Nakala ya Ufugaji wa Nyuki

Nakala ya Ufugaji wa Nyuki (1)

Nakala hii imetengenezwa mahususi kwa ajili ya wafuga nyuki wa kesho. Tunawashukuru wafugaji nyuki wote Waafrika waliotusaidia kuwezesha

uchapishaji huu ukafana, hasa wale walioko Nkhata-bay Honey Producers

Cooperative, Malawi.

Mwandishi: Pam Gregory

Nakala imedhaminiwa na

Mhariri msaidizi ni Gay Marris, UK National Bee Unit (Fera)

Kiswahili Second edition March 2011

Kiswahili translation team: Mr. Blaise P. Okinyi, Ms. Anne S. Naisoi, Mr. Victor Nyambok, Ms. Lilian A. Were, Mr. Salim K. Contact: [email protected]

Jinsi ya Kutumia Nakala Hii

Imetambulika ya kuwa ufugaji wa nyuki inaweza kuwapa watu wa

mashambani njia ya kujipatia mapato zaidi. Ijapokuwa ufugaji wa nyuki sio

rahisi kila wakati. Nyuki wanaweza kudunga mara nyingi bila kutarajiwa.

Uvunaji wa asali inategemea mbinu nyingi kama vile hali ya anga na kwa

kupata soko. Asali ya hali ya juu lazima uwe na ubora zaidi. Nta pia ni

bidhaa ya muhimu na wakati mwingine huaribiwa.

Mwongozo huu wa shambani imetengenezwa ili kusaidia wakufunzi

wanaofanya kazi katika Afrika kusini mwa Sahara. Picha yenye rangi ziko

na maneno machache. Nakala hii pia inaeleza mbinu rahisi zinazohitajika

kuanzisha biashara ya ufugaji wa Nyuki. Pia inatupatia mawazo au mbinu

zinazohitajika kuanzisha ufugaji wa Nyuki kwa kutengeneza vyombo vyao

wenyewe wakitumia vifaa vya kiasili. Natumaini kuwa hii itasaidia watu

kuanzisha ufugaji wa nyuki kwa bei nafuu na labda kufanya majaribio na

vitu vipya.

Picha hizi zinaonyesha kati ya njia nyingi ambazo watu hutumia kufuga

nyuki. Hii inatarajiwa kuwezesha majadiliano na ushirikiano ili kusaidia

watu kutatua shida zao wenyewe. Nakala hii inaegemea ufugaji wa nyuki

kutumia mzinga wa ‘top bar’ lakini kuna mbinu nyingi na mawazo

zinazoweza kutumika na wafugaji nyuki wa kitamaduni na wale wa kisasa

wanaotumia mzinga wa fremu.

Inatarajiwa kuwa wakufunzi wataweza kutafsiri mbinu hizi kwa lugha ya

kiasili. Shukrani kwa usaidizi wa Waterloo Foundation, kwani nakala

nyingine itakuwa tayari ifikapo mwaka 2010. Hii itajumuisha mbinu za

kisasa za ufugaji wa nyuki na mbinu za kutatua shida. Nakala ya maandishi

pekee kwa wakufunzi pia inaweza kupatikana, kwa kutuma ombi kwa Pam

Gregory ambayo inafafanua ‘sababu’ na ‘njia’ za ufugaji wa nyuki. Tuma

barua pepe kwa: [email protected]

Ufugaji wenye furaha

Pam Gregory Juni 2009 Pam Gregory amekuwa mfugaji wa nyuki

tangu mwaka wa 1974. Amefanyia kazi Uk

National Bee Unit tangu 1976 – 2003. Ana

Shahada ya Diploma ya Uk National kwa

ufugaji wa nyuki na pia Shahada ya MSc ya

Overseas Rural Development. Amekuwa

akifanya kazi na wafugaji wa nyuki wa Afrika

kusini mwa Sahara kwa muda wa miaka 12

iliyopita.

Nakala ya Ufugaji wa Nyuki 1:Maisha ya Nyuki (© Author Pam Gregory, who offers this as her gift to beekeepers in developing countries)

1

Maisha ya Nyuki

Nyuki wa asali akitembelea maua

Picha za ziada zimetolewa na Margaret Cowley, Gen Marshall, Adrian Waring, Claire Waring na Max Westby


2

Nyuki ni wadudu wanaokaa pamoja. Hufanya kazi pamoja na

maisha ya kila mmoja wao katika jamii inaimarishwa. Kuna aina tatu ya nyuki katika jamii na kila mmoja ana kazi yake.

Huyu ni nyuki

dume. Kazi yake hasa ni kumtia

malkia mchanga mimba. Kuna karibu

dume 500 kwenye mzinga wakati kuna

chakula cha kutosha. Wao

hufukuzwa wakati wa upungufu wa chakula.

Huyu ni malkia na ni

mmoja pekee katika jamii. Yeye ndiye

‘mama nyuki’ kazi yake ni kutaga

mayai yatakayotoa nyuki wapya.

Anaweza kutaga mayai 1000 kila

siku katika wakati Fulani wa mwaka.

Huyu ni nyuki

mtenda kazi. Yeye ni wa kike lakini

hawezi kutaga mayai. Yeye ndiye

hufanya kazi yote kwenye mzinga.

Idadi yao inaweza kufikia kama 40,000

wakati wa kutengeneza asali.


3

Mayai huagua kisha

hugeuka kuwa mabuu.

Malkia hutaga yai kwenye kila tundu la sega la nyuki.

Nyuki watenda kazi hutengeneza nta kutoka kwa miili yao ili kujenga sega la

asali


4

Mabuu hufunikwa

ndani ya tundu ili

kugeuka

kuwa Kiluwiluwi.

Nyuki watenda kazi

hutoka nje ya mzinga kutembelea maua ili

kukusanya mbelewele na maji matamu ya maua

(nekta) ili kutengeneza asali. Huyu nyuki mtenda

kazi anakusanya maji matamu kutoka kwa mti wa ‘Eucalyptus’.

Nyuki

mchanga mtenda kazi

anatoka kwenye tundu.


