ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում Թամարա Վարդանյան

3

ՀՀ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ

ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐՆ ԱՐԴԻ ՓՈՒԼՈՒՄ1

Թամարա Վարդանյան

Ներածություն

Հայաստանի Հանրապետության հասարակական համակարգի ուսումնասի-

րությունը, առանձնահատկությունների վերհանումն ու առկա միտումների դի-

տարկումը, ինչպես նաև հասարակության գաղափարախոսական դաշտի հետագա

կայացման ու զարգացման ընթացքում հնարավոր կանխատեսումների իրականա-

ցումն այսօր խիստ կարևոր և արդիական են։ Հասարակական համակարգի հիմնա-

խնդիրներն ու զարգացման օրինաչափությունները սերտորեն առնչվում են աշ-

խարհաքաղաքական, ռազմավարական, աշխարհատնտեսական, գաղափարա-

կան, քաղաքակրթական, հոգեբանական և նշված ոլորտների հետ ուղղակի կամ

անուղղակի հարաբերվող կամ ածանցյալ բազմաթիվ այլ խնդիրներին։

Հասարակական դաշտի հետազոտումը կարևորվում է հատկապես պատմա-

կան այն փուլերում, երբ ընթանում են ակտիվ քաղաքական գործընթացներ թե՛

ներքաղաքական, թե՛ արտաքին քաղաքական հարթություններում (ասենք՝ ընտ-

րական գործընթացները, հակամարտությունների լուծման դիվանագիտական ջան-

քերի ակտիվացումը, գերտերությունների կողմից ներդրումային հոսքերի աշխու-

ժացումը, դրա հետևանքով տարածաշրջանում նրանց ազդեցությունների ուժեղա-

ցումը, ռեսուրսների համար մղվող պայքարի թեժացումը, նաև այնպիսի գործոն,

1 Հետազոտությունն իրականացվել է ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարության հետ համատեղ։

Թամարա Վարդանյան ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում

4

ինչպիսին է հարևան որևէ պետության արտաքին քաղաքականության ռազմավա-

րության հնարավոր փոփոխությունը և այլն)։

Մեր տարածաշրջանում վերոհիշյալ գործընթացների առկայությունն արդի

փուլում ակնհայտ է։ Այս իրադրությունը նույնպես թելադրում է հնարավորինս

արագ անդրադառնալ Հայաստանում ձևավորված հասարակական համակարգի

խնդիրներին, ընդ որում՝ մի քանի դիտանկյուններից։ Դաշտի ուսումնասիրու-

թյունն ուշագրավ է և՛ գլոբալ քաղաքականության, և՛ տարածաշրջանային զարգա-

ցումների, և՛ ներքաղաքական իրադրության առումով, քանզի նշված հարթություն-

ներում զարգացումներն ակնհայտորեն իրենց արտացոլումն են գտնում նաև երկրի

ներսում ձևավորվող և անընդհատ դինամիկայի մեջ գտնվող հասարակական հա-

րաբերություններում։

Հասարակական կազմակերպություններ

ՀՀ արդարադատության նախարարության պաշտոնական տվյալների հա-

մաձայն, այսօր Հայաստանում գրանցված են գործունեության տարբեր ուղղվածու-

թյուն ունեցող մոտ 4000 հասարակական կազմակերպություններ։ ՀԿ-ների ցուցա-

կի անգամ թռուցիկ ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ հատկապես թվաքա-

նակով աչքի են ընկնում բարեգործական առաքելություն իրականացնող, այնուհե-

տև մշակութային գործունեություն իրականացնող հասարակական կազմակերպու-

թյունները։ Փոքր չէ նաև երիտասարդական կամ երիտասարդական հիմնախնդիր-

ներով զբաղվող ՀԿ-ների թիվը, ինչպես նաև իրավապաշտպան, մարզական, հայ-

րենակցական, կանանց, երեխաների հիմնախնդիրներով զբաղվող, քաղաքացիա-

կան հասարակության ձևավորմանն ու ժողովրդավարությանն աջակցող, նաև միջ-

ազգային և գործունեության այլ ուղղվածություն ունեցող բազմաթիվ ՀԿ-ներ (տե՛ս

Աղյուսակ 1)։

ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում Թամարա Վարդանյան

5

Աղյուսակ 1. 1991-2001թթ. ընթացքում ՀՀ-ում պաշտոնապես գրանցված ՀԿ-ների դասակարգումը ըստ գործունեության ուղղությունների

Թամարա Վարդանյան ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում

6

Այսպես՝ 2002թ. տվյալների համաձայն, ՀԿ-ների թիվը բնակչության 1000 անձի

դիմաց Հայաստանում կազմում էր 0.8, Վրաստանում համապատասխանաբար՝ 0.7,

իսկ Ադրբեջանում՝ 0.171։ Հարկ է նշել, որ թեպետ Հայաստանում և Վրաստանում

պաշտոնապես գրանցված ՀԿ-ների քանակական տվյալների տարբերությունն ան-

նշան է, այնուամենայնիվ, եթե հաշվի առնենք ղարաբաղյան հակամարտության

հետևանքով միջազգային դոնոր կազմակերպությունների Վրաստանում առավել

կենտրոնացման փաստը, ապա Հայաստանի հասարակական կյանքը տարածա-

շրջանի կտրվածքով կարելի է բնորոշել որպես բավականաչափ ակտիվ։ (Ավելաց-

նենք, որ Վրաստանում Մ.Սահակաշվիլու «վարդերի հեղափոխությունից» հետո

միջազգային դոնոր կազմակերպությունների կողմից տարածաշրջանում իրակա-

նացվող ծրագրերի մեծ մասը շարունակում է հասնել վրացական հասարակական

կազմակերպություններին։ Տարածաշրջանային կտրվածքով որոշակի ծրագրեր

իրականացնող դոնորները գերադասում են մշտական գրասենյակներ հիմնել

Վրաստանում և այնտեղից աշխատել նաև հայկական ու ադրբեջանական ՀԿ-ների

ակտիվիստների հետ)։

Այնուամենայնիվ, մեր հանրապետությունում պաշտոնապես գրանցված ՀԿ-

ների քանակական բարձր ցուցանիշը դիտարկել որպես մեզանում հասարակական

համակարգի կամ, ինչպես ընդունված է ասել, երրորդ սեկտորի2 կայացվածության

ապացույց՝ կնշանակեր խնդրին մոտենալ մակերեսորեն և անտեսել ընդհանրա-

պես հասարակական կազմակերպություններին վերապահված գործառույթների

դաշտի հստակեցման այսօր արդեն արդիական խնդիրը։ Նախ նկատենք, որ ՀՀ-ում

պաշտոնապես գրանցված ՀԿ-ների մեծ մասը միայն դե-յուրե գոյություն ունի։

Միաժամանակ քիչ չեն այնպիսի կազմակերպությունները, որոնց գործունեու-

1 Погосян Г. А., Армянское общество в трансформации, Ер., 2003, с. 223. 2 Ժամանակակից սոցիոլոգիայում ընդունված է հասարակությունը բաժանել երեք սեկտորների. Առաջին սեկտոր՝ պետություն և իշխանություն։ Երկրորդ սեկտոր՝ ձեռներեցություն - բիզնես, հիմնականում՝ մասնավոր բիզնես։ Երրորդ սեկտոր՝ հասարակական շարժումներ և հասարակական կազմակերպություններ, - տե՛ս Погосян Г. А., Армянское общество в трансформации, Ер., 2003, с. 220.

ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում Թամարա Վարդանյան

7

թյունը սահմանափակվել է ստացված դրամաշնորհների արդյունքում իրականաց-

ված մեկ կամ երկու ծրագրով, ինչն էլ, ակնհայտորեն, չի խթանել տվյալ ՀԿ-ի հե-

տագա կայացման գործընթացը որպես հասարակական դաշտի քիչ թե շատ ակտիվ

դերակատար։

Քաղաքացիական հասարակության կայացման համար անհրաժեշտ նախա-

պայման դիտարկվող հասարակական կազմակերպությունների դերի և նշանակու-

թյան, ինչպես նաև Հայաստանում դրա զարգացման առանձնահատկությունների

մասին կխոսենք ստորև։

Քաղաքացիակա՞ն, թե՞ ազգային հասարակություն

Մինչ այդ անդրադառնանք «քաղաքացիական հասարակությունը» որպես հայ

հասարակության զարգացման մոդել դիտարկելու հարցի շուրջ առկա ժամանակա-

կից դիսկուրսին (Ա.Պանարինի բնորոշմամբ, «քաղաքացիական հասարակությունը

քաղաքացիների և նրանց միավորումների ոչ քաղաքական (տնտեսական, բարոյա-

հոգեբանական, կրոնական, մշակութային) հարաբերությունների ամբողջությունն

է՝ հիմնված պետության հանդեպ ինքնագործունեության, ինքնավարության

սկզբունքների վրա1)։ Մոտեցումների հիմնական տարաձայնությունն առնչվում է

պետություն – հասարակություն փոխհարաբերությունների բնույթին, որոշումներ

ընդունելու գործընթացին լայն հասարակայնության մասնակցության անհրաժեշ-

տությանը, մասնակցության ապահովմանը, ազգային հասարակություն – քաղա-

քացիական հասարակություն հակաթեզին, ազգայինի և համամարդկայինի հարա-

բերակցությանը և այլն։

Այսպես, հասարակագետների մի ստվար զանգված գտնում է, որ հասարակա-

կան սեկտորի կայացումն անհրաժեշտ նախապայման է քաղաքացիական հասա-

րակության ձևավորման ճանապարհին։ Նրանք նշում են, որ այս խնդիրը խիստ

1 Панарин А. С., Политология. О мире политики на Востоке и на Западе, М., 1999, с. 5.

Թամարա Վարդանյան ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում

8

հրատապ է Հայաստանի համար, քանի որ միայն այս ճանապարհով է հնարավոր

լուծել մեր բնակչության առջև ծառացած խնդիրների մեծ մասը, հատկապես սո-

ցիալ-տնտեսական ոլորտում։ Այս մոտեցումը հիմնված է հետևյալ գաղափարի

վրա, որ պետությունն ի զորու չէ և չպետք է իրականացնի մի շարք գործառույթներ,

որոնք վերապահված են հասարակական սեկտորին։ Ունենալով հասարակական

ռեսուրսներ՝ ՀԿ-ները այդ խնդիրների լուծման համար կարող են գործել առավել

արդյունավետ, ինչը, բնականաբար, պետք է ձեռնտու լինի նաև պետությանը։ Այս

մոտեցման կողմնակիցները կարևորում են հասարակական կազմակերպություն-

ների առջև ի սկզբանե դրված խնդիրը՝ իշխանությունների և հասարակության միջև

երկխոսության դաշտի ձևավորումը։ Ըստ նրանց, ՀԿ-ները, տիրապետելով հասա-

րակական բավականաչափ ռեսուրսների, այն օղակն են, որը կարող է ստեղծել

ներքևից վերև ուղղահայաց կապ՝ որոշումներ ընդունելու լիազորությամբ օժտված

իշխանական մարմիններին հասարակական պահանջները լսելի դարձնելու նպա-

տակով։ Հետևաբար, քանի որ այդ ուղղահայաց կապը հիմնարար և անհրաժեշտ

նախապայման է ժողովրդավարության և քաղաքացիական հասարակության ձևա-

վորման համար, ապա այսօր հրատապ է մեզանում խթանել երրորդ սեկտորի

կայացման գործընթացը։

Ուսումնասիրողներից շատերը նշում են նաև այն օրենսդրական միջոցառում-

ները, որոնց կյանքի կոչումը որոշակի դրական տեղաշարժերի կհանգեցնի այս

ոլորտում։ Այսպես՝ ՀՀ սոցիոլոգիայի և իրավագիտության ինստիտուտի տնօրեն

Գ.Պողոսյանը, քննարկելով ՀՀ-ում հասարակական կազմակերպությունների ոլոր-

տում առկա առանձնահատկությունները, որպես ոլորտի կայացման անհրաժեշտ

միջոց համարում է երրորդ սեկտորին (ՀԿ-ներին) երկրորդ սեկտորի (մասնավոր

բիզնեսի) աջակցությունը։ Նա նշում է. «Երկրորդ սեկտորը պետք է ճիշտ գնահատի

իրադրությունը և հասկանա, որ երրորդ սեկտորի զարգացումը շահեկան է նաև

իրեն»1։ Ենթադրվում է, որ երկրորդ և երրորդ սեկտորների հնարավոր դաշինքը

1 Տե՛ս նույն տեղը, էջ 231։

ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում Թամարա Վարդանյան

9

պետք է ուղղված լինի առաջինի, այսինքն՝ պետական իշխանական օղակների

իրավասությունների սահմանափակմանը։

Ժամանակակից աշխարհում երրորդ սեկտորին տրվում է պետական իշխա-

նական մարմինների կողմից երկրում հնարավոր միանձնյա կառավարումը խոչ-

ընդոտող օղակի՝ զսպաշապիկի դեր։

ՀՀ-ում հասարակական կազմակերպությունների առկայությունն արդեն խո-

սում է մեզանում ձևավորվող և զարգացող հասարակական շարժման մասին, ինչը

տեղական և միջազգային փորձագետների կողմից ընկալվում է որպես հայ հասա-

րակության ժողովրդավարացման ցուցիչ (ինդիկատոր)։ Ինչպես նշում է Գ.Պողո-

սյանը, «…ելնելով երրորդ սեկտորի զարգացածության աստիճանից՝ կարելի է դա-

տել տվյալ հասարակության ժողովրդավարացման մակարդակի մասին»1։

Հարվարդի Ջ.Քենեդիի անվան կառավարման դպրոցի և Սիրակուզի համալ-

սարանի հետազոտող Ա.Օհանյանն իր հոդվածներից մեկում նույնպես անդրադար-

ձել է Հայաստանի հասարակական սեկտորի հիմնախնդիրներին։ Հեղինակը ոչ

միայն շեշտադրում է հասարակական կազմակերպությունների նշանակալից դերը

քաղաքացիական հասարակության կայացման գործում և նշում է ՀՀ-ում երրորդ

սեկտորի զարգացման առանձնահատկությունները, այլև ներկայացնում է իր մո-

տեցումներն ու առաջարկները նշված ոլորտում պետության կողմից տարվող քա-

ղաքականության վերաբերյալ։ Այսպես՝ իրավացիորեն նկատելով Հայաստանում

հասարակություն – իշխանություն կապի բավական թույլ լինելու, իր իսկ խոսքե-

րով՝ «անջրպետի» գոյության մասին, Ա.Օհանյանը նշում է, որ անհրաժեշտ է ստեղ-

ծել հասարակական կազմակերպությունների համար ներքին ռեսուրսների հնա-

րավորություն՝ որոշակի հարկային արտոնություններ սահմանելով այն անհատնե-

րի և ձեռներեցների համար, ովքեր կաջակցեն ՀԿ սեկտորին2։

1 Տե՛ս նույն տեղը, էջ 221։ 2 Ohanyan A., The Governance Potential of NGOs and Multi-Sectoral Partnerships in Armenian Public Sector: Lessons from Microcredit NGOs of Bosnia and Herzegovina, - «Armenian Journal Public Policy», Vol. 1, No. 1, Washington-Yerevan, 2003, p.139.

Թամարա Վարդանյան ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում

10

Նշենք, որ թեպետ երկրորդ և երրորդ սեկտորների համատեղ հասարակական

գործունեության իրականացման մասին Հայաստանում դեռ վաղ է խոսել, այնու-

ամենայնիվ, որոշ միտումներ արդեն նկատվում են։ Այսպես, 2004թ. մայիսի 11-ին

Երևանում տեղի ունեցած հասարակական կազմակերպությունների համաժողովի

աշխատանքներին, որն անցավ «Քաղաքացիական կամքը հանուն և ընդդեմ» խո-

րագրով, մեծ հետաքրքրություն և ակտիվ մասնակցություն էին ցուցաբերում նաև

«Ֆերմերային շարժում» հասարակական կազմակերպության ներկայացուցիչները։

Ուշագրավ է, որ հասարակական կազմակերպությունների գործունեությանն

անդրադարձել է նաև ՌԴ նախագահ Վ.Պուտինը Դաշնային ժողովի առջև իր տա-

րեկան ելույթում, որտեղ, կարևորելով ՀԿ սեկտորի ստանձնած հասարակական

գործառույթը, նշել է, որ «առանց հասուն քաղաքացիական հասարակության՝

մարդկանց հանապազօրյա (հրատապ) խնդիրների արդյունավետ լուծումն անհ-

նար է»1։ Միաժամանակ, Ռուսաստանի նախագահը, արտահայտելով իր դիտար-

կումները և գնահատականը երկրում երրորդ սեկտորի գործունեության վերաբեր-

յալ, նշում է, որ «մի շարք հասարակական կազմակերպությունների համար գերա-

կա խնդիր է միջազգային հեղինակավոր հիմնադրամներից ֆինանսներ ստանալը,

մյուսների համար՝ կասկածելի խմբակային և առևտրային շահերին ծառայելը, այն-

ժամ, երբ պետության և քաղաքացիների առջև ծառացած սուր խնդիրները մնում են

նրանց կողմից լիովին անտեսված»2։

Եթե մի շարք հետազոտողներ քննարկում և քննադատում են հասարակական

կազմակերպությունների կայացումը, զարգացումն ու հզորացումը խոչընդոտող

մեզանում առկա երևույթները, առաջադրում են սեկտորի զարգացմանը նպաստող

որոշակի քայլեր և օրենսդրական բարեփոխումներ, ապա մյուսները վիճարկում են

Հայաստանում քաղաքացիական հասարակության կայացման անհրաժեշտության

մասին թեզն ընդհանրապես։ 1 Послание Президента РФ Федеральному Собранию. Полный текст, опубл. 26.05.2004. http://www.regnum.ru/allnews/267244.html 2 Տե՛ս նույն տեղը։

ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում Թամարա Վարդանյան

11

Այսպես, Ռ.Խուրշուդյանը նշում է. «Ազգային անվտանգության բացարձակ

առաջնայնությունը թելադրում է հասարակության՝ պետությանը ստորադաս լինե-

լը, ինչը քաղաքացիական հասարակության գաղափարը ներկա փուլում դարձնում

է խիստ հարաբերական»1։

Հայտնի է, որ դեռևս 1648թ. ստեղծված Վեստֆալյան համակարգը, որն ընկած

էր գլոբալ քաղաքականության հիմքում, միջազգային հարաբերությունների առաջ-

նային սուբյեկտ էր դիտարկում ազգ-պետությունները։ Ժամանակակից աշխարհը

զգալիորեն կերպարանափոխվել է. «հետվեստֆալյան», «հետմոդեռնիստական»

համակարգում ակնհայտորեն նվազել է ազգ-պետությունների դերակատարու-

թյունն ի հաշիվ վերազգային կորպորացիաների, ցանցային տարբեր կառույցների

դերի բարձրացման։ Այդ կառույցների կամ խմբավորումների ձեռքում կուտակվել

են հզոր լծակներ, որոնց միջոցով հնարավոր է ազդել ցանկացած երկրի թե՛ արտա-

քին, թե՛ ներքին քաղաքականության վրա։ Այս կազմակերպությունների գործու-

նեությունն արդյունավետ է դարձնում նրա ցանցային կառույց լինելը, ինչը հնարա-

վորություն է ընձեռում, համաշխարհային գլոբալ մակարդակով՝ առանց տարբեր

երկրների սահմանները խախտելու, իրականացնել կարևոր գործառույթներ։

Նման ցանցային կազմակերպությունների գործունեության մասին Հարվարդի

Քենեդիի անվան կառավարման դպրոցի դեկան Ժոզեֆ Նայը գրում է. «Քանի որ ցան-

ցային կազմակերպությունները ներգրավում են տարբեր երկրների ներքին քաղաքա-

կան իրադարձություններին քաջատեղյակ քաղաքացիների, ապա նրանք կարող են

մամուլի, կառավարությունների ուշադրությունը բևեռել այդ երկրների խնդիրների

վրա՝ այդպիսով նոր միջազգային քաղաքական կոալիցիա ձևավորելով»2։

Իր գործունեությունն ու ջանքերը քաղաքացիական հասարակության (կամ «բաց

հասարակության») կառուցման նպատակի իրագործմանն է ուղղել հայտնի ֆինան-

1 Տե՛ս Խուրշուդյան Ռ., Արդի հասարակության զարգացման ուղիները, Հանրապետական, թիվ 6 (15) 2004, էջ 2։ 2 Տե՛ս Նայ Ժ., «NGO-ները փոխում են աշխարհը», «Հայկական ժամանակ», 07.07.2004, նյութը խմբագրությանը տրամադրել է «Project Syndicate»-ը, թարգմ.՝ Ա. Հակոբյանի։

