambobr loUr AgVo. hm dH«$ ‘gm‘mݶ g§^mì¶Vm dH«$’ À¶m g§X^m©V AgVo hr ‘‘mݶVm g§X{^©¶ loUr’ Ago hr g§~moYbr OmV. g§~§{YV loUr da AmYm[aV ‘y붧H$Z ho [deofV: {dÚm϶mªÀ¶m gd©gmYmaU H$m‘{Jarer g§~§{YV AgVo. ‘yë¶m§H$Z Aja loUr (A ~ H$ S> B) ¶m§Mo à‘mU As Bs Cs Ds Es (AZoH$ dMZmV) ˶mda AmYm[aV loUr {Xbr OmVo. gm‘mݶ g§^mì¶Vm dH«$ Am{U AmYrÀ¶m ^yVH$mimVrb ‘yë¶m§H$Z loUter VwbZmË‘H$ Aä¶mg gmaIonUm As Am{U Es Am{U Bs Am{U Ds ¶m§À¶mVrb VwbZoer g§~§{YV loUr.

CXm. {dÚmWr© nmM loUt‘ܶo {d^mJbo Jobo. ˶m§Mo loUrZwgma dJuH$aU nwT>rb à‘mUo Agob.

loUr ‘ܶ§Va ({g½‘m A§Va) àH$aU g§»¶m

A 1.5 to 00 7%

~ 0.5 to 1.5 24%

H$ – 0.5 to 0.5 38%

S> – 1.5 to – 0.5 24%

B – 00 to –1.50 7%

gm‘mݶ dH«$mda AmYm[aV loUr XoUo ho dJm©Vrb JQ>m§gmR>r Ag‘§OgnUmMo Am{U AZw{MV R>aob. (CXm. Vmo A{Ve¶ bhmZ JQ> Agob gm‘mݶ dJuH$aU {‘iʶmgmR>r) gdm©V g‘§Og Ñï>rH$moZ åhUyZM hm Agob H$s EH$ ‘mJ©Xe©H$ aofm R>admdr Or A§XmOo JwUm§er g§~§{YV Agob Or {ejH$m§H$Sy>Z V¶ma Ho$br OmB©b. ho dJuH$aU bd{MV Agmdo. Am{U Amnë¶m JwUdÎmo Zwgma ¶m loUt‘YyZ EH$mM H$mog©‘ܶo doJdoJù¶m {R>H$mUr Vmo {dÚmWu Agy eHo$b. R>adyZ {Xboë¶m Q>³Ho$dmar EodOr ñVa {Xbo OmVrb. Am{U {dÚmWu à˶oH$ gVamda {d{eï> loUr àmá H$ê$ eH$Vrb.

A = 10 Vo 20 EHy$U {dÚmWu Q>³Ho$dmar

~ = 20 Vo 30 EHy$U {dÚmWu Q>³Ho$dmar

H$ = 30 Vo 40 EHy$U {dÚmWu Q>³Ho$dmar

S> = 40 Vo 50 EHy$U {dÚmWu Q>³Ho$dmar

B = 50 Vo 60 EHy$U {dÚmWu Q>³Ho$dmar

¶m àH$maÀ¶m loUr {ZYm©[aV H$aVmZm ˶mgmR>r H$moUVrhr emór¶ ~¡R>H$ Zmhr. hm {ZU©¶ g§ñWoH$Sy>ZM KoVbm OmB©b. Am[U Vmo {ZU©¶ g§ñWoMo VÎdkmZ, j‘Vm, àJVr Aܶ¶ZH$˶mªMr doJdoJù¶m {df¶mVrb j‘Vm ¶mÀ¶mer g§~§{YV Agob.