5

n

Nyuki huyu mtenda kazi

amekusanya mbelewele na maji

matamu ya maua. Mmoja wa nyuki

hawa mlangoni mwa mzinga

ameutoa ulimi wake nje kuonja

ubora wa maji matamu (nekta).

Watenda kazi wanaweka

mbelewele na maji matamu kwenye

sega la asali.

Maua yanaweza kuwa na

mbelewele zenye rangi tofauti tofauti.

Nyuki huimarisha mimea kama

vile: maembe, kahawa, ndimu,

mapera, na matunda

mengine mengi.

Ulimi wa

nyuki


6

Nyuki

wanapeperusha mabawa yao ili

kutoa maji kwenye nekta na

kusambaza harufu za

mawasiliano.

Huyu nyuki mtenda kazi

anatoa harufu kutoka kwa

mfuko wake wa ndani ili kuvutia

wenzake

kuungana naye.

Nyuki watenda

kazi wanacheza na kuwasiliana juu ya

ubora na

mwelekeo panapopatikana

nekta.

Hawa nyuki

watendakazi wanakula kwa

pamoja na kushirikishana

harufu spesheli

kutoka kwa malkia.


7

Mtenda kazi huyu analinda mlango wa

mzinga. Hao hudunga ili kuulinda nyumba yao. Na hufa baada ya

kudunga, kwa hiyo huwa wavivu kufanya hivyo.

Ni Nyuki watenda

kazi pekee ndio hudunga, na hufa

baadaye. Huwa hawadungi bila

sababu.

Nyuki watenda

kazi wameufunika asali hii vizuri. Ni

asali nzuri tayari kuvunwa.

Nyuki hawa

watenda kazi

wanaleta gundi la mti (propolis)

ndani ya mzinga. Ni ute unaonata

unaopatikana kutoka kwa miti

na hutumika kuziba nyufa na

kuweka mzinga kuwa safi.


8

Unaweza kutambua chochote kilicho kwenye sega hili?

Tafuta:

Nyuki watenda kazi

Watoto wa nyuki waliofunikwa

Mabuu kwenye matundu yaliyo wazi

Tundu zilizo wazi Matundu machache yaliyo na maji matamu ya

Maua (nekta)

Mabuu yaliyo na mbelewele

Nakala ya Ufugaji wa Nyuki 1: Kufanya Kazi Salama na Nyuki (© Author Pam Gregory, who offers this as her gift to beekeepers in developing countries)

1

Jinsi ya Kujiweka Salama Wakati wa Ufugaji Nyuki

Salome mtoka Kenya, akiwa amevalia sare ya kufugia nyuki

iliyotengenezwa nyumbani

Picha za ziada imetolewa na Paul Latham


2

Mishale ya nyuki

Nyuki wanaweza kudunga na mishale yao inaweza kuwa hatari.

Tunza nyuki kwa utaratibu na heshima wakati wote.

Mavazi ya kujikinga

Kila wakati valia sare za kufugia nyuki zitakazo kinga mwili wako mzima. Sare hizi zinatengenezwa kwa kutumia vifaa asili

visivyo vya bei ghali. Sare hi imetengenezwa kwa gunia za Mahindi:

KUMBUKA

Kila mmoja wa nyuki

hawa watenda-kazi ana

mshale.

Kila mshale unatoa

harufu ambayo

huwaonya nyuki wengine

dhidi ya hatari.

Harufu inawavutia nyuki

wengine ili waweze

kudunga mishale yao

kwenye sehemu moja.

Funika mshale ukitumia

moshi ili kuficha harufu

kwa nyuki wengine.

Ondoa mshale wa nyuki

kutoka kwa ngozi yako haraka iwezekanavyo.

Kifunikia uso.

Mifuko ya mpira

ya mikono.

Mifuko ya

plasitiki juu ya

viatu

iliyofungwa

kwenye kifundo cha mguu.

Mikono na

miguu

imefunikwa kabisa.


3

Kuwatuliza nyuki

Moshi una umuhimu mkubwa kwa kuwatuliza nyuki. Kuna jinsi

nyingi za kupuliza moshi na kuna vipuliza moshi vya aina nyingi:

Sare hizi zimetengenezwa kwa kutumia magunia ya

unga

Mfuko wa

mpira wa

mkono.

Suruali

nzito.

Viatu vistadi.

Iwepo hutaweza

kutengeneza sare ya kufugia nyuki,

tengeneza kifunikia-uso kama

kilicho onyeshwa kwenye sura

inayofuata.

Valia mavazi mazito sana.

Zihifadhi sare hizi

zikiwa safi nyakati zote ili kuepukana

na harufu yeyote

ya mishale ya nyuki.

Kuwa

salama.

Tumia

moshi

mwingi

kuwatuliza nyuki.

Hiki ni kipuliza moshi

kilichofunikwa.


4

Usifanye kazi peke yako Kila mara nenda kwenye nyuki na mtu mwingine. Hakikisha

vyombo vyote vimetayarishwa.

KUMBUKA Usifunue mzinga bila sababu

ya kutosha.

Ufunue mzinga kwa utulivu.

Fanya kazi upesi na kwa

ukimya.

Tumia moshi mwingi.

Funua mzinga nyakati za hali

ya hewa tulivu.

Hasa nyakati za asubuhi au

machweo/jioni.

Kuufunua mzinga nyakati za

machweo/jioni huwawezesha

nyuki kurudia hali yao ya

kawaida usiku kucha.

Kuwa salama.

Kifukizo hiki kimetengenezwa kwa

kutumia mkebe

Nakala ya Ufugaji wa Nyuki 1: Jinsi ya Kutengeneza Kifuniko Cha Uso Kwa Urahisi Maisha ya Nyuki (© Author Pam Gregory, who offers this as her gift to beekeepers in developing countries)

1

Jinsi ya Kutengeneza Kifuniko Cha Uso Kwa

Urahisi

Wafugaji nyuki kutoka Kisoro, Uganda wamejitengenezea Vifuniko vya uso wenyewe

Picha za ziada zimetolewa na Dan Ngirabakuzi


2

JINSI YA KUTENGENEZA KIFUNIKO CHA USO

Ni rahisi kutengeneza kifuniko cha uso ili kukinga uso na kichwa

kutokana na mishale ya nyuki. Kifuniko cha uso iliyotengenezwa kutokana na gunia ya unga wa mahindi ni ngumu na si ghali.

