T. C

MARMARA ÜN ĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ ĐLAH ĐYAT ANAB ĐLĐM DALI DĐN EĞĐTĐMĐ BĐLĐM DALI

DĐN EĞĐTĐM Đ AÇISINDAN KUR’AN-I KER ĐM’E GÖRE TAKVA KAVRAMI

Yüksek Lisans Tezi

YASEMĐN ŞAHĐN

Đstanbul, 2007

T. C. MARMARA ÜN ĐVERSĐTESĐ

SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ ĐLAH ĐYAT ANAB ĐLĐM DALI DĐN EĞĐTĐMĐ BĐLĐM DALI

DĐN EĞĐTĐM Đ AÇISINDAN KUR’AN-I KER ĐM’E GÖRE TAKVA KAVRAMI

Yüksek Lisans Tezi

YASEMĐN ŞAHĐN

Danışmanı Prof. Dr. BAYRAKTAR BAYRAKLI

Đstanbul, 2007

ÖZET

Bu çalışmada takva ve eğitim ili şkisi incelenmiş, takvaya ulaşmada eğitimin rolü

araştırılmıştır. Bu amaçla takvanın çeşitli tanımları araştırılarak takva konusundaki farklı

görüşler incelenmiş ve ortaya konulmuştur. Ayrıca takva sahibi insan (muttaki) kavramı

üzerinde durularak, muttakinin özellikleri araştırılmıştır. Takvaya ulaşmada ilk yol ve

takvanın birinci mertebesi gayba imandır. Bundan sonra gelen aşamada muttakinin ibadet,

ahlak ve toplumsal davranış özellikleri incelenmiştir. Muttaki kimseler için Allah hem

dünyada hem de ahiret hayatında çeşitli vaatlerde bulunmaktadır. Allah muttaki kimselerin

dünya hayatını güzelleştirip, toplumsal hayatta karşılaştığı karmaşık sorunlar için

beklenmedik çıkış yolları vaad etmektedir. Yine Yüce Allah muttaki kimseler için dünya

hayatında ayrıca siyasi güç vaadinde de bulunmaktadır. Ahiret hayatında ise Allah(c.c)

muttaki kimselere, cennet, cennette temiz eşler ve bağışlanmak vaat etmektedir. Bütün bu

ödüllere sahip olabilmek için insanın kendisine doğuştan ihsan edilen takva olgusunu

geliştirmesi ortaya çıkartması gerekir. Đnsanın kendisine bahşedilen takvayı geliştirebilmesi ve

şahsiyetinin bir parçası haline getirebilmesi için ise yine Kuran_ı Kerim ışığı altında kendisini

eğitime tabii tutması gerekir.

Anahtar Kelimeler:

Takva, Đttika, Muttaki, Gabya Đman, Nefsi Korumak, Đbadet, Ahlak, Eğitim, Ödül

Önsöz

Bu çalışma 2007-2008 Ögretim yılı güz döneminde Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalında yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.

Çalışmada takva ve eğitim konusu, ele alınırken takva konusunu, sadece soyut ilmi bir konu olarak işlemekten mümkün olduğunca kaçınmaya çalışılmıştır. Özellikle takva kavramının bireyin her zaman bilincinde olması ve mümkün olduğunca hayatına yansıtması gereken bir bilinç düzeyi ve yaşam biçimi olması gerektiği gerçeğinden uzaklaşılmamaya çalışılmıştır.

Sayesinde çalışmamı tamamlayabildiğim, aynı zamanda bilimsel danışmanlığımı da yapan ve her zaman büyük desteğini esirgemeyen güzel Đnsan olarak tanıdığım Sayın Prof. Dr. Bayraktar Bayraklı hocama sonsuz teşekkür ederim. Aynı zamanda tez jürimde görev alan ve tez aşamasında değerli katkılarıyla beni yönlendiren hocalarım Sayın Prof. Dr. Mahmut Çamdibi ve Prof. Dr. Vecdi Akyüz’e de teşekkür ederim.

Yasemin ŞAHĐN

Đstanbul, 2007

ĐÇĐNDEKĐLER

GĐRĐŞ --------------------------------------------------------------------------------------------------------2

Birinci Bölüm------------------------------------------------------------------------------------ 4

TAKVA KAVRAMI ----------------------------------------------------------------------------- 4

I-KAVRAMININ SÖZLÜK VE ISTILAH ANLAMI -------------- ------------------------------4 1-TAKVA KEL ĐMESĐNĐN SÖZLÜK ANLAMI: ----------------------------------- ----------------------- 4 2-TAKVA KAVRAMINA YAKIN OLAN TER ĐMLER------------------------------------------------ 12 3- TAKVA KAVRAMINA ZIT OLAN TER ĐMLER ---------------------------------------------------- 13

II - TAKVANIN KISIMLARI ve BOYUTLARI --------------- --------------------------------- 14 1- TAKVA’NIN MADD Đ VE MANEVĐ BOYUTU------------------------------------------------------ 14 2- TAKVA’NIN PSĐKOLOJĐK YÖNÜ -------------------------------------------------------------------- 15 3- TAKVA’NIN SOSYAL YÖNÜ --------------------------- ---------------------------------------------- 16

III- TAKVA’NIN DERECELER Đ------------------------------------------------------------------- 18

ĐKĐNCĐ BÖLÜM ------------------------------------------------------------------------------- 20

TAKVA SAHĐPLERĐNĐN ÖZELLĐKLERĐ VE ÖDÜLLERĐ ---------------------------- 20

I- MUTTAK Đ KAVRAMI------------------------------------------- ---------------------------------- 20

II- MUTTAK ĐNĐN ÖZELLIKLERI-------------------------------------- -------------------------- 21 1- ĐMAN ĐLE ĐLGĐLĐ ÖZELLĐKLERĐ --------------------------------------------------------------------- 21 2- ĐBADET VE AMEL ĐLE ĐLGĐLĐ ÖZELLĐKLERĐ ---------------------------------------------------- 21 3- AHLAK VE HAKLAR ĐLE ĐLGĐLĐ ÖZELLĐKLERĐ------------------------------------------------- 23 4- TAKVA SAHĐBĐ ĐNSAN ÖĞÜTTEN ĐSTĐFADE EDER ------------------------------------------- 33 5- MUTTAKĐLER ALLAH’IN DOSTU VE ALLAHIN SEVD ĐĞĐ KULLARDIR ----------------- 34

III-MUTTAK ĐNĐN ÖDÜLENDĐRĐLMESĐ ------------------------------------------------------- 35 1- ALLAH’IN SEVG Đ VE KORUMA ÖDÜLLERĐ------------------------------------------------------ 35

a-Sevgisini Đlan Ediyor------------------------------------------------------------------------------------ 35 b- Beraberliğini Đlan Ediyor ------------------------------------------------------------------------------ 36 c- Ona Bir Çıkış Yolu Gösterir -------------------------------------------------------------------------- 37 d- Ummadığı Yerden Rızık Verir Ve Đşini Kolaylaştırır---------------------------------------------- 38 e- Güven Elde Ederler------------------------------------------------------------------------------------- 40 f- Allah’ın Dostluğunu Kazanır-------------------------------------------------------------------------- 43

2- DÜNYEVĐ ÖDÜLLER ( Siyasi Erk Elde Ederler) ---------------------------------------------------- 47 3- UHREVĐ ÖDÜLLER-------------------------------------------------------------------------------------- 49

a- Altından Irmaklar Akan Cennetlere Girerler ------------------------------------------------------- 49 b- Mutluluk ve Felah Bulurlar --------------------------------------------------------------------------- 59 c- Temiz Eşler---------------------------------------------------------------------------------------------- 65 d- Rableri Tarafından Bağışlanırlar --------------------------------------------------------------------- 65

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ---------------------------------------------------------------------------- 68

TAKVA VE EĞĐTĐM -------------------------------------------------------------------------- 68

I- TAKVA VE EG ĐTĐM ĐLĐŞKĐSĐ. ----------------------------------------------------------------- 68

II- EĞĐTĐM VASITASIYLA TAKVAYA ULA ŞMA YOLLARI---------------------------- 76 1- UYARMAK ----------------------------------------- ------------------------------------------------------- 76 2- BEKLENTĐ ĐÇĐNDE OLMAK--------------------------------------------------------------------------- 83 3- AKLINI KULLANMAK VE DÜ ŞÜNMEK ----------------------------------------------------------- 84 4- CEZALARI AÇIKLAMAK ------------------------------ ------------------------------------------------ 84 4- ĐBADETLERĐ EDA ETMEK ---------------------------------------------------------------------------- 86 5- ÖDÜLLENDĐRMEK-------------------------------------------------------------------------------------- 86 6- KORUMAK ------------------------------------------------------------------------------------------------ 87

SONUÇ---------------------------------------------------------------------------------------------------- 91

KAYNAKÇA------------------------------------------- -------------------------------------------------- 94

2

GĐRĐŞ

TEZĐN ALANI: Günlük dilde Allah’a olan yakınlık, ibadetlerde ki samimiyet ve

ruhi bir dinginlik hali olarak kullanılan Takva terimi, gerçekte ne anlama gelmektedir?

Dini içerikli bir terim olarak Takva kavramı Kuran-ı Kerim de kullanılmakta mıdır?

Yüce Allah bu kavrama hangi manaları yüklemiştir? Bunların da ötesinde takva

Allah’ın sevdiği kullarına bir lütfu mudur, yoksa bireylerin kendi emeğiyle elde

edebileceği bir mertebe midir?

Bu çalışma ile en genel anlamda yukarıdaki soruların cevapları aranmaktadır.

Birinci bölümde takva kavramının Arap dilindeki sözlük ve ıstılahı manaları

incelenmiştir. Bir şeyi eziyet ve zarar veren şeyden korumak, bir şeyi saklamak,

muhafaza etmek, ıslah etmek anlamlarında kullanılan takva kavramı, dini söylemde,

genel olarak insanı günah işlemekten korumak, sakındırmak anlamına gelmektedir.

Ancak Yüce Allah takva kavramına çok daha geniş manalar yüklemektedir. Kuran-ı

Kerimde takva bazen şirkten korunmak bazen, günahlardan arınmak anlamlarında

kullanıldığı gibi kimi ayetlerde de ruhsal bir dinginlik için kalbi meşgul eden lüzumsuz

şeylerden uzak durmak anlamında da kullanılmıştır. Bu nedenle birinci bölümde takva

kavramı incelenirken, kavramın bütün nüfuz alanlarını net bir şekilde ortaya

koyabilmek amacıyla, kavramın bütün anlamları ortaya konulmuş, kavram benzer ve zıt

kavramlarda incelenmiştir. Ayrıca takvanın insanın iç dünyasına etkileri ve bireysel bir

kavram olmasına rağmen toplumda meydana getireceği değişiklikler ve etkileri de

incelenmiştir.

Takva kavramsal anlamı bakımından incelendikten sonra ikinci bölümde

takvanın bireydeki yansımaları incelenmiş, takva’nın bireyde (muttaki) getirmiş olduğu

ahlaki, dini ve dünyevi değişiklikler incelenmiştir. Yüce Allah kendi hükümlerini

hayata geçirecek şekilde amel üreten iş yapan insanları muttaki olarak nitelendirmekte

ve bu kimseler için hem dünyevi hem de uhrevi sınırsız nimetler ve güzellikler vaat

etmektedir. Takva sahibi insan (muttaki) görmediği halde ahireti tercih edendir.

Muttaki bu yönüyle iman sahibidir. Bunun dışında takva sahibi kimse Allah’ın emir ve

yasaklarından sakınan kimsedir. Onlar yerine getiremediği ibadetler içinde tövbe

istiğfar eden kimselerdir. Bunun dışında takva sahibi insan toplumsal ahlaka sahip ve

adil kimselerdir ve bütün bu nedenlerden dolayı da Allah’ın sevdiği ve Allah’ı dost

edinen kimselerdir. Yüce Allah’a iman eden onun emir ve yasaklarından sakınan ve

onu dost edinen kimselere (muttakilere) Allah(c.c), hem dünyevi hem de uhrevi ödüller

3

vaat etmektedir. Ona sevgisini bahşediyor, bağışlanmak ve cenneti vaat ediyor. Yine

aynı şekilde dünya hayatında da umulmadık yerlerden rızklar, toplumsal saygınlık ve

güven ile dünyada mutluluk ve refah vaat etmektedir.

AMACI: Muttakilerin özellikleri ve Yüce Allah’ın muttaki kimselere ödülleri

ikinci bölümde bu şekilde incelendikten sonra, son olarak üçüncü bölümde takva ve

eğitim ili şkisi ele alınmıştır. Daha doğrusu takvaya ulaşma yollarından birisi olarak

eğitim gösterilebilir mi ya da eğitim yoluyla takvaya ulaşılabilir mi sorusuna cevap

aranmış. Eğitim takvaya ulaştıran bir yol olarak kabul edildiği takdirde bu eğitimde

kullanılabilecek metotlar incelenmiştir. Esasen bütün peygamberler bireyi ve toplumu

eğitmek için gönderilmişlerdir. Bu eğitimin amacı, insanları kötülüklerden uzak tutmak

ve insandaki iç disiplini sağlayarak adaleti gerçekleştirmek olmuştur. Bu açıdan

bakıldığında peygamberlerin görevinin eğitim yoluyla bireyleri takvaya ulaştırmak

olduğu söylenebilir. Đşte çalışmanın bu bölümünde takvaya ulaştırmada bir yol olarak

eğitim ve bu eğitimde kullanılacak metotlar araştırılmıştır. Tezimizin amacı takva

kavramının incelenmesi, eğitim vasıtasıyla takvanın insana kazandırılıp

kazandırılamayacağını tesbit etmek ve bu konuda din eğitimine bir katkıda bulunmaktır.

METODU: Bu çalışma ile takva ve muttaki kavramları incelenmiş ve takvaya

eğitim yoluyla ulaşma imkânları araştırılmıştır. Çalışma da, konu ve kavramların,

değişik kaynaklardan yararlanılarak tasviri metodu izlenmiştir. Her ne kadar konu ile

ilgili bütün literatürden faydalanmaya çalışılmış ise de temel kaynak olarak Bayraklı

tefsiri incelenmiştir. Söz konusu eserde, daha önceden ihmal edilmiş ya da bu kadar

yakın değinilmemiş, eğitim ve takva ilişkisi, doğrudan ve kapsamlı bir şekilde ele

alınmış olması nedeniyle konular Bayraklı tefsirine paralel bir şekilde ele alınmış ve

incelenmiştir.

.

4

Birinci Bölüm

TAKVA KAVRAMI

I-KAVRAMININ SÖZLÜK VE ISTILAH ANLAMI

1-TAKVA KEL ĐMESĐNĐN SÖZLÜK ANLAMI:

Takva, vikaye mastarından türetilmiş bir isimdir. Vikaye ise, bir şeyi eziyet ve

zarar veren şeyden korumak1,bir şeyi saklamak,muhafaza etmek, ıslah etmek

anlamlarına gelmektedir2. Takva kelimesinin içerisinde de bu anlamların varlığı görülür.

Nitekim takvaya, nefsi günah işlemekten muhafaza etmek3 veya nefsi, bir fiili yapma

veya terkten dolayı kazanacağı neticeden korumak anlamlarına gelmektedir4.Takva,

bütünleşmiş insan şahsiyeti ve bütün olumlu parçaların birleşmesi ile meydana gelen

kararlılık, şeklinde de açıklanmaktadır.5Takva sözlükte; sakınmak, korkmak ve

korumak gibi manalar ifade etmektedir.6 Takva korkma, endişelenme, kaygılanma,

sayma, dikkatli davranma anlamlarına gelmektedir. Takva kelimesi, cahiliye devrinde

her canlı varlığın, dışardan gelecek yıkıcı bir kuvvete karşı kendini savunma davranışı

anlamına gelmekteydi. Bu kelime, Đslam’a özgü tevhit inancı alanına nakledilince çok

önemli bir dini anlam kazanır; Takva; hüküm günündeki “Tanrı azabı korkusu’’

sahnesinden geçerken kişisel saf dindarlık anlamına varır. Kuran’ı okuyan herkes,

Mekke devrinde gelecek hüküm günü(yani ahiret) şuurunun çok kuvvetli olduğunu

görür. Orijinal anlamıyla buna Takva denir. Takva ileri de rengini kaybederek neticede

“dindarlık” kelimesiyle ifade edilebilen anlama gelmiştir. Fakat başlangıçta hüküm

günü kavramına doğrudan bağlı olan bir huy idi.

“Allah’tan korkun, zira Allah’ın azabı şiddetlidir”(5,2) bu kısa cümlede üç

kelimenin birleşmesi;”Đttika(korku)Allah, Đkab(azab),Kuran’da takva kelimesinin

yapısını açıkça gösterir. Bu manada takva ahiretle ilgili bir kavramdır. Ahiretle ilgili

olan ilahi azap korkusunu ifade eder. Asıl manası budur. Sonradan bu manalardan

“zahid” kimsenin Allah’tan korkması”ve nihayet sadece “dindarlık”manaları

doğmuştur.” Peki, takva(yahut fiil şekli ile itteka) kelimesi, cahiliye devrinde ne anlama

geliyordu? Her şeyden önce işaret etmek gerekir ki kelime, cahiliye devrinde hanifler 1 Er_Ragıp El Isfahanı, el-Müfredat,833 2 Asım Efendi, Kamus tercümesi, 1221 3 Er_Ragıp el ısfahanı, a.g.e,833 4 El-Cürcanî. Et-Tarifat, s.45 5 Fazlur_Rahman, Ana konularıyla Kur’an, s.91 6 Đbn Manzur, Lisanu’l Arab, XV,401_403

5

çevresi ve şair Züheyr Đbn Ebi Sülma gibi bir hayli Yahudi dininin etkisi altında kalmış

olanlar hariç, dini bir mana taşımıyordu. Takva’dan gelen muttaki “Allah’ı birleyen

mümin” demektir. Bu kelime bu manasıyla Ümeyye Đbn Ebi’s Salt’ın şiirinde ve dini

görüşlerinde hanif kabul ettiği Lebid’in divanında geçer. Burada Züheyr Đbn Ebi

Sülma’nın divanından bir örnek kelimenin o zamanki manasını anlamak bakımından

açıklayıcı olacaktır:

“Takva onun huyundandır ve Allah sonra akrabalık bağı onu kötü huyundan

korur.”

Đslam’dan önceki edebiyatı okuyanların hepsinin kelimenin cahiliye devrindeki

manasını aynı şekilde anlamış olmaları normal değildir. Yalnız itteka fiilinin Đslam’dan

önceki şairlerin en çok kullandıkları kelimelerden biri olması, bizim maksadımız için

yeterlidir. Kelimeye hemen her yerde ve aynı kavram yapısı içinde rastlarız. Bu

dönemde kelimeye dini bir anlam yüklenmemiştir. Đslam öncesi dönemde kelimenin

din dışı alanda kullanıldığına ilişkin onlarca örnek bulunmaktadır. O halde bu

örneklerin gösterdiği asıl mana nedir? Bu hususu en güzel haliyle At-Tibrizi’nin

divanu’l-hamase üzerine yazdığı şerhte verdiği formülde görmekteyiz. At Tibrizi

ittika’yı şöyle tanımlıyor: “ittika, seninle (A) korktuğun şey(B) arasına seni(B’den)

koruyacak bir engel (C) koymandır.” Kısaca itteka bir şey vasıtasıyla kendini

savunmadır. Genel durum şöyledir: bir adam (A) kendisi için tehlikeli, tahripkar ya da

zararlı bir şey (B)’in kendine doğru geldiğini anlar. Bunun üzerine kendisi ile o tehlikeli

şey (B) arasına, o şeyin kendisine gelmesini önleyecekse bir engel (C) koyar. Bu fi’lin

Đslam’dan önceki bütün kullanışları, görünüşte ne kadar kompleks olursa olsun bu

manaya gelir, bu formülle açıklanabilir. Đşte birkaç tipik örnek.

“Eğer (arkadaşlarım) kendilerini benimle düşmanın mızraklarından korumak

isteseler(beni kendileriyle düşman kılıçları arasına bir kalkan olarak koyup da beni

kendilerine siper yapmak isteseler) bundan asla kaçınmam ama maalesef önüm daraldı(

önümde o kadar düşman var ki arada hiç yer yok)

Kur’an son derece ilginç bir örnek verir: “Kıyamet gününde yüzüyle kendisini

azabın en kötüsünden korumaya çalışan mı?” Bu ayet kıyamet gününde elleri arkasına

bağlı olduğu için gelen azabı yüzü ile kendisinden savmaya çalışan insanların durumunu

alaylı bir yolla anlatıyor. Bu cümle kasten yarım bırakılmıştır. Tam mana aşağı yukarı

şöyledir: Böyle bir adam, azaptan tamamen emin olanlar gibi olabilir mi?

6

Fakat bu, Kuran’da daha ziyade istisnai bir durumdur. Đtteka fiili, Kuran’da

hemen daima dini anlamda kullanılmıştır. Cahiliye döneminde ise tersine daima maddi

anlamda kullanılmıştır. Cahiliyenin gittiği bu istikametin en son sınırı da kelimeye

moral anlamı verilmesidir. Yani kelime maddi manadan çıkarak soyut bir kavram haline

gelmektedir. Buna örnek olarak : “Kim ki namusu önüne iyili ği (cömertliği) koyarsa,

onu(başkalarının tecavüzünden) kurtarır. Ama kim ki sövülmekten korunmazsa

sövülür.” Beytin birinci mısrası ittika kavramının bir tanımıdır. Đttika kavramının maddi

alandan manevi alana çekildiği bu durumları, tam maddi anlamdaki ittika ile dini

anlamdaki ittika arasında bir geçiş noktası kabul edebiliriz.7

Zaman geçtikçe takva, son derece kuvvetli olan uhrevi takva, dini anlamda,

kişinin dünyadayken, kendisine ahirette zarar verebilecek şeylerden olabildiğince uzak

durmasını ifade etmek için kullanılmaya başlamıştır. Bunun da üç mertebesi vardır:

a)Allaha boyun eğerek azabından sakınmak, cezayı gerektiren davranışlardan

nefsi uzaklaştırmak suretiyle korunma.

b) Đnsanın, kendisini Allah’tan uzaklaştıran şeylerden kaçınması, masivadan

sakınmasıdır. Takva dinin bütün hükümlerini eksiksiz ve sürekli olarak titiz bir şekilde

uygulamaktır.

c)Takva kavramı, ıslah edip düzene sokmak, koruyup gözetmek, Allah’ın

azabından korkmak, çekinmek, muhafaza etmek, saygı duymak manalarına

gelmektedir.8

Bir günah işlemek ve bir kötülük yapmak üzere olan kişiye

“ittiki’llahe”(Allah’tan kork)denir. Buradaki “itteki” sözü “muttaki ol”, “takva sahibi

ol” yani Allah’tan kork, O’ndan çekin, sakın ve O’na saygı duy, anlamına gelir.

“Allah’tan kork! Đfadesi Hz. Peygamber’in sıkça kullandığı bir dini deyim olup, Kuran-

ı Kerim’in de en temel kavramlarından biridir. Yüce Allah ve 0’nun Resulü, bir

müminin en belirgin özelliğini “takva” deyimiyle ifade etmişlerdir. Takva, bir müminin

Allah’tan korktuğu, gazabına uğramasından çekindiği ve azabı görmekten kaygılandığı

için günahtan ve kötü işlerden sakınması, bu hususta duyarlı, dikkatli ve ihtiyatlı

olmasıdır. Böyle olan bir mü’mine muttaki, taki, takva ehli ve takva sahibi denir. 9

7 Toshihiko Izutsu, Süleyman Ateş, Kuran’da Allah ve Đnsan, Đstanbul, Yeni ufuklar neşriyat 294–303 8 Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü,1991,466 9 Bk. Abdulkerîm Kuşeyri, Kuşeyri risalesi, Yasin yayınevi,159, Kur’an “Temel ilkeler” ,Irvıng-K.ahmad-M.M. Ahsan,212

7

Kuran’da ittika ve takva, çeşitli yerlerde birbiriden farklı üç anlamda

kullanılmıştır. Birincisi şirkten korunmak demektir: Kelimenin Kuran’da kullanıldığı ilk

anlam budur. “(Allah) onlar, takva, kelimesine (şirkten kaçınmaya, imandan

sebata)bağladı…”10ayetindeki takva, şirkten korunma anlamınadır11. Đkincisi, Đslam’a

girdikten sonra büyük ve küçük günahlardan sakınmak anlamıdır. Kelime Đslam’ın

başlangıcını takibeden zamanlarda bu anlamı almıştır. “(O)ülkelerin halkı inanıp

(günahlardan)korunsalardı, elbette üzerlerine gökten ve yerden bolluklar, açardık…”12

ayetindeki ittika’ bu anlamdadır.

Daha ileri merhalelerde kelimenin kazandığı mana, kalbi, meşgul edecek her

şeyden temizleyip tam Allah’a yönelmek anlamında saf dindarlığı, tam huşuu ifade

eder. “Ey inananlar, Allah’tan O’na yaraşır biçimde ittika edin”13 ayetinde ittika’ saf

dindarlık, tam huşu anlamında kullanılmıştır. Mümin önce şirkten kaçınır, sonra

günahlardan sakınarak yüksele yüksele, kalbi meşgul edecek her şeyden uzaklaşarak

gönlünü yalnız Allah’a tahsis ederek huzur ve güvene ulaşır. Đşte gerçek takva sahipleri

bunlardır.14

Kelime anlamı herhangi bir “tehlikeden korunmak” demek olan takva Kuran’da

üç manada kullanılmaktadır.

Haşyet ve heybet manası: “Yalnız benden korkun!”15 Burada Allah, insanın

bulunduğu kültür çevresi ve statüden çekinerek gerçeği kabul edemezler. Bu iman

zaafının göstergesidir. Sakınılması gereken şey Allah olmalı çevre olmamalıdır.16

Đsrailoğulları Arap toplumu içerisinde, kendilerine göre bir sosyal çevre

oluşturmuşlardı. Kuran’ı kabul ettikleri takdirde bu sosyal çevre onları dışlayacaktı.

Dışlanmamak için, doğruluğunu anladıkları ve tanıdıkları halde Kuran’ı

kabullenmiyorlardı.17Đman etmek ve Allah’ın ayetlerini az bir pahaya değişmemek gibi

vasıfların, belli bir psikolojik temele dayanmaları gerektiği için Yüce Allah, burada

takva kavramını kullanmıştır. Yanlış davranış ve düşüncelerin zararlı hale gelmemesi

için, bir otoriteden çekinilmesi gerekmektedir. Buradaki ayetin son kısmı bunu ifade

etmektedir. Bakara 40. ayetin sonu “ferhabun”, 41. ayetin sonu da “fettegun” emriyle

bitmektedir. Önce korkun sonra çekinin emri gelmektedir. Allah’ın emirlerinin

10 Fetih 48/26 11 Izutsu, Toshihiko, Kur’an da Dini ve Ahlaki Kavramlar, S. 260 vd. 12 Araf 7/96 13 Ali Đmran 3/102 14 Süleyman Ateş,a.g.e, I,99 15 Bakara,2/41. 16 Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kuran Tefsiri, Đstanbul, Đşaret yayınları, I,366 17 Bayraklı,a.g.e,I,365

8

savsaklamanın önlenmesi için korku; Allah’ın indirdiğine iman etmek ve yerine

getirmek için de çekinme ve takvaya ihtiyaç vardır. Aslında “rahb” ve “takva”

kelimeleri, benzer manaya gelmelerine rağmen Rahb önce, takva ise, sonra

oluşmaktadır. Korku olmayınca takva(çekinme) meydana gelmez. Rahb kelimesinin

anlamında kulluk etmek manası da vardır. “ve ıyyaye fetteguni” ibaresine, “Yalnız bana

kulluk edin” şeklinde mana verebiliriz. Öyleyse takva kulluktan sonra oluştuğu için

Allah önce kulluk emrini, sonra takva emrini vermektedir. Allah’ın nimetini hatırlayıp

kulluk emrini yerine getirmek, kulluğun işareti olmaktadır. Allah’a kulluğun daha ileri

merhalesi, takvadır.18

Allah’tan, gazabından ve azabından korkmak anlamında havf ve haşyet

kelimeleri de kullanılır. Fakat Takva, havf ve haşyetten farklıdır. Zira takva sahibi,

Allah’tan ve 0’nun gazabından çekindiği için, fakat daha çok da cennete girmeyi

umduğu için günah işlemez, kötülük yapmaz, hayırlı, iyi ve sevap olan işlere yönelir.

Günah işlememesi ve kötülük yapmaması onu cehennemden korur; sevap işlemesi ve

iyilik yapması cennete girmesini sağlar. Bundan daha önemlisi, takva sahibi bir mümin

cehennem korkusu ve Cennete girme ümidi bahis konusu olmaksızın da sırf Allah’a

derin bir saygı duyduğu ve rızasını kazanmayı amaçladığı için de günah ve kötü olan

işlerden uzak durur, sevap(hayırlı) ve iyi olan işlere, ibadet ve taata yönelir. Bir mümin

için en büyük saadet Allah’ın sevgili kulu olmasıdır. Gerçek takva, insanı Allah’ın

sevgilisi olma derecesine yükseltir. K.Kerim’de şöyle buyurudur “Allah, takva sahibi

olanları sever”(Al’i Đmran ), “Allah, bir kimsenin velisi, sahibi ve dostu olması en

büyük bahtiyarlıktır”(Tevbe,9/47) ve “Allah Takva sahibi olanların dostudur”(Casiye,

45/14)

Hak telala buyurur ki: “ Evliyaullah ancak takva sahipleridir ama çoğu bunu

bilmez.”19. Şu halde takva ehli Allah’tan başka kimseden korkmayan, korkusuz ve

yürekli insanlardır. Çünkü hakiki cesaretin kaynağı takvadır. Takva ehli cesurdur, çünkü

bilir ve inanır ki ; “Allah takva sahipleriyle beraberdir”20

Taat ve ibadet anlamı: “ Ey inananlar! Allahtan nasıl korkmak lazımsa öylece

korkun. Ancak Müslümanlar olarak can verin.”21

Kalbi günahlardan temizleme anlamı: “Her kim, Allah’a ve peygamberine itaat

eder, Allah’tan korkar, O’nun azabından sakınırsa, işte böyleleri muratlarına erecek

18 Bayraklı, a.g.e, I,366, Bkz. Đmam-ı Gazali, Minhacu’l Abidin, Dede Korkut Yayınları:1–1968,S.74–82 19 Enfal,8/34 20 Bakara 2/194 21 Al-i Đmran,3/102

9

olanlardır.”22Tasavvufi manada da takva, son ayette geçtiği gibi, kalbi günahlardan

temizlemek demektir. Ehl-i hakikate göre takva kişinin Allah’a itaatle ilahi cezadan

sakınmasıdır. Tatta takvadan murad; terk ve sakınmadır. . Müslümanlar nezdinde kuru

kuru ibadet ve zahidlik hiçbir menfaat sağlamaz. Đlim ile haşyet veya takva birbirine

bağlıdır. Nitekim: “Allah’tan kulları içinde yalnız âlimler korkar”23 buyrulmuştur.24

Sakınmak anlamında Nisa/177’de “ Fakat iyilik yapar ve sakınırsanız, şüphesiz Allah

yaptığınız her şeyden haberdardır”.Burada geçen ihsan kelimesi ailede eşlerin iyi

geçinmelerini ifade eder. Eşlerin barış yaparak aileyi yıkmadan birlikte yaşamalarının

sanatsal bir güzelliği olduğu kadar ahlaki bir iyiliği de vardır. Böylece Allah ihsan

kelimesinin başka bir açıdan tanımını yaparak, ailede eşlerin barış ve mutluluk içinde

yaşamalarına işaret etmektedir. Ayette ihsandan sonra takva kelimesinin gelmesi

manidardır. Takva’nın “ sakınmak, korumak” manalarından hareket edersek, bu

ili şkinin ne anlama geldiğini söyleyebiliriz. Buradaki sakınmak manasıyla takva, ihsan

denen güzelliğin kaybolmasından, o ahlaki iyi denen barış içinde yaşamın yok

olmasından sakınmaktır. “ korumak” manasıyla takva ailede oluşan güzelliğin ve

iyili ğin bir daha incinmemesi için korunmasının buyruğunu ifade etmektedir. Takvaya

başka bir anlam yüklenirse, takva Allahtan sakınmak olduğuna göre, ailedeki iyi ve

güzelliği yıkmamak için Allah’tan sakınmak gerekiyor. Muhammed Esed’in takvaya

verdiği tanıma göre, iyi ve güzeli ailede üreten, yaşatan ve koruyan insanların

amellerinden Allah haberdardır. Bunun anlamı, bu insanların eylemlerini ve

düşüncelerini değerlendirecektir.25

Takva kelimesinin içinde sevgi de vardır. Ali Đmran süresinin 31. ayetindeki

muhteva ile bunu açıklamak mümkündür. “(Ey Peygamber) de ki: “ Eğer Allah’ı

seviyorsanız bana uyun ki Allah da sizi sevsin. Ve günahlarınızı bağışlasın. Allah çok

bağışlayıcı ve merhamet sahibidir”. Sevmek, beğenmek, rağbet etmek, âşık olmak,

ekinin tane tutması, tulumu doldurmak, suda kabarcıkların oluşması anlamına gelen bu

kavram, bu ayette kulun Allah’a olan sevgisi için rağbet göstermek, âşık olmak, ekinin

tane tutması, kabı doldurmak manalarına gelmektedir. Kulun Allah’ı sevmesi O’na

rağbet göstermesi anlamına gelir. Sevgi kavramının özünde rağbet anlamı vardır.

Allah’ı seven kul, O’na rağbet gösteriyor demektir. Allah’a rağbet göstermek de, O’nun

emirlerini yerine getirmek, hükümlerini tatbik etmek ve hayatını onlara göre oluşturmak

demektir. Dil ile Allah’ı sevdiğini söylemek yeterli değildir; Allah’ı sevmenin

22 En -Nur,24/52 23 Fatır, 35/28 24Hasan Kâmil Yılmaz Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar nesrıyat,.156,157 25 Bayraklı, a.g.e, V,346

10

göstergesi peygamber’e uymaktır. Verilen görevi yerine getirmek, sevginin alameti

olduğu için, yüce Allah peygamber’e tabi olmayı, Allah’ı sevmenin delili olarak kabul

etmektedir.

Đnsanın Allah’ı sevmesi, O’nun emirlerini isteyerek yerine getirmesini temin eder.

Demek ki sevgi, işleri isteyerek ve severek yaptıran bir duygu ve güçtür. Allah’ı

sevmek, peygamber’e tabi olmayı kolaylaştırmakta ve peygamber’e rağbeti

artırmaktadır.26

“Takva” kavramının kapsamına “iman”, “ ibadet”, “bağış”, “ihsan”,”Salih amel”,

“birr”(güzel ahlak, iyilik) ve “adalet gibi övme ifade eden bütün kavramlar girmektedir.

Yüce Allah, “adil olun zira bu takvaya daha yakındır”27 “Đyilik ve takva üzerine

yardımlaşın, günah işlemek ve düşmanlık etmek için yardımlaşmayın.”28, “(nikâhlanıp

henüz temas etmeden boşadığınız kadınlara verdiğiniz mehirleri) bağışlamanız takvaya

daha yakındır”29, “ asıl iyilik muttaki kimsenin iyiliğidir.” 30buyurarak adalet,

iyilik(birr), bağış (af) kavramlarının ifade ettiği manaların takva kavramının kapsamına

girdiğini beyan etmiştir.31

Takva’nın “varlıkların kendilerini dış etkilere karşı savunmaları” manasından

hareketle şöyle denilebilir: Hayvanların kendilerini dış etkilere karşı koruyacak

organlara sahip olduğunu, buna karşılık Yüce Allah’ın insanın biyolojik yapısına, tıpta

“bağışıklık sistemi” denilen bir savunma mekanizması koyduğunu, bu sistem sayesinde

vücuda giren mikroplara karşı konularak savunma yapıldığını, yeterli düzeyde

yapılamayan savunmanın, vücudu hastalıklara yenik düşürdüğünü ve ilaçlar vasıtasıyla

bağışıklık sisteminin desteklenip hastanın iyileşmesinin sağlandığını, bu bahsedilen

bağışıklık sisteminin biyolojik yapıyı hastalıklara karşı koruduğunu ve de bünyemizin

takvası olduğunu söyleyerek, Şems süresindeki fücur, insanın mikroba ve hastalanmaya

açık olması; takva da mikroba ve hastalığa karşı bağışıklık sistemine sahip olmasını

ifade eder.32

Yüce Allah, insanın iç âlemine doğuştan, manevi etkilerin cinsini, boyutunu,

rengini ve tonunu ayırt edecek bir meleke yerleştirmiştir. Şems Suresinin 8. ayetinde yer

alan takva kavramı, bu melekenin, yani bağışıklık sisteminin insanda mevcut olduğunu

ifade etmektedir.

26 Bayraklı,a.g.e,IV,46 27 Maide 5/8 28 El-Maide 5/2 29 El-Bakara, 2/237 30 El-Bakara, 2/189 31Đsmail Karagöz, “Kur’an’da Takva Kavramı ve Muttaki Đnsanın Özellikleri”,Diyanet Đlmi Dergi,Cilt 31,s.4,55 32 Bayraklı, , 2001,I,236

11

“Ey inananlar! Eğer Allah’tan sakınırsanız, O, size hak ile batılı ayırt edecek

bir anlayış verir.”33Bu ayette takva ile Furkan ayırt edici olma özellikleriyle aynı

manayı ifade etmektedir. Takva’yı (manevi bağışıklık sistemini)geliştiren ve onu canlı

tutan insan, dışarıdan gelecek etkilerin Rahmani mi, şeytani mi olduğunu ayırt edebilir.

Demek ki takva, bir bilinç, bir anlama, bir bilme ve bir ayırt etme melekesidir.

Genelleme yaparsak Şems/8’deki takva, doğuştan getirdiğimiz takvadır ki bu da insan

tabiatına önceden Allah tarafından yerleştirilmi ş bir bağışıklık sistemini ifade eder.34

Takva; gönülden Allah’a bağlılık, azaptan, tehlikeden korunma anlamın gelir.

