Narkotyki i paranarkotyki - cps.edu.plcps.edu.pl/pub/cms/files/85/poradnik_narkotyki_i_paranarkotyki.pdf · MATERIAŁY Z ZAKRESU PROFILAKTYKI BEZPIECZEŃSTWA RUCHU DROGOWEGO Gdańsk

Piotr Jabłoński, Mariusz Jędrzejko

Narkotyki i paranarkotykiCharakterystyka i rozpoznawanie zachowań

MATERIAŁY Z ZAKRESU PROFILAKTYKI BEZPIECZEŃSTWA RUCHU DROGOWEGO

Gdańsk 2011

POMORSKA RADA BEZPIECZEŃSTWA RUCHU DROGOWEGO

Piotr Jabłoński, Mariusz Jędrzejko

Narkotyki i paranarkotyki. Charakterystyka i rozpoznawanie zachowań.

Recenzent: dr hab. Marek Walancik prof. ŚWSZ

Praca powstała we współpracy z: Szkołą Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie oraz Mazowieckim

Centrum Profi laktyki Uzależnień 05-822 Milanówek ul. Staszica 21B.

Copyright by Mariusz Jędrzejko & Piotr Jabłoński. Wszelkie prawa zastrzeżone.

Opracowanie grafi czne: Anna Chaberska

Wydawcy:Pomorska Rada Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego

Produkcja:Grupa IMAGE

Projekt okładki: Dominik Pojedyński

Skład i łamanie:Dominik Pojedyński

ISBN:XXXXXXXX

Spis treści

Część pierwsza. Narkomania – zagrożenie wieloaspektowe . . . . . . . .5

Część druga. Problemy defi nicyjne i pojęciowe . . . . . . . . . . . . . . . . .16

Część trzecia. Polskie regulacje prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .233.1. Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .233.2. Kodeks Karny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .273.3. Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii . . . . . . . . . . . . . . .28

Część czwarta. Przyczyny sięgania po narkotyki . . . . . . . . . . . . . . . .324.1. Czynniki ryzyka i czynniki chroniące w używaniu narkotyków. . . .36

4.1.1. Czynniki ryzyka – sfera psychologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . .374.1.2. Sfera społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .384.1.3. Sfera biologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41

4.2. Destrukcyjny charakter uzależnienia od narkotyków . . . . . . . . . . . .414.3. Używanie narkotyków w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42

Część piąta. Procedury postępowania (konteksty zdrowotne). . . . . .45

Część szósta. Charakterystyka substancji psychoaktywnych . . . . . .526.1. Kannabis – preparaty otrzymywane z konopi indyjskich . . . . . . . . .526.2. Stymulanty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55

6.2.1. Amfetamina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .556.2.2. Metamfetamina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .576.2.3. Kokaina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .596.2.4. Ecstasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62

6.3. Środki Halucynogenne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .646.3.1. LSD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .646.3.2. Meskalina (peyotl) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .666.3.3. Grzyby halucynogenne (psylocybina) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67

6.4. Opioidy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .686.5. Inhalanty – wziewne Środki odurzające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .716.6. Narkotyki wykorzystywane w celach przestępczych . . . . . . . . . . . .74

6.6.1. GHB (kwas gamma-hydroksymasłowy) . . . . . . . . . . . . . . . . .746.6.2. Rohypnol (fl unitrazepam) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .756.6.3. Ketamina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77

6.7. Nowe narkotyki syntetyczne – narkotyki klubowe . . . . . . . . . . . . . .786.7.1. PMA, PMMA (parametoksyamfetamina) . . . . . . . . . . . . . . . .79

6.7.2. mCPP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .806.7.3. Fentanyl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .806.7.4. DXM (dekstrometorfan) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .816.7.5. PCP (fencyklidyna) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .826.7.6. Poppers (azotan amylu, azotan butylu) . . . . . . . . . . . . . . . . . .84

6.8. Dopalacze – paranarkotyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .866.9. Leki uspokajające i nasenne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91

6.9.1. Barbiturany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .916.9.2. Benzodiazepiny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93

6.10. Sterydy anaboliczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95

Część siódma. Rozpoznawanie zachowań ponarkotykowych i narkotykopodobnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .977.1. Obserwacja zachowań kierowcy i jego twarzy . . . . . . . . . . . . . . . .977.2. Wygląd twarzy i oczu – tabele poglądowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . .997.3. Bezprzyrządowe metody rozpoznawania zachowań narkotykowych i paranrkotykowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1047.4. Napoje energetyczne (współpraca Jarosław Korczak) . . . . . . . . . .1107.5. Analiza wybranych składników napojów energetyzujących

a kierowanie pojazdem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1117.6 Substancje znajdujące się w syropach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1187.8. Tabele poglądowe – Człowiek a narkotyki (współpraca Jarosław

Korczak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122

Część ósma. Ostre zatrucia – podstawowe pojęcia . . . . . . . . . . . . .136

Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141

CZĘŚĆ PIERWSZA

NARKOMANIA – ZAGROŻENIE WIELOASPEKTOWE

Pomimo setek badań i analiz nie znamy rzeczywistej liczby osób się-gających po narkotyki i substancje działające podobnie. Z najnowszych wynika, że 74 mln Europejczyków przynajmniej jeden raz zażyło po-chodne konopi indyjskich, natomiast 22,5 mln (3% ogółu mieszkańców Europy) zażyło ten narkotyk w 2009 roku, a 12 mln (ok. 2% ogółu Eu-ropejczyków) w ciągu poprzedniego miesiąca (EMCDDA 2009). Licz-ba osób sięgających po inne narkotyki jest mniejsza, ale i tak daje to liczbę grubo ponad 100 milionów, którzy mieli osobiste doświadczenie z narkotykiem. Tym, co charakterystyczne w rozwoju narkomanii to po-szerzanie się liczby substancji psychoaktywnych oferowanych na rynku europejskim oraz brak zdecydowanego przełomu w ograniczaniu pro-dukcji narkotyków w takich krajach, jak: Kolumbia (kokaina – dotyczy to także krajów sąsiednich), Maroko (marihuana), Afganistan (opium, heroina, marihuana). O ile udaje się (zwłaszcza w krajach Unii Europej-skiej) ograniczać produkcję amfetaminy poprzez ograniczenie podaży jej prekursorów, to na rynku pojawiają się coraz to nowe substancje synte-tyczne, półsyntetyczne i naturalne, a także ich mieszaniny. Zatem dia-gnoza problemu narkotykowego musi uwzględniać nie tylko stan obecny i odniesienia do lat poprzednich, lecz również próbę diagnozowania po-tencjalnych zagrożeń.

Najprawdopodobniej w każdym roku ponad pół miliona osób w Pol-sce sięga po substancje narkotyczne (wliczamy w to także środki okre-ślane popularnie jako dopalacze). Być może liczba ta oscyluje około miliona, na co wskazywałby bardzo dynamiczny rozwój sieci sklepów z dopalaczami (na początku września 2010 było ich ponad 1000). Z ko-lei osób zażywających narkotyki w sposób okresowy, bardziej regularny (tworzą ją szczególnie tzw. weekendowcy oraz osoby używające narko-tyków dla osiągnięcia określonego stanu psychicznego lub/i fi zycznego)

6 Narkotyki i paranarkotyki. Charakterystyka i rozpoznawanie zachowań

jest w naszym kraju ok. 150-160 tys. Narkomanów w pełnym tego słowa znaczeniu (osób o zdefi niowanych cechach uzależnienia, wymagających leczenia i długotrwałej terapii) jest natomiast kilkadziesiąt tysięcy. Jed-nak każda z tych liczb może być błędna. Jak wskazują autorzy ostatnie-go raportu o sytuacji narkotykowej w Polsce, 12% respondentów miało w 2009 roku kontakt z marihuaną lub haszyszem, a 2% z amfetaminą (Struzik, Malczewski, 2009). W przeprowadzonym przez SMG/KRC badaniu populacji 15-17-latków (2008) 7% członków tej populacji mia-ło kontakt z marihuaną, a 3% z haszyszem (tamże). Jeszcze inne dane przynoszą nam liczne, bardzo ciekawe opracowania przygotowywane w ośrodkach akademickich, np. w ramach prac doktorskich i magister-skich. Z zamieszczonych tam badań wynika, iż w populacji nastolatków od 7 do 16% miało w ciągu ostatniego roku kontakt z jednym z narkoty-ków, przy czym w większości są to eksperymenty z pochodnymi canna-bis lub substancjami działającymi podobnie.

Jakiekolwiek liczby byśmy przytaczali, nie ulega wątpliwości fakt, że skala zjawiska jest poważna, tak w wymiarze społecznym, prawnym, zdrowotnym, jak i moralnym. Bardzo ciekawe dane w tym zakresie przynoszą nam opracowania medyczne, zwłaszcza dotyczące leczenia stacjonarnego osób uzależnionych od narkotyków. Według najnowszych dostępnych danych w roku 2007 do leczenia stacjonarnego przyjęto po-nad 12.500 osób. Blisko ¾ przyjmowanych do takiego leczenia stanowią mężczyźni, co ma znaczenie przy ocenie zjawiska narkomani, jak i pla-nowaniu oraz realizacji zamierzeń profi laktycznych. Już w tym miej-scu pojawia się pytanie – czy jeśli przeważającą część uzależnionych stanowią mężczyźni, to ta część populacji jest bardziej zagrożona? Czy istnieją jakieś kryteria społeczne, ekonomiczne, biologiczne, kulturowe generujące owe zagrożenia?

Przedmiotem niniejszego opracowania nie są rozważania dotyczące etiologii zjawiska narkomanii (zob. M. Jędrzejko, Narkomania spojrzenie wielowymiarowe, Warszawa 2009), w kontekście czynników determinują-cych sięganie po narkotyki i uzależnienie od nich. Problemy te podejmu-jemy tylko w takim wymiarze, w jakim niezbędne jest to dla wyjaśnienia omawianych zagadnień. Kwestie te są jednak bardzo istotne, bowiem ba-dania neurologiczne dostarczają nam coraz więcej weryfi kowalnej wie-dzy o przebiegu ścieżek i mechanizmów prowadzących do uzależnienia. Podkreślmy w tym miejscu tylko jeden empirycznie dowiedziony fakt: od 15-20 lat szybko wzrasta liczba uzależnionych i… uzależnień. Bowiem

Część pierwsza. Narkomania – zagrożenie wieloaspektowe 7

nie tylko narkomania, lekomania, alkoholizm i nikotynizm stają się pro-blemem o wymiarze społecznym. Społecznym, tzn. takim, który generuje szkody społeczne i zmusza państwo do podejmowania złożonych działań profi laktycznych, leczniczych, prawnych, organizacyjnych i wielu innych1. Skupmy się zatem na przedmiocie niniejszej pracy.

Skalę problemu narkomanii można oceniać w wielu perspektywach, w tym również na podstawie bazy leczniczej. W Polsce działa 85 ośrodków stacjonarnych i 295 placówek ambulatoryjnych zajmujących się osobami uzależnionymi od narkotyków, przy czym każdego roku powstają kolejne. A przecież wsparciem dla tych osób zajmują się także liczne organizacje non-profi t, kościoły, wolontariusze.

Dokonując wprowadzenia do niniejszego opracowania, przeznaczo-nego przede wszystkim dla pedagogów, psychologów szkolnych, nauczy-cieli oraz studentów kierunków pedagogicznych, chcielibyśmy zwrócić uwagę na wielowymiarowość zagrożeń narkotykowych w Polsce. Czy są one specyfi czne tylko dla naszego kraju, czy też podobne do zjawisk wy-stępujących u naszych sąsiadów? Nie ulega wątpliwości występowanie pewnych specyfi cznych cech narkomanii w zależności od: tradycji tego problemu, położenia geografi cznego kraju, polityki wobec narkomanii, podaży narkotyków, kontekstów kulturowych. Zatem inny obraz narko-manii będziemy mieli w Hiszpanii (szeroka obecność kokainy), Holandii (dostępność marihuany w obiegu legalnym), Meksyku (rzeczywista woj-na narkotykowa państwo-gangi), a inny w Polsce (zakaz posiadania nar-kotyków, dość represyjne rozwiązania prawne, dominująca pozycja ma-rihuany i środków amfetaminopodobnych). Ale przy istotnych różnicach, mamy także wiele czynników podobnych, np. funkcjonowanie grup prze-stępczych wprowadzających na rynek nielegalne narkotyki, konieczność leczenia uzależnionych, koszty społeczno-ekonomiczne tego zjawiska, funkcjonowanie specjalnych jednostek policyjnych odpowiedzialnych za walkę z podziemiem narkotykowym, wchodzenie dealerów w środowi-ska młodzieży szkolnej. Podobieństwa problemu narkotykowego w wielu krajach skłaniają do analizowania tego problemu nie jako zjawiska samo-dzielnego, jednostkowego, lecz w perspektywie holistycznej (wielopłasz-czyznowej i wieloczynnikowej).

1 Czytelników zainteresowanych syntezą współczesnych teorii uzależnień zachę-camy do lektury opracowania „Współczesne teorie uzależnień”, red. M. Jędrzejko, Ofi cyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2009.


Rys. 1. Zagrożenia narkotykowe – perspektywa holistyczna Źródło grafi ki: http://www.bing.com

Nie ulega wątpliwości, że problem uzależnienia lub używania sub-stancji odurzających nie sprowadza się tylko do wąskiego kręgu same-go użytkownika substancji lub jego najbliższego środowiska (Frieske, Sobiech 1987; Kooyman 2002; Łuczak 2004; Szukalski 2005; Walancik 2009; Niewiadomska 2006; Ruden, Byalick 2003; Juczyński 2006). Skutki działania osoby będącej pod wpływem substancji odurzających, zarówno tych legalnych, jak i nielegalnych, można porównać do kręgów o coraz większej średnicy, które rozchodzą się na wodzie po wrzuceniu do niej ka-mienia. Jeden z badaczy tej problematyki, prof. Z. Juczyński, mówi wręcz o konieczności ujmowania problemu narkomanii w relacjach: człowiek – środowisko – narkotyki, bowiem dopiero wtedy widać wszelkie jego konteksty. Zauważmy zatem, że początkowo konsekwencje uzależnienia są widoczne głównie w najbliższym otoczeniu, ale skutki najczęściej doty-kają także rodzinę, współpracowników, przyjaciół oraz społeczność lokal-ną, w której funkcjonuje osoba uzależniona. Na kolejnych etapach koszty obciążają państwo (leczenie chorych, penalizacja przestępców narkoty-kowych, konieczność poszerzania profi laktyki i realizowania programów wsparcia). Dowiedziono również (Cekiera 2004; Niewiadomska 2006; Gaś 1993; Juczyński 2006; Kotański 2004; Niewiadomska, Stanisław-

Narkomania jako problem: prawny (kry-minologiczny, kryminalistyczny), ekono-miczny, społeczny, moralny, zdrowotny

Nowe narkotyki i substancje działające po-dobnie (dopalacze)

Wyraźny spadek wieku pierwszej inicjacji narkotykowej

Wyraźny trend na legalizację tzw. lekkich narkotyków


czyk 2004; Bołoz, Ryś 2002; Woronowicz 2003) poszerzania się problemu współuzależnienia małżonków narkomanów, rodziców, bliskich.

Rys. 2. Niektóre konsekwencje uzależnienia od narkotyków i paranarkotyków Źródło grafi ki: http://www.bing.com

Współczesna literatura poświęca wiele miejsca konsekwencjom roz-przestrzeniania się współczesnych patologii społecznych o charakterze uza-leżnieniowym, w tym zjawiska narkomanii i jej pochodnych (Hołyst 2008, Juczyński 2006, Cekiera 2004, Jędrzejko 2007, Niewiadomska 2007, Wa-lancik 2009, Pospiszyl 2007, Urban 2004, Kozaczuk 2005, Prokosz 2004, Urban 2000), wskazując na coraz częstsze interakcje z innymi zachowa-niami dewiacyjnymi i patologiami (używanie narkotyków przez prostytut-ki i ich klientów, co prowadzi do niebezpiecznych zachowań seksualnych; podejmowanie czynów przestępczych pod wpływem narkotyków; wyraźne zwiększanie się przestępstw z użyciem data rape drugs; sięganie po narkoty-ki przez ludzi zmuszanych do niewolniczej pracy; związek narkotyki–praco-holizm; wpływ uzależnionych rodziców na zachowania dzieci).

Wiemy od wielu lat, że używanie substancji psychoaktywnych zakłóca relacje społeczne, jest czynnikiem dezintegracji rodziny, znacząco ogra-nicza, a w przypadku pełnego uzależnienia, wręcz uniemożliwia naukę i pracę, wpływa negatywnie na poziom wzajemnego zaufania, które jest fundamentem relacji społecznych i zawodowych. Od czasu zwiększenia podaży narkotyków i substancji działających podobnie, ich używanie wy-wołuje coraz poważniejsze zagrożenia w ruchu drogowym oraz posługi-

Zaburzenia relacji społecznych – problemy interpersonalne - degradacja społeczna

Problemy zdrowotne – podatność na cho-roby – zwiększone ryzyko zakażeń HIV – koszty leczenia

Problemy szkolne i zawodowe, niższe szan-se ekonomiczne, niższe perspektywy spo-łeczno-zawodowe. Koszty ekonomiczne.

Stygmatyzacja – wykluczenie społeczne – za-chowania kompulsywne – kryminogenność


waniu się sprzętem technicznym i specjalistycznym. O ile 10-15 lat temu analizowano głównie zachowania młodych narkomanów w kontekście zagrożeń wewnętrznych (ich zdrowie somatyczne i psychiczne) oraz ze-wnętrznych (zaburzanie relacji społecznych, niższe szanse zawodowe), o tyle współcześnie mamy coraz więcej dowodów na daleko szersze nega-tywne skutki rozwoju narkomanii (podejmowanie błędnych decyzji eko-nomicznych przez uzależnionych menedżerów; kompulsywne zachowania w celu zdobycia narkotyku; prostytuowanie się narkomanek zakażonych wirusem HIV lub chorych na AIDS; homoseksualne kontakty narkoma-nów nosicieli wirusa HIV; przestępcze działanie funkcjonariuszy publicz-nych uzależnionych od narkotyków). Nie bez znaczenia jest także problem powierzania uprawnień do wpływania na zdrowie i życie innych osób oraz korzystania z kosztownego, zaawansowanego technologicznie wyposaże-nia wojskowego, przez osoby upośledzone przez substancje psychoaktyw-ne (Jabłoński 2009). Już wojna wietnamska dowiodła, jak tragiczne mogą być skutki działania żołnierzy pod wpływem narkotyków.

Wychodząc z założenia, że narkotyki, choć niepożądane, są szeroko obecne w przestrzeni społecznej, prezentujemy czytelnikom opracowa-nie dotyczące zagrożeń narkotykowych w Polsce. Mamy świadomość, iż w ostatnich latach liczba publikacji o podobnym charakterze jest ogromna, a opisywane zjawisko zostało rzetelnie zdiagnozowane w polskich edycjach raportów narkotykowych w Europie (lizbońskie Międzynarodowe Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii). Dlatego konstrukcja opracowa-nia zmierza nie tylko do ukazania zjawiska od strony wpływu narkotyków na zachowanie człowieka, (z uwzględnieniem substancji najnowszych, do-piero co wchodzących na polski rynek, a znanych już wielu krajach Europy), ale także zaprezentowania naszych zawodowych doświadczeń w obszarze profi laktyki narkotykowej. Układ opracowania zmierza do zaprezentowania podstawowych informacji niezbędnych, a nierzadko koniecznych do rozpo-znania zjawiska, jego skutków i następstw oraz sposobów podejmowania działań prewencyjnych. Ponieważ praca ukazuje się równolegle w wersjach językowych angielskiej i niemieckiej, mamy nadzieję, że stanie się także elementem międzynarodowej wymiany doświadczeń na temat coraz bar-dziej złożonych problemów narkotykowych.

Chcielibyśmy przy tym podkreślić, że pomimo licznych działań – zwłaszcza w latach 2008-2010 – skierowanych na profi laktykę narkoty-kową i dopalaczową w Polsce – jej skuteczność jest bardzo zróżnicowa-na. Niestety w znaczącej części przestrzeni społecznej problem ten jest


niedostrzegany, nierzadko traktowany jako okres przemijającego „mło-dzieńczego wybryku”, a w terapii uzależnień ujawnia się problem współ-uzależnienia najbliższych, którzy za wszelką cenę chcą „chronić” bliską osobę przed ujawnieniem faktu sięgania po narkotyki. Istota powodzenia wszelkich działań profi laktycznych polega na zrozumieniu zasady podsta-wowej: efektywność zapobiegania uzależnieniom narkotykowym (a w za-sadzie wszystkim uzależnieniom) zależy od ich systematyczności i budo-wania długofalowych programów. Z naszego doświadczenia wynika, że należy wystrzegać się działań doraźnych i akcyjnych, które są przejawem „gaszenia pożarów”, a nie likwidacji rzeczywistych źródeł problemu.

Rys. 3. Kluczowe kryteria skutecznej profi laktyki narkotykowej w szkole (doświadczenia polskie 2000-2010)Źródło grafi ki: http://www.bing.com

Istotnym problemem polskiej profi laktyki uzależnień chemicznych (narkomanii, alkoholizmu, nikotynizmu, nadużywania leków, ekspery-

Systematyczność działań – powtarzalność przedsię-wzięć w kolejnych rocznikach. Każdy kolejny rocznik uczniów powinien być objęty programem edukacyjno-profi laktycznym. Najlepsze wyniki przynoszą progra-my rozpoczynane z uczniami w wieku 11-12 lat.

Treści i metody dostosowane do realiów oraz percep-cji odbiorcy. Zasada wiodąca – nie straszyć.

Profesjonalizm lektorów . Przekaz ukierunkowany na świadome zrozumienie problemu i jego konsekwen-cje w wymiarze osobistym. Lepsze wyniki przynosi korzystanie z lektorów zewnętrznych.

Równoległe działanie w trzech grupach odbiorców: na-uczyciele (treści: rozpoznawanie zachowań, nowa wie-dza, postępowanie w sytuacjach krytycznych; uczniowie (treści: wiedza o skutkach zdrowotnych, psychicznych, kształtowanie asertywności; umiejętność postępowania w sytuacjach krytycznych); rodzice uczniów (treści: rozpoznawanie zachowań, kształtowanie zachowań dzieci, postępowanie w sytuacji narkotykowej).


mentowania z nowymi substancjami) jest jej realizowanie w sposób do-raźny, podczas gdy każdego roku w środowiskach lokalnych, szkołach i grupach rówieśniczych pojawiają się zagrożenia specyfi czne dla tych rejonów i grup. Najczęściej, po uzyskaniu pierwszych pozytywnych re-zultatów edukacyjnych i w zakresie postaw, profi laktyka jest zawieszana. Tymczasem – czego dowodzą liczne badania – najlepsze rezultaty działal-ności profi laktycznej uzyskujemy, gdy jest ona systematyczna, poszerzana w kolejnych przedsięwzięciach o nowe treści, dostosowana do percepcji odbiorców, a także realnych zagrożeń.

Podejmowany przez nas problem jest wieloaspektowy i wielowymia-rowy. Dostrzegać należy w nim tragedię pojedynczego człowieka (jako skutek choroby-uzależnienia), ale również ogromne koszty ekonomiczne ponoszone przez państwo (zwalczanie przestępczości narkotykowej, pe-nalizacja sprawców tych przestępstw, koszty leczenia, badań nad nowy-mi substancjami). Natomiast w diagnozie zjawiska często podejmuje się kwestie konieczności zdecydowanego zwalczania dystrybucji narkotyków i przeciwdziałania przestępczości.

Zasadne jest przy tym wskazanie, że analizie tego problemu towarzy-szyć powinna świadomość, że najpopularniejszą substancją psychoak-tywną w Polsce pozostaje alkohol. Zgodnie z obserwowanymi trendami epidemiologicznymi jest on, jako substancja legalna, coraz częściej uży-wany w połączeniu z substancjami nielegalnymi. W większości przypad-ków to właśnie alkohol jest pierwszą substancją psychoaktywną zażywaną w większych ilościach przez osoby nieletnie. On też wywołuje najpoważ-niejsze skutki społeczne i zdrowotne. Ocenia się, że w Polsce liczba al-koholików sięga ok. 800 tys. osób (dane naszych sąsiadów są nie mniej przerażające – w Niemczech jest to ok. 1,5 mln osób, w Rosji – część eu-ropejska – ponad 2 miliony). Problem ten widoczny jest w skali masowej na Białorusi i Ukrainie. Odniesienie się do alkoholu jest naszym zdaniem ważne, bowiem substancja ta została nie tylko zalegalizowana prawnie, ale przede wszystkim mamy do czynienia z jej powszechną dostępnością dla ludzi młodych, w tym nieletnich. Nieprzypadkowo też w polskiej pe-dagogice i literaturze z zakresu profi laktyki uzależnień podnosi się kwestie sprawczej roli alkoholu w rozszerzaniu się innych uzależnień chemicznych oraz nieskuteczności profi laktyki w tym zakresie (dużo skuteczniejsza jest w ostatnich latach profi laktyka nikotynowa.

Prezentowane w opracowaniu treści mają również zastosowanie do co-raz powszechniejszego zjawiska politoksykomanii, tj. używania – łącznie


lub w sekwencji czasowej – substancji legalnych i nielegalnych alkoholu, narkotyków, leków i innych substancji zastępczych.

W tytule pracy, obok znanego terminu narkotyki, użyliśmy także określe-nia „paranarkotyki”. Nie jest to przypadkowe, bowiem rynek substancji psy-choaktywnych ulega wielkiemu rozszerzeniu, co skutkuje potrzebą ciągłego aktualizowania przepisów prawa i poszerzania listy substancji zabronionych (w 2010 roku na polskim rynku narkotykowym i paranarkotykowych poja-wiło się aż 17 nowych substancji psychoaktywnych), zwłaszcza, że są one coraz częściej modyfi kowane. Z własnej praktyki zawodowej odnotowuje-my np. coraz liczniejsze przypadki sprzedawania dopalaczy jako „klasyczne narkotyki”, np. amfetamina lub ecstasy. Adresatem takich podmian są głów-nie osoby młode, po raz pierwszy eksperymentujące z narkotykami.

Z omawianą tu kwestią związane są także liczne sygnały przekazy-wane przez toksykologów, lekarzy i terapeutów o stosowaniu coraz to nowych substancji, które nierzadko w dawkach leczniczych dobrze służą człowiekowi (np. syropy i leki na kaszel), a w ilościach pozamedycznych wywołują zaburzenia psychotyczne oraz funkcji motorycznych. Stąd wła-śnie określenie – paranarkotyki. Będziemy do nich zaliczać m.in. bazy do produkcji niektórych leków, leki przeciwbólowe i przeciwkaszlowe uży-wane w celach pozamedycznych, mieszaniny leków, do tej pory nie znane (lub słabiej znane) rośliny wywołujące silne reakcje psychoaktywne.

Interesujące jest przy tym, jak bardzo zmienia się polski rynek nar-kotykowy, zwłaszcza ze względu na zawartość substancji psychoaktyw-nych w poszczególnych rodzajach narkotyków. W ciągu ostatnich dwóch lat zawartość amfetaminy w narkotyku o tej nazwie zmalała do ok. 30%, natomiast na nielegalnym rynku jest coraz więcej silniejszej marihuany (tzw. hydroponicznej – o zawartości THC nawet do 30%). Nowym zjawi-skiem (2010) jest sprzedawanie pod nazwą amfetaminy dopalaczy, a także rozszerzenie się listy środków wykorzystywanych jako tak zwane wypeł-niacze narkotyków.

Polska narkomania ma coraz częściej obraz politoksy-komanii, tj. uzależnienia od kilku substancji jednocze-śnie. Najczęściej łączone są:• alkohol i narkotyki; • alkohol i substancje wzmacniająco-energetyzujące; • alkohol i dopalacze (paranarkotyki); • alkohol i leki.


Zakres problemowy opracowania uniemożliwia przedstawienie prze-glądu wiodących teorii naukowych podnoszących przebieg mechanizmu uzależnienia (znajdzie je Czytelnik w opracowaniu „Współczesne teorie uzależnień chemicznych i niechemicznych, Warszawa-Pułtusk 2009). Wiedza dotycząca etiologii tego zjawiska pozwala jednak na postawie-nie następującej tezy: nie istnieje jeden czynnik wywołujący tę chorobę. Istnieje także wiele argumentów pozwalających na twierdzenie o osobni-czym przebiegu uzależnienia od tego typu substancji (jedne osoby uzależ-niają się szybciej, inne wolniej; część dobrze radzi sobie w terapii, inne po-trzebują wielomiesięcznych zabiegów dla wyjścia z uzależnienia; niektóre z osób eksperymentujących nie uzależniają się).

W trwającej od wielu dziesięcioleci diagnozie problemu narkotyko-wego przyjęto, że patologia ta ujawnia się w ścisłym powiązaniu trzech elementów – człowiek – narkotyk – środowisko. Czynnik drugi – narko-tyk, zwłaszcza jego podaż oraz cechy (potencjał uzależniający) – mają tu-taj kluczowe znaczenie (Wojcieszek 2009; Juczyński 2006; Schmidbauer 2006; Ruden, Byalick 2003). Stąd – o czym szerzej w dalszej części – wobec silnego naporu starych i nowych substancji, licznych ofert inter-netowych i z rynku nielegalnego, kluczowe znaczenie, dla ograniczania zjawiska uzależnienia od narkotyków i niebezpiecznych następstw ekspe-rymentowania z nimi, będą miały: • sprawność państwa w zwalczaniu przestępczości narkotykowej, w tym

likwidacji upraw i laboratoriów oraz źródeł sprowadzania prekursorów• edukacja (wiedza) o tym, jakie spustoszenie czynią narkotyki• wprowadzanie nowoczesnych metod terapii• kształtowanie umiejętności asertywnych dzieci i młodzieży• wsparcie dla osób wychodzących z nałogu.

Trudno jest jednoznacznie powiedzieć, w jakim kierunku pójdzie pol-ski model narkomanii w najbliższych latach. Zakładamy jednak, że na ryn-ku pojawiać będzie się coraz więcej nowych narkotyków syntetycznych oraz roślin psychoaktywnych (zwłaszcza o działaniu halucynogennym i otępiającym). Istnieje realne ryzyko poszerzania się narkomanii lekowej w połączeniu z alkoholem oraz nadużywania leków psychotropowych, a także ciągłego odradzania się rynku dopalaczy. Wraz ze skutecznością zwalczania rynków dopalaczy, rosnąć będzie presja na legalizację marihu-any oraz zainteresowanie rynkiem narkotykowym naszego południowego sąsiada – Czech.


Rys. 4. Uwarunkowania zażywania narkotyków i substancji podobnych w świetle współczesnych teorii naukowych

MAKROSTRUKTURALNE• Cywilizacja konsumpcyjno-przemysłowa zwiększająca tem-

po i wymagania• Gwałtowana zmiana społeczna w obszarze funkcjonowania

rodzin • Współczesne trendy kulturowe• Narkotyk jako towar masowego obrotu handlowego• Wzorce kultury masowej

U

W

A

R

U

N

K

O

W

A

N

I

A

MIKROSTRUKTURALNE• Środowisko sąsiedzkie • Środowisko rówieśnicze• Środowisko szkolne• Środowisko pracy• Dostępność narkotyków (substancji działających podobnie)

RODZINNE• Występowanie uzależnienia w rodzinie (dziadkowie, rodzice,

najbliższa rodzina)• Patologie i zaburzenia życia rodzinnego (przemoc, alkoho-

lizm, rozwody, rodzinne środowisko przestępcze, zaniedba-nia, porzucenia) – rodzina dysfunkcyjna

• Traumy, urazy, choroby somatyczne, choroby i zaburzenia psychiczne

• Zaburzenia procesu wychowania (brak wzorów pozytywnych, zaburzenia komunikacji rodzice–dziecko)

• Brak lub wadliwe kompetencje wychowawcze rodziców (nie-wydolność wychowawcza)

INDYWIDUALNE - PERSONALNE• Niedojrzałość emocjonalna• Niska samoocena• Brak odporności na stres i problemy• Niska wiedza• Negatywne przekonania• Niskie kompetencje interpersonalne

CZĘŚĆ DRUGA

PROBLEMY DEFINICYJNE I POJĘCIOWE

Narkotyki są znane od ok. 10 tysięcy lat, a pierwsze zapiski o nich pochodzą z okresu starożytnej Babilonii, Egiptu i terenów dzisiejszych Indii (Ariowie). Podróżujący po krajach Środkowego Wschodu najwięk-szy starożytny historyk, Herodot, w swoich „Dziejach” opisuje niezwykłe zwyczaje wdychania oparów i picia napojów, po których wojownicy i nie-wiasty ruszali w ekstatyczne tańce. Im bliżej współczesności, tym takich opisów więcej.

Sam termin narkotyk wywodzi się z greckiego słowa narcotikos – oszałamiający. We współczesnej nauce pod tym pojęciem rozumie się sub-stancje powodujące zniesienie bólu, euforię i oszołomienie, których częste stosowanie prowadzi do uzależnienia, tj. narkomanii. Pojęcie powyższe odnosi się zwykle do substancji otrzymywanych z maku lekarskiego lub jego sztucznie pozyskiwanych chemicznych odpowiedników. Współcze-śnie, szczególnie w mowie potocznej, jak i w języku prawniczym, termin ten używany jest często nieprecyzyjnie w znaczeniu „każda nielegalna substancja farmakologiczna używana w celach innych niż medyczne, nie-zależnie od jej właściwości farmakologicznych i kierunku działania”. Ro-dzi to często niezrozumienie lub nadużywanie tego pojęcia.

Terminem znacznie szerszym jest określenie substancja psychoaktyw-na lub też zamiennie używane środek psychoaktywny. Dodajmy w tym miejscu, że pojęcie „psychoaktywny” nie oznacza, że środek ten bezwa-runkowo wywołuje uzależnienie. Obecnie dość często terminu „substancje (środki) psychoaktywne” używa się wymiennie z terminem „narkotyki”, który oznacza związek chemiczny, wpływający na pracę mózgu i procesy umysłowe, w tym na funkcje poznawcze, ocenne i nastrój.

Część druga. Problemy defi nicyjne i pojęciowe 17

Rys. 5. Terminy kluczowe w analizie zjawiska narkomaniiŹródło grafi ki: http://www.topnews.in

Termin prekursor odnosi się do substancji pochodzenia naturalnego lub syntetycznego, która może być przetwo-

rzona na środek odurzający lub substancję psychotropową, albo może słu-żyć do ich wytworzenia.

Natomiast narkomanię zwykle defi niuje się jako stałe lub okresowe przyjmowanie środków odurzających lub sub-

stancji psychotropowych w celach innych niż medyczne. Zachowanie takie może prowadzić do uzależnienia lub też być jego wynikiem. Z kolei zabu-rzenia wywołane używaniem substancji psychoaktywnych defi niowane są jako każde zaburzenie psychiczne i zaburzenie zachowania spowodowane przez używanie jednej lub więcej substancji psychoaktywnych, niezależnie od tego, czy są przepisane przez lekarza, czy też nie. Do stanów klinicz-nych, które mogą wystąpić, należą:► ostre zatrucie ► używanie szkodliwe ► zespół uzależnienia ► zespół abstynencyjny ► zespół abstynencyjny z majaczeniem ► zaburzenia psychotyczne ► zaburzenia psychotyczne o późnym początku► zespół amnestyczny.