Kata gunia mara mbili kwa upande wake wa urefu, kisha ukate kila upande mara tatu. Kila kipande kati ya zile tatu

zitatengeneza sehemu moja ya kofia ya kifuniko cha uso.

Kuna uwezo wa kutengeneza vifuniko sita vya uso kutoka kwa gunia moja ya unga wa mahindi ukikatwa kwa uangalifu.

Dan Ngirabakuzi na Robert Kajobe


3

Kifaa hiki huraruka kwa haraka kwa hivyo, katika kila mwisho

wake lazima ikunjwe ili kuzuia kuharibika.

Shona kila kipande ili kutengeneza kona.

Kisha wavu huwekwa ndani. Wavu wa mbu inafaa zaidi.

Tambua sehemu zilizo tokana


4

Lazima ifanane hivi.

Ongeza mraba wa kifaa isiyo ghali kisha ushone mbele na nyuma ya kofia ili kukinga kifua na mgongo. Ongeza kamba

kidogo ili kufunga pande zote pamoja.

Wakati unavalia tayari kwa uvunaji wa asali ya nyuki,

kifuniko cha uso lazima ivaliwe kwanza kisha nguo

nzito itakayo shikilia vizuri. Kama hauna sare ya

kuvuna asali, valia koti juu ya mavazi mengine ili

kukamilisha mavazi.

Kifuniko cha uso

kilichotayari

Nakala ya Ufugaji wa Nyuki 1: Jinsi ya Kutengeneza Mzinga wa Mbao ya Top Bar (© Author Pam Gregory, who offers this as her gift to beekeepers in developing countries)

1

Jinsi ya Kutengeneza

Mzinga wa Masega Ulio Rahisi Kuhamisha

Wanawake kutoka Mradi wa Nessuit (Bonde la Ufa nchini Kenya) wakitayarisha mzinga wa nyuki wakitumia samadi ya

ngombe na matope

Picha za ziada zimetolewa na Roy Dyche na Paul Latham


2

Hapa chini tunaonyeshwa jinsi ya kutengeneza mzinga pamoja

na vipimo vyake. Vipimo vinavyotakikana itawasaidia wafugaji nyuki kuhamisha sega kutoka mzinga moja hadi nyingine. Hii

huwasidia nyuki kutunza nyuki na uvunaji wa asali kuwa rahisi.

Mbao ya juu na umbo huwa kawaida kama wa mtaro. Ni bora

tena sahihi kwamba mbao za juu yawe upana wa cm 3.2 kamili

kwa upana:

MTAZAMO WA UKINGO WA „TOP BAR‟ MBAO YA JUU

MTAZAMO WA KANDO WA „TOP BAR‟ MBAO YA JUU

A – Mwisho wa mzinga.

B – Upande wa mzinga

C – Kiingilio (siyo zaidi ya

mm 8 kwenda juu).

D – Sakafu (mahali pa nyuki

kutua) isiwe kubwa

zaidi ya cm 2.

E – Mbao ya juu.

F – Paa (vipimo vyote ni vya

ndani ili kukadiria upana wa

mbao zitakazo tumika kutengeneza mizinga.

A

48 cm

44 cm

3.2 cm

3.2 cm


3

1. UTENGENEZAJI WA MZINGA UKITUMIA MBAO

Kata mbao zilizochaguliwa kwa vipimo vinavyotakikana. Hizi ndizo mbao za upande.

Mbao zaweza kupigwa randa ili kulinganisha kwa usawa zaidi.


4

Mbao mbili fupi huunganishwa pamoja kwa misumari ili kutengeneza mwisho wa mzinga (mbele na nyuma) kata vichwa

vya misumari (au tumia jiwe kuzilainisha) ili kuipa misumari

pande mbili zilizo kali. Pigilia upande mkali wa misumari ili kuunganisha mbao.

Mbao zilizounganishwa zitaunda umbo la mwisho wa mziga (mbele na nyuma).

Tazama upande mkali wa misumari ikijitokezea mwishoni mwa sehemu

moja ya mbao


5

Kata mwisho wa umbo la

mzinga iwe umbo na kipimo sahihi.

Tumia umbo moja

uliyotengenezwa tayari ili kukusaidia kwa vipimo vingine.

Hii hutengenezwa kutoka kwa (cardboard). Kupima kutoka

katikati inahakikisha usahihi kwenye viunge vya mzinga.

Kata mwisho wa umbo la mzinga kwa muundo wa „V‟ au tengeneza shimo (isiyo kubwa kuliko kalamu ya Biro) kwa

upande mmoja wa mwisho wa mzinga wa kuingia. Viingilio visiwe zaidi ya mm 8 kwa urefu ili kuzuia wadudu kuingia ndani

ya mzinga.

MWISHO WA MZINGA

(MBELE)

Shimo ya kuingia Mbao ya kutua (siyo

zaidi ya cm 2)


6

Baada ya kukata vipande vya mbao, mzinga uko tayari kuunganishwa pamoja. Hapa vipande vinaunganishwa pamoja

na miisho za mzinga. Kisha ongeza sakafu.

Kutengeneza mzinga wenyewe.

Mwisho wa mzinga (nyuma)

Mwisho wa mzinga

(mbele)

Upande


7

Watu wengine hutengeneza mwisho wa mzinga ziwe juu kidogo kuliko pande za mzinga ili kuwezesha mbao za juu (top bars)

kutoshea vizuri.

Watu wengine huweka kipande chembamba cha mbao ndani ya

mzinga ili kuwezesha mbao za juu kutoshea vizuri.

Mbao za

juu

zimetosh

a vizuri

kwa

sababu

miisho ya

mzinga

zilitengen

ezwa

ikiwa juu kidogo.