Allah’ın buyruklarına saygı göstermek, şüphesiz Allah’a bağlılıktan ileri gelir.

Gönlünde Allah korkusu ve sevgisi olmayan kişide takva da olmaz. Ayette Allah’ın

emirlerine saygı göstermenin, kalplerin korunmasına vesile olduğu, ruhu temizlediği

bildiriliyor. Burada kalpten maksat et parçası değil, bedeni yöneten bilinç merkezi

ruhtur, ruhun en üstün gücüdür. Đşte Allah’a saygı, ruhu bozulmaktan, ,azaplardan

korur.35 Takva sahibi anlamına gelen muttaki kavramı korunma anlamına gelmektedir.

Hiçbir şüpheye meydan bırakmaksızın korunan insan demektir.36

Kuran-ı Kerim insanlar için yegâne üstünlük ölçüsü olarak ‘takva’yı

göstermektedir. Takva, Đslami literatürde iyi insan ve iyi Müslüman olmanın en önemli

göstergesi olarak kabul edilmektedir. Đyi Müslüman, takva sahibi yani müttaki olan

insandır.37

Peygamberlerde ümmetlerine hep muttaki olmalarını tavsiye etmişlerdir.

“Öyleyse Allah’a karşı sorumluluğunuzun bilincinde olun ve bana tabi olun”38 B.

Bayraklı’ya göre, ayetin bu kısmında Allah’a ve peygambere karşı sergilenecek

davranışın eğitimi verilmektedir. Allah’a karşı takvalı olmak sorumluluk bilinci

duyulur; peygambere tabi olunur. Bu ayette kime karşı nasıl davranılması gerektiği

öğretilmektedir. Peygamber dahi olsa hiçbir beşere takva eylemi yapılmaz. o sadece

Allah’ yapılır ve O’na aittir.39Eğitimde intibak faaliyetinin sağlanması önemli bir

aşamayı teşkil eder. Herkese aynı davranılamadığı için, hangi ortamlarda ve kimlere

33 Enfal 8/29 34 Bayraklı, a.g.e I,236.237 35 Süleyman Ateş, Yüce Kuran’ın Çağdaş Tefsiri 36 Bayraklı, a.g.e, III,506 37 Ekrem Keleş, “Đslam’ın kurucu kavramlarından Takva”, Diyanet aylık dergi, Kasım, 2003 38 Al’i Đmran 3/50, benzer Zuhruf 63 39 Bayraklı, a.g.e, XVII,352

12

nasıl davranılacağı hakkında eğitim şarttır. Çünkü intibak faaliyetindeki başarı, alınan

eğitimin başarısıyla orantılıdır40

Yüce Allah başka bir ayette şöyle buyurmaktadır: “Allah’a kulluk edin ve

O’ndan ittika edin. Eğer bilirseniz, bu sizin için daha hayırlıdır.”41 Bütün bunlara binaen

denilebilir ki “Peygamberlerin gönderilişlerindeki ortak hedefi Allah’ın emir ve

yasaklarının temel gayesi; Đnsanın kalbinde yer aldığı zaman başka bir bekçi ve savcıya

ihtiyaç duyurmayan ve o insanı takvaya her kötülükten alıkoyup her hayra teşvik eden

“Takva”dır. Bundan dolayı peygamberlerinin hepsinin emirlerini buna ve kendilerine

itaate yönelik buluruz. Çünkü Peygambere itaat olmadan takva bilinmez.42

Razi takva ve ilmi kıyas ederek takvanın ilimden üstün olduğunu belirtir:

“Takva, amel ve ilimden daha kıymetlidir diyenlere karşı Razi şöyle cevap verir: “

Takva, ilmin meyvesidir. Çünkü Yüce Allah, “Allah’ı hakkıyla ancak, O’nun âlim

kulları tazim eder”(Fatır/18)buyurmuştur. Şu halde takva, ancak âlim için söz

konusudur. O halde muttaki ve âlim kimse, ilmi en tam ve kâmil olan kimsedir.43

Bilgi, takvayı elde etmenin bir vasıtasıdır. Çünkü gayri meşru şeylerden

sakınma, yalnız yasaklananı ve meşru olanı bilmekle mümkün olur. Bu bilgi olmaksızın

kimse kendini günah işlemekten koruyamaz. Đslam eğitimcilerine göre bilgi, doğru

davranış ve takvayı elde etmenin bir vasıtasıdır. Aksine kendi kendine elde etmenin bir

gayesi yoktur.

2-TAKVA KAVRAMINA YAKIN OLAN TER ĐMLER

Allah’tan, gazabından ve azabından korkmak anlamında havf ve haşyet

kelimeleri kullanılır. Fakat Takva, havf ve haşyetten farklıdır. Zira takva sahibi,

Allah’tan ve 0’nun gazabından çekindiği için, fakat daha çok da cennete girmeyi

umduğu için günah işlemez, kötülük yapmaz, hayırlı, iyi ve sevap olan işlere yönelir.

Günah işlememesi ve kötülük yapmaması onu cehennemden korur; sevap işlemesi ve

iyilik yapması cennete girmesini sağlar. Bundan daha önemlisi, takva sahibi bir mümin

cehennem korkusu ve Cennete girme ümidi bahis konusu olmaksızın da sırf Allah’a

derin bir saygı duyduğu ve rızasını kazanmayı amaçladığı için de günah ve kötü olan

işlerden uzak durur, sevap(hayırlı) ve iyi olan işlere, ibadet ve taata yönelir. Bir mümin

için en büyük saadet Allah’ın sevgili kulu olmasıdır. Gerçek takva, insanı Allah’ın

40 Bayraklı, a.g.e, IV,123 41 Ankebut 29/16 42 Lütfullah Cebeci, Kur’an’a Göre Takva,36 43 Razi, Mefatihul Gayb, XX,237–238

13

sevgilisi olma derecesine yükseltir. K.Kerim’de şöyle buyurulur “Allah, takva sahibi

olanları sever”44 “Allah, bir kimsenin velisi, sahibi ve dostu olması en büyük

bahtiyarlıktır”45 ve “Allah Takva sahibi olanların dostudur” (Casiye, 45/14 ).

3- TAKVA KAVRAMINA ZIT OLAN TER ĐMLER

Kuran’da muttakilerin zıddı olarak; suçlular(mücrimin)(Meryem 19/85-86),

azgınlar (Ğavin)(Eş-Şuara 26/90_91), doğru yoldan çıkanlar (Füccar)(Sad, 38/28),

isyanda haddi aşanlar (Tağin)(Sad,38/40-55),büyüklenenler (Mütekebbirin) (Ez-Zümer,

39/72-73), alay edenler ( Sahırın)( Ez-Zümer, 39/56-57),Peygamberleri yalanlayanlar (

Mükezzibin) ( El-Hakka, 69/48-49.77/40-41),saldırganlar ( Mu’tedin) ( Et-Tevbe,

9/7,10), itaatten çıkanlar ( Fasikin)(Et-Tevbe, 9/7-8), Allah’a ortak koşanlar (

müşrikun)( Et-Tevbe, 9/ 7,4,36),iki yüzlüler( münafıklar)( el-Bakara, 2/2,8-16), kafirler

(El-Bakara, 2/2,6;Et-Tevbe, 9/123.13/35.39/32,71-73) anılmaktadır.

Kuran-ı Kerim’de takvanın zıddı olarak, günah ve düşmanlık (ism ve udvan)

(El-Maide,5/2), Peygambere isyan (El-Mücadele, 58/9) ve doğru yoldan çıkmak ( fücur)

(Eş-Şems, 91/8) kavramları da kullanılmaktadır. Kuran-ı Kerim’de muttaki, çoğu kez

kâfirin zıddı olan zahid mü’min anlamındadır (En-Nisa, 4.131.13.35)46.

Şems/8’deki, “Fücurunu takvasını ona ilham edene…” bu ayette, takva

kavramının zıddı olan fücur kavramını görmekteyiz. Fücur kavramı sözlükte, yalan

söylemek, zina etmek, haktan ayrılıp yan çizmek, suyu akıtmak, muhalefet etmek

manalarına gelirken; Kur’an’da pınar akıtmak[Đsra/90, Kamer/12, Bakara/60];şafak

vakti[Fecr/1];zâni ve günahkâr[Đnfitâr/14, Abese/42] manalarına gelmektedir. Bu

tanımlardan hareketle, fücur kavramını, yüce Allah’ın insan tabiatına koyduğu günah

işlemeye açık olma özelliği şeklinde tanımlayabiliriz. Çünkü Şems/8’de yüce Allah

fücuru nefse yerleştirdiğini söylemektedir. Takva ise fücur’un tam tersi bir özelliği ifade

etmekte, yani günahtan, isyandan ve haktan ayrılmaktan korunma anlamlarına

gelmektedir. Takva’nın zıddı ism ve fücur, yani günah ve sefihliktir. Günahkâr ve

sefih(Asim, fâcir) kişiler takvada nasip almamış insanlardır.

Takva birçok yerde de zulüm kelimesinin zıddı olarak kullanılmıştır.

“ Đçinizden oraya (cehenneme) gitmeyecek hiç kimse yoktur. (Bu),Rabbi’nin üzerine

44 Al’i Đmran 3/ 45 Tevbe,9/47 46 Đsmail Karagöz, “Diyanet Đlmi Dergi” , 1995, cilt 31.sayı 4, s.56, takva ve fücur hakkında geniş bilgi için bkz. Sadık Kılıç “Đnsan, Fücur ile Takva ritimleri arasında “Bir Damla Endişe”, Ekev Akademik dergisi, c. 1 sy.4 (Mayıs 1999)

14

aldığı kesinleşmiş bir hükümdür. Sonra muttakileri kurtarırız ve zalimleri öyle dizüstü

çökmüş olarak bırakırız”47. Takva, Kuran’daki anlamı açısından zulmün tam zıddıdır.

“Takva”nın birinci derecesi; şirk, küfür ve nifakı terk edip iman sahibi olmak. “Zulmün

birinci derecesi ise; imanı terk edip şirk, küfür ve nifaka düşmektir. “Takva”nın ikinci

derecesi; emredilenleri-farzları yapmak, yasaklananları-haramları terketmektir.

“Zulm”un ikinci derecesi ise; bunun tam zıddı yani emredilenleri ve farzları terk etmek,

yasak fiilleri ve haramları işlemektir. Đman açısından muttakiler, mü’min; zalimler ise

kâfirdir. Amel açısından muttakiler, itaatkâr; zalimler ise isyankârdır. Çünkü mümin,

Allah ve peygamberin emir ve yasaklarından ne kadar uzaklaşırsa o kadar nefsine

zulmetmiş olur. Buna karşılık ne kadar emir ve yasaklara çok riayet ederse o kadar çok

takva sahibi olur.

“Takva”, insanın dünya ve ahirette kendisini her türlü tehlikelerden, azap ve

sıkıntılardan, elem ve zararlardan korumak; “zulüm” ise tam tersi insanın dünya ve

ahirette kendisini her türlü tehlikelere, azap ve sıkıntılara, elem ve zarar verecek şeylere

maruz bırakmaktır. Đnsanlara yapılan her türlü iyilik ve yapılan işi iyi ve sağlam olması

takva, insanlara kötülük yapılması ve işini iyi ve sağlam şekilde yapmamak ta

zulümdür.48

II - TAKVANIN KISIMLARI ve BOYUTLARI

1- TAKVA’NIN MADD Đ VE MANEV Đ BOYUTU

Takvanın maddi ve manevi boyutları vardır. Maddi boyutu, yüce Allah’ın

insanın biyolojik yapısına dışardan gelecek mikroplara karşı bir savunma mekanizması

olarak yerleştirmiş olduğu bağışıklık sistemidir. Đşte bu bağışıklık sistemi, biyolojik

yapıyı hastalıklara karşı korur, deyim yerindeyse bünyemizin takvası olur. Manevi

boyutu ise, insana nefsinden, şeytandan ve diğer insanlardan gelen kötü etkilere karşı,

manevi dengesinin bozulmamasını temin eden bağışıklık sistemine takva diyoruz. Yüce

Allah insanın iç âlemine, doğuştan bir meleke yerleştirerek, manevi etkilerin cinsini,

boyutunu, rengini ayırt etme yetisi vermiştir. Şems /8’de yer alan takva kavramı, bu

melekenin, yani bağışıklık sisteminin insanda mevcut olduğunu ifade etmektedir: (Ey

47 Meryem 19/71.72)(bkz, Casiye/18, Tevbe,9/44.47;Neml,27/52.53

48 Karagöz, a.g.m, 4,5.6

15

insanlar! Eğer Allah’tan sakınırsanız, O, size hak ile batılı ayırt edecek bir anlayış

verir)49

Maide 8’de “ Ey iman edenler! Allah için hakkı ayakta tutan, adaletle şahitlik

eden kimseler olun. Bir topluluğa duyduğunuz kin, sizi adaletsizliğe sevketmesin.

Adaletli olun; çünkü adalet takvaya en yakın olan ameldir” buyrulmaktadır.

Bir topluluğa duyulan kinden dolayı haksızlık yapmayıp adaletle davranmak,

takvaya götüren en önemli amellerden biridir. Adalet takvaya götürür diyebiriz.

Đnsanlara tarafsız davranmaktır adalet. Bu da Takvanın olmazsa olmazlarındandır.

Başka bir ayette “Đnsanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi

emreder”50

Demek ki, Müslümanlar sadece Müslümanlara karşı değil tüm insanlara karşı

adil davranmak ve de adaletle hükmetmek zorundadır. Adil ve tarafsız davranmak

Allah’ın emridir. Tüm insanlara adil davranan fert ve toplumlar, kâmil insanlar ve

erdemli toplum olmaya hak kazanacaktır. Adalet yeryüzünde tatbikat bulamayınca,

insanların takva ve erdemi de kaybolup gitmektedir. Eğitim ve takva, bu erdemi

insanlara kazandırmakla yükümlüdür ve bu yükümlüğü yerine getirmeyi amaçlamıştır.51

Verilen nimeti hatırlama ve ahiretten sakınma duygusu, inkâr psikolojisini

ortadan kaldıracak olan iki etkendir. Hatırlama beynin, takva da gönlün ibadetidir. Birisi

beynin gıdası, diğeri de gönlün gıdasıdır. Bu gıdalar, insanı Kuran’ı inkâr etme

psikolojisinin mikrobundan koruyacaktır.52

2- TAKVA’NIN PS ĐKOLOJ ĐK YÖNÜ

Yukarıda takvanın zıddı olan terimleri açıklarken fücur kavramına yer

vermiştik. Genelleme yaparsak Yüce Allah’ın insan tabiatına koyduğu günah işlemeye

açık olma özelliğine fücur, günahtan, isyandan ve haktan ayrılmaktan korunmaya da

takva denilmektedir. Yüce Allah, insanın iç âlemine, doğuştan, manevi etkilerin cinsini,

boyutunu, rengini ve tonunu ayırt edecek bir meleke yerleştirmiştir. Şems/8’deki takva

kavramı, bu melekenin, yani bağışıklık sisteminin insanda mevcut olduğunu ve

49 Enfal 8/29) 50 Nisa 4/58 51 Bayraklı,a.g.e, I, 411 52 Bayraklı,a.g.e,II,213

16

doğuştan insan tabiatına Allah tarafından yerleştirilmi ş bir bağışıklık sistemini ifade

eder.53Böylece takva kavramının pskilojık anlamda insanın doğasında yeri vardır.

Şems süresinde yüce Allah, fücur ile takvayı insanın doğasına yaratılıştan

koyduğu anlamına gelen ilham kelimesini kullanmaktadır. Oradaki ilham bize fücur ve

takvanın yani kötüye açık olmakla iyiye açık olmanın doğuştan geldiğini ve fıtratta yeri

olduğunu göstermektedir. Bu konuda Elmalılı Hamdı Yazır şu açıklamayı yapmaktadır:

“ilham”, aslında bir şeyi bir defada yutmak manasına “lehm” kökünden if’al kalıbında

bir mastar olup bir anda yutturmak manasınadır. Bundan, bir manayı gönüle düşürmek

ve telkin etmek manasında meşhur olmuştur.54

Đşte fücur ile takvayı Allah, Elmalı’nın ilham anlayışına göre bizim psikolojik

yapımıza koymuştur. Takvanın psikolojik boyutunu ele alınca Bakara süresinin 197.

ayetine de bakmamız gerekir. Orada yüce Allah şöyle buyuruyor:

“Gıdalanın, en iyi gıda takvadır. Bana saygı duyun ey akıl sahipleri!” Bu ayette

takvanın bir iç gıda yanı psikolojik bir gıda olduğu görülmektedir. Bu iç gıdayı

mayalayan ve oluşturan gücün de lubb denen akıl olduğu vurgulanmaktadır. Ayrıca

Araf suresinin 26. ayetinde takvayı bir iç elbisesi olarak takdim etmektedir. Orada şöyle

buyurmaktadır: “Ey Âdemoğulları size ayıp yerlerinizi örtecek giysi, süslenecek elbise

indirdik, takva elbisesi işte o daha hayırlıdır. Bunlar Allahın ayetlerindendir. Belki

düşünürler.”

Ayeti kerimede takva bir iç elbisesi yanı psikolojik elbise olarak

sunulmaktadır. Dış elbisenin avret yerlerini örttüğü, insanı sıcaktan soğuktan koruduğu

gibi takva elbisesi de insanın içindeki manevi avret yerlerini örter ve şeytana karsı

korur. Đşte Takvanın psikılojık boyutu insana giydirilen bir iç elbise niteliğindedir.

3- TAKVA’NIN SOSYAL YÖNÜ

Sonradan kazanılan takva sosyal takvadır. Bu da ancak manevi eğitimle

kazanılabilir. Manevi eğitim, insanın doğuştan getirdiği takvayı geliştirir, gelişen takva

ise, bireysel davranışlar la sosyal hayata yansır.

Sonradan kazanılan takva hangi davranışlarla elde edilebilir? Bunun cevabını

şöyle verebiliriz: Sonradan kazanılan takvanın temelinde, gayba, bütün peygamberlere

53 Bayraklı, a.g.e, I,236.237 54 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, (sad: Đsmail Karaçam ve vd.), IX .241

17

indirilen vahye ve ahirete iman (Bakara/3.4) vardır. Bu inanç sistemi bize şu amelleri

kazandırır: Namazı kılmak, infak etmek, Allah’a ve resulüne itaat etmek ve O’nun

yolundan yürümek. Ayrıca ahde vefa; Kuran’dan öğüt almak; basiret sahibi olmak;

düşünmek; ahireti tercih etmek; Allah’tan sakınmak; gerçek dost olmak, kinini yutmak

ve insanları affetmekte takvanın sonuçlarındandır. Yukarıda belirttiğimiz inanç ve

amellerle insan, doğuştan getirdiği takvayı geliştirmekte ve onu en üst seviyeye

ulaştırmaktadır.

Bakara/177’de iyiyi yakalayan insanın takvaya ulaşabileceği açıklanmaktadır:

Đyilik, yüzlerinizi doğuya ve batıya doğru çevirmenizde değildir. Asıl iyilik, Allah’a,

ahiret gününe, meleklere, kitaba ve peygamberlere iman eden, sevdiği malını akrabaya,

yetimlere, yoksullara, yolda kalmış olanlara, ihtiyaçtan dolayı dilenenlere, köle ve

esirlere veren, namazı dosdoğru kılan, zekâtı veren, sözleştiklerinde sözlerini yerine

getiren, sıkıntıda, hastalıkta ve savaş anında sabır gösterenin iyiliğidir. Đşte bunlardır o

doğru olanlar ve takva sahibi bunlardır.

Demek ki takva, iyiyi yakalamakla elde edilmektedir. Đman, yardım etmek,

namaz kılmak, ahdinde durmak ve sabretmek, takvanın temellerini ve çatısını oluşturur.

Yüzünü doğuya ve batıya çeviren taklitçi insanlar takvaya ulaşamazlar. Takva ağacı

insanın gönlünde kök salar; dallarıyla da, topluma ve sonuçta Allah’ın rızasına uzanır.

Başkalarının düşünce ve yapıp etmelerine bağlı kalanlar bu ağacı besleyemezler. Onun

içindir ki Allah, doğu ve batıya dönmenin iyilik olmadığına işaret etmiş ve iyiliğin

gerçekte ne olduğunu ayetiyle açıklamıştır. Bu nitelikteki takvanın adına “sosyal

takva”diyebiliriz. Sonradan elde edilen takva, ancak toplumsal hayat içerisinde

oluşabilecektir.

Şems/8’deki takva, insanda doğuştan gelen bir potansiyeldir. Psikolojik ya da

ferdi manada takva veya diğer bir ifadeyle, şems/8’de, doğuştan iç dünyamıza

yerleştirildi ği bildirilen takva, kesin ve bil kuvvedir. Sonradan elde edilen sosyal takva

ise, bilfiil olup insan iradesine bağlı olduğu ve ferdin içinde bulunduğu toplum yapısına

göre şekillendiği için ihtimal dâhilindedir. Bu nedenle doğuştan gelen takva her insanda

bulunduğu için evrenseldir, ama sonradan kazanılan takva izafidir; fertten ferde ve

toplumdan topluma değişmektedir. Diğer bir ifadeyle ferdin biyolojik, psişik, sosyal ve

18

kültürel yapısına göre oluştuğu için farklı dereceler halinde gerçekleşmektedir. Bu

sebeple de izafidir.55

Görüldüğü gibi insanın içinde oluşan takva bilinci sosyal hayata yansıyor

Sosyal hayatta insanlar arasındaki ilişkilerle farklı bir boyut kazanıyor ve takva

sosyalleşiyor. Bundan anlıyoruz ki bir ferdi takva, birde toplumsal takva vardır.

Sonradan elde edilen takva hem ferdin takvasını sosyal yapıya yansıtıyor. Hem de

oradan güç alıyor. Diğer taraftan fertlerin tek tek takvaları toplumsal hayatta birleşerek

toplumun bütününü kapsayan sosyal takvayı meydana getiriyor.

III- TAKVA’NIN DERECELER Đ

Đsmail Karagöz, takva hakkında yazmış olduğu makalesinde takvayı üç

dereceye ayırmaktadır. Aslında böyle bir derecelenmeyi yapmak zordur. Çünkü biz

daha önce takvayı doğuştan verilen ve sonradan kazanılan diye gruplara ayırmıştık.

Ama Đsmail Karagöz’ün yapmış olduğu derecelenmeyi doğru kabul ederek o

açıklamaya yer vermek istiyoruz.

a)Takvanın birinci derecesinde Allah’a ortak koşmaktan küfür ve nifaktan korunarak

imana sarılmayı gören Elmalılı Hamdı Yazır’ın görüşünü aktarmakta ve buna delil

olarak Fetih süresinin 26. ayetini göstermektedir. Orada yüce Allah şöyle

buyurmaktadır: “ Allah elçisini ve müminleri takva kelimesine bağladı. Buradaki takva

kelimesini Hz. Peygamber kelime-i tevhit yani Lailahe illallah olarak

manalandırmıştır.56

Đsmail Karagözün birinci dereceye bunu koymuş olması isabetli bir açılımdır.

b)Takvanın ikinci derecesine, iman etmiş olan birinin büyük günahları işlememeyi ve

küçük günahlarda ısrar etmekten kendini alıkoymayı fazları yerine getirmeyi

koymaktadır.

Đsmail Karagöz delil olarak Araf süresinin 96. ayetini göstermektedir. Ayet

şöyledir: “O Peygamberlerin gönderildiği ülkelerin halkı, inanıp günahtan sakınsalardı

elbette onların üstüne gökten ve yerden nice bereket kapıları acardık; fakat yalanladılar,

biz de ettikleri yüzünden onları yakalayıverdik.”

Karagözün, yapmış olduğu bu derecelenme doğrudur.

55 Bayraklı, a.g.e, I,239 56 Et-Tirmizi, Tefsır 48, Ahmet bin Hanbel, Musned, V,138

19

c)Takva kalbi haktan meşgul ederek her şeyden temizleyip bütün varlığı ile Allah’a

yönelmektir.57

Bize göre Đsmail Karagözün bu takva mertebesine almış olduğu Elmalılı Hamdi

Yazır isabetli bir delil getirmemiştir. Çünkü bütün varlığı ile Allah’a yönelme yani

münib bir gönüle sahip olmak ile takva arasındaki bağlantı Kaf süresinin 32–33.

ayetlerinde kurulmaktadır. Ayetler şöyledir:

“Cennet de takva sahiplerine uzak olmayarak iyice yaklaştırılacaktır. Size,

hatasından dönen ve verdiği sözü tutan herkese, vaad edilen budur. Görmediği halde

rahmana saygı duyan ve yönelmiş bir kalple gelen herkese mahsustur.”

Bu maddede Đsmail Karagözün Beydavi, Elmalılı Hamdi Yazır ve Süleyman

Ateş’ten aldığı bu açılımın delili Kaf süresinden naklettiğimiz ayetlerdir.

Bize göre takvanın derecelenmesi üç değil dörttür.

d) Gönül gözünün ve gerçek takvanın oluştuğu derecedir. Bir bakıma bütün

benliğiyle insan Allah’a yöneldiği zaman ardından onun gönlünde bir iç

aydınlığı yani basiret yani gönül gözü oluşmaktadır. Đşte biz bunu dördüncü

merhaleye koyuyoruz.

Araf süresinde yer alan basiret şeklindeki takva, budur. Ayet şöyledir: “ Takva

sahipleri var ya onlara şeytan tarafından bir vesvese dokunduğunda, düşünüp hemen

görürler.( Araf 201)Đşte yüce Allah’ın Ali Đmran/102’de gerçek takva dediği bu takva

seviyesine herkesin ulaşması mümkün değildir.

57 Beydavi, Envaru’t -Tenzil ve Esraru’t-Tevil,I, 41, Elmalılı, a.g.e,I,169,S.Ateş,a.g.e,I,31-32

20

ĐK ĐNCĐ BÖLÜM

TAKVA SAH ĐPLERĐNĐN ÖZELL ĐKLER Đ VE ÖDÜLLER Đ

Takva kavramı, insanın hem inanç yönünü hem de inancı gereği yapması gereken

amellerini, işlerini, söz, fiil ve davranışlarını, güzel ahlakını, ibadet ve itaatini ifade

eder. Kuran’da takva üzerinde ısrarla durulmuştur. Kuran’ın ikinci süresi olan Bakara

süresinin hemen başında Kur’an’ın “muttakiler” için hidayet, öğüt, yol gösterici ve

rehber olduğu bildirilmiştir.58 Yüce Allah, “Allaha karşı gelmekten sakının” emrini

Kuran’da 54 defa tekrarlayarak insanların muttaki olmalarını istemiştir59.“Yemin olsun

ki biz sizden önce kendilerine kitap verilenlere de size de “Allah’tan ittika edin” diye

tavsiye etmişizdir.60

I- MUTTAK Đ KAVRAMI

Muttaki, korunma anlamına gelen “vikaye” kelimesinden türemiş ism-i faildir.

Bu, hiçbir kuşkuya meydan bırakmaksızın kesin bir şekilde korunan demektir.61

Lügat manası, “Sakınılması gereken şeylerden sakınanlar” demektir.62,Aslında

“ittika”, iki şet arasındaki engele verilen isimdir. Mesela: Adam elindeki kalkanıyla

korundu, onu kendisine siper etti denilir. Bu, kişinin kendisiyle hedef aldığı şey

arasında, korunmak için bir siper yaptığı anlamına gelir. Dolayısıyla da takva sahibi de,

Allah’ın emirlerine yapışmanın ve yasaklarından sakınmanın kendisi ile azap arasında

engel olduğunu kabul ediyor. Çünkü bu sayede kendisi ise Allah’ın azabı arasında engel

oluşturuyor.63Đfti’al babından gelen fail ismi olan muttaki, korunan, takva sahibi

anlamına gelir. Muttaki, dünyevi zevklerle uhrevi zevkleri ayırt eden ve kendisini

dünyevi zevklerin peşine tutku ile düşmekten koruyan kimsedir.

Muttakiler şeklinde çoğul alınınca Kuran yolu isimli meal ve tefsirde

sakınılması gereken şeylerden sakınanlar anlamı verilmiştir. Kalkanla korunmak,

engelin arkasında sipere yatmak manalarına da gelmektedir. Takva Allah’ın azabıyla

58 Bakara 2/2; Al’i Đmran 3/138, el_Hakka 69/48 59 Karagöz, a.g.m,49 60 Nisa,4/131 61 Bayraklı, III,506 62 Kur’an Yolu, Türkçe Meal ve tefsir, I, 18,Ankara,2003 63 Đsmail Hakkı Bur sevi Ruhu’l Beyan Tefsîri, damla yayınevi, .Đstanbul, I,61, ayrıntılı bilgi için bkz, Süleyman Ates, a.g.e,I, 99

21

kul arasına girip engel olduğu için bu manayı kazanmıştır. Bu manalardan hareket

ederek takva sahiplerinin özelliklerini ele alabiliriz.

II- MUTTAK ĐNĐN ÖZELL ĐKLER Đ

Bundan önceki bölümde açıklamasını yaptığımız takva kavramını

davranışlarına hayatına yansıtan insana muttaki diyoruz. Đşte bu muttakiler nelere inanır

ve hangi davranışı sergilerler? Bu sorunun cevabını burada ele alıcagız.

1- ĐMAN ĐLE ĐLG ĐLĐ ÖZELL ĐKLER Đ

Takva sahipleri Bakara süresinin 177. ayeti kerimesine göre Allaha, ahirete,

meleklere, kitaplara ve peygamberlere inanırlar ve ahireti tercih ederler.(Enam/32).

Bakara süresinin 3. ayeti kerimesine göre de gabya inanırlar. Yanı gözle görünemeyen

elle dokunulamayan ve sadece Allah tarafından bilinen varlık âlemine inanırlar.

2- ĐBADET VE AMEL ĐLE ĐLG ĐL Đ ÖZELL ĐKLER Đ

Muttakiler Bakara süresinin 177. ayetine göre şu ibadetleri yaparlar: malını çok

sevmesine rağmen onu akrabaya, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara, dilenenlere,

köle ve esirlere verirler. Biz buna infak ibadeti diyoruz. Ayrıca zekâtı da fakirlere

verirler. Buna da zekât ibadeti diyoruz. Her ikisini birleştirdiğimizde malî ibadetlerini

yerine getirirler diyebiliriz.

Aynı ayet-i kerimeye göre takva sahipleri namazlarını dosdoğru kılarlar,

verdikleri sözü yerine getirirler, sıkıntılı durumlarda sabrederler. Đşte takva sahiplerinin

gerçekleştirdiği ibadetlerden bir kısmı bunlardır. Aynı şekilde Ali Đmran süresinin 134.

ayetinde bollukta ve darlıkta infak ettiklerine dikkat çekilmektedir. Farzlardan sonra

amellerin Allah’a en sevimli olanı müslümanı sevindirmektir.” “Müslümanı

sevindirmek”, müslümana maddi ve manevi bir yardımda bulunmak, iyi ve kötü

gününde yanında olmak, hayırlı işlerinde ve başarılarında tebrik etmek ve bir musibete

maruz kaldığında teselli etmek ile olur. Peygamberimiz böyle bir davranışın, Allah’a en

sevimli amellerden olduğunu bildirmektedir.64

Mal ve canlarıyla Allah yolunda savaşırlar.(Tevbe 44); geceleri az uyuyup

seher vakitlerinde Allah’tan af dilerler(Zarıyat 17–18) Bakara süresinin 21. ayetinde

takvaya giden yolun yalnız Allah’ a tapınmaktan geçtiği belirtilmektedir. Allahın

64 Đsmail Karagöz, Ayet ve hadislerin ışığında Sevgi ve Dostluk ,Ankara-2004,.121,122

22

hükümlerine sımsıkı sarılmak Allah’ın koyduğu sınırları muhafaza etmek, onları

taşmamak da takvaya goturen yollardır.(Bakara 63,187)

Diğer taraftan hac süresinin 32. ayetinde Allahın hükümlerine saygı duymayı

kalplerin takvası olarak görmektedir. Bir bakıma Allahın hükümlerini hayata geçirecek

şekilde amel üreten iş yapan insanlar kalbin takvasını elde etmiş olmaktadırlar.

Takva sahibi insanların en önemli özelliklerinden biri basiret sahibi yani iç

aydınlığına sahip olmalarıdır. Onlar kendi içlerinde doğan bir takım duyguların rahmani

mi şeytani mi olup olmadığını düşünüp görenlerdir. Bir bakıma bu takva denen

olgunluğa ulaşanlar kendi kendilerini görüp tanıyan anlayan ve tenkit edenlerdir.

Buradaki basiretin anlamı Enfal süresinin 29. ayetinde Furkan olarak geçmektedir. Yani

takva sahıbı insanlar hakla batılı iyiyle kötüyü, doğruyla yanlışı, güzelle çirkini ayıracak

bir ruh olgunluğuna sahiptirler.

Muttaki Müslüman basiret seviyesine ulaşınca Allah’ın ayetiyle bakar ve ayetin gerçeği

göstermesiyle, onun gerçeği görmesini birleştirir ve o zaman kişi Kuran’la aynı sıfata

bürünür65

Muttakilerin bir başka özelliği de, günah işlediklerinde hemen tövbe istiğfar

ederler, günah işlemede ısrar etmezler. Günahtan sonra Allah’ı hatırlamak, günahın

farkına varmak anlamına gelir. Bu hatırlama, kişide derin bir pişmanlık meydana getirir

ve bunun sonucunda Allah’tan af diler. Günahlardan ötürü af dileme peygamber

ahlakının bir parçasıdır. Muttaki insan, günahları sadece Allah’ın bağışlayacağı

bilincinde olur. Günahlarını affettirmek için başkasına yalvarmaz ve başkasını aracı

kılmaz.

Önemli olan günah işledikten sonra günaha ısrar etmeyip af dileyebilmektir.

Alışkanlık haline getirmeden, ısrar etmeden günahtan vazgeçmek, af dilemek insanı

şeytani ahlaktan uzaklaştırır. Şeytan ile inan arasındaki en büyük fark budur. Çünkü

şeytan işlediği günahtan dolayı af dilemedi ama Hz dem hemen af diledi. Takva sahibi

insan Nisa/17ayetine göre tövbenin kabul edilmesinin önemli şartlarından birisinin,

günahtan hemen sonra yapılması olduğunu bilir. Đnsan bazen unutur ve hata eder. Nisa

16 ve 17. ayetlerde tövbenin kabulünün bir zamanı olduğu ve geciken tövbenin kabul

edilmeyeceği hükmünü öğretmektedir. Kalbin kirlenmemesi için günahtan hemen sonra

tövbe edilmesinin şart olduğunu söyleyen b.bayraklı, kirlenen kalbin kalp pişmanlığını

katledeceğini ve insana tövbeyi geciktireceğini söylemektedir.” Đlerde nasıl olsa tövbe 65Avni konuk, Fususu’l-Hikem Tercüme ve şerhi, I,288

23

ederim” diyerek, günah işlemeye devam eden insan, tövbesinin kabulünü güçleştirerek,

kendisini zora soktuğunu ifade etmektedir. Tövbenin ciddi, samimi ve sağlam bir

niyetle yapılmasını ifade etmektedir.66

Bu, insan olmanın fıtratında vardır ama önemli olan günahın ardından Allah’ı

hatırlayarak bilgi ve iradeyi tazelemektir. “ Allah’ ı hatırlarlar” ayetinde, Yüce Allah’ın

kendilerini gördüğünü ve O’ndan utanmanın gerekli olduğunu hatırlarlar. Bir bakıma

zikir burada insanın bilincinin yerine gelmesi ve Allah’a karşı pişmanlık duymasıdır.

Allah’ı hatırlama ve düşünme eyleminin günahtan sonra geldiğini bu ayetten anlıyoruz.

Günah gibi ir hayat tecrübesi, insanın içindeki imanı, binci ve iradeyi uyandırmakta ve

imanın gücünü ortaya çıkarmaktadır. Takva sahibi insan Allah’a karşı duyduğu

sorumluluğu, bu hatırlama ile ortaya koymaktadır. Bir bakıma günah tecrübesi, uyuyan

iman ve iradeyi uyandırmakta, düşünceyi harekete geçirmektedir.

Allah’ı hatırlama, kişinin işlediği günahın altına ezilip kalmasını, ona esir

olmasını ve ona devam etmesini engellemekte ve ondan kurtulmasını temin etmektedir.

Araf/201’de düşünce ve hatırlamadan sonra basiret gelmekte; yani içindeki esintilerin

rahmani mi şeytani mi olduğunu anlayabilmektedir. Buradaki Allah’ı düşünme ve

hatırlama da, günahını görebilmeyi temin eder.67. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır; “ (

Muttakiler) bir de işledikleri ( günah) üzerinde, bile bile ısrar etmeyendir.” 68. Lütfullah

cebecinin Alusi tefsirinden naklettiğine göre, bir fiilin günah, mahzurlu olduğunu bile

bile yapmaya devam etmek muttakinin özelliği olamaz. Günahta ısrarın insanı zirveye

değil de çukura götürdüğünü belirtmektedir. Muttaki ise, rıza_ı ilahi zirvesine doğru yol

alan, tırmanan kimsedir. Zaman zaman ayağı kayıp gerilese de hemen kendisine çeki

düzen veren ve yine tırmanmaya çalışan kimse olduğunu belirtir. Günaha düştüğünde

şartlarına uygun biçimde tevbe eden, o günaha tekrar düşsede günahta ısrar etmeyen

kimse olduğunu söylemektedir.69

3- AHLAK VE HAKLAR ĐLE ĐLG ĐLĐ ÖZELL ĐKLER Đ

Yüce Allah Enam süresinin 151–153. ayetlerinde takvaya giden hak ve ahlakı

davranışları gündeme getirmektedir. Bunları genelde aklın, düşüncenin ve takvanın yolu

olarak belirlemektedir. Şimdi biz bunları sıralayabiliriz. Şirk koşmamak denen Allah’ın

hakkı, anne baba hakkı, çocuk hakkı, toplumun hakkı, hayat hakkı, yetim hakkı, tüketici

66 Bayraklı,V,71 67 Bayraklı, IV,372 68 Al’i Đmran/135 69 Cebeci, a.g.e. 133 (Bkz. Tirmizi, Daavat, 107(5/558), Ebu Davut, vıtr, 26 (2/84)

24

hakkı, hukuk hakkı, sözün hakkı. Đşte bu haklar içerisinde ahlaki davranışlarda yer

almaktadır. Örneğin Enam151.de gizli ve aşikâr fuhşa yaklaşılmaması emredilmektedir.