Narkotyk

Substancja (środek) psychoaktywna

Narkomania

Prekursor

Używanie szkodliwe

Uzależnienie – psychiczne, fi zyczne, społeczne

Narkotyk

Używanie szkodliwe

Zespół abstynencyjny

Prekursor

Narkomania


Zgodnie z międzynarodową klasyfi kacją za-burzeń psychicznych i zaburzeń zachowania

ICD-10 przez pojęcie używania szkodliwego rozumiane jest używanie substancji psychoaktywnej powodujące szkody somatyczne lub psychicz-ne, włączając upośledzenie sądzenia lub dysfunkcyjne zachowanie, które może prowadzić do niesprawności lub mieć niepożądane następstwa dla związków z innymi ludźmi.

W świetle licznych badań i doświadczeń praktyki me-dycznej uzależnienie od narkotyków jest ciężką, prze-

wlekłą chorobą ośrodkowego układu nerwowego (OUN), charakteryzującą się możliwością wystąpienia nawrotu choroby nawet po długich okresach abstynencji (remisji). Wywołanie uzależnienia jest najbardziej niebez-pieczną właściwością substancji psychoaktywnych. Zwykle rozróżnia się dwa rodzaje uzależnienia: psychiczne i fi zyczne. Podstawowym objawem uzależnienia jest całkowita lub częściowa utrata kontroli nad przyjmowa-niem substancji i występowanie pragnienia (tzw. głodu) przyjmowania substancji psychoaktywnej, pomimo doświadczania oczywistych szkód przez nie wywoływanych.

Uzależnienie w znaczeniu ogólnym obejmuje stan potrzeby lub stan polegania na czymś lub na kimś dla uzyskania wsparcia w celu utrzyma-nia funkcjonowania lub nawet przeżycia (Szukalski 2005, Juczyński 2006, Cekiera 2004,). W odniesieniu do alkoholu i innych substancji psychoak-tywnych, termin ten oznacza potrzebę powtarzania dawki danej substan-cji dla wprowadzenia się w dobre samopoczucie lub dla uniknięcia złego samopoczucia.

Z kolei zespół uzależnienia jest grupą zjawisk behawioralnych, po-znawczych i fi zjologicznych, jakie mogą się rozwinąć w wyniku powtarza-jącego się przyjmowania substancji psychoaktywnej. Z reguły zjawiska te obejmują przemożną chęć zażywania substancji, upośledzenie kontroli nad jej konsumpcją, uporczywe przyjmowanie substancji pomimo występowa-nia szkodliwych skutków, przedkładanie używania ponad inne aktywności i obowiązki życiowe, wzmożoną tolerancję organizmu na przyjmowa-ny środek oraz somatyczne (fi zyczne) objawy zespołu abstynencyjnego („głodu narkotykowego”) występujące przy zaprzestaniu używania.

Używanie szkodliwe

Uzależnienie


Omawiana w tej części pracy problematyka prowadzi nas do kolejnych terminów. Uzależnienie od narkotyków wykazuje specyfi czne cechy, przez co dzieli się je na psychiczne i fi zyczne, a w literaturze pedagogicznej oraz socjologicznej często mówi się o uzależnieniu społecznym.

Uzależnienie psychiczne, albo psychologiczne pojawia się w wyniku nadużywania wszystkich grup narkotyków i polega na odczuwaniu przez osobę zażywającą silnej potrzeby przyjęcia narkotyku w celu osiągnięcia maksymalnego poziomu funkcjonowania organizmu i związanego z tym samopoczucia.

Rys. 6. Cechy i objawy zespołu uzależnienia

Zespół uzależnienia może być związany z używaniem konkretnych substancji psychoaktywnych (np. tytoniu, alkoholu lub diazepamu), substancji należącej do pewnej klasy związków (np. opiatów) lub więk-szej liczby farmakologicznie różnych substancji.

• silna potrzeba lub przymus używania substancji psy-choaktywnej

• utrata samokontroli w używaniu substancji psychoak-tywnej (niemożność przerwania przyjmowania, utrata kontroli dawek)

• przyjmowanie substancji w celu uniknięcia objawów abstynencyjnych

• wystąpienie zespołu abstynencyjnego po przerwaniu przyjmowania substancji

• wzrost tolerancji (w celu uzyskania tych samych efektów konieczne jest zwiększenie przyjmowanej dawki)

• charakterystyczny, indywidualny sposób używania substancji

• postępujące zaniedbywanie innych zainteresowań lub przyjemności na rzecz zdobywania i przyjmowania substancji uzależniającej

• zażywanie środka mimo wyraźnych szkód (fi zycz-nych, psychicznych, społecznych), o których wiado-mo, że mają związek z przyjmowaniem środka.


Uzależnienie fi zyczne, albo fi zjologiczne, wywołane tylko przez nie-które grupy narkotyków, jest wynikiem fi zjologicznej adaptacji organizmu do przewlekłego przyjmowania narkotyku. Do uzależnienia fi zycznego dochodzi wtedy, gdy narkotyk tak silnie włącza się w fi zjologiczne i bio-chemiczne procesy ustroju, że jego odstawienie powoduje zakłócenie tych procesów i skutkuje poważnymi zaburzeniami zdrowia i zagrożeniem życia. Wymienia się następujące cechy charakterystyczne uzależnienia fi zycznego:► obezwładniające, praktycznie niemożliwe do pokonania pragnienie

ciągłego przyjmowania narkotyku mimo pełnej świadomości wynika-jących z tego zagrożeń dla zdrowia i życia

► występowanie (po odstawieniu narkotyku) groźnego dla życia zespołu abstynencyjnego (odstawiennego). Jest to zespół objawów o różnym nasileniu, pojawiających się z chwilą zaprzestania lub znacznego ogra-niczenia przyjmowania substancji psychoaktywnej, którą stosowano uprzednio przez dłuższy czas i w odpowiednio dużych dawkach.

Zgodnie z międzynarodową klasyfi kacją chorób, jeżeli w przeciągu jed-nego roku stwierdzi się występowanie co najmniej trzech z sześciu opisanych powyżej objawów, można u danej osoby rozpoznać zespół uzależnienia.

Uzależnieniu od narkotyków towarzyszy zespół abstynencyjny, który jest następ-

stwem całkowitego lub częściowego braku substancji psychoaktywnej/psychoaktywnych, prowadzącego do wystąpienia objawów somatycznych i psychopatologicznych. Każda grupa substancji psychoaktywnych powo-duje wystąpienie charakterystycznego zespołu klinicznego o określonym przebiegu i nasileniu. Zespół abstynencyjny może przebiegać typowo lub z powikłaniami, np. z zaburzeniami osobowości.

Dodajmy także, że występujące jako następstwo przyjmowania substancji

psychoaktywnych zaburzenia psychotyczne mogą mieć różny obraz psy-chopatologiczny. Do najczęściej występujących objawów należą: ► iluzje ► omamy ► nastawienia ksobne ► urojenia ► zaburzenia nastroju.

Zespół abstynencyjny

Zaburzenia psychotyczne


Skutkiem konsumpcji środków odurzających może być również zespół amnestyczny, który cechuje się znacznym upośledzeniem pamięci świeżej (mniej nasilony jest defi cyt pamięci dawnej), a luki pamięciowe mogą być wypełnione konfabulacjami.

W świetle doświadczeń klinicystycznych wiemy już, że następstwa odurzania się prowadzić mogą do zaburzeń psychotycznych rezydualnych i późno ujawniających się. Występują one poza fi zjologicznym czasem działania danej substancji i zalicza się do nich zaburzenia: retrospekcje (fl ashbacks), organiczne zaburzenia osobowości, afektu, otępienie, psy-chozy o późnym początku.

Międzynarodowa „Klasyfi kacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń za-chowania” (ICD-10) wyodrębnia grupy zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem następujących substancji psy-choaktywnych:► alkoholu► opiatów (np. heroina)► kanabinoli (np. marihuana)► leków o działaniu uspokajającym i nasennym► kokainy► innych niż kokaina substancji stymulujących, w tym kofeiny (np. am-

fetamina)► substancji halucynogennych (np. LSD)► tytoniu► lotnych rozpuszczalników (np. kleje)► kilku substancji psychoaktywnych lub używaniem innych substancji

niż wyżej wymienione (np. alkoholu wraz z marihuaną).Sformułowanie zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spo-

wodowane używaniem substancji psychoaktywnych odpowiada, z pewnymi zastrzeżeniami, używanemu w naukach społecznych terminowi narkoma-nia, rozumianemu jako regularne używanie substancji psychoaktywnych w sposób powodujący poważne problemy zdrowotne.

Przyjmowanie narkotyków w wielu przypadkach pro-wadzi do powstania stanów fl ashbacks, które ujawniają się nawet po wielu latach od chwili przyjęcia ostatniej dawki. Przebieg reakcji retrospekcyjnej jest podobny do stanu po użyciu narkotyku.


Trudno jest dokładnie ustalić, jak liczna jest lista środków legalnych i nielegalnych o działaniu psychoaktywnym, mogącym wywołać uzależ-nienie. Przede wszystkim dlatego, że ulega ona ciągłemu rozszerzeniu, po wtóre zaś ujawniamy coraz to nowe substancje pochodzenia roślinnego i syntetycznego, mające takie cechy (Jędrzejko K., 2009, 2010) Występo-wanie na rynku szerokiego wachlarza środków psychoaktywnych o zróżni-cowanej strukturze i kierunkach działania powoduje także trudności w ich klasyfi kacji. W ostatnich dziesięcioleciach pojawiały się różne typologie i podziały, które starały się odzwierciedlać pojawianie się nowych substan-cji psychoaktywnych. Stosunkowo aktualny i spójny wydaje się podział narkotyków, jaki proponuje Marck A. Schuckit w monografi i „Drug and Alcohol Abuse”. Dzieli on narkotyki na 7 grup.

Rys. 7. Podział narkotyków wg. M. Schuckita

• Depresanty ośrodkowego układu nerwowego, tj. substancje psycho-aktywne o działaniu tłumiącym, hamującym lub zmniejszającym przejawy aktywności OUN. Do tej grupy należą: alkohol, barbitura-ny, benzodiazepiny, kwas γ-hydroksymasłowy (GHB)

• Stymulanty albo stymulatory OUN – substancje psychoaktywne po-budzające czynność OUN. Jest to duża grupa narkotyków, której naj-ważniejszymi przedstawicielami są: amfetamina, metamfetamina, ko-kaina, narkotyki zmodyfi kowane o działaniu amfetaminopodobnym

• Opioidy, do których należą: opiaty, czyli alkaloidy maku (morfi na, kodeina), półsyntetyczne analogi opiatów, jak np. heroina, narkotyki zmodyfi kowane o działaniu opiatopodobnym, jak np. fentanyl

• Kannabis – preparaty otrzymywane z konopi indyjskich: marihuana, haszysz, olej haszyszowy

• Środki halucynogenne (halucynogeny) – narkotyki, których domi-nującym efektem działania na organizm są halucynacje (omamy), to m.in.: lizergid (LSD), meskalina, psylocyna, a także tzw. narkotyki zmodyfi kowane o działaniu halucynogennym (psychotomimetyczne amfetaminy)

• Inhalanty, czyli wziewne środki odurzające: propan, butan, toluen, benzyna, aerozole, spraje

• Inne narkotyki, które nie mieszczą się w żadnej z wymienionych grup: fencyklidyna, etamina.

CZĘŚĆ TRZECIA

POLSKIE REGULACJE PRAWNE

Debata nad prawnym uregulowaniem problemów związanych z nar-komanią ma już ponad 30 lat. Potrzeba jej przeprowadzenia oraz wdroże-nia rozwiązań organizacyjnych, resocjalizacyjnych oraz tych związanych z aspektami zdrowotnymi była następstwem pojawienia się w Polsce nar-komanii jako problemu społecznego (początek lat 70. XX wieku). Mniej więcej od końca lat 90. narkomania w kontekście prawnym jest zjawi-skiem o przyspieszonej dynamice, co szczególnie widać w ciągu ostatnich 10 lat (konieczność nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, niezbędność uregulowania problemu dopalaczy).

Podejście do rozwiązania problemu narkotykowego ma w Polsce uję-cie wielosektorowe i obejmuje (Kidawa, Strzelecka, Malczewski 2009):► profi laktykę,► leczenie, rehabilitację, ograniczanie szkód zdrowotnych i reintegrację

społeczną;► ograniczenie podaży,► współpracę międzynarodową;► badania i monitoring.

3.1. Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii

W Dzienniku Ustaw Nr 179 z dnia 19 września 2005 roku ogłoszona została nowa Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkoma-nii, która zastąpiła akt prawny z 1997 roku. Zapisy w niej zawarte dokona-ły uporządkowania i doprecyzowania funkcjonowania polskiego systemu przeciwdziałania problemom generowanym przez narkotyki i narkomanię, wprowadzając nową jakość do systemu oddziaływań leczniczych, do for-mułowania i fi nansowania zadań samorządów w obszarze przeciwdzia-łania narkomanii, szkoleń kadr, systemu informacji o narkotykach i nar-


komanii czy zagadnień koordynacji działań w obszarze redukcji popytu i podaży narkotyków.

W odniesieniu do podmiotów realizujących zadania w zakresie prze-ciwdziałania narkomanii, rozszerzono katalog instytucji, które zobowią-zane są do zapobiegania narkotykom i narkomanii, m.in. Straż Graniczną, organy celne, ośrodki pomocy społecznej oraz środki masowego przeka-zu. Doprecyzowano również zadania Krajowego Biura ds. Przeciwdzia-łania Narkomanii, poprzez dookreślenie przepisów dotyczących systemu monitorowania sytuacji narkotykowej. System informacji o narkotykach i narkomanii realizowany w strukturach Biura przez Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii wzbogacony został o zadania monitorujące na szczeblu województwa samorządowego.

Artykuły dotyczące „Krajowego Programu Przeciwdziałania Narko-manii” wskazują, że na poziomie centralnym Krajowy Program powinien wyznaczać kierunki i rodzaje działań w zakresie przeciwdziałania narko-manii, harmonogram działań, cele oraz sposoby ich osiągania oraz wy-znaczać ministrów odpowiedzialnych za ich realizację, a także podmioty właściwe do podejmowania określonych zadań.

Zadania władz lokalnych zaplanowano w odmienny sposób. W części dotyczącej jednostek samorządu terytorialnego Krajowy Program określa tylko kierunki przewidywanych działań, pozostawiając samorządom de-cyzję co do szczegółowego zaplanowania własnych działań zapobiegaw-czych, których zakres wynikać winien z diagnozy sytuacji lokalnej i dosto-sowanych do potrzeb regionu działań merytorycznych.

W zadaniach samorządu województwa ustawa wprowadza wymóg uchwalania przez Sejmik Województwa „Wojewódzkiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii”, który stanowić winien część strategii wo-jewództwa w zakresie polityki społecznej. Wprowadzono także zapisy uszczegóławiające zadania gmin w obszarze przeciwdziałania narkomanii, określając je jako zadania własne gminy, które powinny być realizowane przez wójtów /burmistrzów/ prezydentów miast jako gminne programy przeciwdziałania narkomanii.

Wprowadzenie nowego zapisu w ustawie, zgodnie z którym „Krajo-wy Program Przeciwdziałania Narkomanii” przyjmowany jest przez Radę Ministrów w drodze rozporządzenia, w sposób jednoznaczny podkreśla wagę oddziaływań antynarkotykowych dla polityki społecznej państwa.

Ważnym elementem polityki antynarkotykowej państwa jest wprowa-dzona przez Ustawę zmiana dotycząca Rady ds. Przeciwdziałania Nar-

Część trzecia. Polskie regulacje prawne 25

komanii. Dotychczasowa Rada, posiadająca ograniczone prerogatywy doradczo-opiniotwórcze, przekształcona została w ciało o charakterze koordynującym w zakresie działań państwa w obszarze środków odurza-jących, substancji psychoaktywnych i prekursorów. W obowiązującym kształcie Rada składa się głównie z sekretarzy lub podsekretarzy stanu, reprezentujących kluczowe dla polityki i praktyki antynarkotykowej mini-sterstwa, w tym z przedstawiciela Ministra Obrony Narodowej. Wysokie usytuowanie polityczne większości członków Rady pozwala na podejmo-wanie skoordynowanych działań organizacyjnych i strukturalnych.

W części dotyczącej postępowania z osobami uzależnionymi ustawa dokładnie określa kwalifi kacje konieczne do prowadzenia rehabilitacji osób uzależnionych. Istotne zmiany ustawa wprowadza w części poświę-conej leczeniu substytucyjnemu. Zgodnie z nowymi zapisami, leczenie to może prowadzić zakład opieki zdrowotnej po uzyskaniu zezwolenia wo-jewody, wydanego na podstawie pozytywnej opinii dyrektora Krajowego Biura do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii. Rozszerzenie, w stosunku do poprzednich rozwiązań, katalogu uprawnionych jednostek o zakłady (szpitale) niepubliczne oraz ułatwienie podejmowania decyzji o otwarciu nowych programów w placówkach Służby Więziennej, powinno zaowoco-wać szybszym rozwojem tej kategorii świadczeń leczniczych na rzecz osób uzależnionych.

Rozdział poświęcony prekursorom oraz zmiany przepisów dotyczą-cych uprawy maku i konopi stały się odpowiedzią na potrzebę znowelizo-wania tej części polskiego prawa narkotykowego zgodnie z zasadami unij-nymi. W części karnej podtrzymano dotychczasowe rozwiązania prawne, zgodnie z którymi posiadanie narkotyków w jakiejkolwiek ilości podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Podobnie, udzielanie środka innej osobie, ułatwianie lub umożliwianie, jak również nakłanianie do użycia, zagrożone jest powyższym wyrokiem. W przypadku działań przestępczych, których celem jest osiągnięcie korzyści majątkowej lub osobistej poprzez ułatwianie, umożliwianie lub nakłanianie do użycia środka lub substancji

Ustawa wprowadza zakaz reklamy i promocji substancji psychoaktyw-nych i środków odurzających w celach innych niż medyczne. Obec-nie, kto wbrew jej przepisom dokonuje takich czynów, podlega karze grzywny, ograniczeniu wolności lub pozbawieniu wolności na okres do jednego roku.


psychoaktywnej orzeczony wyrok maksymalny może wynosić 10 lat. Usta-wodawca wprowadził również znaczne obostrzenia kar w przypadkach, gdy przestępstwo dokonane zostaje na niekorzyść osoby małoletniej lub dotyczy znacznej ilości substancji kontrolowanej.

W przepisach karnych ustawa dodatkowo zaostrza postępowanie wobec osób prowadzących działalność gastronomiczną, rozrywkową lub usługową, którzy wchodząc w posiadanie informacji o popełnieniu prze-stępstwa z dziedziny narkotykowej na terenie zakładu lub lokalu nie powia-damiając o tym niezwłocznie organów ścigania.

Artykuł 72 Ustawy wprowadza nową jakość do rozwiązań legislacyj-nych poprzez odniesienie się do osób, które nie są osobami uzależnionymi, a które używają narkotyków i wchodzą w konfl ikt z prawem. Ustawa w tej części posługuje się nowym (zgodnym z międzynarodową klasyfi kacją za-burzeń psychicznych i zaburzeń zachowania ICD-10) terminem używanie szkodliwe. Zgodnie ze słownictwem Ustawy jest to używanie substancji psychoaktywnej powodujące szkody somatyczne lub psychiczne, włącza-jąc upośledzenie sądzenia lub dysfunkcyjne zachowanie, które może pro-wadzić do niesprawności lub mieć niepożądane następstwa dla związków z innymi ludźmi.

W stosunku do grupy osób, którym zarzuca się popełnienie przestęp-stwa zagrożonego karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, pro-kurator może zawiesić prowadzone postępowanie, o ile osoby te poddadzą się leczeniu i rehabilitacji lub udziałowi w programie profi laktyczno-lecz-niczym.

Po podjęciu postępowania, prokurator, uwzględniając wyniki leczenia, postanawia o dalszym prowadzeniu postępowania, albo występuje do sądu z wnioskiem o warunkowe umorzenie postępowania. Przepisy te stosuje się analogicznie w postępowaniu sądowym do chwili zamknięcia przewodu są-dowego. Wprowadzony artykuł odnosi się do osób głównie młodocianych, zagrożonych uzależnieniem. Stanowi on możliwość rozszerzenia zakresu oddziaływania na użytkowników narkotyków poprzez umożliwienie im skorzystania z udziału w odpowiednim programie profi laktyczno-leczni-czym jako alternatywie do bezpośredniego nakładania sankcji karnych.

W rozdziale 8 Ustawy, w zmianach do m.in. przepisów obowiązują-cych, znajdują się zapisy, które mają ułatwić samorządom terytorialnym skuteczne prowadzenie działań zapobiegawczych w obszarze substancji psychoaktywnych. Od pewnego czasu w wielu samorządach wytworzo-


na została praktyka łącznego, szczególnie na poziomie profi laktycznym, traktowania problemów uzależnienia od substancji legalnych (alkoholu) i nielegalnych (narkotyków). Zapis nowej ustawy w pełni legitymuje tę praktykę i potwierdza jej wartość merytoryczną poprzez wprowadzenie do ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałania alkoholizmowi zapisów mówiących o możliwości wykorzystania części dochodów z opłat za zezwolenia na obrót alkoholem na realizację wojewódzkich i gminnych programów przeciwdziałania narkomanii.

Generalnie, przepisy ustawy regulują działania wszystkich podmiotów zajmujących się redukcją popytu na narkotyki oraz profi laktyką, lecze-niem, rehabilitacją, readaptacją i reintegracją osób uzależnionych. Obej-mują one publiczne i niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej, instytucje i organizacje pozarządowe oraz organizacje pożytku publicznego, które prowadzą działania w powyższym zakresie.

Ustawa reguluje również działania ograniczające podaż narkotyków, realizowane przez organy porządkowe i kontrolne państwa, policję, straż graniczną, służby celne, a także organy wymiaru sprawiedliwości, w tym sądy, prokuraturę i służby więzienne.

Jej istotną wartością jest podkreślenie wagi samorządu w zapobiega-niu narkotykom i narkomanii. Poprzez polepszone warunki do prowadze-nia skutecznych działań zarówno w obszarze zdrowia, jak i egzekwowa-nia prawa, wzmacnia ona możliwość efektywnego oddziaływania na stan zdrowia publicznego i bezpieczeństwa społecznego.

3. 2. Kodeks Karny

Oprócz Ustawy o przeciwdziałaniu narkomani problematyka narko-tyków znajduje swoje odzwierciedlenie w przepisach Kodeksu Karnego. Art. 178a KK. stwierdza, iż osoba znajdująca się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, prowadząca pojazd mechaniczny w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, podlega karze grzywny, ka-rze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2. Z kolei Art. 357.1. specyfi cznie odnosi się do problematyki wojskowej i stwierdza, iż żołnierz, który po wyznaczeniu do służby lub będąc w służbie, wprawia się w stan nietrzeźwości lub odurzenia innym środkiem, podlega karze ograniczenia wolności, aresztu wojskowego, albo pozbawienia wolności do lat 2. Ściganie sprawcy w takim przypadku następuje na wniosek do-wódcy jednostki.


3. 3. Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii

Głównym wyznacznikiem celów i obszarów działań strategii antynar-kotykowej w Polsce są Krajowe Programy Przeciwdziałania Narkoma-nii (KPPN). Podstawą prawną do uchwalania i realizowania Programów jest ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii. Pierwszy Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii powstał w 2002 roku na podstawie ustawy z 1997 roku i obejmował okres od 2002 do 2005 roku. W formie Rozpo-rządzenia Rady Ministrów, po raz pierwszy w krótkiej historii strategii an-tynarkotykowych w Polsce, program wydany został w roku XXXX i objął lata 2006–2010. Przyjęty przez Radę Ministrów Program, podobnie jak poprzedni program na lata 2002–2005, opiera się na promowaniu strategii długofalowych, podejmowanych zgodnie z zasadą realizmu w wyznacza-niu celów i możliwości ich osiągnięcia.

Podstawą prawną do uchwalenia i realizowania Programu jest art. 7 ust. 5 Ustawy z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu narkomanii. Przy tworzeniu i wdrażaniu antynarkotykowej polityki państwa należy brać pod uwagę ewolucję problematyki narkotykowej w skali kraju. Zjawi-ska takie, jak zmiany rozmiarów rozpowszechniania problemu konsumpcji narkotyków w różnych grupach wiekowych, jakościowe zmiany w obrazie narkomanii, wzrost dostępności narkotyków, zróżnicowanie terytorialne używania substancji czy dyfuzja problemu narkomanii do mniejszych spo-łeczności, wymagają skoordynowanej i skutecznej reakcji instytucji pu-blicznych, gwarantujących interdyscyplinarne podejście do problemu oraz partycypację w tych działaniach społeczeństwa obywatelskiego.

Zgodnie z zasadą pomocniczości państwa, również w programie an-tynarkotykowym występuje podział zadań i kompetencji pomiędzy po-szczególne szczeble systemu władzy publicznej. Art. 4 ust. 3 Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego zaleca, by generalna odpowiedzialność za sprawy publiczne przenosiła się przede wszystkim na organy władzy, które znajdują się najbliżej obywateli. Program promuje tak zwane zrów-noważone podejście do problemu, uwzględniające równoważność i wza-jemny wpływ na siebie działań z zakresu redukcji popytu i ograniczania podaży narkotyków. Kluczowymi warunkami koniecznymi do osiągnięcia efektywności Programu jest budowanie wobec niego społecznej akceptacji i aktywnej partycypacji w nim szerokiego kręgu osób i instytucji. Istot-ne znaczenie ma również obecne w Programie postrzeganie problematyki narkotykowej w szerokim spektrum problematyki społecznej, w tym rów-


nież odnoszenie się do kontekstu problematyki używania innych substan-cji psychoaktywnych niż te zwyczajowo kojarzone z narkotykami, a więc również substancji legalnych.

Cel główny Programu został zdefi niowany jako „Ograniczanie uży-wania narkotyków i związanych z tym problemów społecznych i zdrowot-nych”, a realizacja Programu odbywa się w pięciu obszarach. Trzy z nich są fi larami polityki antynarkotykowej:

I. Profi laktyka.II. Leczenie, rehabilitacja, ograniczanie szkód zdrowotnych i reinte-

gracja społeczna.III. Ograniczanie podaży.

Dwa pozostałe obszary: IV – Współpraca międzynarodowa, V – Badania i monitoring,

mają charakter horyzontalny i przejawiają się w każdym z głównych za-kresów merytorycznych, czyli dotyczą zarówno profi laktyki, leczenia, jak i ograniczania podaży substancji psychoaktywnych.

Nowym obszarem wspieranym przez Program jest współpraca mię-dzynarodowa. Dla Polski szczególnie istotna jest możliwość wpływania na działania antynarkotykowe podejmowane przez instytucje międzynaro-dowe, a szczególnie przez Unię Europejską. Udział we współpracy zagra-nicznej zapewnia Polsce nie tylko możliwości uczestniczenia w międzyna-rodowym obiegu informacji, ale przede wszystkim umożliwia akcentowanie i implementowanie polskich potrzeb do polityki i współpracy zagranicznej. Odzwierciedla się to między innymi w działaniach na rzecz rozwoju progra-mów pomocowych skierowanych do krajów byłego Związku Radzieckiego w związku z wpływem, jaki wywołuje w naszym kraju sytuacja narkotyko-wa i związana z nią epidemia HIV/AIDS w Rosji i Ukrainie.

Istotną nowością Krajowego Programu jest stosunek do form współ-pracy z władzami lokalnymi. W myśl respektowania zasady niezależności struktur samorządowych, Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii nie narzuca władzom lokalnym zadań do realizacji na podległym im te-renie. Wskazuje natomiast priorytetowe kierunki działań, którymi samo-rządy winny się posługiwać przy tworzeniu wojewódzkich czy gminnych strategii rozwiązywania problemów narkotykowych. Takie rozwiązanie pozwala na uwzględnienie specyfi cznych uwarunkowań i problemów wy-stępujących na danym terenie oraz dostosowanie strategii antynarkotyko-wej do konkretnych potrzeb społeczności lokalnych.


W przypadku jednostek centralnych Krajowy Program wprowadza uszczegółowione wymagania w stosunku do instytucji kluczowych dla an-tynarkotykowej polityki państwa. Jednostki administracji rządowej, w tym m.in. Ministerstwo Obrony Narodowej, zobowiązane są do opracowania i implementacji programów szczegółowych w zakresie ograniczania po-pytu na narkotyki. Do przygotowania i wdrożenia Strategii Zwalczania Przestępczości Narkotykowej zostali zobowiązani ministrowie właściwi do spraw wewnętrznych, fi nansów publicznych i Minister Obrony Na-rodowej. Konstrukcja Programu ma na celu umożliwienie skutecznego monitorowania jego realizacji oraz efektywnej ewaluacji. Zgodnie z tymi zasadami, dla każdego z obszarów realizacji programu wyznaczono cel główny i wskaźniki jego monitorowania oraz określono kierunki i rodzaje działań przewidzianych do realizacji przez resorty i podmioty właściwe do podejmowania działań.

Rys. 8. Zasadnicze cele Krajowego Programu Przeciwdziałania Narko-manii

Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii jest skierowany do szerokiego odbioru społecznego, jednakże podstawową grupą docelową

Profi laktyka Zahamowanie tempa wzrostu popytu na nar-kotyki

Leczenie, rehabili-tacja, ograniczanie szkód zdrowotnych i reintegracja spo-łeczna

Poprawa stanu zdrowia i funkcjonowania spo-łecznego osób uzależnionych od narkotyków oraz używających narkotyków w sposób szko-dliwy

Ograniczenie podaży Ograniczenie dostępności narkotyków

Współpraca między-narodowa

Wsparcie realizacji Krajowego Programu przez wpływ na kształtowanie polityki mię-dzynarodowej

Badania i monitoring Wsparcie informacyjne realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii poli-tyki międzynarodowej


są dzieci i młodzież w wieku 10–25 lat i młodzi dorośli. Przykładowo, w części dotyczącej lecznictwa program adresowany jest do osób używa-jących narkotyki w sposób szkodliwy i uzależnionych od nich. 80% osób z tej grupy to osoby w wieku 16–29 lat.

Zadania wyznaczone w Krajowym Programie Przeciwdziałania Nar-komanii (poza celem podstawowym, jakim jest poprawa stanu zdrowia i bezpieczeństwa obywateli Polski w zakresie związanym z konsumpcją substancji odurzających), odpowiadają również na potrzeby społeczności międzynarodowej. Dlatego Krajowy Program Przeciwdziałania Narkoma-nii na lata 2006 – 2010 jest w pełni zintegrowany ze Strategią Antynarko-tykową i Planem Działania Unii Europejskiej, a jego realizacja pozwala na wywiązywanie się przez Polskę ze wszystkich zobowiązań międzynarodo-wych związanych z wysiłkami na rzecz ograniczenia skutków obecności narkotyków i narkomanii w życiu społecznym.

CZĘŚĆ CZWARTA

PRZYCZYNY SIĘGANIA PO NARKOTYKI

Problemem narkomanii interesują się różne dyscypliny naukowe, pró-bując wyjaśnić przyczyny zjawiska z punktu widzenia socjologii, psycho-logii, psychiatrii, prawa, fi zjologii czy genetyki. Każdy z wymienionych kierunków wnosi swój jednostkowy wkład w ogólną wiedzę dotyczącą me-chanizmów uzależnienia, a wypracowane koncepcje uzupełniają się wza-jemnie, ponieważ dotyczą różnych aspektów funkcjonowania człowieka. Rozważania nad przyczynami sięgania po narkotyki i różnorodne badania związane ze zjawiskiem narkomanii dotyczą przede wszystkim młodzieży (Cekiera 2004; Juczyński 2006; Szukalski 2005; Jędrzejko, Bożejewicz 2009; Łuczak 2004; Niewiadomska 2004), ponieważ pierwsze kontakty z substancjami psychoaktywnymi zaczynają się zwykle w okresie dora-stania. Narkomania młodzieżowa jest zjawiskiem niezwykle złożonym, na które mają wpływ zarówno szeroko rozumiane czynniki społeczne, jak i cechy indywidualne młodego człowieka.

Na początku lat 90. przyczyn rosnącej narkomanii w Polsce upatry-wano głównie w transformacji ustrojowej kraju. Otwarcie granic, prze-noszenie stylów życia z krajów zachodnich, zwiększająca się dostępność narkotyków, zmieniające się wzory używania – to wszystko z pewnością sprzyjało rosnącemu zainteresowaniu polskiej młodzieży środkami odu-rzającymi. Tak więc sięganie po narkotyki szybko i chętnie dołączyło do długiej listy zachowań ryzykownych, które podejmują młodzi w okresie dorastania. Oprócz używania narkotyków, do takich zachowań problemo-wych zalicza się m.in. palenie tytoniu, używanie alkoholu, zachowania agresywne, przestępcze, przedwczesną aktywność seksualną, funkcjono-wanie w agresywnych subkulturach młodzieżowych, porzucanie nauki szkolnej czy ucieczki z domu. Wspólnym mianownikiem wszystkich tych zachowań jest ryzyko negatywnych konsekwencji zarówno dla fi zycznego i psychicznego zdrowia jednostki, jak i dla jej otoczenia. W tym aspekcie

Część czwarta. Przyczyny sięgania po narkotyki 33

narkomanię zaliczyć można do grupy zachowań kompulsywnych, w wy-niku których jednostka społeczeństwo ponosi widoczne straty. Narkoma-nia jest także przykładem zachowań dewiacyjnych (dewiacji negatywnej, czyli patologii społecznej). Możemy mówić także o wyraźnych interak-cjach między narkomania a innymi patologiami społecznymi. W diagnozie socjologicznej i kryminologicznej zjawiska narkomanii zauważmy rów-nież ujawnianie się mechanizmu przyczynowo-skutkowego, w którym to pojawienie się narkotyków ma wpływ na pogłębianie się innych zacho-wań dewiacyjnych, te zaś generują kolejne niebezpieczeństwa wchodzące w kolejne reakcje przyczynowo-skutkowe (Giddens 2006, Jędrzejko 2007, Hołyst 2006).

Rys. 8. Interakcje między narkomanią a innymi problemami i patologiami społecznymi

Liczne badania nad motywami, którymi kierują się młodzi ludzie po-dejmując różnorodne zachowania ryzykowne, pozwalają stwierdzić, że motywy tych zachowań są podobne i mają wspólne podłoże. Podejmo-wanie zachowań ryzykownych może służyć zaspokajaniu wielu ważnych potrzeb, jak na przykład potrzeba niezależności, autonomii i dorosłości, może pomagać w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi, być wyrazem buntu wobec tradycyjnych norm i wartości. Narkotyki w życiu młodzieży pełnią więc taką samą funkcję, jak inne zachowania ryzykowne i jest niezwykle trudno określić, które czynniki są specyfi czne dla narko-manii, a które są charakterystyczne dla ogólnych problemów zachowania

Narastanie agresji i przemocyRozwój przestępczości

narkotykowejProstytucja i ryzykowne zachowania seksualne

Sekty i destrukcyjne kulty

Rozwój „szarej strefy”

HIV/AIDS oraz choroby weneryczne

Narkotyki i narkomania


młodzieży. Jak stwierdziliśmy powyżej, badania wykazały jednakże, że zachowania ryzykowne najczęściej ze sobą współwystępują i jedno za-chowanie pociąga za sobą inne lub też nawzajem zastępują się. Tak więc zażywaniu narkotyków często towarzyszy picie alkoholu, zachowania agresywne, przestępcze czy też wczesna aktywność seksualna.