Թամարա Վարդանյան ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում

12

սիստ, մեծահարուստ և բարեգործ Ջ.Սորոսը։ «Բաց հասարակություն» հասկացու-

թյունը շրջանառության մեջ է դրվել անգլո-գերմանական փիլիսոփա Կ.Պոպերի (1902-

1985) կողմից՝ ի տարբերություն «փակ», միապետական հասարակությունների, ազա-

տական-ժողովրդավարական հասարակությունները բնորոշելու համար1։ Իր հոդված-

ներից մեկում Կ.Պոպերի փիլիսոփայական հայացքների հետևորդ Ջ.Սորոսը խոստո-

վանում է, որ իր նպատակն է ստեղծել «մարդկային հասարակության համընդհանուր

ապակենտրոնացման» մոդել և այդ ճանապարհով վերջ դնել «ավանդական պետա-

կանության հիվանդ գաղափարին», որն էլ, ըստ նրա, աշխարհի բնակչության մեծ

մասի աղքատացման պատճառն է2։ Այս նպատակի իրականացման համար Ջ.Սորոսը

հիմնում է «Բաց հասարակություն» հիմնադրամը, այնուհետև՝ ինստիտուտը, որպես-

զի «աշխարհն անցկացնի մսաղացի միջով»3։

Այսպես, Ջ.Սորոսն այն քչերից է, ով չի թաքցնում իր գործունեության նպատակ-

ներն ու կիրառվող միջոցները. «Այո, ես իրականացնում եմ արտաքին քաղաքակա-

նություն… իմ նպատակն է դառնալ աշխարհի խիղճը»4։ Ինչպես ինքն է խոստովա-

նում, «ցանկացած երկրում ես առանձնացնում եմ մարդկանց մի խումբ, որոնց մի

մասը հայտնի է, մյուսը՝ ոչ այնքան, որոնք էլ տարածում են իմ հայացքները»5։

Այսպես, իր կողմից ֆինանսավորվող կրթական համակարգի միջոցով Ջ.Սո-

րոսին հաջողվում է պատրաստել, այսպես կոչված, «ազդեցության գործակալների»

գործառույթ իրականացնող կադրեր6։ Ի տարբերություն ավանդական ռազմական

«կոշտ ուժի» քաղաքականության, գործունեության նման «մեղմ» մեթոդի կիրա-

ռումն, անկասկած, արտաքին քաղաքականության հարթակում ոչ միայն առավել

արդյունավետ է, այլև էժան։ Վերազգային կորպորացիաներին՝ որպես ցանցային

1 Панарин А. С., Политология. О мире политики на Востоке и на Западе, М., 1999, с. 8. 2 “Дж. Сорос и тайные операции ЦРУ”, по материалам журнала Covert Action Quarter и сети Интернет, с. 21. 3 Տե՛ս նույն տեղը։ 4Տե՛ս H.Coffin, “George Soros, Imperial Wizard”, Covert Action Quarter, http://www.midiaindependente.org/es/blue/2003/07/259617.html, ինչպես նաև http://www.canadiandimension.mb.ca/extra/d1207hc.htm 5 Տե՛ս նույն տեղը։ 6 Տե՛ս նույն տեղը։

ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում Թամարա Վարդանյան

13

կառույցների, հաջողվում է իրենց նպատակներին հասնելու համար հմտորեն օգ-

տագործել ցանկացած երկրի ներսում առկա ռեսուրսները։ Այդ ռեսուրսները ոչ

միայն առանձին անհատներ են, ինչպես նշում է Ջ.Սորոսը, այլև առավելապես հա-

սարակական կազմակերպություններ, որտեղ և իրենց գործունեությունն են ծավա-

լում ներգրավված անհատները։ ՀԿ-ների մեծ մասը գործում է թե՛ որպես միջազ-

գային կազմակերպությունների ներկայացուցչություններ, թե՛ որպես ինքնուրույն

ՀԿ-ներ՝ միաժամանակ ֆինանսավորվելով նշված աղբյուրներից։

Այսպես, երրորդ սեկտորի՝ հասարակական կազմակերպությունների ռե-

սուրսները հաճախ հմտորեն ծառայեցվում են ցանցային կառուցվածք ունեցող վեր-

ազգային կորպորացիաների, տնտեսական և քաղաքական տարբեր խմբավորում-

ների շահերին։

Այս ամենն իրականացվում է քաղաքացիական հասարակության՝ որպես ժա-

մանակակից աշխարհի համար հասարակական հարաբերությունների ունիվերսալ

մոդելի քարոզչությանը զուգընթաց։

Քաղաքացիական հասարակության ֆենոմենի հիմքում ընկած է հասարակու-

թյան ապակենտրոնացման, անձի անհատական ազատության, ազգային պետու-

թյունների դերի նվազեցման գաղափարը։ Ինչպես իրավացիորեն նկատում է Ա.Նե-

կլեսսան, «Հետվեստֆալյան համակարգը հռչակում է (մի կողմից) մարդկային ան-

հատի գերագույն սուվերենությունը, մարդու իրավունքների գերակայությունն ազ-

գային սուվերենության նկատմամբ»1։ Փաստորեն, հասարակական հարաբերու-

թյունների այս մոդելի ձևավորմանն է ծառայում նաև ամբողջ աշխարհում մարդու

իրավունքների գերակայության հռչակման մարտավարությունը։

Ա.Նեկլեսսան նշում է, որ «միջազգային-իրավական համակարգում հաճախ

դրսևորվում են միտումներ, որոնց իրականացման ընթացքում մարդու իրավունք-

1 Неклесса А., Управляемый хаос: движение к нестационарной системе мировых связей, «21-րդ դար», # 3 (5), 2004, էջ 139։

Թամարա Վարդանյան ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում

14

ների պաշտպանությունը ծառայում է որպես ինքնատիպ շղարշ և միաժամանակ

այլ նպատակների հասնելու արդյունավետ միջոց»1։

Խոսելով պետության և ազգի փոխհարաբերությունների, առաջադիմության

արդյունքում մարդ-անհատի պարզունակացման ու արժեզրկման (դեգրադա-

ցիայի), նաև ինքնատիպ քաղաքակրթության պահպանման կարևորության և օտա-

րածին քաղաքակրթական ազդեցությունների վտանգների մասին՝ պատմաբան

Գ.Խուդինյանը անդրադառնում է նաև ազգային արժեքներից օտարված անհատի

խնդրին և նշում, որ «անհատականությունը, զրկվելով ազգային դիմագծից, աստի-

ճանաբար զրկվում է նաև իր գործողությունների գաղափարական ու բարոյական

խթաններից (մոտիվացիաներից), այսինքն՝ միջանկյալ օղակի՝ ազգային ես-ի հա-

մահարթեցումը հանգեցնում է աղետալի հետևանքների՝ համամարդկային առա-

ջադիմության համար առաջ բերելով հիրավի «բումերանգի էֆեկտ»2։

Ի՞նչ աղետալի հետևանքների մասին է խոսքը։ Ի՞նչ վտանգներ է պարունակում

ծայրահեղ անհատականացված, ԵՍ-ակենտրոն, ազգային դիմագծից զուրկ, սպառո-

ղական մենթալիտետով հասարակությունը։ Ազգային շահը երկրորդական համարող,

միաժամանակ անձի ազատության անհագուրդ ծարավով լցված հասարակությունն

առավել քան խոցելի է ու անպաշտպան։ Այս իրադրության մեջ հայտնված հասարա-

կությունը դառնում է սպառողական՝ գերադասելով սեփական բարեկեցությունը համ-

ազգային, պետական շահերին։ Ա.Նեկլեսսայի խոսքերով, «հասարակությունից

օտարված, հավակնոտ և սոցիալական բնազդով օժտված, ֆրուստրացված անհատը՝

կեցության անկատարության պայմաններում հաճախ գերադասում է դրա ոչնչացու-

մը»3։ Նման անհատների գոյությունն արդեն վտանգ է ողջ քաղաքակրթության համար,

այստեղից էլ սկիզբ է առնում համաշխարհային ահաբեկչությունն իր բոլոր ծայրահեղ

ու ողբերգական դրսևորումներով և մարդկության համար աղետալի հետևանքներով։

1 Տե՛ս նույն տեղը, էջ 140։ 2 Խուդինյան Գ., Հայագիտությունը 21-րդ դարում. ազգային շահերը և հայագիտության նպատակները մրցակ-ցային նոր միջավայրում, մաս 1-ին, «21-րդ դար», # 3 (5), 2004, էջ 33։ 3 Неклесса А., նշվ. աշխ., էջ 143։

ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում Թամարա Վարդանյան

15

Նման հասարակությունը հեշտությամբ կառավարելի է վերազգային կորպորացիա-

ների և այլ ցանցային կառույցների կողմից։

Իսկ ի՞նչ է առաջարկում Ռ.Խուրշուդյանը մեր հասարակությանը հրամցված

քաղաքացիական հասարակության մոդելի փոխարեն։ Նա գրում է. «Հայոց նորա-

գույն պետականությունը ձևավորվեց և զարգանում է այնպիսի պայմաններում,

որոնց առանձնահատկությունը պահանջում է ուժեղ պետության գոյություն, ինչը,

բնականաբար, նախատեսում է նաև հասարակության՝ պետությանը ստորադաս

լինելու հանգամանքը» (ընդգծումը. – Ռ.Խ.)1։ Հետևաբար, հեղինակի խոսքերով, Հա-

յաստանում պետք է ձևավորել ոչ թե քաղաքացիական, այլ ազգային հասարակու-

թյուն (ընդգծումը մերն է)։

Այսպես, ԽՍՀՄ փլուզումից հետո հայ հասարակությունը, հայտնվելով նոր

հասարակական հարաբերությունների ձևավորման, հնի փոխակերպման իրավի-

ճակում, ներկա փուլում հայտնվել է միաժամանակ տարբեր մոդելների ազդեցու-

թյունների կիզակետում։ Այդ ազդեցությունները վերաբերում են ինչպես պետակա-

նության, այնպես էլ հասարակական հարաբերությունների մոդելի ընտրությանը,

խնդիրներ, որոնք կախված են նաև մեր հասարակության քաղաքակրթական կողմ-

նորոշումներից, ներկայում տիրապետող գաղափարական հենքից, արժեքային հա-

մակարգում գերակայող տարրերից և այլն։

Այս փնտրտուքի արդյունքի վրա ազդեցություն կարող են գործել հետևյալ գոր-

ծոնները՝ պատմական ժամանակաշրջանի առանձնահատկությունները, ազգային

զարգացման կամ կոնսոլիդացման մակարդակը, պետականության հիմքերի ամ-

րությունը, նաև պետության ժողովրդագրական կազմը, ազգային տարաբնակեց-

ման (սփռվածության) գործոնը և այլն։ Միևնույն ժամանակ անհնար է հաշվի

չնստել աշխարհի համար այսօր ընդունելի դարձած հասարակական մոդելի

ստանդարտների կամ գոնե տերմինաբանական առումով դրանց կիրառման հետ։

1 Տե՛ս Խուրշուդյան Ռ., նշվ. աշխ., էջ 2։

Թամարա Վարդանյան ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում

16

ՀՀ հասարակական համակարգի առանձնահատկությունները

Այժմ քննարկենք ՀՀ հասարակական համակարգի առանձնահատկություննե-

րը նշված հիմնախնդիրների համատեքստում։

Կարելի է պայմանականորեն առանձնացնել երեք հիմնական շարժառիթներ,

որոնք նպաստել և դեռևս շարունակում են խթանել Հայաստանում հասարակական

կազմակերպությունների ստեղծման գործընթացը.

1. հասարակական պահանջ արտահայտելու նպատակով ստեղծված ՀԿ-ներ,

2. դրամաշնորհ ստանալու նպատակով ստեղծված ՀԿ-ներ,

3. ՀԿ-ներ, որոնք հանդիսանում են միջազգային կազմակերպությունների ներ-

կայացուցչություններ և ստեղծված են ուղղակիորեն նրանց կողմից,

4. պետության կողմից ստեղծված ՀԿ-ներ։

Նշենք, որ անգամ թռուցիկ փորձագիտական հայացքը և առկա գնահատա-

կաններն ու ուսումնասիրությունները մեզ իրավունք են տալիս փաստել, որ ըստ

նշված չափանիշների՝ հայաստանյան ՀԿ-ների դասակարգման պարագայում

առաջին խմբում հայտնվածների քանակը բավականին համեստ է։ Այսինքն՝ հա-

յաստանյան ՀԿ-ների շրջանում հասարակական պահանջի արդյունքում ստեղծ-

ված և հասարակական պատվեր իրականացնող կազմակերպությունները բավա-

կան քիչ են։ Այս իրողության պատճառն այն է, որ, ինչպես իրավացիորեն նշում է

Գ.Պողոսյանը, «Հայաստանում երեք սեկտորները ստեղծվեցին, ձևավորվեցին և

զարգացան համարյա միաժամանակ»1։ Եթե դիտարկենք արևմուտքի երկրների

փորձը, ապա կտեսնենք, որ այնտեղ սկզբում ստեղծվել է պետությունը, այնուհետև

ձևավորվել է մասնավոր բիզնեսը, որից հետո միայն՝ հասարակական կազմակեր-

պությունները։ Գ.Պողոսյանը այս դիտարկման հետևանքների ուսումնասիրությու-

նը թողնում է տեսաբաններին։

1 Погосян Г. А., նշվ. աշխ., էջ 221։

ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում Թամարա Վարդանյան

17

Իրապես, նման զարգացումների հետևանքով մեզանում ձևավորված հասա-

րակական կազմակերպությունները զուրկ են սոցիալական հենարանից, իսկ հայ

հասարակությունը հեռու է հասարակական կազմակերպությունների գոյության

անհրաժեշտության գիտակցումից։ Հետևաբար, Հայաստանում զարգացող երրորդ

սեկտորին դեռևս չի հաջողվում իրականացնել ի սկզբանե իրեն վերապահված

առաքելությունը, այն է՝ պետության և հասարակության միջև երկխոսության դաշ-

տի ձևավորումը։ Թեպետ հասարակական սեկտորի ակտիվիստները դրանում մե-

ղադրում են պետական իշխանություններին, որոնք ոչ միայն չեն աջակցում, այլև

ձգտում են խոչընդոտել իրենց առաքելության իրականացումը, այնուամենայնիվ,

ճշմարտության դեմ չմեղանչելու համար պետք է նշենք, որ հասարակական կազ-

մակերպությունների մեծ մասը, զուրկ լինելով սոցիալական հենարանից, բավա-

կան հեռու է նաև հասարակությունից։ Հետևաբար, տվյալ փուլում անգամ պետու-

թյան դեկլարատիվ կամ գործնական աջակցությունն այս խնդիրը լուծել դեռևս չի

կարող։

Այսինքն՝ ՀԿ-ները սնվում են ոչ թե ներքին, այլ հիմնականում արտաքին

աղբյուրներից, ինչն էլ պարունակում է որոշակի մարտահրավեր։ Մասնավորապես

այն, որ ՀԿ-ներում ներգրավված անհատները դրամաշնորհների շրջանակներում

իրականացվող ծրագրերի կատարման ընթացքում իրենց մտավոր ներուժը կենտ-

րոնացնում են այն խնդիրների լուծմանը, որոնք հրատապ են համարվում ոչ թե

հասարակության, այլ միջազգային դոնոր կազմակերպությունների կողմից։ Այս

իրադրությունն անթույլատրելի է մեզ համար, քանի որ առանց այդ էլ կանգնած ենք

մի կողմից բազմաթիվ խնդիրների լուծման, մյուս կողմից էլ՝ այդ խնդիրների

լուծման համար ազգային ներուժի կենտրոնացման անհրաժեշտության հրամայա-

կանի առջև։ Եթե ստեղծված իրադրությանը մոտենանք այս տեսակետից, ապա

կտեսնենք, որ տեղի է ունենում հասարակական սեկտորում ներգրավված ազգային

ներուժի ոչ նպատակահարմար (ոչ ռացիոնալ) օգտագործում։ Այս ներուժը կենտ-

Թամարա Վարդանյան ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում

18

րոնացած է հիմնականում երկրորդ խմբում՝ ըստ վերոնշյալ դասակարգման, քանի

որ այս խմբին պատկանող ՀԿ-ների թիվը Հայաստանում անհամեմատ մեծ է։ Այս-

տեղ ներգրավված է հասարակության բավական ակտիվ և գրագետ զանգված, որը

հիմնականում ստացված դրամաշնորհների միջոցով լուծում է կենսական խնդիր-

ներ և քիչ է մտահոգված այդ դրամաշնորհների շրջանակներում իրականացվող

ծրագրերի արդյունքներով ու հայ հասարակության վրա դրանց ազդեցությամբ (թե՛

դրական, թե՛ բացասական իմաստով)։ Իսկ երբ հասարակական գործունեությունը

դառնում է անձի և իր ընտանիքի գոյության պահպանման ու նյութական կարիքնե-

րի բավարարման հիմնական աղբյուր, հասարակական կազմակերպությունը

տվյալ անհատի համար հետզհետե վերածվում է հիմնական աշխատավայրի, ինչը

նույնպես չի համապատասխանում հասարակական գործունեության էությանն ու

տրամաբանությանը։

Երրորդ խմբին պատկանող (այսինքն՝ միջազգային ցանցային կառույցների

ներկայացուցչություններ հանդիսացող) ՀԿ-ները բավական ուշագրավ գործառույթ

են իրականացնում մեր ուսումնասիրման խնդիրների տեսանկյունից։ Նախ նշենք,

որ այս կառույցներն առավել քան արդյունավետ են գործում, քանի որ հիմնակա-

նում սնվելով մայր կազմակերպությունից՝ ունենում են մշտական ֆինանսավո-

րում, մտահոգված չեն դրամաշնորհ հայթայթելու խնդրով, ինչը չի կարելի ասել

առաջին և երկրորդ խմբերին պատկանող ՀԿ-ների մասին։

Այս խմբին պատկանող հայաստանյան ՀԿ-ները հիմնականում չունեն իրենց

գործունեության սեփական (այսինքն՝ Հայաստանում մշակված) ռազմավարու-

թյունը և մարտավարությունը, հաճախ հանդես են գալիս որպես ուղղակի միջնորդ

հայ հասարակության և միջազգային ցանցային կառույցների միջև։ Նման ցան-

ցային կառույցները հատկապես գործում են և հայտնի են որպես մարդու իրա-

վունքների պաշտպանության համար ամբողջ աշխարհում մղվող պայքարի կա-

րևոր օղակներ։ Հաճախ նրանք կարող են ոչ միայն քննարկել, գնահատել, այլև

ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում Թամարա Վարդանյան

19

ձգտել որոշակի ազդեցություն ունենալ տարբեր երկրների ներսում ընթացող (հա-

ճախ ազգային անվտանգության հարցերին վերաբերող) իրադարձություններին։

Բերենք բազմաթիվ օրինակներից միայն մեկը։ Այսպես. երբ 1999թ. աշնանը ռուսա-

կան դաշնային անվտանգության ծառայության աշխատակիցները լրտեսության

մեղադրանքով ձերբակալել էին Ռուսաստանի Ազգային ակադեմիայի (ՌԱՆ) Կա-

նադայի և ԱՄՆ-ի ինստիտուտի ռազմատեխնիկական և ռազմատնտեսական սեկ-

տորի վարիչ, պատմաբան Իգոր Սուտյագինին (վերջինս արտասահման գործուղ-

ման ժամանակ ամերիկյան լրտեսական ծառայություններին պետք է հաղորդեր

պետական գաղտնիք հանդիսացող տեղեկություններ ռուսական սպառազինման՝

ռազմավարական հրթիռային համալիրների, ժամանակակից ինքնաթիռների ու

տանկերի տեխնիկական հնարավորությունների և այլնի մասին), մարդու իրա-

վունքների պաշտպան համաշխարհային մի շարք կազմակերպություններ բողոքի

ակցիա կազմակերպեցին՝ ռուսական իշխանություններին մեղադրելով երկրում

մարդու իրավունքների ոտնահարման համար։ Իսկ Հայաստանում գործող Հելսին-

կյան ասոցիացիայի աշխատակիցները տարածում էին «անմեղ դատապարտված»

պատմաբան Ի.Սուտյագինին պաշտպանող, ցանցային կառույցների կողմից պատ-

րաստված և ինտերնետով ուղարկված հաղորդագրություն, որտեղ կոչ էին անում

նշված ինտերնետային հասցեով միանալ ռուսական իշխանությունների դատա-

պարտման գործընթացին։ Այսպիսով, առանց գործի մանրամասներին ծանոթանա-

լու, առանց իրողության խորքային վերլուծության, ենթատեքստերի վերհանման,

ելնելով արդեն նախօրոք ձևավորված մտակաղապարների (ստերեոտիպների)

տրամաբանությունից, մեր շուրջը գործող սուբյեկտները կարող են վերածվել ազ-

դեցության օղակների և լուրջ դերակատարություն ունենալ հայ հասարակության

շրջանում այս կամ այն խնդրի վերաբերյալ որոշակի կարծիքի ձևավորման, հե-

տևաբար նաև՝ մեր հասարակության ներսում նոր, «ցանկալի» մտակաղապարների

ներդրման գործընթացին։

Թամարա Վարդանյան ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում

20

Ժամանակակից հետազոտողները գտնում են, որ մարդու վարքագծի վրա կա-

րելի է ազդեցություն գործել հին մտակաղապարները նորերով (ցանկալի մտակա-

ղապարներով) փոխակերպելու ճանապարհով։ Արդեն որոշակի մտակաղապար-

ներով առաջնորդվող անհատը առավել կանխատեսելի է ժամանակակից գլոբալ

տեղեկատվական դաշտում գործող սուբյեկտների համար։ Ինչպես նշում է Ա.Ցու-

լաձեն, «Տեղեկատվական պատերազմը զանգվածային և անհատական գիտակցու-

թյան վերածրագրավորման, վերակոդավորման միջոց է»1։

Նոր մտակաղապարների ներդրման հետևանքով զանգվածային գիտակցու-

թյան դաշտում կարող են տեղաշարժեր լինել «թշնամու» կամ «բարեկամի» ընկա-

լումների հարթությունում, որոնք, ըստ էության, կարող են այդ մտակաղապարները

կրողների շահերին ամենևին էլ չհամապատասխանել։

Այսպիսով, Հայաստանում ՀԿ-ների ստեղծումը խթանող ուժերի գործունեու-

թյունն ու նպատակաուղղվածությունը քննարկման առանձին և լուրջ առարկա է,

որին մենք կանդրադառնանք նաև հաջորդ բաժնում։

Միջազգային դոնոր կազմակերպությունների գործունեության

ռազմավարությունը ՀՀ-ում

Մենք արդեն խոսել ենք գլոբալ քաղաքականության միտումներից մեկի՝ հա-

սարակական հարաբերություններում քաղաքացիական (անհատականացված)

հասարակության ձևավորմանը միտված գործողությունների և հետևանքների մա-

սին։ Քննարկենք, թե նկատվող երևույթներն ինչպես են արտացոլվում ՀՀ-ում հա-

սարակական համակարգի վրա որոշակի ազդեցություն ունեցող միջազգային դո-

նոր կազմակերպությունների որդեգրած ռազմավարություններում։ Այսպես՝ տես-

նենք, թե ինչ միտումներ են նկատվում հետևյալ դոնոր կազմակերպությունների

դրամաշնորհների թեմատիկայի ուսումնասիրության արդյունքում։

1 Цуладзе А., Большая манипулятивная игра, М., 2000, с.51.

ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում Թամարա Վարդանյան

21

Հայաստանում ակտիվ գործող Ամերիկյան միջազգային զարգացման գործա-

կալության (USAID) շրջանակներում գործող «Եվրասիա» հիմնադրամի և «Համաշ-

խարհային ուսուցում» կազմակերպության միջոցով միայն 2003թ. հայաստանյան

հասարակական կազմակերպություններին տրամադրված դրամաշնորհների թե-

մատիկան այսպիսին է.

• Կանանց հիմնախնդիրներ – $ 194.360

• Ընտրություններ – $ 271.877

• Հակակոռուպցիոն - $ 63.188

• Մարդու իրավունքներ - $ 98.006

• Փաստաբանական ծառայություններ, իրավական պաշտպանվածություն-

$365.458

• Մասնավոր ձեռներեցության զարգացման համար - $ 351.120

Դրանք ուղղված են

տուրիզմի զարգացմանը

մարզային առևտրաարդյունաբերական պալատի հզորացմանը

մարզերում ինտերնետ կապի տարածմանը

• «Հասարակական կառավարում» ուղղության համար -$ 261.818

Դրանք ուղղված են

տեղական ինքնակառավարման մարմինների հզորացմանը

• Քաղաքացիական հասարակության զարգացման համար - $ 109. 617

Դրանք ուղղված են

ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաների, ինտերնետ կապի, ինֆորմացիայի տարածմանը,

կապի զարգացմանը

Ակնհայտորեն, գերակայում է քաղաքացիական հասարակության, ժողովրդա-

վարության և շուկայական տնտեսության զարգացման ռազմավարությունը։

Նույն մոտեցումները նկատում ենք Ջ.Սորոսի «Բաց հասարակության ինստի-

տուտի» 2002թ. Հայաստանին տրամադրված դրամաշնորհների ցանկում.

Թամարա Վարդանյան ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում

22

• Քաղաքացիական հասարակություն – 6 դրամաշնորհ

• Իրավաբանական և քրեական արդարադատության ծրագիր – 12 դրամաշնորհ

• Զանգվածային լրատվամիջոցների ծրագիր – 17 դրամաշնորհ

• Կանանց ծրագիր – 15 դրամաշնորհ

• Տեղեկատվական ծրագիր - 29 դրամաշնորհ

Ակնհայտ է, որ ամերիկյան դոնոր կազմակերպությունների ծրագրերը հիմնա-

կանում նպատակաուղղված են մեր հասարակության անհատականացմանը, ատո-

միզացմանը, իշխանության ապակենտրոնացմանը (ինչպես տեսնում ենք տվյալնե-

րից, տեղական ինքնակառավարման մարմինների հզորացմանը միայն 2003թ. «Եվ-

րասիա» հիմնադրամը տրամադրել է $ 261.818), իսկ տնտեսական ոլորտի ծրագրե-

րը հիմնականում նպաստում են ծառայությունների (սպասարկման) ոլորտի (տու-

րիզմ, մարզերում ինտերնետային կապ և այլն) և ոչ թե մեր տնտեսության արտա-

դրական ճյուղերի խթանմանը։

Միայն 2002թ. 17 դրամաշնորհ է հատկացվել Ջ.Սորոսի «Բաց հասարակու-

թյան ինստիտուտի» կողմից զանգվածային լրատվամիջոցների գործունեությանն

աջակցելու համար, ինչն իրականում նշանակում է նրանց գործունեության անկա-

խությունը պետությունից, ուղղորդումն ու վերահսկողությունը միջազգային կա-

ռույցների կողմից։ Ա.Պանարինը նշում է, որ «Բաց հասարակություն» հասկացու-

թյունը... սոցիո-մշակութային և գաղափարական ոլորտներում նշանակում է արև-

մտյան զանգվածային մշակույթի ներմուծման ճանապարհին տարբեր տիպի

արգելքների վերացում»1։ Բնական է, որ արգելքների վերացումը, սոցիո-մշակութա-

յին և գաղափարական ոլորտներում ազդեցության գործադրումն առանց զանգվա-

ծային լրատվամիջոցների ռեսուրսների կիրառման այսօր գրեթե անհնար է։

Այժմ տեսնենք, թե ինչ թեմատիկա կամ ուղղվածություն ունեն եվրոպական

ծագում ունեցող դոնոր կազմակերպությունները։

1 Панарин А. С., Политология. О мире политики на Востоке и на Западе, М., 1999, с. 8.

ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում Թամարա Վարդանյան

23

Այսպես՝ Հայաստանում ակտիվ գործող գերմանական Ֆ.Էբերտի, Ֆ.Նաումա-

նի, հոլանդական Ա.Մոզերի անվան հիմնադրամների գործունեության հիմքում

(բացի մարդու իրավունքների, կանանց հիմնախնդիրների, ժողովրդավարացման և

այլ թեմաներից) ընկած է նաև Հարավային Կովկասի ինտեգրման գաղափարը Եվ-

րամիության օրինակով։

Փաստորեն, հայոց արժեքային համակարգի վրա ներազդող ամերիկյան ազդե-

ցության վեկտորը ուղղված է մեր հասարակության ատոմիզացմանը, իսկ եվրոպակ-

ան վեկտորը շեշտադրում է նաև ինտեգրման մոդելի արդյունավետությունը, ինչը

ներկայացվում է որպես տարածաշրջանում էթնիկ հակամարտությունների լուծման

ուղի։ Հետևաբար, այստեղ նկատվում է հայ հասարակական կյանքում ակտիվ դերա-

կատարություն ստանձնած միջազգային դոնոր կազմակերպությունների գործունեու-

թյան ազդեցության հետևանքով հնարավոր քաղաքակրթական մասնատվածության

վտանգը։ Նշենք, որ ՀՀ-ում որոշակի գործունեություն են ծավալել նաև իրանական,

չինական, ռուսական և այլ ծագում ունեցող կազմակերպությունները։ Բացի այդ՝ ՀՀ-

ում այդ երկրների դեսպանատների աջակցությամբ իրականացվում են մի շարք

ծրագրեր՝ հաճախ մշակութային ուղղվածության, որոնց հիմքում նույնպես ընկած է

քաղաքակրթական ազդեցություն գործելու առաքելությունը։

Նկատենք նաև, որ հայ հասարակության և հատկապես հասարակական կազ-

մակերպությունների շրջանում եվրոպական արժեքային համակարգն առավել ըն-

դունելի է համարվում։ Այս երևույթը թերևս կարելի է բացատրել ոչ միայն հայերի և

եվրոպական ժողովուրդների միջև պատմական անցյալում արձանագրված փոխ-

ազդեցությունների հարուստ փորձով, այլև նրանով, որ միջազգային քաղաքական

համակարգում ամերիկյան և եվրոպական ռազմավարություններն ակնհայտորեն

տարբերվում են իրարից։ Ինչպես նշում է Ռ.Կեյգանը, «Եկել է այն պահը, երբ պետք

է դադարել ձևացնել, թե ամերիկացիների և եվրոպացիների՝ աշխարհին ուղղված

Թամարա Վարդանյան ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում

24

հայացքները միանման են»1։ Հեղինակի կարծիքով, Ամերիկայի և Եվրոպայի մոտե-

ցումները տարբերվում են կարևոր հարցերի՝ ուժի, նրա արդյունավետության, բա-

րոյականության հանդեպ ունեցած վերաբերմունքով, որ ժամանակակից Եվրոպան

ուժի նկատմամբ խոր հակակրանք է տածում։ «Եվրոպացիները պնդում են, որ

խնդիրների լուծման իրենց մոտեցումը բարդ է ու հարուստ նրբերանգներով։ Իրենք

ձգտում են ուրիշների վրա ազդել հմուտ և ոչ այնքան ուղղաձիգ քաղաքականու-

թյան միջոցով»2, - գրում է Ռ.Կեյգանը։

Այսպիսով, հայ հասարակությունը, ինչպես նաև նախկին ԽՍՀՄ տարածքում

ապրող ժողովուրդները, հայտնվել են ազգային արժեհամակարգի հանդեպ տար-

բեր քաղաքակրթական «արշավանքների» ազդեցության կիզակետում։

Այս պարագայում արդյո՞ք հնարավոր է ազգային դիմագծի պահպանումը,

որո՞նք են այն տարրերը, որոնց վրա հիմնվելու դեպքում կարելի է պահպանել

ազգայինը՝ միաժամանակ չհակադրվելով համամարդկային արժեքներին, չմեկու-

սանալով արտաքին աշխարհից։ Այս արդիական խնդրին մեր մոտեցման հիմքում

ընկած է այն գաղափարը, որ հայ հասարակությունը լոկալ քաղաքակրթության

օրինակ է իր ուրույն, ինքնատիպ մշակույթով, կրոնով, լեզվով, ավանդույթներով,

հարուստ անցյալով։ Միայն հնի ու նորի օպտիմալ սինթեզի արդյունքում է հնարա-

վոր քաղաքակրթական ներկայիս արշավանքների պայմաններում ոչ միայն պահ-

պանել ազգային դիմագիծը, այլև հարստացնել այն համամարդկային արժեքներով։

Բայց այս միաձուլումը անհրաժեշտ է իրականացնել միայն ազգային հենքի վրա,

որը պետք է ամրացնել շնորհիվ ուղղահայաց (տարբեր սերունդների միջև) և հորի-

զոնական (աշխարհասփյուռ հայության տարբեր հատվածների միջև) կապի ամրա-

պնդման։ Միաժամանակ, վստահաբար կարող ենք ասել, որ համամարդկային ար-

ժեհամակարգի տարրերը այս կամ այն ձևով, հաճախ անտեսանելի կամ դեռևս մեր

կողմից չբացահայտված ձևով ընկած են հայոց ավանդույթների, արժեքային կող-

1 Kagan R. «Power and Weakness». - Policy Review. 2002. No 113. 2 Տե՛ս նույն տեղը։

ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում Թամարա Վարդանյան

25

մնորոշիչների հիմքում։ Այսպես՝ ժամանակակից աշխարհում գերակա հռչակված

արժեքների շարքում են ժողովրդավարությունը, արդարությունը, մարդասիրու-

թյունը և այլ նորմեր, որոնք հայ հասարակության համար ավանդական և մնայուն

արժեքներ են (հիշենք, թե պատմության ընթացքում քանի-քանի անգամներ է հա-

յությունը պայքարի ելել արդարության դրոշը պարզած)։ Իսկ ինչ վերաբերում է

մարդասիրությանը՝ որպես ժամանակակից միջազգային հարաբերությունների

առանցքային արժեք, ապա մեր պատմության ընթացքում հայ զինվորները պատե-

րազմական բարդ իրադրությունում բազմիցս են ապացուցել իրենց հավատարմու-

թյունն այդ վեհ գաղափարին1։

ՀՀ երրորդ սեկտորի առանձնահատկությունները

ՀՀ հասարակական համակարգում ներկայում տեղի են ունենում մի շարք

ուշագրավ գործընթացներ, որոնց դիտարկումը կարող է հիմք լինել հետագայում

այս ոլորտում իրականացվելիք պետական քաղաքականության կամ քարոզչու-

թյան համար.

1. ՀՀ-ում գործող հասարակական կազմակերպություններն ըստ գործունեու-

թյան ուղղությունների կարելի է տարբերակել մի շարք չափորոշիչներով, այդ

թվում՝ ազգայնական և լիբերալ-դեմոկրատական գաղափարախոսական հո-

սանքին հարող ՀԿ-ներ։ Այդ գաղափարական ուղղվածությունը հիմք է հանդի-

սանում նրանց (ՀԿ-ների կամ նրանց առաջնորդների) միջև տարերայնորեն

ընթացող պայքարի, որն ածանցյալ է քաղաքական կուսակցությունների հար-

թությունում ընթացող համանման պայքարից և առայժմ զուրկ է այդ պայքարը

ինքնուրույն ղեկավարելու կամ ուղղորդելու ունակությունից։

1 Այդ մասին առավել մանրամասն տե՛ս Ս.Մարտիկյան, Հինգհազարամյա մարդասիրություն, «21-րդ դար», # 3 (5), 2004, էջ 3-18։

Թամարա Վարդանյան ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում

26

2. Այնուամենայնիվ, նշված պայքարի անհրաժեշտությունը որպես խնդիր ձևա-

կերպված է թե՛ ազգայնական, թե՛ լիբերալ-դեմոկրատական ճամբարում, ինչն,

անշուշտ, նշանակում է, որ այդ հակադրությունը գնալով կուժեղանա։

3. Այդ հակասությունների սրումը անխուսափելի է նաև այն պատճառով, որ

լիբերալ-դեմոկրատական ուղղվածության ՀԿ-ների գործունեությունը ՀՀ-ում

վերջին շրջանում ակտիվացել է, ինչն, անկասկած, նպաստում է ազգայնական

ուղղվածության ՀԿ-ների ակտիվացմանը որպես հակակշիռ ուժի և պատաս-

խան գործողության։

4. Թեպետ ՀՀ հասարակական կազմակերպությունները բավական անձնավոր-

ված են (երևույթը բնորոշ է նաև ՀՀ քաղաքական համակարգին, ինչը թերևս

պայմանավորված է մեր ազգային հոգեկերտվածքի և ավանդույթների մի շարք

բաղադրատարրերով), այնուամենայնիվ, զարգացումները ցույց են տալիս, որ

հայաստանյան երիտասարդության շրջանում ընթանում է առաջնորդի

փնտրտուք (թե՛ անհատական և թե՛ խմբային-գաղափարական առումներով)։

Այս գործընթացն առնչվում է արժեքային/գաղափարական դաշտի խնդիրնե-

րին, քանի որ փնտրտուքն ընթանում է երկուստեք, երկու կողմերն էլ առանձ-

նացնում են լիդեր/գաղափար, որը կլինի ունիվերսալ, կկարողանա միավորել

իր իսկ դավանած արժեքների շուրջ ողջ երիտասարդությանը, ինչու չէ, նաև

ամբողջ ժողովրդին։

5. Հատկանշական է, որ ՀԿ-ներն իրենց ներսում ունեն խնդիր՝ պարզելու իրենց

գործունեության շրջանակները, այսինքն՝ թե որքանով կարող է հասարակա-

կան շարժումը լինել քաղաքականացված։ Այստեղ կարծիքները միանշանակ

տարբեր են. սկսած նրանից, որ ՀԿ-ների գործունեությունը պետք է սահմանա-

փակվի միայն հասարակական դաշտում և չունենա քաղաքական նպատակ-

ներ, մինչև այն գաղափարը, որ ՀԿ-ները կարող են ակտիվ լինել քաղաքական

դաշտում՝ հանդես գալով ընդհուպ մինչև իշխանափոխություն/հեղափոխու-

թյուն իրականացնողների դերում (Վրաստանի օրինակով)։

ՀՀ հասարակական համակարգի հիմնախնդիրներն արդի փուլում Թամարա Վարդանյան

27

6. Այնուամենայնիվ, ներկայիս հասարակության ատոմիզացված իրավիճակի

պայմաններում առայժմ երկու կողմերին էլ չի հաջողվում ստանձնել լոկոմո-

տիվի, երիտասարդության շրջանում արժեքներ թելադրողի դերը։ Թեպետ,

պետք է նշել, որ ազատական-դեմոկրատական արժեքային դաշտում գործող

ՀԿ-ները կամ երիտասարդ առաջնորդներն առավել, քան նրանց հակադրվող-

ները ունակ են այդ դերը ստանձնելու, եթե ոչ այսօր, ապա մոտ ապագայում։

7. Պատճառն այն է, որ հակադրությունը զուրկ է բովանդակությունից, դեկլարա-

տիվ է, ազգային արժեքների մասին խոսակցությունները արհեստականորեն

հակադրվում են մոդեռնիզացիային և առաջադիմությանը, իսկ կազմակերպ-

ված ակցիաները հիմնականում պատասխան քայլեր են հաճախ համանման

սցենարով, բայց այլ բովանդակությամբ, ինչը հասարակության վրա կենցա-

ղային գզվռտոցի տպավորություն է թողնում։

8. Մեկ այլ ուշագրավ առանձնահատկություն ևս. լիբերալ-դմոկրատական ՀԿ-

ների դաշտում ընթանում է հասարակական կառուցվածքային մոդելի հայե-

ցակարգային փոփոխություն, այն է՝ ի հակակշիռ «Ընտանիքը հասարակու-

թյան բջիջն է» թեզի ձևավորվել և շրջանառության մեջ է դրվել «Անհատը հա-

սարակության բջիջն է» հակաթեզը։

9. Ներկա փուլում ընթանում է նաև տարբեր ՀԿ-ների միջև դաշինքների ձևավոր-

ման գործընթաց, որը նույնպես հրահրված է արտաքին ուժերի կողմից՝ ի դեմս

«Համաշխարհային ուսուցում» հասարակական կազմակերպության, որը

գործում է Ամերիկյան միջազգային զարգացման գործակալության (USAID)

ծրագրի շրջանակներում։

10. Դաշինքների ձևավորումը տեսաբանների կողմից դիտվում է որպես ՀԿ դաշ-

տի կայացման կարևորագույն փուլերից մեկը։ Մեզանում դա տեղի չէր ունե-

նում այն պարզ պատճառով, որ ՀԿ-ների մեծ մասը, որոնք շահագրգռված էին

հիմնականում դրամաշնորհներ ստանալու խնդրով, բնականաբար, մրցակ-

ցության մեջ էին նմանատիպ այլ ՀԿ-ների հետ։ Նման մրցակցության պայ-

մաններում դաշինքների ձևավորումը գրեթե անհնար էր դառնում։

Մանուկ Մկրտչյան Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները

28

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԿՐԹԱԿԱՐԳԸ ԵՎ ՊԵՏԱԿԱՆ ՉԱՓՈՐՈՇԻՉՆԵՐԸ

Մանուկ Մկրտչյան

Նախաբան

Մեկ տարի առաջ ԿԳ նախարարությունը և ՀԲ կրթական ծրագրերի կենտրոնը

(ԿԾԿ) ձեռնամուխ եղան հանրակրթության պետական չափորոշիչների մշակմանը:

Այդ նպատակով մրցութային հիմունքներով ստեղծվեց աշխատանքային խումբ,

որը մշակեց և հանրային քննարկման ներկայացրեց «Հանրակրթության պետական

կրթակարգը» փաստաթուղթ-նախագիծը [1]: Հանրային քննարկման հիման վրա

այն վերամշակվեց և ներկայացվեց կառավարության հաստատմանը: Արդյունքում՝

կառավարությունը հաստատեց կրթության ոլորտին վերաբերող հերթական կա-

րևոր փաստաթուղթը [2]:

Այս իրողությունները տեղիք են տալիս մի շարք հարցադրումների:

Առաջին. որքանո՞վ էին անհրաժեշտ ու անհետաձգելի հանրակրթական

կրթակարգի մշակումը և նոր պետական կրթական չափորոշիչների ստեղծումը:

Երկրորդ. ի՞նչ իմաստ ունեին նախագծի հանրային քննարկումները և ի՞նչ

նշանակություն ունեցան դրանք փաստաթղթի վերջնական տարբերակի ձևավոր-

ման գործում:

Երրորդ. ի՞նչ հնարավոր ազդեցություն կունենա կառավարության որոշմամբ

հաստատված սույն փաստաթուղթը կրթության զարգացման վրա:

Չորրորդ. որքանո՞վ է արդյունավետ ու գործուն համակարգային փոփոխու-

թյունների իրականացման իրագործված մեթոդաբանությունը [3]:

Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները Մանուկ Մկրտչյան

29

Սույն հոդվածով ներկայացնում ենք որոշակի դիրքորոշում այս հարցադրում-

ների վերաբերյալ:

Հայաստանի հանրակրթությունը

Հարցը քննարկենք՝ առանձնացնելով հանրակրթության մասին առկա հայե-

ցակարգային պատկերացումները և իրական իրողությունը: Ընդ որում, հանրա-

կրթությունը կդիտարկվի որպես համակարգ՝ հետևյալ փոխկապակցված կտր-

վածքներով.