Bu bir ahlaki kuraldır. Tüketici hakkına riayet etmek de ekonomik hakkı ortaya koyan

ahlaktır. Verdiği sözü yerine getirmek de bir ahlaki davranıştır. Đşte bu haklar yani

ahlaki kurallar Allah’a giden “doğru yolu” belirlemekte ve oluşturmaktadır. Đşte bu da

takvaya giden yoldur. Yüce Allah Kaf süresinin 31–32. ayetlerinde takva sahibini

hatasından dönen ve verdiği sözü tutan olarak bildirmektedir.

Muttaki müminin bir özelliği de, ahdini yerine getirmesidir. Yüce Allah

ahdinde duran ve kötülükten sakınanları sevdiğini belirtmektedir. Ahde vefa ve

haksızlıktan sakınmak, yani insan olmanın sorumluluk ve bilincini taşımak ilahi sevgiyi

celbetmekte ve kişiyi Allah’ın sevdiği kullar arasına sokmaktadır. Yüce Allah güzel

davrananları, kötülük ve haksızlıktan sakınanları sevdiğini beyan etmek suretiyle,

haksızlıktan sakınmayı ve ahde vefayı teşvik etmektedir.

Al-i Đmran 76’da “Hayır(gerçek onların dediği gibi değil), her kim sözünü

yerine getirir ve kötülükten sakınırsa, bilsin ki Allah sakınanları sever”. B.Bayraklıya

göre bir önceki ayetin devamı olan bu ayette Yüce Allah kötülükten sakınanları

sevdiğini beyan etmek suretiyle, bile bile Allah’a karşı yalan söylemeyi ve ümmilere(

güçsüz insanlara) zulmetmeyi önleme yoluna gitmektedir. B.Bayraklı ayetteki “ahde

vefa”, borcunu vaktinde ödemeyi ifade ettiğini, borç ödeme konusunda, alacaklının

statüsüne bakılmaması gerektiğini ve de vaktinde ödenmesi gerektiğini belirtir. Borcu

ödemek, alacaklıya zulmetmemek, takvayı( manevi olgunluğu) ifade etmektedir.

Böylece ayette, takvanın, sosyal ilişkilerde güzel ve adaletli davranma olduğuna işaret

edilmekte ve önemli şartlarından birinin de ahde vefa olduğunu belirtmektedir. Ahde

vefa ve haksızlıktan sakınmak, yani insan olmanın sorumluluk ve bilincini taşımak ilahi

sevgiyi celbetmekte ve kişiyi Allah’ın sevgili kulları arasına sokmaktadır.

Yüce Allah güzel davrananları, kötülük ve haksızlıktan sakınanları sevdiğini

beyan etmek suretiyle, haksızlıktan sakınmayı ve ahde vefa göstermeyi teşvik

etmektedir. Ahde vefasızlığı, kötülük ve haksızlığı önlemenin yollarından birinin sevgi

olduğuna da işaret eden bu ayet, sevgisizliğin nelere mal olacağını vurgulamaktadır.

Ahde vefa göstermemenin, güçsüzlere haksızlıktan sakınmamanın, Allah’ın sevgisini

kaybetmeye yol açacağını vurgulayan ayet, insanlara yanlış davranışlar neticesinde

kaybedecekleri şeyleri hatırlatmaktadır.

25

Allah’ın sevgisi kazanmak, güzel eylemle mümkün olduğuna göre, ahde vefa

göstermek, kötülük ve haksızlıktan sakınmak bu sevginin alt yapısını

oluşturur.70.Demek ki muttaki olmak için ahdini yerine getirmek ve kötü davranışlardan

uzak durmak gerekiyor. Ali Đmran/75’te “ Ehl-i kitaptan öyle kimseler vardır ki

kendisine bir kantar (altın) emanet etsen onu sana eksiksiz öder. Yine onlardan öyle

kimseler vardır ki, ona bir dinar (altın) versen sen üzerine ısrar etmedikçe onu sana

ödemez. Bunun sebebi şudur: Onlar ümmiler hakkında bizim mesuliyetimiz yoktur,

demişlerdir. Onlar Allah’a karşı bildikleri halde yalan söylerler.” 76. ayet, bu insanlar

arasındaki borçlanmaya “ahd” demektedir. Borcunu ödeyene ahdini yerine getiren

diyebiliriz. Demek ki takva’nın temelinde insanlar arasındaki ilişkiler yatmaktadır.

Günahtan sakınmak ikinci seviyede gelmektedir. Ahde vefa ve sakınmak takvayı, takva

da ilahi sevgiyi getirmektedir. Kısaca özetlersek insan kendi amelleriyle takvayı

oluşturuyor, takva da ilahi sevgiyi kazandırıyor.71

Yüce Allah ahde vefanın bir erdem olduğunu ilan ederek şöyle buyurmaktadır:

“Sözleştiğiniz zaman Allah’ın ahdini yerine getirin. Yeminleri, Allah’ı

kendinize kefil göstererek pekiştirdikten sonra bozmayın. Doğrusu Allah, yaptığınızı

bilir.” 72B.Bayraklı “Allah’ın ahdi” kelimesini “Allah ile olan sözleşme ” olarak

yorumlamaktadır. Allah ile sözleşmenin nasıl olduğunu açıklamaktadır. Bayraklı’ya

göre, geçmiş âlimlerin yaptıkları bu açıklama doğru olmakla beraber, “ Allahın ahdi”

denince Araf/172. ayetinin akla geldiğini söylemektedir. Elest bezmin’de Allah’a iman

etme yükümlülüğünü üzerine alması, insanın, Allah’a verdiği söz olmaktadır. Allah’a

imanı, O’nunla yapılan bir sözleşme olarak düşünmektedir. Bu imanın getirdiği

yükümlülükleri hayata geçirmek de ahde vefa olmaktadır. Đman denilen sözleşmeyi

yerine getirmenin delili manevi, ahlaki ve toplumsal görevlerini yerine getirmek

olacaktır.73

Süleyman Aktaş burada bahsedilen muttaki seviyesine gelen olgun bir

müslümanın, insana verilen sözün Allah’a verilmiş bir söz olarak kabul edildiğini ve o

ölçüde ahdini yerine getirmek için titiz davrandığı belirtmektedir. “Ahde vefa” nın

oluşumunda bilinç, samimiyet, başkalarına ve insanın kendisine saygısı gibi amellerin

70 Bayraklı,a.g.e,IV,195.196 71 Aktas, Din Eğitimi Açısından Đnsan-ı Kamil Kavramı(Basılmamış Doktora Tezi),.43 72 Nahl/91 73 Bayraklı,a.g.e,XI, .72, 73

26

bir araya geldiğini belirterek, eğitimin insana aşılayacağı en büyük değerin “ahde vefa”

olduğunu söyler.74

Başka bir ayette Yüce Allah “ve ( asıl iyi) ahidleştiklerinde de sözlerinde

duranlardır.”75

Sözleştikleri zaman sözlerini yerine getirenler yani ahde vefa gösterenler biri

yakalamış olacaktır 76.

Maide süresi 13. ayette Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Ahidlerini

bozduklarından dolayı onları lanetledik ve kalplerini katılaştırdık. Kelimelerin yerlerini

değiştiriyorlar. Kendilerine verilen hükümlerin önemli bir bölümünü de unuttular.

Đçlerinden pek azı hariç, onlardan daima bir hainlik görürsün. Yine de sen onları affet ve

aldırış etme! Şüphesiz Allah iyilik edenleri sever.”77 B.bayraklı bu konuda şöyle

söylemektedir: Ayette bahsedilen antlaşmanın bozulmasıdır. Allah’ın bunu “ sözlerini

tutmadılar” şeklinde ifade ettiğini aslında “misaklarını, akidlerini bozdular” anlamına

geldiğini söylemektedir. Verilen sözde durmamanın Đsrailoğularına ait bir özellik

olduğunu, ilkel toplumların, köle ruhlu insanların huyu olduğunu, onların bir antlaşma

kültürüne sahip olmadığını söylemektedir. Müslümanlar sözlerinizde durunuz,

akidlerinizi yerine getiriniz, ilkellikten kurtulunuz” demektedir. Verdiği sözde

durmamak Müslüman ahlakında yer almadığını, Kur’an’da geçmişten örnekler verilerek

bunun eğitiminin yapıldığını söyler.

Ayrıca verdiği sözde durmayan insanın rahmetten kovulma ve kalbin

katılaşması cezasına çarptırıldığını belirterek bunun hem suç hem de günah olduğunu

söylemektedir. Yaptığı anlaşmayı yerine getirmeyen dünyevi olarak cezalandırılacak,

ahirette de büyük azaba uğrayacaktır. Bakara süresinin 40. ayetinde Allah’ın bize vaat

etiklerini yerine getirmesi için öncelikle, bizlerin O’na verdiğimiz sözü yerine

getirmemiz gerektiğini ifade ediyor. Demek ki kulun iradesi tatbikat alanına girmedikçe

Allah’ın vaad ettiğini yerine getirmeyeceği gerçeği ortaya çıkmaktadır. En büyük

cezalardan biri de bu olmaktadır. Anlaşmayı bozmanın cezasız kalmayacağını ve bunun

ağır olacağını vurgulamaktadır78.“ Ancak kendileriyle antlaşma yaptığınız

müşriklerden( antlaşma şartlarına uyan) hiçbir şeyi size eksik bırakmayan ve sizin

74 Aktas, a.g.e. 32 75 Bakara/177 76 Bayraklı,a.g.e,II,393 77 Maide 13 78 Bayraklı,a.g.e,V,498

27

aleyhinize herhangi bir kimseye arka çıkmayanlar ( bu hükmün) dışındadır. Onların

antlaşmalarını süreleri bitinceye kadar tamamlayınız. Allah sakınanları sever”79.

Muttakinin bir başka özelliği de adalet sahibi olmasıdır. Adalet muttakinin her

yönü ile taşıdığı bir vasıftır. Kelime “eşitlik” manasına gelir. “bir şeyi layık olduğu

yerde kullanmamak” anlamına gelen zulmün zıddıdır. Eşitlik, herkese, her şeye aynı

değeri vermek değildir. Her şeye layık olduğu değeri vermek, layık olduğu yere

koymaktır. Muttaki, kalbine layık olan sevgiyi ve korkuyu yerleştiren, ibadeti layık olan

varlığa yapan, doğru söz söyleyen, her varlığı Đslami ölçüler içerisinde değerlendiren,

takvaya en uygun adaletli davranış yolunu tutan kimsedir.80

Yüce Allah Maide/8’de şöyle buyurmaktadır; “ Ey iman edenler! Allah için

hakkı ayakta tutan, adaletle şahitlik eden kimseler olunuz. Bir topluluğa duyduğunuz

kin, sizi adil davranmamaya itmesin. Adaletli olunuz; Bu takvaya daha uygundur.

Allah’a isyandan sakınınız. Allah yapmakta olduklarınızdan haberdardır”.Bu ayette

adalet ve takva arasında ilişki kurulmaktadır. Adil davranmak, sadece karşı taraftaki

fayda temin etmemektedir.; aynı zamanda adil davrananın manen gelişimini de temin

etmektedir. Bu gelişimin boyutu ve yönü takvaya doğrudur. Muhammed Esed’in dediği

gibi takva Allah’a karşı sorumluluğun bilincinde olmaktır. Takva denen bu bilinç ve ruh

olgunluğuna çeşitli yollardan gidilmektedir.

Adalet başlı başına insanı eğiten bir okuldur. Adaleti hayata geçirenler bu

okuldan takva elbisesini giyerek çıkarlar. Bakara 197’ye göre takva ruhun ve sosyal

ili şkilerin gıdasıdır. Bu gıda ile beslenmenin en önemli anı kinini yutarak insanlara adil

davranmaktır. Adaletin doğurduğu takva bir taraftan insanı olgunlaştırırken, diğer

taraftan insanı Allah’a yaklaştırmaktadır. Namazla ilgili ayetten sonra bu ayetin gelmesi

manidardır. Namaz dinin direği, adalet de mülkün direğidir. Siyasetin, sosyal

ili şkilerin, hukukun direği adalettir. Bir toplumda adalet yaşadıkça toplum da yaşar.

Siyasi, sosyal ve ekonomik dengeleri ifade eden adaletin en büyük düşmanı kindir.

Allah, kinle adaletin arasını ayırma eğitimini vermektedir.81

Elmalı’ya göre adalet Allah’ın korumasına girmek için en yakın vasıtadır.

Adalet düşman olan kâfirlere vacip olunca, dâhili siyasette ve Müslümanlar hakkında

adaleti yerine getirmenin ne kadar önemli bir fariza olduğunu belirtmektedir. Adalet,

79 Tevbe/ 4 80 Cebeci, a.g.e,141 81 Bayraklı,a.g.e,V, 486

28

takvaya en yakın bir görevdir. Fakat takvanın aynısı da değildir. Bunun için adalet

yapınız ve Allah’tan korkunuz demektedir ayette. Allah’tan korkmayan adalet yapamaz.

O halde Allah’ın emirlerine ve hükümlerine karşı gelmekten sakınıp, Allah’ın

korumasına giriniz. Çünkü “ Allah yaptıklarınızdan haberdardır” iyi veya kötü, hiçbir

işte gaflet etmez ve hiçbirisini hükümsüz bırakmaz.82

Yüce Allah, “adaleti uygulayın, bu takvaya en yakındır” diyerek müminleri

adaletli olmaya çağırmıştır. Yüce Allah, müminleri önce, bir topluluğa olan kinlerinin

kendilerini adaletsizliğe sevk etmesinden nehyetmiş, sonra da yeni bir cümle ile bu

hususu te’kid etmek için, adaletle davranmalarını açıkça emretmiş, daha sonra da

adaletli olmalarının sebebini, “Bu, takvaya en yakın olan şeydir” diye belirtmiştir.

Bunun bir benzeri de, “Affetmeniz, takvaya daha yakındır”83ayetidir. Bu ifade ile ilgili

iki izah vardır:

a)“Allah’a asi olmaktan ( sakınmaya), daha yakın ve uygundur” demektir.

b)“Allah’ın azabından ittikaya ( korunmaya) daha uygun ve yakındır.”84

Muttaki insan aynı zamanda gerçek dosttur. Đnsanların bir veya birkaç dostu

olabilir. Fakat gerçek dostlar dış görünüşleri ile gerçek dost oldukları gibi, gönülden de

dost olanlar ve de zor günlerde dost kalabilenlerdir. Gerçek dostlar zor gün, kötü gün

dostlarıdır. Muttaki insanın, hiçbir hal ve hareketinde sahtekârlık, göründüğü gibi

olmamak vs. olmaz. Muttaki en çetin kıyamet gününde de dost kalabilendir.85

Aktaş ise yüce Allah’ın dostluğu iki kısma ayırdığını beyan eder:

a)Düşmanlığa dönüşen dostluk

b)Süreli olan dostluk

Konuyla ilgili yüce Allah, Zuhruf süresinin 67. ayetinde şöyle buyurmaktadır:

“O gün, Allah’ın emirlerine karşı gelmekten sakınanların dışında, bütün dostlar

birbirlerine düşman olacaklardır”. Bu dünyada Allah’ı dinine ve peygamberine karşı

koyma yolunda dost olanlar, orada birbirlerinin düşmanı olacaklardır. Şirkin etrafında

toplananlar, kıyameti kopması gibi büyük değişim yaşayarak onların dostlukları da

düşmanlığa dönüşecektir. Buradan anlıyoruz ki, bu dünyada kurulan dostlukların hangi

82 Elmalılı,a.g.e,III,.178 83 Bakara,237 84 Razi, a.g.e, VIII,533 85Cebeci,a.g.e..142

29

temel üzerinde kurulduğu çok önemlidir. Đnkâr ve kötülük üzerine kurulan dostluklar,

derin bir fay hattı üzerine kurulan evlerin durumuna benzer. Fay hattını harekete

geçmesi ile o ev yıkılıp yıkılıp gidecektir.

Takvaya erenlerin bu dünyadaki dostluğu orada da devam edecektir. Takva,

“Allah’a saygı duyup onun emirlerini yerine getirmek, onun emirlerine karşı gelmekten

kaçınmak, ona karşı olan görevlerinin bilincinde olmak ve kendini kötülüklerden

korumak” anlamlarına gelmektedir. Đşte bu oluşumlardan dolayı bu dünyada dost

olanların dostluğu ahirette de aynen devam edecektir. Maide/2 ‘de belirtildi ği gibi “

iyilik ve takva üzerine yardımlaşın, günah ve düşmanlık üzerine yardımlaşmayın”

buyrulmaktadır. Đyilik ve takva uğruna bir araya elen ve dost olanların dostluğu kalıcı

olacaktır, günah ve düşmanlık etrafında birleşip dost olanların dostluğu ahirette

düşmanlığa dönüşecektir.86

Razi bu ayeti şöyle açıklamaktadır: “bu dünyada dost olanlar, ahiret gününde

birbirine düşman olacaktır” demektir. Dostluklar, günah ve küfür üzerine kurulunca,

Kıyamet gününde düşmanlığa dönüşür. Muttakiler, yani birbirine karşı dostluklarını

iman ve takva temeli üzerine bina eden muvahhitlere gelince, bunların dostlukları o

günde düşmanlığa dönüşmez. Hükema, bu ayetin tefsiri hususunda şöyle güzel bir yol

izleyerek demişlerdir ki: “Sevgi, ancak birtakım hayır ve menfaatlerin elde edilip,

birtakım zararların da bertaraf edileceğine inanıldığında gerçekleşen bir şeydir. Đşte

böyle bir inanç bulununca dostluk olur. Gerçekleştiğinde sevgiyi meydana getireceğine

inanılan iyi, güzel ve menfaatli şeyler, ya değişebilir türdendir yahut böyle değildir.

Eğer değişebilir türden olursa, bu sevginin de nefrete dönüşmesi mümkün olur. Çünkü

bu sevgi, ancak bir takım hayır ve rahatlığa sebep olacağına inanıldığı için tahakkuk

etmiştir. Ama böyle bir inanç zail olup, peşinden meydana gelen şeyin zarar ve elem

olacağına inanıldığında, bu sevginin yerini öfkeye bırakması gerekir. Çünkü sebebin

değişmesi, neticenin değişmesini gerektirir. Ama sevgiye neden olan iyi, güzel ve

menfaatli şeyler, devamlı, ebedi ve değişmez şeyler olduğunda, bu sevgi de devamlı

olur, değişmez ve sürer gider. Sonuç olarak, dünyada iken aralarında sevgi ve muhabbet

bulunan kimselere gelince, eğer bu sevgileri dünyalık ve dünyanın hoşluklarını elde

etmek içinse, bu arzu ve neticeler kıyamette devam etmez, aksine orada birtakım elem

ve belaların meydana gelmesine sebep olur. Böylece de dünyadaki bu sevgi, kıyamette

öfke ve nefrete dönüşür. Fakat dünyadaki sevgilerini gerçekleştiren sebep,

muhabbetullah, Allah’a hizmet ve Allah’a itaatteki ortak nokta olursa, işte bu sebep

86 Bayraklı,a.g.e,XVII,355,356

30

değişmez ve yerini başka bir şeye bırakmaz. Böylece, Kıyamette de sürüp gider ve hatta

dünyadakinden daha güçlü, daha temiz, daha mükemmel ve daha üstün olur.87

Buradan bu dünyadaki dostlukların geçici olduğunu sadece takva üzerine

kurulan dostlukların kalıcı olduğunu ve ahirette de bu dostlukların devam edeceğini

anlıyoruz. Muttaki insanın dostluğu kalıcıdır. Sevgisi hiçbir menfaate dayalı olmayan

sadece Allah için olan takva sahibi insanlardır. Demek ki, kalıcı dostluğun altında yatan

manevi oluşum takva olmaktadır. “Ey iman etmiş olanlar Allah’a ittika ediniz. Ve

doğrularla beraber olunuz”. (Tevbe 9/119) .Đmanlarında, ahitlerinde, hak dine olan

bağlılıklarında, gerek niyet, gerek söz veya fiil olarak, yani her hususta doğru ve dürüst

kişilerle beraber olunuz. Onlarla yakınlık kurunuz, onların tarafını tutunuz, hâsılı

onlardan uzaklaşıp ayrı kalmayınız.88

Al’imran süresi 134. ayete göre muttakinin diğer bir özelliği öfkeyi yutmaktır.

Muttakinin ikinci özelliği, öfkesini kontrol altında tutmasıdır. Ayetin bu kısmında geçen

(kezame) fiili lügatte gizlemek, saklamak, örtmek, bastırmak, zaptetmek, menetmek,

durdurmak; sukut etmek, söylememek manalarına gelir. (kazim) kalıbı ise öfke ile dolu

olmak anlamını ifade eder. Bu manalarıyla kavram, psikolojik boyut kazanmaktadır.

Öfkeyi yutmak ve kontrol altına almak, önemli bir ruh disiplini ve olgunluğunun

işaretidir.

Hz. Peygamberimiz(s.a.v) bu konuda şöyle burmuştur: “Öfkesinin gereğini

yerine getirebilecek olduğu halde öfkesini yutan adamın kalbini yüce Allah güven ve

imanla doldurur”. Đnfaktan daha üstün olan öfkeyi yutmak, muttakinin en önemli

özelliklerinden sayılmıştır. Đnfak maldan fedakârlık, öfkeyi yutmak ise duygudan

fedakârlıktır; kısacası infak mali; öfkeyi yutmak ise manevi bir ameldir. Bu hadise göre,

bu eylemin getirisi gönülde meydana gelmekte, ürününü orda vermektedir. Gönül,

güven ve iman ile dolmaktadır. Nefisteki öfke ateşinin sönmesi, gönüldeki güven ve

imanın güçlenmesine neden olmaktadır. Demek ki nefisteki kin arttıkça ve dışarıya

taştıkça, gönüldeki güven ve iman azalmakta, nefisteki kin azaldıkça da gönüldeki

güven ve iman artmaktadır.89

87 Razi,a.g.e,XIX,543-544 88 Elmalılı,a.g.e,IV, 427 89 Bayraklı,a.g.e,IV,367,368

31

Hz. Peygamberimiz öfkesine hâkim olanlar hakkında şöyle buyurmaktadır:

“Güçlü, güreşte galip gelen değildir. Fakat güçlü, kızdığı zaman nefsine hâkim

olabilendir”buyurmuştur90.

“ Đnsanları affederler”ayetini B.Bayraklı şöyle yorumlamaktadır: Ayetin bu

bölümünü daha önce geçen faiz ayetleriyle ilişkilendirildiğini ifade ederek Bakara/280

ayetine dikkat çekerek yorumunu yapmaktadır. Allah teala “Ancak borçlu güç durumda

ise, rahatlayıncaya kadar ona bir vade verin. Eğer bilirseniz bir karşılık beklemeden

borcu tamamıyla silmek sizin kendi iyiliğine olacaktır” buyurarak borcun silinmesini

önermektedir. Al’i Đmran/134’teki affetmek; Bakara/280’de borcu silmek şeklinde yer

almaktadır. Al’i Đmran/134. ayetin başındaki infak kelimesiyle irtibatlandırdığımız

zaman bu yorumun doğru olduğunu söyleyebiliriz. Borcunu ödemeyen ve gelecekte

ödeme ihtimali de olmayan bir kimsedeki alacağından vazgeçmek, bağışlamak/

affetmek anlamına gelebilir. Fakat Al’i Đmran/134’te infak ile affetme arasında öfkeyi

yutmak yer aldığına göre affetmeyi, öfkeyi yutmaya bağlayarak yorumlayabiliriz ki o

zaman, borçlunun borcunu silmek değil; yaptığı bir davranışla karşısındakinin kinini

kabartan kişinin suçunu bağışlamak manasını ifade eder. “ Bayraklı bu ayeti kısasla ilgi

olan Bakara/178 ayetine bağlayarak şöyle yorumlar; “ Katil öldürülenin velisi

tarafından affedilirse kısas düşer ki bu, kinini yutarak yapılan affa bir örnektir.” Hz

Hamza’nın ölümünü örnek gösterir

Affetmekte fedakârlıktır. Bu açıdan bakıldığında yukarda bahsi gecen Al’i Đmran

134’te üç türlü fedakârlığın ele alındığı anlaşılır: infak( ekonomik fedakârlık), kinini

yutmak( psikolojik fedakârlık), affetmek( sosyal fedakârlık). Burada kolaydan zora

önemliden önemsize doğru sıralama yapılmaktadır. Demek ki en önemlisi ve en zoru

insanları affetmektir. Daha zor olan bir eylemi gerçekleştirebilmek için önce daha kolay

olanı tatbik etmek gerekiyor. Kolay amellerden zora, zordan daha zor olana doğru

insanları alıştırma metodu Yüce Allah’ın Kuran’da uyguladığı be beşeri eğitimcilere

öğrettiği bir metoddur. Suçluyu affetmek din ve ahlakın gereği olduğundan ilahi

sevgiye layık görülmüştür. Din eğitimi bu eylemleri insanlığa kazandırdığında görevini

yapmış sayılacaktır.91

90 Camiu’s-Sağir, II/149 91Bayraklı, a.g.e, IV,369

32

Affetmek, Yüce Allah’ın sıfatlarından biridir. Bu sıfatın cüz’ünü insana

vermiştir ve insandan da affedici olmalarını istemektedir.92

Dünya hayatında da ahirette de onlar için müjdeler vardır.”93B.Bayraklı

muttakilere dünyada ve ahirette çeşitli müjdeler olacağını ve dünyadaki müjdelerinin

çeşitli anlamlara geldiğini belirtir:

a)Cennetle sevinmek: Fussilet süresinin 30. ayetinde: “Şüphesiz, ‘Rabbimiz

Allah’tır deyip, sonra istikamette olanların üzerine melekler iner ve onlara: Korkmayın,

size vaadolunan cennetle sevinin’, derler. Buyururken müjdenin ölüm anında

verileceğine dikkat çekmektedir. Đşte henüz ölmeden önce dünyada iken cennetle

sevinme, müjdelenme anlamlarına gelmektedir.

b)Meleklerin dostluğunun ilan edilmesi: melekler, Fussilet süresinin 30.

ayetindeki müjdeye ilaveten kendilerinin o insanlara dost olduğunu da

müjdeleyeceklerdir:” biz dünya hayatında da ahirette de sizin dostlarınızız”94 (Bunların

sonucu olarak, tebşir denen “müjdelemek”, aslında “ dünya hayatında mutluluğu elde

etmek, daima sevinç içerisinde olmaktır. Korku ve asa olmayınca, onların hayatı daima

sevinç ve mutluluk içinde geçecektir.

c) Cennet ve ondaki nimetler: “ Đman edip iyi davranışlarda bulunanlara,

altlarından ırmaklar akan cennetler olduğunu müjdele”95. “ Affedici ve merhamet sahibi

olan Allah’ın ikramı olarak orada sizin için canlarınızın çektiği her şey var ve

istediğiniz her şey orada sizin için hazırdır”96

d)Allah’ın ve meleklerin selamı: “ Onlara merhamet sahibi Rab(lerin) den

selam vardır.”97“Melekler (cennetliklere) : ‘sabretmenize karşılık size selam olsun!

Dünya yurdunun sonu ne güzeldir’ derler”98

Bütün bunların ötesinde hem dünya hem de ahiretteki müşterek müjde şudur: “ Allah

onlardan razı olmuştur. Onlar da Allah ta onlardan razı olmuşlardır”99 Dinin amacı,

92 Ebu Davud, Edep 3 4/248 Đbn Mace, Zühd,18(2/1401)Tirmizi Birr 74(4/372), bkz. Bayraktar Bayraklı, Ayet ve hadislerin ışığında Đslami sohbetler, Altınkalem yayınları, 1995,14-17 93 Yunus /62.63.64) 94 Fussilet 41/31 95 Bakara 2/25 96 Fussilet 41/ 31–32) 97 Yasin 36/ 58) 98 Ra’d 13/ 24) 99 Tevbe 9/ 100

33

insanları dünya ve ahirette saadete ulaştırmak ve bunun için gerekli olan ilke ve

metotları koyup hayata geçirmektir. Bu, aynı zamanda din eğitiminin insanı dünyada

mutluluğa, ahirette de saadete ulaştırmaya yönelik çalıştırmalıdır” şeklindeki ilkeleri,

metotları ve uygulamalarıdır. Mutluluğa ulaşabilmek için de insanın beynini, gönlünü

ve nefsini “ doyum” noktasına ulaştırmak gerekiyor. Eğitim ve öğretim olmadan da

doyum noktasına ulaşmak mümkün değildir. 100

4- TAKVA SAH ĐBĐ ĐNSAN ÖĞÜTTEN ĐSTĐFADE EDER

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “ Andolsun ki, size, açıklayıcı ayetler ve

sizden önce gelip geçenlerin bir örnek ve saygılı olanlar için bir öğüt indirdik”. Đlahi

eğitimin programında tarih de vardır. Geçmiş toplumların hayatları ve bu hayatlarındaki

inip çıkmalar, çözülmeler, çürümeler, gerilemeler ve çöküş, gelecek nesiller için bir

ibret, bir ders kaynağıdır. Tarihi olgu ve olayların buna göre okunup öğretilmesini yüce

Allah kendi öğretimi ile anlatmakta ve öngörmekte, gelip geçen toplumların hayatını

Kur’an’da örnekler halinde yaşatmaktadır. Bu örnekler, geleceğin geçmişten daha iyi

olması için canlı tutulmaktadır. “ Saygılı olanlar bir öğüt indirdik”. Bu ayetin son

kelimesinde “ sakınan, saygılı olan, Allah’a karşı görevinin bilincinde olan”

muttakilerdir. Muttakileri “ saygılı olanlar” diyebiriz. Allah’a saygılı, kendine saygılı,

verilen, öğretilen bilgiye saygılı, yüce değerlere saygılı anlamına gelmektedir. Bu ruh

ve gönüle sahip olan insanlara Yüce Allah vahyi ile öğüt vermektedir; onlar da ondan

öğüt almaktadırlar. Demek ki saygılı olmak, öğüt almanın alt yapısını oluşturmaktadır.

Yüce Allah’ın verdiği öğüdü alıp özümseyecek manevi alt yapının adına takva

denmektedir.

Bu ayetten çıkaracağımız netice şudur: Yüce Allah açıklayıcı ayetleri,

geçmişten bir örnek ve öğüt göndermesinden anlıyoruz ki, dinde zorlayıcılık yoktur; bir

açıklama, bir örnek ve bir öğüt şeklinde insanı bilgilendirme, yani bir eğitim faaliyeti

vardır; insanları beyin ve gönülden yakalayıp kendi iradeleri, düşünceleri ve saygı

duymaları ile dine getirmek vardır. Onun içindir ki, din âlimi ve görevlileri, Allah’ın

ayetlerini net bir şekilde açıklamak, Kuran’daki tarihi olguları ders alınacak bir şekilde

anlatmak ve Kuran’ın öğüt verme niteliğine uygun bir şekilde davranmak, insanların

tevhit inancından yana değişimlerini kolaylaştıracaktır.101

100 Bayraklı,a.g.e,VIIII,14.15.16.17.18.19.20 101Bayraklı,a.g.e,XIII, 385,386

34

“Bakara süresinin 21. ayetinde ifade edildi zere, Kur’an’ın tamamı bir “ hidayet”

olmaktadır. Buradaki hidayet, “ rehber” anlamına geleceği gibi, “ en doğru şeye

ulaştıran” manasını da taşımaktadır. Her iki anlamın ilgili olduğu kişiler muttaki olan

Müslümanlardır. “ öğüt” ve “ rehber” eğitim faaliyetini içermektedir. Muttaki insan,

gönlünü Kur2an2a açar ve onun rehberliğini kabul eder. Kur’an ona şekil verir, ruhunu

zenginleştirir ve onu olgunlaştırır, onun ayetlerini ruhunda hisseder ve davranışlarını

ona göre yönlendirir.”102

5- MUTTAK ĐLER ALLAH’IN DOSTU VE ALLAHIN SEVD ĐĞĐ

KULLARDIR

Yunus süresinin 62–63. ayetlerinde yüce Allah şöyle buyurmaktadır. Biliniz

ki, Allah’ın dostlarına korku yoktur; onlar üzülmeyeceklerdir. Onlar iman edip takvaya

erişmişlerdir. Görüldüğü gibi takva sahibi insan Allah’ın dostluğunu kazanmakta

Allahın dostu olduğu için de korku ve endişeden uzak kalmaktadır.

Alı Đmran süresinin 76. ayetinde sözünü yerine getirip sakınan kimseleri yani

takva sahibi olanları Allah’ın sevdiği ifade edilmektedir. Böylece takva, ilahi sevgiyi

çağırmakta takvaya sahip olanlarda bu sevgiyi elde etmektedirler. Böylece takva denen

ruh olgunluğuna giden amelleri yapan insanların bu durumu arşa yükselerek oradan

ilahi sevgiyi alıp gelmektedir. Đşte din eğitiminin ana amacı insanları ilahi sevgiyi

kazanacak takva elbisesini giyecek şekilde yetiştirmektir.

Yüce Allah Bakara süresinin 194. ayetinde barışa hürmet göstermeyi, nefsi

mudafa yapmayı takvanın unsurları arasında görmüş ve bunu gerçekleştirenleri muttaki

ilan etmiştir. Đşte bu tarz takvaya erenlerle beraber olacağını söylemektedir. Đbadet ve

ahlak kısmında belirtildiği gibi bollukta ve darlıkta ınfak eden, kinini yutan ve insanları

affeden takva sahiplerini yani Muhsinleri Allah sevmektedir. Đşte bu ameller Allahın

sevgisine götürmektedir.

Kısaca diyebiliriz ki, takva denen ruh olgunluğuna ulaşınca yukarda belirlenen

özelliklere sahip olunuyor. Ama takvaya da onlar götürüyor. Bir bakıma bu özellikler

iki yönlü olarak iş yapmaktadır. Bu işlerden ilki takvayı oluştururken, ikincisi de

takvada ortaya çıkan özellikler oluyor. Đlahi eğitimin ana amaçlarından biri bu

özellikleri insanlara kazandırmak olduğuna göre beşeri anlamda din eğitimi de aynı

amaç üzerinde yürümeli ve çaba sarfetmelidir. Tabiki takva denen özellikleri

kazandırmak, bir yenilenme bir değişim bir gelişim ve bir kalite işidir. Değişmeye 102 Aktaş, a.g.e .32

35

yeniliğe gelişmeye açık olamayanlar bu özellikleri kazanamaz ve takva denen ruh

olgunluğuna ulamazlar.

III-MUTTAK ĐNĐN ÖDÜLENDĐRĐLMESĐ

Kuran-ı Kerim’de yüce Allah teşvik edici olsun diye yukarıdaki özelliklere

sahip olan takva sahibi insanlara ödüller verdiğini söylemektedir. Hiçbir amel iyi olsun

kötü olsun kaybolmamaktadır. Mutlaka yüce Allah tarafından tespit edilip

değerlendirilmektedir. Kuran-ı Kerim’de yanlış amellerin cezayı iyi amellerin de ödülü

çağırdığını belirten yüce Allah özellikle takva sahiplerinin ödüllerini geniş bir şekilde

ele almaktadır. Tabi bu ödüllendirme olayı insanları teşvik edici bir niteliğe sahiptir.

Şimdi yüce Allah’ın muttakilere vaat ettiği ödüllere geçebiliriz.

1- DÜNYEVĐ ÖDÜLLER

a-Sevgisini Đlan Ediyor Allah’ın muttakiye verdiği en büyük ödüllerden biri, sevgisini vereceğini ilan

etmesidir. Muttakiler için en büyük kazanç bu sevgi çemberine girebilmesidir. (Onlar,

size karşı dürüst davrandıkça, siz de onlara karşı dürüst davranın; şüphesiz ki Allah,

antlaşmaya ihanet etmekten sakınanları sever)103 Bu ayetlerde müşriklerin hem

psikolojik yapılarını deşifre ediyor hem de hukuku nasıl yaptıklarını, saldırganlıklarını,

Allah’ın ayetlerine karşı tutumlarını, antlaşmalara sadakatsizliklerini inceliyor. “Allah

muttakileri sever” buyurulurken, takva kelimesine yeni bir anlam verilerek dürüst

davranana dürüstçe davranmak anlamı verilmektedir. Yani dürüst davrana dürüst

davranmaktan kaçınmak takvadır. Takva sahibi olanı Allah sevmektedir. Buradaki

sevgi, dürüst davranmaya teşvik niteliği taşımaktadır. Ayet, milletlerarası antlaşma

hukukunda dürüstlüğün yerini belirlemekte, hukukun dayandığı manevi değerleri tesbit

etmekte, bir bakıma hukuk ile ahlaki değerleri buluşturmakta; ahlak ile hukukun

bağlarından birini gündeme taşımaktadır. Ahlaki değerlerde meydana gelen deprem,

hukukta da aynısını gösterecektir. Diğer taraftan ahlak ile hukukun arasındaki bu

ili şkiyi, Hudeybiye Antlaşması modeli ile evrensel boyuta taşımaktadır.104Allah

antlaşma hükümlerine riayetsizlikten sakınanları sever.105 Bayraklı’ya göre ayetin son

maddesi, takva kavramına yine yeni bir anlam vermektedir. Yaptığı anlaşmayı

103 Tevbe/7 104 Bayraklı,a.g.e,VIII,132 105 Tevbe/4

36

bozmayan insanlar takva sahibidir. Çünkü tek taraflı antlaşmayı bozmak haksızlıktır.