Powody sięgania po narkotyki bywają różne, a ich lista jest bardzo długa, ponieważ mają różnorodne uwarunkowania. Jak wskazują badania prowadzone wśród młodzieży, za główną przyczynę sięgania po narkotyki, uznaje się ciekawość, chęć spróbowania jak działa narkotyk i przeżycie nieznanego doświadczenia.

W świetle współczesnych opracowań naukowych (Ruden, Byalick 2004; Niewiadomska 2007; Łuczak 2004; Rada Europy 2007) narkotyki kompensują obniżone poczucie własnej wartości wyrażające się brakiem akceptacji siebie, kompleksami i trudnościami w nawiązywaniu kontak-tów. Wśród licznych powodów sięgania po narkotyki, wymienia się także trudności w szkole, kłopoty z nauką, problemy rodzinne, osobiste, zawód miłosny, brak zainteresowań, ucieczka od nudy, samotności, także jako atrybut buntu i sprzeciwu wobec społeczeństwa, bezrobocie, brak perspek-tyw życiowych, poczucie bezsensu życia.

Zauważmy jednak, że nie wszyscy młodzi ludzie, pomimo znacznego rozpowszechnienia i dużej dostępności narkotyków, sięgają po nie, a jeżeli nawet spróbują, to większość poprzestaje po pierwszych eksperymentach i doświadczeniach i nie kontynuuje używania w sposób regularny. Pojawia się zatem pytanie: od czego więc zależy, że jedni decydują się na ekspery-mentowanie i dalsze używanie środków odurzających, a drudzy nie.

Otóż zastanawiając się nad przyczynami sięgania po narkotyki, należy odróżnić eksperymenty z narkotykami od przyczyn wchodzenia w uzależ-nienie. Możemy założyć, że o uzależnieniu zdecyduje zarówno psycho-fi zyczna konstrukcja jednostki, jak i właściwości konkretnej substancji. O tym, czy ktoś uzależni się od narkotyków, zadecyduje cały szereg czyn-ników społecznych, psychologicznych i biologicznych. Jakiekolwiek jed-

Ze współczesnych badań pedagogicznych wynika, iż niebagatelną rolę w inicjacji narkotykowej odgrywa wpływ innych osób (kolegów, przy-jaciół), gdyż przyjmowanie narkotyków na początku prawie nigdy nie odbywa się w samotności. Daje to poczucie przynależności do grupy, zyskania jej akceptacji czy choćby uniknięcia dezaprobaty.


nak są przyczyny rozpoczęcia używania narkotyków, istnieją pewne czyn-niki ryzyka i czynniki chroniące, które sprzyjają nadużywaniu substancji przez młodych ludzi, bądź ich przed tym chronią.

Podejmując ten problem, zasadne jest wskazanie na kwestię bardzo rzadko podejmowaną w kontekście eksperymentów narkotykowych dzie-ci i młodzieży. Jest oczywistym, iż ryzyko eksperymentów wzrasta wraz z nasileniem podaży tych substancji, jak i siłą wzorca środowiskowego, jednak nawet mimo występowania tych czynników, znacząca część młode-go pokolenia nigdy nie podejmuje pierwszego eksperymentu. Otóż czyn-nikiem sprzyjającym takiemu zachowaniu jest formacja wewnętrzna mło-dego człowieka (Woroniecki 2000, Olejnik 1990). Może ona mieć różnego rodzaju fundamenty – religijny, moralny, kulturowy, oparty na zachowaniu rozumowym. Podkreślamy ten aspekt, bowiem w profi laktyce uzależnień warto tej kwestii poświęcać większą uwagę (Dziewiecki 2009).

Podkreślmy także, że rozszerzaniu się narkomanii sprzyja wiele czyn-ników społeczno-ekonomicznych i kulturowych (w niektórych częściach świata sięganie po narkotyki ma wielowiekową kulturową tradycję). To, co u nas jest zabronione prawem, tam jest zachowaniem społecznie ak-ceptowanym.

Rys. 9. Zjawiska wpływające na rozszerzanie się narkomanii

Rozwój narkomanii w sferach społecznego spełnienia – yuppies,

środowiska artystyczne

Związek terroryzmu z produkcją i dystrybucją narkotyków(Afganistan, Kolumbia)

Wsparcie dla produkcji (uprawy) narkotyków lub ochranianie tego

procederu przez skorumpowanych urzędników (Korea Płn., Wenezu-

ela, Uzbekistan, Tadżykistan)

Szybki rozwój sfery paranarkotyków oraz dopuszczonych do obrotu

substancji wzmacniających

Nieskuteczność programów produkcji alternatywnej

(Maroko, Afganistan, Kolumbia)

Szybkie narastanie wielkich obszarów wykluczenia

i marginalizacji społecznej (Meksyk, Brazylia, republiki poradzieckie)

Prawna legalizacja niewielkich ilości narkotyków

(np. Holandia, Czechy)


4.1. Czynniki ryzyka i czynniki chroniące w używaniu narkotyków

Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat badacze próbowali zdefi niować i określić czynniki ryzyka i czynniki chroniące odnoszące się do trzech głównych sfer życia człowieka: biologicznej (np. dziedziczność), psy-chologicznej (m.in. uczucia, emocje, stosunek do samego siebie, styl za-chowania, ambicje, wartości) oraz społecznej (np. interakcje w rodzinie, w grupie rówieśniczej, w szkole, wzorce społeczne i medialne). Chociaż czynniki ryzyka i czynniki chroniące zawierają w sobie wiele znaczeń, to możne je zdefi niować na tyle precyzyjnie, iż mogą wspomagać analizy w zakresie wyjaśniania przyczyn rozwoju narkomanii.

Rys. 10. Czynniki ryzyka i czynniki chroniące

Różni badacze (Chmielewska, Furga-Baran, Ruden, Byalick) wska-zują, że czynniki ryzyka i czynniki chroniące mają nieco inny wpływ na podatność na narkotyki. Wydaje się, że czynniki chroniące są bardziej istotne w przypadku wzorów długotrwałego używania i związanych z tym następstw, natomiast czynniki ryzyka mają większe znaczenie dla krót-kotrwałych, doraźnych wzorów i konsekwencji używania. Poniżej – na podstawie literatury tematu – prezentujemy głównie czynniki ryzyka, na-tomiast czynniki chroniące należy rozumieć jako pozytywne przeciwień-stwo wymienionych czynników negatywnych.

CZYNNIKI

RYZYKA

To cechy jednostki i środowiska zwiększające

prawdopodobieństwo używania narkotyków.

Prawdopodobieństwo jest tym większe, im więcej jest

czynników ryzyka, im bardziej są one szkodliwe oraz im dłużej trwa ich działanie.

To właściwości jednostki i środowiska, które wzmacniają

odporność na podatność na narkotyki. Przyjmuje się, że akumulacja czynników chroniących obniża ryzyko powstania uzależnienia.

RYZYKA


4.1.1. Czynniki ryzyka – sfera psychologicznaW sferze psychologicznej największą rolę odgrywają cechy indywidu-

alne, którymi może być:► nadmierna nieśmiałość ► wrażliwość ► chroniczne napięcie i niepokój

Są one najczęściej wynikiem niskiej odporności na stres. Jednostki odznaczające się takimi cechami mają najczęściej trudności

w nawiązywaniu satysfakcjonujących związków z innymi ludźmi. Celowo lub przypadkowo mogą odkryć, że wzięcie narkotyku przynosi psychiczną ulgę i znosi ich trudności, co zwiększa prawdopodobieństwo ponownego zażycia w kolejnej trudnej sytuacji.

Do czynników zwiększających ryzyko sięgania po narkotyki zalicza-my także:► niestabilność emocjonalną ► częste negatywne nastroje ► gwałtowny temperament ► impulsywność ► słabe zdolności przystosowawcze do zmian ► niską samoocenę.

Prezentując czynniki mające wpływ na używanie narkotyków, należy podkreślić istotną rolę czynników emocjonalno-poznawczych, do których zalicza się:► postawy ► normy ► przekonania► oczekiwania.

W świetle współczesnych badań psychologicznych nad decyzjami o sięganiu po narkotyki i substancje działające podobnie, wpływ oczeki-wań i przekonań normatywnych ma istotne znaczenie w pierwszych kon-taktach młodzieży z tymi substancjami. Oczekiwania to spodziewany efekt uzyskany w wyniku używania substancji psychoaktywnych. Współczesne badania dowodzą, że ludzie piją alkohol czy używają narkotyków, ponie-

Za istotne czynniki ryzyka eksperymentowania z narkotykiem (w sferze psychologicznej) można uznać negatywne zdarzenia życiowe, pozytywną postawę wobec używania i wczesną (wiekowo) inicjację narkotykową.


waż spodziewają się pozytywnych efektów. Oczekiwania tworzą się na podstawie informacji uzyskanych dzięki mediom, lekturze, osobom uży-wającym, obserwacjom społecznym.

Alkohol i narkotyki, ze względu na przypisywane im działanie, by-wają traktowane jako środek, narzędzie pomagające osiągnąć konkretne korzyści dla jednostki. Przekonania związane z normami obowiązujący-mi w grupie rówieśniczej ściśle wiążą się z zachowaniem konformistycz-nym młodzieży. Jeżeli istnieje przekonanie, że pewne zachowania są po-wszechne w grupie (większość młodzieży pije, bierze narkotyki i wszyscy to akceptują), jest to wystarczający impuls do podejmowania podobnych zachowań (Becker 2006).

4.1.2. Sfera społeczna

Jak zauważają J. Woronicki, S. Olejnik, S. Kawula (2004) oraz M. Dziewiecki, kluczowe znaczenie w rozwoju dziecka ma jego funkcjo-nowanie w systemie rodzinnym. Czynniki, jakie ujawniają się w relacjach dziecko–rodzice–rodzeństwo są określane we współczesnej pedagogice jako czynniki rodzinne.

Rodzina odgrywa decydującą rolę w używaniu – nieużywaniu narko-tyków przez młodzież. Jednak podkreślenia wymaga, iż czynniki związane z funkcjonowaniem rodziny mogą być zarówno ważnymi czynnikami chro-niącymi, jak i czynnikami ryzyka. Wśród najważniejszych wymienia się:► brak wyraźnego i konsekwentnego systemu wychowawczego, niskie

kompetencje rodziców w postępowaniu z dziećmi (brak reguł postę-powania, niekonsekwencja, brak rygorów i kontroli lub bardzo surowa dyscyplina, nadopiekuńczość, brak stawiania dziecku jasnych i wyraź-nych oczekiwań co do jego zachowania);

► wysoki poziom konfl iktów w rodzinie (w tym między rodzicami), nie-umiejętność rozwiązywania problemów w rodzinie, niskie wsparcie ze strony rodziców

► brak lub osłabienie więzi emocjonalnej z rodziną, złe relacje pomiędzy rodzicami i dziećmi

► zaburzenia w pełnieniu ról ojca i matki; nieobecność ojca w domu (także psychiczna)

► tolerancja rodziców wobec używania przez dzieci alkoholu lub innych substancji odurzających; nadużywanie alkoholu, papierosów, narkoty-ków przez rodziców


► rozwód, separacja, utrata rodziców► brak czytelnych granic i norm► przyzwolenie na uczestnictwo dziecka w sferach, do których nie jest

ono przygotowane emocjonalnie.

Kolejnym czynnikiem w ramach sfery społecznej jest środowisko szkolne.

Rys. 11. Elementy środowiska szkolnego jako czynnik ryzyka i czynnik chroniący

Nauka szkolna jest podstawową formą aktywności młodzieży, a śro-dowisko szkolne, oprócz rodzinnego, jest wiodącym w okresie rozwojo-wym miejscem kontaktów społecznych, dlatego naprężenia w środowisku szkolnym uznaje się za jedne z ważniejszych czynników zwiększających prawdopodobieństwo sięgania po narkotyki.

Współczesna praktyka pedagogiczna dowodzi, że niskie osiągnięcia szkolne oraz brak zrozumienia i akceptacji ze strony nauczycieli mogą być istotnymi czynnikami ryzyka używania narkotyków, sięgania po alkohol oraz innych zachowań ryzykownych. Niepowodzenia szkolne mają po-nadto swoje odbicie w domu, gdzie rodzice często stosują kary w formie odtrącenia emocjonalnego, zakazów, pozbawienia nagród. Taka sytuacja często prowadzi do wagarów czy porzucania szkoły, wymienianych jako

Jedną z najważniejszych przyczyn sięgania przez młodzież po narkotyki są zaburzone więzi emocjonalne w rodzinie. Wysoki poziom konfl iktów rodzinnych i brak więzi między rodzicami i dziećmi zwiększają ryzyko zachowań dewiacyjnych, a szczególnie ryzyko uzależnienia od narko-tyków.

• atmosfera wychowawcza w szkole• wyniki w nauce (powodzenia – niepowodzenia)• relacje dziecko – nauczyciele (kompetencje)• relacje dziecko – rówieśnicy• status społeczny dziecka (naznaczenie, etykiety)• poziom działań profi laktycznych


czynniki prognostyczne w narkomanii. Uczniowie dążąc do kompensacji swoich niepowodzeń szkolnych łatwiej ulegają wpływom grupy rówie-śniczej spoza środowiska szkolnego, często o charakterze dewiacyjnym (Giddens 2006, Merton 2002).

Trzecim z elementów sfery społecznej jest środowisko rówieśnicze.

Mające już wieloletnią tradycję badania nad zachowaniami dziecka w okresie adolescencji, a więc szczególnie silnego, naznaczonego pobu-dzeniem rozwoju, wskazują na silny wpływ grupy rówieśniczej. Wpływy te mają charakter bezpośredni (naśladownictwo, strach przed wyklucze-niem, poddanie się wpływowi silniejszej osobowości) jak i pośredni (po-szukiwanie nowych wzorów, tworzenie własnego image). Do czynników ryzyka związanych z funkcjonowaniem w grupie należą: ► kontakty z rówieśnikami, którzy używają i mają pozytywny stosunek

do środków psychoaktywnych oraz wykazują inne zachowania proble-mowe;

► odrzucenie przez rówieśników – wykluczenie, naznaczenie;► oddziaływanie wzorców o charakterze subkulturowym (Giddens 2006;

Bożejewicz, Jędrzejko, 2009).

Postawy młodzieży wobec używania narkotyków oraz przekonania na temat konsekwencji z tym związanych, modelowane są często przez ob-serwowanie rówieśników używających narkotyków lub wypowiadających się z aprobatą o narkotykach.

Podkreślmy w tym miejscu, że szczególnie silny wpływ ma ją te gru-py rówieśnicze, które maja charakter subkulturowy. Odznaczają się one bowiem mocniejszym oddziaływaniem na swoich członków, jak również stosują silniejsze bodźce integrująco-dyscyplinujące.

Do innych czynników warunkujących używania narkotyków w per-spektywie społecznej zalicza się:► bezrobocie, brak perspektyw ekonomicznych i społecznych; brak

szans edukacyjnych;► dostępność-podaż narkotyków (Wojcieszek 2009), wzory używania;► modę na narkotyki, normy promujące lub zezwalające na używanie

narkotyków;► zamieszkiwanie w środowiskach cechujących się wysoką przestępczo-

ścią (np. funkcjonowanie grup dealerskich).


4.1.3. Sfera biologiczna

Współczesne badania nad rozwojem zjawiska narkomanii (Juczyński 2006; Kooyman 2002; Łuczak 2004; Machel, Kawula 2001) wskazują na dominujący wpływ czynnika (wzorca) środowiskowego na pierwszy kon-takt z narkotykiem. Prawdziwość tej tezy nie podlega naukowemu podwa-żeniu. Jednak od momentu kontaktu z narkotykiem gwałtownie rośnie rola czynników biologicznych. Bowiem to one mogą być odpowiedzialne za dalsze używanie lub uzależnienie od narkotyków.

Chociaż nie ma dostatecznych dowodów badawczych uznających pro-fi l genetyczny jednostki za czynnik warunkujący podatność na narkotyki, to coraz liczniejsze badania nad uzależnieniem od alkoholu wskazują na dziedziczenie skłonności do choroby alkoholowej. Warto więc z pewnością brać pod uwagę również historię alkoholizmu lub narkomanii w rodzinie czy też inne historie rodzinne dotyczące zaburzeń afektywnych, zaburzeń zachowania lub osobowości antyspołecznych. Nauka poszukująca przy-czyn uzależnienia w oparciu o czynniki biologiczne rozwija się w ostat-nich latach niezwykle szybko i być może wniesie wkrótce nowe dane na temat genetycznych komponentów uzależnienia. Szczególne znaczenie mają tutaj badania nad reakcją dopaminy i serotoniny na wprowadzenie narkotyku do organizmu.

4.2. Destrukcyjny charakter uzależnienia od narkotyków

Przyjmowanie narkotyków, w jakiekolwiek byłoby to fazie, prowadzi do poważnych zaburzeń funkcjonowania człowieka. Nie jest oczywiście tak, że każdy eksperyment prowadzi do uzależnienia, jednak ma ono bar-dzo osobniczy charakter. Stąd osoba eksperymentująca z substancją nar-kotyczną nie jest w stanie określić, jakie będą tego krótkie i dalekosiężne następstwa.

Pierwszym kryterium etycznej oceny narkomanii jest jej destrukcyjny charakter. Należy bowiem podkreślić, że skutki uzależnienia od narkoty-ków, niezależnie od zażywanego środka, zawsze są negatywne, a ich prze-jawy uwidaczniają się w:► stanie zdrowia osoby uzależnionej ► rozwoju jej osobowości ► społecznym funkcjonowaniu.


Przede wszystkim trzeba podkreślić fakt, że osoby uzależnione poszu-kują coraz mocniejszych „wrażeń”, co przejawia się w sięganiu po coraz większe dawki oraz środki wywołujące silniejsze reakcje. Konsekwencją takiego stanu rzeczy są: ► wyniszczenie organizmu, ► zaburzenia funkcjonowania wszystkich jego układów, liczne choroby

(zwiększenie podatności na infekcje i zakażenia),► degradacja psychofi zyczna i społeczna.

Rys. 12. Zasadnicze przyczyny sięgania po narkotykiŹródło grafi ki: http://www.tenuate-international.com

4.3. Używanie narkotyków w Polsce

Problem narkotyków, w porównaniu z alkoholizmem, jest uznawany w Polsce za stosunkowo nowe zjawisko, choć jego historia – jako proble-mu medycznego – sięga początków XX wieku. Natomiast początki narko-manii w Polsce jako zjawiska manifestującego się w wymiarze problemu społecznego sięgają lat 70. ubiegłego wieku.

Popyt na narkotyki można mierzyć rozpowszechnieniem ich kon-sumpcji. Istnieje kilka źródeł informacji na ten temat, a jednym z nich są

Chęć zaeksperymen-towania i sprawdze-nia osobistej reakcji na narkotyk

Chęć zaimpono-wania kolegom i znajomym

Brak postępów w nauce

Reakcja na konfl ikty rodzinne

Wcześniejszy kon-takt z narkotykami

Problemy osobiste

Wzorce środowisko-we - namowa innych osób

Trudności adapta-cyjne – wykluczeni - naznaczenie

Nuda, brak atrakcyjnego

wypoczynku


ogólnopolskie badania ankietowe na temat używania alkoholu i narkoty-ków przez młodzież szkolną. Wyniki badań w Polsce wskazują na znacz-nie wyższy poziom rozpowszechnienia używania substancji legalnych niż nielegalnych. Wśród substancji nielegalnych relatywnie najwyższym roz-powszechnieniem cechują się konopie indyjskie (marihuana, haszysz). Na drugim miejscu znajduje się amfetamina. Zarówno eksperymentowanie z substancjami nielegalnymi, jak i ich okazjonalne używanie jest bardziej rozpowszechnione wśród chłopców niż wśród dziewcząt.

Jednym z nowych elementów przeciwdziałania narkomanii jest uwzględnienie tej problematyki w zajęciach profi laktycznych prowa-dzonych na poziomie gimnazjalnym i ponadgimnazjalnym. Jak wyni-ka z analiz tych spotkań, młodzież przyjmuje merytoryczne argumenty o szkodliwości narkotyków, jednakże według ocen uczniów, o stopniu ryzyka związanego z przyjęciem substancji odurzającej decyduje raczej częstotliwość i sposób używania substancji niż jej rodzaj. Należy przy tym zaznaczyć, że marihuana i haszysz są przez młodzież traktowane bardziej liberalnie niż inne substancje nielegalne, co skutkuje większym przyzwo-leniem na używanie tych substancji.

Substancjami nielegalnymi, z którymi młodzi ludzie eksperymentują najczęściej, są konopie, amfetamina oraz ecstasy. Jednakże poważne nie-bezpieczeństwo niesie ze sobą używanie substancji legalnych, takich jak leki, sterydy anaboliczne (zwłaszcza w grupie osób powiększających masę mięśniową) czy substancje wziewne, popularnie nazywane klejami oraz używanie dopalaczy – zwanych „smartami”. Dopalacze stają się coraz po-pularniejsze wśród młodzieży, a dostępność w Internecie i w specjalnych sklepach sprzyja modzie na ich używanie. Są to najczęściej środki o dzia-łaniu psychoaktywnym, zarejestrowane jako przedmioty kolekcjonerskie i sprzedawane pod nazwą bezpiecznych dla użytkowników.

Ze względu na legalność sprzedaży oraz oddziaływanie podobne do narkotyków, różnorodność i modyfi kacje składników używanych do ich produkcji, są bardzo niebezpieczne. Wprowadzanie prawnych ograni-czeń, poprzez ustawowy zakaz używania niektórych roślin i składników

Jednym z kluczowych problemów polskiej profi laktyki narkotykowej jest wysoki stopień akceptacji dla eksperymentowania z marihuaną. Narko-tyk ten jest przez znaczną część młodzieży uznawany za środek o niskim stopniu szkodliwości.


służących do produkcji „dopalaczy”, pozwala zmniejszyć skalę zjawiska, ale liczba potencjalnych substancji, których można użyć do produkcji „dopalaczy”, pozostawia sprzedawcom możliwość kontynuacji legalnej sprzedaży.

Rys. 13. Istota problemu dopalaczowego w PolsceŹródło grafi ki: http://wiadomosci.gazeta.pl

Konieczność zmiany optyki patrzenia na osoby używające narkoty-ków wynika z faktu, że nielegalne substancje psychoaktywne pojawiają się przede wszystkim wśród osób do 24 roku życia. Jednocześnie problema-tyka narkotyków dotyczy świata młodych dorosłych i dorosłych Polaków w wieku 24-44 lat.

Jednym z najpoważniejszych problemów zdrowotnych związanych z narkotykami są choroby infekcyjne. Przyjmowanie środków odurzają-cych w zastrzykach rodzi zwiększone ryzyko zakażenia wirusowym zapa-leniem wątroby typu B i C oraz zakażenia wirusem HIV.

Środki wieloskładnikowe wywołujące wie-loczynnikowe zaburzenia. Przypadki śmier-telnego zatrucia

Wykorzystywanie luki prawnej przy sprze-daży (produkt kolekcjonerski) z masową promocją zażywania

Działanie: bardzo silne, brak wiedzy o da-lekosiężnych konsekwencjach zdrowotnych

Masowa sprzedaż i promocja

CZĘŚĆ PIĄTA

PROCEDURY POSTĘPOWANIA (KONTEKSTY ZDROWOTNE)

Doświadczenia praktyki pedagogicznej i terapeutycznej wskazują na występowanie powszechnej niewiedzy na temat sposobów postępowania w przypadku stwierdzenia, że osoba znajduje się pod wpływem narko-tyku (paranarkotyku). Niestety, w takich sytuacjach strach i emocje czę-sto biorą górę. Powiedzmy zatem na wstępie tej części opracowania, że dobór właściwego działania będzie służył i ofi erze (choremu), osobom trzecim. Przede wszystkim powinniśmy pamiętać, że osoba znajdująca się pod wpływem narkotyku, ma zaburzony ośrodkowy układ nerwowy, co powoduje, iż nie odbiera wszystkich sygnałów z otaczającego ją świata (zaburzenia słuchu, omamy, zaburzenia wzorku, obniżona koncentracja, problemy z oceną odległości i zagrożeń).

Rys. 14. Bezpośrednie zaburzenia będące konsekwencją działania narko-tyków1

1 Nie wszystkie zaburzenia będą dotyczyły jednocześnie skutków działania jednego rodzaju narkotyku.

Zburzenia wzroku – omamy, niedowidzenie, opóźnienie reakcji

świetlnejBrak świadomości działania

Brak koordynacji ruchowej, zaburzenia błędnika

Wysoka pobudliwość – odporność na ból – reakcje agresywne

Silnie zaburzone lub całkowicie wyłączone kryterium moralne

Obniżone zdolności oceny sytuacji – brak kontaktu z rzeczywistością


Obowiązujące w Polsce zasady postępowania w sytuacji stwierdze-nia, że osoba znajduje się pod wpływem narkotyku, są ściśle powią-zane z kontekstem sytuacyjnym (inaczej reagujemy gdy mamy np. do czynienia z uczniem w szkole, jeszcze inaczej z żołnierzem pełniącym obowiązki). W opracowaniu skupiamy się na działaniach uniwersal-nych, podkreślając nie prawne aspekty działania, lecz te funkcjonalne, odnoszące się do ratowania chorego (pełne wyjaśnienie postępowania z uczniem na terenie placówki szkolnej znajdzie Czytelnik w opracowa-niu M. Cabalski „Uczeń – Szkoła – Narkotyki” Fundacja Pedagogium, Warszawa 2009).

Osoba znajdująca się pod wpływem narkotyku, potrzebuje pomocy. Stąd postępowanie wobec osoby będącej pod wpływem substancji psycho-aktywnej powinien cechować spokój i opanowanie. Należy pamiętać, że osoba taka odbiera bodźce w sposób odmienny, dlatego jej reakcje mogą być w dużym stopniu niekontrolowane. W świetle najnowszych doświad-czeń z zachowaniem się osób znajdujących się pod wpływem narkotyku lub dopalacza, najważniejszą czynnością jest jak najszybsze powiadomie-nie pogotowia ratunkowego. Zatem jeśli zdarzy się nam być w otoczeniu osób, które na skutek przedawkowania lub zatrucia narkotykami potrzebu-ją natychmiastowej pomocy, powinniśmy znać kilka zasad postępowania, aby nie czuć się bezradnym w takiej sytuacji i wiedzieć, jak postępować. Wiedza, którą przedstawiamy poniżej, dotyczy podstawowych zasad, nie-mniej jednak nasze szybkie działanie może komuś uratować życie.

Jeżeli widzimy, że ktoś nagle źle się poczuł i podejrzewamy lub wie-my, że jest to silny skutek działania narkotyków, należy:► wyprowadzić tę osobę z pomieszczenia, zwłaszcza jeśli jest w nim gło-

śno (muzyka), tłok, pulsujące światła► nie szarpać się z chorym, nie wymuszać na nim fi zycznie żadnych

czynności – na ile to możliwe, tonować jego zachowanie► umieścić w przewiewnym, cichym, standardowo oświetlonym po-

mieszczeniu► zabezpieczyć posiadane przez poszkodowanego używki, leki, opako-

wania (ta wiedza może być bardzo przydatna przy diagnozie medycz-nej zatrucia)

► dowiedzieć się, jeżeli to możliwe, jakie narkotyki przyjmował i kiedy ta sytuacja miała miejsce (patrz tabela – czas działania narkotyków)

► nie pozostawiać chorego samego

Część piąta. Procedury postępowania 47

► przekazać wszystkie informacje ekipie pogotowia ratunkowego lub innej przygotowanej do udzielenia pomocy osobie.

Rys. 15. Informacje ważne dla pogotowia ratunkowego – lekarza

Zachowania osób znajdujących się pod wpływem narkotyku mogą wskazywać na typ zażytego środka. Ważnych informacji dostarczy nam obserwacja twarzy i oczu poszkodowanego. Jeśli stwierdzimy silnie po-większone źrenice (pow. 7-8 mm) może to oznacza działanie środka po-budzającego (amfetamina i jej pochodne, kokaina, efedryna, bądź pochod-nych kannabis). W przypadku bardzo małych źrenice (pon. 2-3 mm) może to być sygnał o zażyciu opiatów lub silnych leków uspokajających.

Do cech wzmożonej aktywności, charakterystycznych dla osób znaj-dujących się pod wpływem narkotyku, zaliczamy:► pobudzenie psychoruchowe, niekiedy agresja► szybka, niekiedy niezrozumiała mowa, brak logiki wypowiedzi► dziwaczne zachowania► omamy wzrokowe, słuchowe► stany lękowe.

• co się stało,• miejsce zdarzenia, • w jakim stanie jest osoba poszkodowana,• jak działania podjęto w ramach pomocy poszkodowa-

nemu,• informacje, jakie przekazał poszkodowany – co za-

żył, w jakiej ilości, jak zażył narkotyk, czas,• numer telefonu, z którego się dzwoni,• ponadto należy zastosować się do udzielanych wska-

zówek i nie wolno pierwszemu odkładać słuchawki

Osoby znajdujące się pod wpływem silnych środków pobudzających będą bardzo impulsywnie reagowały na wszelkie próby pomocy. O ile to możliwe osobę taką należy posadzić i usiąść obok niej. Osoba siedząca jest mniej niebezpieczna dla siebie i innych.


W takiej sytuacji działania wspierające powinny polegać na spokojnej rozmowie, a w przypadkach skrajnych, unieruchomieniu poszkodowanego.

Z kolei do cech obniżonej aktywności zaliczamy: ► spowolnienie ruchowe, zastyganie w ruchu► zataczanie się► zawroty► majaczenia► spowolnienie mowy, niekiedy bełkot► podsypianie► omdlenie, utrata przytomności.

We współczesnych czasach stajemy przed wysokim prawdopodobień-stwem spotkania się z osobą znajdującą się pod wpływem narkotyku lub dopalacza. Podkreślmy przy tym, współczesny „narkoman” nie jest obra-zem znanym z dawniejszej literatury. To często człowiek aktywny zawo-dowo, uczeń, student, kierowca, pracownik wolnego zawodu. Może się też zdarzyć, że rozwój wydarzeń wywoła konieczność pomocy takiej osobie (duszenie się, omdlenia, niekontrolowane zachowanie). Ścieżka tego po-stępowania powinna być następująca:

SILNE POBUDZENIE POSZKODOWANEGO:

• spokojnie rozmawiać z poszkodowanym, uspokajać, informo-wać co do miejsca i czasu

• zapewnić obecność 1-2 osób przyjaznych dla poszkodowane-go, 3-4 osób w przypadku znacznego pobudzenia, agresji

• w razie zachowań zagrażających życiu własnemu lub otocze-nia (np. próba skoku z okna, próba ucieczki na ulicę), należy unieruchomić poszkodowanego. Każda z towarzyszących osób przytrzymuje jedną kończynę (ramiona, uda). Nie należy uci-skać klatki piersiowej, szyi, głowy

• bardzo skutecznym sposobem unieruchomienia jest posadzenie chorego na krzesełku i przytrzymywanie go przez dwie sie-dzące po bokach osoby (trzymamy za nadgarstek przyciągając łokieć chorego do swojej klatki piersiowej). Osoba siedząca w sposób naturalny pozbawiona jest ok. 2/3 swojej siły.

Wskazówki praktyczne


► sprawdzić, czy poszkodowany jest przytomny (lekko potrząsnąć za ramiona zadać proste pytanie)

► jeżeli odpowiada (reakcja na głos, dotyk) – pozostać przy osobie po-szkodowanej do czasu przybycia karetki pogotowia ratunkowego w przypadku ponownej utraty przytomności postępować jak niżej

► jeżeli nie odpowiada (brak reakcji) – udrożnić drogi oddechowe► sprawdzić, czy poszkodowany oddycha (słucham, patrzę, wyczu-

wam) ► jeżeli oddycha, ułożyć w pozycji bocznej (bezpiecznej)► sprawdzać co minutę do czasu przybycia pogotowia, czy nie zanikł

oddech► w przypadku stwierdzenia braku oddechu lub zaniku oddechu, postę-

pować jak niżej► wykonać dwa wdechy (powoli, płynie wdmuchiwać powietrze do wy-

raźnego uniesienia się klatki piersiowej)► ponowić kontrolę oddechu (j.w.)► jeżeli pojawiły się prawidłowe oddechy, kaszel, ruchy poszkodowane-

go – pozycja boczna► jeżeli nie pojawił się oddech, kaszel, ruch ciała poszkodowanego –

rozpocząć ucisk klatki piersiowej i wdmuchiwać powietrze 15:2 (15 ucisków i 2 wdechy). Powtarzać sekwencje 15:2 do czasu przybycia pogotowia ratunkowego.

Wśród reakcji, jakie wywołują narkotyki u biorców, pojawiają się tak-że napady drgawkowe. Ich objawy i zasady postępowania prezentujemy na kolejnej grafi ce (patrz schemat na następnej stronie).

Zachowanie osoby znajdującej się pod wpływem narkotyków może być niebezpieczne dla jej zdrowia i życia. Jak już wskazaliśm, część tych zachowań może być nieuświadomionych ze względu na silne zaburzenie ośrodkowego układu nerwowego. Z doświadczenia medycznego wiado-mo, że chory znajdujący się pod wpływem narkotyków powinien być oto-czony nieustanna opieką, a jednym z elementów tej pomocy jest ułożenie go w pozycji bocznej bezpiecznej.

Pozycja boczna bezpieczna jest stosowana w celu zabezpieczenia nie-przytomnego poszkodowanego z zachowanymi czynnościami życiowymi (oddychania i krążenia) do czasu przybycia lekarza. Jest to taki sposób

Ścieżka postępowania


ułożenia ratowanej osoby, który zapobiega blokowaniu gardła przez język i umożliwia wypływanie płynów z ust, co zmniejsza ryzyko zadławienia się zawartością żołądka. Ułożenie w pozycji bocznej powinno być stabil-ne, jak najbliższe ułożeniu na boku z odgięciem głowy i brakiem ucisku na klatkę piersiową, by nie utrudniać oddechu.


Postępowanie, gdy minie napad: Sen/nieprzytomny: • należy udrożnić drogi odde-

chowe • sprawdzić oddech, tętno, ob-

jawy krążenia – jeżeli oddy-cha, ułożyć w pozycji bocz-nej bezpiecznej

• jeżeli osoba nie oddycha – reanimować - uciskać klatkę piersiową i wentylować do czasu przybycia pogotowia ratunkowego (15 uciśnięć – 2 wdechy).

Pobudzenie (zrywanie się):• uspokajaj, informuj o sytu-

acji.• w razie konieczności przy-

trzymaj (postępowanie jak w przypadku wzmożonej ak-tywności).

Postępowanie w trakcie napadu:• usunąć wszelkie przedmioty

mogące zagrozić poszkodowa-nemu.