Mbao

chembamba

Mbao za juu zinatoshana na

za kando


8

2. KUTENGENEZA MZINGA KWA KUTUMIA VIFAA VYA

KIASILI VYA BEI NAFUU

Mzinga si lazima zitengenezwe kwa mbao za bei ghali. Vifaa vingi hupatikana humu nchini na zinaweza kutengeneza sahihi.

Mti huu ni Raphia palm.

Unaweza kutengenesa umbo sawa kwa upande kwa mbao

uliochongwa, na kwa vipande na sakafu iwe imetengenezwa kwa vifaa vya kiasili. Mzinga huu umetengenezwa kwa vijiti

vilivyonyooka.

Vijiti vilivyonyooka Mwisho wa mzinga uliotengenezwa kwa mbao

uliochongwa


9

Mzinga huu wa “Grande Ruche top bar” kutoka Congo

umeundwa kwa umakini bila kutumia misumari au mbao. Vifaa vyake vimeshikanishwa pamoja kwa kutumia vijiti vyenye ukali

mwishoni.

Mianya kwenye mzinga wa mti wa mwanzi (bamboo) ni lazima

yazibwe kwa kifaa kinachostahili ili kuzuia wadudu waharibifu.


10

Mzinga huu kutoka Uganda

umetengenezwa kwa vijiti. Umepakwa kwa

mchanganyiko wa matope, jivu na samadi ya ngombe.

Mzinga huu dhabiti kutoka

Uganda umesukwa kwa kutumia makindu.

Sakafu na nyuta za mzinga huu zinatakikana zipakwe matope ili

kuwepo giza na pia kuzuia viungu na wadudu wengine kuingia ndani.


11

Paa si lazima kutengenezwa kwa vifaa vya bei ghali mradi tu

vinaweza kuzuia mzinga kutokana na mvua. Paa hili limefunikwa kwa chombo cha plastiki.

Paa hili limetengenezwa kwa mbao, na vipande viwili vya matandiko ya bamboo vimewekwa juu ya kila moja yao. Kuna

mabaki mabovu ya plastiki katikati, ili kusaidia kutopitisha maji. Sehemu ya juu pia kumefunikwa kwa plastiki.


12

Paa hili limefunikwa kwa nyasi kama nyumba za kitamaduni.

Ina vigingi vigumu mwishoni ili kuzuia nyoka na wadudu kuingia, na vishikio kwa hivyo ni rahisi kuinua.

Paa la mzinga linaweza kutengenezwa kwa vipande vya mti wa

makindu iliyochanjwa, kama vile paa hili la kitamaduni nchini Kenya.


13

Bamboo huchanjwa katikati kwa usawa halafu zinalazwa

pamoja hivi-Hufananishwa kama vile mabati yanavyopangwa. Funika bamboo kwa karatasi za mpira kwa kinga zaidi.

Paa lililo rahisi laweza kutengenezwa kwa karatasi kubwa ya

mpira na fito mbili kuwekwa kandokando. Uzito wao ndio unaoshikilia karatasi ya mpira.

3. Karatasi la nailoni na vizingiti hushikilia pande za chini.

1. Kipande cha karatasi ya nailoni juu ya mbao za juu ‘top bars’.

4. Funika juu na matawi ya mgomba au matawi ya mimea mengine yeyote.

2. Makindu inashikilia karatasi ya nailoni upande wa katikati, kwa hivyo maji yatateremka kutoka kwa paa.


14

Kama hakuna uwezekano wa kutengeneza paa linalo toshana,

hili paa la nyasi linaweza kusaidia kukinga mizinga ya nyuki kutokana na jua na mvua.

Mzinga huu wa vijiti unatundikwa kwa mbebeo wa mbao

uliotengenezwa kwa vijiti vilivyolalishwa pamoja kwenye nyaya

zilizoshikanishwa pamoja. Hii inafanya mzinga kuninginia na kulinda vifaa vyepesi kuharibika. Mzinga inaweza kutolewa kwa

kuinuliwa na kutoa kwenye kibebeo na kufanya ugawaji wa jamii ya nyuki kuwa rahisi.

Paa la ukindu

lililowekwa juu ya kizingiti cha nyuki.

Kizingiti cha makindu.

Mzinga unatundikwa

chini ya paa.

Nyaya

kushikilia mzinga.

Mbao za

kubebea zilizoteng

enezwa kwa vijiti zilizowek

wa pamoja ili

kuunda

fremu.


15

3. JINSI YA KUTENGENEZA UFITO WA JUU

Kuunda fito za juu ndio sehemu nzito zaidi na ghali ya kujengea

mizinga ya kisasa. Ni muhimu iwe na upana wa 32 mm ama 33 mm (3.2 cm au 3.3 cm). Upana wa fito za juu unaweza kupimwa

kwa kutumia kifuniko cha chupa au batari ndogo yenye kipimo cha ngumu-umeme 9 (volts) iliyotumika (ndio batari pekee

ndogo ya mraba inayopatikana).

Nyingi ya fito za juu huwa zina umbo la pia (wedge) zinapotazamwa kutokea ncha. Lakini, watu wengi

wamefanikiwa vilevile kwa kutengeneza mizinga ya kisasa wakitumia vifaa vya kiasilia vilivyo na urahisi wa kukata kuliko

kupitia kwenye zile mbao nzuri zaidi. Mzinga kama huo

unatengenezwa kwa raphia palm.

Mm 32

Kata

kupitia mstari

huu


16

Ufito huu wa juu sio wa umbo la pia. Umekatwa tambarare.

Vijiti, makindu, au vifaa vingine vya kujengea vyaweza

kuundwa kwa uangalifu hadi vipimo vya usawa.

Ufito

tambarare

Kianzio cha nta


17

Kistari kianzo cha nta chaweza kutengenezwa kwa urahisi kwa

kutumia mshuma wa nta ya nyuki.

Tizama picha hii. Unaweza kuijadilia na wafugaji nyuki wengine.