9.5.3 gd©gmYmaU H$m‘{JarMr VwbZm

g§~§{YV loUr ì¶dñWm, {dÚm϶mª‘ܶo VwbZm KS>dVo. ‘J Vr {df¶m§VJ©V H$m‘{JarÀ¶m ~m~VrV d XmoZ {df¶m§À¶m VwbZoVrb H$m‘{JarÀ¶m ~m~VrVhr nU Amnë¶mbm Oa {dÚm϶mªÀ¶m doJdoJù¶m {df¶mVrb H$m‘{Jar ~m~VMm {dMma H$am¶Mm Agob Va Amnë¶mbm ‘loUr q~Xÿ gamgar’ (Grade Point Average) H$mT>mdm bmJob. GPA H$mT>ʶmgmR>r doJdoJù¶m {df¶m§À¶m loUr EH${ÌV H$amì¶m bmJVrb. GPA Mo g§JUrH$aU H$aʶmgmR>r gd© {df¶mVrb loUr ¶m g§~§{YV loUr nÕVrda AmYm[aV Agë¶m nm{hOoV.

Page 99: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

96 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

{dÚmWu {d{dY {df¶mVrb loUr GAP

X A C B B C 3.8

Y C B A A B 4.2

GPA of X = 5

34435 ++++ =

5

19= 3.8

GPA of Y = 5

45543 ++++ =

5

21= 4.2

GPA À¶m AmYmao Ago Xe©dʶmV Ambo Amho H$s Y hm X nojm Mm§Jbm Amho.

9.5.4 à^mdr loUtgmR>r ‘mJ©Xe©H$ VÎdo

loUr nÕVrÀ¶m g§X^m©V, H$miOrnyd©H$ A§‘b~OmdUr Ho$br Jobr nm{hOo {deofV: nwT>rb ‘mnZmÀ¶m g§X^m©V loUrbm CÀM ñVar¶ {dídgZr¶Vm Am{U d¡YVm bm^ob.

i) Vw‘À¶m loUr H$m¶m©ÝdrV H$aVmZm, {dÚm϶mªZm gwédmVrÀ¶m gyMZm dU©Z H$am.

ii) {dÚm϶mªZm ho ñnï> H$am H$s loUr nÕVr hr nyU©V: ˶m§À¶m H$m‘{JardaM Adb§~yZ Agob.

iii) BVa KQ>H$ Ogo, ˶m‘wbmZo KoVbobo {deof à¶ËZ, H$m‘mÀ¶m gd¶r, ì¶p³VJV gm‘m{OH$ d¡{eîQ>ço B. ¶m§Mmhr n[aUm‘ bjmV KoVbm OmB©b.

iv) loUr à{H«$¶m hr Aܶ¶ZmÀ¶m hoVy§er H$er g§~§{YV Amho ho ñnï> H$am. (CXm. {ejUmËH$‘ C{ÔîQ>ço)

v) d¡Y nwamdo V¶ma H$am. (CXm. MmMUr Ahdmb, Xa B.) ¶m‘wio ‘yë¶m§H$ZmMm nm¶m V¶ma hmoB©b.

vi) ’$gdUyH$ hmoUma Zmhr ¶m~m~V A{Ve¶ H$miOr ¿¶m. {deofV: MmMʶm, Ahdmb Am{U BVa ‘y붑mnZ àH$mam§À¶m g§X^m©V

vii) naVmdm Am{U nwZamdbmoH$Z, gd© MmMʶm Am{U BVa ‘y붑mnZ ‘m{hVr OodT>r e³¶ Amho VodT>r Úm.

viii) loUr‘ܶo g‘m{dð> Agbobr doJdoJù¶m àH$maMr H$m‘{Jar ¶mo½¶ àH$mao ‘moOm.

ix) H$‘r à¶ËZ qH$dm dmB©Q> dV©Z ¶mgmR>r H$m‘{Jar loUr Imbr AmUy ZH$m.

x) ¶mo½¶ ahm, H$moUmbmhr CJmM PwH$Vo‘mn XoD$ ZH$m Ooìhm e§H$m dmQ>ob ({deofV: loUrÀ¶m {H$Zmè¶mdarb {dÚmWu) Voìhm nwamì¶m§Mo nwZamdbmoH$Z H$am. Am{U Varhr e§H$m Agob ‘yë¶m§H$Z CÀM loUr Úm.

(Gronlund and Linn, 1990, p.443)

loUtMo ’$m¶Xo

• {dÚm϶mªMo MyH$sMo dJuH$aU Oo JwUm§‘wio hmoVo Vo H$‘r H$aʶmg ‘XV hmoVo.