Haksızlığı yapmaktan çekinen insan takva sahibi olduğunda, Allah’ın sevgisini

kazanmaktadır.106

Đlahi sevgiyi kazanmak en büyük ödüldür. Đlk ayette Yüce Allah, antlaşmaya ihanet

etmemeyi takva kavramının içine sokmaktadır. Muttaki insan, yaptığı antlaşmayı

bozmayan kimsedir. Antlaşmanın hükümlerini yerine getirmeyen insan muttaki olamaz.

Bu da, takvanın sosyal ve hukuki boyutunu teşkil etmektedir. Allah hukuka riayet eden

ve sosyal ilişkilerinde olgunluğa ulaşan takva sahibi insana sevgisini ilan etmektedir.107

Al_i Đmran 76’da “Hayır(gerçek onların dediği gibi değil), her kim sözünü yerine getirir

ve kötülükten sakınırsa, bilsin ki Allah sakınanları sever”. Ahde vefa ve haksızlıktan

sakınmak, yani insan olmanın sorumluluk ve bilincini taşımak ilahi sevgiyi celbetmekte

ve kişiyi Allah’ın sevgili kulları arasına sokmaktadır.

Yüce Allah güzel davrananları, kötülük ve haksızlıktan sakınanları sevdiğini

beyan etmek suretiyle, haksızlıktan sakınmayı ve ahde vefa göstermeyi teşvik

etmektedir.108

b- Beraberliğini Đlan Ediyor Manevi değerleri korumak için saldırganlarla mücadele etmek, takvanın diğer bir

unsuru olmaktadır. Yüce Allah bu şekilde mücadele verenlerle beraberliğini ilan

etmektedir:

“ Đşte bu en doğru dindir. Artık bu aylarda kendinize zulmetmeyin ve

müşriklere karşı savaşın, onlar sizinle topyekûn savaştıkları gibi ve bilin ki Allah,

kendisinden ve kötülüklerden sakınanlarla beraberdir”109 Ayette geçen müttaki kavramı,

“ saldırmazlık paktının geçerli olduğu haram aylarda, bir günah işlemekten sakınan”

anlamına gelmektedir. Böylece Allah takvanın anlamına yeni bir anlam getirmektedir.

Allah’ın haram aylarına riayet edip, o aylarda barışı bozmamak takvadandır. Allah

takva eylemini gerçekleştirenlerle beraberliğini ilan etmektedir. Đnsanlar nerede

olurlarsa olsunlar Allah onlarla beraberdir.110 Buradaki beraberlik, düşmana karşı

106 Bayraklı,a.g.e,VIII,123 107 Bayraklı,a.g.e,I,.244 108Bayraklı, a.g.e, IV,196,bkz, Razi, a.g.e, VI,410 109 Tevbe/36 110 Hadid 57/4 Mücadele 58/7).

37

yüksek değerleri korumak, barışı muhafaza etmek, inanç ve ibadet özgürlüğünü

sağlamak için mücadele verenlere destek ve yardım niteliğindeki bir beraberliktir.111

Aktaş’a göre, ayetin muhtevasına göre buradaki takvanın ne anlama

geldiğini anlayabilmemiz için öncelikle “ din” kavramının ele alındığını ve haram

ayların ne olduğunu öğrenip, bilinçli hareket etmenin gerektiği; kavgadan, canlıları

öldürmekten sakınmanın, dinin temelini oluşturduğunu söyler. Haram denen bir

kavramı kabul etmeyen insanın dini anlayamayacağını ifade eder. Haram yani yasak

kavramının olmadığı yerde zulmün başlayacağını ve bu zulmü önlemenin insanın

kendisini ve toplumu koruması açısından bir görev olduğunu ifade etmektedir. Đşte bu

mücadeleyi verenler de dinin bilincinde olan takvaya ulaşan insanlar olmaktadır. Yüce

Allah onlarla beraber olacağını ilan etmektedir112. “Ey iman edenler! Kâfirlerden

yakınınızda olanlarla savaşın, sizde bir sertlik ve şiddet de görmelidirler; Allah ‘ın

muttakilerle beraber olduğunu biliniz.113

. Ayetin bu kısmına Bayraklı farklı bir mana vermektedir. Vatanına ve

bağımsızlığına sahip çıkan, manevi değerlerini koruyan ve bu bilince sahip olan

mümine muttaki denir. Bu konuda Allah’ın emrini yerine getiren, düşmana karşı korku

salacak gücü gösteren mümin muttakidir. Sadece Allah rızası için savaşan müminler

Allah’ın beraberliğini elde ederler. Tevbe süresinin 40. ayetinde Hz. Peygamber

mağarada arkadaşına “ korkma! Allah bizimle beraberdir”, Şuara suresinin 62. ayetinde

Hz. Musa Đsrailoğulları’na “ Asla! Dedi, Rabbim şüphesiz benimle beraberdir, bana yol

gösterecektir” buyurması gibi, Allah müttakilerle beraberdir, inancı müminlerin

korkusunu azaltacak, cesaretlerini de artıracaktır.114.“Đyinin yayılması için kötülüklerle

mücadele vermek, takvanın kendisi olmaktadır. Kötülükle mücadele etmek için de,

iyili ği yaymak gerekiyor. Yüce Allah, bu mücadeleyi verenlerle beraber olacağını

söylemektedir.

c- Ona Bir Çıkış Yolu Gösterir Toplumu çökerten beşeri ilişkilerin başında, aile içindeki ilişkilerin bozulması

gelmektedir. Aile hayatındaki dengesizlikleri, çıkmazları ve ızdırapları dindirmek veya

en az hasarla atlatmak bir takva meselesidir. Aile meselelerinin altından kalkılabilmesi

111Bayraklı, a.g.e, VIII,202, bkz Razı, cilt 11, 513; Et-Taberi, Taberi Tefsiri, IV,292,293 112 Aktaş,a,g.e.46 113 Tevbe/123 114 Bayraklı,a.g.e,VIII, S. 397,398

38

için, Allah’ın öğüdünü dinlemek gerekiyor. Bu öğüdü dinleyenlere Allah çıkış yolu vaat

ediyor.

Talak süresinde Allah, aile ilişkilerinin düzenli ve adil olabilmesinin,

takvanın(ruh olgunluğunun) temelleri üzerine kurulmasıyla mümkün olacağını beyan

etmektedir. Boşanma ile yüz yüze gelen aile ortamında adil davranmak, Yüce Allah’ın

koyduğu sınırı aşmamak, ailesine haksızlık yapmamak gibi yüksek bir ahlaka sahip

muttaki adam, Talak/1-2’de takdir edilmekte ve ona yeni bir fırsatın verilme verilme

ihtimalinden ve yeni bir çıkış kapısının yaratılacağından bahsedilmektedir. Demek ki

takvanın ödülü, Allah tarafından o insana yeni bir fırsatın ve çıkış yolunun verilmesidir.

Takva ile olgunlaşmış bir şahsiyete sahip olan insanların önünde, fırsatlar ve çıkış

yolları her zaman açık olacaktır. Takva(ruh olgunluğu), ailevi ve sosyal problemleri

eritmekte ve onların çözümünde ilahi yardımı temin etmektedir”.115

d- Ummadığı Yerden Rızık Verir Ve Đşini Kolayla ştırır Yüce Allah Talak süresinin 3. ve 4. ayetlerinde takva ile bereket arasında ilişki

kurmaktadır. Manevi hayatın insanın maddi yaşantısını ne denli etkilediğini Yüce Allah

aşağıdaki ayetlerde bildirmektedir. Arası bozuk olmasına rağmen takvasını gereği

olarak eşine adil davranan ve bu hususta Allah’ın emrine saygı duyan insanın ödülü,

ummadığı yer ve anda rızkının verilmesi ve işinin kolaylaştırılmasıdır. Talak süresinin

üçüncü ve dördüncü ayetleri bu ödüllere işaret etmektedir.116“Allah onu hiç beklemediği

yerden rızıklandırır. Kim Allah’a dayanıp güvenirse O kendine yeter. Şüphesiz Allah

dilediği şeyi sonuca ulaştırır. Allah her şey için bir ölçü koymuştur.”117

B.Bayraklı bu ayeti şöyle yorumlanmaktadır: “Yüce Allah, ekonomik

nedenlerle boşanma durumuna gelen eşlerin boşanmamaları, ya da boşanmaktan

vazgeçmeleri halinde, beklemedikleri bir yönden onların ekonomik ihtiyaçlarını

giderecektir. Bir an boşanacak duruma gelen eşlerden boşamak isteyen koca ise koca

kendi duygularını kontrol ederek Allah’a olan saygısı gereği boşamaktan vazgeçerse

Allah ona bir çıkış yolu verecektir. Bu çıkış yolu da “ beklemediği yerden kendini

“rızıklandırma” şeklinde olacaktır. Buradaki “rızıklandırma” yı sadece ekonomik

olarak almamalıyız. Ruhun gıdası olan sevgi ve mutluluk ta olabilir. Sevgi ve mutluluk

da ruhun gıdasıdır. Beklemediği bir yönden, onların kalplerine bir sevgi ve esenlik

115 Bayraklı,a.g.e,I,245 116 Bayraklı,a.g.e,I,246 117 Tevbe/3

39

koyup aile hayatlarını sürdürmelerini temin eder. Bu durum onun beklentilerinin

ötesinde bir oluşum meydana getirebilir.”

“ Đşte bu, Allah’ın size indirdiği buyruğudur. Evet kim Allah2a saygı duyarsa

Allah onun kötülüklerini örter ve mükafatını büyütür.”118

B.Bayraklı’ya göre, “ Kim Allah’a saygı duyarsa” ifadesi de, “ Kim Allah’ın

buyruklarını yerine getirirse” anlamına gelmektedir. Allah’ın buyruklarını yerine

getirmek, O’na saygı duymaktır ve saygısını ispat etmektir. Đşte Allah’ın emirlerini

yerine getirip O’na olan saygını ispat edenin kötülüklerini Yüce Allah örtecek ve onun

ödülünü büyütecektir, fazlalaştıracaktır. Özel anlamda olaya bakarsak, boşanma

konusunda Allah’ın emirlerini yerine getirenin, aile içinde boşanmaya sebep olan

kötülüklerini Yüce Allah örtecektir; o kötülüklerin tahribatını önleyecektir. Kötülüklerin

kokuşturmasını durduracaktır. Kötülükler orda durursa ödül verilemez. Önce kötülükler,

gizlenir, örtülür ortadan kaldırılır, ardından ödüle geçilir. Aslında kötülükleri örtmek bir

ödüldür, ama bu ödül başka bir ödül ile de büyütülmektedir.

Bundan şu neticeyi de çıkarıyoruz: Aile içindeki hukuki ilişkilere Allah’a saygı

çerçevesinde yaklaşmak, manevi ödülü getirmektir. Đşte hukuk ile eğitimin buluştuğu

noktalardan biri de budur. Çünkü suçun örtülmesi ve ardından kişiye ödül verilmesi

genelde bir eğitim metodudur. Ama bu alan suçu görülmemesi ile hukuku da

ilgilendirmektedir119.

Takva ve bereketin gelmesini ifade eden bir başka ayet ise Araf süresi 96.

ayette geçmektedir: “Eğer o memleketlerin halkı iman edip Allah’tan sakınsalardı,

kesinlikle üzerlerine gökten ve yerden bereketler açardık…” Yüce Allah bu ayetiyle,

önceki isyan edip direnenleri ansızın yakalayacağını beyan edince,, bu ayette de, itaat

etmeleri halinde onlara hayırların kapılarını açacağını beyan ederek şöyle demiştir:

“Şayet memleketler ahalisi, Allah’a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine ve ahiret

gününe inansalar ve Allah’ın nehyettiği ve haram kıldığı şeylerden sakınsalardı, onlara

yağmur vasıtasıyla semanın bereketlerini; bitkiler, meyveler, sürüler ve hayvanların

çokluğu; emniyet ve enliğin bulunması sebebiyle yerin bereket kapılarını onlara

açardık.”120

118 Talak/4 119 Bayraklı,a.g.e,IX,.382,383 120 Razi,a.g.e,X,522

40

Đman ve takva denen değerler toplumda çok önemli değişimler meydana

getirmektedir. Đman ve takva, ilahi lutfa, ihsana ve takdire sebep olmaktadır. Đnsanların

gönlü, ilahi âleme çıkıp oradan bereketi alıp gelmektedir. Bu bilgiye inanan insanların

inkâr etmeleri ve günahla bereketleri ortadan kaldırmaları mümkün değildir. Sonuç

olarak, Allah, “kendisine karşı sorumluluğun bilincinde olmak” anlamına gelen takvayı,

bereketiyle maddi imkânlara dönüştürmektedir. Mananın maddeye dönüşümüne şahit

oluyoruz bu ayette. Bu bereketin hem gökten hem yerden olacağına dikkat

çekilmektedir. Netice olarak denilebilir ki, yüce Allah, toplumların hayatında meydana

gelen dinamiklerin neler olduğunu açıklamakta, bu değişimlerin amaçlarını tespit

etmektedir. Mesela gök ve yerden bereket kapılarını açan Allah olduğuna rağmen, bunu

insanların iman ve takvasını esas alarak yaptığını buyurmaktadır. Sebep- sonuç ilişkisi

içerisinde yapılan bu açıklamalar, manevi oluşumların zamanla maddi neticelere

dönüşebileceğini gündeme getirmektedir. Toplumsal değişimlerde ilahi iradenin,

insanın inanç, takva ve yapıp etmelerinin ve amaçlarının yeri tesbit edilmektedir.121

e- Güven Elde Ederler Sosyal takva olgunluğunu elde eden toplumlar, dünya ve ahirette güven

içinde olma ile ödüllendirilirler: (Takva sahipleri, yani korunanlar ise güvenli bir

yerdedirler).122Fert ve toplum için mükâfatların en önemlilerinden biri de, içeride ve

dışarıda güven içinde olmaktır. Güvenli ihtiyacı insanın önemli ihtiyaçlarındandır.

Duhan süresinden aldığımız bu ayetten sonra pek çok ödül sayılmakta, ancak güvenlik

ihtiyacını giderme, önemine binaen öncelikli olarak vurgulanmaktadır. Cennetteki

nimetlerin başında güven nimetinin zikredilmesi, güven olmadan hiçbir nimetin işe

yaramayacağını anlatmak içindir. Kendini güvende hissetmeyen fert ve toplumlar,

içinde bulundukları nimetlerin tadını asla alamazlar. Bu dünyada takva denen ruh

olgunluğuna ulaşanlar, hem fert olarak kendi içlerinde güvene ulaşmış, hem de

toplumların güvenini elde etmiş olurlar. Ayrıca bu güven, dünyadan ahirete uzanacak ve

oradaki sonsuz güveni de kazandıracaktır.

Demek ki takva, güveni bu dünyadan ahirete taşıyan bir ruh gücüdür.

Đnsanlarla itişen, tartışan, haklara tecavüz eden, bencil, muhteris ve müfteriler güven

içinde bir çevre oluşturamazlar. Güven, korkudan ve üzüntüden uzak olmaktır. Takva

sahibi insanın işlediği ameller e sahip olduğu olgun ruh seviyesi, öteki dünyada onu

korkulardan arındırır. Araf/35’de bu duruma işaret edilerek şöyle buyrulmaktadır; (Ey

121 Bayraklı,a.g.e,VII,232,233 122 Duhan/51

41

Âdem nesli! Size içinizden peygamberler gelip ayetlerimi size anlattığı zaman, kim

yalanlamadan sakınır ve halini düzeltirse, artık onlara korku yoktur ve mahzun da

olacak değillerdir). Ayet takvaya, değişime ve güvene götüren yolu çizmektedir.

Peygamberler, mükemmelliğe götüren yolu çizen ilahi öğretileri insanlara tebliğ ederler

ve öğretirler. Bu öğretiler takvayı, takva değişimi, takva ve değişim de, birlikte korku ve

kederden kurtuluşu getirecektir.

Demek ki takva eğitimle mümkün olmaktadır. Takvasız değişim, değişimsiz

güven olamaz. Bu zincirdeki her bir değer diğerine bağlıdır. Birisinin kopmasına,

diğerinin yok olmasına neden olur. Kurtuluş, kötülüğün dokunmaması ve mahzun

olmamak gibi hayata tat veren ve hayatı cennete çeviren oluşumlar, takva sayesinde

ulaşılan merhalelerdir. Zümer süresinin 61. ayetinde, korkusuzluğa ve kedersizliğe

götüren süreç şöyle ifade edilmektedir. “Allah takva sahiplerini kurtuluşa erdirir.

Kötülük onlara dokunmaz ve onlar mahzun da olmazlar”.Takva, ruhun bedenin

arzularından, nefsin hevasından, şeytanın etkisinden, insanların entrikalarından ve

üzüntülerden kurtulmaktır; bu ödüller de, takva denen ruhun içeriğindeki elementlerin

adıdır. Manevi ve sosyal problemlerini çözemeyen fert ve toplumlar, kötülüklere daima

açıktırlar. Kötülüklere açık olanlar ise, daima korku içindedirler. Đşte takva, bu ferdi ve

sosyal problemlerin çözümünün adıdır. Kötülüklere karşı korunmak, insanı korku ve

endişeden uzak bir hayat sürmeye götürür.123

Tevhid inancına inanan, ahirete iman eden ve ondan şüphe etmekten kaçınan,

ahirete iman eden ve ondan şüphe etmekten kaçınan, günaha dalmayan, Yüce Allah’ın

emirlerini yerine getiren ve onlara karşı gelmekten sakınan kişi takva sahibidir. Bu

insanlar ahirette güvenli bir yerde ve makamda olacaklardır. Onların beni ve gönlü bu

dünyada şüpheden uzak, güven içinde, kesin imana sahip olduğundan, insanlar da

kendisinden emin, güven içinde olduğundan orada güven içinde olacaktır. Bu dünyada

beynini ve gönlünü nefsin ve şeytanın vesveselerinden güvende kılan insanların da

kendisinden güvende olduğu bir insan, öteki âlemde güven içinde olacaktır.124

Ayette geçen emin “güvenilir” kelimesinden anlıyoruz ki, güven önemli bir

değerdir ve değerlerin ön sırasında yer almaktadır. Demek ki takva, insanın iç âlemi ile

sosyal hayatında yakalayacağı güvenle elde edilecektir. Süleyman Aktaş, Duhan/51’i

şöyle yorumlamaktadır: Daha sonraki ayetlerde, pek çok ödüler sıralanmasına rağmen,

123 Bayraklı, a.g.e,I, 246.247 124 Bayraklı,a.g..e, XVII,427

42

ilk ödül o “güven” olmaktadır. Güven içinde olmayanlara, diğer ödüller hiçbir tat ve

zevk veremez. Böylece Yüce Allah toplumu en çok ihtiyaç duyduğu şeyin güven

olduğunu bize öğretmektedir. Güven içinde olmayan toplumların, zenginliği, sosyal

etkinlikleri ve beşeri ilişkilerinde tat yoktur. bu durumda güven, dünya ve ahiretin en

büyük nimetini teşkil eder. müslüman ahiret ortamını bu dünyada ki amelleriyle

kazanmaktadır. Takva mertebesine ulaşan fert ve toplum, yani bu dünyada insanlarla

itişmekten, aşırı tartışmaktan, haklara tecavüz etmekten, bencillikten, ihtirastan,

kibirden, zinadan, iftiradan kaçınan, kendisini koruyan ve kısaca insanlar ve

yaratıcısıyla güven içinde olanlar ahiret yurdunda güven içinde olacaklardır.125

Hicr süresi 45_48’de Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “ Takva sahipleri,

elbette cennetlerde ve pınar başlarında olacaklar, Oraya esenlik ve emniyetle girin. Biz,

onların gönüllerindeki kini söküp attık; onlar artık köşkler üzerinde karşı karşıya oturan

kardeşler olacaklardır. Onlara orada hiçbir yorgunluk dokunmayacak ve onlar oradan

çıkarılmayacaktır.” B.Bayraklı’ya göre, buradaki cennetlerin ve pınarların hem dünyevi

hem de ahiretle ilgili olduğunu belirtir. Takva sahibi insanla, aslında iç âlemlerini

cennete çeviren ve psikolojik oluşumları olumlu manada pınarları pınarlar gibi akmakta

olan kişiler gibidir. Ayette geçen “cennetler” kelimesinin çoğul olması, takva sahibi

insanların em iç âlemlerini hem sosyal hayatlarını hem de ahiretlerini cennete

çevirmektedir. Böylece cennet ödülünün, inanışlarının ve davranışlarının neticesi

olduğu ortaya çıkacaktır. Ayette geçen “cennetler” çoğul olduğuna göre, çoğul

cennetlere Rahman süresinden de bir açılım getirmektedir: “ Rabbinin huzurunda

durmaktan korkan kimselere iki cennet vardır”(Rahman 55/46) Burada Allah’a karşı

kötü fiil işlemekten sakınan iki cennet; “ iyiliğin karşılığı iyilikten başka bir şey midir?.

Ayetteki pınarlar, Muhammed 15’te geçen bozulmayan sudan, süzme baldan, tadı

değişmeyen sütten ve tatlı içecekten oluşan nehirler olabilir.

Đman eden insan güvenilir insandır. Onun elinden ve dilinden herkes

güvendedir. Demek ki dünyevi manası ile ele alınca, takva sahibi insanların yaşadığı

ülkede barış ve güven vardır. Kin ve düşmanlıktan arınmış, herkesin hayatı, malı ve

sahip olduğu tüm değerler güven içindedir. Bu dünyada hem iç dünyasını hem de

ülkesini barış ve güven içinde oluşturanlar elbette ahiretteki cennetlerde de esenlik ve

125 Aktaş, a.g.e..47

43

güven olacak, o şekilde oralara gireceklerdir. Muttaki insan, Allah ile kendisi ile ve tüm

insanlık barış içinde olan, kendisine güvenilen insandır.126

Süleyman Aktaş ise bu dört ayette şu sosyal realiteyi çıkarmaktadır: “ bir

yerde kin varsa ve insanlar birbirlerine zahmet veriyorlarsa orada kardeşlik duyguları ve

davranışları ölmüş demektir. Kardeşliğin öldüğü yerde de “ güven” yok demektir.

Takva sahibi olmak için kalpteki kini söküp atmak, insanlara zahmet vermekten

sakınmak ve kardeşlik duygu ve davranışlarını canlı tutmak gerekiyor. Bunu bu

dünyada hayata geçirenlerin öteki dünyadaki ödülleri de öyle olacaktır.”127

Yüce Allah’ın kendisini kötülüklerden koruyanı, diğerlerinin kötülüklerinden

koruyacağını bildirmektedir. Ar’af/35’te “ Size bir iyilik dokunursa, onları üzer ve

kederlendirir. Başınıza bir felaket gelirse, onunla ferahlanır ve sevinç duyarlar. Eğer siz,

sabırlı olurda korunursanız, onların hileleri size hiçbir zarar veremez. Kesinlikle Allah

onların yaptıklarını ilmiyle kuşatmıştır.” Aktaş, Sabretmek ve takvanın, insandan

düşmanlarının entrikalarından koruduğunu, Allah’ın dünyada takva sahiplerine

bahşettiği bir ödül olduğunu. söylemektedir 128B.Bayraklı ise, kinin bulunduğu yerde

sevinç olmadığını, kinin atılmasından sonra mutluluğa ulaşıldığını belirterek ayetteki

psikolojik mutluluğun, sosyal mutluluğa dönüştüğünü söyler. Đşte burada ilahi eğitimin

gönüllerde cereyan ettiğini oradan sosyal hayata yayıldığını, aslında yüce Allah’ın din

eğitimi ile genel eğitime gönülle uğraşıp kinden temizleme ödevini de yüklemiştir

der.129

f- Allah’ın Dostlu ğunu Kazanır Veli, Sevgi, yardım, emre uymak, emri uygulamak gibi manaları içererek

dostluğun sıcaklığını kalbinde taşıyıp her yerde buna sadık kalmayı kendine bir hak ve

vecibe kabul edenin sıfatıdır.130 Dost, yar ve sadık manasına gelen veli, Firuzabadi’ye

göre, yağmur kesildikten sonra yağan ikinci yağmura denir. Bu yağmur rahmet doludur.

Đman, takva, korkusuzluk ve kedersizlik gibi manevi oluşumların meydana getirdiği

ilahi dostluk, insan için en büyük ödüldür. Bu ödül veliliktir. Veli ile muttaki, hemen

hemen aynı kişiyi ifade etmektedir. Velilik, muttaki insanın, Allah katındaki makamının

126 Bayraklı, a.g.e,X,.368.369 127 Aktaş,a.g.e.s.47 128Aktaş,a.g.e.s.48 129 Bayraklı,a.g.e,X,373 130 Celal Yıldırım, Asrın Kuran Tefsiri, Anadolu yayınları, V,2736

44

adıdır. Đnsanın inanış ve davranışlarıyla oluşturduğu yapının adına takva denir; bu

binanın Allah katındaki diğer adı da veliliktir.131

Allah, Kuran’da kimlerin dostu olduğunu veya kendisine dost olanların

özelliklerini sayarken, temel özellik olarak takvayı göstermektedir. Kulun Allah’a;

Allah’ın kula; kulun kula ve nihayet insanın şeytana olan dostluğunu ifade etmek üzere

Kur’an’da birçok yerde kullanılmaktadır.

Allah’ın kula, kulun Allah’a dostluğu; “ sizin dostunuz, Allah ve Resulüdür; iman

edenlerdir, onlar ki namazı kılar, zekâtı verir ve rükû ederler. Bu ayet, insanların

dostlarını belirlemektedir.: Allah, Peygamber ve iman edenler. Kulun kula dostluğu;

“iyilikle kötülük bir olmaz. Sen kötülüğü en güzel bir şekilde önle. O zaman seninle

arasında düşmanlık olan kimse, sanki candan bir dost olur.”132 Đnsanın şeytana dostluğu;

“Kim Allah’ı bırakır da şeytanı dost edinirse, elbette apaçık bir ziyana düşmüştür.”133

B.Bayraklıya göre bu ayetlerde yüce Allah insanlara dost ve düşmanını bilmeyi ve

davranışlarını ona göre düzenlemeyi çok ciddi bir bilinç seviyesine çıkmasını

öngörmektedir. Kendi iç âlemindeki dost ve düşmanı bilmeyen insan, Allah’ın dostluğu

ayıramayacak, insanlardan kimlerin kendine dost olduğunu da kestiremeyecektir.

Demek ki eğitim, dostluk ağacının köklerini insanın akıl ve gönlüne salacak, oradan

çıkan dostluk ağacı sosyal hayatı sarıp Allah’a uzanacaktır. Bu konuda eğitim büyük

bir sorumluluk yüklenmeli, yetişmekte olan nesillere bu bilinci aşılamalıdır. Özellikle

Fussilet/34’teki düşmanlığın dostluğa dönüşmesinin dinamiğini iyi anlatılmalı;

düşmanın daima düşman, dostun da daima dost kalmayacağı bilinci verilmelidir.134“ Đyi

bilin ki Allah’ın dostlarına korku yoktur. Onlar üzülmeyeceklerdir. Onlar iman ve ittika

etmiş olan kimselerdir. Dünya hayatında da ahirette de onlar için müjdeler vardır.”135.

B.Bayraklı bu ayetlerde, Yüce Allah’ın “Allah dostlarının” yani “ velilerin” kimler

olduğunu özellikleri ile açıkladığını dile getirerek halk dilinde “evliyaulllah” denen ve

“Allah dostları” anlamına gelen bu ifadeyi açıklamaktadır. “Allah dostları” ifadesini iki

türlü yorumlamaktadır: ilki, “ bunlar Allah’ın dostudur”; diğeri de, “ bunlar Allah’a

dost olanlardır”. Bu manalardan birincisinin ağır geldiğini ifade ederek; Allah’ın insana

dost olduğunu, oysa insanın Allah’a dost olmasını imkânsız olduğunu belirtir. Đnsan

inancı ve amelleri ile zeminini hazırlar ve böylece Allah ona dost olur. Bundan dolayı

131 Bayraklı,a.g.e, I,248 132 Maide/55-56 133 Nisa/119 134 Bayraklı,a.g.e,II,150.151 135 Yunus 62.63_64

45

bizim “ Allah’a dost olan” değil de, “Allah’ın dost olduğu insandan”bahsetmemizin

doğru olacağını söylemektedir.

Bu açıklamayı “ Allah inananların dostudur”136 ayetiyle ilişkilendirerek, yüce

Allah’ın kendi koyduğu ölçüleri yerine getiren kullarını dost edindiğini; kulun onu dost

edinemeyeceğini söyler. Çünkü dost olmanın kurallarını Allah koyar, insan koyamaz.

Bir insanın çıkıp “ Ben Allahın dostuyum” demesi doğru değildir, ama Yüce Allah,

“Ben şu özelliklere sahip olan insanı dost edindim” diyebilir ve diyor da. Allahın dost

dediği veli kelimesinin kökü “veleye”dir. “yaklaşmak” anlamına gelen bu kelimenin

veliye kalıbı “ idare etmek, düzenlemek, işini üzerine almak” manasını ifade etmesinin

yanında “ yardım etmek, sevmek, bir ülkeyi istila etmek” manaları da vardır. Mevla

kalıbı, “Rab, efendi, bir işi gören, yakın hısım, ihsan eden, ihsan oluşmuş, dostu sevdiği

kimse, kul köle azad eden” manasına gelmektedir. Bu manalardan “yaklaşmak, sevmek,

ihsan eden veya olunan, dost” manaları öne çıkar. Yani “Allah’ın velisi, Allah’ın yakın

olduğu veya Allah’a yakın olan; Allah’ın sevdiği veya Allah’ı seven; Allah tarafından

ihsan edilen; Allah’ın dostu manalarına gelmektedir.

Bu açıklamalardan sonra, yunus süresindeki 62.64. ayetlerde geçen “ Allah’ın

dostları”nın özelliklerine geçebiliriz: “ Bilesiniz ki Allah’ın dostlarına korku yoktur.

Onlar tasaya düşmezler.” Burada “ bilesiniz” ifadesiyle Yüce Allah anlatacağı

konunun akıldan çıkarılmamasını emretmektedir. Bilme konusunda verilen emirden

anlıyoruz ki, ilahi eğitimin bir de öğretim, yani bilgilendirme boyutu vardır. “Allah’ın

dostları” buradaki veli kelimesinin çoğulu olan evliya kavramı, “Allah’a yakın olanlar”

anlamına gelmektedir. Bu kelimenin ilk anlamı bu olunca, ikinci anlamı da “ Allah’ın

koruduğu, Allah’ın sevdiği kullar” olmaktadır. Buradaki evliya kelimesinin “yakınlar”

manasına geldiğini şu şekilde ispatlanır: Vakıa suresinin 88. ayetinde “ Fakat ( ölen

kişi) Allah’a yakın olanlar ise” ifadesi yer almaktadır. Buradaki mukarrebun yani

“yakın olanlar” ifadesini Yunus suresinin 62. ayetine götürüp evliya kelimesinin manası

olarak yerleştirebiliriz. Böylece evliyaulllah yani “Allah’ın dostları” , “ Allah’a yakın

olanlar” şeklinde manalandırılabilir. “onlara korku yoktur; tasaya da düşmeyeceklerdir.”

Razi’nin yorumuna göre, korku ‘gelecek’le; tasa da ‘geçmiş’le alakalıdır. Demekk ki,

Allah’ın dostlarının, Allah’a yakın olanların, yani Allah’ın sevdiği kullarının gelecekle

ilgili korkuları; geçmiş hayatları ile ilgili üzüntüleri de olmayacaktır.

136 Bakara, 2/257

46

“Onlar iman edip takvaya ermiş olanlardır.”Allah’ın dostu, Allah’ın sevgilisi ve

Allah’a yakın olabilmek için bu ayete göre bazı hususların yapılması gerekir:

Đman etmek: Veliliğin, yani Allah’a yakın olmanın ilk basamağı sahte tanrıları inkâr,

ikinci basamağı da gerçek imana sahip olmaktır. Đmanın kök kalıbının “ güven”

anlamına geldiğini düşünürsek iman etmek, insanlarla ve Allah ile bir güvenlik hattı

kurmak demektir. Demek ki “veli” Allah’ın güvendiği ve insanların güvenini kazandığı

kimsedir. Veli insana, sırtınızı dönebilirsiniz. Đman etmiş olması, onun güvenirliğini

ifade etmektedir.

Sakınmak: Takvayı elde etmek manevi bağışıklık sistemini

kuvvetlendirmektedir. Bakara süresinin 22. ayetinin tefsirinde takvanın ne olduğu geniş

bir şekilde açıklanmıştır. Yunus süresinin 63. ayetine göre veli, “ inanan ve takvaya

eren kişi” dir. 62. ayetin son kısmını da ilave edersek, gerçek iman ve takva sahibi

olduğu için korkusuzluğa ulaşan ve tasası olmayan insana “veli” denmektedir. Đşte bu

insan Allah’a yakın ve Allah’ın sevgili kulu olmaktadır.

Yüce Allah, sevgisini takva sahiplerine veriyor ayrıca dostluğunu da verdiğini

ilan ediyor. Đnanmayanlar birbirinin dostuyken, inananların dostunun Allah olduğunu

bildiriyor. Bunu Casiye süresinin 19. ayetinde şöyle ifade etmektedir:“ Doğrusu

zalimler Allah’tan gelecek hiçbir şeyi senden geri bırakmazlar. Gerçekten onlar

birbirlerinin dostudurlar. Allah da takva sahiplerinin dostudur.” Bu ayette Yüce Allah,

zalimlerin, hukuk tanımayıp insanlara zulmedenlerin birbirinin dostu olmalarını ve

birbirini korumalarından bahsetmektedir. Yüce Allah, bizlere ve bizden sonraki

nesillere şöyle sesleniyor: zalimler birbirinin dostu olabiliyor, siz de bana dost olun,

zaten ben de takva sahiplerinin dostu olacağımı ilan ediyorum. Benim dostluğumu

bırakıp, zalimlere dost olmayın, çünkü zalimlere dost olmanız, benim dostluğumu

kaybetmeniz demektir.

Sonuç olarak şöyle diyebiliriz: Allah’a dost olabilmek için takva sahibi, yani

O’na karşı kulluğunun bilincinde olmak, O’nun emirlerini yerine getirmek gerekiyor.

Zalimlerin arzularını takip ederse, takvasını kaybeder, takvasını kaybedince de Allah’ın

dostluğunu kaybetmiş olacaktır. Buradaki “dostluk” Allah’ın koruyuculuğu anlamına

gelmektedir. Manevi korucucuk, yani bağışıklık sistemini kaybeden, Allah’ın

koruyuculuğunu kaybedecektir.137 Ayrıca takva, sosyal kaynaşmaya götürür. Toplumun

dirili ğini sağlayacak temel harçlardan birinin dostluk olduğu ve eğitimin toplumsal 137 Bayraklı,a.g.e,XVII,.461

47

amacı ortaya çıkmaktadır. Đnsanı Allah’a dost yapacak veya Allah’ın dostluğunu ilan

edecek seviyeye getirmek gerekmekte ve bu da ancak eğitimle olmaktadır. Demek ki

eğitimle insanlara, nelerden sakınmaları gerektiği, sakınmanın ahlaki ve dini yönünü

bilinçli bir şekilde halka kazandırmak gerektiğini anlıyoruz. Đşte yüce Allah, Allah’ın

velisi olmaya giden yolu bu ayetle açıklamaktadır138.

g) Siyasi Erk Elde Ederler

Yüce Allah devlet kurma yetkisini ve insanları yönetme erkini dünya

ödüllerinden en büyüğü olarak takva sahiplerine verir: “Musa kavmine şöyle dedi:

‘Allah’tan yardım dileyin ve sabredin. Yeryüzü kesinlikle Allah’ındır. Kullarından

dilediğini ona varis kılar. Akıbet muttakilerindir”.139 Kasas/83’de de şöyle

buyrulmaktadır: “Şu ahiret yurdunu biz, yeryüzünde zulüm ve fesat istemeyen

kimselere veririz. Đyi sonuç muttakilerindir”.Đşte ahiret yurdu!”Daha önce Kasas 77’de

Karun’un toplumu ona öğüt verirken “ahiret yurdu”terimini kullanmışlar ve dünya ile

ahiret arasında dengeyi kurması konusunda onu uyarmışlardı. Ayrıca 79.ayette de

“dünya hayatı isteyenler “ifadesine yer verilmiştir. Bu ayette de Yüce Allah“ahiret

yurdunun”kime ait olacağı meselesine açıklık getirmektedir.”Biz, onu yeryüzünde

büyüklük taslamayan ve bozgunculuk çıkarmak istemeyen kimselere veririz.”

Çünkü:”gerçekten Firavun, Mısır ülkesinde despotça davranıyordu”140;yani büyüklük

taslıyordu.”Musa’nın kavminde olan Karun, israiloğularına azgınlık etmişti” 141.Đşte

ahiret yurdu, Firavun ve Karun gibi taslamayanlarındır, derken onların ahireti

kaybettiklerine de işaret edilmektedir.

Firavun ile Karun’un iki kötü müşterek özellikleri vardı: Böbürlenmek ve

ülkede bozgunculuk yapmak. Bu insanların durumunun ne kadar kötü olduğunu

anlatmak için Kasas 83’te bunların ahiret yurdunu kaybettiklerini, dolayısıyla onların

davranışlarının zıddı yapanlara ahiret yurdunun tahsis edileceğine dikkat çekilmektedir.

Büyüklük taslama ile bozgunculuk yapmak, ahiret yurdunu kaybettirecek kadar kötü bir

durumdur.”Sonuç, takva sahiplerinindir .”Ayetin buraya kadar olan bölümünü

okuyanlar, şu düşünceye kapılabilirler: Ululanmayan ve bozgunculuk yapmayan

kâfirlere de ahiret yurdu verilecek midir? Đşte bu soruyu ayetin son kısmı

cevaplandırmaktadır. Ayette geçen “takva sahipleri”ifadesinden anlıyoruz ki, bu

138Aktas,a.g.e.46 139 Araf/128 140 Kasas28/4 141 Kasas28/76

48

insanların iman etmiş olmaları gerekiyor. Çünkü takva denen”manevi ruh olduğu,

manevi bağışıklık sistemi ve Allah’a karşı sorumluluğunun bilincinde olmak”,kâfirler

için düşünülemez ve onlara ait bir özellik ve sıfat olamaz. Bu sıfat, inanıp ruh

olgunluğuna ulaşanlara verilen bir sıfattır.