Mizinga hii ya top bar imetengenezwa kwa mti wa makindu iliyojazwa nta, ambalo ni wazo nzuri kujaribu. Ila, mfugaji nyuki

atatatizika kuwapata nyuki kujenga angalau hata sega moja kwenye ufito wa juu kwa sababu fito zenyewe hazijakatwa kwa

umakinifu.

Mianya hii

inawaruhusu wadudu

waharibifu

Fito zilizokatwa vibaya zinasababisha masega yaliyo kombo (msega kombo)


18

Fito zilizokatwa vibaya ndizo zinazosababisha shida zile nyingi

zinazotokea tukitumia mizinga ya kisasa.

Iwapo fito za juu zitakuwa zimekatwa kwa ustahi na kutiwa nta vizuri, nyuki watatengeza sega moja kwa kila ufito wa juu. Hii

huruhusu mfuga nyuki kuvuna kwa urahisi na kuhamisha hamisha sega kwenye mizinga sawa na mizinga ya fremu.

Nakala ya Ufugaji wa Nyuki 1: Jinsi ya Kuanzishia Bustani Nzui ya Nyuki (© Author Pam Gregory, who offers this as her gift to beekeepers in developing countries)

1

Jinsi ya Kuanzishia Bustani

Nzuri ya Nyuki

Bustani nzuri ya nyuki Malawi


2

Asali bora hutokana na bustani nzuri ya nyuki. Sehemu hii (kwa

kiingereza-Apiary) ni bustani iliyoangikiwa mizinga kadhaa.

Utaratibu huu unahitajika ili kuanzisha bustani nzuri ya nyuki:

1. Tenga sehemu:

Iliyo rahisi kuizuru; Mbali kwa watu na kelele, pia salama kutokana na wezi;

Sehemu ambako ni karibu nyuki kupata maji;

Karibu na maua na miti ya maua; Iliyokingwa kutokana na jua kali au upepo;

Ambayo haihitaji kutumiwa kwa shughuli zingine za ukulima.

Miti mingi yenye kivuli na

yakutundikia mizinga.

Miti ya acacia

ni mizuri kwa nyuki.

Udongo mbovu

usiofaa kwa

haja zingine.


3

2. Andaa sehemu ya bustani ya nyuki kwa:

Kuondoa vizuizi au mimea inayoizungukia mizinga ili kuruhusu utembeaji wa rahisi;

Kinga dhidi ya watembezi wasiyotakikana kama wezi au wanyama wakubwa;

Kupanda mimea itoayo maji matamu ya maua inayowafaa nyuki kama malisho yao.

3. Angika (tundika) mizinga:

Ili iwe ya urefu mmoja kutoka ardhini;

Watu wengine hutumia viegemea. Wengine huangika

mizinga wakitumia nyaya; Viegemea vinafaa angalau mita moja kwa kimo;

Lazima viwe vimetengezwa kwa miti yenye ustadi, ili vidumu; Viegemea vinavyoota haviozi – tumia aina ya miti inayoota

kwa urahisi na kumea upya inapopachikwa ardhini; Vizingizi vya viegemea ni muhimu vipakwe ufuta wa petrol au

kutiwa kwenye mikebe iliyotiwa mafuta (oili) ili mchwa wasivamie mzinga.

Kiegemea kilicho mita 1 kutoka ardhini – utatambua kwamba kina kimo cha kiwiko cha mtu mzima

aliesimama

Kufyeka sehemu

inayozingira mizinga

husaidia

kuondoa wadudu

waharibifu, kama vile

beetles, vyura wa

ardhi kavu na wajusi.

Wakufunzi kutoka SBDARA wakiandaa bustani ya

nyuki


4

Egemeo la urahisi:

Angika kwa nyaya ikiwa kuna hatari ya wanyama wapendao asali (honey barger);

Ni lazima nyaya ziwe na ulegevu wa kutosha ili kuwatatiza wanyama wavamizi;

Ni muhimu nyaya zipakwa ufuta wa petroli kuwazuia mchwa; Angika mzinga angalau kwenye kimo cha mita moja kutoka

ardhini.

1 m

Tumia vijiti vilivyo karibu na

kunyooka. Unganisha kwa

kamba au nyuzi.

Ezeke miguu yake kwenye mikebe iliyotiwa

mafuta au oili kuzuia wadudu

wanaotambaa

kupanda.

Tizama nyaya zilivyopindwa hadi ukanda, ili kuungika dhidi ya wanyama wapenda asali

(honey barger)


5

Achia nafasi ya kutosha kati ya mizinga ili kurahihisha

kuufanyia mzinga mmoja kazi bila kuwachochea nyuki wengine;

Hakikisha milango ya mizinga inaelekea mbali na vinjia; Usizidishe mizinga zaidi ya kumi kwa kila bustani ya nyuki.

4. Ili kuwavutia nyuki, aina ya “kivutio” huwa kinatumika:

Mizinga inahitajika kuwa misafi na yenye “kivutio” cha

kuwaleta nyuki wa asali; Tumia nta kwa wingi ndani na nje kwenye lango la mzinga;

Mzinga wenye ufito wa juu (top bar) uliotiwa nta mpya

unafaa zaidi. Nyuki pia wanapenda usega ulio na vyana vya nyuki. Wanapenda majani machache yanayonukia limau

ambapo pia hutumika kama vivutio. Vivutio vingine wanavyopenda ni mvinyo wa kienyeji au bia, mhogo au unga

wa mahindi au maganda ya ndizi.

Bustani hii ina mizinga zaidi. Kufanya kazi hapa kitawachochea nyuki wengine

Mzinga wa vito vya juu ikiwa na kianzio cha nta


6

5. Ikague mzinga mara kwa mara kuangalia ikiwa nyuki

Washaingia:

Kama hawajaingia kwa mizinga hakikisha iko misafi na

mikavu na kama kwamba wadudu waharibifa kama mchwa, panya na buibui hawaja weka makao ndani;

Ongeza kivutio cha nta kama itabidi; Zaidi unaowafaa nyuki kuuotea mzinga ni wakati nyuki

wanapo hama hama; Jadiliana na wafuga nyuki „walio na uzoefu kuhusu wakati

inavyofaa zaidi kuwaotesha nyuki.