• A¶mo½¶, AdmñVd ñnYm© Or OmñV JwU {‘idUmè¶m ‘wbm§‘ܶo AgVo Vr Zï> hmoB©b.

• H$‘r H$m‘{Jar XoUmè¶m {dÚm϶mªgmR>r ho Iyn Mm§Jbo Agob H$s hr nÕV nmg / Zmnmg R>adUma Zmhr.

• EH$ Mm§Jbr g§Yr Agob H$s {Vbm / ˶mbm ñdV:À¶m àJVr H$aʶmgmR>r, ({d{eð> {df¶mV) H$mhr H$mbmdYr ‘ܶo, H$moUVm hr Zmnmg hmoʶmMm VUmd Z ~miJVm Vmo / Vr g§Yr KoD$ eH$Vo.

Page 100: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 97

Notes

• {dÚmWu AmË‘h˶m qH$dm narjoV Zmnmg Pmbm. åhUyZ KamVyZ niyZ OmUo ¶m Jmoï>tZm Amim ~gob.

• Xoembmhr ’$m¶Xm hmoB©b, ‘mZdr Am{U Z¡g{J©H$ ómoV Á¶mVrb gh^mJr Zmnmg Z hmoVm 50% Am{U ˶mnojm A{YH$ JwUdÎmoMo AmhoV. (NCERT 2000 pp. 35-36)

Vw‘Mr àJVr Vnmgm :

1) {dÚm϶mªÀ¶m H$m‘mMr ¶mXr V¶ma H$am. H$s Or {dÚmWu nmoQ>©nmo{bAmo ‘yë¶m§H$ZmV Cn¶w³V R>aob.

2) ‘é~[a³g’ Mo ’$m¶Xo gm§Jm.

9.6 Mbm gmam§e H$ê$¶m

^maVr¶ {ejU nÕVrV, ‘y붑mnZ hm eãX narjm§er OmoS>bobm Amho. ˶m~amo~a VmU Am{U qMVm ¶mVyZ hoM bjmV ¶oVo H$s ‘yb H$m¶ H$ê$ eH$V Zmhr, ˶mbm H$m¶ ‘m{hV Zmhr. ¶mH$S>o bj {Xbo OmV Zmhr {H$ ˶mbm H$m¶ ‘mhrV Amho qH$dm Vo H$m¶ H$ê$ eH$Vo. ˶mVyZ ¶m narjoV ^a XoʶmV Ambobm AgVmo kmZmda Oo ñ‘aUe³Vrda AmYm[aV Agob. ~hÿVoH$ doim ¶m‘wio ñnYm© Am{U hmZrH$maH$ Aer VwbZm ‘wbm§‘ܶo Ho$br OmVo. H$mhr n[apñWVrV ho AmË‘h˶on¶ªV OmVo Á¶mMo H$maU ˶mbm {‘imbobo JwU / nmg qH$dm Zmnmg hmoUo.