• przytrzymywać i zabezpieczyć głowę poszkodowanego przed urazami

• nie wkładać nic między zęby.• podczas drgawek przytrzymy-

wać jedynie głowę, a nie całe ciało.

Napad drgawkowy

Objawy:• utrata przytomności• szczękościsk, skurcze mięśni ciała• upośledzenie oddechu, zasinienie

twarzy• ślinotok, oddanie moczu, kału

(opracowano na podstawie Międzynarodowych Wytycznych Resuscytacji 2000)


Źródło grafi k: Polska Rada Resuscytacji

1. Sprawdzić drożność dróg oddechowych; jeżeli to konieczne oczy-ścić jamę ustną ratowanego z wszelkich zanieczyszczeń.

2. Ułożyć poszkodowanego na plecach (nogi wyprostowane, ręce uło-żone wzdłuż tułowia).

3. Rękę bliższą ratownika ułożyć pod kątem prostym w stosunku do ciała, drugą rękę przełożyć w poprzek klatki piersiowej i ułożyć stroną grzbietową przy policzku poszkodowanego (rys. 1).

4. Kończynę dalszą zgiąć w kolanie, nie odrywając od podłoża, stopę podsunąć pod staw kolanowy nogi wyprostowanej (rys. 2).

5. Przytrzymując dłoń dociśniętą do policzka, pociągnąć za dalszą kończynę dolną tak, by ratowany obrócił się na bok w kierunku ra-townika (rys. 2).

6. Ułożyć kończynę, za którą przetaczaliśmy poszkodowanego w taki sposób, aby zarówno staw kolanowy, jak i biodrowy były zgięte pod kątem prostym.

7. Odgiąć głowę poszkodowanego ku tyłowi, by upewnić się, że drogi oddechowe są drożne.

8. Ułożyć rękę ratowanego pod policzkiem tak, aby utrzymać głowę w odgięciu (rys. 3).

9. Poszkodowany powinien leżeć w takiej pozycji, aby głowa, szyja i plecy były w jednej linii, podczas gdy zgięte kończyny podpierają ciało i utrzymują je w wygodnym i stabilnym położeniu.

10. Co minutę należy sprawdzać oddech.

Sposób układania w pozycji bezpiecznej

1 2

3

CZĘŚĆ SZÓSTA

CHARAKTERYSTYKA SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH

Mechanizm działania substancji psychoaktywnych jest złożony. Cho-ciaż wiemy coraz więcej o ich oddziaływania na ośrodkowy układ nerwo-wy, to jednak silnie w relacji człowiek–narkotyki zaznacza się osobnicze działanie. Prezentując poniżej charakterystykę substancji psychoaktyw-nych, chcielibyśmy zwrócić uwagę na trzy istotne fakty:► coraz rzadziej mamy do czynienia z tzw. czystymi narkotykami – naj-

częściej zwierają one tzw. wypełniacze lub substancje pomocnicze► narkotyki oferowane na rynku nielegalnym to głównie mieszanki,

nierzadko substancji o przeciwstawnym działaniu (np. dosypywanie amfetaminy do marihuany)

► coraz więcej substancji poddawanych jest modyfi kacjom chemicznym lub biologicznym, co zwiększa najczęściej siłę ich działania.Nie bez znaczenia jest także nieustanny rozwój rynku narkotyków

i paranarkotyków.

6.1. KANNABIS – preparaty otrzymywane z konopi indyjskich

Do najczęściej używanych przetworów konopi indyjskich (Cannabis sativa) należą marihuana i haszysz. Są to jednocześnie najbardziej roz-powszechnione i najczęściej używane narkotyki w Polsce i na świecie. Obecnie używana marihuana jest często modyfi kowana, przez co zwiększa się zawartość czynnika aktywnego (THC).

Marihuana – suszone liście konopi wyglądem przypominające su-szoną pietruszkę lub oregano


Część szósta. Charakterystyka substancji psychoaktywnych 53

Haszysz – czarny lub brązowy produkt otrzymywany z żywicy krze-wu konopi, sprasowany w formie tabliczki, różnego kształtu bloków lub grudki

Olej haszyszowy – gęsta, lepka ciecz którą można palić po rozsma-rowaniu na bibułce papierosa.

Najczęściej stosowaną formą zażywania jest palenie. Zarów-no marihuanę jak i haszysz często miesza się z tytoniem i pali w postaci skręta (papieros), w fi fce albo w fajce wodnej.

Drogi przyjmowania

Działanie

Dym wprowadzany do organizmu, a z nim jego aktywne składniki docierają przez drogi oddechowe do krwioobiegu, a z krwią do mózgu. Konopie zawierają około 400 różnych substancji chemicz-nych, z których najważniejszą jest THC (delta-9-tetrahydrocannabinol). Doznania towarzyszące używaniu konopi zależą od stężenia THC, wielkości daw-ki, cech osobowości, indywidualnych predyspozycji danego człowieka, stanu emocjonalnego w momencie przyjęcia. Bezpośrednim efektem palenia jest od-prężenie, lekka euforia, poprawa humo-ru, aż do wesołkowatości i poczucie, że czas płynie wolniej. Większe dawki moc-niejszych odmian powodują dezorienta-cję, niepokój, panikę i halucynacje.

Objawy używania

• Zapach palonych liści, słodkawa woń oddechu, włosów, ubrania

• Brązowo-szare liście i nasionka, zielony tytoń

• Fifki, fajki, bibuła papie-rosowa

• Gadatliwość, napady śmiechu, chichot

• Przekrwione oczy, kaszel, suchość w ustach

• Zwiększone łaknienie, apetyt na słodycze

• Zaburzenia koordynacji ruchowej i orientacji przestrzennej

• Wzrost ciśnienia krwi i przyspieszone tętno


Zawartość substancji rakotwórczych w skrętach jest wyższa niż w papie-rosach. Dym marihuany działa na cały układ oddechowy (nos, oskrzela, płuca), powodując stany zapalne nosa i gardła, uporczywy kaszel, zapa-lenie oskrzeli, rozedmę płuc. Regularne palenie silnie uzależnia psychicznie. Długotrwałe używanie osłabia pamięć i koncentrację, powoduje trudności z uczeniem się i przy-swajaniem nowych informacji. Na skutek dłuższego używania występuje tzw. syndrom amotywacyjny, w którym zanika potrzeba osiągania celów życiowych i nic się nie chce robić. Z powodu spowolnienia myślenia oraz zaburzeń koordynacji ruchowej wydłużona jest reakcja i zdolność do prawidłowej oceny sytuacji, co zwiększa ryzyko wypadków samo-chodowych.Długotrwałe palenie marihuany w przypadku kobiet utrudnia zajście w ciążę, a w przypadku mężczyzn sprzyja impotencji i znacznie obniża liczbę i ruchliwość plemników.Po odstawieniu marihuany po długotrwałym paleniu pojawia się ze-spół abstynencyjny: ciągłe rozdrażnienie, spadek apetytu, senność lub bezsenność, bóle głowy, napady gorączki, dreszczy, utrata chęci życia, spadek aktywności życiowej, obniżenie nastroju, zaburzone odczuwanie przyjemności - wszystko wydaje się mniej atrakcyjne.

Skutki używania

Nie zanotowano przypadków śmiertelnych z powodu przedawkowania marihuany, nie licząc tych, którzy zginęli w wypadkach samochodowych lub popełnili samobójstwo na skutek zaburzeń percepcji, lęków i urojeń. Odnotowuje się wzrost zachowań kompulsywnych osób znajdujących się pod wpływem cannabis, jak i niebezpiecznych ze względów społecznych (gwałtowne wejście na drogę, niekontrolowane zachowanie w miejscach publicznych, brak świadomości i niewłaściwa ocena zagrożeń).

Zagrożenia


6.2. Stymulanty

6.2.1. Amfetamina Amfetamina należy do środków stymulujących pochodzenia synte-

tycznego i jest drugim pod względem popularności narkotykiem, zaraz po marihuanie.

Na nielegalnym rynku amfetamina jest dostępna najczęściej w postaci bezwonnego proszku o gorzko-cierpkim smaku, w kolorze biało-beżo-wym (w zależności od zanieczyszczeń i użytych w produkcji składni-ków). Nielegalnie produkowana amfetamina wykazuje niski poziom czystości (6-10%), ponieważ mieszana jest z innymi substancjami o po-dobnym wyglądzie (talk, glukoza, mleko w proszku czy nawet strychni-na). Występuje również w formie białych lub zabarwionych na różowo tabletek lub kryształków.

Formy występowania

Przyjmowana jest doustnie, dożylnie i wciągana przez nos. Może być również wcierana palcem wewnątrz jamy ustnej lub dodawana do drin-ków. Im bardziej bezpośrednia forma wprowadzania substancji do orga-nizmu (dożylnie, palona), tym szybsze działanie.

Drogi przyjmowania

Działanie Objawy używania

Amfetamina jest silnym środkiem po-budzającym, który działa na układ ner-wowy, wywołując przypływ energii, poczucie mocy i pewności siebie. Pod jej wpływem następuje:• podwyższenie nastroju, • wzmożona aktywność, • poczucie wydolności fi zycznej i psy-

chicznej.

• Tabletki, kapsułki, biały proszek lub kryształki

• Małe foliowe torebeczki (ze struną), rurki, igły, strzykawki

• Rozszerzone źrenice, słabo reagujące na światło

• Przypływ energii, gada-tliwość, przyspieszony oddech


Amfetamina zmniejsza potrzebę snu i łaknienia. Powoduje:• rozszerzenie źrenic, • przyspieszoną pracę serca, • podwyższa ciśnienie krwi i tętno, • wywołuje zawroty głowy, suchość

w ustach • zwiększone wydalanie moczu. Po większych dawkach może wystąpić znaczne pobudzenie psychoruchowe, sło-wotok, silne pocenie się, wzrasta skłon-ność do zachowań agresywnych.

• Wzmożona aktywność ruchowa

• Nerwowość, drażliwość, zwiększona agresywność

• Wahania nastroju od eufo-rii do depresji

• Zaburzenia snu (bezsen-ność, długotrwały sen)

• Zmniejszony apetyt, wychudzenie

• Zaczerwienienia skóry, wysypka, wymioty, omdlenia.

Długotrwałe używanie powoduje zależność psychiczną, rozwija się to-lerancja, pojawiają się objawy psychotyczne (urojenia prześladowcze, omamy), brak łaknienia prowadzi do wychudzenia. Odstawienie nar-kotyku przez osoby nadużywające amfetaminy powoduje wystąpienie zespołu abstynencyjnego, objawiającego się nadmierną sennością (sen od kilku godzin do kilku dni), znacznym obniżeniem nastroju, utratą energii, zmęczeniem, apatią, uczuciem niepokoju i lęku, występuje zanik odczuwania przyjemności, brak chęci do życia i silne pragnienie ponow-nego zażycia substancji. Kiedy objawy odstawienia mijają, utrzymuje się zwiększone łaknienie.

Skutki używania

Większe dawki mogą spowodować przeciążenie organizmu będące za-grożeniem dla życia. Wzrastające na skutek dużych dawek amfetami-ny tętno, przyspieszona praca serca i zwiększone ciśnienie krwi mogą spowodować niewydolność krążenia oraz wylew krwi do mózgu. Może nastąpić również niewydolność nerek wskutek bardzo wysokiej tempe-ratury ciała. Amfetamina w połączeniu z ecstasy (substancje zażywane podczas imprez tanecznych) jest bardzo niebezpieczna, gdyż oba narko-tyki powodują przyspieszenie akcji serca.

Zagrożenia


Po zażyciu amfetaminy występuje wysokie prawdopodobieństwo od-wodnienia i przegrzania organizmu.

Możliwe są próby samobójcze w stanie psychozy.

6.2.2. Metamfetamina

Metamfetamina jest narkotykiem z grupy amfetamin. Działa szybciej i dużo silniej od amfetaminy, ale jest także o wiele bardziej szkodliwa. Jak dotychczas, w Polsce narkotyk jest mniej popularny niż amfetamina.

Źródło zdjęć:DEA

Czysty chlorowodorek metamfetaminy nadający się do palenia wystę-puje w postaci przezroczystych kryształków przypominających lód – nazywany ice lub cristal glass. Na nielegalnym rynku metamfetamina występuje w postaci bezwonnego proszku o gorzko-cierpkim smaku, w kolorze białym lub beżowym (w zależności od zanieczyszczeń i użytych w produkcji składników).

Formy występowania


Metamfetamina może być palona, wdychana przez nos, przyjmowa-na doustnie oraz dożylnie.

Drogi przyjmowania

Działanie

W zależności od drogi przyjęcia obser-wuje się różną jej efektywność. Im bar-dziej bezpośrednia droga, tym działanie intensywniejsze. Zażycie metamfetami-ny powoduje:• intensywne pobudzenie, • zniesienie zmęczenia, • wzrost aktywności fi zycznej, • zmniejszenie łaknienia, • euforię, • przyspieszenie oddychania, • hipertermię. Objawy odstawienia: • silny głód narkotykowy, • bóle głowy, • duszność, • skurcze jelit, • zaburzenia snu, • zwiększone łaknienie, • silna depresja.

Objawy używania

• zmienność nastroju• silne pobudzenie• niekontrolowane zacho-

wanie, agresja• bezsenność (czasem

bardzo długotrwała)• brak łaknienia, utrata

wagi ciała, • zmiany skórne, pocenie

się• osłabienie koncentracji• depresja, psychozy.

Metamfetamina szybko i silnie uzależnia psychicznie, bardzo szybko wzrasta też tolerancja, dlatego dawki są zażywane częściej lub są zwięk-szane w celu uzyskania euforyzującego efektu. Prowadzić to może do skrajnego wyczerpania z powodu silnego pobudzenia, bezsenności i za-niku łaknienia. Skutki długotrwałego używania: zaburzenia układu krążenia, tachykar-dia, bóle w klatce piersiowej, nadciśnienie tętnicze oraz zapaść sercowo-

Skutki używania


naczyniowa zagrażająca życiu. W wyniku przyjmowania metamfetaminy może nastąpić nieodwracalne uszkodzenie drobnych naczyń mózgo-wych, prowadzących do udarów mózgu. Skutki długotrwałego używania metamfetaminy mogą przypominać objawy schizofrenii.

Objawy zatrucia metamfetaminą są bardzo niebezpieczne, powodują zaburzenia rytmu serca, znaczny wzrost ciśnienia, zawał mięśnia ser-cowego, obrzęk płuc, nagły zgon. Wysokie dawki mogą niebezpiecznie podnieść temperaturę ciała, czasem ze skutkiem śmiertelnym, a także do-prowadzić do zagrażających życiu napadów drgawkowych. Przyjmowa-nie narkotyku dożylnie zwiększa ryzyko przedawkowania, wystąpienia owrzodzenia w miejscu wstrzyknięć, zakażenie wirusem HIV i wirusem zapalenia wątroby.

Zagrożenia

W okresie głębokiej depresji często występują próby samobójcze.

6.2.3. Kokaina

Kokainę otrzymuje się z liści krzewu koki rosnącego w Ameryce Po-łudniowej. Kokaina ma podobny mechanizm działania jak amfetamina, ale jest znacznie silniejszym środkiem stymulującym. Narkotyk wzmacnia swoje działanie w połączeniu z alkoholem. Na rynku nielegalnym dostęp-na jest głównie w postaci chlorowodorku, ale także w formie wolnej zasa-dy tzw. crack. Ta forma jest znacznie silniej uzależniająca.

Cechy działania kokainy spowodowały, że jest ona kultowym narkoty-kiem w zorganizowanych grupach przestępczych. Jej cena (wysoka) ogra-nicza podaż, ale zauważa się jej coraz większą popularność.

W handlu ulicznym kokaina najczęściej występuje jako krystaliczny bia-ły proszek o gorzkim smaku. Na ogół nie występuje w czystej postaci i jest łączona z innymi substancjami, takimi jak glukoza, laktoza, talk czy amfetamina, które dodawane są w celu zwiększenia ciężaru dawki. Pasta

Formy występowania


Kokaina w postaci proszku jest najczęściej wciągana przez nos za po-mocą rurek, słomek lub zwiniętych banknotów. Może być również uży-wana doustnie, wcierana w dziąsła, palona lub wstrzykiwana jako roz-twór. Pasta kokainowa i crack służą wyłącznie do palenia. Crack pali się w specjalnych fajkach w mieszankach z tytoniem lub marihuaną, w fajce wodnej, albo podgrzewany na folii aluminiowej, wdychając ulatniające się opary.

Drogi przyjmowania

kokainowa, otrzymywana jako pierwotny produkt kokainy z liści koki, występuje rzadziej, natomiast po dodaniu do pasty odpowiedniej dawki sody oczyszczonej uzyskuje się bardziej powszechny narkotyk – crack. Crack jest to tańsza, ale bardziej prymitywna i zanieczyszczona postać kokainy, występująca w formie białych, bądź jasnobrązowych płatków lub kamyczków. Nazwa pochodzi od charakterystycznych trzasków wy-dawanych podczas palenia (ang. cracling).


Kokaina ma silne działanie stymulujące ośrodkowy układ nerwowy. Powoduje krótką, intensywną euforię, poczucie mocy i energii, podnosi nastrój, usuwa zmęczenie, obniża podatność na ból, zmniejsza apetyt, redukuje potrzebę snu. Powoduje:• przyspieszenie akcji serca • wzrost ciśnienia krwi • wzmożoną potliwość.Kokaina jest substancją o krótkim okre-sie działania, ulega szybkiej przemianie w wątrobie i dlatego używana jest z dużą częstotliwością, w tzw. ciągach, w celu podtrzymania euforyzującego działania. Przy dużych dawkach występują:

• biały proszek, kryształki, jasnobrązowe kamyczki

• foliowe torebeczki, fajki, lusterka, rurki, igły, strzy-kawki

• rozszerzone źrenice, słabo reagujące na światło

• katar, pociąganie nosem, owrzodzenie śluzówki nosa

• nadpobudliwość, wzmo-żona aktywność

• niepokój psychoruchowy, skłonność do agresji

• brak apetytu, wychudze-nie


• zawroty głowy • wysoka temperatura ciała, suchość

w ustach • drżenie rąk • podenerwowanie • niepokój • podejrzliwość • stany psychotyczne • gonitwa myśli omamy • paniczny lek. W wyniku odstawienia kokainy pojawia się depresja, niepokój, zmęczenie, nudno-ści, wymioty, senność lub wyczerpująca bezsenność oraz bardzo intensywny głód narkotykowy.Efekty działania craku są podobne, jak kokainy, ale o wiele intensywniejsze i większa jest częstotliwość występowa-nia efektów negatywnych.

• przyspieszona, niewyraź-na mowa.

Kokaina powoduje bardzo silne uzależnienie psychiczne, zwłaszcza w u osób palących crack. Używanie kokainy ma różnorodne konse-kwencje zdrowotne, m.in. zaburzenia układu pokarmowego, obniżenie odporności na infekcje, zaburzenia pracy serca i oddychania, nadci-śnienie, choroby płuc, a także uszkodzenie przegrody nosowej (perfo-racja) u osób przyjmujących narkotyk przez nos. Przy krótkotrwałym używaniu kokaina pobudza seksualnie, jednak w przypadku uzależnie-nia powoduje impotencję u mężczyzn i utratę popędu płciowego u obu płci. W wyniku brania kokainy może się rozwinąć psychoza z omama-mi i urojeniami prześladowczymi. Charakterystyczne dla kokainistów są omamy czuciowe – uczucie pełzania „robaków” pod skórą.

Skutki używania


6.2.4. Ecstasy

Ecstasy (MDMA) jest środkiem syntetycznym o budowie zbliżonej do amfetaminy. Narkotyk ten jest bardzo popularny wśród młodzieży, przyj-mowany najczęściej w sytuacjach towarzyskich podczas imprez tanecz-nych w klubach i dyskotekach.

Zdarzają się tzw. zatrucia piorunujące, które mogą doprowadzić do na-głej śmierci z powodu gwałtownego wzrostu ciśnienia krwi (udar mózgu, zawał serca) lub przegrzania. Możliwe próby samobójcze w stanie psy-chozy. Używanie cracku niesie duże ryzyko przedawkowania z powodu trudności w ocenie zawartości czystej substancji aktywnej w przyjmowa-nej dawce. Przedawkowanie może być przyczyną zgonu.

Zagrożenia

Najczęściej spotykanymi postaciami w nielegalnej sprzedaży są tabletki i kapsułki. Tabletki występują w różnych kolorach i kształtach, często z wytłoczonymi wzorkami (np. ptaków, motyli, słońca, serc), logo znanych marek samochodów lub z napisami (UFO, E, Love). Wewnątrz kapsułek znajduje się biały lub różowy proszek. W skład ecstasy mogą wchodzić pewne ilości innych narkotyków, najczęściej pochodnych amfetaminy, dlatego nigdy nie ma pewności co się zażywa.

Formy występowania

Przyjmowana jest zwykle doustnie w tabletkach lub kapsułkach, ale cza-sem również w drodze inhalacji lub dożylnie.

Drogi przyjmowania


Ecstasy ma równocześnie własności sty-mulujące i halucynogenne. Małe dawki wywołują efekt podobny do amfetaminy,

• białe lub kolorowe pastyl-ki z wytłoczonym logo, kapsułki


wysokie przypominają działanie LSD. Po zażyciu wywołuje:• euforię • przypływ energii • uczucie silnej więzi z otoczeniem

i wielkiej miłości do świata • pobudzenie seksualne. Zmysły są wyostrzone, odbiór kolorów i dźwięków staje się silniejszy, znika sen-ność i zmęczenie, dlatego używana jest często przez młodzież podczas całonoc-nych imprez tanecznych. Ecstasy: • podnosi ciśnienie krwi • przyspiesza tętno i oddech • rozszerza źrenice. Większe dawki mogą powodować niere-gularne bicie serca, bóle w klatce piersio-wej, nudności, silne napięcie mięśniowe, zgrzytanie zębami i szczękościsk. Gdy mija podwyższony nastrój, występuje po-czucie lęku, niepokój, zdarzają się napady paniki. Następnego dnia zwykle pojawia się uczucie kaca objawiające się zmęcze-niem, wyczerpaniem, zawrotami głowy i mdłościami, słabą zdolnością koncentra-cji, sennością, albo pobudzeniem i iryta-cją.

• popękane naczynka krwionośne na twarzy, rozszerzone źrenice

• pobudzenie, brak koordy-nacji psychoruchowej

• okazywanie nadmiernych uczuć sympatii niezna-nym osobom

• zmniejszenie apetytu• zaburzenia snu, stany

depresyjne.

Ecstasy uzależnia psychicznie z powodu doznawanych przeżyć. W wy-niku długotrwałego przyjmowania ecstasy dochodzi do: • zmian w komórkach nerwowych mózgu • ulegają zniszczeniu neurony serotoninowe regulujące wiele zacho-

wań, takich jak pobieranie pokarmu, sen, aktywność seksualna, od-czuwanie bólu.

Skutki używania


6.3. Środki Halucynogenne

6.3.1. LSD

LSD to środek z grupy halucynogenów, związek kwasu lizergowego, powszechnie znany jako „kwas”. Największą popularnością cieszył się w latach sześćdziesiątych, stając się sztandarowym narkotykiem rewolu-cji hippisowskiej. Pomimo że dzisiaj w popularności wyprzedziły go inne narkotyki, nadal używany jest przez młodzież jako narkotyk klubowy. LSD jest najsilniejszą substancją halucynogenną.

Na skutek trwałego uszkodzenia komórek nerwowych utrzymuje się depresja, mania prześladowcza, agresywność, stany lękowe, obniżenie sprawności intelektualnej. Nadużywanie ecstasy w młodości przyczynia się do utraty sprawności intelektualnej i ogólnej w latach późniejszych.

Wzrost temperatury ciała i zaburzenia pracy nerek mogą doprowadzić do odwodnienia. Zażywanie ecstasy jest szczególnie niebezpieczne dla osób z chorobami serca, wątroby, padaczki i zaburzeniami psychicz-nymi. Na skutek szczękościsku i zgrzytania zębami może dojść także do kruszenia zębów. W handlu ulicznym ecstasy często sprzedaje się pod taką samą nazwą pomimo zmiany składu, co może prowadzić do śmiertelnych zatruć.

Zagrożenia

Na rynku narkotykowym LSD występuje w różnych postaciach, jednak najczęstszą formą są nasączone roztworem bibułki i znaczki z koloro-wym nadrukiem przedstawiającym różne symbole grafi czne. Często zafałszowane są obojętnymi substancjami lub innymi środkami odurzającymi.

Formy występowania

LSD jest zażywany doustnie poprzez lizanie lub ssanie nasączonych pa-pierków.

Drogi przyjmowania


Działanie

Substancja szybko i łatwo wchłaniana jest z przewodu pokarmowego i błon ślu-zowych, uruchamiając w mózgu pewne reakcje biochemiczne wywołujące zmia-ny w percepcji zmysłowej, a także w na-stroju. Charakterystyczne dla działania LSD są:• zniekształcenia wzrokowe, słuchowe • wzmożony jest odbiór kolorów, światła

i dźwięków określane często jako „wi-dzenie dźwięków i słyszenie barw”

• zmiany w odczuwaniu czasu i prze-strzeni.

Zarówno rodzaj halucynacji, jak i ich tre-ści są uzależnione od cech indywidual-nych osoby używającej, jej nastawienia i stanu psychicznego, a także od otoczenia i towarzystwa, w którym się znajduje. Pod wpływem działania narkotyku wy-stępuje:• rozszerzenie źrenic • wzrost temperatury ciała • ciśnienia krwi • zawroty głowy, • przyspieszenie tętna • drżenie • kołatanie serca • pocenie się • utrata apetytu • niewyraźne widzenie i mowa.

Objawy używania

• znaczki z nadrukiem• rozszerzone źrenice, słabo

reagujące na światło• nieracjonalne wypowie-

dzi, bełkotliwa mowa• zachowanie wskazujące

na przeżywanie urojeń• zmiany nastroju od euforii

do depresji• wymioty, senność lub

bezsenność.

Następstwa przyjmowania halucynogenów są trudne do przewidze-nia, ponieważ ich działanie zależy od wielu czynników. Doznania są określane jako dobre i złe „podróże”. Tak zwana „zła podróż” to do-

Skutki używania


6.3.2. MESKALINA (peyotl)

Meskalina jest substancją naturalną, pochodzi z kaktusa peyotl dzi-ko rosnącego w Meksyku i południowo-zachodnich stanach USA. Kak-tus peyotl zawiera kilka substancji psychoaktywnych, ale za najsilniejszą uważa się meskalinę, którą można również otrzymać drogą syntezy che-micznej. Zażywana jest doustnie.

świadczenie przykrych, wręcz przerażających wizji. Osoba w takim stanie może odczuwać silny lęk lub panikę i reagować nieracjonalnie, np. uciekać na oślep czy wyskakiwać przez okno. U niektórych osób może rozwinąć się psychoza przypominająca schizofrenię. Zażywaniu LSD może towarzyszyć zjawisko fl ashbacku, polegające na nawrocie doznań nawet w kilka lat po zażyciu. Może wystąpić samoistnie lub na skutek lęku, zmęczenia, stresu, zażycia innego narkotyku, na przykład marihuany.

Dotychczas nie zanotowano przypadków śmiertelnych zatruć samą substancją. Zagrożenia dla życia i zdrowia wynikają z utraty kontaktu z rzeczywistością osoby odurzonej, nieracjonalnego zachowania, błęd-nej oceny odległości, czasu i własnych możliwości. Zwłaszcza niebez-pieczne są konsekwencje „złych podróży”, którym mogą towarzyszyć próby samobójcze. Także zjawisko fl eshbacku pojawiające się w nie-oczekiwanym momencie, np. podczas prowadzenia pojazdu, może być przyczyną tragicznych wypadków. U osób o genetycznej predyspozycji do schizofrenii mogą wystąpić psychozy, które nigdy by się nie ujaw-niły bez użycia narkotyku.

Zagrożenia

Meskalina działa halucynogenne, podobne do LSD, ale nieco słabiej. Poza zmianami w mózgu narkotyk wywołuje przyspieszenie czynności serca, wzrost temperatury ciała i ciśnienia tętniczego krwi, rozszerzenie źrenic, zawroty głowy, uczucie ucisku w skroniach, często ma działanie wymiotne i powoduje swędzenie skóry. Ryzyko konsekwencji złej „po-dróży”.

Działanie meskaliny


6.3.3. GRZYBY HALUCYNOGENNE (psylocybina)

Psylocybina jest substancją naturalną i jest czynnikiem aktywnym nie-których gatunków grzybów występujących również w Polsce (np. łysiczka lancetowata). Halucynogenny jest również muchomor czerwony.

Małe, niepozorne grzybki w kolorze zazwyczaj brązowym lub jasnobrą-zowym, o cienkiej, delikatnej nóżce i stożkowatym kapeluszu.

Formy występowania

Drogi przyjmowania

Grzyby zażywane są jako świeże, su-szone, gotowane, albo pije się z nich napar. Obserwuje się dodawanie grzy-bów do innych pokarmów.

Objawy używania

• gadatliwość, wesoły nastrój• rozszerzenie źrenic, suchość

w ustach• stan jak po spożyciu alkoholu,

zaburzenia równowagi• prowadzenie rozmów z wy-

imaginowanymi osobami• zaburzenia czasu i przestrzeni,

dziwaczne zachowanie• mdłości, bóle i zawroty gło-

wy, lęk.

Działanie psylocybiny w dużej mierze przypomina efekty wywołane przez LSD, lecz jest łagodniejsze. Po spożyciu grzybów: • dość szybko pojawiają się halucynacje, wesołkowatość, pobudzenie jak

po alkoholu • mogą wystąpić bóle mięśniowe i bóle brzucha, a w końcowej fazie

działania senność, osłabienie, zmęczenie, objawy głębokiej depresji. Działanie jest słabsze niż LSD, ale także występują zaburzenia orientacji, zaburzenia czasu i przestrzeni, a nawet poczucie opuszczenia własnego ciała. Znamienne są przeciwstawne efekty psychiczne: uczucie szczęścia i depresja, niepowstrzymany śmiech i gwałtowne zachowania.

Działanie


6.4. Opioidy

Opioidy, zwane często zamiennie opiatami, to substancje uzyskiwane z przetworów maku lekarskiego oraz syntetyczne środki przeciwbólowe. Wszystkie związki tej grupy mają działanie uspokajające i uśmierzające ból. Do opioidów zaliczamy: opium, morfi nę, heroinę, kodeinę, fenta-nyl i metadon. Opiaty, a szczególnie heroina, uważane są za najbardziej uzależniające narkotyki.

Źrenice i powieki osoby znaj-dującej się pod wpływem jednego z opiatów – bardzo małe źrenice, wyraźnie opadająca górna powieka.

Śmiertelne przedawkowania należą do rzadkości, ale istnieje ryzyko śmiertelnych zatruć z powodu zjedzenia grzybów trujących zamiast ha-lucynogennych.

Zagrożenia

Zażywanie grzybów wiąże się z pogorszeniem zdrowia psychicznego i niejednokrotnie prowadzi do poważnych i długotrwałych zaburzeń psychicz-nych.

• Opium – ciemnobrązowy proszek lub bryłki • Morfi na – biały proszek, tabletki, kryształki, roztwór w ampułkach• Heroina – na nielegalnym rynku heroina występuje w kilku rodzajach:

– w postaci drobnego proszku w kolorze od białego do brązowego – w postaci brązowych bądź różowych granulek lub proszku pod nazwą

brown sugar – oraz tzw. polska heroina „kompot” w postaci lekko oleistego płynu w

kolorze od słomkowego do brązowego

Formy występowania


• Kodeina – lek jednocześnie przeciwbólowy i przeciwkaszlowy. Szero-ko dostępne leki – przeciwkaszlowe nie zawierają dziś kodeiny, ale słabszą pochodną - – dekstrometorfan

• Fentanyl – krótko działający środek znieczulający. – Produkowany w nielegalnych laboratoriach jako substytut heroiny.

Bardzo silnie działa i silnie uzależnia• Metadon – stosowany w leczeniu substytucyjnym osób uzależnionych

od morfi ny i heroiny

Opioidy używane są doustnie, dożylnie lub palone, w zależności od for-my narkotyku, uwarunkowań środowiskowych i ekonomicznych.

Najczęściej używanym nielegalnym opiatem jest heroina, którą można przyjmować trzema sposobami: poprzez wdychanie oparów z podgrze-wanej folii metalowej, wciąganie przez nos, w zastrzykach dożylnie, rzadko domięśniowo. Zażywana iniekcyjnie bardzo szybko działa, dając oczekiwane efekty. Heroina bywa bardzo zanieczyszczona, łączona z różnymi substancjami chemicznymi, czasem bardzo toksycznymi.

Drogi przyjmowania

Działanie Objawy używania:

• igły, strzykawki, okopcone sreberka, rurki do wdychania oparów

• wysięk z nosa, ślady nakłuć na ciele

• zwężenie źrenic, opadające powieki, szkliste, wodniste oczy

• powolna, bełkotliwa mowa

Wszystkie opiaty mają zasadniczo takie samo działanie. Tłumią odczu-cie bólu, lęku, gniewu, dają uczucie odprężenia i euforii. Przy wyższych dawkach obserwuje się spowolnienie ruchów i mowy, senny wyraz twarzy i zapadnie w sen. Charakterystyczny jest wygląd oczu - zwężone źrenice (szpileczkowate), szkliste oczy, opa-


dające powieki, źrenice słabo reagu-jące na światło.

• bóle brzucha, biegunka, nud-ności, wymioty, zaparcia

• bóle stawowo-mięśniowe• zaburzenia snu i utrata łaknie-

nia• potliwość, rozdrażnienie

Opiaty, a szczególnie heroina, prowadzą zarówno do powstania zja-wiska tolerancji, jak również do silnego uzależnienia psychicznego i fi zycznego. Długotrwałe stosowanie opiatów wyraźnie pogarsza zdrowie fi zyczne i psychiczne. W wyniku zmniejszonego łaknienia, upośledzonego wchła-niania i zaburzeń jelitowych dochodzi do nadmiernego wychudzenia. Pojawiają się:• wypryski i ropnie • próchnica i utrata zębów • pogorszenie pamięci • osłabienie zdolności i koncentracji uwagi • osłabienie woli • spadek ambicji • obniżenie popędu płciowego • impotencja. Nagłe przerwanie stosowania już po krótkim czasie powoduje dokuczli-we objawy fi zyczne, które powodują, że przyjmuje się kolejną dawkę w celu ich złagodzenia. Objawy abstynencji przypominają objawy ciężkiej grypy i towarzyszy im silny głód narkotykowy. Najbardziej charaktery-styczne z tych objawów to: • nudności • wymioty • dreszcze • bóle stawowo-mięśniowe • łzawienie oczu • wysięk z nosa • rozszerzenie źrenic • bóle brzucha, biegunka • apatia

Skutki używania


• drażliwość • zaburzenia snu i utrata łaknienia. Występuje również skurcz drobnych mięśni przywłosowych skóry, co daje obraz „gęsiej skórki”. Uzależnienie od opiatów, a szczególnie od heroiny, prowadzi do degradacji psychicznej, społecznej i całkowitego podporządkowania życia nałogowi, a skutki używania odczuwane są w każdej dziedzinie życia osoby uzależnionej.