• Կրթության նպատակներն ու բովանդակությունը

• Ուսումնադաստիարակչական գործընթացները

• Մանկավարժական կադրերը

• Ֆինանսատնտեսական միջոցները

• Կառավարումը, կազմակերպումը, ղեկավարումը:

Ստորև փորձենք պարզաբանել` որքանո՞վ է փոխհամաձայնեցված վերոնշյալ

փաստաթղթերի բովանդակությունը։ Այնուհետև կառանձնացվեն այն կարևոր

պրոբլեմները, որոնք բնորոշ են ներկա հանրակրթական իրողությանը: Այս հանգա-

մանքներով էլ հենց պայմանավորված են հանրակրթական կրթակարգի մշակման

և նոր պետական կրթական չափորոշիչների ստեղծման անհրաժեշտությունն ու

անհետաձգելիությունը:

Հանրակրթության համակարգի հայեցակարգային պատկերացումները մինչև

վերջին փաստաթուղթը

Դրանք ներկայացնում են հիմնականում հետևյալ փաստաթղթերը.

1. ՀՀ Սահմանադրությունը

2. «Կրթության մասին» ՀՀ օրենքը

3. «Միջնակարգ (լրիվ) ընդհանուր կրթության պետական չափորոշիչը հաստա-

տելու մասին» ՀՀ կառավարության որոշումը [5]

Մանուկ Մկրտչյան Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները

30

4. «ՀՀ կրթության զարգացման 2001-2005 թվականների պետական ծրագիրը

հաստատելու մասին» ՀՀ օրենքը [6]

5. ԿԳ նախարարության հաստատած հայեցակարգային, կանոնակարգային և

ծրագրային փաստաթղթերը

6. Մանկավարժական կադրերի պատրաստման և վերապատրաստման հաս-

տատությունների կանոնադրությունները և գործունեության կազմակերպման

ծրագրերը։

Վերոհիշյալ փաստաթղթերով ամրագրված է հետևյալ հայեցակարգային

պատկերը.

Կրթության նպատակներն ու բովանդակությունը։ Ըստ օրենքի՝

Կրթության բնագավառում պետական քաղաքականության հենքն ազգային

դպրոցն է, որի գլխավոր նպատակը մասնագիտական պատշաճ պատրաստվածու-

թյուն ունեցող և համակողմանիորեն զարգացած, հայրենասիրության, պետականու-

թյան և մարդասիրության ոգով դաստիարակված անձի ձևավորումն է (Հոդված 4, կ.2):

ՀՀ կրթական համակարգը նպատակաուղղված է հայ ժողովրդի հոգևոր և

մտավոր ներուժի ամրապնդմանը, ազգային և համամարդկային արժեքների պահ-

պանմանն ու զարգացմանը: Այդ գործին իր նպաստն է բերում նաև Հայ եկեղեցին

(Հոդված 4, կ. 3):

Ըստ չափորոշիչների՝

Միջնակարգ (լրիվ) ընդհանուր կրթության նպատակը քաղաքացիների մտա-

վոր, հոգևոր և ֆիզիկական ընդունակությունների դրսևորման, դաստիարակու-

թյան և զարգացման համար բարենպաստ պայմանների ստեղծումն է:

Տարրական դպրոցում ուսուցումը նպատակաուղղվում է լեզվամտածողու-

թյան և մաթեմատիկական տրամաբանության հիմքերի ուսումնառության ու աշ-

խատանքային նախնական հմտությունների ձևավորմանը, ազգային և համամարդ-

կային արժեքներին նախնական հաղորդակցմանը:

Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները Մանուկ Մկրտչյան

31

Միջին դպրոցում ուսուցումը նպատակաուղղվում է առողջ ապրելակերպի,

աշխարհի և բնության վերաբերյալ սովորողների գիտական պատկերացման ձևա-

վորմանը, ինքնուրույն աշխատանքի, կրթության և հասարակական ինքնուրույն

գործունեության համար անհրաժեշտ գիտելիքների նվազագույն ծավալի ապա-

հովմանը:

Ավագ դպրոցում ուսուցումը նպատակաուղղվում է հենքային հանրակրթա-

կան պատրաստությունն ապահովող գիտելիքների յուրացմանը:

Դժվար չէ համադրել և նկատել օրենքով ամրագրված և չափորոշիչներով սահ-

մանված նպատակների կապակցված չլինելն ու փոխադարձ անհամապատասխա-

նությունը:

Ուսումնադաստիարակչական գործընթացները։ Ուսումնադաստիարակչական

գործընթացների բնույթը շատ աղքատ է ներկայացված: Ուսուցման կազմակերպման

հիմնական ձևը դասն է: Որպես կանոն, ներկայացվում են այս գործընթացների կազ-

մակերպման միջոցները, օրինակ՝ ուսումնական պլաններ, առարկայական ծրագրեր,

ուսումնական ժամանակացույց

Ըստ զարգացման ծրագրի՝

Ուսուցման և տեղեկատվական ժամանակակից տեխնոլոգիաների ու մեթոդ-

ների ներդրում:

Մանկավարժական կադրերը։ Ըստ զարգացման ծրագրի՝

Գիտամանկավարժական կազմի երիտասարդացում:

Մանկավարժական կադրերի պատրաստման համակարգի կատարելագործում։

Կադրերի որակավորման և վերապատրաստման համակարգի վերապատ-

րաստում:

Ֆինանսատնտեսական միջոցները։ Ըստ օրենքի՝

Պետական բյուջետային նպատակային ֆինանսավորում (Հոդված 4, կ. 5):

Ուսումնական հաստատությունը ֆինանսավորում է հիմնադիրը (Հոդված 46, կ. 1)։

Մանուկ Մկրտչյան Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները

32

Հարաճուն ֆինանսավորման սկզբունք (Հոդված 46, կ. 2)։

Բարենպաստ հարկային քաղաքականություն (Հոդված 46, կ. 7)։

Կառավարումը, կազմակերպումը, ղեկավարումը։ Ըստ օրենքի՝

ՀՀ կրթության համակարգը պետական կրթական չափորոշիչների, կրթության

հաջորդականությունն ապահովող տարբեր մակարդակի և ուղղվածության կրթա-

կան ծրագրերի, ուսումնական հաստատությունների և կրթության կառավարման

մարմինների փոխկապակցված ամբողջությունն է (Հոդված 8):

Կրթության բնագավառում պետական քաղաքականության կազմակերպման

հիմքը կրթության զարգացման պետական ծրագիրն է, որը Հայաստանի Հանրապե-

տության կառավարման ներկայացմամբ հաստատում է ՀՀ Ազգային ժողովը (Հոդ-

ված 4, կ. 4):

Հանրակրթական հիմնական ծրագրերը ներառում են՝

ա. նախադպրոցական կրթությունը,

բ. տարրական ընդհանուր կրթությունը,

գ. հիմնական ընդհանուր կրթությունը,

դ. միջնակարգ (լրիվ) ընդհանուր կրթությունը,

ե. հատուկ ընդհանուր կրթությունը (Հոդված 10, կ. 2):

Ըստ օրենքի և ԿԳՆ փաստաթղթերի՝

Կազմակերպումը - դաս-դասարանային (Հոդված 46, կ. 1, կ. 2, կ. 6)։

Ուսումնական հաստատությունը կառավարվում է միանձնյա ղեկավարման և

ինքնավարության սկզբունքների զուգորդմամբ (Հոդված 40, կ. 3):

Ըստ զարգացման ծրագրի՝

Կրթության կառավարման ժողովրդավարացում:

Կրթության համակարգի կառավարման ապակենտրոնացում և ուսումնական

հաստատությունների ինքնավարության աճ:

Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները Մանուկ Մկրտչյան

33

Վերոհիշյալ մեջբերումների նպատակն էր ցույց տալ, որ պետական կարևոր

փաստաթղթերով արտահայտված հանրակրթության մասին հայեցակարգային պատ-

կերացումները թերի են, ոչ ամբողջական, ոչ կապակցված, հաճախ իրարամերժ։

Հանրակրթության ոլորտի ներկա իրողությունը

Կրթության նպատակներն ու բովանդակությունը։ Կրթությունը նպատակաուղ-

ղված է հիմնականում գիտելիքների ու տեղեկությունների ձեռքբերմանը, երեխայի

ընդհանուր զարգացման և անձի ձևավորման խնդիրները, ներառյալ մտագոր-

ծունեության տարբեր տեսակների յուրացումն ու հոգևոր արժեքների ձևավորումը,

մղված են երկրորդ պլան: Մասնավորաբար, չափից ավելի է կարևորվում սովորողների

կողմից տեղեկատվության պասիվ ստացումն ու փաստերի մտապահումը:

Ուսումնադաստիարակչական գործընթացները։ Ուսուցման և դաստիարա-

կության գործընթացները խիստ առանձնացված են և մեկուսացված: Դաստիարա-

կությունն իրագործվում է ինքնաբերաբար, տարերային, չհամակարգված:

Ուսուցման գործընթացը խմբային բնույթի է, այն կազմակերպվում է ընդհա-

նուր ճակատով և բացառում է ուսումնական խմբի յուրաքանչյուր անդամի գործուն

ընդգրկվածության ապահովումը: Փաստորեն ուսուցման գործընթացը բնույթով ոչ

թե հանրակրթային է, այլ սելեկտիվ [7]:

Մանկավարժական կադրերը։ Մանկավարժական կադրերի պատրաստումն

ու վերապատրաստումն իրագործվում են հին ավանդական ձևերով: Բացակայում է

կադրերի վերապատրաստման ու կատարելագործման ամբողջական հայեցակար-

գը: Խիստ նշմարելի են մանկավարժական կադրերի աշխարհայացքային հետա-

մնացությունը և ցածրորակությունը:

Ֆինանսատնտեսական միջոցները։ Մանկավարժական կադրերի աշխատա-

վարձերն ունեն սիմվոլիկ նշանակություն և չեն ապահովում մանկավարժների

կենսագործունեության նվազագույն պահանջները:

Մանուկ Մկրտչյան Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները

34

Հանրակրթական հաստատությունների նյութատեխնիկական բազան անբա-

վարար է և խիստ հնացած:

Կառավարումը, կազմակերպումը, ղեկավարումը։ Նշմարելի են կառավար-

ման փաստացի բացակայությունը և ղեկավարման կենտրոնացվածությունը: Փո-

խարենը արդյունքների գնահատումը խիստ ձևականացված է և ապակենտրոնաց-

ված, իսկ իրադրության վերլուծությունը կատարվում է տարերայնորեն:

Փոփոխությունները և նորամուծությունները կատարվում են հատվածաբար,

չհամակարգված, քաոսային, առանց ընդհանուր ամբողջական գաղափարախոսու-

թյան (կամ հայեցակարգի):

Հանրակրթության պետական կրթակարգը (նախագիծ). բնույթը և առանձնահատկությունները

Հանրակրթությունը ժամանակակից քաղաքակրթության նվաճումներից է:

Հենց հանրակրթական իմաստով վերաձևակերպված կրթական խնդիրները մարդ-

կության համար դրսևորվեցին որպես պետական ու հասարակական կյանքի կազ-

մակերպման բարդ հիմնահարց: Այսօր, փաստորեն, չկա մի երկիր, որը, բավարար-

ված լինելով իր կրթական համակարգի իրավիճակով, չկարևորի այդ համակարգի

բարեփոխման խնդիրը (տե՛ս, օրինակ, [13-14], [18-19], [27]) :

Ամենուրեք առաջնահերթ են հատկապես պետական կրթական քաղաքակա-

նության, կրթության զարգացման ծրագրերի և պետական կրթական չափորոշիչնե-

րի մշակման հիմնահարցերը (տե՛ս, օրինակ, [16-17], [26]):

Պետական կրթակարգը (այսուհետ` կրթակարգ) հանրակրթության քաղաքա-

կանության հիմնական սկզբունքները, ուսման, ուսուցման և գնահատման չափորո-

շիչները սահմանող նորմատիվ փաստաթուղթ է:

Կրթակարգը սահմանում է կրթական քաղաքականության հիմնական սկզ-

բունքները, ըստ հանրակրթության ուսումնական բնագավառների և միջնակարգ

Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները Մանուկ Մկրտչյան

35

հանրակրթական դպրոցի աստիճանների` սովորողներին ներկայացվող ընդհան-

րական պահանջները, հենքային ուսումնական պլանը, ուսումնական առարկանե-

րի չափորոշիչների ստեղծման, առարկայացանկի, դպրոցական չափորոշիչների և

գնահատման համակարգի ձևավորման սկզբունքները:

Կրթակարգի նախագծով ամրագրված նշանակալից նորույթները

12-ամյա կրթություն։ Միջնակարգ ընդհանուր կրթությունն իրականացվում է

12-ամյա ընդհանուր տևողությամբ (ընդգրկում է 6–8 տարեկան երեխաներին),

եռաստիճան միջնակարգ հանրակրթական դպրոցում՝ հետևյալ հաջորդական

աստիճաններով.

ա) տարրական դպրոց՝ 4 տարի (1-4-րդ դասարաններ)

բ) միջին դպրոց՝ 5 տարի (5-9-րդ դասարաններ)

գ) ավագ դպրոց՝ 3 տարի (10-12-րդ դասարաններ)

Հանրակրթության բովանդակությունը։ Հանրակրթության բովանդակությունը

ներկայացվում է առանձին ուսումնական բնագավառներով և բովանդակային բաղա-

դրիչներով:

Կրթակարգով սահմանված են հետևյալ բովանդակային բաղադրիչները.

1. գիտելիքների համակարգ

2. ճանաչողության-մտածողության մեթոդներ

3. կարողություններ և հմտություններ`

3.1. հաղորդակցական

3.2. համագործակցային

3.3. ինքնակազմակերպման

3.4. ստեղծագործական

4. արժեքային համակարգ:

Կրթակարգով սահմանված են հետևյալ ուսումնական բնագավառները.

Մանուկ Մկրտչյան Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները

36

1. հայոց լեզու և գրականություն

2. օտար լեզուներ

3. մաթեմատիկա

4. ինֆորմատիկա և ՏՀՏ

5. բնություն

6. անձ և հասարակություն

7. արվեստ

8. տեխնոլոգիա

9. ֆիզիկական կրթություն և անվտանգ կենսագործունեություն:

Շրջանավարտի կատարելատիպը։ Կրթության նպատակների իրականացման

արդյունքում ակնկալվում է, որ դպրոցի շրջանավարտը պետք է`

ա) լինի մարդասեր, ազնիվ, հայրենասեր և պատասխանատվության զգացու-

մով օժտված անհատ.

բ) ճանաչի իր հայրենիքը, տիրապետի մայրենի լեզվին, ընդունի այն արժեքնե-

րը, որոնք սեփական ժողովրդի գոյատևման և առաջընթացի նախապայմանն են.

գ) ունենա պետական չափորոշիչով սահմանված գիտելիքների համակարգ և

ձեռք բերած գիտելիքները կյանքում ստեղծագործաբար կիրառելու ունակություն.

դ) ունենա ինքնուրույն մտածելակերպ, տարբեր իրավիճակներում կողմ-

նորոշվելու և որոշումներ կայացնելու ունակություններ, ի զորու լինի ընկալելու,

վերլուծելու և կիրառելու հասարակական և տեխնոլոգիական նոր գաղափարներն

ու նորամուծությունները.

ե) ի վիճակի լինի դրսևորելու փոխադարձ ըմբռնում և համագործակցություն

ապահովող հարաբերություններ ինչպես տարեկիցների, այնպես էլ ծնողների, իրե-

նից մեծերի ու փոքրերի հետ.

զ) լինի պետության, հասարակության, բնության և շրջակա միջավայրի լի-

իրավ մասնիկն ու պաշտպանը.

Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները Մանուկ Մկրտչյան

37

է) իմանա իր իրավունքներն ու պարտականությունները, լինի օրինապահ,

նախաձեռնող և հասարակական ակտիվ դիրքորոշում ունեցող, ընտրություն կա-

տարելու և իր ձայնի իրավունքը կիրառելու ունակ քաղաքացի.

ը) կարողանա վերլուծել հասարակական երևույթները, կողմնորոշվել հասա-

րակական իրադարձություններում և ունենա հասարակական իրադրությունների

վրա ազդելու գիտելիքներ ու կարողություններ.

թ) իմանա հայ ժողովրդի և համաշխարհային պատմությունն ու ճանաչի մշա-

կութային արժեքները, իրազեկ լինի իր երկրի իրավական, տնտեսական և քաղա-

քական հիմքերին, գիտության և արվեստի նվաճումներին.

ժ) գիտակցի հայ ժողովրդի ու հայոց պետության դերը համաշխարհային քա-

ղաքակրթության մեջ.

ժա) մտահոգվի ազգային խնդիրների լուծմամբ և պատրաստակամություն

դրսևորի հայրենիքին ծառայելու գործում, լինի ազգային ավանդույթների, համա-

մարդկային արժեքների պահպանողն ու փոխանցողը.

ժբ) ունենա այլ լեզուներով հաղորդակցվելու, ժամանակակից հաղորդակցման

տեխնոլոգիաներից օգտվելու կարողություններ.

ժգ) լինի հոգեպես և ֆիզիկապես առողջ, իմանա առողջ ապրելակերպի, ան-

վտանգ կենսագործունեության կանոնները և դրանք կիրառի կյանքում.

ժդ) գիտակցի ընտանիք կազմելու անհրաժեշտությունը, պատրաստ լինի ընտա-

նեկան կյանքին, ինքնուրույն տնտեսավարմանը, ամուսնու և ծնողի դերին, տիրապե-

տի տարրական մանկավարժական կարողությունների.

ժե) կարողանա ճիշտ գնահատել սեփական հնարավորություններն ու վարքը,

համակված լինի լավատեսությամբ և սեփական ուժերի հանդեպ վստահությամբ,

ցուցաբերի ինքնակրթությամբ և ինքնակատարելագործմամբ զբաղվելու ձգտում և

կարողություններ.

Մանուկ Մկրտչյան Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները

38

ժզ) ունակ լինի իր նախասիրություններին, հետաքրքրություններին և հակում-

ներին համապատասխան մասնագիտություն և աշխատանք ընտրելու:

Կրթակարգի կատարելագործման հեռանկարները։ Կրթակարգն իր կառուց-

վածքով ճկուն է, մարդու և հասարակության կենսական պահանջներին ու պետու-

թյան պատվերին համապատասխան փոփոխելի ու զարգացող:

Կրթակարգի վերահսկումն ու գնահատումն իրականացվում են նրա պահանջ-

ների կատարմանն աջակցելու, շարունակական զարգացումն ապահովելու, կիրառ-

ման ընթացքը գնահատելու և վերահսկելու նպատակով:

Հանրակրթական դպրոցներում և կրթության կառավարման մարմիններում

իրականացվում են ներքին և արտաքին վերահսկողություն և գնահատում:

Վերահսկման և գնահատման արդյունքները հիմք են ծառայում կրթակարգի

պահանջների վերանայման և կատարելագործման համար, ինչն իրականացվում է

կրթակարգի մշակման և կատարելագործման համապատասխան հանրապետա-

կան կառույցի կողմից:

Կրթակարգի ներդրումն իրականացվում է ՀՀ կառավարության կողմից հաս-

տատված 12-ամյա միջնակարգ կրթության անցումն ապահովող միջոցառումների

ցանկի և ժամանակացույցի համաձայն:

Յուրաքանչյուր հինգ տարին մեկ անգամ Հայաստանի Հանրապետության կա-

ռավարությունը կրթության պետական կառավարման լիազորված մարմնի առա-

ջարկությամբ հանրակրթության պետական կրթակարգում կատարում է անհրա-

ժեշտ փոփոխություններ ու լրացումներ:

Կրթակարգի նախագծում տեղ գտած թերությունները և չհաղթահարված

պրոբլեմները։

1. Որպեսզի ավելի հստակ պատկերացվեր, թե կրթակարգով նախատեսված

հիմնադրույթները ինչով են պայմանավորված և կրթության ոլորտի ինչ նոր

որակ են ենթադրում, արժեր, որ կրթակարգում ավելի հստակ և համարձակ

Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները Մանուկ Մկրտչյան

39

ներկայացվեր կրթության ոլորտի ներկա իրավիճակը: Այս առիթով նախա-

գծում առանձնացված էր միայն հետևյալը.