‘yë¶m§H$ZmMm ‘yb yV hoVy Aܶ¶Z AܶmnZ à{H«$¶m àJV H$aUo hm Amho. åhUOoM Aܶ¶Z H$˶mªÀ¶m j‘Vm {dH${gV H$aUo ¶mÀ¶mer OmoS>bo Jobo nm{hOo. ¶mo½¶ àH$mao V¶ma Ho$bobo ‘yë¶m§H$Z Am{U {Z¶{‘V Ahdmb Aܶ¶Z H$˶m©g nwadbm Am{U ¶mo½¶ AZwYmdZ XoD$Z ˶mbm Aܶ¶ZmgmR>r àmoËgm{hV H$aUo ‘hÎdmMo ˶m§Zm Aerhr godm {Xbr Jobr nm{hOo H$s nmbH$m§Zm ‘wbmÀ¶m {ejU {df¶H$ JwUm§Mm Am{U àJVrMm eãX XoUo. ¶mMm AW© Agm Zmhr H$s ‘wbm§‘Yrb ñnYm©M Zï> H$am¶Mr. EH$ Mm§Jbo ‘yë¶m§H$Z hm Aܶ¶Z à{H«$¶oMm EH$ A{d^mÁ¶ ^mJ AgVmo. Am{U ¶mMm ’$m¶Xm {dÚm϶mªZm Am{U ˶mMo AZwYmdZ XoD$Z {ejH$m§Zm Agm XmoKm§Zmhr hmoVmo. AWm©VM {ejH$m§Zr {ZarjU Ho$bo nm{hOo. {Z¶‘rVnUo, ˶m§À¶m {dÚm϶mªÀ¶m àJVrMo Am{U Vo hr AZm¡nMm[aH$nUo ho AZm¡nMm[aH$ {ZarjU, e§H$mM ZH$mo, Aܶ¶Z, AܶmnZ à{H«$¶oda àM§S> n[aUm‘ H$aVo. ˶mM~amo~a {dÚm϶mªÀ¶m Aܶ¶Zmdahr. åhUyZM ˶mgmR>r JaO Amho H$mhr ‘yë¶m§H$Zo, ‘y붑mnZmVrb, {ejH$m§Zm {dÚm϶mª~Ôb ‘m{hVr Jmoim H$aʶmg ‘XV H$aVrb. Aem àH$mao ‘yë¶m§H$Z X¡Z§{XZ hr Agob Am{U H$mbmdYrZ§Va hmoUmaohr Agob.

EH$ J§^ra àíZ hm ¶oVmo H$s H$Yr Am{U H$go AmnU ‘wbmÀ¶m Aܶ¶ZmMo ‘yë¶m§H$Z H$amdo. Ooìhm ~è¶mMem {ejH$m§Zm Ago dmQ>Vo, Aܶ¶ZmMo ‘yë¶m§H$Z d ˶mVyZ H$m¶ àmá Pmbo ho Aܶ¶Z AܶmnZ Mmby AgVmZm gmV˶mZo ìhmdo Va H$mhr Caboë¶m {ejH$m§À¶m ‘Vo gmV˶mZo ‘yë¶m§H$ZmVyZ Aܶ¶ZmMm doi dm¶m OmVmo. ‘mÌ gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnZ ‘mÌ g§X^© XoVo H$s ‘y붑mnZ à{H«$¶m Or emim {Zhm¶ Am{U {dÚm϶mªMm gdmªJrU {dH$mgmg àmYmݶ XoUmar Agmdr.

Page 101: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

98 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

gd©Ì ngabobm EH$ g‘O Agm Amho H$s gm‘m{OH$ emómVyZ ’$mago kmZ, ‘m{hVr, {Xbr OmV Zmhr. ho nwñVH$ H|${ÐV Am{U narjm§‘Yrb nmR>m§Vamda AmYm[aV AgVo. ¶m nmR>çnwñVH$mVrb nmR>çm§e ho X¡Z§{XZ OrdZmer {ZJS>rV ZgVmV. ho gd© g‘O AgʶmMo H$maU åhUOo AmVmMr Amnbr ‘wbm§Mo Aܶ¶Z, {deofV: gm‘m{OH$ emóm§Mo, ‘yë¶m§H$Z nÕVr, Or {ejH$ {Z{‘©V AgVo Va H$mhr doim à‘m{UV MmMUr AgVo Or ~hÿn¶m©¶r d dñVw{Zð> ñdê$nmMr AgVo ¶m ‘y붑mnZ nÕVr IynM dmnaë¶m Joë¶m AmhoV {deofV: J§^ra g‘ñ¶m {ZamH$aUmV, {^ÝZ {dMma H$aUo, {dÚm϶mªdarb gh¶moJr à^md, g§^mfU H$m¡eë¶o. ¶m àH$maMo gamd OdiOdi XmoZ eVHo$ dmnaʶmV ¶oV AmhoV. AmnU AmOhr VgoM Mmby R>odVmo, Am‘À¶m e¡j{UH$ g§ñWm§‘YyZ AmVm Ia§M doi Pmbr Amho H$s ¶mgmR>r n¶m©¶ nÕVr ‘yë¶m§H$ZmgmR>r Amnë¶m e¡j{UH$ g§ñWm§Zr pñdH$maʶmMr. Aem àH$maMo gamd CXm. gO©Zerb boIZ, A{^Z¶, Z¥Ë¶, nmoQ>©’$mo{bAmo ‘ë¶m§H$Z, joÌ^oQ>r, {MÌ dmMZ ¶moOZm, é~[a³g² - gmXarH$aUmgmR>r ‘yë¶m§H$Z, gm‘m{OH$ dmñVdmÀ¶m g§X^m©V, ho ‘yë¶m§H$Z H¥${Verb CnH«$‘m§da AmYm[aV AgmdoV. gh^mJ KoUmao Am{U AmZ§XXm¶r AgmdoV.