Umieralność w grupie heroinistów jest duża, głównie z powodu przedaw-kowania opiatów lub mieszanych środków odurzających. Objawami przedawkowania są: zimna, wilgotna skóra, wolne i płytkie oddechy, szybkie tętno, utrata przytomności, zapaść krążeniowa, śpiączka i śmierć wskutek niewydolności oddechu oraz obrzęku płuc.

U osób przyjmujących opiaty dożylnie występują ropne zapalenia skóry, zanik żył powierzchnio-wych, wysokie ryzyko chorób wszczepiennych jak żółtaczka i AIDS, duża podatność na choroby za-kaźne, zwłaszcza gruźlicę wskutek utraty ogólnej odporności. Wdychanie dymu z ogrzewanej hero-iny wywołuje skurcz oskrzeli i może prowadzić do astmy.

6.5. INHALANTY – WZIEWNE ŚRODKI ODURZAJĄCE

Inhalanty to łatwo dostępne, legalne środki używane w przemyśle i go-spodarstwach domowych, które są bardzo groźnymi substancjami uzależ-niającymi.

Substancje lotne wydzielają się z płynów, aerozoli, past, proszków. Do oszałamiania używane są: kleje, rozpuszczalniki, benzyna, propan, butan znajdujące się w gazie do zapalniczek i butlach turystycznych. Wąchać można dezodoranty, lakiery, farby, środki czyszczące, owadobójcze, wziewne środki znieczulające.

Formy występowania

Zagrożenia


Działanie

Nieduże ilości substancji wziewnych wywołują doznania jak po wypiciu al-koholu – odprężenie, pewność siebie, przechodzące w senność. Inhalanty wywołują również wiele nieprzyjemnych, a jednocześnie bar-dzo niebezpiecznych skutków: • bóle i zawroty głowy • szum w uszach • omamy • nieprawidłowa ocena sytuacji • niewyraźne widzenie • zaburzenia mowy • niezborność ruchowa • przyspieszenie akcji serca • nieregularne oddychanie • mdłości • wymioty • biegunki • rozdrażnienie • agresywność. Po ich ustąpieniu często pojawia się senność, uczucie zmęczenia, przygnę-bienie, znieruchomienie (stupor).

Objawy używania:

• foliowe torby z klejem, tuby kleju, smary

• nasączone chemikaliami kawałki materiału

• zapach chemikaliów we wło-sach i na ubraniu, z ust

• czerwone lub łzawiące oczy, zapalenie spojówek,

• katar, kichanie, kaszel, krwa-wienie z nosa, bóle głowy

• ożywienie, pobudzenie, gada-tliwość

• nieporadność ruchowa, bełko-tliwa mowa jak po spożyciu alkoholu

• spadek apetytu, lęki, drażli-wość.

Najpopularniejszym sposobem przyjmowania tych substancji jest wdy-chanie oparów z plastikowych torebek lub wdychanie oparów substancji z nasączonych kawałków materiału przykładanych do nosa. W ostatnich czasach coraz częściej substancje są rozpylane z aerozolu na śluzówki górnych dróg oddechowych.

Drogi przyjmowania


Dłuższe używanie powoduje silne uzależnienie psychiczne, a niektóre substancje lotne powodują również uzależnienie fi zyczne. Chroniczne stosowanie inhalantów może powodować krwawienie z nosa, nieprzy-jemny zapach z ust, owrzodzenie jamy ustnej i nosa, zapalenie spojó-wek, przewlekły katar, bóle w klatce piersiowej, nudności, drżenie. Dłu-gotrwałe używanie wiąże się zwykle z zaniedbaniem wyglądu, higieny i odżywiania, a co za tym idzie - ze spadkiem wagi ciała, bladością, zaburzeniami snu, osłabieniem mięśni siły, męczliwością. Przewlekłe przyjmowanie powoduje labilność nastroju (drażliwość, niepokój, przy-gnębienie), zaburzenia chodu, zawroty i bóle głowy, zaburzenia pamię-ci, spadek wydolności intelektualnej. Prawie wszystkie substancje lotne niszczą komórki nerwowe i mogą powodować nieodwracalne zmiany w mózgu.

Skutki używania:

Odurzanie się środkami wziewnymi prowadzi do (często nieodwracal-nego) uszkodzenia wątroby, nerek, płuc i serca. Głównym zagrożeniem związanym ze stosowaniem inhalantów są nagłe zejścia śmiertelne. Spo-sób używania w formie wdychania oparów z torby foliowej nakładanej na głowę stwarza szczególnie niebezpieczne warunki i może prowadzić do śmierci przez uduszenie z powodu braku powietrza, koncentracji oparów toksycznych, przymglenia świadomości, utraty przytomności. Prawie wszystkie substancje stosowane jako inhalanty są łatwopalne, co grozi pożarem lub spaleniem się. Ostre zatrucie może przebiegać także z napadami drgawkowymi, obrzękiem płuc, zaburzeniami oddychania i krążenia oraz śpiączką.

Zagrożenia

Na skutek przedawkowania śmierć może nastąpić z powodu arytmii serca.


6.6. NARKOTYKI WYKORZYSTYWANE W CELACH PRZESTĘPCZYCH

W piśmiennictwie angielskim narkotyki określane terminem date-ra-pe drugs, a w Polsce „pigułkami gwałtu”, to substancje mające bardzo niebezpieczne właściwości. Bywają wykorzystywane do oszałamiania upatrzonych osób w celu dokonania gwałtu, kradzieży, uzyskania podstęp-nie numeru konta bankowego, numeru PIN itp. Substancje te są na ogół bezbarwne, bez zapachu i praktycznie bez smaku, łatwo rozpuszczają się w wodzie, dlatego łatwo mogą być dodawane bez wiedzy potencjalnych ofi ar.

Obezwładniający środek najczęściej podaje się na dużej imprezie w dyskotece czy klubie, ale może być podawany w każdym innym miej-scu: w szkole, w pociągu, w pubie, w formie drinka z przypadkowo pozna-ną osobą. Do najbardziej znanych należą: GHB (kwas gamma-hydroksy-masłowy), Rohypnol (fl unitrazepam) oraz ketamina.

6.6.1. GHB (kwas gamma-hydroksymasłowy)

Spośród wszystkich tego typu substancji najbardziej znaną jest GHB. Występuje w postaci bezbarwnej cieczy bez zapachu i wyraźnego smaku, łatwo rozpuszcza się w wodzie, sokach, alkoholu. Najczęściej rozprowa-dzany jest w postaci białego proszku lub granulatu, który przed użyciem jest rozpuszczany.

Podany w małych ilościach, działa podobnie jak alkohol, daje uczucie rozluźnienia, osłabia czujność i opór seksualny. Przy większych dawkach może powodować: • uczucie oszołomienia • zawroty głowy • zaburzenia równowagi • problemy z logicznym i wyraźnym mówieniem • senność.

Przedawkowanie objawia się mdłościami, torsjami, oczopląsem i utra-tą równowagi, oraz trudną do opanowania śpiączką. Może także powodo-

Wspólną cechą działania tzw. pigułek gwałtu jest wywołanie senności i amnezji (brak okresowej pamięci wstecznej – trudność odtworzenia sytuacji, miejsca, osób).


wać stany nieświadomości i amnezji bez utraty przytomności. Ma działa-nie obezwładniające, osoba po ich zażyciu jest całkowicie bezradna.

Głównym zagrożeniem zdrowotnym związanym z zażywaniem GHB jest wysokie ryzyko utraty świadomości, zwłaszcza przy połączeniu tej substancji z alkoholem, który nasila działanie substancji. GHB łatwo nie-świadomie zażyć, stając się ofi arą gwałtu, kradzieży czy innego przestęp-stwa. Niepamięć wsteczna, czyli brak pamięci wydarzeń i osób utrudnia wskazanie, zatrzymanie i skazanie sprawcy przestępstwa. GHB może również powodować inne zaburzenia, w tym śpiączkę, spadek temperatu-ry ciała, niedociśnienie, halucynacje, nudności, wymioty, zwolnioną akcję serca oraz depresję oddechową.

Na polskim rynku są dostępne testery wykrywające obecność GHB w napojach, jednak mają ograniczone zastosowanie, ponieważ wykrywają substancję jedynie w klarownych, bezbarwnych, względnie słabo zabar-wionych napojach. Nie wykrywają substancji w ciemnych napojach (sok z czarnej porzeczki) oraz w gęstych napojach.

6.6.2. ROHYPNOL (fl unitrazepam)

Flunitrazepam to nazwa farmakologiczna związku z grupy benzodia-zepin, działającego uspokajająco, nasennie, przeciwdrgawkowo, stoso-wany jest także w znieczuleniu ogólnym przed zabiegiem operacyjnym. Występuje on pod nazwą handlową Rohypnol.

Konsekwencje używania date-rape drugs: niekontrolowane kontakty seksualne, nieznany partner, kontakty seksualne bez zabezpieczeń, nie-pożądane ciąże, ryzyko rozprzestrzeniania się chorób, głębokie urazy psychiczne, negatywne wzorce zachowań seksualnych.

W zależności od dawki oraz odporności organizmu, GHB może być niebezpieczny dla życia. Jest niewielka różnica pomiędzy dawką wywołującą pożądane efekty a dawką toksyczną, dlatego łatwo jest przedawkować. W wyniku przedawkowania może nastąpić utrata przytomności i zgon.

GHB - zagrożenia


Substancja może być używana doustnie w formie tabletek, rozgniecio-na i palona na aluminiowej folii, wdychana w formie sproszkowanej, bądź wstrzykiwana.

Jest środkiem bezwonnym i bez smaku, dobrze rozpuszcza się w wo-dzie, więc może być dodawany potajemnie do napojów. Efekty działania rohypnolu zależą od ilości zażytej substancji.

Objawy po zażyciu przypominają stan odurzenia alkoholowego z gwałtownym zachowaniem i agresywnością. Większe dawki powodu-ją utratę samokontroli, senność i amnezję. Tabletki mieszane z alkoholem potęgują działanie. Przy przedawkowaniu może wystąpić depresja układu oddechowego i śpiączka.

Rohypnol jest wykorzystywany w celu popełnienia przestępstw, naj-częściej na tle seksualnym, których ofi arami bywają zwykle kobiety. Poza oszołomieniem, dezorientacją i sennością, wywołuje on zaburzenia pamię-ci utrudniające identyfi kację sprawców przestępstwa.

Analizując problem przestępczego używania środków określanych jako pigułka gwałtu, należy podkreślić, iż od kilku lat obserwuje się ich nasiloną dystrybucję oraz pojawienie się tych narkotyków na wiejskich dyskotekach. W diagnozie problemu można wskazać na następujące kwe-stie:• gwałty z użyciem pigułki gwałtu mają często charakter przestępstwa

zbiorowego• ofi ary znajdujące się pod wpływem tej substancji są fi lmowane i foto-

grafowane, a materiał może być użyty do ich szantażowania• podanie pigułki gwałtu ma często charakter nieświadomy dla ofi ary• sprawcy takich czynów dokonują ich w miejscach, w których wcze-

śniej nie bywali, dla ukrycia (utrudnienia) ich wykrycia• ofi ary są wyprowadzane poza lokal• szacunkowe dane policji wskazują, że na polski rynek trafi a rocznie

ok. 10 tysięcy pigułek gwałtu (środków działających podobnie).

Miejsca rozprowadzania rape-date drugs: duże wielkomiejskie i ma-łomiasteczkowe dyskoteki; centra rozrywkowe; agencje towarzyskie; modne lokale młodzieżowe; miejscowości wypoczynkowe.


6.6.3. KETAMINA

Kolejną niebezpieczną substancją narkotyczną używaną w celach prze-stępczych jest ketamina (pochodna PCP). Ma działanie przeciwbólowe i wykorzystywana jest głównie w weterynarii do znieczulania przedopera-cyjnego zwierząt. Używana jest również w krótkotrwałych zabiegach chi-rurgicznych oraz operacjach plastycznych. Najczęściej jest sprzedawana w postaci białego proszku, a z analizy dróg przyjmowania wynika, że jest palona lub wciągana przez nos (snifowana). Bywa także dosypywana do napojów (w postaci bezbarwnego płynu lub tabletek). Może być używana pojedynczo, albo jako domieszka do innych narkotyków. Dobrze rozpusz-cza się w wodzie, nie ma wyraźnego smaku i zapachu, więc może być dodawana do napojów potajemnie, w celu dokonania przestępstwa.

Obecność ketaminy na rynku narkotykowym wiąże się przede wszyst-kim z jej właściwościami halucynogennymi. Główne efekty zażycia, to:• nasilenie wrażeń wzrokowych i dotykowych • pobudzenie seksualne • halucynacje • poczucie siły • uczucie depersonalizacji • odrealnienia • wrażenie unoszenia się nad ciałem.

Większe dawki powodują utratę kontaktu ze światem zewnętrznym. Ta różnorodność subiektywnych wrażeń i odczuć bywa określana terminem „dziury ketaminowej”. Następstwo to jest zasadniczym powodem wyko-rzystywania ketaminy w celu popełnienia przestępstw seksualnych (ofi ara nie potrafi odtworzyć zdarzeń).

Badania kliniczne i obserwacja osób znajdujących się pod wpływem tego środka pozwoliły na wyselekcjonowanie specyfi cznych objawów ne-gatywnych.

Właściwości chemiczne ketaminy czynią ją trudną do wykrycia przez potencjalną ofi arę – jest bezwonna, bezsmakowa, bezbarwna. Bardzo szybko i dobrze rozpuszcza się w sokach i innych płynach.


6.7. Nowe narkotyki syntetyczne – narkotyki klubowe

Wskazaliśmy już, że silna podaż narkotyków ma miejsce w trakcie wielkich masowych imprez rozrywkowych (dyskoteki, festyny, przed obiektami koncertowymi, nierzadko przed stadionami). Jak wykazują badania, najbardziej powszechną substancją zażywaną podczas imprez tanecznych w klubach i dyskotekach pozostaje ecstasy, a w drugiej ko-lejności amfetamina. Rosnąca popularność narkotyków syntetycznych spowodowała zwiększoną ich produkcję w nielegalnych laboratoriach i wytwórniach, a zwiększony popyt inspiruje chemików do poszukiwania wciąż nowych środków odurzających, substancji psychotropowych lub ich prekursorów będących poza kontrolą. Stąd w Polsce, podobnie jak w całej Europie, obserwowane są nowe trendy na rynku narkotykowym, a szcze-gólnie na rynku amfetaminowym.

Do najważniejszych negatywnych konsekwencji stosowania ketaminy zalicza się:• zawroty głowy • zamazaną mowę • niewyraźne i podwójne widzenie • oczopląs • zaburzenia pamięci • fl ashbacki, bóle w klatce piersiowej • wzrost ciśnienia krwi, tachykardia• kołatanie serca, kurcz krtani • nudności, wymioty • drgawki. Z powodu depresyjnego działania ketaminy na ośrodkowy układ nerwo-wy jej stosowanie niesie ryzyko niewydolności oddechowej.

Negatywne skutki używania

Na polskim rynku narkotykowym oferuje się ponad 100 rodzajów ta-bletek zawierających pochodne amfetaminy. Najczęściej spotykane zawierają MDMA, substancję o działaniu pobu-dzającym i halucynogennym, rozpoczynającym się w kilkanaście mi-nut po zażyciu i niepowodującym dużego ryzyka przedawkowania.


Coraz częściej jednak oferowane na czarnym rynku tabletki zawiera-ją domieszki innych substancji, jak metamfetaminę, oraz niebezpieczne dla zdrowia substancje psychotropowe (parametylotioamfetamina), PMA lub PMMA. Na rynku narkotykowym pojawiają się także inne, pochodne fenetyloaminy, takie jak meskalina, fencyklidyny (PCP) oraz tryptaminy. Różne modyfi kacje mają na celu przede wszystkim obejście substancji kontrolowanych i uniknięcie odpowiedzialności za ich produkcję. Narko-tyki coraz częściej produkowane są w formie tabletek, ponieważ znoszą barierę psychologiczną przed zażywaniem i są łatwe w przyjmowaniu.

Należy podkreślić, że wygląd tabletki (kształt, kolor, logo) często nie ma nic wspólnego z jej składem chemicznym. Dla osób używających nar-kotyków, bardzo podobnie wyglądające tabletki, bez możliwości spraw-dzenia, co zawierają naprawdę, mogą być przyczyną przedawkowań i śmiertelnych zatruć.

Najliczniejsze i najbardziej znane grupy narkotyków zmodyfi kowa-nych to związki o działaniu amfetaminopodobnym (np. PMA, PMMA) oraz opioidopodobnym (np. fentanyl, fencyklidyna, ketamina).

6.7.1. PMA, PMMA (parametoksyamfetamina)

Jak wynika z danych policji w tzw. przestrzeni klubowej coraz czę-ściej pojawiają się substancje zaliczane do amfetamin halucynogennych. Pojawiły się one na polskim rynku narkotykowym w ostatnich latach i są najczęściej sprzedawane w postaci tabletek jako MDMA (ecstasy), co było przyczyną śmiertelnych zatruć wśród młodzieży.

Efekty wywierane przez PMA i PMMA różnią się: • PMMA wykazuje toksyczność i wywołuje efekty podobne do ecstasy,

ale ma słabsze działanie stymulujące.• PMA przypomina amfetaminę, ale jest bardziej toksyczna. PMA jest

niebezpieczną substancją z powodu niewielkiej różnicy pomiędzy dawką wywołującą oczekiwane efekty, a dawką zagrażającą życiu. Efekty działania PMA pojawiają się znacznie później niż w przypadku

ecstasy, dlatego użytkownik sięga po kolejną dawkę będąc przekonanym

Nowe środki amfetaminowe zawierają coraz mniej czystej amfetami-ny, natomiast coraz więcej silnie działających substancji chemicznych. Średnia zawartość amfetaminy w produktach amfetaminowych nie przekracza 30%.


o słabym działaniu tabletki ecstasy, co jest przyczyną przedawkowania, często ze skutkiem śmiertelnym, jak w przypadku tabletek pod nazwą UFO.

6.7.2. mCPP

Kolejnym narkotykiem klubowym jest mCPP, substancja psychoak-tywna, pochodna piperazyny, obecna na naszym rynku narkotykowym od zaledwie kilku lat. Rozprowadzana jest w postaci tabletek, o wyglądzie zbliżonym do ecstasy. Najczęściej jest sprzedawana pod taką właśnie na-zwą. mCPP jest określana jako substancja wywołująca efekty pobudzające i halucynogenne podobne do działania ecstasy (MDMA). W legalnym ob-rocie mCPP wykorzystywana jest do produkcji leków psychotropowych, ale jej działanie psychoaktywne jest stosunkowo słabe, dlatego niekiedy można spotkać połączenie z MDMA. Przypuszcza się, że dodawanie mCPP ma w odczuciach biorców spotęgować lub poprawić efekty MDMA. Jak dotychczas w Polsce nie zanotowano przypadków poważnych zatruć czy zgonów, jednak jak na razie brak jest rzetelnej, naukowej oceny ryzyka związanego z używaniem tej substancji, zwłaszcza dalekosiężnymi konse-kwencjami dla zdrowia.

6.7.3. FENTANYL

Fentanyl to nowa substancja na rynku narkotykowym, określana jako „syntetyczna heroina”. Jest bardzo niebezpieczną, silną i w pełni syntetycz-ną substancją, której używanie nawet w małych dawkach może prowadzić do śmierci. Fentanyl dodawany jest najczęściej do heroiny lub kokainy. W małych dawkach fentanyl powoduje efekty podobne do innych narkoty-ków opioidowych, w większych dawkach powoduje długotrwałą śpiączkę, po której występują silne stany depresyjne i lękowe. Przy przedawkowaniu następuje zgon.

Przedawkowanie PMA powoduje hipertermię, duży wzrost ci-śnienia krwi i przyspieszenie tętna, silne pobudzenie motoryczne, skurcze mięśni, zlewne poty, drgawki, szczękościsk i zatrzymanie akcji serca. Odnotowano przypadki śmiertelnego przedawkowania PMA.


6.7.4. DXM (dekstrometorfan)

DXM jest syntetyczną substancją – pochodną morfi ny – używaną w medycynie jako lek przeciwkaszlowy. W zastosowaniu medycznym znajduje zastosowanie głównie w postaci bromowodoru. Nie działa na re-ceptory opioidowe, ma działanie euforyzujące i halucynogenne. Na rynku narkotykowym funkcjonuje stosunkowo niedawno, głównie jako składnik leków na kaszel (np. Acodinu). Dawka śmiertelna tej substancji wynosi ok. 2-25 mg na kilogram ciała biorcy.

Po zażyciu powoduje pobudzenie, halucynacje, a przyjmowana w większych dawkach może powodować zaburzenia równowagi, niezbor-ność, wrażenie utraty tożsamości, kłopoty z mówieniem, możliwość złych „podróży”. W przypadku przedawkowania może dojść do depresji układu oddechowego i śmierci. Działanie DXM można porównać do ketaminy oraz PCP. Długotrwałe używanie może powodować: • pogorszenie pamięci • zanik mięśni • depresję • uszkodzenie wątroby i nerek • uzależnienie psychiczne.

W wielu przypadkach użycia tej substancji w celach pozaleczniczych wystąpiły także: biegunki, wzrost ciśnienia tętniczego, nudności, opóźnie-nie reakcji na bodźce zewnętrzne, zaburzenia równowagi.

W większych dawkach DXM może powodować tzw. oderwanie od ciała i depersonalizację.

Podkreślenia wymaga, że DXM trafi a głównie do ludzi młodych, a szczególną jego popularność odnotowuje się w ostatnich latach wśród nastolatków. Jak sądzimy, jest to wynikiem poszerzania się eksperymen-tów narkotykowych z ogólnie dostępnymi lekami.

W połączeniu z alkoholem lub innymi lekami psychoaktywnymi, nasi-la się jego działanie toksyczne (Łukasik-Głębocka, 2008). Jedną z ubocz-nych konsekwencji zażywania DXM są tzw. bad–tripy (złe podróże).

Nawet małe dawki fenantylu mogą doprowadzić do śmierci czło-wieka. Substancja ta służy często do wzmacniania działania heroiny lub kokainy.


W profi laktyce eksperymentów narkotykowych nastolatków z substancja-mi podobnymi do działania narkotyków należy zwrócić uwagę na ujawnia-nie opakowań po tego typu substancjach.

6.7.5. PCP (fencyklidyna)

PCP jest środkiem syntetycznym, znanym też jako „anielski pył”, od ang. angel dust.

W przypadku połączenia DXM z narkotycznymi lekami przeciw-bólowymi, alkoholem etylowym lub środkami o działaniu depresyj-nym, substancja ta może wywołać depresję układu oddechowego. Przy spożywaniu w połączeniu ze środkami stymulującymi bardzo silnie zwiększa ciśnienie tętnicze.

Fencyklidyna jest dostępna w formie płynnej, jako krystaliczny biały proszek, kryształki lub granulki o różnych kolorach, umieszczanych w kapsułkach lub formowanych w tabletki, czasem w formie papierosów do palenia. Często zawiera liczne domieszki (benzen, toluen, fenol), któ-re nasilają objawy zatrucia. Na czarnym rynku dodawana jest również do innych narkotyków w celu nasilenia ich działania (np. marihuana na-sączana roztworem), czasem oferowana jest jako inny środek psychoak-tywny, np. amfetamina.

Formy występowania

PCP używane jest doustnie, donosowo. Odnotowuje się liczne przypadki palenia jako dodatek do tytoniu, a także używania dożylnie.

Drogi przyjmowania


• biały proszek, kapsułki, tabletki• dziwaczne zachowania, nie-

zborność, chwiejny chód• niekontrolowane ruchy gałek

ocznych, rozszerzone źrenice

Fencyklidyna działa pobudzająco i halucynogennie. Jej działanie różni się w zależności od przyjętej dawki. Niskie dawki wywołują:• przyspieszony, płytki oddech


• wyraźny wzrost ciśnienia krwi • przyspieszenie tętna. Pojawiają się obfi te poty, drętwienie kończyn i zaburzenia koordynacji ruchów. Przy dużych dawkach: • spada ciśnienie • tętno i oddech ulega zwolnieniu • występują mdłości, wymioty • niewyraźne widzenie • ślinotok • oczopląs • drgawki. Najbardziej charakterystyczne ob-jawy działania PCP na wszystkich etapach użycia: • silne pobudzenie • napady wściekłości • rozszerzenie źrenic • oczopląs • amnezja • urojenia • suchość • zaczerwienie skóry. PCP może powodować także inne przykre doznania, jak niepokój, dez-orientację, lęk i zaburzone myślenie.

• niewyraźna, bełkotliwa mowa• zaczerwienie skóry, spojówek,

poty• gapienie się w przestrzeń,

„puste spojrzenie”• brak apetytu, apatia• drażliwość, gwałtowne, agre-

sywne zachowania• reakcje trudne do przewidze-

nia, przesadne• drgawki, lęki, drażliwość.

Fencyklidyna jest związkiem silnie uzależniającym zarówno psychicz-nie, jak i fi zycznie. Wzrasta tolerancja. Przez dłuższy okres po zaprzesta-niu używania utrzymują się zaburzenia pamięci, mowy i myślenia. Mogą wystąpić zmiany w osobowości charakteryzujące się stanami lękowymi, nerwowością, apatią, zamknięciem się w sobie i wycofaniem. PCP może wywołać także głębokie depresje i stany psychotyczne podobne do schi-zofrenii.

Skutki używania:


6.7.6. Poppers (azotan amylu, azotan butylu)

Głównym składnikiem poppersów jest azotan amylu oraz azotan buty-lu. Substancja była początkowo używana wyłącznie jako afrodyzjak, a od pewnego czasu stała się substancją popularną w kręgach bywalców wiel-kich dyskotek. W medycynie ma zastosowanie jako środek przeciwbólowy u osób chorobami serca (Kolbowska, Kret, 2007). Analiza używania tych substancji w celach narkotycznych wskazuje na ich przyjmowanie w celu zwiększenia doznań seksualnych. Środek bywa oferowany głównie w ma-łych buteleczkach (10-20 ml) pod postacią bezbarwnej lub żółtawej cieczy (Korczak, 2010). Wiele z substancji określanych umownie jako poppersy jest oferowanych w sprzedaży internetowej. Odnotowano, że producenci tego środka stosują różne zabiegi w celu wydłużenia ich trwałości, m.in. poprzez dodawanie różnego rodzaju przeciwutleniaczy.

PCP może być przyczyną śmierci na skutek zaburzenia pracy serca i funkcji oddechowych. Podobnie jak po LSD, może wystąpić zjawisko fl ashbacku, czyli powracanie przeżytych doznań psychotycznych. Na-wet wśród osób używających narkotyków substancja ma opinię bardzo niebezpiecznej, która powoduje utratę kontroli nad zachowaniem, utratę zdolności do logicznego myślenia z jednoczesnym poczuciem ogromnej siły, co prowadzi do niepohamowanych napadów agresji i samookale-czeń. Takie skutki powoduje zwłaszcza narkotyk palony w postaci skręta nasączonego PCP.

Przyjęcie fencyklidyny z alkoholem lub benzo-diazepinami jest szczególnie niebezpieczne, gdyż powoduje śpiączkę.

Zagrożenia

Poppers jest sprzedawany w małych buteleczkach lub szklanych fi olkach z jasnożółtą lub bezbarwną cieczą. Występuje również w formie małych, pokrytych siateczką ampułkach, które się rozgniata, aby uwolnić znajdu-jący się w nich gaz.

Formy występowania


W analizie sposobów przyjmowania zauważono: wdychanie oparów substancji znajdującej się w buteleczce; wylewanie zawartości na chu-steczkę i wdychanie oparów.

Drogi przyjmowania

Działanie

Substancja powoduje:• rozszerzenie naczyń krwionośnych • szybszy przepływ krwi w organi-

zmie i mózgu • charakterystyczne dreszcze.

Efektem działania poppersa jest krót-kotrwałe, ale niezwykle intensywne podniecenie, dlatego używany jest jako afrodyzjak. Daje poczucie nie-frasobliwości i zwolnienia czasu. Powoduje również rozluźnienie i rozkurcz mięśni niezależnie od woli (zwłaszcza mięśni ściany naczyń i zwieracza odbytu).

Objawy używania

Poppersy mogą powodować liczne fi zyczne efekty uboczne:• zawroty głowy • uderzenia gorąca • zaczerwienie twarzy • zmniejszenie ciśnienia krwi • przyspieszenie tętna • oszołomienie • utratę orientacji.

Objawami przedawkowania są nudności, wymioty, bóle głowy, spadek ciśnienia krwi, omdle-nia, chłód skóry. Nadużywanie może powodować długotrwałe bóle głowy, osłabiać czasowo funkcjonowanie układu odpor-nościowego.

W przypadku przedawkowania może nastąpić załamanie krążenia i śmierć. Osoby mające kłopoty z sercem, nadciśnieniem, wątrobą, nie powinny używać poppersa, ponieważ istnieje ryzyko poważnych konsekwencji, ze śmiercią włącznie. W przypadku stosowania poppersa i amfetaminy występuje poważne ryzyko ataku serca. Wypicie cieczy zamiast wdychania jest bardzo nie-bezpieczne i może spowodować zejście śmiertelne, ponieważ jest to substancja żrąca.

Zagrożenia


6.8. DOPALACZE – paranarkotyki

Zjawisko dopalaczy jest jednym z najważniejszych współczesnych wyzwań profi laktyki nielegalnego używania substancji psychoaktywnych. Zjawisko, które pojawiło się 2-3 lata temu, w roku 2010 urosło do rangi poważnego problemu społecznego, głównie z powodu gwałtownego wzro-stu podaży oraz dowiedzionych medycznie konsekwencji zdrowotnych (przypadki śmierci i ostrych zatruć). Szerokie zainteresowanie mediów tą problematyką oraz ogromna kampania informacyjna producentów i ofe-rentów dopalaczy doprowadziła do szybkiego wzrostu sprzedaży – sądzi-my, że na polskim rynku sprzedano w latach 2009-2010 około miliona porcji tych substancji. Dopalacze stały się tym samym jednym z najważ-niejszych produktów rynku substancji psychoaktywnych. Ich popularno-ści sprzyjają także przewartościowania i zmiany na rynku narkotykowym (wyraźny spadek oferty rynkowej amfetaminy będący skutkiem braku jej prekursorów; powszechna podaż dopalaczy; zainteresowanie ich działa-niem). Wprowadzone jesienią 2010 roku zmiany prawne likwidujące skle-py z dopalaczami doprowadziły do ograniczenia podaży. Nie ulega jednak wątpliwości, że środki te weszły na rynek nielegalny.

Termin „dopalacze” nie ma charakteru naukowego, jak i nie jest okre-śleniem precyzyjnym. Przede wszystkim dlatego, że obejmuje bardzo sze-rokie spectrum substancji pochodzenia naturalnego i syntetycznego. Także ich nazwy (indiański wojownik, ekstrakt błękitnego lotosu, zioło marzeń) utrudniają ich precyzyjne określenie i zakwalifi kowanie. Dopalacz, czy dopalacze – termin niemający charakteru naukowego. Stąd określenia do-palacze używa się potocznie, dla nazwania grupy różnych substancji po-chodzenia naturalnego lub syntetycznego lub ich mieszanek o rzekomym bądź faktycznym działaniu psychoaktywnym. Jak pokazują ostatnie do-świadczenia, część z tych substancji ma niebezpieczne działanie toksycz-ne, a ich konsumpcja prowadzi do zatrucia organizmu toksynami, często nieznanego pochodzenia, co ogromnie komplikuje interwencje medyczne. Podstawowym problemem w medycznej pomocy ofi arom dopalaczy jest nieznany skład oraz „sprzeczne działanie” substancji wchodzących w ich skład.

Poppers jest łatwopalny, co przy nieostrożnym zachowaniu stanowi dodatkowe zagrożenie. Przeprowadzone badania wykazały, że azotan jest rakotwórczy.


Analizując rynek dopalaczy możemy stwierdzić, iż dzielą się one na:• Substancje syntetyczne (legal highs) – działają stymulująco, a efekty

ich działania subiektywnie przypominają objawy występujące po uży-ciu amfetaminy czy ecstasy. Występują one w postaci proszku, jednak najczęściej w postaci kapsułek lub tabletek.

• Substancje pochodzenia naturalnego (herbal highs) – substancje oparte na egzotycznych roślinach (m.in. szałwia wieszcza, kratom, powój hawajski), grzybach (muchomor czerwony, muchomor plami-sty) oraz mieszanki ziół o działaniu psychoaktywnym, występujące pod nazwami „Spice” czy „Sence”. Efekty działania są zróżnicowa-ne w zależności od typu substancji, indywidualnych cech organizmu człowieka oraz przyjętej dawki, najogólniej jednak mają działanie lekko euforyzujące, psychodeliczne oraz halucynogenne (Jędrzej-ko, Korczak 2009; Korczak 2010). Występują one w postaci suszu roślinnego, często aromatyzowanego, także w postaci skrętów lub sproszkowanego ekstraktu w formie kapsułek, czasem także w posta-ci świeżych liści. Substancje te najczęściej są palone, bądź zażywane doustnie.

Na podstawie pierwszych doświadczeń toksykologicznych można wskazać na różnice w działaniu dopalaczy, w odróżnieniu od narkotyków jak i ich specyfi czne cechy.

Rys. 15. Specyfi czne cechy działania dopalaczy

Dopalacze, jak większość substancji psychoaktywnych, działają na ośrodkowy układ nerwowy i po ich zażyciu zmienia się nastrój i zachowa-

• Jedna porcja „zabezpiecza” kilku biorców.• Bardzo szybkie działanie (często po 20-30 sekundach).• Działanie krótsze niż narkotyku, ale bardzo intensywne.• Nieznany skład – poszczególne substancje wywołują często odmien-

ne stany (radość połączona z agresją; halucynacje ze strachem).• Całkowita utrata kontroli zachowania i brak zdolności oceny sytu-

acji zewnętrznej.• Silne pobudzenie ośrodkowego układu nerwowego.

Dopalacze


nie człowieka. Część substancji powoduje efekty pobudzające, przypomi-nające skutki po użyciu amfetaminy, kokainy lub ecstasy. W grupie sub-stancji pochodzenia naturalnego zachodzi duże zróżnicowanie w działaniu tych substancji. Często są to mieszanki ziół o działaniu psychoaktywnym i mogą działać zarówno uspokajająco, jak i psychodelicznie czy halucy-nogennie. Skutki użycia mogą być zbliżone do np. działania marihuany, haszyszu czy też LSD.

Jednym z problemów obecności dopalaczy na polskim rynku są liczne mity, wśród których jednym z najniebezpieczniejszych jest twierdzenie, że ponieważ długo nie były prawnie zakazane (jako produkty kolekcjo-nerski), to są bezpieczne dla zdrowia (lub przynajmniej nieszkodliwe). Osoby handlujące dopalaczami nadal rozpowszechniają informacje jako-by dopalacze były bezpieczną alternatywą dla narkotyków. W rzeczywi-stości mamy do czynienia z substancjami lub produktami o nieznanym składzie i właściwościach psychochemicznych. Handlujący nimi są świa-domi niebezpieczeństw jakie może wywoływać ich konsumpcja i dlatego zabezpieczają się przed roszczeniami potencjalnych ofi ar, umieszczając na dopalaczach napis: „Produkt nie do spożycia przez ludzi” lub „Produkt kolekcjonerski”.