«Միջնակարգ հանրակրթական դպրոցում ուսումնական գործընթացի կազմա-

կերպումը և կրթության բովանդակությունը պետք է բարեփոխվեն` հաշվի առնելով

մի շարք հիմնախնդիրների առկայությունը: Մասնավորապես`

• սովորողների ուսումնական բեռնվածությունը չափազանց մեծ է, իսկ կրթու-

թյան բովանդակային պահանջները բարդ են և ուղղված են բարձր առաջադի-

մություն ունեցողներին,

• չափից դուրս է կարևորվում սովորողների կողմից տեղեկատվության պասիվ

ստացումն ու փաստերի մտապահումը, բավարար չափով ուշադրություն չի

դարձվում նրանց ճանաչողական-իմացական հմտությունների զարգացմանը,

• միևնույն դասարանի և տարբեր դասարանների կտրվածքով անբավարար է

իրականացվում բովանդակության փոխհամապատասխանեցումը,

• ուսումնական ծրագրերը հիմնականում հրահանգչական բնույթ են կրում,

• առարկայական ծրագրերը բացարձակացնում են ուսուցչի և դասագրքի դերը`

թերագնահատելով ուսուցման ժամանակակից մեթոդները և այլընտրանքային

աղբյուրները,

• գործող չափորոշիչները չեն համապատասխանում XXI դարի պահանջմունք-

ներին»:

2. Կրթակարգով սահմանված են հանրակրթության բովանդակային բաղադրիչ-

ները: Սակայն, ինչպես երևում է տարբեր հրապարակումներից ու քննարկում-

ներից, հստակ ընկալում չկա, թե ինչ է նշանակում «կրթության բովանդակու-

թյան բաղադրիչ» արտահայտությունը: Քանի որ կրթակարգում էլ է բացակա-

յում հարցի բացատրությունը, այս կարևորագույն նորույթը մնում է ընթերցող-

ների և մասնագետների կողմից չնկատված և չկարևորված:

Մանուկ Մկրտչյան Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները

40

3. Կրթակարգով ամրագրվում է դաս-դասարանային համակարգը՝ իր հիմնա-

կան ատրիբուտներով հանդերձ։

4. Կրթակարգում բացակայում են մանկավարժական նորարարության և նորա-

մուծությունների կազմակերպման կարգն ու չափորոշիչները:

5. Մանկավարժական նորարարությունը ընդհանրապես չի կարևորվում;

6. Կրթակարգով հաստատագրված չէ մանկավարժական հասկացությունների

համակարգը, իսկ փաստաթղթին բնորոշ է տերմինաբանական խառնաշփոթ։

7. Կրթակարգը լեցուն է անհարկի կրկնություններով և ավելորդ պարբերու-

թյուններով (նման թերությունները վերացնելով հնարավոր է փաստաթղթի

ծավալը կիսով չափ կրճատել)։

Հանրային քննարկումներ

Հանրային քննարկումները կազմակերպվեցին մի շարք մակարդակներով:

Մարզերում և մի շարք խոշոր կրթական հաստատություններում եղան

քննարկումներ ԿԳ նախարարի, նախարարության աշխատակիցների, կրթակարգը

մշակող խմբի անդամների անմիջական մասնակցությամբ: Այդ քննարկումներին

մասնակցում էին կրթության ոլորտի հարյուրից ավելի ներկայացուցիչներ: Բովան-

դակային առումով այդպիսի քննարկումները սակավ արդյունավետ էին: Դրանք

ավելի շատ իմաստավորվում էին որպես քաղաքական ակցիաներ, որոնց ընթաց-

քում նախարարը հավաստում էր իր պատասխանատվության աստիճանը և պատ-

րաստակամությունը՝ իրականացնելու կրթակարգի դրույթները:

Լրատվամիջոցները այս կարևոր հարցի շուրջ բանավեճեր ծավալելու թույլ

փորձեր կատարեցին: Սակայն անկողմնակալ ու բովանդակային իմաստով օգտա-

կար կարելի է համարել մի քանիսը միայն (տե՛ս, օրինակ, [11-12], [24])։

Բազմաթիվ աշխատանքային կոլեկտիվներ և առանձին անհատներ իրենց

դիտողություններն ու առաջարկությունները հանձնել էին կրթակարգը մշակող

Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները Մանուկ Մկրտչյան

41

խմբին՝ կրթակարգի վերամշակման ու կատարելագործման համար [տե՛ս Հավել-

վածը]: Սակայն դրանց մեծ մասն ուղղակի առաջին ընթերցման տպավորություն-

ների արդյունք էր, ոչ թե կրթակարգի նախագծի լուրջ ուսումնասիրության և կա-

տարելագործման նշանակալից առաջարկ:

Հարկ ենք համարում հատուկ առանձնացնել ՀՀ Կենտրոնական բանկի սեմի-

նարների շրջանակում կազմակերպված քննարկումները [29]: Հինգ սեմինարների

ընթացքում (մոտ մեկ ամիս) քննարկվում էին հանրակրթության հիմնախնդիրները

տարբեր կտրվածքներով: Այդ քննարկումները նշանակալիորեն պայմանավորեցին

նաև սույն հոդվածի կառուցվածքն ու բովանդակությունը, որի համար հեղինակն

իր երախտագիտությունն է հայտնում սեմինարի բոլոր մասնակիցներին:

Առանձնահատուկ էր նաև ԿԳ նախարարության Կրթական բարեփոխումնե-

րի կենտրոնի և «Մանկավարժական նախաձեռնություն» հայկական ասոցիացիայի

կազմակերպած երկօրյա միջոցառումը, որի ծրագրով քննարկվում էին ներկա

իրավիճակի և չհաղթահարված պրոբլեմների, հանրակրթության զարգացման ըն-

թացքի և իրականացնելիության, կրթակարգի նորույթների, փաստաթղթի որակի

վերաբերյալ հարցեր։

Կառավարության որոշմամբ հաստատված փաստաթուղթը

Վերջապես կառավարությունը 2004թ. մայիսի 27–ի նիստի N20 արձանագրու-

թյամբ հավաստեց երկու կարևորագույն փաստաթղթերի իրավասությունը՝ «Հա-

յաստանի հանրակրթության կրթակարգը» և «Հանրակրթության պետական չափո-

րոշիչները»: Առջևում է դեռ այդ փաստաթղթերով ենթադրվող հիմնադրույթների

իրականացման հարցը՝ կրթության ոլորտում համակարգային փոփոխությունների

իրագործման մեթոդաբանության խնդիրը:

Քննարկենք, թե ինչ նշանակալից տարբերություններ կան կրթակարգի նա-

խագծի և կառավարության կողմից հաստատված փաստաթղթերի միջև:

Մանուկ Մկրտչյան Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները

42

12-ամյա կրթություն: Այս հարցը քննարկումների ժամանակ ամենաշատն էր

քննադատվում և շահարկվում: Սակայն փաստաթղթի վերջնական տարբերակում

հարցին վերաբերող տեքստը մնացել է միանգամայն անփոփոխ:

Հանրակրթության բովանդակությունը: Ուշադրություն դարձնենք հետևյալ

հատվածի վրա.

«Յուրաքանչյուր ուսումնական բնագավառ ներկայացվում է կրթության բո-

վանդակության հետևյալ բաղադրիչների միջոցով.

• գիտելիքների համակարգ,

• կարողություններ և հմտություններ,

• ճանաչողական, տրամաբանական,

• հաղորդակցական,

• համագործակցային,

• ստեղծագործական,

• ինքնուրույն գործունեության,

• արժեքային համակարգ»։

Եթե սա համեմատենք նախագծում շարադրված համապատասխան հատվա-

ծի հետ (այն զետեղված է սույն հոդվածի նախագծին վերաբերող բաժնում), առա-

ջին հայացքից կթվա, թե կատարվել են ոչ էական խմբագրական փոփոխություն-

ներ: Սակայն նկատենք, որ բացակայում է երկրորդ կետով ամրագրված «Ճանաչո-

ղության-մտածողության մեթոդներ» արտահայտությունը՝ հանրակրթության բո-

վանդակության բարեփոխման և զարգացման խնդիրների հետ կապված ամենա-

էական և ամենաարժեքավոր նորույթը [15],[20]:

Շրջանավարտի կատարելատիպը: Այս ենթակետը փաստաթղթի վերջնական

տարբերակում վերանվանված է «Միջնակարգ հանրակրթական դպրոցի շրջանա-

վարտի նկարագիրը»։

Եթե համեմատենք նախագծային տարբերակի հետ, ապա կնկատենք, որ

անմեղ թվացող խմբագրական փոփոխությունների հետևանքով աննկատելիորեն

դուրս են մղվել արժեքավոր դրույթներ:

Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները Մանուկ Մկրտչյան

43

Oրինակ` նախագծի «ժգ» կետը վերջնական տեքստում վերարտադրվել է «ժա»

կետում առանց «լինի հոգեպես և ֆիզիկապես առողջ» արտահայտության: Այսինքն,

ըստ նախագծի՝ աշակերտը «պետք է լինի», իսկ ըստ վեջնական փաստաթղթի՝ նա

ընդամենը պետք է իմանա և կյանքում կիրառի:

Եթե պահանջում ենք, որ աշակերտը լինի, ուրեմն ամրագրում ենք, որ դպրոցը

դրա համար պատասխանատու է, այսինքն հետևում է՝ կդառնա՞ արդյոք աշակեր-

տը այդպիսին և ի՞նչ է դրա համար անհրաժեշտ անել: Իսկ եթե պահանջում ենք, որ

նա ընդամենը իմանա, ապա հետևում ենք՝ գիտի՞ նա արդյոք այդ մասին և կարո՞ղ

է արդյոք մեր հարցին ճիշտ պատասխանել, այսինքն՝ վերարտադրել սերտած

նախադասությունները: Ահա էական տարբերությունը:

Նախագծի «դ» կետը վերաշարադրվել է «ե» կետի տակ, առանց «և որոշումներ

կայացնելու ունակություններ, ի զորու լինի ընկալելու, վերլուծելու և կիրառելու

հասարակական և տեխնոլոգիական նոր գաղափարներն ու նորամուծությունները»

արտահայտության, որն այդ կետի առավել արժեքավոր և իմաստալից կտորն է:

Ըստ երևույթին խմբագրական խումբն անզգուշաբար ենթադրել է, թե ոչինչ չասող և

ոչինչ չպահանջող «ինքնուրույն մտածելակերպ» արտահայտությունը ներառում է

մեր ժամանակների համար շատ կարևոր որակ ներկայացնող «նորը ընկալելու,

վերլուծելու և կիրառելու» արտահայտությունը: Խոսքը զուտ ձևական տարանջա-

տումների մասին չէ: Բանն այն է, որ հենց այդ նրբություններից է կախված, թե

ինչպիսին պետք է լինեն ուսումնադաստիարակչական ծրագրերը և ինչին ու ինչ-

պես պետք է հետևեն մանկավարժները աշակերտների հետ տասներկու տարի ան-

ընդհատ աշխատելիս:

Նախագծի «ը» կետում շարադրված միտքը վերջնական փաստաթղթում ընդհան-

րապես բացակայում է: Ցավոք, չի գիտակցվել, որ այդ արտահայտությունն առանձ-

նացնում ու մատնանշում է ժամանակակից հանրակրթության բովանդակության

առանցքը:

Մանուկ Մկրտչյան Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները

44

Հետևություններ

Փորձենք ամփոփել՝ առաջնորդվելով նախաբանում ձևակերպված հարցադրում-

ներով:

Առաջին. որքանո՞վ էին անհրաժեշտ ու անհետաձգելի հանրակրթական

կրթակարգի մշակումը և նոր պետական կրթական չափորոշիչների ստեղծումը:

Անժխտելի է կրթակարգի մշակման և պետական կրթական չափորոշիչների

ստեղծման անհրաժեշտությունը: Ինչպես վերը նշեցինք, կրթության վերաբերյալ

հայեցակարգային պատկերացումները թերի են, չհամակարգված, ոչ ամբողջական:

Կրթական ոլորտի պրոբլեմները համակարգային բնույթի են: Անժխտելի է նաև, որ

նոր փաստաթուղթը ապահովում է որոշակի առաջխաղացում այս ուղղությամբ:

Սակայն խնդրի լուծումը դեռ առջևում է:

Երկրորդ. ի՞նչ իմաստ ունեին նախագծի հանրային քննարկումները և ի՞նչ

նշանակություն ունեցան դրանք փաստաթղթի վերջնական տարբերակի ձևավոր-

ման գործում:

Ցավոք, հանրային քննարկումներն իմաստազրկվեցին: Դրա հիմնական պատ-

ճառը նման քննարկումների կազմակերպման և քննարկման արդյունքների ընդ-

հանրացման մեթոդների ու մեխանիզմների բացակայությունն էր: Փաստորեն

փաստաթղթի վերջնական տարբերակը իր բովանդակային խորիմաստությամբ

զիջում է նախագծին:

Երրորդ. ի՞նչ հնարավոր ազդեցություն կունենա կառավարության որոշմամբ

հաստատված սույն փաստաթուղթը կրթության զարգացման հետագա ընթացքի վրա:

Իհարկե, 12-ամյա կրթության անցնելու խնդիրը երկար ժամանակ կապահովի

մեր մասնագետների զբաղվածությունը. անհրաժեշտ կլինի մշակել նոր ծրագրեր,

ստեղծել նոր դասագրքեր, կազմակերպել ուսուցիչների վերապատրաստման դաս-

ընթացներ... Ցավոք, արտաքնապես արմատական փոփոխությունների տպավորու-

Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները Մանուկ Մկրտչյան

45

թյուն թողնող այս երևույթը դժվար թե էական ազդեցություն ունենա կրթության

որակի բարձրացման հիմնահարցերում:

Սակայն նորարարության ջատագովները նոր հնարավորություններ են ստա-

նում ազատություն տալու իրենց ստեղծագործական պոռթկումներին: Սա, անկաս-

կած, նոր փաստաթղթի ամենաարժեքավոր նշանակությունն է:

Չորրորդ. որքանո՞վ է արդյունավետ ու գործուն համակարգային փոփոխու-

թյունների իրականացման իրագործված մոտեցումը:

Նախ՝ ինչ մոտեցման մասին է խոսքը. ստեղծվում է աշխատանքային խումբ,

որը մշակում է անհրաժեշտ հիմնադրույթները և կազմում համապատասխան նա-

խագիծը: Այն դրվում է հանրային քննարկման, որից հետո փաստաթուղթը վերա-

մշակվում է և ներկայացվում հաստատման:

Հերթական անգամ կիրառվեց այս մոտեցումը, և ևս մեկ անգամ դրսևորվեց

դրա ցածր արդյունավետությունը: Անկասկած, բարի են հանրային կարծիքի հետ

հաշվի նստելու շարժառիթները: Սակայն կարևոր նշանակություն և խոր մասնա-

գիտական բնույթ ունեցող հարցերում հասարակական գիտակցության ձևավորման

խնդիրը դառնում է ավելի առաջնային ու կարևոր, քան հանրային կարծիքը հաշվի

առնելը: Սա արդեն ենթադրում է հասարակական համակարգային փոփոխություն-

ների իրականացման այլ մեթոդաբանություն (տե՛ս, օրինակ, [21-25]):

Առաջարկություններ ստեղծված իրավիճակը շտկելու համար

(վերջաբանի փոխարեն)

Առաջին հերթին պետք է կասեցնել այն որոշումը, որի համաձայն արդեն

2006թ. դպրոց հաճախող բոլոր երեխաները պետք է սովորեն 12-ամյա հանրա-

կրթական համակարգում:

Անհրաժեշտ է առանձնացնել հենքային դպրոցներ՝ տասից ոչ ավելի, որտեղ

կսկսվեն 12-ամյա կրթության անցման աշխատանքները: Հենց այս դպրոցներում

Մանուկ Մկրտչյան Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները

46

պետք է մշակվեն և իրականացվեն նոր համակարգին բնորոշ ուսումնադաստիա-

րակչական ծրագրերն ու ուսումնադիդակտիկ նյութերը: Այս դպրոցները պետք է

դրսևորվեն որպես մանկավարժական կառուցումների նորարարական տարածք-

ներ, որտեղ համատեղ գործունեություն կծավալեն մանկավարժ գիտնականները,

մեթոդիստները, օրենսդիրները, տնտեսագետները, ուսուցիչները, կրթության կազ-

մակերպիչներն ու կառավարիչները:

Այնուհետև անհրաժեշտ է առանձնացնել հանրապետության տարբեր շրջան-

ներն ընդգրկող հարյուր դպրոցներ, որտեղ կներդրվեն վերոնշյալ առաջանցիկ տասը

դպրոցներում իրականացված նվաճումները: Միաժամանակ այս դպրոցներում

կմշակվեն նորամուծությունների իրականացման ձևերն ու եղանակները, ներառյալ

ուսուցիչների պատրաստման ու վերապատրաստման ծրագրերը, մեթոդներն ու մի-

ջոցները: Փաստորեն այս դպրոցները նոր համակարգին կանցնեն նախորդներից մեկ-

երկու փուլ ետ մնալով:

Եվ, վերջապես, այս հարյուր տասը դպրոցների հենքի վրա հնարավոր կլինի

հանրապետության բոլոր դպրոցներում հիմնավոր անցնել 12-ամյա կրթության

համակարգի (այս մեթոդաբանության մասին ավելի մանրամասն տե՛ս, օրինակ,

[25], [30-31]):

Նկատենք, որ նման մոտեցման դեպքում նոր համակարգին զանգվածային

անցումը կսկսվի մոտավորապես 2010թ.՝ համեմատաբար նախապատրաստված և

ավելի զգույշ [32]:

Նշենք, որ վերոնշյալ մեթոդաբանությունը հնարավորություն է տալիս գործ-

նական կառուցումներին զուգընթաց կատարելագործել նաև կրթակարգի բովան-

դակությունը: Դա շատ կարևոր է, քանի որ ժամանակակից պահանջները բավարա-

րող նոր կրթական համակարգը ենթադրում է արմատական ավելի խոր փոփոխու-

թյուններ, քան առաջարկում է կրթակարգը (տե՛ս, օրինակ, [8-10], [28], [34-35]):

Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները Մանուկ Մկրտչյան

47

Լրացուցիչ պարզաբանումներ և տեղեկություններ

1. Հանրակրթության պետական կրթակարգ (նախագիծ), ՀՀ ԿԳՆ, Երևան, 2004։

[Որպես կրթակարգը մշակող աշխատանքային խմբի անդամ՝ հարկ եմ համարում

վկայել, որ խումբը համալրված էր կրթության ոլորտի բանիմաց ու փորձառու մաս-

նագետներով: Խմբի անդամները լրջորեն ուսումնասիրել էին համաշխարհային

փորձը և առաջավոր մանկավարժագիտական ուղղությունները: Ներխմբային քննար-

կումները հարուստ էին բովանդակալից ու արդյունավետ բանավեճերով: Չնայած այս

հոդվածում ներկայացված է իմ խիստ քննադատական վերաբերմունքը, սակայն

հավաստում եմ իմ անձնական պատասխանատվությունը կրթակարգի նախագծի

յուրաքանչյուր բառի համար]։

2. Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշիչները: Հաս-

տատված է ՀՀ կառավարության 2004թ. մայիսի 27-ի նիստի N20 արձանագրությամբ:

3. Ընդհանրապես Հայաստանի Հանրապետության անկախացումը առաջ քաշեց պետա-

կանակերտման և հասարակական կյանքի ինքնուրույն կազմակերպման բավակա-

նին լուրջ ու դժվար խնդիրներ: Դրանց թվում կարևորներից մեկը կրթության ոլորտի

կազմակերպման, կառավարման, ինչպես նաև ներոլորտային և արտաոլորտային

հարաբերությունների կարգավորման խնդիրն է: Այս խնդիրների բարդությունը պայ-

մանավորված է մի շարք հանգամանքներով:

• Նախ, Խորհրդային Հայաստանում գործում էր արդեն կայացած և արմատավորված

կրթական համակարգ, որի իներցիոն ընթացքի հաշվին հնարավոր եղավ հետխոր-

հրդային շրջանում պահպանել ու ապահովել կրթության ոլորտի գործառությունը:

Սակայն նոր պայմաններին հարմարեցված այդ համակարգն իր բնականոն դիմա-

կայությամբ արդեն խոչընդոտում է համակարգային փոփոխություններին [4]:

• Երկրորդ. տնտեսապես զարգացած երկրները ստեղծել են նաև զարգացած կրթա-

կան համակարգեր, որոնք թյուրիմացաբար ընկալվում են որպես ընդօրինակման

գայթակղիչ նմուշներ:

• Երրորդ. պետական, քաղաքական ու հասարակական գործիչների շրջանակներում

համատարած է այն կարծիքը, թե իբր նոր զարգացող կամ, այսպես կոչված, ան-

ցումային շրջանում գտնվող երկրների համար գոյություն ունեն ընդհանուր օրինա-

Մանուկ Մկրտչյան Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները

48

չափություններ, որոնք էլ պետք է հանդիսանան այդ երկրների զարգացման ուղե-

ցույցները: Կրթության ոլորտում այս հանգամանքը դրսևորվում է նրանով, որ

կրթական նոր համակարգի ստեղծման հարցը վերածվում է առաջավոր երկրների

փորձի տեղայնացման ու ներդրման խնդրի:

Ցավոք, առայժմ հասարակական վերակառուցումների բարդ խնդիրները լուծվում

են ապրիորի մոտեցումներով, ինչի արդյունքում տիրում է մեթոդաբանական

անարխիան:

4. Հետխորհրդային շրջանի կրթության ոլորտն արդեն հասցրել է նշմարվել իր յուրա-

հատուկ պատմությամբ, որի վերլուծությունն ու ուսումնասիրությունը, անկասկած,

օգտակար կլինի ոլորտի հետագա զարգացման համար: Առայժմ հետաքրքրություն

կարող են ներկայացնել հետևյալ աշխատությունները.