n¶m©¶r ‘yë¶m§H$Z ¶moOZm ¶m H$m¶©àdV©H$ VÎdm§da AmYm[aV kmZ H|${ÐV Agmì¶mV. Aem ¶moOZm§Mo ‘yb yV bj Agmdo Aܶ¶Z H$˶m©À¶m j‘Vm§da Agmdo. gO©Zerb A{^춳Vr Am{U amoÁmÀ¶m OrdZmVb àm{dʶ Am{U CnH«$‘ ¶mda AmYm[aV Agmdo. gm‘m{OH$ emóm‘Yrb ‘yë¶m§H$Z åhUyZM ’$³V nona Am{U noÝgrb MmMUr nwaVo ‘¶m©{XV Agy Z¶o. ‘y붑mnZ / ‘yë¶m§H$Z doJdoJù¶m àH$mao d nÕVtZr ìhmdo. Ogo H$s ZmQ>H$, {MÌdmMZ ¶moOZm, àH$ën, à¶moJ, nmoQ>©’$mo{bAmo, é~[a³g², ‘wbm§Mr {MÌo, Am{U ‘wbm§er g§dmX gmYUo.

9.7 Vw‘À¶m àJVrMm A§XmO ¶oʶmgmR>r CÎmao Úm.

Vw‘Mr àJVr Vnmgm 1

3) àmW{‘H$ ñVamda gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z Ho$bo OmʶmMr JaO ñnï> H$am.

CÎma : gd©gmYmaUnUo ‘yë¶m§H$ZmMm hoV y, Aܶ¶Z AܶmnZ à{H«$¶m gwYmaUo Am{U AWm©VM {dÚm϶m©Mr Aܶ¶Z j‘Vm {dH$grV H$aUo. ‘yë¶m§H$ZmMo Zo‘Ho$ CÔoe nwT>rbà‘mUo.

• R>am{dH$ H$mbmdYrZ§Va Aܶ¶Z H$˶mª‘ܶo H$moU˶m Jmoï>rMo Aܶ¶Z hmoB©b d H$moUVo ~Xb hmoVrb ¶mMm emoY KoUo.

• 춳VrJV JaOm Am{U Anojm§Mm emoY KoUo.

• Aܶ¶Z AܶmnZ à{H«$¶oMr ¶moOZm ~ZdUo Or A{YH$ gmo¶rñH$a Agob.

• ˶mbm / {Vbm ‘XV XoUo ¶mgmR>r H$s Vo H$m¶ H$ê$ eH$VmV d ˶m§Zm H$m¶ ‘m{hV Amho?

• Aä¶mgH«$‘mVrb C{ÔîQ>ço gmܶ hmoVrb Ago CnH«$‘ emoYUo.

• Aܶ¶Z AܶmnZ à{H«$¶m gwYmaUo.

• {dÚm϶mªÀ¶m {df¶mVrb àJVr~m~V nmbH$m§er g§dmX gmYUo.

• {dÚm϶mª‘Yrb narjoMo ^¶ Xÿa H$aUo.

• EH${ÌVnUo {eH$ʶmgmR>r {dÚm϶mªZm àmoËgmhZ d ‘XV Úmdr.

4) ‘yë¶m§H$ZmVrb à‘wI nm¶è¶m {dñVmamZo ñnï> H$am.

CÎma : ‘yë¶m§H$ZmMr à{H«$¶m hr dVw©imH$ma MmbUmar d gmV˶mZo MmbUmar Amho. ‘yë¶m§H$Z hr Aܶ¶Z AܶmnZ à{H«$¶oMmM EH$ ^mJ Amho, Or ˶m~amo~aM Mmby hmoVo d ˶m~amo~aM g§nVo.