Podobnie, jak w przypadku narkotyków, objawy używania zależą od rodzaju substancji, przyjętej dawki, jak również od cech psychofi zycznych danej osoby. Nie ma jednego wzorca reakcji na przyjętą substancję – to-lerowana przez organizm jednego człowieka, dla innego może być groźną w skutkach trucizną, nawet ze skutkiem śmiertelnym. W zależności od substancji mogą wystąpić:• zmiany nastroju • rozdrażnienie • huśtawka nastroju • pobudzenie psychoruchowe oraz napady szału, stany depresyjne • halucynacje wzrokowo-słuchowe • utrata przytomności a także utrata apetytu • zaburzani kontaktu z otoczeniem• okresowa utrata słuchu• głęboki strach• uczucie „oderwania od ciała”• bezsenność• przekrwienie gałek ocznych • wymioty, biegunka.


Podczas obserwacji ofi ar zażywania dopalaczy dowiedziono, że wy-wołują one zmiany świadomości lub stany pobudzenia, ograniczają zdol-ność oceny i kontroli sytuacji, co znacząco zwiększa ryzyko niebezpiecz-nego wypadku, odniesienia urazu.

Rys. 16. Specyfi czne cechy działania dopalaczy

Jak już wspomnieliśmy, aktualna wiedza na temat ryzyka związane-go z używaniem dopalaczy jest bardzo ograniczona, ale wiele dowodów wskazuje na to, że przyjmowanie tych substancji wiąże się z poważnym ryzykiem zdrowotnym, w tym także z uzależnieniem. W Polsce odnotowa-no już liczne przypadki powikłań zdrowotnych występujących po zażyciu dopalaczy, które wymagały poważnych interwencji lekarskich i hospita-lizacji. Odnotowano również przypadki śmiertelne. Zagrożenie związa-ne z używaniem substancji psychoaktywnych jest szczególnie wysokie w przypadku młodych osób, których organizmy są niezwykle podatne na wszelkie szkody zdrowotne. Dopalacze mogą być również substancjami wprowadzającymi dziecko w świat narkotyków. Z analizy zjawiska można wyciągnąć szereg ważnych wniosków związanych z modelem używania dopalaczy:• używane są głównie przez biorców w wieku 16-40 lat• ich kupowanie w sklepach miało charakter ostentacyjnych manifesta-

cji (głównie przez ludzi młodych 18-25 lat) – młodzi kupcy używali je dość regularnie

• zdecydowaną większość przyjmujących dopalacze stanowią chłopcy• środki te są częściej przyjmowane grupowo (2-5 osób)• używane są jako element sobotnio-niedzielnej rekreacji

• Biały lub kolorowy proszek• Susze roślinne• Barwne lub bezbarwne płyny o różnej

konsystencji • Firma papierosa• Tabletki, kapsułki, listki• Nasiona • Suszone grzybki

Formy występowania

Wraz ze sprzedażą dopa-laczy uruchomiono sze-roki rynek narzędzi do ich używania: fajki, fi fki, podgrzewacze, tubki do wdychania, chusteczki.


• Internet stał się forum wymiany wiedzy na temat dopalaczy, zwłaszcza sposobów ich używania.

Problem przeciwdziałania rozpowszechnianiu się dopalaczy ma dwa aspekty. Pierwszy związany jest z inicjatywami prawnymi eliminującymi je z polskiego rynku. Mamy bowiem do czynienia z nowym niebezpiecz-nym zjawiskiem, z którym próbują się mierzyć wszystkie kraje europej-skie, ale jak dotychczas żaden kraj nie znalazł skutecznego kompleksowe-go rozwiązania. W Polsce dokonywane są stałe, najliczniejsze w Europie, zmiany regulacji prawnych wprowadzających substancje używane w „do-palaczach” na listę substancji kontrolowanych. W toku dwukrotnej w cią-gu ostatnich 12 miesięcy nowelizacji „Ustawy o przeciwdziałaniu narko-manii” zdelegalizowano w Polsce 27 substancji i roślin oraz wprowadzano zakaz funkcjonowania sklepów z dopalaczami.

W pierwszej fazie wprowadzono pod kontrolę prawną: BZP, JWH-018 oraz 15 roślin najczęściej występujących w składzie „dopalaczy” (argyreia nervosa, banisteriopsis caapi, calea zacatechichi, catha edulis, echinop-sis pachanoi, kava kava, leonotis leonurus, mimosa tenuifl ora, mitragyna speciosa, nymphea caerulea, peganum harmala, rivea corymbosa, salvia divinorum, tabernanthe iboga, trichocereus peruvianus).

W drugiej fazie zdelegalizowano obrót mefedronem oraz grupę syn-tetycznych kanabinoli (mefedron, JWH-073, JWH-398, JWH-250, JWH-200, CP 47,497 + homologi, HU-210).

Problemem drugim jest model profi laktyki szkolnej. Kampania anty-dopalaczowa doprowadziła do uruchomienia w polskim szkolnictwie sze-rokiej kampanii informacyjnej adresowanej do uczniów szkół gimnazjal-nych i ponadgimnazjalnych. Wydaje się, że te działania przyniosą doraźne efekty, ale pokazują one, że cała profi laktyka nowych uzależnień ma ciągle charakter kampanijny, a nie działań systemowych. Poniżej prezentujemy niektóre zasady niezbędne dla prowadzenia skutecznych kampanii profi -laktycznych:• działania muszą mieć charakter powtarzalny, każdy kolejny rocznik

uczniów powinien być objęty działaniami informacyjno-profi laktycz-nymi

• profi laktyka powinna być rozpoczynana na poziomie 4-5 klasy szkoły podstawowej

• zajęcia edukacyjne z uczniami powinni prowadzić specjaliści ze-wnętrzni


• edukacja i profi laktyka musi obejmować trzy grupy odbiorców: rodzi-ce, uczniowie, nauczyciele

• profi laktyka musi być oparta o programy wieloletnie.

6.9. Leki uspokajające i nasenne

Obserwacja polskiej sceny narkotykowej pozwala na postawienie tezy, że występują na niej licznie leki nasenne i uspokajające. Ponieważ są stosunkowo łatwo dostępne, a przy tym legalne, zyskują na popularności. Nierzadko są dodawane i mieszane z innymi narkotykami i alkoholem.

6.9.1. Barbiturany Barbiturany to pochodne kwasu barbiturowego, leki z grupy nasen-

nych stosowane w lecznictwie w stanach bezsenności oraz jako środki w celu uspokojenia i wytłumienia stanów lękowych lub psychotycznych. Ze względu na właściwości uzależniające coraz rzadziej stosowane me-dycznie. Na czarny rynek większość leków trafi a z obiegu legalnego, za pośrednictwem recept lekarskich.

Produkowane są w postaci tabletek, kapsułek, ampułek.

Formy występowania

Doustnie, domięśniowo, dożylnie.

Drogi przyjmowania


• tabletki, kapsułki, ampułki (opakowania po lekach)

• spadek aktywności, zaniedbanie• wygląd jak po spożyciu alko-

holu• senność, bełkotliwa mowanudności, wymioty

W przypadku dawek leczniczych działają uspokajająco, usuwają na-pięcie i lęk, poprawiają sen. W więk-szych dawkach powodują stan jak po upojeniu alkoholem. Ruchy stają się niezborne, występują trudności z utrzymaniem równowagi, mowa


jest spowolniona, bełkotliwa, chwiej-ność emocjonalna (śmiech i płacz bez widocznej przyczyny, łatwe re-agowanie kłótliwością i wrogością). Większe dawki powodują spadek ci-śnienia krwi, osłabienie oddychania. Przy przedawkowaniach występują:• nudności • wymioty • zaburzenia świadomości • dochodzi do stanu śpiączki, trwa-

jącego nawet kilka dni i zgonu z powodu porażenia ośrodka od-dechowego.

Barbiturany szybciej i silniej uzależniają niż benzodiazepiny. Długotrwałe używanie prowadzi do uzależnienia psychicznego i fi -zycznego. Zwiększa się jednocześnie tolerancja na lek. Podobnie, jak w alkoholizmie, stopniowo obniża się poziom funkcjonowania społecz-nego, pogarsza się ogólny stan zdrowia. Następuje spadek aktywności, zaniedbanie, ograniczenie zainteresowań, apatia, ustawiczna senność, podwójne widzenie, upośledzenie procesów myślowych. Osoba zażywa-jąca barbiturany przez dłuższy czas traci kontrolę nad emocjami, staje się agresywna. Objawy odstawienia charakteryzują się drżeniem mięśni, niepokojem, lękiem, bezsennością, zaburzeniami nastroju, emocji i za-chowania. Przy nagłym odstawieniu dużych dawek może dojść do napa-dów drgawkowych i majaczenia.

Skutki używania:

Bardzo duże zagrożenie śmiertelnym przedawkowaniem. Przy przedaw-kowaniu lub połączeniu z alkoholem grozi porażenie ośrodka oddecho-wego prowadzącego do śmierci. Także nagłe odstawienie po przyjmo-waniu dużych dawek może grozić śmiercią.

Zagrożenia


6.9.2. Benzodiazepiny

Benzodiazepiny są to lekami stosowanymi w celu zmniejszenia napię-cia psychicznego. Działają przeciwlękowo, zmniejszają reakcje agresyw-ne, ułatwiają zaśnięcie. Są najczęściej zapisywanymi lekami psychotropo-wymi, często na życzenie samego pacjenta. Na uzależnienie są narażone szczególnie osoby stale żyjące pod wpływem stresu. W diagnozie medycz-nej dowiedziono, że wpływ na uzależnienie ma także wiek oraz wielkość dawki – im niższy, tym szybciej uzależnienie może wystąpić.

Tabletki, kapsułki, pigułki, ampułki do zastrzyków. Zaopatrzenie tzw. czarnego rynku benzodiazepin w całości pochodzi z legalnych źródeł.

Formy występowania

Doustnie, domięśniowo, dożylnie.

Drogi przyjmowania

Działanie

Skutki jednorazowego zażycia wy-nikają z profi lu farmakologicznego danego leku. Może dominować dzia-łanie uspokajające lub też nasenne. Przy dawkach leczniczych benzodia-zepiny:• zmniejszają napięcie • powodują rozdrażnienie • łagodzą lęki • powodują uspokojenie i odprężenie • ułatwiają zasypianie • powodują obniżenie napięcia mięśni

szkieletowych • działają przeciwdrgawkowo.

Objawy używania

• tabletki, kapsułki, ampułki (także opakowania po nich)

• zmniejszenie aktywności, nie-zborność

• zawroty głowy, stan jak po spożyciu alkoholu

• podwójne widzenie• senność, senny wyraz twarzy• bełkotliwa mowa


Przy większych dawkach obserwuje się:• niezborność ruchów • zamazaną mowę • senny wyraz twarzy. Liczne leki z tej grupy różnią się cza-sem i intensywnością działania.

Długotrwałe używanie powoduje uzależnienie psychiczne, a także fi -zyczne oraz rozwój tolerancji, chociaż w mniejszym stopniu niż w przy-padku barbituranów. Przewlekłe przyjmowanie powoduje: • zaburzenia nastroju • senność • apatię • zaburzenia pamięci i koncentracji • spadek zainteresowań • zmniejszenie sprawności intelektualnej. Pojawiają się dolegliwości somatyczne, takie jak osłabienie siły mięśnio-wej, drżenia kończyn, zawroty głowy, zaburzenia koordynacji ruchowej. Zespół abstynencyjny w przypadku odstawienia powoduje niepokój, ner-wowość, i irytację, brak energii, skurcze żołądka, bóle głowy, poczucie rozbicia, bezsenność, a w przypadku niektórych osób mogą wystąpić na-pady drgawkowe, zaburzenia świadomości, objawy psychotyczne.

Skutki używania

Śmiertelne przedawkowanie występuje rzadziej niż w przypadku barbi-turanów, jednak po szybkim przyjęciu dożylnym w dużej dawce może dojść do zatrzymania oddechu i akcji serca. Przyjmowanie benzodiazepin w zastrzykach wiąże się z typowym dla tej formy używania narkotyków ryzykiem zakażenia wirusem HIV, za-paleniem wątroby, zatorem żył. Groźne w skutkach może być mieszanie leków z alkoholem lub innymi środkami hamującymi układ nerwowy. Zażywanie benzodiazepin przez kierowców jest niebezpieczne i może być przyczyną wypadków.

Zagrożenia


6.10. STERYDY ANABOLICZNE

Sterydy anboliczne są pochodnymi testosteronu, męskiego hormonu płciowego. Głównym powodem zażywania sterydów jest chęć zwiększe-nia siły, kondycji i poprawienia wyglądu poprzez przyrost masy mięśnio-wej. Popularność sterydów jest związana z promowanym szeroko mo-delem mężczyzny dobrze zbudowanego. Na ich popularność wpływ ma bardzo nikła profi laktyka na poziomie szkól średnich i gimnazjalnych oraz niewiedza rodziców o konsekwencjach ich niekontrolowanego używania.

Tabletki, kapsułki, koktajle, ampułki, buteleczki z płynem do wstrzyki-wania.

Formy występowania

Przyjmowane są doustnie lub domięśniowo.

Drogi przyjmowania

Działanie

Sterydy mają działanie anaboliczne wy-wierające wpływ na masę mięśniową, ilość tkanki tłuszczowej i siłę oraz działanie an-drogeniczne wywierające wpływ na cechy płciowe, takie jak stopień owłosienia ciała, wysokość głosu, rozwój organów płciowych, a także na percepcję i sferę psychiczną. Sterydy przyjmowane są po to, by wywołać skutki anaboliczne, jednak niosą ze sobą niepożądane skutki działania androgenicz-nego.Sterdydy przyjmowane przez dłuższy czas i łączone z ćwiczeniami przyspieszają roz-wój masy mięśniowej, poprawiają spraw-ność fi zyczną, rozwijają siłę i wytrzy-małość, pozwalają na osiąganie lepszych wyników sportowych.

Objawy używania

• szybki przyrost masy mięśniowej - niepro-porcjonalny do czasu ćwiczeń na siłowni

• zmiany w zachowaniu: nerwowość, impulsyw-ność, agresywność lub apatia i depresja

• zmiany skórne (za-czerwienienia, plamy, trądzik)

• bóle głowy, obrzęk twa-rzy

• nieprzyjemny oddech.


• niepożądane zmiany dermatologiczne: szorstkość skóry, powiększe-nie porów, trądzik, rozstępy, przyspieszone łysienie

• zachwianie równowagi hormonalnej: zmniejszenie jąder, zmniejsze-nie produkcji plemników, zaburzenia seksualne, przerost gruczołów sutkowych u mężczyzn, a u kobiet nabieranie cech męskich - nad-mierne owłosienie ciała, gruby głos, zaburzenia miesiączkowania

• wahania ciśnienia krwi, bóle głowy, zniszczenie wątroby • nieprawidłowa praca nerek prowadzi do obrzęku, kolki nerkowej,

gorączki i powiększenia nerek • zmiany psychiczne: zaburzenia nastroju, apatyczna depresja, myśli

samobójcze, gniew, agresja• wysoki poziom drażliwości, impulsywności, agresja, uczucie depresji.

Skutki używania

Jeżeli sterydy używane są w okresie dojrzewania, często dochodzi do zatrzymania wzrostu. Z używaniem sterydów wiąże się ryzyko:

• raka wątroby • skłonność do ataków serca, udarów mózgu • wysoki poziom cholesterolu.

Możliwe jest wystąpienie impotencji i bezpłodności, zanik jąder, zwięk-szone prawdopodobieństwo przerostu prostaty i ryzyko wystąpienia raka prostaty.

Zagrożenia

CZĘŚĆ SIÓDMA

ROZPOZNAWANIE ZACHOWAŃ PONARKOTYKOWYCH I NARKOTYKOPODOBNYCH

Najpewniejszym sposobem weryfi kacji stanu pod wpływem narkoty-ków są testy narkotykowe (wilonarkotykowe), przy czym naszym zdaniem najskuteczniejsze i najbardziej bezpieczne są testy ślinowe – na uwagę zasługują zwłaszcza testy wielonarkotykowe (np. Ortatec). Istnieje jednak wiele niechemicznych sposobów rozpoznawania zachowań ponarkotyko-wych. Poniżej prezentujemy kilka z nich, opracowanych na podstawie ma-teriałów polskiej i niemieckiej policji oraz własnych doświadczeń.

7.1. Obserwacja zachowań kierowcy i jego twarzyNarkotyki, ze względu na zaburzające działanie na ośrodkowy układ

nerwowy, wywołują wiele niekontrolowanych przez biorcę reakcji, szcze-gólnie rozpoznawalnych na jego twarzy. W praktyce medycznej i policyj-nej dowiedziono następujących podstawowych zachowań:• niemal wszystkie narkotyki wywołują zmianę wielkości źrenic• narkotyki prowadzą do zmiany percepcji czasu• narkotyki zaburzają oczne reakcje świetlne• narkotyki zaburzja zrozumienie słów, zwłaszcza wypowiedzi o złożo-

nym charakterze• narkotyki zaburzają koordynację ruchową.

Poniżej prezentuję przykłady wyglądu twarzy (mimika, oczy), dające postawę do stwierdzenia zaburzenia będącego skutkiem działania narko-tyku lub substancji podobnej. Pamiętać jednak należy, że ostateczne po-twierdzenie jest możliwe dopiero po zastosowaniu testu lub badania krwi. Stwierdzenie jednego z poniższych objawów jest jednak ważne dla poli-cjanta (żandarma, kontrolera ruchu drogowego, instruktora nauki jazdy), bowiem umożliwia podjęcie istotnych dla jego bezpieczeństwa działań.


Warto również pamiętać o następujących kontekstach użycia narko-tyku:– osoba będąca pod wpływem kokainy i amfetaminy ma znacznie zmniej-

szony próg bólu i silnie pobudzony OUN – nie wolno z taką osobą siło-wać się (ma zdolności korzystania z tzw. ukrytych zapasów siły)

– zasadne jest doprowadzenie osoby znajdującej się pod wpływem narkotyku do pozycji siedzącej (zmniejszenie zdolności fi zycznych, większa kontrola zachowania, zmniejszenie pobudzenia psychorucho-wego)

– pierwsze oznaki mogą być mylące (np. zapach marihuany nie wyklu-cza agresji, bowiem często do tego narkotyku dodaje się amfetaminę; nie ma tzw. czystych narkotyków, a coraz większa ich część zawiera nowe wypełniacze).

Większość narkotyków zmienia ocenę interakcji społecznych, w tym zwyczajnych relacji kulturowych – osoba znajdująca się pod wpływem opiatów lub marihuany może nie rozumieć gestu ręki wyciągniętej do powitania, a osoba znajdująca się pod wpływem kokainy może to potrak-tować jako zaczepkę lub atak. Biorca pod wpływem opiatów i leków uspokajających (nasennych) bę-dzie miał zaburzoną percepcję rozumienia słow (nawet do stanu ich peł-nego niezrozumienia przez bardzo długi czas).

Część siódma. Rozpoznawanie zachowań ponarkotykowych... 99

� Opuszczone górne powieki� Twarz o oznakach zmęczenia

(opadania)

Twarz osoby niezażywającej narkotyków

Twarz osoby pod wpływem narkotyku

7.2. Wygląd twarzy i oczu – tabele poglądowe

Wygląd twarzy i powiek

Bardzo małe źrenice:� opiaty� silne dawki leków

uspakajających i nasennych� w niektórych przypadkach

marihuana.

Bardzo duże źrenice:� kokaina� amfetamina� methamfetamin� efedryna� atropina� marihuana.

Źrenice osoby będącej pod wpływem narkotyku


„Mętny wzrok”, opóźniona reakcja na światło

Powiększoneźrenice

Zaróżowione białko oczu

Opóźniona reakcja na światło


Oczy i źrenice po zażyciu marihuany

Oczy i źrenice po zażyciu szałwi meksykańskiej


Opóźniona reakcja źrenicyna światło

Silnie powiększoneźrenice

Zaczerwienione brzegi powiek (przy wciąganiu

narkotyku nosem)

Oczy i źrenice po zażyciu amfetaminy

Oczy i źrenice po zażyciu efedryny

Opóźniona reakcja źrenicy na światło





Opóźniona reakcja źrenicyna światło

Silnie powiększoneźrenice

Zaczerwienione brzegi powiek (przy wciąganiu

narkotyku nosem)

Oczy i źrenice po zażyciu kokainy

Oczy i źrenice po zażyciu ecstasy


Możliwe powiększenie

źrenic

Oczy i źrenice po zażyciu grzybów halucynogennych


Silnie zmniejszoneźrenice

Zabrązowione oczodoły (długotrwałe zażywanie)

Opadające górne powieki

Oczy i źrenice po zażyciu opiatów


7.3. Bezprzyrządowe metody rozpoznawania zachowań narkotykowych i paranrkotykowych

Uwaga: badając oczy, należy brać pod uwagę, iż osoba badana może zażywać krople do oczu, np. z atropiną.

Istniej kilka cech (zachowań) oczu, które mogą świadczyć o przyjmowa-niu narkotyków:• zaczerwienione białka (palenie marihuany)• brązowe otocznie oczu - ziemiste (zażywanie opiatów)• powiększone źrenice (zażywanie amfetaminy lub kokainy)• silnie zmniejszone źrenice (zażywanie opiatów)• powiększone źrenice (palenie marihuany)• silnie zaczerwienione brzegi powiek (snifowanie kokainy lub amfeta-

miny).

• badanie oczu polega na skierowanie strumienia światła na źrenice. Przesuwając światło latarki od lewego oka do prawego i odwrotnie,

Badając oczy, oceniamy:► średnicę źrenic► reakcję na światło► oczopląs► zaczerwienienie spojówek► łzawienie oczu► opadnięcia powieki► zaczerwienienie brzegów po-

wiek► niechęć zdjęcia okularów

przeciwsłonecznych.

► duże średnice źrenic (pow. 6 mm) mogą wskazywać na zażycie substancji pobudza-jącej (amfetamina, kokaina, efedryna, marihuana).

► małe źrenice (pon. 3 mm mogą wskazywać na zażycie mari-huany (rzadko) i jej pochod-nych lub jednego z opiatów).

► osoba pod wpływem narkoty-ków ma opóźnioną reakcję na światło – wolniej zwężaja się źrenice po kontakcie z silnym źródłem światła.

1. Sprawdzenie wielkości źrenic i reakcji na światło

2. Badania oczu i źrenic


obserwujemy jednocześnie reakcję źrenic (rozszerzanie, zwężanie lub brak reakcji). Takie badanie może dostarczyć wstępnych wskazówek, co do rodzaju zażytego środka odurzającego.

Badanego zakręca się 5 razy przez 10 sek. wokół osi ciała. Następnie badający winien

unieruchomić palec wskazujący w odległości ok. 20-25 cm przed nosem badanego i zmierzyć czas w sekundach trwania następującego po nim mi-mowolnego drżenia oka, aż do bezruchu. Normalny czas drżenia wyno-si do 6 sekund. Jeśli, przy maksymalnym wychyleniu oka, wystąpi silne drżenie, tzw. oczopląs poziomy, wówczas może to być uznane za sygnał, że badany pozostaje pod wpływem środków działających na ośrodkowy układ nerwowy lub znajduje się pod wpływem alkoholu. Uwaga: lekkie drżenie oczu jest naturalne.

Oczopląs przy skierowaniu gałek ocznych w bok to drżenie oka przy nieruchomym spo-glądaniu w bok. W tym przypadku mamy do

czynienia z procesem nieświadomym, osoba badana nie może wywierać żadnego wpływu na jego przebieg. Wpływ alkoholu i leków sprzyja wy-stąpieniu oczopląsu, który daje się wówczas stosunkowo łatwo zaobser-wować i ocenić. Podczas ruchu gałek ocznych w bok kąt, przy którym rozpoczyna się drżenie oczu, zmniejsza się wraz z rosnącym stopniem od-działywania alkoholu lub leków.

W pierwszej kolejności sprawdza się reakcje oczu przy ruchu w pozy-cji poziomej. W tym przypadku należy zwracać uwagę na:► skaczące ruchy oczu przy obserwacji przedmiotu (prawe oko, lewe

oko)► silne drżenie oczu (występowanie oczopląsu poziomego) przy maksy-

malnym odchyleniu (prawe oko/lewe oko)► wczesne drżenie oczu przy kącie odchylenia mniejszym niż 30o.

Prosimy osobę o skierowanie gałek ocznych maksymalnie w prawo lub w lewo. Jeśli przy

maksymalnym wychyleniu oka wystąpi silne drżenie, tzw. oczopląs po-ziomy, wówczas może to być uznane za sygnał, że badany pozostaje pod

2.1. Oczopląs poobrotowy

2.2. Oczopląs przy skierowaniu gałek ocznych w bok

2.3. Silne drżenie oka


wpływem środków działających na ośrodkowy układ nerwowy lub pod wpływem alkoholu. Bardzo lekkie drżenie jest naturalne. W przypadku wszystkich testów badających oczopląs przy skierowaniu gałek ocznych w bok należy zwracać uwagę na równomierną reakcję obojga oczu. W przypadku stwierdzenia znacznych różnic między prawym a lewym okiem nasuwa się podejrzenie, że ich przyczyną są wady wzroku.1

Testy te można prowadzić ze wszystkimi badanymi, niezależnie od ich i wieku. Celem testu jest sprawdzenie dokładności wewnętrznego „zega-ra” badanego. Bardzo silnie przyspieszone lub zwolnione poczucie czasu może wskazywać na spożycie niektórych narkotyków i leków. W badaniu sprawdza się także zmysł równowagi. Zaburzenia uwidaczniają się w trak-cie testu poprzez chwianie głowy lub kołysanie całego ciała.

W trakcie testu należy mierzyć czas, który minął. Po ponownym otwarciu oczu przez badanego i powiedzeniu słowa „stop” zadaje się mu pytanie, jak długo pozostawał w tej pozycji. Test można przerwać po 90 sek., gdy nie uczyni tego sam badany.

1 Narkotyki i kierowcy, red. M. Jędrzejko, Fundacja PEDAGOGIUM, Warszawa 2008.

Aby przeprowadzić badanie poleca się badanemu:► złączyć stopy i ułożyć ręce po bokach wzdłuż tułowia;► utrzymać tę pozycję w czasie, gdy udzielane są ko-

lejne instrukcje► po sygnale rozpoczęcia testu badany powinien oprzeć

głowę na karku i zamknąć oczy. Gdy, jego zdaniem, minie 30 sek. winien podnieść głowę do normalnej pozycji, otworzyć oczy i powiedzieć „stop”. Nie na-leży sugerować liczenia do 30, nie wolno jednak tego zabronić.

Przebieg testu:

3. Test Romberga - badanie czynności ruchu i koncentracji


Większość narkotyków i paranarkotyków zaburza koordynację rucho-wą. Wykorzystując tę wiedzę prosimy badanego, aby stanął przed nami z opuszczonymi rękoma, złączył stopy, wyprostował sylwetkę i patrzył przed siebie. Następnie prosimy, aby trzymając ręce wzdłuż ciała, wy-ciągnął palce wskazujące obu dłoni, a pozostałe zacisnął i zamknął oczy. Po wykonaniu tych czynności przez badanego wydajemy mu następujące polecenie:

– proszę na moją komendę „lewa” dotknąć palcem wskazującym lewej dłoni czubek nosa, a na komendę „prawa” odpowiednio palcem wskazu-jącym prawej dłoni;

– komendę powtarzamy 9 razy obserwując, czy palec trafi a dokładnie w czubek nosa.

Jeśli na 9 prób więcej niż 3 będą błędne, oznacza to, że badany znajdu-je się pod wpływem jakiejś substancji zaburzającej jego koordynację.

Dokładna metodyka badania jest następująca - osoba badana powinna otrzymać w kolejności następujące polecenia:► złączyć stopy i ułożyć ręce po bokach wzdłuż tułowia► obydwie ręce zacisnąć w pięść, wyciągając przy tym palce wskazu-

jące► głowę lekko oprzeć na karku i zamknąć oczy► po otrzymaniu polecenia „lewa” lub „prawa”, przesunąć palec

wskazujący odpowiedniej ręki do czubka nosa i dotknąć go

► znaczne różnice między szacunkowym a rzeczywi-stym czasem (pow. 30 sek.), mogą świadczyć o stanie pod wpływem substancji psychoaktywnej

► drżenie całego ciała lub drżenie powiek► wiotka postawa (niewielkie napięcie mięśniowe); ► zachwiania postawy pionowej► chwianie głowy lub kołysanie całego ciała z boku na

bok lub przód–tył► mimowolne ruchy całego ciała, zwłaszcza wykony-

wanie kroków, w celu utrzymania postawy pionowej.

Ocena przebiegu testu

4. Próba palec-nos


► po dotknięciu czubka nosa ułożyć rękę wzdłuż tułowia► oczy pozostawić zamknięte do czasu zakończenia testu.Po zakończeniu badany może otworzyć oczy.

Osoba badana stoi na linii (może to być pas ruchu – jeśli warunki na to pozwalają – lub pobocze, chodnik), jedna stopa usta-

wiona jest bezpośrednio przed drugą, ręce winny być ułożone po bokach wzdłuż tułowia – najlepiej przyciągnięte do tułowia. Badany proszony jest o nierozpoczynanie testu, zanim nie zostaną udzielone wszystkie instruk-cje i nie zostaną one przez niego dobrze zrozumiane.

Uwaga: w tej pozycji można zaobserwować chwianie się lub całkowi-ty brak umiejętności stania w takiej postawie, co wskazuje na zaburzenie OUN oraz błędnika.

Badany otrzymuje następujące polecenia:► proszę postawić lewą stopę na linii► bezpośrednio przed nią postawić prawą stopę► w trakcie całego testu trzymać ręce ułożone po bokach wzdłuż tuło-

wia► stać w tej pozycji do czasu udzielenia wszystkich instrukcji► nie rozpoczynać realizacji testu zanim nie zostanie do tego wezwany► po wydaniu polecenia rozpoczynamy test► w trakcie wykonywania powyższych czynności badany powinien kie-

rować spojrzenie cały czas na stopy, ręce pozostawić w pozycji wzdłuż tułowia i głośno liczyć wszystkie kroki.Jeśli w trakcie udzielania instrukcji badany opuści pozycję wyjściową,

wówczas należy zaczekać z kontynuowaniem wyjaśnień, aż przyjmie on znów pozycję wyjściową. Gdy badany podczas testu zapomni o głośnym

Charakterystyczne nieprawidłowości występujące pod-czas tego testu to:► chybienie czubka nosa► używanie niewłaściwej ręki► używanie niewłaściwego palca.


Sposób przeprowadzenia testu

5. Test dziewięciu kroków


liczeniu kroków, albo o patrzeniu na stopy, wówczas należy mu o tym przypomnieć. Zadania te stanowią stały element testu.

Metodyka prowadzenia testu jest następująca:► Na komendę badającego badany wykonuje 9 kroków wzdłuż linii,

przy czym należy stawiać jedną stopę bezpośrednio przed drugą. Badany powinien przy tym głośno liczyć swoje kroki.

► Po wykonaniu 9 kroków badany wykonuje obrót o 180 stopni, na stopie, którą wykonany został ostatni krok. Badanemu nie wolno przy tym zejść z linii. Podczas obrotu badanemu wolno wykonać kilka małych pomocniczych kroków drugą stopą.

Zaprezentowane powyżej testy nie dają całkowitej pewności, co do stanu ponarkotykowego, ale wskazują na wystąpienie zaburzenia OUN oraz zdolności psychomotorycznych. Tak, jak wskazano wcześniej zasad-nym jest ostateczne potwierdzenie stanu testem narkotykowym. Ale nawet w przypadku jego braku, dają policjantowi podstawy (żandarmowi, osobie odpowiedzialnej za dopuszczenie do prowadzenia pojazdu) do wyłączenia badanego z kierowania pojazdem.

Podkreślmy także, że praktyka oceny zagrożeń ruchu drogowego jed-noznacznie wskazuje, iż pojawiają się w nim nowe zagrożenia wynikające z używania przez kierowców z substancji działających podobnie do nar-

Na fakt zażycia substancji działającej podobnie do alko-holu mogą wskazywać następujące symptomy: ► zaburzenia równowagi w trakcie wysłuchiwania in-

strukcji► zbyt wczesne rozpoczęcie wykonywania poleceń► zatrzymanie się podczas wykonywania testu► chwiejny krok w trakcie testu► nieustawienie stóp bezpośrednio jedna przed drugą

(trudność w wykonaniu tej czynności)► zejście z linii prostej► używanie rąk do utrzymania równowagi► zaburzenia równowagi podczas wykonywania obrotu► nieprawidłowe wykonanie obrotu► nieprawidłowa liczba wykonywanych kroków.



kotyków. Jak wskazano wcześniej, są to przede wszystkim tzw. dopala-cze oraz tzw. środki wzmacniająco-pobudzające. Ich sprzedaż w Polsce rośnie gwałtownie, tak jak ich rodzaje i typu. Ich produkcja oparta jest o dopuszczone do użycia substancje (kofeina, tauryna, niacyna, witaminy) lub też producenci stosują „kruczki” prawne poprzez stosowanie opisów typu „Środek kolekcjonerski, nieprzeznaczony do użycia”. Skutkiem jest szybkie pojawienie się mechanizmu uzależnienia, zmuszającego do sięga-nia po kolejne porcje danej substancji.

7.4. Napoje energetyczne (współpraca Jarosław Korczak)

Napoje energetyczne należą do grupy produktów żywnościowych o największym wzroście sprzedaży, a tym samym popularności konsu-menckiej. Są promowane jako produkty zwiększające zdolności psychofi -zyczne organizmu, jako produkty bezpieczne, odpowiadające wzrastające-mu tempu życia. Ich producenci zalecają spożycie w celu odzyskania lub utrzymania na wysokim poziomie energii fi zycznej i sprawności psychicz-nej. Jak wynika z badań (Fundacja Pedagogium 2009, Szkoła Główna Go-spodarstwa Wiejskiego 2010) piją je głównie uczniowie i studenci podczas przygotowań do egzaminu i bezpośrednio przed nim, kierowcy udający się w długie trasy, przedstawiciele zawodów biznesowych, a także osoby pracujące w godzinach nocnych. Są szeroko używane przez żołnierzy i po-licjantów, a także pracowników instytucji działających w ruchu ciągłym (kierowcy autobusów, tramwajów). Badacze tego problemu wskazują, iż nowym zjawiskiem jest spożywanie środków energetyzujących jeszcze przed intensywnym wysiłkiem oraz przyjmowanie ich w trakcie spotkań towarzyskich (często w połączeniu z alkoholem). Połączone z alkoholem są wyjątkowo niebezpieczną mieszanką, gdyż składniki zawarte w napo-jach energetycznych wzmagają działanie alkoholu. Osoba pod wpływem drinków alkoholowo-energetyzujących mimo, że jest w stanie nietrzeź-wym i są u niej widoczne oznaki upojenia alkoholowego, podejmuje dal-sze aktywne zachowania, choć wiadomo, iż jej organizm nie jest w stanie wykonać wielu czynności (np. sprawnie prowadzić pojazdu).