6. Iweke bustani ya nyuki safi na imara kwa:

Kufyeka nyasi na mimea mingine kuiondokea mizinga;

Kama itawezekana, panda ua la mimea inayopendwa na nyuki kuizunguka bustani hii ya nyuki.

Hii ya chini haifai kwa kuwa hakuna miti yenye kivuli au malisho ya nyuki. Hakuna mzinga uliowavutia nyuki. Miti, hawapo nyuki

- hamna asali, hamna mapato.

Bustani ya nyuki safi

iliyotunzwa sawa

Bustani ya nyuki

iliyosambaratika

Nakala ya Ufugaji wa Nyuki 1: jinsi ya kuwatunza Nyuki (© Author Pam Gregory, who offers this as her gift to beekeepers in developing countries)

1

Jinsi ya kuwatunza Nyuki

Wafuga nyuki wanaukagua mzinga wa vito vya juu (top bar)

Picha za ziada zimetolewa na Mike Brown, Brian Durk na Claire Waring


2

MPANGILIO WA KAZI

Zuru bustni ya nyuki mara kwa mara. Fanya tu jambo moja kwa kila safari, na hakikisha kazi hiyo inalingana na msimu wa

mwaka. Ifuatayo ni mifano:

1. Fanya usafi karibu na mizinga na hakikisha mizinga

imeotewa na ni salama.

2. Kagua ndani ya mizinga na kuona kama:

Nyuki wajenga sega sawa sawa (kila sega kwa kila ufito wa juu);

Nyuki malkia anatumikia visawa sawa; Hakuna maji yanayovuja;

Hakuna mavazi kama vile mchwa, beetles au buibui Hakuna magonjwa yanayowadhuru nyuki.

3. Vuna asali:

Vuna tu asali iliyokomaa; Usivivune vyana vya nyuki;

Usiwaue nyuki; Bakisha asali kidogo kwa chakula chao nyuki.

4. Baada ya kuvuna:

Ondoa nje masega zilizo nje na matupu;

Pangilia sega kwa kuhakikisha hakuna mianya; Wabakishie nyuki asali kidogo;

Walishe nyuki kama itabidi au inapohitajika.

5. Ikiwa nyuki wataususia mzinga:

Vuna sega zote ili kunyakua nta; Safisha uchafu na vijani kutoka kwenye mzinga;

Tumia moto kuwamaliza wadudu wowote waharibifu au dhidi ya magonjwa;

Tia nta kwa fito za juu upya na kuzirudisha kwenye mzinga ulio safi.


3

SEHEMU HII ITAKUSAIDIA KUUKAGUA MZINGA KWA

USALAMA NA KUELEWA UNACHOKIONA

1. Vaa mavazi yanayokinga.

2. Hakikisha vifaa vyako vyote viko tayari. Ni vizuri

kumhusisha rafiki kusaidia.

Mavasi ya

kinga ya mikono

Kisu na vifaa vingine vya

kufunulia mzinga

Chombo cha

kuhifadhia asali

Kifukio na vifaa vya kutolea moshi

Kivizio.

Sehemu ya juu ya

sare ya nyuki.

Mifuko ya mikono.

Suruali ndefu ya

sare. Tumia buti za

matope au mifuko ya mpira (Jwala)

kwenye miguu iliofungwa kwenye

kifundo cha miguu.


4

3. Washa kifukio ili kuwa na moshi wa taratibu. Makoba ya

mahindi, nyasi iliokauka na miti iliooza vyote vinafaa kwa kufukia moshi.

4. Fukia moshi kwenye lango vizuri na ungojee nyuki wasite.

5. Fukia chini ya paa la mzinga vizuri kisha uinue paa.

Kifukizio kisicho cha bei ghali yaweza kutengenezwa kutoka kwa mkebe ikiwa na mashimo

zimetobolewa upande wa chini


5

6. Chunguza kwanza sehemu nyuki walioabiria (kwa kugonga

gonga). Mlio mwepesi unaashiria sehemu uliotupu mzingani.

7. Kwa utararitu inua ufito wa kwanza wa juu.

8. Agua kwa upole usega unaofuata ili kuwe rahisi na huru

kutolewa.

Usigongegonge kwa kishindo kwani

utawachochea nyuki.

Tambua usega ule mdogo na

mpya kwenye ufito


6

9. Inua kila usega nje kabisa kwa utaratibu ili kuweza kuukagua.

10. Songesha tu usega mmoja mmoja kwa wakati.

11. Tazama jinsi muundo huu wa usega wa mwituni ulivyofanana na muundo wa usega wa mzinga wa kisasa wa top

bar.

Hapa wafuga nyuki

wanawakagua nyuki watumwa na nyuki

malkia kuhakikisha kwamba kiota

kinajengeka sawa sawa.


7

12. Nyuki watumwa hawa wanatia asali na mbelewele.

13. Nyuki watumwa hawa wanaanzishia usega mpya wa nta.

14. Mzinga huu umefurika zaidi na unahitaji kuvunwa.

Asali iliyofunikwa.

Nyuki

watumwa.

Mbelewele.

Asali

isiyofunikwa.

Nyuki

wajenga

nta.


8

15. Nyuki hawa watumwa wanalinda vyana vya nyuki kabla ya

kuangua. Unaweza, kwa kutazama, kutambua vyana vilivyoziba, ambavyo havijaziba, nyuki watumwa au mbelewele kwenye

picha hii?

16. Nyuki hawa wa ugonjwa mbaya na wanafaa kuharibiwa

kwa kuchoma usega.

Vyana

vilivyoziba

Vyana ambavyo havikuziba

Nyuki

watumwa

Mbelewele

Nyuki hawa wana viota

vilivyohadhirika na ukombo kombo.

Kiota

kilichozama kieusi.

Uwekezaji

mbaya wa vyana.