Yüce Allah, en güzel sonucu takva sahiplerine hazırlamış, yani en güzel

sonuç”takvaya”aittir demiştir. Onu elde eden de, en güzel sonuca ulaşacaktır. Yüce

Allah, en güzel sonucu kişiye değil”takva”ya vermektir.”En güzel sonuç, takvayadır”142

Başka bir ifade ile:”En güzel sonuç, takva iledir.”Demek ki, en güzel sonuç denen

ödül,”takvayadır.” Kim takvaya ulaşırsa, ödüle de ulaşmış oluyor. Tıpkı yarışlarda ödül,

birinci gelene verildiği gibi, takva da maneviyatta birinci gelmektedir.143

Ele aldığımız ayetlerin birincisinde dünya yurdunun, yani siyasi erkin, ikincisi

de ahi ret yurdunun kimlere verileceği açıklanmaktadır. Her iki ayetin eksen kavramı

muttakidir. Ayetleri bir araya getirdiğimizde, dünya ve ahiret yurduna kimlerin varis

olacağı anlaşılacağı gibi, bu ödüle götüren amellerin neler olduğu da belirlenmiş

olacaktır. Dünya yurdu, sadece Allah’tan yardım dileyen, yani şirk koşmayan ve

sabreden insana verilirken, ahiret yurdu da, zulüm yapmayan ve fesat çıkartmayan

insanlara verilecektir. Sadece Allah’tan yardım dilemek, sabretmek, zulüm ve

bozgunculuk yapmamak gibi psikolojik ve sosyolojik özellikler insanı takva denen ruhi

ve sosyal olgunluğa götürmektedir. Đşte bu ruh olgunluğundan dolayı dünyevi iktidar;

sosyal olgunluktan dolayı da ahiret yurdu verilmektedir.

Demek ki, dünyevi iktidar olumlu amellerde bulunanlara, ahiret yurdu da kötü

davranışlardan sakınanlara verilmektedir. Başka bir ifadeyle dünya, farzları yapanlara;

ahiret haramdan sakınanlara verilmektedir. Araf/128 ayetinin tahlilinden, takvanın,

Allah’ın hoşnutluğunu çeken ve yeryüzüne indiren bir ruh olduğu anlaşılacaktır.144

Đman ve iyi amel, önce siyasi erki, sonra dinin kök salıp yayılmasını daha sonra

da korkunun güvene dönüşmesini temin ediyor. Đşte bunlar dünyevi saadetin temel

direkleri olmaktadır. Đman, amel, siyasi erki elinde tutmak, sağlam bir dine sahip olmak

ve güven içinde yaşamak bu temel değerleri oluşturmaktadır. Bunlar aynı zamanda

dünya ve ahiretin mutluluğunun reçetesini teşkil etmektedir. Demek ki dünya ve 142 Taha 20/132 143 Bayraklı,a.g.e,XIV,388,389 144 Bayraklı,a.g.e,I, 248

49

ahiretin mutluluğu sadece iman etmekle elde edilmiyor; amel gerekiyor. O da yeterli

olmuyor, siyasi erki elinde tutmak, sağlam bir dine sahip olmak ve bir güven ortamına

sahip olmak gerekiyor145

Süleyman Aktaş’a göre, A’raf süresinin 128. ayetinde dünya yurdu, iktidarı ve

siyasi gücünün kime verileceği açıklanırken Kasas suresinin 83. ayetinde ise ahiret

yurdunun kimlere verileceğine dikkat çekildiğini ifade eder. Her iki ayette ortak nokta

“muttaki” kavramıdır. Her iki ayet bir araya getirilince dünya ve ahiret yurtlarının hangi

vasıftaki insanlara miras bırakılacağı ilkesine ışık tuttuklarının anlaşıldığını belirterek şu

sonuca varır: Dünya yurdu, Allah’tan yardım dileyen ve sabreden muttaki insanlara

verilirken; ahiret yurdu, zulüm yapmayan ve fesat çıkarmayan muttakilere

verilmektedir. Dünya iktidarının olumlu işler yapanlara verilirken, ahiret yurdunun kötü

şeyleri yapmaktan sakınanlara verilmektedir. Demek ki dünya farzları yapanlara, ahiret

haramlardan sakınanlara ait olmaktadır. Bu ayetler bir araya getirilince muttaki insanın

özellikleri ortaya çıkmaktadır.146

Yüce Allah Ara’f süresinin 26. ayetinde iman edip sakınanlara gökten ve

yerden bereketin kapılarını açacağını bildirmektedir.

3- UHREVĐ ÖDÜLLER

a- Altından Irmaklar Akan Cennetlere Girerler Đnanan insan için amaç, dünya mutluluğu ile birlikte cenneti kazanmaktır.

Cennet ilahi ödülün en önemlisidir. Yüce Allah, Muhammed/15. ayette muttakilere vaad

edilen cennetlerin durumu hakkında bilgi vermektedir. Ayet mealen şöyledir; “ Takva

sahiplerine vaad edilen cennetin özellikleri şöyledir: orada bozulmayan sudan ırmaklar,

tadı değişmeyen sütten ırmaklar, içenlere lezzet veren şerbetten ırmaklar ve süzme

baldan ırmaklar vardır. Onlara orada her çeşit meyvelerden de vardır. Rableri tarafından

bağışlanacaklardır. Bu durumda olanlar, süreli olarak ateşte kalıp bağırsaklarını parça

parça edecek kaynar su içirilenlerle bir midir?”147 “ Orada bozulmayan sudan ırmaklar

vardır” ayetinde geçen “ asin” kelimesinin kök fiili “esine” dir ve “ bozuldu” anlamına

gelmektedir. Bizim dünyadaki sulardaki gördüğümüz özelliklerden biri, çok

durduğunda tadının bozulmasıdır. Uzun zaman duran suyun içinde yosunlaşma başlar.

Bozulan tadından dolayı içilmez hale gelir. Đşte bu idrakimizden dolayı Yüce Allah,

cennetteki su ırmağının suyunu anlatmakta ve onun bozulmayacağını söylemektedir. 145 Bayraklı,a.g.e,XIII,428 146 Aktaş,a.g.e 55,56 147 Bayraklı,a.g.e,I,.249

50

Cennetteki ırmaklardan biri neden su ırmağıdır? Su neyi temsil etmektedir?

Dünyada suyun ne yaptığına bakarsak bu sorulara da ona göre cevap verebiliriz. Su,

hayat verir. Hayatın kaynağıdır. Suyun olmadığı yerde hayat, canlı yoktur. Takva sahibi

insan da düşünceleriyle, sözleriyle ve çalışmalarıyla insanlığa hayat verdiği için ona

sudan ırmaklar ödül olarak verilecektir. Onun beyni ve gönlü canlıdır. Aklı çalışır halde,

gönlü de sevgi ve imanla doludur. Diğer taraftan su, temizleyicidir. Bütün kirleri su ile

gideririz, suyun olmadığı yerde temizlik yapılamaz. Su tarafı temiz basan insan da,

iffetlidir, namusludur. Su iffeti temsil etmektedir. Demek ki, cennetteki su ırmağı

insanın içindeki iffetten çıkmakta ve cennete kadar akıp gitmektedir. Bu ödül, iffet

denen, temel değeri hayata geçiren ve ona leke sürmeyen insana verilecektir.

“ Tadı değişmeyen sütten ırmaklar vardır”. Bu dünyada mevsimine göre,

kaynatılmadan duran süt, halk tabiriyle keser, yoğurtlaşmaya başlar, süt tadını kaybeder.

Ama takva sahiplerine verilecek olan cennetteki süt ırmaklarının tadı değişmeyecektir.

Peki, “ süt” kavramı neyi temsil etmektedir? Süt, karakteri, değişimi ve üretkenliği

temsil etmektedir. Mesela, küçük bir çocuğu annesi dışında bir kadın emzirirse o onun

sütannesi, o da onun süt çocuğu olur. Çünkü iki yaş arasında emilen sütlerin karaktere

etkisi vardır. O süt, çocuğun karakterini etkilediğinden onun sütannesi olur. Demek ki,

süt, takva sahibi adamın karakter sağlamlığını temsil etmektedir. Karakteri sağlam

olduğu için ona sütten oluşan ırmak verilecektir. Süt aynı zamanda değişimi ve bu

değişimle üretkenliği temsil etmektedir. Sütten yoğurt, peynir… Vs olması onun hem

değişkenlik hem de üretkenlik boyutunu temsil etmektedir.

Takva sahibi insanlar hem değişime açıktır, ham de düşünce ve

çalışmalarıyla üretkendirler. Çünkü En’am 151’de aklını kullanarak, 152’de düşünerek,

bunların sonucu olarak 153 de takvaya ulaşılacağına dikkat çekilmektedir. Takva sahibi

insanın aklı, düşüncesi hep yeniden yeniye koşar, çeşitli şeyler üretir ve insanlığın

hayatını zenginleştirir. Takva sahibi insanın karakteri sağlamdır., dönek değildir.; çifte

standart oynamaz, münafıklık yanından geçmemiştir. Đşte onun bu karakter ırmağı

cennette süt ırmağına dönüşecektir.

“ Đçenlere lezzet veren şerbetten ırmaklar vardır”. Burada “ şerbet” diye

tercüme ettiğimiz kelime “hamr”dır. Kelimenin ana manaları şunlardır: “örtmek,

gizlemek, mayalandırmak, galip gelmek ve şaşkınlık duymak “. Örtmek manası, takva

sahibi insanın, başkalarının hatalarını örtmesi, gizlemesi, boyutunu ve ahlakını ifade

etmektedir. Söz taşımaz, başkalarının hatalarını başka yerlerde anlatmaz, gıybet etmez.

51

Aynı zamanda kendi yaptığı iyilikleri örter, bilinmesini istemez ve başa kakmaz. “

mayalandırmak” anlamı düşünüldüğünde de, takva sahibi insan tüm düşüncelerini ve

davranışlarını ilahi emirlerle, ilahi vahy ile mayalandıran bir şahsiyete sahiptir.

“Şaşkınlık duymak” manası da, takva sahibinin ilahi aşk ile sarhoş olduğunu, adeta

şaşkına döndüğü halini temsil etmektedir. Alkol insanı sarhoş eder, takva sahibini de

ilahi sevgi sarhoş etmiştir. Gönlü Allah sevgisi ile dolu olduğu ve o sevgiden lezzet

aldığı için ona şerbet ırmağı verilecektir.

“ Süzme baldan ırmaklar vardır”. Burada bal, şifa olması, en üstün gıdalardan

olması, içindeki yabancı maddeleri üstüne çıkarması ve yabancı maddeleri

tutmamasıyla bir temsil ifade ediyor. Takva sahibi insan fikirleriyle, barış yanlısı olması

ile, toplumsal hastalıklara şifa olur. Problemlerin doğru yolla çözümünü sağlar. Onun

için tüm davranışları ile topluma bal gibi gıda verirler. Balın, içindeki yabancı

maddeleri üstüne çıkarması, içinde tutmaması da takva sahibi insanların hatalarını

görmesi ve tövbe etmesini temsil etmektedir. nefis muhasebesi yapar, hatalarını

gizlemeyip onları üstüne çıkarır. Hatalarını görüp tövbe etmesi ve af dilemesi, kendisini

hatasız görmediği ifade etmektedir. Kendisini hatasız görmemekle, manevi bir

bencilliğe sahip olmağını göstermektedir. Günah konusunda Allah’ın huzurunda “

korku ve ümit “dengesini kurmuş demektir. Đşte bu özellikleri için ona süzme bal ırmağı

verilecektir. Đşte bütün bu ırmaklar, takva sahibi insanın iç âleminden ve ahlakından

çıkıp cennete kadar ulaşmaktadır.

Şimdi kısaca bu ırmaklara insanın içindeki dört özelliğinin ismini verirsek

şöyle deriz. Đffet ırmağı, karakter ırmağı, sevgi ırmağı ve hataları görme ırmağı. Diğer

bütün özellikleri bu temel özelliklere bağlayabiliriz. Takva sahibi insan bütün yaptıkları

ile aslında cennete bu ırmakları akıtma görevini yerine getirmektedir. Aslında Yüce

Allah vahyi ile bu tip insanların yetişmesini murad etmektedir. Đçinden bu ırmaklara

kaynaklık edecek, davranışlarıyla da onarlı besleyecek akva sahibi adam Đslam

eğitiminin amacı olmaktadır.

“Onlara orada her çeşit meyvelerden de vardır”. Suyun olduğu yerde meyve

de olur. Cennette her çeşit meyvenin olması, cenneti kazanan bu insanların dünyada

cömert olduğunu temsi etmektedir. Cömert insana yani infak edene bu dünyada Yüce

Allah samimiyetine göre kat kat verdiğine göre cennette de her çeşit meyveden

verecektir. Fakire verdikleri ve kamu yararına harcadıkları, orada b şekildeki bir ödüle

52

dönüşecektir.148 Mevlana, Muhammed suresi’nin 15. ayetine çok ilginç bir açıdan

işarette bulunmaktadır. Âşık dediği öğrencisine veya muhatabına, can gözüyle kendi iç

âlemindeki bu dört ana özelliği görmesini öğütlemektedir. Muhammed suresinde geçen

ayet şöyledir: “Takva sahiplerine vaad edilen cennetin özellikleri şöyledir: orada

bozulmayan sudan ırmaklar, tadı değişmeyen sütten ırmaklar, içenlere lezzet veren

şerbetten ırmaklar ve süzme baldan ırmaklar vardır. Onlara orada her çeşit meyvelerden

de vardır”

Đşte Mevlana’nın, öğrencisinin iç âleminde görmesini istediği dört ırmak bu

ayette geçmektedir. Çok ince bir görüşle Mevlana, insanın cenneti önce kendi iç

âleminde aramasını, ırmakları orada görmesini gündeme getirmiştir. Kendi iç âleminde

bu ırmakları gören, tesbit eden ve onlardan istifade eden kişi ahirette de aynı ırmakları

gören, tesbit eden ve onlardan istifade eden kişi ahirette de aynı ırmakları görecek,

tadacak ve zevkini alacaktır. Đşte Eğitim insana, bu ırmakları fark ettirecek ve onlardan

istifade etmesinin gayretinde olacaktır. Şahsiyetin gelişimi ve kemale ulaşımı, insanın

kendi iç âlemindeki bu ırmakları görmesi, tesbit etmesi ve istifade etmesiyle

gerçekleşebilecektir. Mevlana neden, ayette geçen bu dört ırmağı insanın iç âleminde

aramıştır? Bize göre Mevlana bu arayışın basit bir arayış olmadığının farkındadır.

Irmakların ihtiva ettiği maddeler, insanın ruh âlemini besleyen değerleri temsil

etmektedir. Biz bu ırmakların insan şahsiyetinde neyi temsil ettiğini şöyle izah

edebiliriz:

a)Su ırmağı: Bilindiği gibi insanın yaratılışında su maddesinin oranı çok

yüksektir. Toprağın insan suretine gelmesine kadar su ile yoğrulduğunu Kuran’dan

öğreniyoruz. Đnsanın yapısındaki bu su miktarı, ona bazı özellikleri kazandırmaktadır.

Su yapısı gereği temizleyici bir özelliğe sahiptir. Đnsanda da temizlik, yani iffet ve

namus denen evrensel bir değeri yaşatmakta ve beslemektedir. Đnsanın doğuştan iffete

yönelik olması, verilen ahlakı terbiye ile iffet duygusunun geliştirilmesi onun sudan

kaynaklanan bir özelliğidir. Diğer taraftan suyun canlılar için çok gerekli olması,

rahmete dönüşüp tabiata bereket ve canlılık vermesi, insanda da faydalı olma, bereketli

ve üretken olma özelliklerine kaynak teşkil etmektedir. Demek ki, suyun tabiata

bahşettiği tüm faydalar, bizim ruh âlemimizde de gerçekleşmektedir. Suyun çokluğu

bazen fiziki âleme zararlı olabilir. Taşan bir nehrin etrafını yıkıp geçirmesi buna örnek

verilebilir. Bazen insan taşınca sosyal çevresini perişan edebilir. Đşte insanın bu özelliği

148 Bayraklı,a.g.e,XVIII,38.39.40.41.42

53

eğitim vasıtasıyla disipline edilebilir. Suyun bazen elektrik enerjisine çevrildiği gibi,

insanın bazı güçleri de çeşitli enerjilere dönüştürülür. Bilgi ve davranışlarıyla insanlığa

nur saçması, işte bu dönüşümün neticesidir. Suyun kaynayıp buharlaşması ve buharlaşıp

yücelmesi, insana gelişim ve yücelme özelliğini kazandırmaktadır. Su, girdiği kabın

şeklini alır. Bu da bize, intibak, yani bulunduğumuz çevreye uyum sağlamamızı temin

etmektedir. Bazen taklitçi olmamız bu özelliğimizden kaynaklanmaktadır. Çeşitli

alanlardan gelen etkilerin tesiri altında kalmamız, ona göre davranış sergilememiz bu

özellikten gelmektedir. Su daima bir merkeze doğru akar. Sanki ulaşacağı birhedefi

vardır. Đşte insanın da, bir hedefe doğru yol alamsı, onun uğrunda çalışması, suyun

denize kavuşması gibi tevhide varması ondan kaynaklanmaktadır. Durgun suların

kolaylıkla kirlenmesi, rahatlıkla tabiat değiştirmesi, çalışmayan tembel insanlarında kısa

zamanda kirlenmesini sağlamaktadır. Suyun bu özelliği, hem fikirlerde ve hem de

toplumlarda görülmektedir. Kendini yenilemeyen, daha yüksek bilgilere akamayan,

çevresinden çıkamayan fert ve toplumlar çürümeye ve yok olmaya mahkûmdurlar.

Đşte Mevlana, öğrencisine içindeki bu ırmağı, yani bu temel özelliği gör,

derken bize göre, bunu kastetmiş olabilir. Suyun yerli yerinde kullanıldığı ve disipline

edildiği zaman nelerin yapıldığını görüyoruz. Đnsanın da iyi bir eğitimden geçince

nelerin olacağını tahmin etmekte zorluk yoktur. Mevlana, buna işaret etmek istemiştir.

b) Şarap ırmağı: Mevlana’nın anlayışında şarap sevgi ve aşkın maddesini

teşkil eder. Normal şarabın insanı sarhoş edip kendinden geçirmesi gibi, ilahi aşk şarabı

da, insanı kendi benliğinden, gururundan ve aşırı maddi bağlantılarından geçirmektedir.

Ayette geçen şerbet ırmağı aslında şarap ırmağı olarak yer almaktadır. Mevlana’nın

tercümesi daha doğrudur. Şarap insana sözde bir zevk verir, ama insan kendi

benliğinden, gururundan ve aşırı maddi bağlantılarından geçirmektedir. Ayette geçen

şerbet ırmağı aslında şarap ırmağı olarak yer almaktadır. Mevlana’nın tercümesi daha

doğrudur. Şarap insana sözde bir zevk verir, ama insan kendi benliğinden sıyrılıp,

yüceldiği zaman, içtiği ilahi aşk şarabı ona bu zevki vermektedir. Đnsanlar arası sevginin

ne denli rahatlatıcı, yaklaştırıcı, kaynaştırıcı ve hafifletici olduğunu biliyoruz. Đlahi aşk

şarabı, yani Allah’a olan sevgi veya aşk, o denli insanı Allah’a yaklaştırıcı, yükseltici,

günahtan arındırıcı ve koruyucu olmaktadır. Đşte Mevlana, öğrencisinin iç âlemindeki

bu ilahi aşk şarabının ırmağını görmesini, duymasını ve zevkini almasını istemiştir.

Eğitim insanın içindeki bu ırmağı akıtmalı, harekete geçirmeli ve dışa yansıtmalıdır.

Mevlana, bir eğitimci olarak bunu görmüştür.

54

c)Süt ırmağı: Bilindiği gibi süt ırmağı besleyicidir. Đlk iki yaşında insanın

karakterini etkileyici bir güce sahiptir. Kuran’ı Kerim’de onun için, annelerin çocuğu iki

yıl emzirmeleri öğütlenmektedir. Sütanne ile çocuk arasında sadece gıda taşımaz, aynı

zamanda huy da taşımaktadır. Annenin karakteri çocuğuna çeşitli yollarla geçmektedir.

Bunlardan biri de süttür. Diğer taraftan süt çok farklı maddeleri barındırır. Kısa

zamanda çeşitli şeylerin elde edilmesini sağlar. Yoğurt olur, yağ ve peynir elde edilir,

yani değişime çok müsaittir. Đşte insanın icad etmesi, yani bir kompozisyon ortaya

koyması bu özelliğinden kaynaklanır. Çok çeşitli alanlarda iş yürütmesi bundandır. Bu

özelliği, bunun eğitildi ğinden çok şeylerin elde edilebileceğine delildir. Sütün beyaz

olması, ondaki bir tozun görünmesini sağlar. Đnsanın şahsiyetindeki tozlar; yanlış

davranışları fark etmesi, iyi ile kötüyü ayırması hak ile batılın şuurunda olması bu

özelliğinden gelmektedir. Daha doğrusu içindeki bu ırmaktan kaynaklanmaktadır. Anne

sütü çocuğu çeşitli mikroplara yâda hastalıklara karşı koruyucudur. Manevi süt

ırmağımızda insanı yanlış davranış, düşünce ve etkilere karşı koruyucu bir niteliğe

sahiptir. Onun için eğitim, insan bozulmadan bir koruyucu hekimlik gibi görev

yapmalıdır. Eğitim insanın içindeki bu ırmağı tesbit etmeli ve onun insan şahsiyetine

yön vermesini temin etmelidir.

d)Bal ırmağı: Bal besleyici tat verici ve şifa dağıtıcı bir özelliğe sahiptir.

Çeşitli çiçeklerden alınmış bir öz ve bir sentezdir. Alındığı çiçeğe göre karakter edinir.

Rengi de o çiçeklerden kaynaklanır. Đşte insanın içindeki bu ırmak, onun diğer

insanlardan değişik kabiliyete, farklı bir karaktere ve psikolojik yapıya sahip olduğuna

kaynaklık eder. O ırmak insanları tatlılaştırır. Diğer insanlara faydalı olmasını temin

eder. Derinlemesine düşünmesini sağlar. Đnsanların çeşitli fikirleri bir araya getirip tat

veren ve insanlara fayda temin eden bir fikre ulaşması bundandır. Mevlana “ can

gözüne”, içe yönelik insanın kendini tanıma görevini vermesi diğer insanların

değerlendirmesinde sübjektiflik olacağındandır. Başkalarının değerlendirmesine kulak

asmamasını öğrencisine tavsiye ederken, o değerlendirmelerin kişisel teşebbüsü

kıracağından veya gerekli olmayan gurura kapılmaya sebep olacağını göz önünde

bulundurmuştur. Bazen halkın kötü anlamda değerlendirmeleri, bizim ilmi sahada

ilerlememize mani olabilir. Bazı meselelerde halkın değerlendirmesini aşmak, kendi

inisiyatifine güvenmek ve kendine güven duygusunu yaşatmak için zaruridir. Đşte bu

anlamda “can gözü” insanın iç âlemine açılan yegâne penceredir. “ can gözü” insanın

kendine güven duygusudur. Onun için Mevlana, Cebraillin bile secde edeceği bu “ can

gözü” kullanmasını ve kendine özgüven duygusunu kazanmasını öğrencisine tavsiye

etmektedir. Can gözünün kullanılmaması, insanı kafa gözüyle bakmaya mahkûm eder.

55

Böylece “şekle” bağlı kalırlar. Bal arıyorum derken, sinek gibi ayran çanağına düşerler.

Kafa gözüyle meselelere bakanlar, şaşıdırlar. Bu fikri savunan Mevlana, can gözünün

engel tanımayan, maddeye takılmayan, şekle bağlanmayan, daha derine zaman; içten içe

işleyen bir güç olduğuna işaret etmiştir. “can gözü” daima yeniye ulaşmak için çalışır. O

daima yeniyi aramaktan yana çaba sarf eder. Duygu gözü ise, eskiye, eski masallara

dalar “can gözünü”açmayanlar, ya da onu kullanamayanlar daimi yeniyi tepki

gösterirler. Yeni bir şeyler ortaya koyanlara ağır tepkide bulunurlar. Aslında bu, duygu

gözüyle, can gözünün çatışmasından ibaret bir savaştır. yeni bir şeyler üreten veya

üretmek isteyenlere gelen tepki duygu gözünden kaynaklanmaktadır. Duygu gözü

yeniye, yani istikbale kapalıdır. O insanı daima geçmişe çekmeye ve masal âleminde

yaşamaya teşvik eder. Can gözü, insanı yeniye de daima istikbale yönelik düşünmeye

sevkeder. Bu âlemin manası, ya da topraktan medya gelen beden âleminin anlamı “can

gözüyle”anlaşılabilir. Oradaki ışıklar, yani nurlar ancak can gözüyle görülebilir. Balçık

denen bedenin içindeki ışığı başkaları göremez. Oradaki her bulut ta binlerce güneş, her

yıkık yerde binlerce cennete dönüşür. Böylece Mevlana, can gözünün daima iyilikleri

göreceğine, kötülüklere dikkat etmeyeceğine işaret etmiştir. Can gözü, günah bulutunun

bulunduğu yerlerde güneşi, bozuk davranışların sergilediği alanlarda cenneti görmeyi

çalışır. Bu tarz görüşüyle, onları cennete çevirir. Böylece”can gözü”,kötülüklerde

kötüyü arama yerine, kötülüklerden iyiyi çıkarma, iyiye dönüştürme yolunu izler. Can

gözü açık olanlar, kötü insan ilişkilerini iyiye çeviren güce sahip olan insanlardır.

Olumlu bakışlarıyla kötülük bulutlarını dağıtıp insanın nurlu tarafını ortaya çıkarırlar,

yıkık insan ilişkilerini cennete çevirirler. Bunlar, insanların kalbinde taht kuran,

direklerin üstünde çadır denen yüce ruhlu insanlardır. Mevlana öğrencisine”can

gözünü”açmanın yolunu da öğretmektedir. Bu husustaki görüşü şöyledir:”Can kadehini

doldur, o şarapla da seyret onun lutfunu; iç o şarabı da can gözün açılsın, o lütufları

gör.”Can kadehiyle ilahi aşk şarabını içince can gözünün açılacağını öne süren

Mevlana, ilahi lütufların, kâinattaki sırların o gözle görülebileceğine dikkat çekmiştir.

Đlahi aşk sevgi olmadan can gözü açılmaz. Can gözü, ilahi aşk sayesinde görür ve

inceliklerine verir. Đlahi aşk, can gözünün önündeki perdeleri güneşi karı erittiği gibi

eritir. Đlahi lütufları görmemizi engelleyen her şeyi bertaraf eder.149

Kamer süresi 54. ve 55. ayetlerde Yüce Allah takva sahiplerinin yerlerini

belirtmektedir. “ Takva sahipleri cennetlerde ve ırmakların kenarlarındadır”. “Güçlü ve

Yüce Allah’ın huzurunda hal meclisindedirler”. Takva denen ruh olgunluğuna sahip

149 Mustafa Usta, Divan-ı Kebir’de Mevlana’nın Eğitim Görüşü, Đstanbul, 1995,s.116-120

56

olan insanlar, ahirette cennetlerde ve ırmakların kenarlarında olmakla

ödüllendirilecektir. Ayrıca “ sıdk meclisinde” yani boş sözün konuşulmadığı

meclislerde olacaklardır. Onlar bu dünyadaki doğru sözlü olmanın karşılığını ahirette

hak, doğruluk ve sıdk meclislerinde olmakla alacaklardır. Bu dünyada hangi mecliste

iseler, öteki âlemde de aynı mecliste yer alacaklardır. Bu meclis Allah katında olacaktır.

Çünkü onlar meclislerinde Allah’ı yanlarında hissederek davranıyor ve konuşuyorlardı.

Meclislerinde Allah’ı yanlarında hissedenler, ahirette Allah katındaki hak ve doğruluk

meclislerinde olacaklardır.

Yüce Allah bu ödülleri insanın önüne bir hedef koymakta ve ona göre

hayatını planlamasını istemektedir.150. Muttakinin(kâmil insanın) kazanacağı cennet

ödülünü anlatan pek çok ayet vardır; bunlardan Muhammed/15 ayetini zikredebiliriz:

Takva sahiplerine verilecek olan cennetin durumu şöyledir: içinde suyu bozulmayan

ırmaklar, tadı değişmeyen süt nehirleri, içenlere lezzet veren ırmaklar, süzme baldan

nehirler, ayrıca kendilerine her türlü meyveler ve rableri tarafından bağışlama vardır. Bu

insanların durumu süresiz ateşte kalan ve kaynar su içip bağırsakları parça parça olan

kimse gibi midir? Cennete giden yol aftan geçmektedir. (böyle davrananların ödülü ne

güzeldir) buyuran Yüce Allah, ödüllerin en güzelini takva sahibi olan muttakine ve

muhsine vermektedir.151

Bu dünyadaki davranışların bir sonucudur. Dünyevi nimetlerin geçiciliğinin

bilincinde olan bir kimsenin, onları tanrılaştırması mümkün değildir. Dünyaya tutkuyla

bağlanmamanın ama ahireti kazanmanın yolunun bu dünyadan geçtiğinin bilincinde

olarak imanla birlikte erdemli davranış gösteren kimselerin hakkıdır cennet.

Cennetin takva sahiplerine yaklaştırılacağı konusunda Yüce Allah şöyle

buyurmaktadır: “Cennet de takva sahiplerine uzak olmayarak iyice yaklaştırılacaktır”

“Size, hatasından dönen ve verdiği sözü tutan herkese vaat edilen budur” “Görmediği

halde Rahman’a saygı duyan ve yönelmiş bir kalple herkese mahsustur. Oraya esenlikle

girin. Đşte bu sürekli yaşamın başladığı gündür. Diledikleri her şey orada vardır.

Katımızda dahası da vardır”152. Bu ayetlerde cennetliklerin durumu ele alınmaktadır.

Cennete giden yolun beyin ve gönülden çıktığını, cehennemin yolunun da aynı yerden

başladığını ifade etmektedir. “cennet de takva sahiplerine uzak olmayarak iyice

150 Bayraklı,a.g.e,XVIII,459, 460 151Bayraklı,a.g.e,.IV,.373 152 Kaf/31-35

57

yaklaştırılır” ayetinde “ üzlife” kelimesi “ yakın oldu” anlamına gelir. Cennetin kendisi

yakın olmuyor da, birileri onu takva sahiplerine yaklaştırmaktadır.

Bu ne anlama gelmektedir? Furkan 12. ayette Yüce Allah “ Orada cehennem

ateşi uzak bir mesafeden kendini görünce”demektedir. Demek ki cehennem uzakta

olacaktır. Fakat Kaf/31’de cennetin yakın olduğu ifade edilmektedir. Bundan şu sonucu

çıkarabiliriz: Yüce Allah kullarına azap etmekten uzak; ödüllendirme konusunda ise

yakındır. Ödül yakında, ceza ise uzaktadır. Cennetin takva sahiplerine yaklaştırılacaktır.

Bu insanların sağlam inanç, amel ve ibadetleri cennetin kendilerine yaklaştırılmasına

sebep olacaktır.

Netice olarak şöyle diyebiliriz: Yüce Allah takva sahiplerine ve takvaya

erenlere nasıl bir ödül vereceğini anlatarak, eğitimde teşvik metodunu uygumaktadır.

Ödülün cazibesi insan gönlünü doğruya, güzele ve iyiye doğru çekmektedir. Bir bakıma

ödül, ya da bir karşılık insanın doğasında yer alan bir özelliktir. Eğitim metod ve

uygulamaları insanın doğasına göre olacağını Yüce Allah’ın bu uygulamasından

anlıyoruz. Onun için başarıları ödüllendiren milletler başarıyı teşvik ettiklerinden hem

endi milletlerine hem de insanlığa yararlı iş yapmış olacaklardır. Ödüllendirilmeyen

başarılar solar ve giderek eğitimde kalite kaybolur, millet de geri kalır.153

Yüce Allah, altından ırmaklar akan cennet köşkleri ödüne hak kazananları

Ankebut suresi 58–59. ayetlerde şöyle açıklamaktadır:

a) iman etmek, cenneti kazanmanın ilk ve en önemli şartı iman etmektir. tevhit

inancına sahip olmak, olmazsa olmaz şartlardan biridir.

b)Đyi ameller işlemek: iyi amellerden kasıt, insanın kendisine, yakın çevresine

ve uzak çevresine faydalı olan ameldir. Hayatına bir şeyler katan, insanlığın gelişmesine

yardım eden ve toplumun bir sosyal problemini çözen amellerdir. Başka bir ifadeyle

“iyi amel” kavramı kişilere göre değişebilir. Mesela, bir devlet adamı, bir bilim adamı

ile bir köylünün “iyi amel” işlemeleri elbette ki farklı olacaktır. Bu kişilerin iyi

amellerinin ortak özelliği, faydalı olması ve Allah’ın koyduğu ilkelere bağlı olarak

yapılmalarıdır. Günahtan sakınıp onu işlememek de “ iyi amel” kavramı içine

girmektedir. Ayrıca aklını çalıştırıp düşünmek suretiyle faydalı düşünceler üretmek de “

iyi amel” kavramına girmektedir.

153 Bayraklı,a.g.e,XVIII,238. 239

58

c)Sabretmek, “iyi amel”in kapsamına girmekle beraber, başlı başına bir

ameldir. Sıkıntılara, zorluklara ve belalara göğüs germek ve altında ezilmeden

üstesinden gelmek de sabrın en önemli işlevidir. Ra’d süresinin 23. ayetinde ‘ adn

cennetine gitmenin şartlarından biri de 22. ayetinde belirtildiği gibi ‘Allah’ın rızasını

umarak yapılan sabırdır. Demek ki sabrın bir ibadet olabilmesi için Ra’d 22’ye göre “

Allah rızasını isteyerek” yapılması gerekiyor.

d) Tevekkül etmek, Tevekkül etmek, Allah’ güvenip dayanmak demektir. Đnsan

kendinse düşen görevi yaptıktan sonra, gücünün yetmeyeceği kısmını Yüce Allah’a

bırakıp ondan beklemesidir.

Bu dört ameli yerine getirmek Allah’ın “ ne güzel ödül” buyurduğu cennet

köşklerine girmeye yeterlimidir? Burada yer verilmeyen iyi ameller de vardır. Buradaki

iyi amel diğerlerini kapsamına almaktadır. Mesela Allah’ın ahdini yerine getirmek;

antlaşmayı bozmamak; Yüce Allah’ın bitişmesini emrettiği şeyleri bitiştirmek, yani

sılay_ı rahim yapmak; Allah’a saygı duymak; kötü hesaptan korkmak; namazı kılmak;

Allah’ın verdiği nimetlerden gizli-aşikar infak etmek; kötülüğe iyilikle mukabele

etmek154( yürürken tevazu içinde yürümek; cahillerin takılmasına selam deyip geçmek;

cehennem azabından kurtulmak için Allah’a dua etmek için gece kalkıp namaz kılmak;

israf ve cimrilik yapmamak; Allah’a şirk koşmamak; zina etmemek; haksız yere bir

cana kıymamak; tövbe etmesini bilmek; yalan yere şahitlik etmemek; boş sözlere kulak

vermemek; Allah’ın ayetlerine karşı kör ve sağır olarak davranmamak; nesilleri için dua

etmek 155bu ve buna benzer başka amellerde “iyi amel” kavramının kapsamına

girmektedir.

Netice olarak diyebiliriz ki, Yüce Allah.’Ankebut’ suresinde geçmiş

toplumların helakini ele alırken, özellikle 52–55. ayetlerde azaptan bahsederken,

eğitimde caydırıcılığı;56–59.ayetlerde de iyi ödülünü gündeme getirirken eğitimde

teşvik ediciliği işlemektedir. Eğitimde kötü davranışlardan caydırmak amacıyla, iyi

davranışlara teşvik çalışırsa verimli netice alma ihtimali artacaktır. Yüce Allah,cezaya

götüren davranışlarla ödüle getiren amelleri net bir şekilde ortaya koyduğu için,din

eğitimcileri bunlara ilave yaparak ne ödülü zorlaştırmalı,nede cezayı her şeye

yaymalıdır.156

154 Ra’d 13/21_22 155 Furkan 25/63-74 156Bayraklı,a.g.e,X,487)(bkz.3/15.136.179;13/35;25/15–16;38/49–50;39.20.73–74;52/22–23;55/54–55;68/34–

35;78/31–34)

59

Nahl süresinin 31. ayetinde “ onlar, içlerinden ırmaklara akan daimi mutluluk

cennetlerine girerler. Orada diledikleri her şey vardır. Đşte Allah, sakınanları böyle

ödüllendirir.” Bayraklı’ya göre ayette geçen ‘adn cennetlerinin anlamı “ mutluluk

cennetleri” demektir. Đçlerinde ırmakların çağıldadığı mutluluk cennetlerinin onların

olacağını belirtir. Bu ayette uzun süreli mutluluğun tadılacağı bir ödül verilmesi ve bu

ödülün takva sahiplerine ait olması vurgulanırken teşvik unsuru olmaktadır. Bütün

istekler, özlemler, beklentiler adn cennetinde karşılanacaktır. “ canların isteyeceği,

gözlerin hoşlanacağı ne varsa oradadır”( Zuhruf 43/70). Dünya ile ahiretin farkını

ortaya koyan bu ayet, dünyadaki mutluluğun geçici; ahirettekinin ise çok uzun süreli ve

eksiğinin olmayacağını yüce Allah ödül olarak vereceğini bildirmektedir.

Al-i Đmran/198’de Yüce Allah, “ Ama rablerine karşı sorumlulukların

bilincinde olanlar; içinden ırmaklar akan cennetlere kavuşacaklardır. Allah’tan ne güzel

bir karşılama! Ve Allah katında olan, gerçek erdem sahipleri için en hayırlı olandır.”