• Мкртчян М.А., Мероян Г.О., Давтян Н.К., О системе образования Армении, Педаго-

гика, N1, 1998.

• Հարությունյան Կ., Դավթյան Ն. և ուրիշներ, Կրթությունը Հայաստանում, Եր., Ան-

տարես, 2002:

• Մկրտչյան Անահիտ, Ետխորհրդային Հայաստանի կրթության ծրագրման առանձ-

նահատկությունները և սկզբունքները, Ռազմավարական և ազգային հետազոտու-

թյունների հայկական կենտրոն, փետրվար, 1997։

5. Միջնակարգ (լրիվ) ընդհանուր կրթության պետական չափորոշիչ // Հաստատված է

ՀՀ կառավարության 2000 թվականի մայիսի 8-ի որոշմամբ:

6. Կրթության զարգացման 2001 – 2005 թվականների պետական ծրագիր // Հայաստանի

Հանրապետության Օրենք։ Ընդունված է 2001 թվականի հունիսի 26-ին:

7. Ընդհանրապես հանրակրթական գործընթացներում ելակետային պրոբլեմը ուսում-

նական խմբի յուրաքանչյուր անդամի գործուն ընդգրկվածության ապահովման

հարցն է: Այս պրոբլեմի ելակետայնությունը նշանակում է, որ նրանով են պայմա-

նավորված և նրա ուղղակի կամ անուղղակի հետևանքն են հանրակրթության քիչ թե

շատ հետաքրքրություն ներկայացնող մյուս պրոբլեմներն ու դժվարությունները:

Նշենք, որ կրթադաստիարակչական գործընթացում ուսումնական խմբի յուրաքան-

չյուր անդամի գործուն ընդգրկվածության ապահովման հարցը ուսուցչի վարպետու-

Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները Մանուկ Մկրտչյան

49

թյան կամ աշակերտի ցանկության ու կամքի հարց չէ. այն պայմանավորված է գործ-

ընթացի բնույթով և դաս-դասարանային համակարգի շրջանակներում դրսևորվում է

որպես անլուծելի պրոբլեմ: Նշենք նաև, որ հանրակրթության բովանդակության

պրոբլեմը (հատկապես բովանդակության միավորի որոշման խնդիրը) կարևորա-

գույններից է: Սակայն հենց այն հանգամանքը, որ հասարակական մակարդակով

գտնված ու յուրացված չեն ամեն մի երեխայի կողմից անհրաժեշտ կրթության բովան-

դակության յուրացումը ապահովող մանկավարժական տեխնոլոգիաները, ուսուց-

ման կազմակերպման ներկա եղանակի սահմանափակումների հաղթահարման

պրոբլեմը դառնում է առաջնային:

8. Մկրտչյան Մ.Ա., Կրթության կազմակերպման կոլեկտիվ եղանակի կայացման հիմ-

նահարցերը, «Մանկավարժական նախաձեռնություն» հայկական ասոցիացիա,

Երևան, 2001, էջ 120:

9. Քաղաքացիական կրթությունը դպրոցում. մանկավարժական գիտամեթոդական

հանդես, ## 1–4, «Մանկավարժական նախաձեռնություն» հայկական ասոցիացիա,

Էդիտ Պրինտ, Երևան, 2001-2002:

10. Մանկավարժություն. գիտամեթոդական վերլուծական ամսագիր # 1, 2003, ԿԳՆ

Կրթական բարեփոխումների կենտրոն։

11. Կլոր սեղան, «Մանկավարժություն» ամսագիր, #4, 2003, էջ 16-26։

12. Սերոբ Խաչատրյան // «Կրթություն» շաբաթաթերթ, 2003թ. (հոկտեմբեր)

13. Дьяченко В.К., Новая дидактика, М., Народное образование, 2001.

14. Сузуки И., Реформа образования Японии: навстречу ХХ1 веку,// Перспективы, Вопросы

образования, М., 1991, N1.

15. Դավթյան Ն., Կրթության բովանդակության ներկա հիմնախնդիրները, «Մանկավար-

ժություն» ամսագիր N4, 2003, էջ 6-15:

16. Равные возможности для всех детей. Проект программы реформ в области образования

Президента США Джорджа Буша, см. ж. «Народное образование», N 8, 2002, стр. 15-38.

Русский перевод из открытого источника: http:// www.mccme.ru/edu .

17. Дмитриев Д., Ответственность государства за образованность граждан, Народное обра-

зование, N 10, (декабрь), 1996.

Մանուկ Մկրտչյան Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները

50

18. Филиппов В. М., Модернизация российского образования, ж. Педагогика, N3, 2004, стр.

3-11.

19. Джуринский А.Н., Реформы зарубежной школы. Надежды и действительность, М.,

Знание, 1989 (серия ,,Педагогика и психология,, N7)

20. Давыдов В.В., Теория развивающего обучения., М., ИНТОР, 1996.

21. Громыко Ю.В., Проектирование и программирование развития образования, М.,

МАРО, 1996.

22. Попов С. В., Методология организации общественных изменений, ж. Кентавр, N 26,

(июнь 2001г), стр 2-13.

23. Մկրտչյան Մ.Ա., Ուսուցման կոլեկտիվ եղանակի ստեղծման Կրասնոյարսկի փորձը,

«Վասն արդարության», 41, 2001։

24. Արա Մարտիրոսյան, Ինչպես համատեղել հասարակական կարծիքն ու մասնագի-

տական միտքը, «Ազգ» օրաթերթ, 1.04. 2004.

25. Литвинская И.Г., Наше общее дело, ж. «Русский язык в Армении», N1, 1999, стр. 47-51.

26. Краевский В.В., Хуторский А.В., Предметное и надпредметное в образовательных стан-

дартах., ж. «Педагогика», N 2, 2003.

27. Брайан Саймон. Общество и образование, М., Прогресс, 1989, с. 200.

28. Зинченко А.П. Игровая педагогика, Тольяти, МАББ, 2000

(www.circle.ru/kentavr/TEXTS/025ZIN.ZIP).

29. Ավելի քան չորս տարի է, ինչ ՀՀ Կենտրոնական բանկում, նախագահ Տիգրան

Սարգսյանի ղեկավարությամբ ընթանում են ընդհանուր մեթոդաբանական սեմինար-

ներ: Այստեղ քննարկվում և մշակվում են ՀՀ զարգացմանը վերաբերող կարևորագույն

հարցեր՝ ամենատարբեր ու բազմակողմանի կտրվածքներով: Սեմինարները կազմա-

կերպվում են ամսական երկու անգամ՝ շաբաթ օրերին: Դրանք ունեն հիմնական

մասնակիցների կազմ, որոնք ներկայացնում են հասարակության տարբեր ոլորտ-

ները։

30. Литвинская И.Г., Полигон будущего., Учительская газета, 1999.

31. Громыко Ю.В., Дмитриев Д., ж. «Народное образование», N 5, 1995.

Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները Մանուկ Մկրտչյան

51

32. Ցավոք, ԿԳ նախարարության և ՀԲ ԿԾԿ համատեղ ծրագրով մշակվել է ուսուցիչների

վերապատրաստման ծրագիր և ձեռնարկ (տե՛ս [33]), որն իր բովանդակությամբ և

որակով խիստ անընդունելի է: Նախ այն պատճառով, որ բոլորովին կապ չունի

կրթակարգի հետ: Երկրորդ, այն պատճառով, որ չի համապատասխանում ժամանա-

կակից մանկավարժագիտության նվաճումներին: Երրորդ, այն պատճառով, որ չի

պարունակում ստեղծագործական նորույթներ, այլ ներկայացնում է մի շարք արտա-

սահմանյան աշխատություններից անհաջող ընտրված նյութերի թարգմանություն:

Եվ չորրորդ, այն պատճառով, որ չի ենթարկվել ներքին փորձագիտական քննության:

33. Մասնագիտական զարգացման ձեռնարկ, ԿԳ նախարարության Կրթական բարեփո-

խումների կենտրոն:

34. Щедровицкий Г.П. и др,, Педагогика и логика., М., «Касталь»,1992.

35. Громыко Ю.В., Давыдов В.В., Образование как средство формирования и выращивания

практики общественно-регионального развития, Международный региональный жур-

нал Россия-2010, N 1, 1993.

Մանուկ Մկրտչյան Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները

52

Հ Ա Վ Ե Լ Վ Ա Ծ

«Նորավանք» ԳԿՀ-ն իր ներքին քննարկումների արդյունքում ներկայացրել էր դի-տողություններ ու առաջարկություններ, որոնց բովանդակությունը հետևյալն էր.

Կարծիք

«Հանրակրթության պետական կրթակարգի» փաստաթղթի մասին (ընդունված է «Նորավանք» ԳԿՀ-ում կազմակերպված

քննարկումների հիման վրա) 1. Կրթակարգում բացակայում է օրգանական կապը գիտելիքի ձեռքբերման նախա-

դպրոցական և հետդպրոցական գործընթացի մյուս բաղադրիչների (մանկապարտեզ,

պրոֆտեխուսումնարան, բուհ, գիտական և տեխնոլոգիական համակարգ) հետ։ Անընդու-

նելի է կրթակարգ մշակել ՀՀ գիտության հայեցակարգի ու գիտական պահանջմունքների

համատեքստից դուրս։ Սա վկայում է կրթակարգի մշակման մեթոդաբանական սկզբուն-

քային թերության մասին և արժեզրկում է կատարված մեծ ծավալով աշխատանքը։ Մաս-

նավորապես ներքոհիշյալ 2 կետում նշված հիմնարար բնույթի բացթողումները պայմանա-

վորված են այս թերությամբ։

2. 12-ամյա դպրոցի դեպքում, հաշվի առնելով նաև զորակոչը, տղաները մագիստրա-

տուրան կավարտեն նվազագույնը 26 տարեկանում, իսկ ասպիրանտուրան՝ 29 տարեկա-

նում (այլընտրանքային ծառայության դեպքում ավելանում է ես 1.5-2 տարի)։ Այսինքն՝

տղաները գիտական աշխատանքով կարող են զբաղվել 30 տարեկանի սահմաններում, ին-

չը մեկնարկային չափազանց անբարենպաստ պայմաններ կստեղծի նրանց համար նեղ

մասնագիտացման ուղղությամբ ընթացող համաշխարհային գիտության և գիտական

ոլորտում (մասնավորաբար սրընթաց զարգացող տեղեկատվական տեխնոլոգիաների

բնագավառում) սուր մրցակցության պայմաններում։

3. Կրթակարգում հիմնավորված չէ նախատեսվող հիմնական փոփոխություններից

մեկի 12-ամյա դպրոցի անցնելու անհրաժեշտությունը։ 12-րդ դասարանում, ուսումնական

տարվա երկրորդ կեսում նախատեսված ոչ ուսուցողական գործընթացը սողանցքներ է

թողնում կրկնուսուցման (ռեպետիտորության) և այլ անցանկալի երևույթների համար։

Այսպիսով, կրթակարգի հիմնական թեզերից մեկը հեռու է մշակված լինելուց։

Հայաստանի հանրակրթության կրթակարգը և պետական չափորոշինչները Մանուկ Մկրտչյան

53

4. Կրթակարգը նպատակ ունի ՀՀ քաղաքացու, բայց ոչ նաև հայ ազգի անդամ անհա-

տի ձևավորումը, ինչը, հաշվի առնելով մեր առանձնահատկությունները, ռազմավարական

հարց է։ Կրթակարգում հանդիպում ենք հակասության. «Հանրակրթության կազմակերպ-

ման դրույթները» բաժնում ասվում է, որ կրթությունը «պետք է իրականացվի ազգային

արժեքների հենքի վրա», մինչդեռ հենց «Նախաբանում» գրված է. «Կրթակարգը մշակվել է

միջազգային ժամանակակից փորձի հիման վրա Հայաստանի Հանրապետության սոցիա-

լական, տնտեսական, քաղաքական, գիտակրթական, մշակութային գործոնների հաշվառ-

մամբ»։ Որպես հետևանք նման մոտեցման, կրթակարգում ընդունված է աշակերտակենտ-

րոն ուսուցման մեթոդը, ինչը հակադրվում է ուսուցչակենտրոն ուսուցմանը, որը ՀՀ-ում

ընդունված ու կիրառվող ձևն է՝ ժառանգված դեռևս Մաշտոցի ժամանակներից, ապացու-

ցել է իր արդյունավետությունը և հարիր է մեր հոգեկերտվածքին, ի տարբերություն աշա-

կերտակենտրոն ուսուցման։ Հատուկ նշենք, որ յուրաքանչյուր հայեցակարգ կազմելիս

միջազգային փորձի հաշվի առնելն, անշուշտ, անհրաժեշտություն է։ Սակայն միջազգային

փորձի արհեստական ներդրումը, ինչպես ցույց է տալիս հայտնի փորձը, միշտ չէ, որ

դրական հետևանքներ է ունենում։

5. Կրթակարգում տեղ են գտել հակասություններ, մինչև իսկ տրամագծորեն հակա-

ռակ մեկնաբանությունների տեղիք տվող դրույթներ ու արտահայտություններ, անավարտ

կամ կիսատ ձևակերպումներ։ Հակասություններ կան նաև կրթակարգի և, ընդհանուր

վերցրած, կրթական բարեփոխումների մյուս ծրագրերի միջև։ Կրթակարգը մշակող խմբի

որոշ անդամների խոստովանությամբ, այս փաստաթղթի ավելի քան կեսը մշակված չէ։

Նման երկիմաստությունը, կրթակարգի հնարավոր ընդունման պարագայում, հետագա-

յում անորոշությունների է հանգեցնելու։

Քննարկումների ընթացքում ուշադրություն է դարձվել նաև կրթության ոլորտում

վարկերի արդյունավետ ու նպատակային օգտագործման հարցին։ Նշվել է, որ Համաշխար-

հային բանկի կրթական բարեփոխումների համար տրամադրվելիք վարկով կարելի է յու-

րաքանչյուր դպրոց համալրել առնվազն 20 համակարգչով, այսինքն՝ համակար-

գիչ/աշակերտ ցուցանիշը դարձնել մոտ 1/20, ներկայիս 1/360 պարագայում։

Երևան, 26 մարտի 2004թ.

«Նորավանք» գիտակրթական հիմնադրամ»

Արա Մարջանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր

54

ՀԱՅԱՍՏԱՆ - ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ - ԱՇԽԱՐՀ.

թվեր և փաստեր

Մաս Ա. «Հերիթըջ Ֆաունդեյշն». տնտեսական ազատության ցուցիչներ

Արա Մարջանյան

Ներածություն

Գաղտնիք չէ, որ այսպես կոչված «քաղաքակիրթ աշխարհում» այս կամ այն

երկրի մասին պատկերացումների ձևավորման վրա էականորեն ազդում են մի

շարք հայտնի միջազգային կառույցների և ազդեցիկ հասարակական կազմակեր-

պությունների կողմից ամեն տարի հրապարակվող ցուցիչներն ու գնահատական-

ները: Դրանք հաճախ կարող են լրջորեն խթանել կամ, հակառակը՝ արգելակել

տվյալ երկրին ուղղորդվող տարաբնույթ ներդրումային հոսքերը և, նույնիսկ, այդ

երկրի սոցիալ-տնտեսական զարգացումը ինքնին:

Ավելին, ԱՄՆ Կենտրոնական հետախուզական գործակալության (CIA) և

Ազգային հետախուզական խորհրդի (NIC) նախաձեռնած՝ երկրների ու ողջ աշ-

խարհի զարգացման սցենարային ծավալուն վերլուծությունների արդյունքում

1990-ական թվականներին ձևավորվեց մի նոր պարադիգմ1: Ներկայում այն արմա-

տավորվել է երկրների, ավելի ճշգրիտ՝ ազգ-պետությունների «հաջողակության»

գնահատման նոր սանդղակի տեսքով [1, էջ 29]: Համաձայն այդ սանդղակի, կախ-

ված հիմնականում այն բանից, թե ինչպիսին են Համաշխարհային բանկի, ՄԱԿ

Զարգացման ծրագրի, «Հերիթըջ Ֆաունդեյշն», «Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլ»,

1 Այս նախաձեռնության անմիջական արդյունք են NIC Global Trends 2010, 2015 և 2020 հայտնի ուսումնասիրու-թյունները: Միջնորդված արդյունք են «Սցենարներ Ռուսաստանի համար», «Հայաստան 2020» և նմանատիպ այլ նախաձեռնություններն ու գործընթացները:

ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր Արա Մարջանյան

55

«Ֆրիդըմ Հաուս» և այլ կազմակերպությունների կողմից պարբերաբար հրապա-

րակվող տարաբնույթ ցուցիչների արժեքները, այս կամ այն երկիրը ճանաչվում է

«ուժեղ» (Strong states), «թույլ» (Weak states), «ձախողակ» (Failed states) կամ «փլուզ-

վող» (Collapsed states):

Ուստի, արդարացված և կարևոր են հետևյալ հարցերը. ինչպիսի՞ն է Հայաս-

տանն արդի աշխարհի աչքերում: Ինչպե՞ս է այն գնահատում Հայաստանի երրորդ

Հանրապետության զարգացումը: Որո՞նք են արձանագրված ձեռքբերումները և ձա-

խողումները: Ինչպիսի՞ն է պատկերը միտումների տեսանկյունից և համադրության

մեջ: Եվ ինչպիսի՞ն է ինքը` արդի աշխարհը, թվերով և փաստերով: Որո՞նք են նրա

մոտալուտ դիմագիծը ձևավորող ներկայիս միտումները: Ահա այս հարցերին գոնե

մասամբ պատասխանելու ցանկությունն է ընկած սույն խորագրի հիմքում:

Խորագրի ստեղծման մյուս դրդապատճառն այն է, որ հայրենական տպագիր և

էլեկտրոնային ԶԼՄ-ում պարբերաբար հայտնվող միջազգային այս կամ այն տեղեկա-

տուում Հայաստանին վերաբերող տվյալների մասին հակիրճ հաղորդումները, որո-

շակի հետաքրքրություն առաջացնելով հանդերձ, չեն կարող այն բավարարել քիչ թե

շատ հիմնավոր կերպով: Պատճառները բազմաթիվ են և, առաջին հերթին, հիմնակա-

նում օբյեկտիվ. ամենօրյա լրահոսքի լարված ռիթմ և բարձր հագեցվածություն, ժամա-

նակային և ծավալային խիստ սահմանափակում և այլն: Այս ամենի արդյունքում տե-

ղի է ունենում լուրջ ընկալման համար անհրաժեշտ մանրամասների անխուսափելի

կորուստ: Կան նաև սուբյեկտիվ հանգամանքներ. միակողմանի լուսաբանում՝ գործին

չառնչվող շարժառիթների հետևանքով, կամա թե ակամա աղճատումներ, որոնք նյու-

թը դարձնում են բնագրի ենթատեքստից միանգամայն կտրված։ Նաև այս բացը լրաց-

նելուն է ուղղված սույն խորագիրը: Մեր նպատակը հնարավորին չափ ընդգրկուն և

անաչառ տեղեկատվությունն է, հրապարակվող տվյալներն ամբողջական ու համար-

ժեք կերպով հայալեզու մամուլ ներմուծելը` նրանց հետագա օգտագործման, քննարկ-

ման և վերլուծության համար։

Արա Մարջանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր

56

Խորագրի նյութերը կներկայացվեն բնագիր աղբյուրների տրամաբանությանը

հետևելով, օգտագործվող մեթոդաբանության ու չափորոշիչների մասին անհրա-

ժեշտ ու սեղմ մանրամասներով` զերծ բերվող տվյալների կամ օգտագործվող մո-

տեցումների որևէ գնահատականից (բայց ոչ վերլուծությունից): Ի հավելումն հրա-

տարակված ցուցիչների ամբողջական ցանկերի թարգմանության, առանձին կկա-

տարվի միայն հրապարակված տվյալների որոշ խմբավորում` ըստ մեր տարածա-

շրջանի կամ այլ խմբերի: Նյութերն առավել ցայտուն ներկայացնելու նպատակով

կբերվեն համապատասխան գրաֆիկներ որոնք, սովորաբար, բացակայում են

բնագիր աղբյուրներում: Բոլոր այն դեպքերում, երբ դա հնարավոր է, տվյալ տարվա

ցուցիչների ցանկերից զատ՝ կներկայացվեն նաև վերջին 5-10 տարիներին այդ ցու-

ցիչներին բնորոշ դինամիկան և փոփոխման միտումները։

Վերջում ավելացնենք, որ խորագրի նյութերը պատրաստված են բացառապես

բաց մամուլի և ինտերնետային կայքերի տվյալների հիման վրա։ Սույն խորագրի

նյութերն առավել մանրամասն կտեղակայվեն «Նորավանք» ԳԿՀ ինտերնետային

կայքում։

1. «Հերիթըջ Ֆաունդեյշն». տնտեսական ազատության ցուցիչների

(ՏԱՑ) տարեկան տեղեկատուները

1973թ. հիմնադրված «Հերիթըջ Ֆաունդեյշն» (ՀՖ, «Ժառանգություն հիմնադրամ»)