Crown Copyright, Courtesy of CSL

Nakala ya Ufugaji wa Nyuki 1: Jinsi ya Kuvuna Asali Yenye Ubora Zaidi (© Author Pam Gregory, who offers this as her gift to beekeepers in developing countries)

1

Jinsi ya Kuvuna Asali

Yenye Ubora Zaidi

Picha za ziada zimetolewa na Len Dixon na National Bee Unit (Fera)


2

Ni muhimu kuvuna asali nzuri. Asali yenye ubora zaidi hukaa kwa muda mrefu na ina bei ya juu. Inawezekana kuvuna mara

nyingi kwa mwaka mmoja. Wakati wa kuvuna asali ni tofauti

kila mahali. Ili kupata ujumbe huu ni muhimu kuuliza wafuga nyuki wa eneo hilo.

Mzinga huu umejaa asali na unahitaji kuvunwa. Lakini vito za

juu zina vipimo isiyo sawa, na kusababisha masega ya asali kujengwa vibaya. Hii itahitaji muda mwingi kuvuna. Masega

isiyojengwa kwa ulaini ufanya mzinga wa ufito wa juu kuwa kama mzinga ghali wa magogo.

Masega iliyojengwa

vibaya hufanya uvunaji kuwa

ngumu

Ufito wa juu ina upana zaidi

Crown Copyright, Courtesy of CSL


3

Sega moja kwenye ufito mmoja hurahihisha uvunaji wa asali.

Kwa usalama na uvunaji kwa urahisi ni bora kufanya kazi na

rafiki au msaidizi.

Unahitaji vifaa hivi kwa uvunaji wa asali.

Mavazi ya kinga ya mikono, kisu,

cutlass na vifaa vingine vya

kufunulia mzinga

Kifaa cha kuhifadhia asali

Kifukio na vifaa vingine vya kuolea moshi

Sega

bora


4

Fukia moshi ili kuwafanya nyuki kusita. Kwa kawaida asali

huwekwa mbali iwezekanavyo kutoka kwa mlango wa mzinga. Hapa mlango wa mzinga uko mbele kwa hivyo asali nyingi

itaweza kuhifadhiwa nyuma ya mzinga.

Chunguza sehemu ambapo nyuki wapo kisha ufungue mzinga

kwa utaratibu.


5

Kwa utararibu fagia ili kuondoa nyuki zilizofunika masega ya

asali ndani ya mzinga. Unaweza kufagia ukitumia kifagio iliyotengenezwa kwa manyoya ya kuku au nyasi laini.

Chagua masega iliyofunikwa vizuri tayari kuvunwa. Ni vyema kuvuna asali wakati wa joto ya kadri hasa asubuhi au machweo,

hivyo nyuki waliosumbuliwa wataweza kutulia tena wakati wa usiku. Kuvuna asali usiku ni vigumu maana hautatambua asali

unayovuna kama ni wa ubora zaidi.

Kuvuna punde tu baada ya mvua huongeza unyevu wa asali na

hivyo kupunguza ubora wake.

Kwa utaratibu

fagia nyuki hizi

kurudi ndani ya

mzinga

Asali iliyofunikwa

vizuri


6

Kata sega ya asali kutoka vito vya juu ndani ya debe safi.

Kifuniko lazima irudishwe punde tu baada ya sega kukatwa kutoka kwa vito vya juu ili kuwazuiya nyuki kuingia ndani ya

asali.

Debe safi yenye kifuniko inatakikana kuweka nyuki mbali na asali. Pia hupunguza unyevu ndani ya asali.

Chombo cha

mzinga.

Vito vya juu (top

bar).

Debe.


7

Vuna kila sega baada ya nyingine hadi ufikie sega yenye vyana

vya nyuki. Wacha kianzio cha sega ili nyuki watengeneze sega upia. Asali kidogo unafaa kuwachwa kama chakula ya nyuki au

sivyo nyuki watatoroka au kufa.

Ukitaka kulinda maisha ya jamii ya nyuki, sega za vyana vya

nyuki havifai kuvunwa.

Kianzio cha sega

Asali uliowachwa wazi na sega tupu uliowachiwa nyuki

watumie

Sega za vyana vya

nyuki

Nakala ya Ufugaji wa Nyuki 1: Jinsi ya Kuchomoa Asali Yenye Ubora Zaidi (© Author Pam Gregory, who offers this as her gift to beekeepers in developing countries)

1

Jinsi ya kuchomoa Asali yenye ubora zaidi

Brighton Chitenje hapeleka asali kwenye ushirika wa asali NHPC

wa Nkhata Bay - Chini, kuna picha mbalimbali za asali kutoka Uganda

Picha za ziada zimetolewa na National Bee Unit (Fera)


2

Unahitaji debe mawili, kitambaa safi ya kuchuja na pahali penye usalama mbali na nyuki unapotoa asali kwenye sega.

Sega ya asali hukatwa kwa vipande ili kuwachilia asali.

Kitambaa cha

kuchuja.

Kila kitu hasa mikono lazima yawe safi.

Asali utachujua kutumia

kitambaa. Nta utabaki kwenye

kitambaa hiyo.

Nta.


3

Sega ya asali hukatwa kwa vipande ili kuwachilia asali.

Halafu huchujua kutumia kitambaa safi ndani ya debe nyingine.

Debe hufunikwa na kuwachwa kuchurura hadi asali kuisha. Tone za mwisho zinaweza kukamuliwa ukitumia mikono safi.

Aina tofauti ya miti hutoa ladha tofauti ya asali. Aina tofauti ya asali yanafaa kuwekwa kando.


4

Watu wenye mizinga mengi wanaweza kutumia kifaa cha

kufinya asali au honey press.

Kifaa cha badala yenye bei nafuu yaweza kutengenezwa hivi.

Kishikio cha

kufinya.

Kifinyio cha kati umetengenezwa na mviringo wa

mbao.

Debe iliyo tupu huwekwa hapa. kukusanya asali

Mfuko ulio na

sega la asali ya kufinyua

huwekwa hapa, chini ya kifinyio.

Debe ulionyooka

upande yenye tundu chini yake.