Bayraklı’ya göre, az bir meta olan dünyevi zenginliği ve sonu cehenneme varacak olan

kâfirlerin amaçsız bir şekilde ülkelerde dolaşmalarını kıskanıp aldanmamak, Allah’a

karşı sorumluluğun bilincinde olmak demektir. Takva( basiret/ gönül gözünün açık

olması), insanı kıskançlık ve hasetten korur. Bu da Allah’ın bu konudaki emrini yerine

getirmekle mümkün olur. Kıskançlık ve haset duygusundan kurtaran takva kişiyi,

içinden ırmaklar akan cennetlere götürür. Demek ki, takvanın yolu cennete çıkmaktadır

ki bu cennet, Allah tarafından bir ikram olarak takdim edilmektedir. Takva sahibi olan

kişi, erdemli insandır. Onun için ayet takva ile başlamakta, erdemle bitmektedir.157

b- Mutluluk ve Felah Bulurlar Đnsanlığın başlangıcından beri ilahi eğitimin temel amacı, insanı kurtuluşa

erdirmektir. Bu dünyada mutlak anlamda mutluluk yoktur, mutlak mutluluğa ahirette

ulaşılacaktır. Dünyada her insanın çaba ve uğraşısının altında, bilinçli veya bilinçsiz,

mutluluğa yaklaşmak ve onu elde etmek arzusu vardır. Bir eğitim kitabı olan Kur’an,

hangi davranış ve amellerin insanı kurtuluşa götüreceğini açıklamaktadır. Aralarında

hükmetmeleri için Allah ve peygamberine çağırıldıkları zaman, müminler sadece

“i şittik ve itaat ettik” derler; felaha kavuşacak olanlar bunlardır işte! Kim Allah’a ve

peygamberine itaat eder, Allah’tan korkar ve O’na karşı gelmekten saygı ile sakınırsa,

işte kurtuluşa erenler bunlardır.158 Đlahi çağrıya ve peygamberin davetine uyarak

saygısını gösteren mümin kurtuluşa erecektir. Anlamanın yolu dinlemekten geçtiğine

157 Bayraklı,a.g.e,IV, 532.533 158 Nur/ 51–52

60

göre, dinlemeyi öğrenmek eğitimin temelidir. Bu nedenle eğitim insana dinlemesini ve

dinleyip anlamasını öğretmeli ve bunun terbiyesini vermelidir.159

Yüce Allah, bu ayette kurtuluşa giden yolu örmektedir. Đtaat, haşyet denen

saymak, takva denen saygılı olmak, o yolun değer ve amelleri olmaktadır. Mümin

kişiler, aralarında hüküm verilmek üzere Allah’a ve Peygamberine çağrıldıklarında

“duyduk ve gereğini yerine getiriyoruz” derler. Allah’a ve Peygamberine itaat eder,

Allah’ı sayar ve O’na saygılı davranırlar. Đşte bütün bunların sonucunda kurtuluş, felah,

mutluluk ve umduğunu elde etmek, ona kavuşmaktır. Müminler bunarlı söyleyip

yaparken, aslında kendi geleceklerinin nurlu ve mutlu hayatlarını kuruyorlardı.160Đlahi

çağrıya ve peygamberin davetine uyarak saygısını gösteren mümin kurtuluşa erecektir.

Anlamanın yolu dinlemekten geçtiğine göre, dinlemeyi öğrenmek eğitimin temelidir.

Bu nedenle eğitim insana dinlemesini ve dinleyip anlamasını öğretmeli ve bunun

terbiyesini vermelidir.161

Süleyman Aktaş’a göre, kurtuluşu, insanın amelleri yakalamaktadır der.

Birinci ayette, ilahi hüküm verilince, işittik ve itaat ettik, ifadeleriyle tereddütsüz teslim

olanlar, felaha kavuşmaktadır. Öyle ise, bir toplumun zafere ulaşması, yani felahı elde

etmesi için, ilahi hükümleri şüphe etmeden kabullenmesi gerekir. Đlahi çağrıya uyan,

dinleyip itaat eden insanlar gerçekten o felahı elde edeceklerdir. Đkinci ayette ise, Allah

ve Resulüne itaat, Allah’a saygı ve O’ndan sakınmak gibi dinin esas temellerinden

bahsetmektedir. Bu ayetin sonunda da kurtuluş gündeme getirilmektedir. Her iki

ayetteki zafer ve kurtuluş ödüllerinin elde edilişinde “takva” önemli bir yer işgal eder162

Zümer süresi 61. ayette. Yüce Allah buyuruyor ki: “Allah, takva sahiplerini

kurtuluşa erdirir. Onlara hiçbir fenalık dokunmaz. Onlar, üzülmezler de.” Yüce Allah,

dünyada takva denen olgunluğuna ulaşan, Allah’a saygı duyan, O’nun yasaklarından

kaçınan ve farzlarını yerine getiren mü’minleri, umduklarına erdirerek kurtaracaktır.

Aslında ayette geçen “fevz” mutluluk demektir. Dünyada yapılan iman ve iyi ameller,

orada mutluluğa dönüşecek ve o da onların kurtuluşu olacaktır. Bu fermanın dünyada

verilmesinin amacı, insanı doğru yola girmeye teşvik etmektir. Takva sahipleri

mahşerde üzüntü duymayacaktır. Umdukları mutluluğu elde edenlerin üzülmesi

mümkün değildir. Bu mutluluk mutlak mutluluk olduğu için, üzüntü ve kötülük yanına

159Bayraklı,a.g.e.I,.249 160 Bayraklı,a.g.e,XIII,.421 161 Bayraklı,a.g.e, cilt 1, s.248, 249 162Aktaş,a.g.e, 56

61

yaklaşamayacaktır. Fenalığın dokunmaması ve üzüntü duymaması feyz yani mutluluğun

getireceği kurtuluştur. Böylece dünyadaki mutluluğa da bir tanım getirilmektedir.

Kötülüklerden uzak ve üzüntü duymadan yaşanılan hayat mutluluktur. Genel anlamda

ayetteki takvayı açıklayarak mutluluğa bakarsak şöyle bir açılım getirebiliriz:

Manevi bir ruh gıdası olan takva (Bakara 2/197), manevi bir bilinç elbisesi olan

takva (A’raf 7/26) manevi bağışıklık sistemi olan takva (Şems 91/8), ahirette kötülüğün

dokunmayacağı üzüntünün duyulmayacağı mutluluğu getirecektir.163Allah’ın rahmet ve

mağfiretine eren kişi, felaha ermiş kişidir. Rahmeti uman, aslında felahı ummaktadır.

Çünkü Allah’ın bağışına ve affına uğrayan, esas olan kurtuluşa yani felaha eren kişidir.

Süleyman Aktaş’a göre Tegabun/16 da Yüce Allah, kurtuluşa götürecek olan “takva”nın

insanın gücü nispetinde gerçekleştirilecek olan takva olduğunu ve de bu takvanın

özünde sevgi olduğunu belirtmektedir.164

Elmalılı Hamdi Yazır ise bu ayeti şöyle yorumlamaktadır: “Layık bir şekilde,

tam hakkıyla takva yapamasanız bile gücünüzün yettiği kadar müttaki olun, korunun,

Allah’ı zikirden gaflet etmeyin. Allah’ın emirlerini, nehiylerini, vaaz ve nasihati

dinleyin, dinlediklerinizi tutup kendi gönlünüzle tatbik ve icra edin. Çoğalmak ve iftihar

etmek için mal toplayıp biriktirmek hırsına kapılmayıp gerek çalışarak

kazandıklarınızdan gerek yerden çıkan madenlerden, Allah’ın size rızk olarak verdiği

şeylerden zevcelerin ve çocukların nafakalarını verdikten sonra Bakara ve Berae

surelerinde emir ve teşvik edilen cihetlere; ana baba ve yakın akraba, yetimler,

miskinler ve yolcular için nafakalar, Müslüman topluluğun fakir kulların ihtiyaçları,

Đslam dinini yayma ve müdafaa ile Allah yolunda cihad, iyilik ve takvada yardımlaşmak

için gücünüzün yettiği kadar vergi, zekât ve sadaka verin. Allah’ın koruması altında

olmanız için kendi nefisleriniz hakkında en hayırlı, en faydalı olanı işleyin. Yani büyük

mükâfatın Allah’ın yanında olması, dünya zevklerinin yok olup Allah’ın yanındakilerin

kalması sebebiyle Allah rızası için harcamak, netice itibarıyla nefisleriniz hakkında mal

ve evlat dert ve hırsıyla Allah’ı ve kendilerinizi unutup da hayır için infaktan geri

kalmayın. Allah için hayırlar yapın ve O’nun için çalışın, mal ve evlada da o maksadı

gözeterek bakın bu ancak Allah’ın korumasına sığınmakla olabilir. Onun için

gücünüzün yettiği kadar Allah’a sığının da hırslı ve cimri olmamaya çalışın.

Nefislerinizin hırsına düşkün olup da vurgunculuk ve cimrilik ile kendinizi, çoluk,

163 Bayraklı,a.g.e,XVI,.423,424 164 Aktaş,a.g.e,.56

62

çocuğunuzu ve cemaatinizi felaketlere sürüklemeyin. Cömert ve asil olmaya çalışarak

Allah için hayırlı işlerde yarışın.”165

Kısacası Allah’ı üzmekten sakınma, insanların kalbini kırmaktan sakınmak,

haramdan sakınmak, kötüye bulaşmaktan sakınmak gibi davranışlar takvanın oluşmasını

sağlamaktadır. Takva kavramının anlamında da zaten bu ameller mevcuttur. Đman

esaslarından, insanlara yardıma kadar her türlü bilinçli amel takva kavramına

girmektedir.

Yüce Allah Teğabun süresi 16. ayette şöyle buyurmaktadır: “ O halde gücünüz

yettiğince Allah’a saygı duyun, dinleyin, itaat edin. Kendi iyili ğiniz için infak edin.

Nefsinin aşırı cimriliğinden korunanlar işte onlar, kurtuluşa erenlerdir” Yüce Allah bu

ayette kurtuluşa ve mutluluğa giden yolu açıklıyor. “ Felah” kelimesi “kurtuluş, zafer,

mutluluk ve saadet” anlamlarına gelmektedir. Kurtuluşu elde etmenin şartlarını

açıklıyor. Kul, gücü yettiği ölçüde Allah’a saygı duyacak ve O’ndan çekinecektir. Bu

saygının, çekinmenin, yani takvanın özünde “ sevgi” vardır. Yani kul Allah’a karşı

sorumluluğunun bilincinde olacak. Gücünün yettiği kadar Allah’a saygı duymak, O’nun

emirlerini dinlemek, O’na itaat etmek, kendi iyiliğine infak etmek, nefsinin

cimriliğinden korunmak, kurtuluşa ve mutluluğa giden yolun bir kısmını

göstermektedir. Dinin önemli konularını içeren bu ayet, mutluluğun reçetesini de

vermektedir. “ Allah’a nasıl saygı duyulması gerekiyorsa, öyle saygı duyun”( Ali Đmran

3/102)ayetini bu ayetle birleştirdiğimizde din eğitiminin amaçlarından birinin takvaya

ulaşmak olduğu anlaşılacaktır.

Ayrıca infak etmek, malından, parasından fedakârlıkta bulunmak, karşılıksız

yardım etmek çok zor bir ibadettir. Bundan dolayı Yüce Allah infak ibadetini yerine

getirenlere karşılığını en güzel biçimde vereceğini müjdeleyerek infakı teşvik

etmektedir. Allah bu eylemi yerine getirenlere “ şekur” sıfatını kullanmaktadır. Şekur,

“yapılan iyiliklerin karşılığını vermek”anlamına gelmektedir. Demek ki infak ibadeti bir

şükür ibadetidir. Đnfak edenler de kurtuluşa erenlerden olacaktır.166

Kuran’ı Kerim’de kimlerin kurtuluşa erdiğini aşağıdaki ayetlerde

açıklamaktadır. Gayba inanan, namazı kılan, infak eden ve Allah’ın indirdiği bütün

kitaplara ve ahiret gününe inananlar ( Bakara 2/3–5); Allah’tan sakınanlar ve O’na saygı

165 Elmalılı, a.g.e, VIII, 96–97

166Bayraklı,a.g.e,XVIII,366,367

63

duyanlar ( Bakara 2/189), iyiliği emredip kötükten sakındıranlar ( Al’i Đmran Đmran

3/200); Allah yolunda cihat edenler ( Maide 5/35); şeytanın amelinin pisliğinden

kaçınanlar ( Maide 5/ 90); mahşerde sevapları ağır gelenler ( A’raf 7/8) ; Allah’ın

nimetlerini hatırlayanlar ( A’raf 7/69); Hz. Peygamber’e inanıp ona saygı gösteren, ona

yardım eden ve onunla birlikte gönderilen nura uyanlar (A’raf 7/157); Allah’ı çok anıp

çok düşünenler ( Enfal 8/45); Namazını kılan, sadece Allah’a kulluk eden ve iyiyi

hayata geçirenler ( Hacc 22/ 77), toplu halde tövbe edip Allah’a dönenler ( Nur 24/31);

aralarında hüküm verilmesi için Allah’a ve peygamberlerine davet edildiklerinde, “

işittik ve itaat ettik “ diyenler ( Nur 24/51); akrabaya, yoksula ve yolda kalmışa Allah’ın

rızasını isteyerek verenler ( Rum 30/38); Allah’a ve ahiret gününe inanıp, babaları,

oğulları, kardeşleri yahut akrabaları da olsa Allah’a düşman olanları dost edinmeyen,

kalplerine Allah’ın imanı yazdığı, katında bir ruh ile desteklediği, cenneti ödül olarak

verdiği, Allah’ın kendilerinden, kendilerinin de Allah’tan razı olduğu ve Allah’ın

tarafından olanlar ( Mücadele 58/22); nefsinin kıskançlığından ve cimriliğinden

korunmasını becerenler ( Haşr 59/9); ruh temizliğini elde edenler (Al’a 87/14) ve

nefsini kötülüklerden arındıranlar ( Şems 91/9)” sayabiliriz.

Kimler kurtuluşa eremezler? Yine Kuran’ı Kerim’de giderek cevaplayabiliriz.

Tevhid inancını bırakıp şirk ve inkâra dönenler ( Kehf 18/20); Allah’a yalan iftirada

bulunan zalimler (En’am 6/135); sihirbazlar ( Yunus 10/77) ; kâfirler ( Mü’minun

23/117); Allah’ın mucizelerine “ uydurulmuş sihir” deyip alaya alanlar ( Kasas 28/36-

67) bu grup içerisinde sayılabilir.167

Yüce Allah başka bir ayette, kurtuluşu ekonomik hayattaki sömürüden uzak

kalmaya bağlamaktadır. Faizin yenmesi ve terk edilmesiyle, kurtuluş/ felah arasında ilgi

kurulmaktadır:

“Ey iman edenler! Faizi kat kat artırararak yemeyin. Allah’tan sakının ki

kurtuluşa eresiniz.”(Al’i Đmran/130)(bkz. Bakara/275) B.Bayraklı’ya göre, bu ayette

Yüce Allah faiz yemeyi yasaklamaktadır. Riba(faiz), anaparanın haksız yere artışı

anlamına gelir ki bu da nefsin hoşuna gider. Bu nedenle faizden uzak durmak zordur.

Faizin güçlü bir temele oturtulması gerekmektedir. Riba’nın/faizinin( meşru olmayan,

haksız ve emeksiz azancın) cazibesini yok etmek için, yine insan psikolojisi harekete

geçirilmelidir. Đşte sakınma duygusu, insanın manevi bağışıklık sistemi, kendini koruma

167 Bayraklı,a.g.e,XIII,178, 179

64

içgüdüsü, ihlâs, samimiyet ve basiret diyebileceğimiz takva, faizin cazibesini yok eder

ve Allah’ın ermininin kolayca yerine getirilmesini sağlar. Takva, Muhammed Esed’in

verdiği mana ile-Allah’a karşı sorumluluğun bilincinde- olmaktır. Takva ( Allah’a karşı

sorumluluk bilinci), faizi engelleyen en büyük güç olmaktadır. Onun için, yüce Allah,

faiz yasağının hemen ardından “ takvalı olun” buyurmuştur. Hukuki olarak yasaklanan

Riba( faiz), “Allah’tan sakının” emri ile dini bir temele oturtulmaktadır.

Takva( ilahi sorumluluk bilinci) aşılandığı takdirde, faiz yasağına uyulur. 130.

ayetin sonu, faiz yemenin felaha mani olacağını, faiz yememenin ve felahın/kurtuluşun

da takva ile olacağını vurgulamaktadır. Demek ki faiz, mutluluğu ve felahı/ kurtuluşu

engellemektedir. Faiz toplumun asaletini bozduğundan, insanlar arasında ekonomik

savaşa da sebep olmaktadır. Faiz yemek Allah’a ve Peygamberine de savaş açmak

olduğuna göre, faiz yiyenler çok cepheli bir savaş sürdürmektedirler. Birkaç cephede

birden savaşan faizciler, toplumun erdemini yok etmekte ve toplumu mutsuzluk

çukuruna atmaktadırlar. Toplumu mutluluğa götüren dinamiklerin başında, ekonomik

dengeleri bozan faizi terk etmek yer almaktadır.

131. ayette, Allah’a ve Peygamberi’ne itaat edilmesinin emredilmesiyle, faiz

konusundaki yasağa uyulması da emredilmiş olmaktadır. Allah’a ve Peygamber’e

itaatin sonucunun da rahmete kavuşmak olacağına dikkat çekilmektedir. Đtaatin

merhameti doğuracağına işaret eden Yüce Allah, faize karşılık rahmetini ortaya

koyacaktır. Yüce Allah’ın faizle ilgili yasağına uymamak, Allah ve Peygamberine

itaatsizliktir. Ki bu, Bakara/281’de Allah e Peygamberine savaş açmak olarak

nitelendirilmiştir. Allah’ın faizle ilgili yasağına uymak, Allah’a ve Peygamberine

itaattir. Al’i Đmran/130–132 ayetlerini başka bir açıdan değerlendirerek şu genellemeye

varmaktadır: “ Yüce Allah koyduğu bir yasağa kullarının uyması için felahı, merhameti,

takva ve itaati teşvik, cehennemi de caydırıcı aracı olarak kullanmaktadır. Takva ile

ilgili olumlu emir, itaatle ilgili bir olumlu emir vermekte; böylece bir yasağa uyulmasını

temin etmek için üç olumlu emrin yerine getirilmesini istemektedir. Üç olumlu emre,

felah ve merhameti ödül olarak koymaktadır. Mutluluk ve merhamet gibi cezp edici iki

ödülle, faizin cazibesini kırma amacı gütmektedir. Bununla da insanlara, kötü bir şeyin

cazibesini, iyi bir şeyin cazibesiyle kırma metodunu öğretmektedir.”168

168 Bayraklı, a.g.e,XIV,.363.364

65

c- Temiz Eşler Yüce Allah Al’i Đmran 15’te şöyle buyurmaktadır: “De ki: size o dünyevi

zevklerden daha hayırlı olan şeyleri haber vereyim mi? Takva sahipleri için Rableri

katında, içinden ırmaklar akan, ebediyen kalacakları cennetler, tertemiz eşler ve

Allah’ın hoşnutluğu vardır. Allah kullarını çok iyi görür.” Ahiretteki temiz eşler,

dünyada horlamadan, dövüp sövmeden, zulmetmeden, cinsel istismar aracı olarak

kullanmadan kadınlarla güzel bir ilişki içinde olmanın karşılığıdır. Cennete giden yol

aftan geçmektedir. (böyle davrananların ödülü ne güzeldir) buyuran yüce Allah,

ödüllerin en güzelini takva sahibi olan muttakine ve muhsine vermektedir.169

Bu dünyadaki davranışların bir sonucudur. Dünyevi nimetlerin geçiciliğinin

bilincinde olan bir kimsenin, onları tanrılaştırması mümkün değildir. Dünyaya tutkuyla

bağlanmamanın ama ahireti kazanmanın yolunun bu dünyadan geçtiğinin bilincinde

olarak imanla birlikte erdemli davranış gösteren kimselerin hakkıdır cennet. Kadını,

peygamberler dâhil tüm erkeklere kan, can ve süt veren, terbiye eden bir varlık olarak

görüp saygı duyup seven kimse ahirette temiz zevcelerle ödüllendirilecektir.170

d- Rableri Tarafından Bağışlanırlar Allah kullarına karşı rahmetli ve mağfiret sahibidir. Bu konuyla ilgili

Kur’an’da birçok ayet vardır. Fakat Allah aynı zamanda hikmet sahibidir. Fiillerinde ve

yaratmasında manasızlık ve rast gelelik yoktur. Bundan dolayı hikmetsiz rahmeti ve

bağışı yoktur. Takva duygusu ve onun hayata geçirilmesi, Allah’ın merhametini

getirmektedir.

Hucurat süresi 10 ayette Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “ Allah’a saygı

duyun ki merhamet olunasınız” Lütfullah Cebeci’ye göre, bunun kesin olmadığını ve

Allah’ın mecbur edici olmadığını ifade eder. Ama yüce Allah kerim sıfata sahip

olduğundan, ümitlendirdiği kulunu hayal kırıklığına uğratmaz. Onun için rahmet_i

ilahiyi ummanın yolu olan takvaya sarılırsanız, bağışlanmanızı iyice umabilirsiniz.

Hatta buna kesin gözüyle bakabilirsiniz. Çünkü yüce Allah bu ayetlerde

ümitlendirmekten öte bu mağfiret ve bağışlanmayı açıkça vaat ediyor. Enfal 292’da

bunu açıklamaktadır. Takvaya karşılık mağfiret onun lütuf ve ihsanıdır yoksa takva

mağfiretin tam bedeli değildir.(Ahzap 71; Talak 5; Hadid 28 ilgili ayetler)171

169Bayraklı,a.g.e,IV,373 170 Bayraklı, a.g.e,III,506 171 Cebeci, a.g.e,195,196

66

Sakınan insanı Allah af kapsamına alır. Affa nail olabilmek takvanın

göstergesidir. Bu nedenle ilahi rahmete ulaşmanın yolu takvaya sarılmaktır. Böylece

bağışlanmayı umabiliriz. Hatta buna kesin gözüyle bakabiliriz. Çünkü yüce Allah bazı

ayetlerde ümitlendirmekten öte bu mağfiret ve bağışlanmayı açıkça vaat ediyor.

Enfal süresi 29. ayette ise Yüce Allah, “ Ey inananlar, Allahtan sakınırsanız, O

size hal ile batılı ayırt edecek bir kabiliyet verir. Günahlarınızı örter ve sizi bağışlar.

Allah çok büyük lütuf sahibidir.” Bu ayetin iki yönü vardır. Biri terbiyevi diğeri ise,

psikolojik yönüdür. Allah’tan sakınmanın ödülü, ilahi müdahaleyi kazanmaktır. Bu

müdahale iki yöne cereyan eder. Birincisi, insan takva yoluyla hak ile batılı, iyi ile

kötüyü, doğru ile yanlışı ve güzel ile çirkini ayırt etme kabiliyeti olan Furkanı elde elde

eder. Furkan’ı kazanmak takvanın ödüllerinden biri olacaktır. Đkincisi ise, takva

kendiliğinden affı ve günahların örtülmesini getirmektedir. Đnsan af diler ya da tövbe

ederse, Allah dilerse onu affeder. Af meselesi, eğitimsel bir konudur. Ayırt edici

kabiliyeti elde etmek, günahlardan sıyrılmak gibi önemli oluşumlar, eğitim ve öğretim

faaliyetinin kapsamına girmektedir. Bu oluşumların hepsi takva sayesinde

gerçekleşmektedir.172

Bu bağlamda, günah işledikten sonra Allah’ı hatırlayarak af dileyen ve

günahında ısrar etmeyen takva sahibi müminin ödülü bağışlanmaktır. “Đşte bunlar ödül

olarak Rableri tarafından bağışlanacaktır”173Bu ayette Allah’ın tövbeyi kabul etmesinin

ve bunun neticesinde kulunu affetmesinin, kul için bir mükâfat olduğu ifade

edilmektedir.

Muttaki insan, mükâfat olarak altından ırmaklar akan cennetlere, temiz eşlere

ve Allah’ın rızasına kavuşandır. Đman eden, günahını itiraf edip gönülden af dileyen,

ateşten sakınmak için yalvaran, sabreden, sadık olup gönülden bağlanan, fedakârlık

gösteren bir değerler manzumesini eyleme dönüştürenlerdir. Bu insanlar, inancın ve

ahlaki değerlerin derinliklerine inen, onları özümseyen ve davranışlarına yansıtan

erdemin doruğunda bulunanlardır. Birçok ayette ahlaki eğitimin insana kazandırması

gereken değerler anlatılmaktadır. Bu da, din eğitiminin hedefledi insan tipidir. Sabır,

sadakat, dürüstlük, fedakârlık ve gönülden af dilemek insanlığın yücelttiği değerleri

insana kazandıran eğitimdir. Öyleyse muttaki, içinden gelerek af dileyen kimsedir 174

172Aktas,a.g.e, 43, 44 173 Ali Đmran 136 174 Bayraklı,a.g.e,III,509

67

Yüce Allah Kuran’ı gönderiş gayesini şu şekilde bildirmektedir: “ Bu da bizim

indirdiğimiz mübarek bir kitaptır. Buna uyunuz ve sakınınız ki size merhamet

edilsin.”175B.Bayraklıya göre “ Ona uyunuz” ifadesine yer verildikten sonra “ sakınınız”

emri gelmektedir. Bu da şu anlama gelmektedir. “ Kuran’a karşı çıkmaktan sakınınız,

ona olan sorumluluğunuzun bilincinde ve onu hayata geçirecek ruh olgunluğunda

olunuz!”denmek istenmektedir. Kuran’a tabi olur ve sakınırsak ne olacak? Kuran’ın

amacını bu sorunun cevabında bulmak mümkündür. “Umulur ki merhamet

olunursunuz”. Allah’ın merhametine nail olmak, onu elde etmek için Kuran’a tabi

olmak ve takva denen ruh olgunluğuna ulaşmak gerekiyor. Kuran’a tabi olmanın

anlamı, onu öne geçirip ardından gitmektir. Yoksa kendi düşüncesini, ideolojisini, siyasi

görüşünü öne alıp Kuran’ı onun ardından getirmek değildir. Kur’an vasıta olamaz.

Kuran’ı öğrenmek, tatbik etmek, insanların bir amacı olmalıdır. Kendilerini öne çıkarıp

Kuran’ı vasıta kılamazlar. Onun için Allah, Kuran’ın ardından gidilmesini

emretmektedir. Kuran’ı amaç edinen, kendi düşünce ve ideolojisini onun hizmetine

sunan insanlara merhamet etmesinin ümidinin belirdiğini açıklamaktadır.176

Talak/5’te Yüce Allah şöyle buyuruyor: Bu hükümler, Allah’ın size indirdiği

emridir, kim Allah’ı üzmekten sakınırsa, Allah onun kötülüklerini örter ve ona büyük

mükâfat verir. Allah’ın emirlerini yerine getirmek bir takva meselesidir. Allah adına,

O’nun emirlerini yerine getirmek, takvanın esasını teşkil etmektedir. Bu tür olgun

davranış da günahların örtülmesini ve büyük ödülü beraberinde getirmektedir.177

Kısaca diyebiliriz ki, takva sahibi insanın amelleri işlevi ve kötülükten

sakınmaları öylesine Allah’a yüceliyor ki oradan yukarda belirtilen ödülleri alıp geliyor.

Yüce Allah insanın doğasına amacı olmayan bir şey uğruna çalışmamayı koymuştur.

Böylece insan ödülü takıp ederek güzel şeyler üretmektedir. Đyiyi anlayıp hayata

geçirmek ne de olsa zor bir iştir. Bu zor işi başarmak mutlaka ödülü gerektirir. Đşte

eğitimciler, anne babalar, siyasiler bu ilahi metodu dünya hayatına geçirmelidirler.

175 En’am/155 176 Bayraklı,a.g.e,VII, 27 177 Bayraklı,a.g.e,I,246

68

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TAKVA VE EĞĐTĐM

I- TAKVA VE EG ĐTĐM ĐL ĐŞKĐSĐ.

Đnsan kendi kabiliyetlerini kendi kendine geliştirme yeteneğine sahip değildir.

Onların gelişmesi için eğitime muhtaçtır. Çünkü kabiliyetler öğrenimle gelişir.178 Đnsan

hazır olamayan ham kabiliyetlerle dünyaya geldiği için, hayatının sonuna kadar bir

öğrenci, bir çırak olarak kalıyor. Bu nedenle insanın eğitime, eğitilmeye ihtiyacı

vardır.179Eğitimin tarifi için insan daima merkeze alınmalıdır. Eğer cemiyetle insan,

insanla insan, tabiatla insan arasında etkileşim olmasaydı eğitimden bahsedilemezdi.

Dinler bu etkileşimin menfi yönünden insanı kurtarmak için gelmiştir. Etkileşim tek

taraflı değildir. Tek taraflı etkileşimde ancak şuursuz bir itaat vardır. Kölelik

sistemlerinde görülür. Âdem (a.s) yaratılış vakıasında, Allah’la şeytan arasında geçen

konuşmaya “eğitimin etkileşimi” yönünden bakarsak, dinlerin insanları kötü etkilerden

kurtarmak için geldiğini görürüz.180 Đnsan hem tabiat hem de ilahi vahyin etkisi

altındadır. Dolayısıyla eğitim şeytandan asgari düzeyde etkilenecek insanı yetiştirmeyi

amaç edinir. Gerçekten eğitilmi ş, şahsiyeti sağlam olan ihlâslı kişilere şeytanın bir etkisi

olmamaktadır. Din, insanı, menfi yönden etkilenmez(veya çok az etkilenir) hale

gelinceye kadar etkiler. Bu seviyeye gelen kişi şeytanın elinde cansız bir oyuncak gibi

değildir.181

Bütün Peygamberler eğittikleri fert ve toplumlara takvayı öğretip

emretmıslerdır. Bize göre O’nlar bu gayretleriyle, insanın iç aleminde kötülükten

sakınma bilincini ve iç disiplin duygusunu oluşturmaya çalışmışlardır. Mesela Şuara

suresinin 106, 108, 110, 124, 126, 142, 144, 150,103, 177, 179 ve 184. ayetlerine

bakıldığında takva öğretisinin hemen hemen her peygamberin uğraş alanı içinde olduğu

görülecektir. Bir bakıma ilahi eğitimin amacı, insanlara takva duyusunu kazandırma

şeklinde ortaya çıkmaktadır.182

Bu ayetlerde görüldüğüne göre Đlahi eğitimin amacı, insanlara takva

duygusunu kazandırmaktır. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Kardeşleri Nuh onlara

178 Bayraktar Bayraklı, Đslamda Eğitim,18 179 . Bayraklı, Đslamda Eğitim,17 180 Bayraklı,,Đslamda eğitim,20 181 Bayraklı, Đslamda Eğitim,20 182 Aktaş, a.g.e.58

69

şöyle demişti: “Sakınmaz mısınız? Bakın ben size gönderilmiş güvenilir bir elçiyim.

Artık, Allah’a saygı duyun ve bana itaat edin. Hem bunun için sizden dünyevi bir

karşılık istemiyorum. Benim karşılığımı verecek olan, ancak âlemlerin Rabbi’dir. Onun

için, Allah’a saygı duyun ve bana itaat edin.”

Bayraklı’ya göre bu ayetler, asırlarca önce bir peygamberin halkına hangi

esaslarla ve nasıl hitap ettiğine ışık tutmaktadır: “Sakınmaz mısınız?” Hz. Nuh, insanın

doğuştan getirmiş olduğu manevi bağışıklık sistemini harekete geçirmek istemektedir.

O dönemde takvanın ne olduğu biliniyordu. Bilindiği için, Hz. Nuh, “sakınmak ve saygı

duymak” anlamına gelen takva kelimesini halka karşı kullanmıştır. Öyle anlaşılıyor ki

Hz. Nuh, “sakınmak ve saygı duymak” anlamına gelen takva kelimesini halka karşı

kullanmıştır. Öyle anlaşılıyor ki Hz. Nuh, toplumun manevi noksanlığını iyi tespit etmiş

ve bu noksanlığı gidererek dinini oturtmak için bir temel bulmaya çalışmıştı. Halk

sakınmıyor, yani Allah’a karşı saygı duymuyordu. Onların sakınmazlığını giderdiği

takdirde dinine bir temel bulacağını anlamıştı. Yüce Allah’tan sakınmayan insana bir

şeyi kabul ettirmek zordur. Ayette ifade edilen “emin” kavramını B.Bayraklı şöyle

açıklamaktadır: O devrin halkı “emin” yani güvenilir olmayı biliyor ve bu değeri sosyal

hayatta yaşatıyordu. Birinci değer olarak “sakınmak”, ikinci değer olarak da “

güvenilirlik” gündeme getirilmektedir. Hz. Nuh, halkın sakınma duygusuna, erdemine

hitap ederken kendisinin “ güvenilir” olduğunu ifade etmişti; sakınma erdemi ile

güvenirliği buluşturma çabası içindeydi. Peygamberin güvenilir olmasının gerekliliğini

de vurgulamıştır. Güvenilirlik, peygamberin benimsenmesini sağlayan önde gelen

değerlerdendir. Sakınma duyguyla güvenirlik değeri buluşunca, Allah’a saygı ve

peygambere itaat merhalesine geçilmiş olacaktır. Böylece Hz. Nuh hangi değerlerin

hangi değer ve eylemleri çağıracağına da işaret etmektedir. Diğer taraftan bu ayetten şu

gerçeği çıkartıyoruz: Hz Nuh, insanların Allah’a karşı görevleri ile peygambere karşı

tutumlarının ne olacağını öğretmektedir. Allah’a kulluk, peygambere ise itaat edilir.

Takva, “Allah’a karşı yapılacak sakınma ve saygı duyma kulluğu”nun adıdır. Bu

bağlamda peygambere de itaat edilecektir. Onun için Hz. Nuh, “Allah’a saygı duyun,

O’ndan sakının” demiş, kendisine itaat edilmesini istemiştir. Takva, Allah’a yönelik

çalışır, itaat ise hem Allah’a hem de peygambere yönelik çalışır.183

Şuara/142’de Yüce Allah “Kardeşleri Salih, onlara: ‘Allah’ın emirlerine karşı

gelmekten sakınmaz mısınız?’ demişti.” Salih Peygamber de Hz. Nuh ve Hz. Hud gibi

işe takvadan başlamıştır. Demek ki peygamberlerin eğitim faaliyetlerinde ana

183 Bayraklı, a.g.e, XIV,86,87

70

metotlardan biri bu olmaktadır. Đnsanın sakınma ve saygı duyma duygusunu harekete

geçirme, metotların başında yer almaktadır. Demek ki, Semud kavminin Allah’tan

sakınma ve O’na saygı duymak konusunda problemleri vardı.184 “Sizi ve sizden önceki

nesilleri yaratandan sakının”185Burada Şuayb peygamber, yaratılış, yani var olma

olgusunu gündeme getirerek, onun üzerinde düşündürerek ve bu olguyu Yüce Allah’a

bağlayarak meydana gelecek olan sakınma, yani takva duygusunu öne sürerek bunun

gerçekleşebileceğini söylemektedir. Burada da “sakınma” diye manalandırdığımız takva

denen manevi bağışıklık sistemini besleyen en önemli düşünce konularının başında

yaratılış kanunu gelmektedir. Yaratan, yani var eden ile sakınma denen takva

duygusunu buluşturmak, insan haklarını çiğneyerek fesat çıkarmayı önleyecektir. Kul

hakkı yiyen, insanları sömüren, hukuki ve sosyal hakları çiğneyen fert ve toplumların,

imanlarından zoru vardır; yaratılış kanunu üzerinde düşünüp, Allah’tan sakınma denen

manevi bağışıklık sistemlerinde bir bozuşma, bir zayıflamaları vardır.186

Kısacası, Bütün peygamberler sakınma ifadesini kullanmışlardır. Netice olarak

şöyle diyebiliriz: Allah’a imanın önce gelmesi bundandır. Allah’tan sakınmayan

insanlara dini hayatı yaşatmak imkânsız gibidir. Ahlaki kurallara temel bulunamaz.

Eğitimciler ki, bunlar peygamberler de olabilir, normal insan da olabilir, tüm

davranışları ilgilendiren bir temel disipline ihtiyaçları vardır. Onun için önce insanlara

Allah’tan sakınma denen ve özünde sevginin olduğu bir takva duygusunu

kazandırmalıdırlar. Bu duygu olmadıkça, eğitim faaliyetleri başarısız kalacaktır. Bu

duygu, yani takvanın yerini herhangi bir şeyle doldurmanız mümkün değildir. Đşte

eğitimin bu temel kanunu gereği, tüm peygamberler aynı değer üzerinde durmuşlardır.

Son peygamber Hz. Muhammed de takvayı emretmiştir. Ayet şöyledir: “Yahut takvayı

emrediyorsa?” 187

Süleyman Aktaş, bu ayeti şöyle yorumlamaktadır:

Eğitimci olan kişi, önce kendisi doğru yolda olacaktır. Doğru yolda olmayan insanları

doğru yola götüremez.

a) Đnsanları eğitirken onlara neyi emrettiğinin içeriğine bakmak gerekir. Đşte bu

içerik takva olmalıdır. Đnsanı tehlikelerden korumayan, ya da insanın kötü

184 Bayraklı, a.g.e, XIV,107 185 Şuara/184 186 Bayraklı, a.g.e, XIV,132 187 Alak/12

71

davranışlarını ıslah etmeyen bir eğitim muhtevası, yani içeriği gereği

geçersizdir.

b) Eğitimcinin doğru yolda olduğunu nerden anlayacağız sorusuna, takvayı

emretmesinden anlayacağız, cevabını verebiliriz. Takvayı emreden eğitimci

doğru yolda olduğunu ispatlamış olacaktır. Takvanın aile eğitiminde de önemli

bir yeri vardır.188

Bu konuyla ilgili ayet şöyledir: “Ailene namazı emret; kendin de ona sabırla

devam et. Senden rızk istemiyoruz; seni biz rızıklandırıyoruz. Güzel sonuç takva

sahiplerinindir.”