Page 102: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 99

Notes

hr à‘wI VrZ nm¶è¶m§‘YyZ KS>Vo.

I) ‘wbm§~Ôb ‘m{hVr Jmoim H$aUo.

‘yë¶m§H$Z hr EH$ ì¶dpñWV à{H«$¶m Amho Or ‘m{hVr Jmoim H$aUo Á¶mÀ¶m ‘wbmÀ¶m g§X^m©V Cn¶moJ hmoB©b. {dÚm϶mªMo Aܶ¶Z Am{U àJVa ¶m g§X^m©V ‘m{hVr {‘idUo. ¶mV XmoZ Jmoï>r ‘hÎdmÀ¶m.

i) {d{dY ómoVm§H$Sy>Z ‘m{hVrMo g§H$bZ H$aUo.

ii) {d{dY nÕVr, gmYZo Am{U V§Ìo AmO‘mdUo.

II) ‘m{hVrMr gmR>dU

{ZarjUm§À¶m Zm|Xr, {dÚmWu ‘yë¶m§H$Zmdarb ^mî¶o, {dÚmWu H$m¶ H$aV AmhoV ˶mÀ¶m Zm|Xr, ˶m§Mo dV©Z H$go Amho, Cnm»¶mZ qH$dm àg§J Á¶mdoir {dÚmWu H$go dmJbo? {dÚm϶mªMo BVam§À¶m g§X^m©Vrb dV©Z B.

III) Jmoim Ho$boë¶m ‘m{hVrMm AW© bmdUo.

EH$Xm ‘m{hVrMo g§H$bZ Pmbo ˶mZ§VaMr nm¶ar åhUOo ˶mMm AW© bmdUo. ¶m‘wio ‘XV hmoVo. Am{U H$mhr A§XmO ¶oVmV {H$ ‘wb H$moR>o Amho Am{U ˶mbm H$moʶm ‘XVrMr JaO Amho. Am{U Vr H$er {Xbr OmD$ eH$Vo. ¶mgmR>r X¡Z§{XZ ñVamda {díbofU Am{U ‘m{hVrÀ¶m nwZamdbmoH$ZmMr JaO AgVo.

Vw‘Mr àJVr Vnmgm 2

1) gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnZ hr g§H$ënZm ñnï> H$am. (CCE)

gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnZ g§X^© XoVo H$s ‘y붑mnZ à{H«$¶m Or emim{Zhm¶ Amho Am{U {dÚm϶mªMm gdmªJrU {dH$mg H$aʶmgmR>r H$Q>r~Õ Amho. ¶m‘ܶo VrZ à‘wI ¶oVmV. n{hbm gmV˶nyU© gmV˶mZo ‘wbm§À¶m Aܶ¶Z Am{U àJVr AmO‘mdUo N>mo¶m H$mbmdYrZ§Va Am{U Ooìhm e³¶ Amho Voìhm gmV˶mZo ‘yë¶m§H$Z g§n yU© e¡j{UH$ dfm©V gdªH$f eãX åhUOo Aä¶mgH«$‘mVrb gd© {df¶, Aä¶mgH«$‘ CnH«$‘, gm‘m{OH$ d¡¶p³VH$ JwUdÎmm H$m‘ Am{U H$bm {ejU B.

‘y붑mnZ hr EH$ à{H«$¶m Amho Or ‘m{hVrMo g§H$bZ Oo ‘wbm§À¶m dV©Z~Xbmer g§~§{YV Agob. ¶m ‘m{hVrMo g§H$bZ, à{H«$¶og§X^m©Vrb ‘wbmMr àJVr Am{U {ZU©¶ KoUo H$s Vo ‘wb nwT>rb dJm©V OmD$ eHo$b.

Vw‘Mr àJVr Vnmgm 3

3) {dÚm϶m©Mo H$m‘ H$s Oo nmoQ>©’$mo{bAmo ‘yë¶m§H$ZmV Cn¶w³V R>aob Aem H$m‘m§Mr ¶mXr V¶ma H$am.