Do klasycznych skutków mieszania alkoholu i napojów energetyzu-jących zaliczyć należy: uczucie niepokoju, wysoką drażliwość oraz nad-mierne pobudzenie, zaś powrotowi do fi zjologicznej równowagi organi-zmu nierzadko towarzyszy stan rozstrojenia, stany lękowe i depresyjne, a także zaburzenia pamięci i koncentracji.


7.5. Analiza wybranych składników napojów energetyzujących a kierowanie pojazdem

• Kofeina – należy do alkalaidów roślinnych występujących w liściach,

nasionach i owocach takich roślin, jak kawa, herbata czy ziarno kaka-owe.

► Maksymalne stężenia kofeiny we krwi następuje po ok. 20-30 mi-nutach od momentu spożycia. Czas połowicznego rozpadu kofeiny u osób dorosłych wynosi 4-5 godzin.

► U osób palących czas rozkładu kofeiny jest o 30 do 50 procent krót-szy niż u osób niepalących.

► U kobiet stosujących doustne środki antykoncepcyjne jest 2-krotnie wyższy, a u kobiet ciężarnych nawet 3-krotnie i dochodzi do 18 godzin w zaawansowanej ciąży. W przypadku osób uzależnionych od alkoho-lu okres połowicznego wydalania kofeiny wydłuża się kilkukrotnie.

► U osób z wrażliwością na kofeinę można zaobserwować zbytnią pobudliwość, uczucie niepokoju czy przyspieszone oddychanie.

► Nadużywanie kofeiny prowadzi do przyzwyczajenia, z objawami niewielkiego zwiększenia tolerancji.

Pozytywne działanie kofeiny: pobudza ośrodkowy układ nerwowy (wpływa bezpośrednio na korę mózgową), likwiduje zmęczenie psy-chiczne i fi zyczne, przyspiesza reakcje psychiczne, polepsza koordyna-cję myśli, usprawnia pamięć. Jednocześnie kurczy naczynia mózgowe i może być stosowana przy migrenowych bólach głowy. Podnosi także nieznacznie ciśnienie krwi, co bywa niekiedy zbawienne dla niskoci-śnieniowców lub meteoropatów.

Mieszanie napojów energetyzujących z alkoholem prowadzi do zabu-rzenia oceny zdolności psychofi zycznych i podtrzymywania aktywnych zachowań.Spożywanie substancji energetyujących w ilościach przekraczających normy dzienne prowadzi do zaburzenia funkcjonowania UON i innych układów człowieka.


Kofeina jest najbardziej rozpowszechnionym, pobudzającym alkaloidem na całym świecie, także w Polsce. Głównym źródłem tego alkaloidu są kawa i herbata, ale może być syntetyzowany przez 63 gatunki roślin. Alkaloidy są to naturalne substancje pochodzenia roślinnego. Występują w nasionach, liściach, łodygach i korzeniach roślin. Nie mają właściwości odżywczych, a spożywane są z powodu właściwości pobudzających. Uznaje się, że do-minującymi czynnikami sprzyjającymi rozpowszechnieniu się picia kawy są jej walory smakowe oraz efekty pobudzające. Filiżanka mocnej kawy za-wiera 100-200 mg, przeciętnej 40-50 mg kofeiny i działa 5-6 godzin. Wypita w godzina wieczornych może być przyczyną bezsenności.

Wystąpienie negatywnych następstw przy nadmiernym dawkowaniu kofeiny ma charakter osobniczy i jest uzależnione od takich czynników jak dzienna dawka, wielkość ciśnienia tętniczego czy nałóg związany z piciem kawy (Semczuk, 2005). Najczęściej występującymi objawami działania kofeiny są choroby serca, nadciśnienie tętnicze, osteoporoza (wypłukiwa-nie wapnia i magnezu), zwiększenie wydzielania kwasu solnego w żołąd-ku, bóle w nadbrzuszu, nudności i zgaga, choroba refl uksowa przełyku (zmniejszenie napięcia dolnego zwieracza przełyku powodującym zarzu-canie treści żołądkowej do przełyku).

Przy zatruciach kofeiną pojawia się uczucie silnego pobudzenia psy-chicznego i ruchowego, połączonego z drżeniem mięśni, nudnościami, bó-lem głowy, bezsennością, tachykardią. Widoczne objawy zatrucia to: świa-tłowstręt, bóle głowy, rozszerzenie źrenic, lek, pobudzenie, bezsenność.

Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem kofeiny w organizmie:► wysokie spożycie kofeiny powoduje trudności z zajściem w ciążę i za-

grożenie ciąży► kofeina działa niekorzystnie na osoby chore na jaskrę lub z nadciśnie-

niem ocznym► brak realnej oceny zdolności organizmu przy kierowaniu pojazdem;► prowadzone są badania, czy kofeina nie przyczynia się do powstania

niektórych nowotworów

Kawy nie powinny pić osoby, które mają zaawansowaną miażdżycę, za-burzenia czynności serca (częstoskurcz, niemiarowość), nerwicę (nad-pobudliwość), nadciśnienie tętnicze, osteoporozę; będące w okresie przekwitania, cierpiące na chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy, zapalenie żył, hemoroidy oraz mające niedobór magnezu.


► systematyczne codzienne przyjmowanie kofeiny przez dłuższy czas w dawce większej niż 500 mg może spowodować uzależnienie psy-chiczne i fi zyczne. Śmiertelna doustna dawka kofeiny wynosi 10–12 g. Zgon następuje w wyniku porażenia układu ośrodka oddechowego.

Spożywanie dużych ilości kofeiny przy kierowaniu pojazdem zwięk-sza zdolność do dłuższej jazdy, jednak zachowania kierowcy cechują się obniżonymi reakcjami na zagrożenia drogowe oraz zawężeniem oceny ruchu drogowego. Pobudzeniu umysłowemu nie towarzyszy adekwatne utrzymywanie się zdolności fi zycznych. Istotnym jest także zaburzanie naturalnego rytmu funkcjonowania organizmu. Długotrwale używanie środków zawierających duże ilości kofeiny prowadzi do zaburzeń snu oraz potrzeby sięgania po leki nasenne.

• Tauryna – jest kwasem aminoetylosulfonowym (produkt dekarboksy-lacji kwasu cysteinowego) i naturalnie występuje w organizmie ludz-kim w mięśniach, wątrobie i mózgu, w płytkach krwi i żółci, gdzie z kwasami żółciowymi tworzy kwasy taurocholowe. Wzmacnia dzia-łanie kofeiny, stąd jej obecność w napojach energetyzujących.

Działanie kofeiny w połączeniu z innymi substancjami:– potęgowanie działania leków przeciwbólowych– zmniejsza skuteczność środków uspokajających– niektóre antybiotyki powodują zmniejszenie (hamowanie) wydalania

kofeiny z organizmu.

Tauryna ogranicza produkcję hormonów odpowiedzialnych za spalanie i wydalanie tłuszczów, między innymi serotoniny, która – w warunkach fi zjologicznych – przenosi do mózgu informacje z pracujących mięśni o ich przeciążeniu. Tauryna, blokując tę informację sprawia, że nawet podczas dużego wysiłku nie odczuwamy zmęczenia, co jest niebezpiecz-ne dla układu krążenia. Tauryna spełnia w organizmie szereg funkcji, w tym: modulacji wewnątrzkomórkowej homeostazy wapnia; stabili-zacji błon komórkowych; osmoregulacji; zmiatania wolnych rodników; ochrony komórek nerwowych przed uszkodzeniami; hamowania neuro-transmisji.


Zaburzenia odczuwania zmęczenia na skutek nadużywania tauryny mogą prowadzić do utraty fi zycznej kontroli prowadzenia pojazdu (np. opóźnione skręcanie, brak szybkich reakcji motorycznych – hamowanie).

• Witamina B1 (tiamina) Witamina B1, w połączeniu ze specyfi cznymi białkami enzymatycz-

nymi, uczestniczy głównie w przemianie pośredniej węglowodanów. Jedną z najważniejszych reakcji jest oksydacyjna dekarboksylacja alfa-ketokwasów, a szczególnie kwasu pirogronowego i alfa-ketoglutarowe-go. Jako koenzym układu transketolazy, pirofosforan tiaminy uczestniczy w reakcjach cyklu pentozowego, w którym powstaje ryboza niezbędna do syntezy nukleotydów.

Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem witaminy B1 w organi-zmie:► zawroty głowy► nadwrażliwość ► drżenie mięśni► zaburzenia rytmu serca► pojawienie się reakcji alergicznych.

Tab. 1. Zalecane dzienne spożycie RDA.

Zalecane dzienne spożycie (RDA) dla witamin i składników mineralnych – wartości referencyjne przyjęte przez Unię Europejską

Nazwa Jednostka RDAWitamina A µg 800Witamina D µg 5Witamina E mg 10Witamina C mg 60Tiamina mg 1,4Rybofl awina mg 1,6Niacyna mg 18Witamina B6 mg 2Kwas foliowy µg 200Witamina B12 µg 1Biotyna mg 0,15Kwas pantotenowy mg 6Wapń mg 800


Fosfor mg 800Żelazo mg 14Magnez mg 300Cynk mg 15Jod µg 150

• Witamina B6Nazwa witamina B6 obejmuje grupę trzech naturalnych związków piry-

dynowych ulegających w organizmie wzajemnym przekształceniom i wyka-zujących podobne działanie biologiczne. Uczestniczy w przemianie amino-kwasów i syntezie białek oraz w metabolizmie kwasów tłuszczowych. Jest niezbędna w syntezie porfi ryn (synteza hemu do hemoglobiny – niezbędnej w produkcji krwinek czerwonych) i hormonów (np. histaminy, serotoniny). Witamina B wpływa na funkcjonowanie układu nerwowego oraz podnosi od-porność immunologiczną organizmu i uczestniczy w tworzeniu przeciwciał.

Spożywana w ilości większych niż 2 g dziennie może być przyczyną zaburzeń neurologicznych, takich jak: ► brak koordynacji mięśni► zwyrodnienia tkanki nerwowej► słabość mięśni► niepewny chód► uczucie mrowienia► nadmiar witaminy B6 odbija się niekorzystnie na obecności amino-

kwasów we krwi.

• GuaranaGuarana jest zielonym krzewem wytwarzającym owoce mające czar-

ne nasiona, które zawierają dużą ilość kofeiny (4%), trzykrotnie więcej w porównaniu z kawą. Wysoka zawartość kofeiny powoduje, że jest coraz częściej stosowana w różnych produktach wzmacniających.2

► Guarana ma potwierdzone naukowo właściwości energetyzujące i witalizujące oraz podnoszące poziom odporności immunolo-gicznej, a także inne – w odpowiednich ilościach cenne – walory lecznicze (np. analgetyczne i łagodzące migrenę, co znalazło zasto-sowanie w tabletkach przeciwbólowych), a także antydepresyjne

2 Dane za stroną internetową: http:// www.psychologia.edu.pl (12.11.2008).


czy psychostymulacyjne stawiają tę roślinę w rzędzie najbardziej interesujących leczniczych roślin zielarskich i używek.

► Guarana jest środkiem bardzo silnie pobudzającym ośrodkowy układ nerwowy, a zwłaszcza korę mózgu. Zawarta w niej kofeina ułatwia percepcję wrażeń i ich kojarzenie.

► Wskutek stosowania guarany postrzeganie staje się łatwiejsze, procesy myślowe przebiegają szybciej i sprawniej. Jednak w więk-szych dawkach upośledza koncentrację, powoduje tzw. gonitwę myśli - kojarzenie jest tak szybkie, że przy braku możliwości kon-centrowania uwagi na jednym przedmiocie dochodzi do stanu ogól-nego rozbicia myślowego.

► W zbyt dużych dawkach powoduje długotrwałą, męczącą bezsen-ność.

Działanie guarany na inne ośrodki przejawia się głównie w pobu-dzeniu ośrodka naczynioruchowego, skurczu naczyń krwionośnych jelit, nieznacznym podwyższeniu ciśnienia tętniczego krwi, skurczu naczyń mózgowych. W badaniach naukowych dowiedziono, że przedawkowanie guarany może wywoływać bardzo niebezpieczne konsekwencje dla zdro-wia człowieka. Szczególnie na negatywny wpływ guarany narażone jest serce (zaburzenia rytmu pracy).

Niebezpieczeństwa związane z przedawkowaniem guarany:► Zatrucie guaraną (dokładniej kofeiną) charakteryzuje się silnym po-

budzeniem psychoruchowym, przyspieszeniem akcji serca, biegunką i wymiotami. W literaturze tematu zostały opisane przypadki wystą-pienia silnych zaburzeń rytmu serca nawet po niewielkich ilościach guarany (Canzon, Cooke, McCarthy, 2001).

• Żeń–szeńŻeń–szeń jest dziko rosnącą rośliną, uprawianą głównie w Japonii,

Chinach i na Półwyspie Koreańskim. Jego najważniejszy składnik to gin-senozydy. Działanie ich polega na zwiększeniu możliwości hemoglobiny do przyłączania tlenu. Wzrasta wtedy energia i zdolność organizmu do wy-siłku, poprawia się koncentracja oraz pamięć, rośnie odporność na stres.

Już niewielkie przedawkowanie guarany, a w niektórych przypadkach nawet zażycie niewielkiej ilości, może być przyczyną wystąpienia sil-nych zaburzeń rytmu serca.


W badaniach medycznych nie dowiedziono istotnych właściwości wskazujących na znaczącą poprawę zdrowia osób korzystających z pro-duktów powstałych na bazie żeń-szeń. Wiadomo natomiast, że w zależno-ści od przyjętej dawki, podwyższa on lub obniża ciśnienie krwi.

Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem żeń-szenia w organizmie:► tzw. zespół żeń-szeniowy, objawiający się sennością i osłabieniem or-

ganizmu, zmianami skórnymi, bólami głowy, a także biegunką► przedawkowanie przez osoby cierpiące na znaczne skoki ciśnienia

oraz choroby sercowe, ponieważ znacznie podwyższa, bądź obniża on ciśnienie krwi

► może wywoływać arytmię serca, bezsenność oraz wpływać na poja-wienie się reakcji alergicznych

► nie może być stosowany przez osoby chore na hemofi lię, gdyż wyka-zuje silne działanie przeciwzakrzepowe

► należy zachować szczególną ostrożność przy stosowaniu preparatów z żeń-szeń przez dzieci i kobiety w ciąży.

• Miłorząb japońskiMiłorząb japoński jest gatunkiem drzewa należącego do rodziny mi-

łorząbowatych i jest obecnie jedynym żyjącym reprezentantem tego ga-tunku. Pochodzi z Chin, a w Europie pojawił się w XVIII wieku. Zawiera fl awonidy glikozydowe i terpeny, mające właściwości antyoksydacyjne (antyutleniacze). Substancje te, używane w bezpiecznych dawkach, usu-wają z organizmu wolne rodniki, chroniąc go przed miażdżycą i spowal-niając procesy starzenia.

Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem miłorzębu japońskiego:► U pewnej grupy osób po spożyciu miłorzębu japońskiego pojawić się

może rozstrój żołądka, bóle oraz zawroty głowy.► Nie zaleca się łączenia miłorzębu z takimi lekami, jak aspiryna, ze

względu na jego właściwości zmniejszające agregację płytek krwi, co skutkować może ryzykiem krwotoków wewnątrzczaszkowych.

Miłorząb japoński spożywany w bardzo dużych dawkach może być przy-czyną wylewu krwi do mózgu. Stosowanie preparatów zawierających wyciągi z miłorzębu powinno odbywać się po konsultacji medycznej lub farmaceutycznej.


Obecnie pojawiło się w aptekach wiele suplementów leków zawierają-cych miłorząb, farmaceuci ostrzegają jednak przed pochopnym i nieodpo-wiedzialnym ich stosowaniem. Należy bezwzględnie przestrzegać dawko-wania podanego na opakowaniu, bądź zalecanego przez lekarza, ponieważ przyjęcie zbyt dużej dawki leku skutkować może pojawieniem się działań ubocznych, takich jak bezsenność, nudności i wymioty, a także krwotoków i niesłychanie niebezpiecznych wylewów krwi do mózgu.

Negatywny wpływ miłorzębu na zdrowie człowieka, w przypadku jego niewłaściwego przyjmowania, zaobserwowano w trakcie badań pro-wadzonych w Stanach Zjednoczonych AP.

7.6. Substancje znajdujące się w syropach

Syropy zawierają często po kilkanaście różnych substancji. Działanie części z nich nie jest do końca przebadane, zwłaszcza w reakcjach i z in-nymi substancjami. Nowym, ale coraz bardziej popularnych zjawiskiem jest poszukiwanie przez producentów nowych roślinnych, w tym egzo-tycznych baz do produkcji farmaceutyków.

• EfedrynaSubstancją odpowiedzialną za pobudzające właściwości omówionych

powyżej syropów jest efedryna, a dokładniej – chlorowodorek efedryny. Efedryna jest alkoidem roślinnym (pierwszy raz została wyizolowana z rośliny Ephedra vulgaris w XIX wieku przez japońskiego chemika Na-gayoshi Nagi3. W formie wstrzyknięć była podawana japońskim pilotom kamikadze w czasie II wojny światowej. Stosowana jest w celu zwiększe-nia pobudzenia organizmu, zmniejszenia apetytu, jako środek, który ma zwiększyć koncentrację i uwagę, lekarstwo na nieżyt nosa oraz do leczenia niedociśnienia związanego z narkozą. Jest najczęściej dostępna w formie chlorowodorku i siarczanu.

3 W. Semczuk, Toksykologia współczesna, Warszawa 2005, PZWL, s. 320.

Przedawkowanie efedryny skutkuje niepokojami, stanami paranoiczny-mi, pobudzeniem psychomotorycznym. Stwierdzono także występowa-nie halucynacji oraz zachowań agresywnych.Przedawkowanie może prowadzić do zgonu.


Do najważniejszych skutków działania efedryny zalicza się: podwyż-szenie ciśnienia tętniczego krwi (skurcz naczyń oporowych), dzięki temu znalazła zastosowanie w leczeniu niedociśnienia, zwiększenie siły skur-czu mięśnia sercowego, przyspieszenie akcji serca, rozszerzenie oskrzeli (rozkurcz mięśni gładkich oskrzeli), pobudzenie ośrodkowego układu ner-wowego, zwiększenie przepływu krwi przez tętnice wieńcowe, mózgowe i zaopatrujące mięśnie prążkowane, zmniejszenie przepływu przez tętnice trzewne oraz zaopatrujące skórę.

Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem efedryny:Efekty uboczne mają miejsce najczęściej w przypadku używania efe-

dryny niezgodnie z przeznaczeniem w dużych ilościach wielokrotnie prze-kraczających dawkę terapeutyczną. Do głównych negatywnych objawów nadużywania zaliczamy: ► układ sercowy i krwionośny: tachykardia, arytmia serca, choroba

wieńcowa, czy nadciśnienie► zmiany skórne: zaczerwienienie skóry, pocenie się, trądzik (wysypki

skórne)► układ trawienny: nudności, nieżyt żołądka, utrata apetytu► układ moczowo-płciowy: zwiększone wydalanie moczu z powodu

zwiększonego ciśnienia krwi► układ nerwowy: niepokój, chaotyczność, bezsenność, umiarkowana

euforia, manie i rzadko halucynacje, wrogość, mrowienie, paranoja, pobudzenie psychomotoryczne

► układ oddechowy: duszności, obrzęk płuc► pozostałe niepożądane objawy: wzrost temperatury ciała średnio o 1°C,

zawroty głowy, ból głowy, drżenie mięśniowe (Gean, Hiatt, Meyers, 1997), hiperglikemia, suchość w ustach.Przedawkowanie może prowadzić do śmierci. Dawka śmiertelna efe-

dryny wynosi 2 gramy przy podaniu doustnym (Seńczuk, 1999). Przyjmo-wanie wysokich dawek efedryny może prowadzić do uszkodzenia mózgu z powodu ciągłego oddziaływania na neurotransmitery. Efedryna może być przyczyną uszkodzenia naczyń krwionośnych z powodu towarzyszą-cego nadciśnienia. Efedryna może powodować także zmniejszenie napię-cia mięśniowego oraz psychozy paranoidalne. Obserwowane psychozy są podobne do wywołanych przez amfetaminy (paranoja, halucynacje wzro-kowe i słuchowe) (Semczuk 2005). Badania na zwierzętach wskazują na możliwość uszkodzeń mózgu, mogących prowadzić do „tików” podob-nych do występujących w chorobie Parkinsona.


• DekstrometorfanDekstrometorfan (DXM) jest syntetyczną pochodna morfi ny. W medy-

cynie używany jest pod postacią bromowodoru, jako lek przeciw suchemu kaszlowi. Dawka śmiertelna wynosi powyżej 20 –25 mg/kg masy ciała. W większych dawkach, znacznie przekraczających dawki terapeutyczne, wykazuje działanie narkotyczne charakterystyczne dla dysocjantów oraz lekko euforyzujące.

Działanie DXM przebiega fazowo, tzn. w zależności od wielkości dawki, w pierwszej kolejności pojawiają się takie odczucia, jak zaburzenia wizji, euforia, pobudzenie psychoruchowe, osłabienie zmysłów słuchu, dotyku i smaku, halucynacje przy zamkniętych oczach (często przy udzia-le muzyki), swędzenie oraz nudności.

W kolejnych fazach pojawiają się zaburzenia z prawidłowym przetwa-rzaniem obrazu, nasilenie halucynacji, zamiast euforii pojawia się wraże-nie wglądu w głąb siebie, pobudzenie ruchowe jest zastąpione problemem z poruszaniem się, a w niektórych przypadkach bezruchem, pojawia się uczucie silnego znieczulenia, któremu towarzyszy wrażenie śmierci, mogą pojawić się także doznania „opuszczenia” ciała. Stany takie nierzadko kończą się śmiercią osoby nadużywającej DXM.

Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem dekstrometorfanu w orga-nizmie:

W połączeniu z narkotycznymi lekami przeciwbólowymi, alkoholem etylowym oraz innymi środkami o działaniu depresyjnym na ośrodko-wy układ nerwowy, DXM może nasilać depresję ośrodka oddechowego. Z kolei spożywanie DXM ze stymulantami (efedryna, amfetamina) może znacznie zwiększać ciśnienie tętnicze. Istnieją udokumentowane przypad-

Dekstrometorfan działa ośrodkowo, tłumiąc suchy kaszel w zapaleniu gardła, oskrzeli czy krtani. Maksymalna dawka dobowa wynosi 120 mg. Jako działania niepożądane mogą wystąpić: senność, zawroty głowy, nudności, biegunka, wzrost ciśnienia tętniczego. W niższych dawkach powoduje pobudzenie i halucynacje przy zamknię-tych oczach, natomiast przyjmowany w większych ilościach może po-wodować wrażenia całkowitego „oderwania” od ciała i depersonalizację. Powoduje także niezborność (ataksję), zaburzenia równowagi, kłopoty z mówieniem, jak i widoczne opóźnienie reakcji.


ki śmierci poprzez połączenie dekstrometorfanu z innymi substancjami (efedryna) (Łukasik–Głębocka, 2008). Dekstrometorfan może powodo-wać uzależnienie psychiczne. Przedawkowanie DXM może doprowadzić do śmierci na skutek depresji układu oddechowego. Wzrostowi popular-ności DXM sprzyjają opinie, że swoim działaniem przypomina oddziały-wanie etaminy i PCP.

Dekstrometorfan staje się toksyczny w dawkach miedzy 25 a 30 mg/kg masy ciała (White, 2010).


7.8. Tabele poglądowe – Człowiek a narkotyki (współpraca Jarosław Korczak)

1. Amfetamina – działanie na organizm człowiekaKierowcy znajdujący się pod wpływem amfetaminy mają tendencję

do maksymalnego wydłużenia czasu jazdy (brak poczucia zmęczenia i po-trzeby snu), bardzo gwałtownych reakcji z kierownicą (bardzo bliskie „na-jeżdżanie” na tył jadącego pojazdu; gwałtowne i ryzykowne wyprzedza-nie; bardzo szybka jazda). Amfetamina opóźnia reakcję świetlną do 1,5 s.

Oczy, źrenice – znaczne powiększenie źrenic, zabu-rzenia ostrości widzenia.

Układ oddechowy – skró-cony, nieregularny i przy-spieszony oddech.

Układ krążenia/ krwionośny – zwiększone ciśnienie krwi, zwężenie naczyń krwiono-śnych.

Układ pokarmowy – zmniej-szenie lub brak łaknienia, może występować jadło-wstręt, brak potrzeby uzu-pełniania płynów, suchość w ustach.

Układ wydalniczy – biegun-ka, zwiększone wydalanie moczu.

Inne układy – uszkodzenie nerek, wątroby, śledziony, trzustki.

Centralny Układ Nerwowy – wzmożona stymulacja, silne pobudzenie psycho-ruchowe, zwiększone wy-dzielanie dopaminy i nora-drenaliny, zmiany w pracy komórek nerwowych, bó-le głowy.

Słuch – omamy słuchowe.

Serce – arytmia serca, ko-łatanie serca, bóle wieńco-we, może prowadzić do za-wału serca lub do zapalenie naczyń krwionośnych i serca.

Mięśnie – drgawki.

Układ rozrodczy – pod-niecenie, pobudzenie sek-sualne, erekcja i orgazm trudny do osiągnięcia, bez-płodność u kobiet, zanik cy-klu miesiączkowego, zanik plemników u mężczyzn.

Skóra – wzrost temperatu-ry ciała, nadmierna potli-wość, przy dłuższym sto-sowaniu mogą pojawić się wypryski, wysychanie błon śluzowych.

Dawka śmiertelna: dla osoby dorosłej: 5-10 mg na kilogram wagi; dla dziecka: 0,1 g


Oczy, źrenice – rozszerze-nie źrenic, wyostrzenie po-strzegania, wytrzesz gałek ocznych, często zaczeriw-nione brzgi powiek.

Nos – suchość śluzówek, zmiany martwicze spo-jówek.

Układ krążenia/ krwionośny – wzrost ciśnienia krwi, po-czątkowe zwolnienia a na-stępnie, wzrost tętna, skurcz naczyń krwionośnych.

Układ koordynacji ruchu – stereotypie ruchowe.

Układ pokarmowy – na-przemiennie wzrost i spa-dek łaknienia.

Centralny Układ Nerwo-wy – brak potrzeby snu, sil-ne pobudzenie, bóle głowy, niepokój, stany lekowe, an-hedonia (utrata zdolności do odczuwania przyjemno-ści), udar mózgu, okreso-we zwężenie drobnych tęt-nic mózgowych, zaburzenia myślenia.

Serce – przyspieszenie ak-cji serca, zaburzenia akcji serca, niemiarowość rytmu serca, zawał serca.

Mięśnie – drżenie mięśnio-we, napady drgawkowe.

Układ rozrodczy – pobudza-nie seksualne, aż do agresji seksualnej.

Ciało/Skóra – wzrost tem-peratury ciała, bladość po-włok ciała, uczucie robacz-ków pod skórą, drżenie rąk, krańcowe wyczerpanie, duszność, potliwość.

Dawka śmiertelna: w zależności od sposobu użycia, przyjmowana doustnie: około 120 mg, wdychana przez nozdrza

i wkładana pod wargę: około 20 mg.

Układ oddechowy – przy-spieszenie oddechu, płytki oddech, suchość w ustach.

2. Kokaina – działanie na organizm człowiekaKierowcy znajdujący się pod wpływem kokainy mają tendencję do

bardzo szybkiej i ryzykownej jazdy. Coraz częściej obserwujemy jazdę po kokainie przez kierowców ścigających się w nielegalnych wyścigach, motocyklistów (ścigacze) oraz kierowców działających w grupach prze-stępczych.


3. Heroina – działanie na organizm człowiekaKierowcy znajdujący się pod wpływem heroiny i jej pochodnych tracą

całkowicie kontrolę nad prowadzeniem pojazdu (utrata kontroli wzroko-wej i słuchowej oraz koordynacji ruchu). Nie mają zdolności do oceny sytuacji na drodze, przez co stanowią śmiertelne niebezpieczeństwo. Pa-miętaj: osoba znajdująca się pod wpływem opiatów może całkowicie nie rozumieć słów i zachowań.

Dawka śmiertelna: długotrwałe zażywanie lub przedawkowanie prowadzi do śmierci, dla osoby nie używającej dawka śmiertelna wynosi

około 120–500 mg, narkomani przeżywają dawki do 1800 mg

Oczy, źrenice – silnie zwę-żone źrenice bardzo słabo reagujące na światło, opa-danie powiek, rozszerzenie źrenic. Brak kontaktu wzro-kowego z rzeczywistością.

Jama ustna/mowa: bełkotli-wa mowa, próchnica, utrata zębów, ślinotok.

Układ pokarmowy – wymio-ty, bóle brzucha, nudności.

Centralny Układ Nerwo-wy – depresyjny wpływ na ośrodkowy układ nerwowy, zmniejszenie odczuwania bólu. Osłabienie zdolności koncentracji uwagi, bezsen-ność.

Serce – zakłócenie rytmu pracy serca, zwalnianie ak-cji serca.

Mięśnie – zwiotczenie mię-śni, spadek masy ciała, dreszcze.

Układ rozrodczy - zaburze-nia miesiączki, zwiększone prawdopodobieństwo poro-nienia, bezpłodność.

Skóra – wzrost tempera-tury ciała, zapalenia skó-ry, gęsia skórka, wypryski i ropnie.

Układ oddechowy – hamo-wanie ośrodka oddechowe-go, wyciek z nosa, skurcz oskrzeli, astma.

Układ wydalniczy – spowol-niona perystaltyka żołądka i jelit, kurczenie zwieraczy, zmniejszenie wydzielania moczu.

Inne układy – zapalenie wątroby, żółtaczka, HIV w przypadku podawania drogą iniekcji.

Układ kostny - ból kości , zaawansowana próchnica zębów.


4. Opium – działanie na organizm człowiekaKierowcy znajdujący się pod wpływem opium tracą całkowicie kon-

trolę nad prowadzeniem pojazdu (utrata kontroli wzrokowej i słuchowej oraz koordynacji ruchu). Nie mają zdolności do oceny sytuacji na drodze, przez co stanowią śmiertelne niebezpieczeństwo.


około 120–500 mg, narkomani przeżywają dawki do 1800 mg.

Oczy, źrenice – silnie zwę-żone źrenice bardzo słabo reagujące na światło, opa-danie powiek, rozszerze-nie źrenic. Braku kontaktu z rzeczywistością.

Jama ustna/Mowa: bełkotli-wa mowa, próchnica, utrata zębów, ślinotok.


Centralny Układ Nerwo-wy – depresyjny wpływ na ośrodkowy układ nerwowy, zmniejszenie odczuwania bólu. Osłabienie zdolności koncentracji uwagi, bez-senność.



Układ rozrodczy – zaburze-nia miesiączki, zwiększone prawdopodobieństwo poro-nienia, bezpłodność.


Układ oddechowy – hamo-wanie ośrodka oddechowe-go, wyciek z nosa, skurcz oskrzeli, astma.

Układ wydalniczy – spowol-niona perystaltyka żołądka i jelit, kurczenie zwieraczy, zmniejszenie wydzielania moczu.

Inne układy – zapalenie wątroby, żółtaczka w przy-padku podawania drogą in-iekcji.

Układ kostny – ból kości (po odstawieniu), zaawan-sowana próchnica zębów.


5. Kompot („polska heroina”) – działanie na organizm człowiekaKierowcy znajdujący się pod wpływem kompotu tracą całkowicie

kontrolę nad prowadzeniem pojazdu (utrata kontroli wzrokowej i słucho-wej oraz koordynacji ruchu). Nie mają zdolności do oceny sytuacji na drodze, przez co stanowią śmiertelne niebezpieczeństwo.


około 120–500 mg, narkomani przeżywają dawki do1800 mg.

Oczy, źrenice – silnie zwę-żone źrenice, bardzo słabo reagujące na światło, opa-danie powiek, rozszerze-nie źrenic.

Jama ustna/mowa – beł-kotliwa mowa, próchnica, utrata zębów, ślinotok


Centralny Układ Nerwo-wy – depresyjny wpływ na ośrodkowy układ nerwowy, zmniejszenie odczuwania bólu. Osłabienie zdolności koncentracji uwagi, bez-senność. Całkowita utrata kontroli zachowań.



Układ rozrodczy – zaburze-nia miesiączki, zwiększone prawdopodobieństwo poro-nienia, bezpłodność.


Układ oddechowy – hamo-wanie ośrodka oddechowe-go, wyciek z nosa.

Układ wydalniczy – spowol-niona perystaltyka żołądka i jelit, zaparcia, kurczenie zwieraczy, zmniejszenie wydzielania moczu.

Inne układy – zapalenie wątroby, żółtaczka w przy-padku podawania drogą in-iekcji.

Układ kostny – ból kości (po odstawieniu) , zaawan-sowana próchnica zębów.

Układ krążenia/ krwionośny – zakażenie krwi, chowanie się żył.


6. Ecstasy – działanie na organizm człowiekaKierowcy znajdujący się pod wpływem ecstasy nie są zdolni do pro-

wadzenia pojazdu (zaburzenia kontroli wzrokowej, zaburzona kontrola ruchowa, nadpobudliwość). Ludzie pod wpływem ecstasy nie mają zdol-ności do oceny sytuacji na drodze, przez co stanowią śmiertelne niebez-pieczeństwo.

Dawka śmiertelna: wielkość dawki śmiertelnej jest nieznana; zażycie pojedynczej dawki może prowadzić do zachowań o najtragiczniejszych

skutkach; odnotowuje się wiele przypadków śmierci już po zażyciu pierwszej dawki ecstasy.

Oczy, źrenice – rozszerzo-ne źrenice, halucynacje wzrokowe.

Układ oddechowy – obni-żenie częstości oddechów.

Układ krążenia/ krwionośny – uderzenia krwi do gło-wy, nagłe wzrosty ciśnienia krwi, wynaczynienia we-wnątrzczaszkowe.

Układ pokarmowy – brak łaknienia, brak pragnienia powodujący silne odwod-nienie organizmu.

Układ rozrodczy – zaburze-nia aktywności seksualnej.

Inne układy – toksyczne uszkodzenie wątroby i nie-wydolność nerek.

Centralny Układ Nerwowy – problemy ze snem, zabu-rzenia nastroju.

Serce – bóle w klace pier-siowej, tachykardia, nie-miarowość serca, zapaść sercowo-naczyniowa.

Mięśnie - sztywnienie koń-czyn, wzmożenie odruchów.

Ciało/skóra – zlewne poty, hipertermia (stan podwyż-szonej temperatury ciała).

Pod nazwą ecstasy sprze-dawane są dość często mieszanki modyfi kowane strukturalnie, analogi meta-amfetaminy, których szyb-kość działania czy tok-syczność może być mocno zróżnicowana. W skrajnych przypadkach może pro-wadzić do śmierci (tablet-ki „UFO” których zażycie w 2000 roku w Gdańsku było przyczyną śmierci 9 osób).


7. LSD 25 – działanie na organizm człowiekaKierowcy znajdujący się pod wpływem LSD-25 nie są zdolni do pro-

wadzenia pojazdu (zaburzenia kontroli wzrokowej, zaburzona kontrola ruchowa, brak zdolności oceny sytuacji). Ludzie pod wpływem LSD nie mają zdolności do oceny sytuacji na drodze, przez co stanowią śmiertelne niebezpieczeństwo.