B.Bayraklı bu ayeti şöyle yorumlamaktadır: Yüce Allah, bu ayeti ile de geçici

dünya nimetlerine sahip olanları kıskanmayı gidermenin çarelerinden birini

vermektedir. Peygamber bile olsa insan, namaz kılmak zorunda ve ihtiyacındadır.

Kendisi namaza devam edeceği gibi ailesine de namazı emredip kıldırmalıdır. Bundan

anlıyoruz ki, namazın, dünya malına olan kıskançlığı disiplin altına alan bir etkinliği

vardır.189

Eğitim açısından bakarsak bir aile reisi, kendi tatbik etmediğini ailesine teklif

edemez. Ayette geçen ehl kelimesi, “aile fertleri”ni ifade ettiği gibi, “sana inanan

müminler” anlamına da gelebilir. Onun içindir ki Yüce Allah Hz. Peygamber’in,

ailesine namazı emretmesini islerken kendisinin de onda devam etmesini istemektedir.

Burada önce baba ailesine namazı emrederken, kendisi onu tatbik edecek daha

sonra ailesinden ve çocuklarından bunu tatbik etmesini isteyecektir. Yani eğitimci önce

yaşayacak, sonra başkalarına emredecektir. Kuran-Kerimde Yüce Allah şöyle

buyurmaktadır:

“Ey iman edenler! Niçin yapmayacağınız şeyi söylersiniz?”190B.Bayraklı göre,

bu ayete siyasi açıdan bakmamız gerekiyor. Ülkelerin yönetimine talip olanlar, halka

yapamayacakları veya yerine getiremeyecekleri sözleri vermemelidir. Sözüyle eylemi

birbirini tutmayanlar ülkeleri yönetmemeli ve onlara bu yetki verilmemelidir. Çünkü

sözü ve eylemi ayrı olanlara Yüce Allah kin beslemektedir. Yüce Allah’ın kinini çeken

kişi veya kişiler yönetici olamazlar. Olurlarsa, o siyaset kirlenmiş, Allah’ın uzağına

188 Aktaş, a.g.e,59 189 Bayraklı, a.g.e. XII,383 190 Es-Saf/2

72

düşmüştür. Eğitimde de söz ile davranışın uyumu çok önemlidir. Belki de bu uyum her

alana eğitimden intikal edecektir. Ana-babalar çocuklarına, yerine getiremeyecekleri

vaatlerde bulunmamalıdırlar. Çocuğuna “sigara içme, içki içme” derken kendisi

çocuğunun yanında içiyorsa, örnek olması mümkün değildir; tam tersine kötü örnek

olmaktadır. Öğretmenler de verdikleri sözleri yerine getirmeli, sözleri ile eylemleri

arasındaki uyumsuzluklar, eğitimi kirletmektedir. Yüce Allah katında en tiksinti verici

şeyi yapmış olmaktadırlar. Aile hayatını kurmaya çalışan genç eşler varsa onları

evlendirmeye kalkan ebeveynler, ileride yerine getiremeyecekleri şeyleri önceden

söylememelidir. Aile ocağı gibi kutsal bir sosyal müessesenin böyle uyumsuzluklar ve

tutarsızlıklar üzerine kurulmaması gerekir. Ayrıca insanların ve devletlerin yerine

getiremeyecekleri antlaşmanın altına imza atmamaları en iyi davranış olacaktır.

Đnsanların verdikleri söz ve davranışları arasında uyum olmazsa ne olur?

“Yapmayacağınız şeyleri söylemeniz, Allah katında büyük bir nefretle

karşılanmaktadır.” Bu ayette geçen “makt” kelimesi, “buğz, nefret, tiksindirici şey ve

gazap” anlamlarına gelmektedir. Söz ile davranışın uyumsuzluğu Allah’ın gazabına

sebep olmaktadır. Hz. Peygamber sözden caymanın, yapmayacağı şeyi söylemenin, ya

da yapmadığını yapmış gibi söylemenin münafığın özellikleri olduğunu söylemiştir:

“Münafığın özelliklerinden, alametlerinden üçü şunlardır: konuştuğu zaman yalan

söyler, söz verdiği zaman cayar, kendisine emanet verildiği, güvenildiği zaman hıyanet

eder”191

Din eğitimi, toplum ahlakında bu ikiyüzlülükleri, söz-davranış uyuşmazlığını

en aza indirmeyi amaç edinmelidir. Namaz ve oruca verilen önem kadar ahlakın bu

yönüne de önem verilmelidir.192 “senden rızk istemiyoruz; seni biz rızklandırıyoruz”

ayetin bu kısmını da önceki bölümleriyle bir araya getirerek açıklayabiliriz. Namaz

ibadetine Allah’ın ihtiyacı olmadığı bu ibadeti de diğer ibadetler gibi insanın, kendisi

için yaptığı burada özellikle vurgulanmaktadır. Ayrıca rızk kazanacağım diye namaz

ibadetini ihmal etmenin doğru olmayacağına da ayette işaret edilmektedir. Diğer

taraftan ayetin bu kısmını Zariyat 57–58 ile de manalandırabiliriz: “Ben cinleri ve

insanları, ancak bana kulluk etsinler diye yarattım. Ben onlardan rızk istemiyorum. Beni

doyurmalarını da istemiyorum.” Bu ayetleri, yorumunu yapmakta olduğumuz Taha 132.

ayete bağlarsak şu neticeye varabiliriz:

191 Buhari, Şehadet, 28; Müslim, iman,107;109;Tirmizi, Đman,14 192 Bayraklı,a.g.e,XIX,.239.240

73

Yüce Allah’ın kullarından istediği, kulluktur, bunun en açık ifadesi de

namazdır. Yüce Allah, insanlardan kulluk istiyor rızk istemiyor, çünkü onları

rızıklandıran O’dur. Rızk kazanacağım diye kulluk ihmal edilemez ve edilmemelidir.

“Güzel sonuç takva sahiplerinindir” takva sahipleri, “ Allah’ın haramlarından sakınan,

farzlarını yerine getiren, Allah’a karşı sorumluluk bilincinde olan, manevi bağışıklık

sistemi güçlü olan, gönül gözü açık olan, içindeki fırtınaların rahmani mi şeytani mi

olduğunu bilebilen, dünya hayatının menfaatlerinin kendisini Allah’a kulluk etmekten

alıkoyamadığı insanlardır. Đşte Yüce Allah, sonucun bunlara ait olduğunu hükme

bağlamaktadır. Buradaki takva denen manevi seviyeyi tutturmanın şartlarından biri de

130. ayetteki “sabret” emrini yerine getirmektir. Sabır, (Taha 20/130); tesbih

etmek(Taha 20/130); Allah’ın rızkının daha iyi ve daha baki olduğunu bilip başkasının

servetini kıskanmamak( Taha 20/131); ailesine namazı emretmek(Taha 20/132), bu

ayetler grubunda takvanın önemli öğelerini, basamaklarını teşkil etmektedir. Yüce Allah

132. ayette müminler için hedef koymakta ve bu hedefe kimlerin ulaşacağını belirleyip

eğitimini yapmaktadır. Önemli olan geçici şeyler, menfaatler değil, sonuçtur, Allah’ın

rızasıdır, ahiretteki büyük mutluluktur. Bunu da Yüce Allah yukarıda açıklanan takva

sahiplerine vermektedir.

Netice olarak şunu diyoruz: sabır, tesbih, hamd, namaz gibi değerler ve

ibadetler, takva denen ruh olgunluğunu oluşturmakta ve bunlarla nereye varılacağını

açıklamaktadır. “ bir ibadeti ebeveyn yerine getirirse ailesine de emretme yetkisi olur”

ilkesi de bu ayette konmaktadır. Tatbik etmediğin bir uygulamayı ailene, öğrencine,

halkına teklif etmek eğitim bakımından doğru değildir. Onun içindir ki, “ ailene namazı

emret, sende ona devam et” denmektedir.193Süleyman Aktaş’a göre ayetin bu bölümü(

biz ondan rızk istemiyoruz, seni biz besliyoruz)eğitimcinin eğitim faaliyetini yaparken,

iş adamı olamayacağına, para kazanma faaliyeti ile meşgul olmaması gerektiğine işaret

etmektedir. Eğitimci sadece eğitim faaliyetiyle ilgilenmeli, tüm enerjini ona tahsis

etmelidir. Ekonomi faaliyetiyle, eğitim faaliyetinin birlikte yürütülemeyeceğine işaret

etmektedir. Ayet diğer ayetlerle birlikte değerlendirildiğinde ayetin iş bölümü ön

gördüğünü ve özellikle de eğitim faaliyetinin, meslekler arasında ayrıcalıklı bir iş

olduğunu ifade etmektedir.

Meslekleri birbirine karıştırmamak, ekonomik faaliyetlere eğitim faaliyetini

ayırmak, para kazanmayı eğitim faaliyetini aksamasına mazeret göstermemek ve bu

hususta bilinçli davranmak takva merhalesini kazanmaya götürmektedir. Kısaca,

193 Bayraklı,a.g.e, XII,383.384.385

74

diyebiliriz ki, takva kişinin sadece iç âleminde elde ettiği psikolojik bir merhale

değildir. O aynı zamanda, sosyal faaliyetlerin içinde pişmek, eğitim faaliyetlerine

katılmakla elde edilen, psikolojik ve sosyolojik ve eğitimsel boyutları olan çok yönlü

faaliyetlerin rol aldığı geni kapsamlı manevi bir merhaledir. “Akıbet muttakilerindir”

ilkesinde “akıbet” kavramını “başarı” olarak yorumlanabilir. Böylece takvanın, bir bu

dünyada bir de ahirette temin edeceği neticeleri vardır. Bu dünyadakine “ başarı”, ahiret

için olana, “cennet” demektedır.

Dünyevi olanından bahsederken de şu izahı yapmaktadır: Eğitim faaliyetinde

başarıya ulaşmak için, eğitimcinin sözü ile davranışlarında tutarlılık olması gerekir.

Kendisini tamamen eğitim faaliyetine tahsis etmeli, maddi menfaat için çalışmamalıdır.

Bu anlayışta olan eğitimciler ancak başarıya ulaşabilir ve neticeye ulaşır. Yüce Allah

eğitim faaliyetini bir ücret, yani maddi kazanç için yapılamayacağına pek çok ayette

dikkat çekmekle beraber, bunların en ilginç olanlarından biri Yasin süresinin 21.

ayetidir. Ayet şöyledir: “Sizden herhangi bir ücret istemeyenlere uyun. Onlardır,

doğruyu ve güzeli bulanlar.” B.Bayraklı bu ayetten şu neticeleri çıkarmaktadır: birincisi,

dini anlatan ve tebliğ eden ücret talebinde bulunmamalı ve dünyevi bir karşılık

beklememelidir. Bu durum, dini yeniden öğretecek veya Müslümanlığa yöneltilecek

kişilere karşı olacaktır. Kâfirlere veya müşriklere dini tebliğ ederken ücret

beklenmemelidir. Bu durum bizim peygamberimiz dâhil, tüm peygamberlerin davranış

şekli ve metodu olmaktadır.194 Bir karşılık beklemek, tebliğin veya öğretimin etkinliğini

azaltmaktadır; manevi oluşumların, maddi çıkarlara kurban edilmesi anlamına

gelmektedir. Đkincisi ise, tebliğ yapanın doğru yolda olduğuna güvenilmesi gerekiyor.

Çünkü doğru yolda olmayan, insanları doğru yola çağıramaz. Biz bu kurala eğitimin

“altın kuralı” diyoruz. Tatbik edilmeyen bir esası, başkasına kabul ettiremez, etkili ve

verimli olamayız. Eğitimcinin başarısı öğrettiklerini hayatlarına tatbik etmelerinin

güvenirliğine bağlıdır. Netice olarak, tebliğ yapanların ücret beklememesi ve doğru

yolda olmaları etkili olmalarını sağlayan iki sebeptir.195

Süleyman Aktaş ise, ayetin bize eğitim faaliyetinin bir çıkar yeri olmadığını,

çıkar için yapılan eğitimin verimli ve başarılı olamayacağını belirtmektedir. Eğitim

faaliyetinde ve bütün işlerinde insanın başarıya ulaşabilmesi için, öncelikle her

faaliyetinde bir çıkış yolu bulabilmeli ve işlerinde kolaylaştırıcı bir düzeyi ve bilinci

yakalayabilmelidir. Yüce Allah, gerek “ çıkış yolu” ve gerekse “ kolaylaştırma”

194 Bkz. Şuara süresi 195 Bayraklı,a.g.e,XVI,.4

75

meselesini Talak süresinde gündeme getirmektedir.196“Kim Allah’a saygı duyarsa O,

kendisine bir çıkış yolu verecektir.”197Allah’a saygı duyana Yüce Allah bir çıkış yolu

vereceğini garanti altına almaktadır. Ayette geçen mahreç “çıkış yolu” demektir. Yüce

Allah, kişiye bulunduğu kötü durumdan bir çıkış çaresi ve çözümü sunar demektir.

Ayetteki konu ile bağlantılı olarak açıklanırsa, karısını boşamaya kalkan kişi, karısının

haklarını gözetir, onu boşamaktan vazgeçer de iyilikle evliliğini devam ettirirse,

aralarında var olan ve ayrılığa kadar götüren sorundan, sıkıntıdan onları çıkaracağını,

onların arasını bulacağını, problemlerini çözeceğini söylemektedir. Ama o kişi Allah’a

saygı gereği, O’nun hukuki öğütlerini dikkate aldığı için kendini eşi olan sıkıntılarının

çıkış kapısında, çıkış yolunda bulacaktır. Ayrılıkla çözülen sıkıntı, bu sefer kaynaşma

yolu ile sona erecektir. Ayetin sonunu genel manaya alırsak, bütün işlerinde Allah’a

saygı duyan, Allah’ın gazabından kaçınarak hareket eden, yani takva bilinci içinde

davranan kişilere Allah tarafından bir çözüm sunulacaktır. Allah’a karşı sorumluğunun

bilinci olanlara Yüce Allah’ın vaadi, onlara sıkıntı ve çözümsüzlük anlarında bir çözüm

yolu açmaktadır. Netice olarak, Allah’a ve ahirete iman, ilahi öğüde muhatap olmayı

sağlıyor. Boşanma davasında koca hanımına iyi davranmalıdır. Davayı, Allah adına

şahitlik eden adil şahitler bulundurarak tescil etmelidir. Allah’a saygı duyup

boşanmaktan vazgeçenlerin sorunlarını Allah çözecektir. Burada Takva, hanımına karşı

iyi davranmaktır; Allah’a saygı duymanın ispatı, Allah’ın eşler arasındaki geçimlerde

Allah’ın öğüdünü tutmaktır. Eşine kötü muamele yapmaktan sakınmayan kişi, Allah’a

saygı duyduğunu ispat edemez. Bunun çıkış kapısı, yolu ve çözümünü Yüce Allah

vermektedir.198 “Kim Allah’a saygı duyarsa” ifadesi “Kim Allah’ın buyruklarını

yerine getirirse” anlamına gelmektedir. Allah’ın buyruklarını yerine getirmek, O’na

saygı duymak duymaktır ve saygısını ispat etmektir. Đşte Allah’ın emirlerini yerine

getirip O’na olan saygısını ispat edenin kötülüklerini Yüce Allah öretecek ve onun

ödülünü büyütecektir, fazlalaştıracaktır. Boşanma konusunda alınırsa, Allah’ın

emirlerini yerine getirenin, aile içinde boşanmaya sebep olan kötülüklerini Yüce Allah

örtecektir; o kötülüklerin tahribatını önleyecektir. Demek ki aile içindeki hukuki

ili şkilere Allah’a saygı çerçevesinde yaklaşmak, manevi ödülü getirmektedir. Đşte hukuk

ile eğitimin oluştuğu noktalardan biri de budur. Çünkü suçun örtülmesi ve ardından

kişiye ödülün verilmesi genelde bir eğitim metodudur.199

196 Aktaş,a.g.e,.61 197 Talak/2 198 Bayraklı,a.g.e,XIX,,377.378 199 Bayraklı,a.g.e, XIX,382.383

76

Başarıya ulaşmak için, işin kolaylaşması ve bir çıkış yolunun bulunması

gerekir. Her üç faaliyetin takva ile yakinen alakası vardır. Eğitimciler insanlara, işlerin

nasıl kolaylaşacağını, çıkış yollarının nasıl bulunacağını öğretmelidirler. Eğitimciler

insanları, başka bir ifadeyle inananları eğitirken, takva elbisesini giyecekleri tarzda

yetiştirmelidirler. Đlahi eğitim bu yolu izlemektedir. Ehil ve layık olan insana layık

olduğu şeyi kazandırmak, onun o özelliğini geliştirip nihai noktasına ulaştırmak

eğitimin ana görevidir. Böylece eğitimin psikolojik görevi ortaya çıkmaktadır.200

Doğuştan getirilen takvanın geliştirilmesi ve onun topluma yayılması bir eğitim

meselesidir. Eğitim, kişiye, önceden belirlenmiş kurallar vasıtasıyla davranış

kazandırma, davranış değiştirme ve davranış geliştirme işlemi veya kişiyi daha sonra

gelmeyi arzu ettiği yere uygun olarak önceden hazırlama faaliyeti olduğuna göre, bu

durumda Kuran’ın eğitime önerdiği ana hedeflerden biri, insanın içinde var olan bu

manevi bağışıklık sistemini geliştirip nihai noktasına ulaştırmak ve topluma Takva

denen manevi dereceye ve ruh olgunluğuna eğitimle ulaştırmaktır. Eğitimin

hammaddesi insan olduğu için, herkesin bu ruh olgunluğuna aynı sürat ve kalitede

ulaşması mümkün değildir. Takvayı oluşturan davranışları insan yapacağına; insanı bu

davranışlara yöneltecek olan araç da eğitim olacağına göre, sonucun kesin olarak elde

edileceğini ummak mümkün değildir. Fail olarak insan, araç olarak da eğitim, bu

etkileşimli süreçte, zorunlu değil, muhtemel bir verimliliği sağlayabilecek faktörlerdi.201

II- EĞĐTĐM VASITASIYLA TAKVAYA ULA ŞMA YOLLARI

1- UYARMAK

Uyarmak(inzar); bildirmek, haber vermek demektir.202 Nesefi göre inzar,

insanları masiyetlerden ve günahlardan menetmek suretiyle Allah’ın azabıyla onları

korkutmaktır.203 Đnzar ancak korunup sakınmak için elverişli bir sürenin olması halinde

yapılan korkutmalar için kullanılır. Hemen hemen başka hallerde kullanılmaz gibidir.

Eğer korunup sakınmak için gerektiği zaman yoksa bu iş’ar( bildirmek) olur, inzar

olmaz.204

Yüce Allah, En’am/51 şu emri vermektedir: (Rableri huzurunda

toplanacaklarından korkanları, sen Kuran’la uyar ki, onların rablerinden başka ne bir

200 Aktaş, a.g.e,62 201 Bayraklı, a.g.e,I,239 202 Đmam Kurtubi, a.g.e, 20,VII 203Đmam Nesefi, a.g.e, I, 167 204Kurtubi, a.g.e, I,435

77

dostu ne de bir şefaatçisi vardır. Umulur ki, onlar sakınırlar) “Ayeti analiz edersek şu

esasları yakalamamız mümkün olacaktır. Kur’an, insanların ahiretle ilgili aşırı

korkularını gidermek, kimin dost ve şefaatçi olabileceği fikrini öğretmek ve insanların

takva gibi bir ruh olgunluğunu elde Kuran’la edebilmeleri için onları Allah’ın

ayetleriyle uyarmanın önemi ve zorunluluğu üzerinde durmaktadır. Ahiret korkusunda

aşırı gitmek, insanın ruhsal dengesini bozmaktadır. Bu da insanın takvaya ulaşmasını

engellemektedir. Đnsan Allah’tan başkasını şefaatçi ve dost olarak görmemelidir. Aksi

takdirde imanına şirk katmış olacaktır. Aşırı korku ve şirk, takvanın azılı düşmanıdır.

Đşte bu dengesizlikleri gidermenin yolu ve metodu, insanları Kuran’la uyarmak

uyarmaktır. Bu yanlışlardan insanı uzaklaştırmak ve takva’ya(ruh olgunluğuna)

ulaştırmak, ancak Kuran’ı bilgi ile gerçekleşebilir. Hz. Peygamber, Kuran’la uyarma

emrine muhatap olduğuna göre, Kuran’ı ve onun sünnetini takip eden din adamları da

aynı metodu takip etmeleri gerekir. Din adamları, insanları kendi fikir ve zanları

doğrultusunda eğitmeye kalkarlarsa, insanların takvaya ulaşmalarını ortadan kaldırırlar.

Đnsanları kendilerine kul yapmaya çalışanlar, takvanın temel ilkesi olan tevhidi

yaralamış olurlar. Onun içindir ki, din adamları, ayetin sonunda yer alan (umulur ki

sakınırlar) ifadesini iyi anlayıp ayetin vermek istediği iyimser beklentiye paralel olarak,

eğitimlerinde ümit verici ve iyimserlik telkin edici bir tarzı benimsemelidirler. Yüce

Allah’ın Peygamberine gösterdiği met od da budur.205

Dini eğitimde Kuran’ın öne alınması Kaf/45 ayetinin de emridir: (Biz, onların

ne dediklerini çok iyi biliyoruz; sen onlar için bir zorlayıcı değilsin; öyle ise sen,

tehdidimden korkanlara Kuran’la öğüt ver). Öğüdün Kuran’la yapılmasının önemine

dikkat çeken bu ayet hem Hz. peygamber’in ne yapacağıma ve hem de din

görevlilerinin ne yapması gerektiğine ışık tutmaktadır. Demek ki, Kur’an ile nasihat

etmek bir tercih değil, Allah’ın emridir. Bu emir Hz. Peygamber’in metodunu da

belirlemiştir. Đnsanlara, yaptıkları amellerin zararlarını görmeleri ve azaptan

sakınabilmeleri için, Kuran’la öğüt vermek bir zorunluluktur. Bu konudaki ayet

şöyledir:

“Dinlerini oyuncak ve eğlence edinenleri ve dünya hayatının kendilerini

aldattığı kimseleri kendi hallerine bırak. Ve Allah’tan başka dost ve yardımcısı olmayan

kimsenin, yaptıklarından dolayı felakete sürüklenmemesi için, Kuran’la öğüt ver.

Çünkü onun Allah’tan başka bir dost ve yardımcısı olmayacak ve her fidyeyi verse dahi

205 Bayraklı, a.g.e, I, 239, Bkz. Kurtubi, el-Camiu li-Ahkami’l-Kur’an ,20-21,VII, Razi,a.g.e, IX ,443.444.445,Akçay

yayınları,Kur’an Yolu, II 325,326

78

kabul edilmeyecektir. Bunlar kendi kazandıkları yüzünden helake uğrayan

kimselerdir.”206 Helak olmanın eşiğine gelen insanın manevi yapısında derin bir

değişme meydana getirecek olan gücün Kuran’da olduğuna dikkat çeken bu ayet, aynı

zamanda insanların değişme ihtimalinin daima mevcut olduğuna da işaret etmektedir.

Din eğitimcilerinin, daima bu ihtimalin varlığına dikkat etmeleri gerekmektedir. Bu

ayette Kur’an’ın koruyuculuk vasfını görmekteyiz. Koruyuculuk özelliğiyle Kur’an,

insanın takva yönünü geliştirmektedir. Dinini alaya alan, dünya hayatına aldanan ve

yaptıklarından dolayı helakin eşiğine gelen insanı ancak Kur’an öğüdü kurtarabilir. Bu

nedenle Yüce Allah, Hz. Peygamber’e Kuran’la öğüt vermesini

emretmektedir.207Bursevi ise, müminlerin aşağıdaki ayette ifade edilen Kur’an’dan

verilen öğütle faydalanacaklarını ifade eder: “Sen öğüt ver, çünkü öğüt mü’minlere

fayda verir.”208Müminlerin dışındakilere gelince Biz onlara sözlerinin ve fiillerinin

gerektirdiği şekilde çeşit çeşit cezalar ve azaplarla muamele ederiz.”Sen ancak

zikre(Kur’an’a) uyan ve görmeden Rahman(olan Allah)tan korkanı uyarabilirsin…”209

“Şimdi sen benim tehdidimden korkanlara Kur’an ile öğüt ver” buyruğu hakkında Đbn

Abbas dedi ki: (Ashab): Ey Allah’ın resulü! Bizi korkutsan, dediler. Bunun üzerine

Yüce Allah’ın: “Şimdi sen benim tehdidimden korkanlara Kur’an ile öğüt ver” buyruğu

indi. Yani bana isyan eden kimseler için hazırlamış olduğum azab ile tehdit et. Buna

göre “vaid” azab(ve tehdit) hakkında “va’d” de mükâfat hakkında kullanılır.210

Elmalı Hamdi Yazır’a göre, dünya hayatına dalıp, din işlerini keyif ve

isteklerine göre eğlence ve oyun kabilinden tutanlar veya din adına eğlence ve oyun gibi

gönül eğlendirip aldatmaktan başka faydası olmayan şeylere tutunanları veya sorumlu

oldukları hak dini dünya hayatına aldanarak, sonucu ve ahireti hesaba katmayarak

eğlence ve oyuncak yerine koyup alay edenleri veya dini, dünyaya ait gayeleri için

eğlence edinenleri, özetle dinleri oyuncaktan ibaret olan ve dini oyuncak sayanları terk

et, bunlarla birlikte olma ve onlara karışma. “Bunları bırak” emri, “onlarla birlikte

olmayı ve onlara karışmayı yasaklama” ve “Bırak onları, kendilerine vaad edilen

günlerine kavuşuncaya kadar dalsın, oynasınlar”(Zuhruf,43/83) kabilinden onları bir

tehdit ve korkutma(inzar) olduğuna ve yoksa “ korkutma, bir şey söyleme” demek

olmadığına işaret edilerek buyuruyor ki: “Hiç kimsenin, kazandığı şey yüzünden

206 En’am /70 207 Bayraklı, a.g.e. I,239.240.241 208 Zariyat/55 209 Yasin:11,bkz, Bursevi, a.g.e, VIII,251 210 Kurtubi, a.g.e,341.342

79

kendisine helake atmaması gerektirdiğini, kendisi için Allah’tan başka hiçbir dost ve

hiçbir şefaatçi bulunmadığını Kur’an ile hatırlat.”211

Yüce Allah Nahl/125’te, eğitim metotlarını açıklamaktadır. Ayet şöyledir: “

Sen, Rabbi’nin yoluna hikmet ve güzel öğütle çağır ve onlarla en güzel şekilde

mücadele et! Rabbin, kendi yolundan sapanları en iyi bilendir ve O,hidayete erenleri de

çok iyi bilir”.Bursevi, bu ayetin hakkın açığa çıkması için ilmi konularda tartışma ve

münazarada bulunmanın caiz olduğuna bir delil teşkil ettiğini ifade etmektedir. “Çünkü

Rabbin bunca hikmetli sözleri, öğütleri ve ibret alınacak şeyleri işittikten sonra hala

hakkı kabul etmeyip “yolundan sapanları en iyi bilendir ve O, hidayete erenleri de en iyi

bilendir.” Bundan dolayıdır ki, Hz. Muhammed’e, görevini şöyle belirtiyor:”Đnsanları

hak dine davet, tebliğ ve en güzel şekilde mücadele etmektir. Davet etmek, tebliği en

güzel şekilde yapmak ve bu yolla mücadele yapmaktan sorumlusun. Hidayet ve

sapıklığın meydana gelmesi ve bundan dolayı cezalandırmak senin görevin değildir.

Hidayete erenleri de sapıtanları da en iyi bilen Allah’tır. Onlara hak ettikleri ceza veya

mükâfatı Allah verecektir. Bu şu anlama gelebilir: Rabbin onları çok iyi bilir. Kim de

hayır varsa ona birazcık vaaz ve nasihat yeterli olur. Kim de de hayır yok ise onun

hidayete gelmesi için ne kadar çalışılsa bir sonuç alınamaz. Bu adeta soğuk demiri

dövmek gibi bir şey olur.”212 Dikkat edilirse, çağrının Allah’ın yoluna yapılacağı

hükme bağlanmıştır. Bu demektir ki, Peygamber bile bir yol uydurup ona çağıramaz.

Diğer taraftan herhangi bir âlim veya beşer, kendine, kendi kurduğu yola çağırma

hakkına sahip değildir. Yol, Allah’ın yoludur; o yoldan başkası bölünmelere, tefrikaya,

çatışmaya götürür. Bu konuyu Yüce Allah şöyle ifade etmektedir: “ Şüphesiz bu, benim

doğru yolumdur. Buna uyun. Başka yollara uymayın. Zira o yollar sizi Allah’ın

yolundan ayırır. Đşte sakınasınız diye Allah size bunları emretti”213Yüce Allah, Kendi

yoluna ne ile çağırılacağı sorusunu cevaplandırırsan, hikmet ile çağırılacağını

emretmektedir. Hikmet kelimesinin geniş açıklaması için Bakara 269’a bakılabilir.

Burada verilmesi gereken mana, “ilim, basiret, akıllık, sağlam, ilahi bilgi, kemale

erdirici bilgi” şeklinde olmalıdır. Bu manalardan “ ilahi bilgi”yi almak en doğrusu

olacaktır. Allah’ın yoluna, Allah’ın bilgisi ile çağır emri verilmektedir. Ama hikmete

“Basiret” anlamı verirsek, Allah’ın yoluna basiretle, akılla çağır manası verilebilir.

Allah’ın yoluna Kur’an ile davet etmek, din eğitiminin önemli metotlarından biridir.

Hikmeti “ akıl ve basiret” manasına alırsak, Allah’ın yoluna akıl ve Kur’an ile çağırma 211 Elmalılı,a.g.e,III,443.444 212 Bursevi, a.g.e, damla yayınevi,508,daha geniş bilgi için bkz. Razı, a.g.e,377,378.379 213 En’am 6/ 153

80

zorunluluğu ortaya çıkacaktır. Yüce Allah, Hz. Peygamber’e bu emri verdiğinden

dolayı, onu yerine getirmiş olması ile de onun sünneti doğmuştur. Bu metotları

kullananlar hem Allah’ın emrini yerine getiriyor hem de peygamberin sünnetini

uygulamış oluyor. “Mev’ıza-yi hasene ile” yani “ güzel öğüt”le Allah’ın yoluna çağır

demektedir. Yüce Allah, insanları Allah yoluna davet etmenin iki metodunu

açıklamaktadır. Bunlardan ilki hikmet, ikincisi de güzel öğüttür.214Din bilginleri, ya da

toplumun iyi insanları, onların yanlışını dert edinen ve onlara engel olmak isteyenler,

onların sorusuna şu cevabı verdiler: “Rabbinize mazeret beyan edelim diye, sakınırlar

ümidiyle”. Bu cevapla o toplumun iyi insanları, öğüt vermenin iki amacını ortaya

koymuşlardır.

Đlk olarak, Allah’ın huzurunda kötülükleri engellemeye çalıştıklarına dair bir

delil koymak. Demek ki toplumun iyi insanları, nemelazımcılık yapamazlar. Çünkü

bulundukları konum, onlara Allah katında sorumluluk getiren bir makamdır. Allah bu

hadiseyi anlatmakla, toplumların iyi insanlarına kötüleri uyarma ve kötülüklerle

mücadele etme görevini vermektedir.

Đkinci olarak ta, kötü davranış sergileyenlerin düzelmeleri anlamında sakınma,

değişme ve düzelme ümidini yitirmemek. “umulur ki sakınırlar” ifadesiyle buna işaret

edilmektedir. Birtakım insanların kötü davranışları, diğer insanları kötümserliğin

karamsarlığına itecek olsa bile ümitsizliğe düşmemek lazımdır. “ Allah’ın rahmetinden

ümidinizi kesmeyiniz!”215ayetine de buna dikkat çekilmektedir. Demek ki öğüt

vermenin ikinci amacı, halkın sakınması anlamına gelen değişimi gerçekleştirmektedir.

Başka bir ifade ile takvalarını arttırmaktadır. Toplumdaki sakınma duygusu, bağışıklık

sistemini oluşturmaktadır. Söz konusu dönemin iyi insanları, takva kavramını biliyor ve

bunu eğitimin amacı olarak tesbit ediyorlardı. Demek ki takva kültürünün kökleri çok

eskilere dayanmakta ve o kültürün din ile mayalandığına şahitlik etmektedir. Sosyal

bakımdan sakınma duygusunu harekete geçirip hayata uygulamak, gelişmiş toplumların

işi olmaktadır. Vücudun herhangi bir noktasına batırılan iğneye karşı nasıl bir refleks

gösteriliyorsa, kötülüğe karşı manevi bir refleksle sakınmak da takvayı

oluşturmaktadır.216

Yüce Allah A’raf/165’te öğüdü unutanları, öğütlere gösterdikleri tepkiyi ele

almakta ve bu tepkinin doğurduğu neticeyi gündeme getirmektedir. Eğitim açısından

214Bayraklı, a.g.e, XI,146, 147 215 Zümer 39/53 216 Bayraklı, a.g.e, VII,357.358

81

öğüt, vücudun mikroba karşı verdiği andırmaktadır. Vücudun bağışıklık sisteminin

mikroba karşı verdiği mücadeleyi andırmaktadır. Vücudun bağışıklık sistemin mikroba

karşı verdiği mücadele de direnç, kendini ateşlenme şeklinde gösterir. Bağışıklık sistemi

mücadelede yenik düşerse, hastalık baş gösterir. Bu bağlamda iyilerin öğüdü kötülere

etki etmiyorsa, sosyal çürüme başlamış demektir. Böyle bir çürüme de toplumun bütün

dengelerini altüst eder. Öğüt verip insanları yanlış davranışlardan kurtarmaya çalışanları

da Allah kurtardı; gelecekte de bu böyle olacaktır. Demek ki kötülükten alıkoymak

kurtuluşa götürmektedir. Öğüt vermemek, öğüdü engellemek, günah; öğüt vermek ise

sevaptır. Bu sevabın ödülü kurtuluştur. Onun içindir ki yüce Allah o dönemde öğüt

verenleri kurtardığını söyleyerek, geleceğin insanına kurtuluşun nerede olduğunu

öğretmektedir.217

Uyarı ve sakındırmanın ancak ölümden sonra ba’s (yeniden dirilme) ve haşir (

mahşerde toplanma) gibi ahiret hallerinin vuku bulacağına inanan veya en azından

böyle bir ihtimali göz önüne alan, bunun kaygı ve korkusu çeken kimseler üzerinde

etkili olabileceği için ayette özellikle bunların uyarılması emredilmiş ve bu suretle

tamamen inkâra saplanan muannit kâfirleri, ateistleri vb. inkârcıları uyarmak için çaba

harcamanın yararsız olacağına işaret edilmiştir. Zemahşeri, uyarıdan yararlanması

umulan kimseleri zümreleri şöyle sıralamıştır:

a)Müslüman oldukları halde yanlış işler yapanlar

b)Ahirete inanan Ehl-i Kitap mensupları

c)Ba’s ile ilgili haberleri duyup da bunların doğru olabileceğini düşünerek kaygılanan

müşrikler 218

Bakara 2’de yüce Allah müminlerin durumunu söz konusu ettikten sonra kâfirleri

ve onların sonunda varacakları noktayı söz konusu etmiştir. Ayet şöyledir: “Gerçekten o

inkâr edenleri inzar etsen de etmesen de onlar için birdir. Đman etmezler.”219 Yüce

Allah, Peygamberimiz’in uyarılarına aldırış etmeyen; uyarının yapılması ile

yapılmamasının, onlar için denk olduğu söylenen bu insanların eğitilemeyeceği

gerçeğini vurgulamaktadır.

217 Bayraklı,a.g.e,VII,359.360 218 Kur’an yolu, II,325 219 Bakara/6

82

Eğitimciler, herkesin eğitilebileceği ilkesinden hareket ederler. Ancak

eğitilemeyecek insanların da varlığı bir gerçektir. Đşte bu ayette, eğitimden

etkilenmeyeceklerin olabileceğine işaret edilmekte, bir din eğitimcisi olarak

peygamberlerin dikkati çekilmektedir. Eğitimcinin faaliyeti sihirli bir değnek değildir.