CÎma : nmoQ>©’$mo{bAmo g§X^© XoVmo hoVynyd©H$ Ho$bobo ‘wbm§À¶m H$m‘mMo g§H$bZ Á¶m‘YyZ {dÚm϶m©Mo à¶ËZ, àJVr, ¶e ho R>am{dH$ {Xboë¶m H$mbmdYrV ˶mZo {‘idbo Agob. embo¶ dfm©Vrb àJVr nmoQ>©’$mo{bAmo A§VJ©V ‘moObr OmVo. Imbrb àH$maMo H$m‘ {dÚm϶mªÀ¶m nmoQ>©’$mo{bAmo g§X^m©V g§H$brV H$aVm ¶oD$ eH$Vo.

• {b{IV gm{h˶ : dH©$erQ>, g¥OZerb boIZ, MmMʶm, Ahdmb, (CnH«$‘m§Mo) B.

• {d{dY àH$maMr {MÌo : PmS>o, ’w$bo, àmUr B.

• H$m¶©{ejU : KS>rH$m‘ Am{U H$mVaH$m‘

• {dÚm϶mªZr V¶ma Ho$bobr ew oÀN>m nÌo

Page 103: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

100 àmW{‘H$ {ejU nX{dH$m (D.El.Ed)

Notes

• ‘wbm§Zr dmMboë¶m nwñVH$m§Mr ¶mXr

• nmZo d H$mnS>m§Mo g§H$bZ

• ^¶a{hVnUo ‘wbm§Zr {b{hboë¶m X¡Z§{XZrVrb n[aÀN>oX

• {dÚm϶mªÀ¶m ñd¶§‘y붑mnZM Zm|XrMo Z‘yZo.

4) é~[a³g² Mo ’$m¶Xo H$moUVo?

CÎma : é~[a³g² ho JwUXmZ H$aUmao gmYZ Amho Oo {dÚm϶mªÀ¶m JwUdVoMo ‘yë¶m§H$Z H$moU˶mhr joÌmV, Aä¶mgH«$‘mVrb {df¶m§À¶m g§X^m©V, Aä¶mgH«$‘ CnH«$‘m§À¶m g§X^m©V, gm‘m{OH$ ì¶p³VJV JwUdÎmoÀ¶m g§X^m©V ho AmYr ‘wbm§H$S>o {Xbo OmVo Á¶m‘ܶo {ZH$f {Xbobo AgVmV Am{U ‘wbm§Mo ‘yë¶m§H$Z H$moU˶m ‘wX²Úm§À¶m AmYmao hmoUma Amho Vo AmYrM ˶m§Zm {Xbo OmVo.

é~[a³g {dÚmWu Am{U {ejH$m§gmR>r Cn¶w³V AmhoV. Vo {dÚm϶mªMo eodQ>Mo ¶e dmT>dVmV. n¶m©¶mMo Aܶ¶Zhr dmT>dVmV. Ooìhm {dÚm϶mªbm AmYrM {ZH$f g‘OVmV Voìhm Vo A{YH$ Mm§Jë¶m àH$mao V¶mar H$aVmV. d ‘yë¶m§H$ZmgmR>r V¶ma hmoVmV. Ooìhm {ejH$ nona qH$dm àH$ën XoVmV Voìhm eodQ>r H$m¶ CËnmXZ ¶oUma Amho. Am{U H$m ho ˶m§Zm ‘m{hV AgVo.

é~[a³gMo gd©gmYmaU ’$m¶Xo nwT>rb à‘mUo.

• {dÚm϶mªMr H$m‘{Jar gwYmaVo ho ñnï>nUo ˶mbm XmIdyZ H$s ˶mMm H$m‘mMo H$emàH$mao ‘y붑mnZ Ho$bo OmB©b Am{U ˶mÀ¶mH$Sy>Z H$m¶ AnojrV Amho.

• ñdV:M ñdV:Mo H$m‘ AmO‘mdʶmgmR>r {dÚm϶mªZm ‘XV {‘iob. H$m‘mMm XOm© g‘OʶmgmR>r ‘XV {‘iob.

• ‘yë¶m§H$Z A{YH$ dñVw{Zð> d gwg§JV hmoB©b.