Debe ya chini ulionyooka upande una shimo chini yake. Debe huwekwa chini ili izowe asali. Kuna kifinyio cha katikati ambayo

hutengenezwa na mbao ulio na mviringo. Sega ya asali huwekwa ndani ya kitambaa au mfuko na hufinyua. Kishikio hutumika

kufinya sega ya asali kukamua asali ndani ya kitambaa.

Nakala ya Ufugaji wa Nyuki 1: Jinsi ya Kuvuna Nta ya Nyuki (© Author Pam Gregory, who offers this as her gift to beekeepers in developing countries)

1

Jinsi ya kuvuna Nta ya Nyuki

Nta ya yuki iliyosuzua kutoka Malawi

Nta ya nyuki kutoka Uganda, zimetolewa na

Hives Saves Lives Afrika


2

Nta ya nyuki ni bidhaa muhimu yenye inaweza kutumika

kutengeneza bidhaa mbali mbali. Haifai kutupwa.

Weka nta kutoka kwa masega zenya asali mbali na masega meusi nzee zilizobeba watoto wa nyuki.

Sega safi ya asali hutoa nta yenye ubora zaidi.

1. Manukato magumu. 2. Manukato mepesi. 3. Nta safi 4. Mshuma ya dharura

kwenye mkebe. 5. mshumaa 6. manukato ya vyombo vya

nyumba

7. rangi ya viatu

1 1 6 7

5

2 2

4 3

Bidhaa za nta kutoka Cameroon

Usega

uliyotumiwa

kuzalisha

vyana Usega msafi


3

Safisha sega uliovunjwa kwa maji hadi uchafu na asali utoke.

Ziweke ndani ya mfuko wa nguo kisha ufunge na kamba. Chemsha maji mingi ndani ya nyungu nzee ya kupikia.

Tumbukiza mfuko wa masega na kusukuma hadi iingie ndani ya maji.

Endelea kupasha moto kwa maji taratibu lakni isichemke.

Endelea kubonya mfuko hadi masega yote iyeyuke. Nta iliyoyeyuka itatiririka kupitia kwa nguo na kukaa juu ya maji.

Finya nta za mwisho ziondoke ndani ya mfuko kwa kutumia

vijiti viwili ukizungusha. Jihadhari! Mfuko ina joto kali. Nta

itaganda juu ya maji ikiendelea kupata baridi.

Sukuma mfuko ndani ya maji.

Mfuko wa nguo.

Sufuria au nyungu iliyo na maji moto.

Finya mfuko ili kuondoa

nta.

Nta itatoka

ndani ya mfuko na

kuanguka ndani ya

maji.


4

Nta iliyoganda lazima iyeyushwe tena ili kuondoa uchafu

uliyobakia.

Vunja nta chafu kwa vipande vidogo vidogo.

Nta iliyochafuka


5

Yeyusha nta ndani ya sufuria iliyowekwa ndani ya sufuria ingine

kubwa yenye maji inayochemka.

Chemasha hadi nta zote ziyeyuke. Unaweza kutazama machafu iliyotoka kwa nta chini ya sufuria kwa picha hii.

Sufuria ya Moto. Sufuria Maji inayochemka. Nta inayo- nje yenye ya ndani yeyuka.

maji. iliyo na nta.

Uchafu

uliyoza-ma kwa

sufuria.


6

Mwaga nta iliyoyeyuka ipitie kwa kifaa cha kuchunga uchafu.

Kitambaa kisafi cha nguo ya T-shirt kinafaa.

Chombo cha plastiki kinaweza kuunda umbo mzuri mno. Paka

sabuni kwenya chombo ili kuzuia nta kukuamilia ndani inapoganda.

Kulainisha

ndani ya chombo na

sabuni huzuia nta

kukuamilia.


7

Nta huganda ndani ya combo na inaweza kutolewa ikisha ganda

na kuwa ngumu. Uchafu umekuamia kwenye kichungi. Kichungi kinaweza kuoshwa na kutumiwa tena.

Safisha kila kitu baadaye. Nta za kuuzwa kwa nusu kilo na kilo moja. (Imetengenezwa na

NHPC, Malawi).

Nta inayopata

baridi

Nguo ya kuchunga inaweza kuoshwa

na kutumiwa

tena

Nta

iliyoganda


8

JINSI ZINGINEZO ZA KUHIFADHI NTA

1. Chombo cha kutumia nguvu za jua: Miale ya jua inaweza kutumika kuyeyusha nta. Nta hutiwa ndani ya mfuko

unaochunga na kuegemea kwa sinia ya mabati halafu kutiwa ndani ya sanduku inayohifadhi hali ya joto chini ya

mfuniko wa kioo na kuwekwa kwa jua. Mdomo wa mabati

huelekeza nta inayoeyuka na kutekwa kwenye chombo. Kuwa mwangalifu kuzuia nta kupata joto zaidi na kuungwa.

Sanduku la mbao iliyotengenezwa

na vifaa vya kuokotwa.

Mabati ya kuhifadhi joto.

Kioo hao kifuniko cha

polythene (jwala) ya

kuongeza nguvu za jua.

Kichungi ya nguo iliyo na nta.

Mdomo wa

mabati inayohifadhi nta inayoyeyuka

kuiingia kwa kibebeo.

Kibebeo

cha nta.


9

2. Chombo cha kutumiamvuke: nta inaweza kusafishwa ka kutumia mvuke. Mfuko uliotiwa sega utaninginizwa ndani ya chombo cha chuma kiliyo na maji yanayochemka. Nta iliyoyeyuka hutiririka kutoka

kwenye mfuko na kukusanyika kwenye chombo cha ndani. Hakikisha maji hayachemki hadi kwisha.

Mtungi

wa maji

inayoch-

emka.

Gunia

yenye

masega

juu ya

bakuli.

Bakuli ya

mabati

kuhifadhi

nta.

Fimbo ya

kushkilia

mfuko wa

masega.

Maji ya

kuongezea

kwenye

mtungi.

Pep za

kuleta joto.

KIFUNIKO KIMETOLEWA KIMEFUNIKWA

Documents

Nakala ya Ufugaji wa Nyuki