Đnsanları yola getirmek isteyen peygamberlerin, her istediklerini gerçekleştirmeleri

imkânsızdır. Psikolojik bakımdan hazır olmayan insanların ilahi çağrıdan olumlu

manada etkilenmeleri, imkân harici olmasa bile çok zordur. Herkesi doğru yola

getireceğim düşüncesi, gerçekleşmesi muhal olan bir idealdir. Konuyla ilgili olarak

Yüce Allah Hz. Peygamber’i defalarca uyarmaktadır:”Bu yeni kitaba inanmazlarsa,

arkalarından üzüntüyle neredeyse kendini harap edeceksin”.220

“Onları doğru yola iletmek senin görevin değildir. Fakat Allah, dilediğini

doğru yola iletir.”221

Din eğitimi bir akıl ve gönül işi olduğu kadar, aynı zamanda bir nefis

eğitimidir. Đnsanların beyninde, gönlünde ve nefsinde bir anda etkili olmak, onları

yönlendirmek kolay iş değildir. Böylesine bir yük altına girmek, insana bir sıkıntı

verebilir, onu ümitsizliğe ve karamsarlığa götürebilir. Đnsanın kendini hasta edecek

kadar sıkıntıya sokmasının bir anlamı olmadığını ifade eden bu ayetler, din

eğitimcilerini uyarmaktadır. Diğer taraftan Bakara/272 ayeti, küfürden imana dönüş gibi

önemli bir değişimin arkasında peygamberin değil, ilahi iradenin bulunduğu esasını

vurgulamaktadır. Bu manadaki hidayetin, yani değişimin, peygamberin eğitim alanına

girmediği ilkesini benimsemeleri gereken din eğitimcileri, kendi faaliyet alanlarını iyi

belirlemelidirler. Peygamberlerin faaliyet alanlarının nihai ucunda/doruk noktasında

inzar(uyarı) vardır, ama asla zorlama yoktur: “Eğer rabbin dileseydi, yeryüzündekilerin

hepsi kesinlikle iman ederdi. O halde sen, inanmaları için insanları zorlayacak

mısın?”222

Yüce Allah, iman alanında zorlamanın olmaması gerektiğini açıklarken, iradi

imanın önemine işaret etmektedir. Bu bakımdan, Hz. Peygamber’den, iman konusunda

hiç kimseyi zorlamamasını istemektedir. Uyarının ötesine geçmek, din eğitiminin

başarısını düşürür. Bu nedenle, insanların imana gelmesi konusunda, aşırı sıkıntıya ve

üzüntüye girmeyi ve bunda ısrarlı olmayı Kur’an cehaletle vasıflandırmaktadır.223

220 Kehf/6 221 Bakara/272 222 Yunus/99 223 Bayraklı,a.g.e,I,197.198

83

Bakara/286’da, “ Allah bir kimseye, ancak gücünün yettiği kadar teklif

eder”ayetiyle Allah bu kanunu gündeme getirmektedir. Demek ki herkesin gücü farklı

olduğundan, sorumluluklar da farklı olacak; sorumlulukları farklı olması herksin

takva(ruh olgunluğu)sının da farklı olacağını gündeme getirmektedir.”224

2- BEKLENT Đ ĐÇĐNDE OLMAK

Đnsanı eğitmek en zor işlerden biri olduğu için eğitim Kuran’da bir sanat olarak

anlatılır. Buradaki zorluk hem eğitilenin tepkinden hem de sonucun hemen

alınamamasından kaynaklanabilir. Bu nedenle de insanları takva denen ruh olgunluğuna

ulaştırmak bir gayret ve sabır işidir. Araf/164 ayeti, insanların, kötü etkilerden ve

Allah’ın azabından korunma ihtimalini ısrarla takip etmelerini emretmektedir. “

Đçlerinden bir topluluk: Allah’ın helak edeceği yahut şiddetli bir şekilde azap edeceği

bir kavme artık ne diye öğüt veriyorsunuz? Dedi. Dediler ki, Rabbimize mazeret için,

bir de belki korunurlar diye”

Ayette din adamlarına, insanların değişimleri konusunda kötümser olmayıp

insanları uyarmalarını, ümitvar olmalarını ve de insanların problemleriyle ilgilenmenin,

onların dertleriyle dertlenmenin gerektiğini bunun erdemli din adamlarının işi olduğunu

anlatmaktadır. Toplumun helak olacağı konusunda herkesin olumsuz düşüncelere sahip

olduğu bir dönemde insanların ıslah olacakları, kötülüklerden korunacakları ümidini

canlı tutmak büyük bir önem arzetmektedir. Söz dinlemeyen, öğüt almayan ve

yanlışlara dalmaktan geri kalmayan insanlara nasihat etmenin, boşuna nefes tüketme

olduğunu iddia edenlere karşı görevlerini yerine getirmenin rahatlığı içinde, onların

ıslah olma, ittika etme ihtimallerinin bulunduğu ümidini yitirmeden, öğüt ve

eğitimlerine devam etmeleri, vazgeçilmemesi gereken bir metoddur.

Bugün inkâr edenin yarın inanma ihtimali yok mudur? Bu sorunun cevabını

En’am/69’da bulmaktayız: “Onların hesabından Allah’tan korkanlara bir sorumluluk

yoktur. Ancak, sakınıp vazgeçmeleri ümidiyle onlara bir uyarı ve öğütle

görevlidirler”.Günahkârların işledikleri günahlar konusunda, takva’ya (ruh

olgunluğuna) ulaşanların üzerine hiçbir sorumluluk yoktur. Ama takva’ya (ruh

olgunluğuna) ulaşanların onlara öğüt verme göreviyle karşı karşıya bulunduklarını

224Aktaş,a.g.e..38

84

söyleyen ayet, günahkârların sakınma ihtimalinin daima mevcut olduğuna da dikkat

çekmektedir. 225

3- AKLINI KULLANMAK VE DÜ ŞÜNMEK

Aklını kullanmak ve düşünmek, insanı Allah’ın doğru yoluna götürür. Doğru

yolun nihai olarak varacağı yer ise takvadır( ruh olgunluğudur). Đnsan, aklını hangi

konular üzerinde yoracak ve neler düşünecektir? En’am süresinde Yüce Allah hakları

sayarak, onların üzerinde düşünülmesini istemektedir. Çünkü orada sayılan haklar,

Allah’ın doğru yolunu( sırat-ı müstakim’i) teşkil etmektedir. O doğru yolun takibi de,

insana takva’yı sağlamaktadır.

Bu haklar şunlardır: Allah hakkı, ana baba hakkı, çocuk hakkı, toplum hakkı,

hayat hakkı, yetim hakkı, adalet hakkı, doğruyu konuşma hakkı, Allah’a verilen sözü

yerine getirme hakkı226. Đşte takva, akıl sahiplerinin bu konular üzerinde düşünmesiyle,

kafa yormasıyla ve onları hayata geçirmesiyle elde edilecektir. Demek ki takvaya giden

yol, ayette ifade edilen haklar üzerinde akıl yormak ve düşünmekten geçmektedir. Bu

hakların ördüğü doğru yolu takip etmemek, insanı tefrikaya götürecektir. Tefrikaya

düşen insanlar da, akıllarını kullanıp düşünmediklerini ifade etmiş olmaktadırlar. Bu

anlamda Yüce Allah, En’am/153’de insana aklını kullanmasını, böylece düşünme ve

takva’ya (ruh olgunluğuna) ulaşmasını emretmektedir.

4- CEZALARI AÇIKLAMAK

Takva kavramının içinde, Allah’a karşı duyulan sevgiden dolayı, onu

üzmekten çekinmek manası da vardır. Allah’a karşı işlenen günahların karşılığında

hangi cezaların olacağının bilinmesi, insanı o davranışlardan sakındıracağı için, Kur’an

bu cezaları açıklamaktadır.Yüce Allah Taha süresinde şöyle buyurmaktadır:

“ Đşte böylece, biz onu Arapça bir Kur’an olarak gönderdik ve onda tehditleri türlü

şekillerde açıkladık. Belki sakınırlar, ya da onlarda bir düşünme meydana getirir.”227

Ayetten çıkan sonuçlar şudur:

Cezaları açıklamak, hangi davranışa ne tür ceza verileceğinin belirlenmesi,

bir eğitim meselesidir228. Davranış bozukluklarından, insanın hem kendini, hem diğer

225 Bayraklı,a.g.e,I,242 226 En’am/151-152 227 Taha/113 228 Mehmet Emin Ay, Din Eğitimi ve Öğretiminde Mükafat ve Ceza, S. 40.

85

insanları uzak tutmak için, cezanın caydırıcı özelliğinden istifade etmek gerekir.Đnsanı

olgunlaştıracak eğitimin “ana dil” ile yapılmasının zorunluluğuna işaret eden ayet,

cezaların neden ve niçininin ancak bu yolla net bir şekilde anlaşılacağını

kanıtlamaktadır. Cezaya en son çare olarak başvurulmalıdır.

Cezaların neden ve niçininin açıklayan Kurban’ın diğer bir hedefi de,

düşünceyi yeniden harekete geçirmektir: ( onlarda bir düşünme meydana getirir).229.

Zira olayları sebep sonuç ilişkisi içerisinde açıklamak bu yolla mümkündür. Đnsanın

kendi davranışları üzerinde düşünmesi ve onların kritiğini yapması, olgunlaşıp takvaya

ulaşmasının önemli basamaklarından biri, hatta olmazsa olmazlarındandır. Takva

çekinme hareketidir, ama o hareketi meydana getiren güç, düşüncedir. Bakara/179’da,

hukuki cezaların uygulanmasının fert ve toplumdaki takvayı meydana getireceğine

işaret edilmektedir. Taha/113 ve Bakara 179 ayetleri, cezanın caydırıcı yönüne dikkat

çekmektedir. Çünkü ceza ile takvanın ilişkisi ancak bu alanda ortaya çıkmaktadır. Zaten

sakınmak manasıyla takva, caymayı ifade etmektedir.

Takva’ya (ruh olgunluğuna) ulaşmak, din eğitiminin en önemli amaçlarından

biridir. Fakat bütün insanların bu amaca ulaşması mümkün değildir. Onun içindir ki

Yüce Allah, bu gayeyi gözeterek şöyle buyurmaktadır: (Ey iman edenler! Allah’tan

gerektiği gibi korkup sakınınız ve hiç olmazsa Müslüman olarak ölünüz)230. Bu ayete

göre ancak hakiki takva değerlidir. Hakiki takvaya ulaşmanın zor olduğu gerçeğinden

hareket ederek, hiç olmazsa insanların Müslüman olarak ölmeleri istenmektedir.231

Yüce Allah ceza verme yöntemini şu ayette belirtiyor: “Yahudilere bütün

tırnaklı hayvanları haram kıldık. Sırtlarında veya bağırsaklarında taşıdıkları, ya da

kemiğe karışan yağlar hariç olmak üzere sığır ve koyunun iç yağlarını da onlara haram

kıldık. Bu, zulümleri yüzünden onlara verdiğimiz cezadır. Biz elbette doğruyu

söyleriz.”232B.Bayraklı bu ayeti yorumlarken sebep sonuç ilişkisi kurmaktadır. Gıdadan

mahrum bırakmak bir cezadır. Bu ayetle, eğitimde, hukukta ve siyasette çok önemli bir

cezaya işaret edilmektedir. Çocukları dövmek yerine belli yemeklerden, belli zaman

dilimi içerisinde mahrum bırakmak etkili bir cezadır. Katıksız hapis de hukuki bir ceza

olabilir. Devletlerarası ilişkilerde bazı ticari mallarda ambargo uygulamak bir ceza

olabilir ve bugün bu ceza şekli revaçtadır. Allah Yahudilere, “ Bu zulümleri yüzünden

229 Taha/113 230 Al_i Đmran/102 231 Bayraklı, a.g.e, I,243,244 232 En’am/146

86

onlara verdiğimiz cezadır” derken, zulümlerine karşılık olarak onları gıdadan mahrum

bıraktığını vurgulamaktadır. Sebep zulüm, neticesi de gıdadan mahrum olma

cezasıdır.233

4- ĐBADETLER Đ EDA ETMEK

Günahlardan kaçınmak takvanın bir yanını, ibadetleri yerine getirmek de diğer

yanını oluşturmaktadır. Günahlardan kaçınmak, insanı takvaya götürürken, ibadetleri

yerine getirmek de, takvanın gıdasını temin etmektedir. Bu nedenle insanlara takva’yı

(ruh olgunluğunu) kazandırmanın diğer bir metodu da, onlara Allah için ibadet etme

şuurunu ve alışkanlığını kazandırmaktır. Mesela Bakara/183’de Yüce Allah oruç

ibadetinin takvaya götüreceğini beyan etmektedir.234“Ey iman edenler! Oruç sizden

öncekilere nasıl farz kılındığı gibi, size de farz kılındı ki, takvaya ulaşasınız.” Oruç,

bütün dinlerde bulunmaktadır. Eğitici, olgunlaştırıcı ve koruyucu yönü, orucun her

dinde farz kılınmasını gerektirmiştir. Dinleri ve nesilleri birbirine bağlayan oruç ibadeti,

dini kültürün oluşumunda da önemli temel taşlardan biri olmuş ve olmaya devam

etmektedir. “Korunasınız diye…” Ayetin bu kısmı orucun hangi amaçla farz kılındığını

ifade etmektedir. Genelde bütün ibadet nehirleri, takva denizine akar. Đnsanın manevi

bağışıklık sistemini çalıştırmayı, güçlendirmeyi ve faydalı hale getirmeyi amaçlaması

bakımından oruç, insanın manevi hayatı için önemli bir yer işgal etmektedir. Takva,

insanın manevi hayatı için önemli bir yer işgal etmektedir. Takva, insanın manevi hayatı

için önemli bir yer işgal etmektedir. Takva, insanın manevi gelişiminin doruk noktasını

temin eden önemli bir oluşumun adıdır. Demek ki oruç, takvayı amaçlayan bir

faaliyettir235.

5- ÖDÜLLEND ĐRMEK

Elde edilen bir başarıyı ödüllendirmek, insanı yeni yeni başarılara teşvik eder.

Bu nedenle Yüce Allah, kendisinden hakkıyla sakınanlara vereceği ödülleri şöyle

sıralamaktadır:(bkz. ikinci bölüm, muttakinin ödüllendirilmesi)Eğitimin başarılı

olabilmesi için ödül şarttır. Ödülsüz eğitim başarıyı engellemekte ve ütün yeteneklerin

kaybolmasına neden olabilmektedir. Bu nedenle Yüce Allah biz kullarının her türlü

amelini değerlendirmekte ve karşılığını vermektedir. “ iyiliğin karşılığı bir iyilik

olmalıdır”, ilkesini getirmiş, kendi beraberliğini, sevgisini vermiş ve cennetini

233 Bayraklı,a.g.e,VI,552 234 Bayraklı,a.g.e,I,244 235 Bayraklı,a.g.e,II,413

87

hazırlamıştır. Đnsanın tabiatında olan ödül almak, methedilmek ve yaptığının bilinmesini

istemek vardır. Đlahi eğitimin ödüllendirmesi sayesinde insanı olgunlaşma yolunda

büyük çaba harcamakta, .Ödülü kaybettirecek bütün davranışlardan çekinmektedir.

Đnsan tabiatında olan bu özellikler tatmin edilmezse, medeniyetin gelişmesi,

zenginleşmesi ve iyiliklerin yazılması beklenemez.236

Demek ki Yüce Allah kullarının her amelini değerlendirmekte ve onlara

vermediği ödüllerle de motive etmektedir. Yüce Allah insanları eğitirken motive

etmenin gerektiğini öğretiyor. Öyleyse bizim de insanları eğitirken, motive ederek

ödüllendirmek gerektiğini vurgulamaktadır.

6- KORUMAK

Çocuğu dünyaya getirmek maharet değildir maharet değildir, maharet onun

ruhunu ve davranışlarını kötülüklerden korumaktır. Böylece takva ve eğitim arasında bir

ili şki kurulmaktadır. Yani bu faaliyette eğitim takva, takva da eğitim olmaktadır.

Tahrim süresinin 6. ayetinde, yüce Allah şöyle buyurmaktadır;

Ey iman edenler! Kendinizi ve ailenizi yakıtı insanlar ve taşlar olan ateşten

koruyunuz. Ona bakmakla güçlü ve sert melekler görevlidir; bunlar Allah’ın emirlerine

karşı gelmez. Emrolunduklarını daima yerine getirirler. Ayette, ehl ve nefis kavramları

kullanılmaktadır. Buradaki ehl kelimesi Türkçe’de aile kavramı ile karşılanabilir. Aile

bütün sosyal grup ve kurumların temelidir. Devlette bir aile gibidir. Ayetin muhatabı

devleti idare edenler olduğunda, o zaman ehl, halk yani yönetilenler olmaktadır. Aynı

şekilde, bir iş yerinde işveren ve işçi ili şkisinde, işçiler ehl kavramı içerisindedirler.

Đnsan öncelikle kendini sonra da ailesini koruyacaktır. Kendini kötülükten

koruyamayanlar, eğitimde örnek olamaz, bu nedenle de söyledikleri etkisiz kalır.

Ayetteki nar(ateş) kavramı, “cehennemi” ifade etmektedir. Yakıtı, insanların ve taşların

olduğu bu ateşten insan kendisini ve yönetimindekileri korumalıdır. Bu koruma da

ancak eğitimle mümkündür. Ayette projeksiyon yapılmaktadır. Eğitimin görevi, kişiyi

daha önce gelmeyi istediği yere gelmeyi önceden hazırlamaktır. Eğitimin bu görevini

Yüce Allah bize hatırlatmakta ve cehennem ateşinden korunmak için bu dünyada

gerekli eğitimin nasıl yapılacağını göstermektedir.

236 Aktaş, a.g.e,90

88

Đnsanlar cennete hazırlık eğitimi yapabildikleri gibi cehennemden korunma

eğitimi de yapabilirler. Đnsan, hayatını cehenneme de çevirir cennete de. Ayetteki nar

kavramına, dünyevi bir mana yüklememize müsaade eden insan ve ateş kavramlarıdır.

Cehenneme dönüştürülen böyle bir toplum hayatından kurtulmayanlar, öteki dünyada

da cehennemden kurtulamayacaklardır.

Ayette yer alan “ koruyun” emri, takva kelimesinin emir halidir. Demek ki,

eğitimin amaç ve metodu korumadır. Bu faaliyet sonucunda takva ortaya çıkacak

böylece takvanın eğitim boyutu ortaya çıkacaktır. Dünyada milletler arasında yayılmış

olan zararlı akımlar, şeytan ve nefis denen merkezler, dünyayı cehenneme

çevirmektedir. Bu cehennemden çocuklarını ve gençlerini koruyamayan ana baba ve

idareciler, eğitim faaliyetini yapamıyorlar demektir. Eğitimin bu görevi o kadar

önemlidir ki, yüce Allah onu emir haline getirmekte, yani farz kılmaktadır. Gençlerini

kötü etkilerden koruyamayan milletler, çözülürler ve yaşama haklarını kaybederler.

Eğitimde, korunma denen takvayı nasıl oluşturabiliriz? Dünyadaki

cehennemden ve ahiretteki ateşten insanları nasıl koruyabiliriz? Đnsanların ruhunu

manevi gıda ile beslemek, en önemli korunma yollarından biridir. Beden için gıda ne

ise, ruh için de takva odur. Yüce Allah, manevi gıdaların en iyisi olarak takvayı kabul

etmektedir. ( Ve azıklanın, azıkların en değerlisi takvadır)237.

Mesela, hacda kadına yaklaşmak, günah işlemek ve kavga etmek yasaktır. Bu

üç sakınma, hac ibadetiyle insanın kazanacağı takva eğitimini ve azığını

oluşturmaktadır. Kadına yaklaşmamak, cinsel disiplini; günah işlememek, yüce Allah

ile kulun arasındaki ilişkisinin olumluluğunu ve kavga etmemek de sosyal bakımdan

dengeli davranışı ifade etmektedir. Bu üç davranıştan sakınmak, takva denen azığın

içindeki unsurları meydana getirmektedir. Bu üç ana unsurun yanında, yapılanların

Allah tarafından bilindiğinin farkında olmak da vardır.

Đnsanları takva azığı ile gıdalandırmak ve onları bu doğrultuda terbiye etmek,

koruma metodunun bir ifadesidir. Cinsel disiplin, günahtan ve kavgadan uzak durmak

gibi toplumsal hayatın bağışıklık sistemini canlı tutmak hem bir metot ve hem de

eğitimin amacıdır.

Bu ayette kimleri koruyacağımız konusunda da bilgi verilmektedir. Kendimizi

ve ehlimizi koruyacağız. Ehl bir boyutu ile “ aile” diğer boyutu ile “ ülke halkıdır”, tüm

237 Bakara/197

89

Müslümanlardır. Ülke eğitiminin içinde olan Müslümanlardır. Ayetteki kelimelerin

dizilişi çok önemli bir eğitim ilkesini, ya da kuralını gündeme taşımaktadır. Bu kural ise

şudur: Đnsan, öncelikle kendisini koruyacak, sonra en küçük sosyal birim olan Ailesini

koruyarak daha geniş alana yayılarak bu koruma görevini sürdürecektir. Çünkü

öncelikle kendini koruyamayan başkalarını koruyamaz. Eğitim kurallarını kendine

uygulayamayan kişi, onları başkalarına teklif edemez. Ağzında sigara olan öğretmen,

öğrencilerine “ sigara içme “ deme hakkına sahip değildir. Evinde alkol şişeleri

bulunduran ebeveyn, büyüdüğünde çocuğuna “ alkol alma” diyemez.

Demek ki, müminler önce kendilerini şirk veya günah denen manevi

mikroplardan koruyacaklardır. Kendileri takvalarını yaşatacak, besleyeceklerdir. Bunun

anlamı, Yüce Allah’ın emirlerini tam olarak yerine getirecek, yani hem fazlarını yerine

getirecek hem de haramlardan kaçınacaklardır. Kendini koruyan müminler, kendi

ailelerini ve de ülke halkını koruyacaklardır.

Peki, bu koruma görevini nasıl gerçekleştireceklerdir? Bu sorunun cevabı “

eğitim” dir. Demek ki aile içi eğitim ile ülke çocuklarını ve gençlerini eğitmek,

toplumun bağışıklık sistemini ayakta tutmak, işlerliğini temin etmek demektir.

Peki, müminler bu çocuklara neleri aktarmalıdır? Eğitimciler kendi çocuklarına

ve öğrencilerine, dini eğitimi, hurafeden uzak bir şekilde öğreteceklerdir. Özellikle din

eğitimcileri bu görevi, örgün ve yaygın din eğitiminde mutlaka yerine getirmelidir.

Genel eğitim de gençlere aklını kullanma ve düşünme sanatını kazandıracak, kendi milli

kültür değerleri ile evrensel değerleri öğretecek, o değerleri hayata geçirmek için ahlakı

onlarla mayalamaya çalışacaklardır. Bakara 205’te gençliğin ve neslin

koruyucularından birinin kültür olduğuna işaret edilmektedir. Kısaca diyecek olursak,

dinini, kültürünü, yani ahlaki değerleri öğreterek aklını kullanmayı ve doğru düşünme

sanatını kazandırarak koruyacaktır.

Müminler kendilerini, ailelerini ve halklarını hangi düşmandan

koruyacaklardır?

Yakıtı insan ve taş olan ateş derken yüce Allah, bize cehennemi

hatırlatmaktadır. O zaman, kendimizi ve ehlimizi koruma faaliyeti ahirete yönelik,

uzun vadeli bir eğitim amacı olmaktadır. “ateş” kelimesine dünyevi bir anlam

yüklenirse, “Ateş”ten kasıt “toplum” da olabilir. Toplum, öylesine olumsuz boyutlara

kayar ki, öylesine Allah2tan uzaklaşır, manevi değerlerden habersiz hale gelebilir ki,

90

mü’min’ler için cehenneme dönüşebilir. Toplumu bu şekilde ateşe döndüren fertler,

insanlar ayette geçen taş, yani ekonomi olabilir. Taştan kasıt paradır, diyebiliriz.

Đnsanları yoldan çıkaran, ya başka bir insan ya da paradır. Gençleri yoldan çıkaran da

arkadaşlar ya da paradır.

Buradan şu sonuca varabiliriz: Ana-babalar ve eğitimciler, toplumun eğitim

politikasını yürütenler, di görevlileri, toplumun insanını, insanların kötü etkilerinden ve

paranın yoldan çıkarıcı etkisinden korumalıdırlar. Bu etkiden korunmaları için gerekli

olan bilinç onlara verilmeli, bilgi ile donatılmalı ve imanları kuvvetlendirilmelidir.

Bu ayette, takva denen bağışıklık sistemini, koruma görevini fertten topluma ve

insanlığa doğru yaymaktadır. “ korumanın” içini doldururken baskı, dayatma ve

zorlama değil, özgürlüklerle dolu olmalıdır. Özgürlükleri yaralamayan, onları itmeyen,

onlarla beraber yürüyen bir koruma şekli olmalıdır. Unutulmamalıdır ki, cennete giden

ve cehennem ateşini söndüren yol özgürlüklerle örülüdür.238

Kısaca diyebiliriz ki, eğitimle takva bir araya gelince ikinci bölümde yazmış

olduğumuz takva sahibinin özellikleri ortaya çıkacaktır. Böylece eğitim insana o

özellikleri ve davranışları kazandıracaktır.

238 Bayraklı,a.g.e,XIV,417.418.419

91

SONUÇ

Takva üstün bir gücün himayesine girerek korunmak demektir. Aynı zamanda

korkmak, sakınmak, çekinmek manalarına da gelmektedir. Bir mümin için himayesine

girilecek üstün güç ise ancak ve ancak Allah’tır. Bunun sonucu olarak gerçek korunma

ancak Allah’ın himayesine girmekle mümkündür. Allah(c.c) bu himayeci sıfatını A’raf

süresi 96. ayetinde ‘ O ülkelerin halkı iman etseler ve ittika etselerdi günahtan

sakınsalardı elbette onların üstüne gökten ve yerden nice bereket kapıları açardık, fakat

yalanladılar, biz de ettikleri yüzünden onları yakalayıverdik’ diyerek açık bir şekilde

ilan etmektedir. O halde gerçek takvaya ancak Allah’ın himayesine girilerek ulaşılabilir.

Takvanın ilk mertebesi, Allah’a inanmak ve O’na hiçbirşeyi ortak koşmamaktır.

Başka bir ifade ile Allah’tan başka ilah olmadığına, O’nun eşi ve benzeri olmadığına

inanmaktır. Bu inanç takvanın ilk mertebesidir ve bu inanca sahip kimsede muttakidir.

Takvanın ikinci merhalesi, büyük günahları işlemekten ve küçük günahlarda ısrar

etmekten sakınmakla farzları eda etmektir. Takvanın üçüncü merhalesi ise kalbini

Allah’tan meşgul edecek her şeyden kaçınmak ve bütün varlığı ile Allah’a yönelmektir.

Bu bakımdan takva bir ideali ifade etmektedir. Zira takvanın zirvesini yada üst sınırını

belirlemek mümkün değildir. Bireyler o sınıra ancak yaklaşabilir ancak o yinede

ulaşılması gereken bir hedef bir ideal olarak kalacaktır.

Takva bu anlamda bir bilinci ifade etmektedir. Đnsanı tehlikeye atan durumlardan

sakınma bilinci vardır takvanın özünde. Takva sahibi kimse kendini sadece Allah’ın

uhrevi tehditlerinden (cehennem azabı) sakınmaz aynı zamanda dünyadaki tehlikelerden

de kendini korumuş olacaktır. Takva sahibi kimse Allah’ı sevdiği ve onun emir ve

yasaklarından korunduğu için, ruhunu da disipline etmiş beslemiş olacaktır. Bu açıdan

takva aynı zamanda ruhsal bir gıdadır. Yeterli gıda alamayan bir vücut nasıl ki

zayıflayıp çeşitli hastalıklara duçar olacaksa, takvadan beslenmeyen bir ruhta zayıflayıp,

şahsiyetini tamamlamaktan mahrum olacak ve çeşitli toplumsal ve psikolojik sorunlarla

karşılaşacaktır. Şahsiyetini geliştiremeyecek hayat enerjisini kaybedecektir. Kuran’ı

Kerim bu nedenle takvayı gıdaların en üstünü olarak nitelendirmektedir.

Gerçek takvaya sadece Allah’a iman etmek ve ibadetleri yerine getirmekle

ulaşmak mümkün değildir. Bireyin Allah’a karşı sorumlulukları yanında kendisine,

ailesine ve yaşadığı topluma karşı sorumluluklarına da dikkat etmesi gerekir ki gerçek

takvaya ulaşılabilsin. Gerçek takva kişinin kendi özel ve sosyal hayatının düzenli bir

92

şekilde yürümesi için gerekli amelleri de yerine getirmesi ve sosyal sorumluluklarının

da bilincinde olmasını gerektirir. Ancak bu şekilde kişi, takvanın gerektirdiği ruhsal

olgunluğa ulaşacaktır.

Muttaki kimse nasıl ki Allah’a iman etmesi günahlardan sakınması gerekiyorsa

aynı zamanda akrabaya bakmak, yoksula yardım etmek, insanları affetmek gibi sosyal

amelleri de yerine getirmelidir ki gerekli ruh olgunluğuna ulaşabilsin. Bu yönüyle takva

aynı zamanda kamil fertlerden oluşan kamil bir toplum hedeflemektedir. Bu nedenle

takva aynı zamanda bireysel ve toplumsal problemlerin çözümünde de bir çıkış yoludur.

Takva sahibi insan, kendi iç âleminde ve toplumda karşılaştığı problemlerle baş

edebilen çıkış yolları bulabilen ve diğer insanlara da çıkış yolları gösterebilen insandır.

Zira Yüce Allah Kuran-ı Kerim’de takvanın insana bir çıkış yolu göstereceğini

bildirmektedir. Đnsanda ki takva, ruhsal olgunluk geliştikçe, bireysel ve toplumsal

sorunlara karşı birey daha güçlü olacak ve çıkış yolları bulabilecektir.

Her ne kadar takva doğuştan insana ihsan edilmiş bir özellik olsa da bu yalın bir

takvayı ifade etmektedir. Yüce Allah’ın ihsan ettiği bu özelliğin geliştirilmesi, işlenmesi

ve bireyin iç dünyasında somutlaştırılması gerekir. Esasen eğitim de bireydeki bu

olgunlaşma faaliyetini ifade etmektedir. O halde insan takvaya ancak böyle bir eğitim

sayesinde ulaşabilecektir. Takva bilincinin bireyin ve toplumun bilincinde yer

edinebilmesi, kalıcı ve etkin olarak kendini hissettirebilmesi için bu bilincin eğitim

yoluyla işlenmesi ve geliştirilmesi gerekir. Bu eğitimin etkinliği için bireylerin

ödüllendirilmesi gerekir. Allah(c.c), takva sahibi insanlara hem uhrevi hem de dünyevi

ödüller vaat etmektedir. Bu nedenle takva eğitiminde ödül önemli bir yer tutmaktadır.

Elbette bir eğitim kaidesi olarak din eğitimcilerinin, insanlardan dini bir görev

yapmalarını isterken, kapasitelerine göre yapmalarını istemeli, herkesi aynı kalıba

koymamalıdır. Çünkü herkes gücü ve kabiliyeti nispetinde bu görevleri yerine

getirebilecektir. Dinin özü değişmez fakat insanları davranışlarına yansıması farklı

olabilir. Bu doğal bir süreçtir. Özellikle öğretim konusunda öğreticilerin bu olguya çok

dikkat etmesi gerekir. Öğretim programları öğreticiye göre değil, öğrencinin kabiliyet

ve özelliklerine göre program uygulanmalıdır. Đslam eğitiminin amacı Allah’ın emir ve

yasaklarından sakınan, bu emir ve yasakları içselleştirmiş ve ruhi dinginliğe ulaşmış

bireyler yetiştirmektir. Takva idealdir, ruhu teslimiyet içinde vermek ise realitedir.

Bayraklı Yüce Allah’ın amaçtan hedefe, idealden realiteye giden çizgideki emirlerinin

günümüzdeki din adamlarının ve din âlimlerinin rehberi olması gerektiğini, din

93

adamları ve âlimlerinin tebliğleriyle, gayretleriyle, öğretim ve eğitimleriyle insanları

takvaya ulaştırmayı amaç edinmesi gerektiğini, ancak herkesin bu seviyeyi

tutturamayacağını da bilinmeli; takvaya erişemeyecek olan kimselerin de en azından

canlarını teslimiyet içinde vermeleri yolunda gayret göstermeleri gerektiğinden

bahsetmektedir.

Sorumluluk ile güç arasında ilişki kuran Allah, sorumluluğun gelişigüzel

verilemeyeceğini, insanın gücünün dikkate alınması gerektiğini bir kanun olarak

insanlığa sunmaktadır. Yüce Allah insana bir sorumluluk yüklerken onun doğasındaki

kapasiteyi dikkate aldığına göre bu kural, bütün idari işlerde, öğretim ve aile

ili şkilerinde uygulanmalıdır. Đnsanın doğasına göre öğretim yapılması günümüzde

evrensel bir eğitim kanunudur. Đnsanın yaratılışında bu kanunu koyan Allah’tır. Resim

yapma kabiliyeti olmayana zorla resim; güzel ses ve kulağa sahip olmayana zorla müzik

yaptırılamaz. Kabiliyet ve yetenekleri hangi doğrultuyu ve alanı gösteriyorsa insan, o

yönde yetiştirilmeli ve o yönde sorumluluk yüklenmelidir. Her insana kabiliyetini,

yetenek ve gücünü Allah vermekte ve verdiği kabiliyet nispetinde sorumluluk

yüklemektedir. Demek ki Allah, koyduğu kanuna kendisi de uymaktadır. Öyleyse

idareciler, öğretmenler, iş verenler, ana babalar koydukları kurallara kendileri de uymalı

ve eğitip yönettikleri insanların kapasitelerini iyi tetkik ederek sorumluluklar

yüklemelidirler.

Ancak bu şekilde bireylerde takva bilinci geliştirilerek kâmil bireylere ve bu

bireylerin oluşturduğu kâmil topluma ulaşılabilecektir. Takva eğitiminde amaç insanı

sadece Allah ile olan ilişkisinde kemale ulaştırmak değil aynı zamanda bireyin kendi iç

dünyasıyla, bireyin toplumla ilişkilerinde de kişiyi mutlu ve refah içerisinde

yaşayabilmesi için muhtaç olduğu bilinç düzeyine çıkartmaktır. Bizi bu amaca

ulaştıracak en kısa ve en emin yol ise yine Kuran-ı Kerimde emredilen yoldur.

94

KAYNAKÇA

Ali Đbn Muhammed Es Seyyid Eş-Şerif; Et-Ta’rifat, Đstanbul 1300. Aktaş, Süleyman, Din Eğitimi Açısından Đnsan-ı Kamil Kavramı, Basılmamış Doktora Tezi. Ateş, Süleyman, Yüce Kuran’ın Çağdaş Tefsiri, Yeni ufuklar Neşriyat, Đstanbul 1990. Ay, Mehmet Emin, Din Eğitimi ve Öğretiminde Mükâfat ve Ceza, Uludağ Üniversitesi Basımevi, Bursa 1993. Bayraklı, Bayraktar , Đslam’da Eğitim: Batı Eğitim Sistemleriyle Mukayeseli, Marmara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, Đstanbul 1989 Bayraklı, Bayraktar, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kuran Tefsiri, Đşaret yayınları, Đstanbul 2001. Bayraklı, Bayraktar , Ayet Ve Hadislerin Işığında Đslami Sohbetler, Altınkalem Yayınları, 1995. Cebeci, Lütfullah, Kurana Göre Takva, Seha Neşriyat, Đstanbul 1985. Dumlu, Ömer, Kuran’ı Kerimde Salah Meselesi, Diyanet Đşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1992. Ebu’l Al’a Mevdudi , Tefhimu’l Kur’an, (Çev. Ahmet Asrar), Bengisu Yayınları, Đstanbul 1997. Ebu’l-Fadl Cemalüddîn Muhammed b. Mükerrem Đbn Manzur, Lisânu’l Arab, Beyrut. Ebü'l-Hasan Seyyid Şerif Ali b. Muhammed b. Ali Cürcani , Et_Tarifat, Dârü'l-Kütübi'l-Đlmiyye, Beyrut 1983. Behiy, Muhammed, Đnanç ve Amelde Kur’ani Kavramlar, (çev. Ali Turgut), Yöneliş Yayınları, Đstanbul 1995. El Beydavi, El Kadi Abdullah b. Ömer , Envaru’t -Tenzil ve Esraru’t-Tevil, Çağrı Yayınları 1981. Elmalılı Hamdı Yazır, Hak Dîni Kur’an Dili,(Sad: Đsmail Karaçam ve diğer.), Đstanbul. Fazlur_Rahman, Ana konularıyla Kur’an, (Çev. Alparslan Açıkgenç),Ankara 1987. Irvıng, Ballantine, Khurshid Ahmad, Mohammad Manazır Ahsan ( haz. Cemil Polat. ) Đlke Yayınları, Đstanbul 1992.

95

Izutsu, Toshihiko, (Tercüme; Süleyman Ateş), Kuran’da Allah ve Đnsan, Yeni Ufuklar Neşriyat, Đstanbul. Izutsu, Toshihiko, (Tercüme; Selahattin Ayaz), Kur’an da Dini ve Ahlaki Kavramlar, Pınar Yayınları, Đstanbul. Đmam Kurtubi, El- Camiu Li-Ahkamil- Kur’an, Buruc Yayınları , Đstanbul 1998 Đmam Nesefi, Nesefi Tefsiri, (Medarikü't-Tenzil ve Hakaikü’t-Tevil) , (Tercüme Harun Ünal, Şerafettin Şenaslan ; yay. haz. Mustafa Kasadar.) Ravza Yayınları, Đstanbul 2003 Đmam Gazali, Đmam-ı Gazali, Minhacu’l Abidin, Türkçesi Yaman Arıkan, Dede Korkut Yayınları:1,yaylacık matbaası ist–1968,S.74-82 Đsmail Hakkı Bursevi, Ruhu’l Beyan Tefsiri, Erkam Yayınları, Đstanbul 2006. Karagöz, Đsmail, Ayet ve Hadislerin Işığında Sevgi ve Dostluk, Diyanet Đşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2004. Karagöz, Đsmail, Kuranda Takva Kavramı ve Muttaki Đnsanın Özellikleri, Diyanet Đlmi Dergi, Ekim-Kasım- Aralık 1995, Cilt 31, Sayı 4. Karaman, Hayrettin ve Diğerleri, Kur’an Yolu, Türkçe Meal ve Tefsir, Ankara 2004 Kuşeyri, Abdülkerim , Kuşeyri Risalesi,Yasin Yayınevi, Đstanbul 2003. Razi, Mefatihul Gayb, Akçay Yayınları, Ankara 1991. Taberi, Taberi Tefsiri (Tercüme Mehmet Keskin), Şule Yayınları, Đstanbul. Uludağ, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Marifet Yayınları, Đstanbul 1991. Uludağ, Süleyman, (Basiret Maddesi), Đslam Ansiklopedisi, Đstanbul 1992 Usta, Mustafa, Divan-ı Kebir’de Mevlana’nın Eğitim Görüşü, Đstanbul 1995. Yıldırım, Celal , Asrın Kuran Tefsiri- Đlmin Işığında-, Anadolu Yayınları, Đzmir 1991. Yılmaz ,Hasan Kâmil, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neşriyat, Đstanbul 1997.

Biçimlendirilmiş: Girinti: Sol: 0 cm, Satır aralığı: tek