Dawka śmiertelna: przyjęcie narkotyku może prowadzić do działań, które w normalnych warunkach nie zostałyby podjęte, a w konsekwencji

do tragicznych następstw (w tym śmierci). Dawka śmiertelna to 0,1-1 mg na kg ciężaru ciała.

Oczy, źrenice – rozszerzo-ne źrenice, omamy wzro-kowe, wyostrzenie percep-cji barw (dominuje oranż i żółty).

Układ oddechowy – przy-spieszenie oddechu.

Układ krążenia/ krwionośny – wzrost ciśnienia krwi.

Układ pokarmowy – mdło-ści, bolesne skurcze żo-łądka.

Centralny Układ Nerwowy – zlewanie się doznań pły-nących z różnych recep-torów muzyka odczuwana jako widzenie, kolory ja-ko dźwięk, zaburzenia pa-mięci i wnioskowania, psy-chozy.

Serce – przyspieszenie ak-cji serca.

Mięśnie – drżenie mięśnio-we, wzmożenie odruchów ścięgnistych.

Skóra – wzrost temperatu-ry ciała, zimne pocące się dłonie.

Niebezpieczeństwem ja-kie wiąże się z używaniem halucynogenów typu LSD, jest występowanie tzw. „fl ash back”, zjawiska po-legającego na niespodzie-wanym nawrocie działania narkotyku nawet po wie-lodniowej przerwie w jego używaniu.


8. Grzyby halucynogenne – działanie na organizm człowiekaKierowcy znajdujący się pod wpływem grzybów halucynogennych nie

są zdolni do prowadzenia pojazdu (zaburzenia kontroli wzrokowej, zabu-rzona kontrola ruchowa, niemożliwość oceny sytuacji na drodze). Ludzie pod wpływem grzybów halucynogennych nie mają zdolności do oceny sy-tuacji na drodze, przez co stanowią śmiertelne niebezpieczeństwo.

Nie znamy dawki śmiertelnej, ale nawet niewielka ilość może prowadzić do zejścia śmiertelnego, może zakończyć się śmiercią.

Oczy, źrenice – urojenia wzrokowe, rozszerzenie źrenic.

Układ oddechowy – pobu-dzenie układu oddechowe-go, przyspieszony oddech.

Układ krążenia/krwiono-śny – przyśpieszenie tętna, podniesienie ciśnienia tęt-niczego.

Układ pokarmowy – bó-le brzucha, nudności i wy-mioty.

Centralny Układ Nerwowy – urojenia dotykowe, bóle głowy, stany lękowe, psy-chozy.

Słuch – urojenia słuchowe.

Skóra – podwyższona tem-peratura i silne poty.

Układ motoryczny – nie-zborność ruchów.


9. Marihuana – działanie na organizm człowiekaKierowcy znajdujący się pod wpływem marihuany nie są zdolni do

prowadzenia pojazdu (zaburzenia kontroli wzrokowej, zaburzona kontrola ruchowa). Ludzie pod wpływem marihuany mają opóźnioną reakcję na światło i ruch (nawet do 1,5 s), co uniemożliwia ocenę sytuacji na drodze – samochód jadący z prędkością 60 km/h pokonuje w ciągu 1 sekundy 16,6 metra.

Dawka śmiertelna: nieokreślona (nie stwierdzono śmiertelnych zejść po zażyciu marihuany i haszyszu)

Oczy, źrenice – oczy lekko przekrwione.

Układ oddechowy – zwięk-szenie ilości wydzielin z nosa, zgrubienie błony śluzowej w zatokach, na-wracające stany zapalne no-sa i gardła, uporczywy ka-szel, przewlekłe zapalenia oskrzeli, rozedma płuc, ast-matyczny oddech, metapla-zja nabłonka, wysuszenie śluzówek jamy ustnej.

Centralny Układ Nerwowy – zaburzenia CUN, zwięk-szone ryzyko wystąpienia zespołów paranoidalnych, halucynacje, upośledzenie pamięci, zaburzenia wyż-szych procesów myślo-wych, lęk, urojenia, bóle i zawroty głowy.

Ciało/skóra – zwiększone owłosienie u kobiet zwią-zane z większym stęże-niem testosteronu, u no-worodków których matki paliły marihuanę stwierdzo-no niską masę urodzino-wą, zmniejszoną wydolność i skuteczność układu immu-nologicznego.

Układ motoryczny – zabu-rzenia motoryczne.

Serce – wyraźne pogorsze-nie stanu zdrowia pacjen-tów cierpiących na chorobę wieńcową.

Układ rozrodczy – zaburze-nia cyklu miesiączkowego u kobiet (brak owulacji, skró-cenie fazy luteralnej cyklu), u młodych kobiet zmniej-szenie produkcji estroge-nów przez jajniki, problemy z osiągnięciem orgazmu.


10. Haszysz – działanie na organizm człowiekaKierowcy znajdujący się pod wpływem haszyszu nie są zdolni do pro-

wadzenia pojazdu (zaburzenia kontroli wzrokowej, zaburzona kontrola ruchowa). Ludzie pod wpływem tego narkotyku mają opóźnioną reakcję na światło i ruch (nawet do 1,5 s), co uniemożliwia ocenę sytuacji na dro-dze – samochód jadący z prędkością 60 km/h pokonuje w ciągu 1 sekundy 16,6 metra.

Dawka śmiertelna: nieokreślona (nie stwierdzono śmiertelnych zejść po zażyciu marihuany i haszyszu).

Oczy, źrenice – oczy lekko przekrwione.

Układ oddechowy – zwięk-szenie ilości wydzielin z nosa, zgrubienie błony śluzowej w zatokach, na-wracające stany zapalne nosa i gardła, uporczywy kaszel, przewlekłe zapale-nia oskrzeli, rozedma płuc, astmatyczny oddech, meta-plazja nabłonka, wysusze-nie śluzówek jamy ustnej.

Centralny Układ Nerwowy – zaburzenia CUN, zwięk-szone ryzyko wystąpienia zespołów paranoidalnych, halucynacje, upośledzenie pamięci, zaburzenia wyż-szych procesów myślo-wych, lęk, urojenia, bóle i zawroty głowy.

Ciało/skóra – zwiększone owłosienie u kobiet związa-ne z większym stężeniem testosteronu, u noworod-ków których matki paliły ma-rihuanę stwierdzono niską masę urodzinową, zmniej-szenie wydolność i skutecz-ność układu immunologicz-nego.

Układ motoryczny – zabu-rzenia motoryczne.

Serce – wyraźne pogorsze-nie stanu zdrowia pacjen-tów cierpiących na chorobę wieńcową.

Układ rozrodczy – zaburze-nia cyklu miesiączkowego u kobiet (brak owulacji, skró-cenie fazy luteralnej cyklu), u młodych kobiet zmniej-szenie produkcji estroge-nów przez jajniki, problemy z osiągnięciem orgazmu.


12. Benzodiazepiny – działanie na organizm człowiekaKierowcy znajdujący się pod wpływem benzodiazepin mają zaburzo-

ną zdolność do prowadzenia pojazdu.

Dawka śmiertelna: ok. 1,5 g (luminal-fenobarbital), tj. około 10 dawek leku; śmierć następuje po kilkudniowej śpiączce

Oczy, źrenice – zwężenie źrenic, nieostre widzenie.

Mowa – bełkotliwa mowa.

Układ pokarmowy – zabu-rzenia żołądkowe, utrata łaknienia.

Centralny Układ Nerwo-wy – tłumienie aktywności ośrodkowego układu ner-wowego, problemy z za-pamiętywaniem, zaburze-nia snu.

Mięśnie - drżenie mięśni, zwiotczenie mięśni.

Skóra – mrowienie, stany zapalne, swędzenie.

Układ oddechowy – hamo-wanie ośrodka oddecho-wego.

Układ wydalniczy – zatrzy-manie moczu, zaparcia.

Inne układy – zmiany zwy-rodnieniowe w narządach wewnętrznych.

Układ kostny – osłabione wchłanianie wapna z prze-wodu pokarmowego zabu-rzające uwapnienie kości.

Układ krążenia/ krwionośny – zwolnienie tętna, spadek ciśnienia krwi (hipotonia).

Układ motoryczny – spo-wolnienie ruchów, ataksja.

Słuch – nadwrażliwość na dźwięki.


13. Barbiturany – działanie na organizm człowiekaKierowcy znajdujący się pod wpływem barbituranów mają zaburzoną

zdolność do prowadzenia pojazdu i stanowią zagrożenie w ruchu drogo-wym.

Mieszanie barbituranów z alkoholem, nasila ich działanie i może prowadzić do śmierci.

Oczy, źrenice – zwężenie źrenic, nadwrażliwość na światło.

Mowa: bełkotliwa.

Układ pokarmowy – zabu-rzenia żołądkowe, utrata łaknienia.

Centralny Układ Nerwo-wy – tłumienie aktywności ośrodkowego układu ner-wowego.

Mięśnie – drżenie mięśni, znaczne osłabienie siły mięśniowej.

Skóra – obrzęki skórne i błon śluzowych, wypryski skórne.

Układ oddechowy – hamo-wanie ośrodka oddecho-wego.

Inne układy – zmiany zwy-rodnieniowe w narządach wewnętrznych.

Układ kostny – osłabione wchłanianie wapna z prze-wodu pokarmowego zabu-rzające uwapnienie kości.

Układ krążenia/ krwionośny – zwolnienie tętna, spadek ciśnienia krwi.

Układ motoryczny – zabu-rzenia koordynacji ruchów.

Słuch – nadwrażliwość na dźwięki.


14. GHB/GBL – działanie na organizm człowiekaKierowcy znajdujący się pod wpływem GHB – w okresie oddziaływa-

nia substancji – nie są zdolni do prowadzenia pojazdu, stanowią śmiertelne zagrożenie na drodze.

GHB – jest to substancja wykorzystywana jako „pigułka gwałtu”, osoba której podano narkotyk, traci kontakt ze światem zewnętrznym i łatwo może paść ofi arą gwałtu. Podaniu pigułki towarzyszy utrata pamięci (amnezja).

Już 8 godzin po podaniu GHB jest niewykrywalny w organizmie.

Mowa – problemy z logicz-nym i wyraźnym mówie-niem.

Układ pokarmowy – nudno-ści, wymioty.

Centralny Układ Nerwowy – zawroty i bóle głowy, de-presja CUN, amnezja, bez-senność, zmęczenie, lęki, pogorszenie nastroju, nie-zdolność do podejmowa-nia decyzji, brak reakcji na bodźce.

Mięśnie – drgawki, rozluź-nienie mięsni.

Układ oddechowy – zabu-rzenia oddechowe, utrata przytomności.

Układ motoryczny – ruchy mimowolne, trudności z ko-ordynacją.

Serce – bradykardia (czę-stość akcji serca wynosi poniżej 50 razy na minutę).


15. Pokrzyk wilcza jagoda – działanie na organizm człowieka Kierowcy znajdujący się pod wpływem tej substancji mają zaburzoną

zdolność do prowadzenia pojazdu.

Oczy, źrenice – rozszerze-nie źrenic, zniesienie re-akcji na światło, światło-wstręt, zaburzenia widzenia i wzrost ciśnienia śródgał-kowego.

Mowa – zwiększone wy-dzielanie śliny.

Układ pokarmowy – nasile-nie przemiany materii, nud-ności, wymioty.

Centralny Układ Nerwo-wy – halucynacje, pobudza rdzeń przedłużony i wyż-sze ośrodki nerwowe, po-budzenie psychoruchowe, niepokój, śpiączka.

Skóra – wysoka temperatu-ra ciała, skóra i błony ślu-zowe są zaczerwienione i suche, zmniejszenie wy-dzielania potu, reakcje aler-giczne i pokrzywka.

Układ oddechowy – pora-żenie ośrodka oddechowe-go, przyspieszony i spłyco-ny oddech.

Układ krążenia/krwiono-śny – rozszerzenie naczyń krwionośnych, obniżenie ci-śnienia krwi.

Układ motoryczny – zabu-rzenia koordynacji ruchów.

Serce – przyspieszenie czynności serca.

CZĘŚĆ ÓSMA

OSTRE ZATRUCIA – PODSTAWOWE POJĘCIA

Narkomania w wymiarze prawnym, zdrowotnym i społecznym zwią-zana jest z wieloma zjawiskami, problemami i następstwami. Poniżej prezentujemy niektóre z terminów odnoszących się do zatruć będących następstwem przyjmowania narkotyków.

BRADYKARDIA – to wolna czynność (praca) serca, poniżej 60 uderzeń na minutę. Może być wywołana przez choroby serca lub jako wynik niektórych substancji narkotycznych.

TACHYKARDIA – przyspieszenie akcji serca, w którym częstość ude-rzeń przekracza 100 uderzeń na minutę w stanie spoczynku. Częstość uderzeń 120-200/min. może szybko doprowadzić do niewydolności serca tłoczącego małą objętość krwi, spadku ciśnienia i zatrzymania czynności serca, zwykle w postaci migotania komór. Tachykardia może być wywołana przez wiele substancji, m.in. amfetaminy i po-dobne substancje pobudzające, kokaina. Zauważono, ze tachykardia występuje po użyciu niektórych dopalaczy, np. na bazie szałwi mek-sykańskiej.

DRGAWKI, NAPADY DRGAWKOWE – napady drżenia wynikające z nieprawidłowego przewodzenia impulsów nerwowych (wyładowa-nia neuronów mózgowych). Napady drgawkowe mogą dotyczyć ca-łego ciała, jego jednej strony lub tylko niektórych grup mięśniowych (jednej kończyny). W czasie omdlenia mogą towarzyszyć takie objawy, jak przegryzienie języka, nieotrzymanie moczu, utrata przytomności. Zwykle po napadzie następuje okres snu, a chory często nie pamięta zdarzenia. Napady drgawkowe mogą być objawem padaczki, ale rów-nież mogą być wywołane przez leki, środki uzależniające.

Część ósma. Ostre zatrucia – podstawowe pojęcia 137

HIPERTERMIA – wzrost i utrzymywanie się temperatury ciała powyżej 40 st. C. Stan ten może być spowodowany nadmierną temperaturą oto-czenia lub skutkiem działania substancji chemicznych, w tym leków. Zespół zaczyna się zwykle bólem głowy, zawrotami i uczuciem wiel-kiego znużenia, potem dochodzi do zaburzeń orientacji i świadomości. Skóra jest zwykle sucha i czerwona, temperatura ciała wysoka, tętno 160/min. zwiększona częstość oddechów. Zgon może poprzedzać ze-spół wstrząsu. Długotrwała hipertermia może pozostawiać trwałe na-stępstwa w ośrodkowym układzie nerwowym (OUN).

WSTRZĄS – bezpośrednio zagrażające życiu zaburzenie krążenia, w któ-rym dostarczany z krwią do tkanek tlen nie wystarcza na pokrycie ich aktualnego zapotrzebowania. Zespół objawów: bladość i oziębienie skóry, obniżenie ciśnienia tętniczego krwi, zwiększenie częstości akcji serca i oddechu, nadmierne pocenie się, zatrzymanie oddawania mo-czu i zaburzenia świadomości aż do jej utraty.

NIEWYDOLNOŚĆ NEREK – może być spowodowana spadkiem ciśnie-nia tętniczego poniżej poziomu niezbędnego dla utrzymania fi ltracji nerkowej, jak też uszkodzeniem miąższu nerek. Ostra niewydolność nerek objawia się zmniejszającą się stopniowo ilością moczu, nawet do bezmoczu. Narasta osłabienie, apatia, pojawiają się nudności i wy-mioty. Zaburzenia elektrolitowe mogą powodować zaburzenia miaro-wej czynności serca i bardzo znaczne osłabienie siły mięśniowej.

NIEWYDOLNOŚĆ ODDECHOWA – polega na niewystarczającej wy-mianie gazów w płucach, niemogącej zapewnić we krwi tętniczej ci-śnień. Może być spowodowana m.in. depresją ośrodka oddechowego na skutek działania substancji chemicznych (opioidy, benzodiazepiny). Objawami ostrej niewydolności oddechowej są: duszność, pobudzenie i lęk, sinica. W przedłużającej się niewydolności oddechowej chory traci przytomność, aż do głębokiej śpiączki.

ŚPIĄCZKA – stan bardzo głębokiej utraty świadomości, w którym pa-cjent nie odpowiada na żadne bodźce. Śpiączka jest ostatnim stopniem zaburzenia świadomości i objawem wielu zatruć spowodowanych m.in. opioidami, barbituranami, benzodiazepinami, antydepresantami.

* * *


Diagnoza polskich problemów narkotykowych pozwala na jedno-znaczne postawienie tezy, ze pierwsze eksperymenty narkotykowe są dobrowolne. Najczęściej ich tłem jest silna presja – zachęta rówieśnicza. Niestety, swobodnej i jak wynika z licznych badań, szybko podejmowa-nej decyzji o pierwszym eksperymencie z narkotykiem, nie towarzyszy świadomość zdrowotna. W mazowieckich badaniach (MCPU, 2010) tyl-ko 19% gimnazjalistów i 23% licealistów potrafi ło określić rzeczywiste dalekosiężne skutki uzależnień narkotykowych. Młode pokolenie ma wyraźny problem z uświadomieniem zasadniczych zagrożeń, zwłaszcza faktu, że przyjmowanie narkotyków gwałtownie ogranicza zdolności. Młodzi ludzie nie wiedzą, bo takiej wiedzy nie dostają w trakcie profi lak-tyki, iż badania obrazowe mózgu u osób uzależnionych od narkotyków wskazują na pojawienie się zmian fi zycznych w OUN, zwłaszcza w tych obszarach mózgowych, które są odpowiedzialne za ocenę sytuacji, po-dejmowanie decyzji, uczenie się i pamięć oraz kontrolę zachowania. Ni-kła jest wiedza o tym, że konsekwencją uzależnienia jest zmiana sposo-bu działania mózgu, czego konsekwencją są zachowania kompulsywne i destrukcyjne.

W świetle współczesnego dorobku naukowego wiemy, że żaden poje-dynczy czynnik nie wpływa decydująco na uzależnienie od narkotyków. Wiemy już, że jest to skomplikowany splot czynników biologicznych, cech temperamentu, płci, pochodzenia etnicznego, etapu rozwoju emocjo-nalnego, środowiska społecznego oraz podaży narkotyków. Część świata naukowego uznaje, że czynniki genetyczne stanowią u 40-60% osób za-sadniczą podatność na uzależnienie. Z kolei młodzież i osoby z chorobami umysłowymi są bardziej narażone na nadużywanie narkotyków i narko-manii niż ma to miejsce w całej populacji. Takich danych–wskazówek mamy coraz więcej.

Z analizy przypadków wynika z kolei, że ryzyko nadużywania nar-kotyków wzrasta znacząco w okresach przejściowych, takich jak zmiana szkoły, przeprowadzka do nowego miasta (zmiana dzielnicy) lub rozwodu. Jeżeli uda nam się zapobiec negatywnym konsekwencjom takich gwał-townych zmian, będziemy w stanie ograniczyć ryzyko „wyrównywania” napięć poprzez narkotyki i substancje podobnie działające, możemy za-pobiegać narkomanii. Podkreślmy w tym miejscu, że nastolatki zmierzają się z coraz to nowymi wyzwaniami i problemami, które nierzadko prze-kraczają ich możliwości emocjonalne (problemem polskiego wychowania jest przedwczesne „czynienie dzieci dorosłymi”).

Część ósma. Ostre zatrucia – podstawowe pojęcia 139

Gdyby szukać próby podsumowania prezentowanej w opracowaniu problematyki, chcielibyśmy wskazać na trzy zasadnicze problemy:► rozwój zjawiska narkomanii, będący pochodną głębokiej zmiany spo-

łecznej, jest zagrożeniem wieloletnim, jeśli nie wielodekadowym. Na jego obrazie będą pojawiały się coraz to nowe akcenty, m.in. w postaci nowych substancji psychoaktywnych.

► Przy obecnych trendach będą rosły bieżące i dalekosiężne koszty uza-leżnień narkotykowych (koszty leczenia i terapii, koszty związane ze społecznym funkcjonowaniem tych osób, ograniczeniem ich szans edukacyjnych i zawodowych, niebezpieczeństwa wykonywania pracy pod wpływem narkotyku np. kierowania pojazdem).

► Istnieje potrzeba prowadzenia systematycznej profi laktyki narkotyko-wo-dopalaczowej (oraz różnych substancji wzmacniających) już na poziomie starszych klas szkół podstawowych.

Istotne jest również wskazanie, że nowe problemy narkotykowe ujawniają się na tle widocznego trendu poszerzania się wielu nowych uzależnień (New Addiction), nierzadko związanych z cyberprzestrzenią (infoholizm, interholizm), patologiami w pracy (pracoholizm, skrajne przemęczenie pracą) oraz dedykowaniem nastolatkom wymogów, którym nie są one w stanie sprostać (silna presja na niezbędność sukcesu – sukces za wszelka cenę).

LITERATURA

1. Andrzejewska E., O narkomanii wśród młodzieży, PZWL, Warszawa 1983.

2. Bałandynowicz A., Uczeń, szkoła i przestępczość nieletnich, (w:) Urban B., (red.) Dewiacje wśród młodzieży: uwarunkowanie i prakty-ka, UJ, Kraków 2001.

3. Bołoz W., Ryś M., (red.), Między życiem a śmiercią. Uzależnienia, eutanazja, sytuacje graniczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2002.

4. Borowski K., Używanie substancji psychoaktywnych i inne zachowa-nia problemowe młodzieży gimnazjalnej, „Alkoholizm i Narkoma-nia”, 18/2005.

5. Cekiera Cz., Ryzyko uzależnień, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1994.

6. Cekiera Cz., Toksykomanie. Narkomania - lekomania - alkoholizm - nikotynizm, Wydawn., Lekarskie PZWL, Warszawa 2005.

7. Chmielewska K., Baran-Furga H., Uzależnienia. Obraz kliniczny i le-czenie. Podręcznik dla lekarzy, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, War-szawa 1999.

8. Chmielewska K., Baran-Furga H., Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane przyjmowaniem substancji psychoaktyw-nych, Stowarzyszenie Profesjonalistów Psychoterapii i Psychoeduka-cji „Wspólna”, 2006.

9. Crocchiolo P., Dzieci w rodzinach z problemami nadużywania narko-tyków i alkoholu, „Alkoholizm i Narkomania”, 11-12/1992.

10. Curtis R., Crack, Cocaine and Heroin: Drug Eras in Williamsburg, Brooklyn, 1960-2000, “Addiction Research and Theory”, New York 1(11)/2003.

11. Darowski R., Filozofi a człowieka, WAM Wydawnictwo, Kraków 2002.

142 Literatura

12. Dimoff T., Carper S., Jak rozpoznać, czy dziecko sięga po narkotyki, Elma Books, Warszawa 2000.

13. Dudek D., Fentanyl – niebezpieczna syntetyczna heroina, Serwis In-formacyjny. Narkomania 4(35)/2006.

14. Dymek-Balcerek K., Patologia społeczna wśród dzieci i młodzieży, rzeczywistość lat dziewięćdziesiątych, Politechnika Radomska im. Kazimierza Pułaskiego, Radom 2000.

15. Dziewiecki M., Nowoczesna profi laktyka uzależnień, Jedność, Kielce 2001.

16. Fatyga B., Rogala-Obłękowska J., Style życia młodzieży a narkotyki. Wyniki badań empirycznych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002.

17. Gaberle A., Patologia społeczna, WSiP, Warszawa 1991.18. Gaś Z. B., Osobowość a agresja w uzależnieniach, Wydawnictwo

WSP, Rzeszów 1987.19. Giddens A., Socjologia, PWN, Warszawa 2004.20. Górski S., Uwaga rodzice - narkomania!, Instytut Wydawniczy Związ-

ków Zawodowych, Warszawa 1985.21. Habrat B., Nowe uzależnienie – ekstazy, „Remedium”, 6/2002.22. Hajduk E., Kulturowe wyznaczniki biegu życia, Wydawnictwo Akade-

mickie Żak, Warszawa 2001.23. Hołyst B., Narkomania a przestępczość, PTHP, Warszawa 1993.24. Iversen L., Drogen und Medikamente: Geschichte, Herstellung, Wir-

kung, Berlin 2008.25. Jarosz M., Samozniszczenie. Samobójstwo. Alkoholizm. Narkomania,

Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1980.26. Jędrzejko M., (red.), Narkomania – spojrzenie wielowymiarowe, Aka-

demia Humanistyczna Pułtusk, Warszawa 2009.27. Jędrzejko M., (red.), Prostytucja jako problem społeczny, zdrowotny

i moralny, WSH Pułtusk 2006.28. Jędrzejko M., Piórkowska K., Leksykon Narkomanii, Akademia Hu-

manistyczna Pułtusk, Warszawa 2004.29. Jędrzejko M., (red nauk.) Narkomania spojrzenie wielowymiarowe,

ASPRA JR, Warszawa 2009.30. Juczyński Z., Narkomania – poradnik, PZWL, Warszawa 2006.31. Karch, S. B., The Drug Abuse Handbook Second Edition, CRC-Press,

Boca Raton 2006.

Literatura 143

32. Kawula S., Machel H., (red.), Młodzież a współczesne dewiacje i pa-tologie społeczne – diagnoza, profi laktyka, resocjalizacja, Wydawnic-two Adam Marszałek, Toruń 1999.

33. Kawula S., Machel H., (red.), Narkomania – HIV/AIDS – zagrożenia społeczne, profi laktyka, terapia i resocjalizacja, Ofi cyna Wyd. Pol., Gdańsk 1993.

34. Kompendium wiedzy o profi laktyce t. 2. Nadużywanie i nielegalny obrót substancjami uzależniającymi, Biuro ds. Narkomanii, Warszawa 1997.

35. Kotański M., Ty zaraziłeś ich narkomanią, PZWL, Warszawa 1984.36. Kowalczyk S., Podstawy światopoglądu chrześcijańskiego, Wrocław-

ska Księgarnia Archidiecezjalna TUM, Wrocław 199537. Kozaczuk F., (red.), Zagadnienia marginalizacji i patologizacji życia

społecznego, UR, Rzeszów 2005.38. Krawczyk W., Nowe narkotyki syntetyczne, Serwis Informacyjny.

Narkomania 3(34)/2006.39. Kulka Z., Socjodemografi czne aspekty używania przez młodzież sub-

stancji psychoaktywnych, „Alkoholizm i Narkomania” 3/1994.40. Lopez R., Twój nastolatek. Zdrowie i dobre samopoczucie, Wydaw-

nictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004.41. Łuczak E., Narkomania a środowisko, Wyższa Szkoła Informatyki

i Ekonomii TWP, Olsztyn 1998.42. Malewska M., Narkotyki w szkole i w domu. Zagrożenie, Instytut Wy-

dawniczy PAX, Warszawa 2004.43. Malinowska M., Psychospołeczne uwarunkowania narkomanii: Strefy

cienia, Alma Press, Warszawa 1985.44. Maxwell R., Dzieci. Alkohol. Narkotyki, GWP, Gdańsk 2004.45. McWhirter J. J., McWhirter B. T., McWhirter A. M., McWhirter E.

H., Zagrożona młodzież, PARPAMEDIA Wydawnictwo Edukacyjne, Warszawa 2005.

46. Miller F. T., Abrams T., Dulit R., Fyer M., Substance abuse in bor-derline personality disorder, “American Journal Drug Alcohol Abuse”, 19/1993.

47. Muszyńska A., Narkomani sprawcy czynów karalnych, Zakamycze, Kraków 2004.

48. Niermann I., Sack A., Breites Wissen: Die seltsame Welt der Drogen und ihrer Nutzer, Berlin 2009.

144 Literatura

49. Niewiadomska, I., Stanisławczyk P., Narkotyki, KUL, Lublin 2004.50. Nowak A., Wysocka E., Problemy i zagrożenia społeczne we współ-

czesnym świecie. Elementy patologii społecznej i kryminologii, Śląsk, Katowice 2001.

51. Olejnik S., Teologia moralna, ATK, Warszawa 1990.52. Parnefjord R., Das Drogentaschenbuch, Georg Thieme Verlag TG,

Stuttgart 2007.53. Petrowic S., Narkotyki i człowiek, Iskry, Warszawa 1988.54. Podgórecki A., Zagadnienia patologii społecznej, PWN, Warszawa

1976.55. Pospiszyl I., Patologie społeczne, PWN, Warszawa 2008.56. Prajsner M., Wokół problemów narkomanii, „Remedium”, 6/2001.57. Prokosz M., (red.), Dewiacyjne aspekty współczesnego świata, Wy-

dawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004.58. Pstrąg D., Wybrane zagadnienia z problematyki uzależnień, WSP,

Rzeszów 2000.59. Pytka L., Pedagogika resocjalizacyjna, APS, Warszawa 2005.60. Robson P., Narkotyki, Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków

1997.61. Rogala J., Narkotyki, KAW, Warszawa 1983.62. Rogala-Obłękowska J., Funkcjonowanie rodzin narkomanów – czyn-

niki ryzyka nałogu, „Problemy Rodziny” 3/1995.63. Rogalska-Obłękowska J., Narkotyki w użyciu młodzieży, (w:) Faty-

ga B., Rogala-Obłękowska J., Style życia młodzieży a narkotyki, ISP, Warszawa 2002.

64. Rosenhan D. L., Seligman M. E. P., Psychopatologia, Polskie Towa-rzystwo Psychologiczne, Warszawa 1994.

65. Ruden R., Byalick M., Żarłoczny mózg. Pułapki uzależnień, Grune-r+Jahr Polska, Warszawa 2003.

66. Sauer O., Weilemann S., Drogen: Eigenschaften - Wirkungen – Intoxi-kationen, Schlütersche, Hannover 2000.

67. Schuckit M., Teoria nadużywania alkoholu i narkotyków – podejście genetyczne, „Nowiny Psychologiczne”, 2/1995.

68. Sein Anand J., Chodorowski Z., Wiśniewski M., Rozległe toksycz-ne uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego w przebiegu uza-leżnienia od rozpuszczalnika „Nitro”, „Alkoholizm i Narkomania”, 15(4)/2005.

Literatura 145

69. Sierosławski J., Ograniczeni używania substancji psychoaktywnych i związanych z tym szkód zdrowotnych, „Alkoholizm i Narkomania”, 2(35)/1999.

70. Sierosławski J., Szymanowski T., Zieliński A., Społeczne znaczenie narkomanii, (w:) Szymanowski T. (red.), Patologia społeczna: wybra-ne problemy, WSPS, Warszawa 1991.

71. Smarzyński H., Narkomania wśród młodzieży. Hippisi, PWN, Kraków 1974.

72. Sokołowski M., Pacyfi zm, kontestacja, hipisi, (w:) Mistycy i narkoma-ni, W. Michalewski, Ethos, Olsztyn 1992.

73. Sołtysiak T., (red.), Zjawiska patologii społecznej. Uwarunkowania, rozmiary, profi laktyka, prognozy, WSP, Bydgoszcz 1995.

74. Stan problemu narkotykowego w Europie. Sprawozdanie roczne 2009”, Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkoma-nii, 2010.

75. Staniaszek M., Nowe prawo w zakresie zapobiegania narkomanii, (w:) „Alkoholizm i Narkomania” 11-12/1992.

76. Staniaszek M., Substancje uzależniające i typy uzależnień, PTP, War-szawa 1987.

77. Stankowski A., Narkomania - narkotyki - narkomani. Wybrane zagad-nienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1988.

78. Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Ofi cyna Naukowa, Warszawa 2003.

79. Szajewski J., Feldman R., Glińska-Serwin R. Leksykon ostrych zatruć, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006.

80. Szczepska-Pustkowska M., Narkomania – egzystencja na pograniczu życia i śmierci, (w:) Żebrowski J., Zjawiska patologii społecznej i za-chowań dewiacyjnych młodzieży, GTN, Gdańsk 2001.

81. Szmerd-Sisicka E., O narkotykach prawie wszystko, „Remedium” 5/2001.

82. Szukalski B., Narkotyki. Kompendium wiedzy o środkach uzależnia-jących, IPiN, Warszawa 2005.

83. Szymanowski T. (red.), Patologia społeczna: wybrane problemy, WSPS, Warszawa 1991.

84. Szymańska J., Programy profi laktyczne. Podstawy profesjonalnej psy-choprofi laktyki, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Peda-gogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa 2000.

146 Literatura

85. Szymańska J., Zanim zostaną narkomanami, (w:) Zanim w szkole bę-dzie źle…, K. Ostrowska, J. Tatarowicz (red.), Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2004.

86. Ślusarczyk B., Narkomania. Problemy prawno-kryminologiczne, Wy-dawnictwo Prawnicze, Warszawa 1991.

87. Światowa Organizacja Zdrowia, Leksykon terminów psychiatria i zdro-wie psychiczne, IPiN, 2001.

88. Thile Z., Zgirski L., Toksykomanie. Zagadnienia społeczne i klinicz-ne, PLWZ, Warszawa 1976.

89. Urban B., (red.), Dewiacje wśród młodzieży, UJ, Kraków 2001.90. Urban B., Stanik. J. M., (red.), Resocjalizacja t. 1., 2., PWN, Warsza-

wa 2007.91. Urban B., Zachowania dewiacyjne młodzieży, UJ, Kraków 2000.92. Urban B., Zmienność kryteriów zachowań dewiacyjnych, „Auxium

Sociale”, 1(25)/1995.93. Vetulani J., Narkotyki bez dydaktyki, Polityka, 37/2006.94. Walancik M., Aktualne przejawy patologii i dewiacji społecznej. Wy-

brane konteksty, AKAPIT, Toruń 2009.95. Walancik M., Zjawiska patologii społecznej w środowisku wojsko-

wym, „Pedagogika Społeczna”, 2(28)/2008.96. Wojnarowska B., Używanie substancji psychoaktywnych, (w:) Woj-

narowska B., Young K., Internet addiction; The emergence of new clinical disorder. Dostępne: www.netaddiction.com/articles/newdis-orders.htm Second European Conference on Gambling and Policy Is-sues.

97. Wojtyła K., Osoba i czyn, KUL, Lublin 1994.98. Wolniewicz-Grzelak B., Okulicz-Kozaryn K., Pisarska A., Program

Zapobiegania Narkomanii Odlot, zeszyt 7. Substancje uzależniające”, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1996.

99. Woroniecki J., Katolicka etyka wychowawcza, KUL, Lublin 2000.100. Wójcik M., Młodzież i narkotyki, „Remedium” 11/2001.101. Young people and drugs. Care and treatment, Council of Europe, War-

szawa 2006.102. Zgirski L., Toksykomanie w praktyce lekarskiej, PZWL, Warszawa

1988.103. Zieliński A., Obraz współczesnej narkomanii w Europie, (w:) Kojder A.,

Kwaśniewski J., Między autonomią a kontrolą, UW, Warszawa 1992.

Notatki

Notatki

Notatki

Notatki

Notatki

Notatki

Documents

Narkotyki i paranarkotyki - cps.edu.plcps.edu.pl/pub/cms/files/85/poradnik_narkotyki_i_paranarkotyki.pdf · MATERIAŁY Z ZAKRESU PROFILAKTYKI BEZPIECZEŃSTWA RUCHU DROGOWEGO Gdańsk