հասարակական կազմակերպությունը1, ըստ էության լինելով նաև հետազոտական ու

կրթական հիմնարկ և ԱՄՆ Հանրապետական կուսակցության մտավորական

կադրերի դարբնոց, բավական արագ դարձավ ԱՄՆ կոնսերվատիվ քաղաքական

դաշտի ամենաազդեցիկ մտավոր կենտրոններից մեկը: Այն բազմաթիվ և սերտ ու

մշտական կապեր ունի ԱՄՆ իշխանական բոլոր թևերում ու խոշոր բիզնեսի ազդեցիկ

1 Heritage Foundation. կայանատեղին՝ Վաշինգտոն, ԱՄՆ։

ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր Արա Մարջանյան

57

շրջանակներում: Բնականաբար, այս կապերն առավել ակտիվանում են, երբ

կուսակցությունը հաղթում է ԱՄՆ նախագահական ընտրություններում:

ՀՖ-ում կատարվող ուսումնասիրությունների և գնահատականների ընդհա-

նուր գաղափարախոսական ուղղվածությունը թերևս առավել ընդգրկուն նկարա-

գրվում է Ադամ Սմիթի՝ ՀՖ տեղեկատուներում հաճախակի ցիտվող հետևյալ

խոսքերով. «Պետությանը լրացուցիչ՝ բարբարոսությունից հարստության բարձր

աստիճանի հասնելու համար ավելին հարկավոր չէ, քան խաղաղությունը, ցածր

հարկերը և արդարադատության հանդուրժողական կատարումը. մնացյալն իրերի

բնականոն ընթացքի արդյունք է» [2, էջ XIII]: Ավելին, ՀՖ սեփական ինտերնետային

կայքում տեղակայված յուրօրինակ հավատքի բանաձևում ասվում է. «Մենք

հավատում ենք, և չենք վարանում հավատ բառի այսպիսի օգտագործումից, անհա-

տական ազատություններին, ազատ ձեռներեցությանը, պետության սահմանափակ

դերակատարմանը, ազգային ուժեղ պաշտպանությանը և ամերիկյան ավանդական

արժեքներին» [3]:

ՀՖ միջազգային ազդեցությունը սրընթաց սկսեց աճել դեռ Ռ. Ռեյգանի իշխա-

նության օրոք: Իր ներկայիս մակարդակին այն հասավ 1994-95թթ., երբ հիմնակա-

նում ավարտվեց աշխարհի տարբեր երկրների տնտեսական ազատության գնա-

հատման ՀՖ մեթոդաբանության մշակումը և 1995-ից սկսեց կանոնավորապես

հրատարակվել ՀՖ աշխարհի «Տնտեսական ազատության ցուցիչները» (ՏԱՑ) ամեն-

ամյա տեղեկատուն: Այսպես, օրինակ, ՀՖ 2003թ. ՏԱՑ տեղեկատուն [2], կազմված

«Ուոլ Սթրիթ Ջորնըլ» հանրահայտ պարբերականի և «Դոու Ջոնս» հայտնի ընկե-

րության հետ համատեղ, ընդգրկում է աշխարհի ավելի քան 150 երկրների տնտե-

սությունների մասին ամփոփ տեղեկություններ, ինչպես նաև այդ երկրների տնտե-

սական ազատության ցուցիչների ցանկը։

Համաձայն ՀՖ մեթոդաբանության, տվյալ երկրի տնտեսության ազատության

ցուցիչը (տ.ա.ց.) իրենից ներկայացնում է 1.0-ից մինչև 5.0 արժեքային տիրույթում

Արա Մարջանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր

58

ընկած թվային ինդեքս (ցուցիչ)։ Որքան փոքր է գնահատվում տ.ա.ց. արժեքը,

այնքան ազատ է տվյալ երկրի տնտեսական դաշտն ըստ ՀՖ փորձագետների։

Տ.ա.ց.-ը հաշվարկվում է տվյալ երկրի տնտեսության ազատությունը բնութագրող

հետևյալ 10 բաղադրիչ գործոնների թվային արժեքների միջինացմամբ.

1. առևտրային քաղաքականություն 6. բանկային և ֆինանսական համակարգ 2. կառավարության ֆինանսական ծախքեր 7. ռոճիկներ և գներ 3. պետական միջամտում տնտեսությանը 8. սեփականության իրավունք 4. դրամային քաղաքականություն 9. կարգավորում 5. դրամային հոսքեր և արտաքին ներդրումներ 10. ստվերային տնտեսություն (սև շուկա)

Իրենց հերթին, թվարկված 10 բաղադրիչ գործոնները նույնպես գնահատվում են

1.0-ից մինչև 5.0 արժեքային տիրույթում, յուրաքանչյուրը` ըստ սեփական սանդղակի

և կախված մոտ 50 այլ պարամետրերի գնահատականներից։ ՀՖ տ.ա.ց. 10 բաղադրիչ

գործոնների թվային գնահատականներից զատ, նրանց տրվում է նաև լրացուցիչ`

նկարագրական գնահատական («լավացում», «անփոփոխ», «վատացում»)՝ կախված

տվյալ գործոնի՝ նախորդ տարվա թվային արժեքի նկատմամբ ընթացիկ տարվա գնա-

հատականի փոփոխությունից։ Հաշվի առնելով ՀՖ մասնագետների կողմնորոշումը՝

ինքնին հասկանալի է, որ, օրինակ, «լավացում» նշանակում է «ավելի ազատականա-

ցում» և, հետևաբար, տվյալ գործոնի ընթացիկ գնահատականն ավելի փոքր է նախորդ

տարվա արժեքից։

Հենվելով ստացված տ.ա.ց. արժեքների վրա՝ քննարկվող բոլոր երկրները

դասակարգվում են չորս հիմնական խմբերի։ Ազատ տնտեսությամբ են ճանաչվում

այն երկրները, որոնց համար տ.ա.ց. արժեքը փոքր կամ հավասար է 1.95-ի։ Հիմնա-

կանում ազատ են համարվում այն երկրների տնտեսությունները, որոնց տ.ա.ց.

արժեքը գտնվում է 2.00-ից մինչև 2.95 տիրույթում։ Հիմնականում ոչ ազատ եր-

կրների տ.ա.ց. արժեքը գտնվում է 3.00-ից մինչև 3.95 տիրույթում, իսկ ոչ ազատ

տնտեսությամբ են ճանաչվում այն երկրները, որոնց տ.ա.ց. արժեքը մեծ կամ հա-

վասար է 4.00-ի։ Հաշվի առնելով ՀՖ գաղափարախոսությունը՝ զարմանալի չէ, որ

«ազատ տնտեսական դաշտով երկրներ» արտահայտությանն իբրև հոմանիշ ՀՖ

ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր Արա Մարջանյան

59

ՏԱՑ տեղեկատուներում հաճախ կիրառվում է պարզապես «ազատ երկրներ» ար-

տահայտությունը:

Սույն խորագրի հավելվածում՝ Աղյուսակ 1.Ա-ում, հանրագումարի են բերված

ՀՖ 2003թ. տեղեկատուում քննարկվող աշխարհի 164 երկրներից այն 156-ի վերա-

բերյալ տվյալները, որոնց համար տեղեկատուում առկա են տ.ա.ց. և նրա 10 բաղա-

դրիչ գործոնների գնահատականները1: Աղյուսակի առաջին սյունակում երկրները

դասակարգված են ըստ տ.ա.ց. արժեքի աճի։ Երկրորդ սյունակում բերվում է տվյալ

երկրի զբաղեցրած կարգը 156 երկրների շարքում։ Աղյուսակ 1.Ա-ի երրորդ սյունա-

կում բերվում է տվյալ երկրի համար 2003թ. գնահատված տ.ա.ց. արժեքը, իսկ հա-

ջորդ 10 սյունակներում բերվում են այս ցուցիչի գնահատականի հիմքում ընկած 10

բաղադրիչ գործոնների գնահատականները։ Օգտագործվող մեթոդաբանության

որոշ առանձնահատկությունների հետևանքով միանգամից մի քանի երկիր կարող

է զբաղեցնել միևնույն կարգային տեղը։ Այսպես, օրինակ՝ Դանիան, Էստոնիան և

ԱՄՆ-ը զբաղեցնում են միևնույն՝ 3-րդ տեղը, յուրաքանչյուրը՝ տ.ա.ց. 1.80 արժեքով։

Մինչդեռ, օրինակ, 41-րդ, 42-րդ և այլ կարգերը զբաղեցված չեն։

Հավելվածի Աղյուսակ 1.Բ-ում զետեղված են 1995-2003թթ. Ժամանակահատ-

վածի ՀՖ բոլոր տեղեկատուներում քննարկվող երկրների տ.ա.ց. արժեքները։ Ընդ

որում, աղյուսակի առաջին հատվածում բերված են աշխարհի 161 երկրների շար-

քում տվյալ երկրի զբաղեցրած կարգերը, իսկ երկրորդ հատվածում` այդ երկրի

տ.ա.ց արժեքները նշված 9 տարիների համար։

Համաձայն [2]-ի (տե՛ս նաև Աղյուսակ 1.Ա), 2003թ. տնտեսական դաշտն ազատ

էր ճանաչվել քննարկվող 156 երկրներից 15-ում, որոնցից 12-ը պատկանում են

ՏՀԶԿ-ին2։ Բացառություն են կազմում չինական Հոնկոնգը և Սինգապուրը, որոնք

արդեն շուրջ 10 տարի գլխավորում են ՀՖ ՏԱՑ տեղեկատուի վարկանիշային

1 Նյութի պատրաստման պահին ՀՖ ինտերնետային կայքում բացակայում էին 2004թ. ՏԱՑ ամբողջական տվյալները։ 2 Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպություն (OECD):

Արա Մարջանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր

60

աղյուսակների համապատասխանաբար առաջին և երկրորդ տեղերը։ Հատկանշա-

կան բացառություն է նաև Էստոնիան, որի տնտեսական դաշտի աննախադեպ

ազատականացմանն է նվիրված ՀՖ 2003թ. տեղեկատուի առանձին` «Ինչպես դա

հաջողվեց Էստոնիային» գլուխը [2, գլուխ 3, էջ 35-37]։ 56 երկիր, այդ թվում՝ Հայաս-

տանը, գնահատված էին իբրև «հիմնականում ազատ» տնտեսություններով եր-

կրներ։ Ամենամեծ, «հիմնականում ոչ ազատ» 74 երկրների խումբը սկսվում է Բրա-

զիլիայով և եզրափակվում Տաջիկստանով։ Վերջապես, 11 երկրների տնտեսու-

թյունները գնահատված էին իբրև ոչ ազատ։ Դրանց թվում են Իրանը, Թուրքմենս-

տանը, Ուզբեկստանը և Բելառուսը։ Տ.ա.ց. ցուցակը խորհրդանշական կերպով եզ-

րափակում էր Հյուսիսային Կորեան` 156-րդ երկիրը, որի համար, սակայն, չէին

բերվում ցուցիչների իրական թվային գնահատականներ։

Ըստ ՀՖ փորձագետների, տնտեսական նշանակալի ազատականացման համ-

աշխարհային գործընթացը, որ ծայր առավ Բեռլինի պատի փլուզմամբ, շարունակ-

վեց մինչև 1990-ակաների վերջը։ Չնայած ճապոնական տնտեսահամակարգի լուրջ

դժվարություններին, ասիական «վագրերի» զարգացման դանդաղմանը և ՌԴ

տնտեսական դեֆոլթին, այս գործընթացը նկատելի էր նաև 2000-03թթ., քանզի

«ԱՄՆ-ը շարունակում էր քարշել ողջ աշխարհը դեպի տնտեսական զարգացում»

[2, Էջ XI]։ 2000թ. վերջին այս քարշող գնացքը «դուրս ընկավ գծերից» (ահաբեկչու-

թյուն, Աֆղանստան, Իրաք, նավթի միջազգային բարձր գներ և այլն) և արձանա-

գրվեց այն, ինչ տնտեսագետներն անվանում են «սինխրոնացված համաշխարհա-

յին շրջադարձ» [2, Էջ XI]: Արդյունքում՝ նոր դարասկզբին տնտեսական ազատա-

կանացման համաշխարհային միտումները դանդաղել են, բայց չեն դադարել

գործելուց։ Համաձայն ՀՖ փորձագետների, երկրների տնտեսական ազատությունը

ներկայում շարունակվում է հոմանիշ համարվել ուղղակի ազատության, հարս-

տության և զարգացվածության հետ։

ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր Արա Մարջանյան

61

2. Հայաստան, ԱՊՀ և տարածաշրջան. համեմատական վերլուծություն. ՀՖ 2003թ. ՏԱՑ

Համաձայն [2]-ի, 2003թ., ինչպես և նախորդ 2 տարիներին, Հայաստանը գնա-

հատվել է իբրև «հիմնականում ազատ» տնտեսությամբ երկիր` տ.ա.ց. 2.65 արժե-

քով և աշխարհի 156 երկրների շարքում 44-րդ տեղով։ Ըստ [2, Էջ 7]-ի, 1996-ից ի վեր

դեպի տնտեսության ազատականացում առավելագույն առաջխաղացում դրսևո-

րած 11 երկրների շարքում Հայաստանը զբաղեցնում է 2-րդ տեղը (1.1 միավոր)՝ զի-

ջելով միայն Ադրբեջանին (1.4 միավոր)։ Վերջինս, սակայն, ի տարբերություն Հա-

յաստանի, դեռ գտնվում է «հիմնականում ոչ ազատ» երկրների խմբում՝ տ.ա.ց. 3.35

արժեքով և աշխարհի 156 երկրների շարքում` 104-րդ տեղով։

Հայաստանի տնտեսական դաշտի սրընթաց ազատականացումը պատկերա-

վոր ներկայացրել ենք Նկար 1-ում, ուր բերված է քննարկվող 156 երկրների դիրքե-

րի բաշխվածությունը 1996 և 2003թթ. համար (սլաքներով նշված է Հայաստանի

դիրքը)։ Նկարում տ.ա.ց. առանցքի սանդղակն ընտրված է այնպես, որ գրաֆիկի

ցանցային գծերն առանձնացնում են դասակարգված երկրների խմբերը։ Նկարի

ստորին աջ մասում պատկերված են Հայաստանի և մի շարք այլ երկրների տ.ա.ց.

1996 և 2003թթ. արժեքները։ Այսպիսով, 8 տարում Հայաստանը 1996թ. «հիմնակա-

նում ոչ ազատ» երկրների վերին հատվածում իր զբաղեցրած 115-րդ դիրքից տեղա-

փոխվել է 44-րդ դիրք` «հիմնականում ազատ» երկրների խումբ։ Ավելին, այս առաջ-

խաղացումն այդ ողջ ժամանակահատվածում պահպանել է իր բարձր տեմպը։

Այսպես, համաձայն 2000թ. ՀՖ ՏԱՑ տեղեկատուի, Հայաստանը և Հունգարիան

1999թ. համեմատ ցուցաբերել են տ.ա.ց. արժեքի առավելագույն առաջխաղացում`

0.4 և 0.35 միավորով համապատասխանաբար. «Հայաստանի, Հունգարիայի և Էս-

տոնիայի տնտեսական հաջողությունների օրինակները ազատական շուկայական

քաղաքականության իրականացման արդյունք են. 1994թ. համեմատ իրական ՀՆԱ-

ն աճել է Հայաստանում` 5.7%, Էստոնիայում՝ 4.2%, Հունգարիայում՝ 3.3%» [4, Էջ 2-

Արա Մարջանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր

62

3]: Ըստ [2]-ի, Հայաստանը հատեց «հիմնականում ոչ ազատ» երկրների խմբից

«հիմնականում ազատ» խմբի եզրագիծը հաջորդ` 2001թ. (այս մասին ավելի ման-

րամասն տե՛ս ստորև)։

Üϳñ 1. ²ß˳ñÑÇ 156 »ñÏñÝ»ñÇ ïÝï»ë³Ï³Ý ³½³ïáõÃÛ³Ý óáõóÇãÝ»ñÁ 1996 ¨ 2003ÃÃ. Áëï Ðü-Ç

0,95

1,95

2,95

3,95

4,95

0 20 40 60 80 100 120 140 160

156 »ñÏñÝ»ñÇ Ï³ñ·Á

ï.³.ó.

2003

1996

àã ³½³ï »ñÏñÝ»ñ

²½³ï »ñÏñÝ»ñ

ÐÇÙݳϳÝáõÙ ³½³ï

»ñÏñÝ»ñ

ÐÇÙݳϳÝáõÙ áã ³½³ï »ñÏñÝ»ñ

г۳ëï³Ý 2003Ã. г۳ëï³Ý 1996Ã.

2003Ã. 1996Ã.üñ³Ýëdz 40 22

øáõí»Ûà 40 28³Çɳݹ 40 24

îñÇÝǹ³¹ ¨ îáµ³·á 43 33г۳ëï³Ý 44 115

´áÉÇídz 44 40Îáëï³ èÇϳ 44 58

ÐáõÝ·³ñdz 44 61س¹³·³ëϳñ 44 84

ՀՖ ՏԱՑ 2003թ. տվյալների համեմատական վերլուծության նպատակով Հավել-

վածի Աղյուսակ 1-ից առանձնացնենք Բալթյան երկրների, ԱՊՀ բոլոր հանրա-

պետությունների, ինչպես նաև Թուրքիայի ու Իրանի տ.ա.ց. աժեքները (Աղյուսակ

2)։ Ինչպես հետևում է այս աղյուսակից, համաձայն ՀՖ փորձագետների, 2003թ.

Հայաստանը հանդիսանում էր ԱՊՀ և մեր տարածաշրջանի միակ «հիմնականում

ազատ» տնտեսությամբ երկիրը։ Ընդ որում, տ.ա.ց. այնպիսի բաղադրիչների արժե-

քով, ինչպիսիք են «առևտրային քաղաքականությունը» (1.0), «դրամային հոսքերը»

(2.0) և «բանկեր և ֆինանսները» (2.0), Հայաստանը գերազանցում էր ԱՊՀ բոլոր

հանրապետություններին, ինչպես նաև Թուրքիային ու Իրանին։ «Կարգավորում»

բաղադրիչի արժեքը միևնույնն էր Հայաստանի և ԱՊՀ մյուս հանրապետություննե-

ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր Արա Մարջանյան

63

րի համար: Մինչդեռ, «սև շուկա» բաղադրիչի արժեքով Հայաստանը (4.0) գտնվում

էր ավելի բարենպաստ վիճակում, օրինակ, Վրաստանի (5.0), Ադրբեջանի (4.5),

Իրանի (5.0) և Բելառուսի (5.0) համեմատ, սակայն զիջում էր Մոլդովային (3.5) և

Թուրքիային (3.5)։

Աղյուսակ 2. Բալթյան, ԱՊՀ և մեր տարածաշրջանի երկրների ցուցանիշները, 2003թ.

²ÕÛáõë³Ï 2.Ðü î²ò 2003Ã.

γ

ñ·Á

156

»ñÏñ

Ý»ñÇ

ß³ñù

áõÙ

ï.³

.ó.