• {ejH$mbm ho H$aUo ^mJ nS>ob {H$ {ZpíMV Ago {ZH$f ˶mÀ¶m / {VÀ¶m ~m~VrV R>adbo nm{hOoV.

• ‘y붑mnZmgmR>r {ejH$m§Mm Omo doi IM© hmoVmo ˶mMr ~MV hmoB©b. Vmo H$‘r hmoB©b.

• {dÚm϶mª‘Yrb OmJ¥H$Vm dmT>ʶmg ‘XV hmoB©b Á¶m {ZH$fm§gmR>r ˶mÀ¶m JQ>m‘ܶo ˶mÀ¶m H$m‘{JarMo ‘yë¶m§H$Z Ho$bo OmUma Amho.

• {ejH$m§Zm ¶mo½¶ AZwYmdZ {Xbo OmB©b H$s gyMZm {H$Vr à^mdrnUo {Xë¶m Joë¶m.

• {dÚm϶m§©gmR>rhr à^mdr AZwYmdZ {‘iob H$s ˶m§Mr VmH$X H$moUVr Amho Am{U H$moU˶m joÌmV ˶m§Zm A{YH$ H$m‘ H$aʶmMr JaO Amho.

• Cn¶moJmV AmUʶmgmR>r gmonr Am{U ñnï> H$aʶmgmR>r gmonr nÕV.

9.8 gyMdʶmV Ambobo dmMZ d g§X ©

Anastasi, A. (1988) : Psychologyical Testing (6th Ed.), Macmillan Publishing

Company, New Delhi.

Gronlund, N. E. and Linn, R. L. (1990) : Measurement and Evaluation in Teaching,

Macmillan Publishing Company, New York.

NCERT (2000) : Grading in schools, New Delhi.

NCERT (2001) : Using Grades for Admissions, New Delhi.

Page 104: àmW{‘H$ nX{dH$m {ejUmooc.nios.ac.in/mooc/pluginfile.php?file=/14333/... · àmW{‘H$ nX{dH$m {ejU (S>r. B© Eb. BS>r) Aä¶mgH«$‘ - 509 JQ> - 3 g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m

gm‘m{OH$ emóm§Mo ‘yë¶m§H$Z

JQ> - 3 : g‘mO emómVrb AܶmnZ emómÀ¶m g‘ñ¶m 101

Notes

NCERT (2003) : Continuous and Comprecensive Evaluation – Teachers Hand-book

for Primary Stage, New Delhi.

NCERT (2005) : National Curriculum Framework 2005, New Delhi.

NCERT (2005) : Nationa Curriculum Framework 2005 : Syllabus for Classes at the

Elementary Level, New Delhi.

NCERT (2006) : Position Paper : National Focus Group on Teaching of Social

Sciences, New Delhi.

NCERT (2008) : Source Book on Assessment for Classes I - V : Environmental

Studies, New Delhi.

Senapaty, H. K. (2010) : Alternative Assessment : Role of ICT, Journal of

Engineering, Science and Management Education, Vol. 1 of 2010, pp.39-50.

Shukla, C. (2004) : Assessment and Evaluation in Higher Education, Vedams Books

(P) Ltd. New Delhi.

9.9 KQ>H$ g‘már gamd

1. àmW{‘H$ ñVamda ‘wbm§Mo ‘y붑mnZ H$aʶmVrb gX²Ü¶mÀ¶m ì¶dñWoVrb Xmofm§Mr ¶mXr V¶ma H$am.

2. JwUnÕVr Am{U loUr nÕVr ¶m§Mo ’$m¶Xo d VmoQ>o ñnï> H$am.

3. ‘yë¶m§H$ZmMo ‘hÎd Am{U g§H$ënZm ñnï> H$am.

4. gm‘m{OH$ 춳VrJV JwUdÎmm ‘yë¶m§H$ZmÀ¶m emim§‘Yrb àM{bV nÕVtMo dU©Z H$am.

5. ê$~[a³g åhUOo H$m¶? {ejH$ Am{U {dÚm϶mªgmR>rMo ˶m§Mo Cn¶moJ ñnï> H$am.