²é¨

ïñ³

ÛÇÝ

ù³

Õ³

ù³

ϳÝá

õÃÛá

õÝ

γ

é³í

³ñá

õÃÛ³

Ý ý

Çݳ

Ýë³

ϳÝ

ͳË

ù»ñ

ä»ï

³Ï³

Ý

ÙÇç³

Ùïáõ

Ù

¸ñ³

Ù³ÛÇ

Ý

ù³

Õ³

ù³

ϳÝá

õÃÛá

õÝ

¸ñ³

Ù³ÛÇ

Ý Ñá

ëù»ñ

¨

³ñï

³ù

ÇÝ

Ý»ñ¹

ñáõÙ

Ý»ñ

´³

ÝÏ»ñ

¨

ýÇÝ

³Ýë

Ý»ñ

èá×

ÇÏ ¨

·Ý»

ñ

ê»÷

³Ï³

ÝáõÃ

Û³Ý

Çñ³

íáõ

Ýù

γ

ñ·³

íáñ

áõÙ

ê¨

ßáõ

ϳ

¶Ü

²Ð

²î

²Î

²Ü

À

¾ëïáÝdz 6 1.80 1.0 3.5 2.0 2.0 1.0 1.0 1.0 2.0 2.0 2.5 ²½³ï

ÈÇïí³ 29 2.35 2.0 3.5 2.0 1.0 2.0 2.0 2.0 3.0 3.0 3.0

ȳïídz 33 2.45 2.0 4.0 2.0 1.0 2.0 2.0 2.0 3.0 3.0 3.5

г۳ëï³Ý 44 2.65 1.0 2.5 3.0 2.0 2.0 2.0 3.0 3.0 4.0 4.0

Øáɹáí³ 92 3.20 2.0 3.5 3.0 4.0 3.0 3.0 3.0 3.0 4.0 3.5

²¹ñµ»ç³Ý 104 3.35 3.0 3.0 3.0 1.0 4.0 4.0 3.0 4.0 4.0 4.5

ÔñÕÁ½ëï³Ý 104 3.35 4.0 2.5 2.0 4.0 3.0 3.0 3.0 4.0 4.0 4.0ìñ³ëï³Ý 113 3.40 4.0 2.0 2.0 4.0 3.0 3.0 3.0 4.0 4.0 5.0

Ô³½³Ëëï³Ý 119 3.50 4.0 3.0 2.0 3.0 4.0 4.0 3.0 4.0 4.0 4.0

Âáõñùdz 119 3.50 3.0 4.5 3.0 5.0 3.0 3.0 3.0 3.0 4.0 3.5

àõÏñ³Çݳ 131 3.65 3.0 4.5 3.0 4.0 4.0 3.0 3.0 4.0 4.0 4.0

èáõë³ëï³Ý 135 3.70 4.0 3.5 2.5 5.0 3.0 4.0 3.0 4.0 4.0 4.0

î³çÇÏëï³Ý 143 3.95 3.0 2.5 3.0 5.0 4.0 5.0 4.0 4.0 4.0 5.0Æñ³Ý 146 4.15 3.0 2.5 4.0 4.0 4.0 5.0 4.0 5.0 5.0 5.0

ÂáõñùÙ»Ýëï³Ý 146 4.15 5.0 2.5 4.0 4.0 4.0 5.0 4.0 4.0 4.0 5.0

àõ½µ»Ïëï³Ý 149 4.25 5.0 3.5 3.0 5.0 4.0 5.0 4.0 4.0 5.0 4.0

´»É³éáõë 151 4.30 4.0 4.0 3.0 5.0 4.0 4.0 5.0 4.0 5.0 5.0

ÐÇÙ

³Ý³

ϳ

ÝáõÙ

³½

³ï

ÐÇÙ

ݳϳ

ÝáõÙ

áã

³½

³ï

àã

³½

³ï

Հայաստանի 2003թ. ցուցանիշները ամբողջական համեմատական վերլուծու-

թյան ենթարկելու նպատակով առանձնացնենք 3 խումբ երկրներ։ Առաջինը այն 56

երկրներն են, որոնք «հիմնականում ազատ» են ճանաչվել ՀՖ 2003թ. ՏԱՑ տեղեկատու-

ում, երկրորդը` ԱՊՀ անդամ 12 հանրապետությունները և 3-րդը՝ մեր տարածա-

շրջանի 6 երկրները1: Այս խմբերի համար հաշվարկենք տ.ա.ց. և նրա 10 բաղադրիչ

գործոնների միջին խմբային արժեքները և դիտարկենք Հայաստանի 2003թ. համապա-

1 Հայաստան, Վրաստան, Ադրբեջան, Թուրքիա, Իրան ու Ռուսաստան։ Վերջինս դիտարկվում է Հայաստանի տնտեսական, քաղաքական ու մշակութային համակարգերում իր ակտիվ դերակատարման փաստից ելնելով:

Արա Մարջանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր

64

տասխան ցուցանիշների շեղումը դրանցից: Նկար 2-ում ի մի են բերված այդպիսի

դիտարկումների արդյունքները: Նկարից հետևում է, որ 2003թ. Հայաստանը՝ ըստ

տ.ա.ց. արժեքի, իր` «հիմնականում ազատ» խմբի 56 երկրների շարքում զբաղեցնում

էր ընդհանուր առմամբ կենտրոնական դիրք: Այսպես, Հայաստանի տ.ա.ց. բացասա-

կան շեղումը խմբի միջին արժեքից դեպի «ավելի ոչ ազատ» գոտի կազմում էր ընդա-

մենը -0.10 միավոր (կամ -2.0%, եթե հաշվի առնենք այս ցուցիչի արժեքների

հնարավոր տիրույթը): Սակայն, ըստ տ.ա.ց. այնպիսի բաղադրիչների, ինչպիսիք են

ստվերային «սև շուկան» ու «կարգավորումը», Հայաստանի բացասական շեղումը մի-

ջին խմբային արժեքներից արդեն զգալի էր՝ -1.27 և -1.04 միավոր (կամ -25.4% և -20.8%

համապատասխանաբար): Միևնույն ժամանակ, «առևտրային քաղաքականություն» և

«կառավարության ֆինանսական ծախքեր» գործոններով Հայաստանն իր խմբում

գտնվում էր ավելի բարենպաստ դիրքում՝ դրական շեղումը այստեղ կազմում է +1.79 և

+0.98 միավոր համապատասխանաբար (կամ +35.8% և +19.6%):

Միանգամայն այլ է ԱՊՀ և մեր տարածաշրջանի երկրների հետ Հայաստանի

2003թ. ցուցանիշների համեմատության պատկերը: Այստեղ՝ ըստ տ.ա.ց. արժեքի,

Հայաստանն էականորեն գերազանցում է բոլոր այդ երկրներին. դրական շեղումը

ԱՊՀ երկրների միջին արժեքից 2003թ. կազմել է +0.97 միավոր (կամ +35.8%), իսկ

տարածաշրջանային միջինից՝ +0.81 միավոր (կամ +16.2%, տե՛ս Նկար 2): Գերա-

զանցումը դեպի ավելի ազատական տնտեսական դաշտ հատկապես զգալի էր

«առևտրային ու դրամային քաղաքականություններ» գործոնների առումով (ըստ

ԱՊՀ երկրների՝ +50.0% և +36.6% համապատասխանաբար, ըստ տարածաշրջանի

երկրների՝ +40.0% և +30.0% համապատասխանաբար), ինչպես նաև «բանկեր և

ֆինանսներ» ու «դրամային հոսքեր և արտաքին ներդրումներ» գործոնների առու-

մով։ Անգամ այն գործոններով («սև շուկա», «կարգավորում», տե՛ս վերևում), որոնց

առումով Հայաստանն ուներ բացասական շեղում իր` «հիմնականում ազատ» 56

երկրների միջին խմբային արժեքներից, Հայաստանը տակավին գերազանցում է

ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր Արա Մարջանյան

65

ԱՊՀ և տարածաշրջանի երկրներին 0.17 և 0.33 միավոր դրական շեղումով

համապատասխանաբար (տե՛ս Նկար 2)։

Üϳñ 2. г۳ëï³ÝÇ 2003Ã. Ðü î²ò óáõóÇãÝ»ñÇ ³ñÅ»ùÝ»ñÇ ß»ÕáõÙÁ ÙÇçÇÝ ³ñÅ»ùÝ»ñÇó

1,7

9

0,9

6

0,4

3

0,4

1

0,9

7

0,5

8

1,8

3

1,5

0

1,7

5

0,4

2

0,8

3

0,1

7 0,3

3

0,8

1

2,0

0

0,5

0

1,5

0

1,1

7

1,5

0

0,1

7

0,8

3

0,1

7 0,3

3

- 0,10

-1,04

-1,27

-0,3

9

-0,5

0

-0,7

9

-0,5

9

-0,2

12,50

-0,0

8

ï.³

.ó.

²é

¨ï

ñ³

ÛÇÝ

ù³

Õ³

ù³

ϳ

Ýá

õÃÛá

õÝ

γ

é³

í³

ñá

õÃÛ³

Ýü

ÇÝ

³Ý

ë³

ϳ

ÝÍ

³Ë

ù»

ñ

ä»

ï³

ϳ

ÝÙ

Çç

³Ù

ïá

õÙ

¸ñ

³Ù

³ÛÇ

Ýù

³Õ

³ù

³Ï

³Ý

áõÃ

ÛáõÝ

¸ñ

³Ù

³ÛÇ

Ý Ñ

áë

ù»

ñ ¨

³ñ

ï³

ùÇ

ÝÝ

Ȗ

¹ñ

áõÙ

Ý»

ñ

´³

ÝÏ

Ȗ

¨ý

ÇÝ

³Ý

ëÝ

Ȗ

èá

×Ç

Ï ¨

·Ý

Ȗ

ê»

÷³

ϳ

Ýá

õÃÛ³

ÝÇ

ñ³

íá

õÝù

γ

ñ·

³í

áñ

áõÙ

ê¨

ß

áõÏ

³

ÊÙµÇ 56 »ñÏñÝ»ñÇó

²äÐ 12 »ñÏñÝ»ñÇó

î³ñ³Í³ßñç³ÝÇ 6»ñÏñÝ»ñÇó

²í

»ÉÇ

³½

³ï

²í

»ÉÇ

áã

³½

³ï

Այսպիսով, համաձայն [2]-ի, դեպի տնտեսական ազատականացում Հայաս-

տանի առաջխաղացումը 2002-03թթ. պայմանավորված էր առաջին հերթին «առև-

տրային քաղաքականություն» և «կառավարության ֆինանսական ծախքեր» գոր-

ծոնների գնահատականներով։ Իրենց հերթին, այս գնահատականները պայմանա-

վորված էին.

• «առևտրային քաղաքականություն» գործոնի առումով` 2001թ. միջին կշռված

սակագնի փոքր արժեքով (1.9% համաձայն ՀՀ Կենտրոնական բանկի) և ԱՄՆ

առևտրի նախարարության այն «դրական» գնահատականով, համաձայն որի՝

«Հայաստան ներկրված ապրանքների հիմնական տեսականին չի սահմանա-

Արա Մարջանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր

66

փակվում, չի քվոտավորվում և չի լիցենզավորվում։ Սակայն, միևնույն ժամա-

նակ, որոշ ապրանքների (զենք, պայթուցիկներ, դեղորայք) ներկրումը պա-

հանջում է հատուկ արտոնագրում»,

• «կառավարության ֆինանսական ծախքեր» գործոնի առումով` 2001թ. Արժույ-

թի միջազգային հիմնադրամի կողմից տրված եկամտահարկի (20%), իրավա-

բանական անձանց շահութահարկի (20%) և միջին հարկատուի սահմանային

տոկոսադրույքի (10%) ընդհանուր առմամբ «դրական» գնահատականով և այն

հանգամանքով, որ, համաձայն ՀՖ Տնտեսական հետախուզման բաժնի, ՀՀ կա-

ռավարության ծախսերի ծավալը 2001-02թթ., ՀՆԱ նկատմամբ տոկոսներվ

արտահայտված՝ նվազել է 2.9 տոկոսային միավորով [2, էջ 85]։

Տարածաշրջանային պատկերը ժամանակի մեջ ամբողջական տեսնելու նպա-

տակով, հենվելով [3]-ում բերվող տվյալների վրա (տե՛ս նաև Աղյուսակ 1.Բ), Նկար

3-ում առանձին ներկայացրել ենք 1996-2003թթ. ժամանակահատվածում մեր տա-

րածաշրջանի 6 երկրների տ.ա.ց. արժեքների (Նկար 3.ա), ինչպես նաև աշխարհի

156 երկրների շարքում նրանց զբաղեցրած տեղերի փոփոխությունը (Նկար 3.բ):

Ինչպես և Նկար 1-ում, Նկար 3.ա-ում նույնպես տ.ա.ց. առանցքի սանդղակը

ընտրված է այնպես, որ ցանցային գծերը բաժանեն տարբեր խմբերում հայտնված

երկրների դիրքերը։

Նկար 3-ը ակնառու պատկերում է անցած 8 տարում մեր տարածաշրջանում

տնտեսական ազատականացման տեսանկյունից տեղի ունեցած էական կառուցված-

քային փոփոխությունը։ Իրոք, 1990-ականների վերջին տարածաշրջանի միակ «հիմ-

նականում ազատ» երկիրը Թուրքիան էր: Սակայն, համաձայն ՀՖ փորձագետների,

սկսած 1998-ից, արձանագրվում է այս երկրի տ.ա.ց. գնահատականի անընդհատ

վատացում, իսկ 2001թ. Թուրքիան նույնիսկ լքում է «հիմնականում ազատ» երկրների

խումբը և հայտնվում «հիմնականում ոչ ազատ» խմբի միջնամասում։ Նշված ժամա-

ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր Արա Մարջանյան

67

նակահատվածում քննարկվող 156 երկրների շարքում Թուրքիայի դիրքը փոփոխվում

է 52-րդից մինչև 119-րդ:

Ճիշտ հակառակն է պատկերը Հայաստանի համար, որի տ.ա.ց. գնահատա-

կանները, սկսած 1998-ից, անընդհատ բարելավվում են։ Արդյունքում՝ նույն 2001թ.

Հայաստանը հատում է «հիմնականում ոչ ազատ» երկրների խմբի եզրագիծը և

գրավում տարածաշրջանի միակ «հիմնականում ազատ» երկրի դիրքը։ Ինչպես

արդեն նշել էինք վերը, Հայաստանի կարգային փոփոխությունը 1996-2003թթ. ժա-

մանակահատվածում 115-րդ տեղից 44-րդ տեղում հայտնվելն է: Նշված ժամանա-

կահատվածում խմբային փոփոխություն է արձանագրվել նաև Ադրբեջանի համար,

որը նույն՝ 2001թ. հատել է «ոչ ազատ»-ից «հիմնականում ոչ ազատ» երկիր եզրագի-

ծը։ Աշխարհի 156 երկրների շարքում այն 138-րդ տեղից տեղափոխվել է 104-րդ

տեղը: Տարածաշրջանի մյուս երկրները հիմնականում պահպանել են իրենց

խմբային դիրքերը, սակայն անհրաժեշտ է նշել 2001-ից սկսած՝ Իրանի տնտեսա-

կան դաշտի ազատականացման աճող տեմպը։ Հատկանշական է նաև այն հանգա-

մանքը, որ չնայած 2000-03 թվականներին Ռուսաստանի Դաշնությունը պահպանել

է իր տ.ա.ց. գնահատականը (3.70, Նկար 3.ա), սակայն այդ նույն ժամանակահատ-

վածում այն կրել է նկատելի վարկանիշային նահանջ՝ 122-րդ տեղից հայտնվելով

135-րդ տեղում ( Նկար 3.բ):

Այսպիսով, դատելով ՀՖ 2003թ. ՏԱՑ տեղեկատուի տվյալներով՝ կարելի է եզ-

րակացնել, որ անդրկովկասյան 3 հանրապետություններն իրենց տնտեսություն-

ների ազատականացման տեմպերով, հատկապես տ.ա.ց. վարկանիշային ցուցա-

նիշներով, գերազանցում են տարածաշրջանի «գերտերություններին»՝ Ռուսաստա-

նին, Թուրքիային և Իրանին: Հայաստանը հանդիսանում է տնտեսական ազատա-

կանացման տարածաշրջանային առաջատար երկիր:

Արա Մարջանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր

68

Üϳñ 3.³. î³ñ³Í³ßñç³ÝÇ »ñÏñÝ»ñÇ ï.³.ó. ³ñÅ»ùÝ»ñÇ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÁ 1996-2003ÃÃ. Áëï Ðü 2003Ã. î²ò

1,95

2,95

3,95

4,95

20032002200120001999199819971996

ï.³.ó.

г۳ëï³Ý ²¹ñµ»ç³Ýìñ³ëï³Ý Âáõñùdzèáõë³ëï³Ý Æñ³Ý

àã ³½³ï »ñÏñÝ»ñ

ÐÇÙݳϳÝáõÙ áã ³½³ï »ñÏñÝ»ñ

ÐÇÙݳϳÝáõÙ ³½³ï

»ñÏñÝ»ñ

Üϳñ 3.µ. î³ñ³Í³ßñç³ÝÇ »ñÏñÝ»ñÇ Ï³ñ·Ç ÷á÷áËáõÃÛáõÝÁ ³ß˳ñÑÇ 156 »ñÏñÝ»ñÇ ß³ñùáõÙ 1996-2003ÃÃ. Áëï Ðü 2003Ã.

î²ò

35

55

75

95

115

135

155

20032002200120001999199819971996

г۳ëï³Ý ²¹ñµ»ç³Ý

ìñ³ëï³Ý Âáõñùdz

èáõë³ëï³Ý Æñ³Ý

3. ՀՖ 2004թ. ՏԱՑ. Հայաստան, ԱՊՀ և տարածաշրջան

Համաձայն ՀՖ 2004թ. ՏԱՑ տեղեկատուի [5], այս տարի Հայաստանը պահպա-

նել է իր դիրքը «հիմնականում ազատ» տնտեսությամբ երկրների խմբում` տ.ա.ց.

2.63 արժեքով և, Ֆրանսիայի հետ մեկտեղ, գրավում է աշխարհի 156 երկրների շար-

ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր Արա Մարջանյան

69

քում նույն՝ 44-րդ տեղը։ Տնտեսական ազատության առումով Հայաստանը 2004թ.

շարունակում է բացարձակ առաջատար մնալ ԱՊՀ և մեր տարածաշրջանի

երկրների մեջ։ Ադրբեջանը, Թուրքիայի հետ մեկտեղ, զբաղեցնում է 106-րդ տեղը,

ինչն առաջխաղացում է Թուրքիայի (2003թ.` 119-րդ տեղ) և աննշան նահանջ Ադր-

բեջանի համար (2003թ.` 104-րդ տեղ)։ Վրաստանի և Մոլդովայի համար արձանա-

գրված է դիրքի բարելավում. 2003թ. 119-րդ և 92-րդ տեղերից` համապատասխա-

նաբար 91-րդ և 79-րդ տեղերն այս տարի։ Ընդ որում, Մոլդովան ընդհուպ մոտեցել է

«հիմնականում ազատ» երկրների խմբի եզրագծին։ Բարելավվել են Ռուսաստանի և

Ուկրաինայի դիրքերը։

Սակայն, մինչև տվյալների հետագա քննարկմանն անցնելը, անհրաժեշտ է

նշել, որ ՀՖ 2004թ. տեղեկատուում կատարված է քննարկվող բոլոր երկրների

տ.ա.ց. և նրա բաղադրիչների՝ նախորդ տարիներին արձանագրված արժեքների

վերահաշվարկ: Ուստի, անմիջական թվային համեմատությունները մի փոքր

դժվարանում են:

Կատարված վերահաշվարկի արդյունքները Հայաստանի օրինակով պատկե-

րել ենք Նկար 4-ում, ուր բերված են Հայաստանի նախորդ տարիների տ.ա.ց. ար-

ժեքները ըստ [2]-ի և ըստ [5]-ի: Ինչպես հետևում է այս նկարից, 2003թ. համար

Հայաստանի տ.ա.ց. արժեքը (2.65, ըստ [2]-ի) վերահաշվարկված է 2.59-ի: Ավելի

մանրամասն քննությունը ցույց է տալիս, որ Հայաստանի պարագայում այս վերա-

հաշվարկը տ.ա.ց. 3-րդ բաղադրիչի («կառավարության ֆինանսական ծախքեր»)

գնահատականի՝ 2.5-ից 1.9 փոփոխության արդյունք է (տե՛ս Նկար 4-ի ներքևում՝

ձախից բերվող լուսամուտը): Այսպիսով, համաձայն [5]-ի, Հայաստանի 2003թ.

տ.ա.ց. արժեքը 0.06 միավորով [0.06 = (2.5-1.9)։10] կամ 1.2%-ով ավելի ազատական

կամ «լավն» էր, քան [2]-ում բերվող գնահատականը: Միևնույն ժամանակ, ըստ [5]-

ի, 2004թ. Հայաստանի տ.ա.ց. գնահատականը նախորդ տարվա նկատմամբ ունեցել

է որոշակի «վատացում» 2.63 - 2.59 = 0.04 միավորով կամ 0.8%-ով: Ինչպես հետևում

Արա Մարջանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր

70

է այս նկարից, համաձայն վերահաշվարկված տվյալների, Հայաստանը հատել է

«հիմնականում ազատ» երկրների եզրագիծը մեկ տարի ավելի ուշ` 2002թ.։

Üϳñ 4. г۳ëï³ÝÇ ï.³.ó. ³ñÅ»ùÝ»ñÇ ·Ý³Ñ³ï³Ï³ÝÝ»ñÝ Áëï Ðü 2003Ã. ¨ 2004Ã. ï»Õ»Ï³ïáõÝ»ñÇ

2, 70

2, 95

3, 10

3, 453, 503, 50

2,7

8

3,0

3

3,2

1

3,5

3,5

3,5

2 , 65

2,59

2,6

3

1,95

2,95

3,95

20042003200220012000199919981997

ï.³

.ó.

ÐÐ. Áëï Ðü 2003Ã. î²ò

ÐÐ. Áëï Ðü 2004Ã. î²ò

ÐÇÙݳϳÝáõÙ ³½³ï »ñÏñÝ»ñ

ÐÇÙݳϳÝáõÙ áã ³½³ï »ñÏñÝ»ñ

2,652,52,59

1,9

ï.³.ó. γé³í³ñáõÃÛ³ÝüÇݳÝë³Ï³Ý

ͳËù»ñ

Àëï Ðü 2003Ã. î²òÀëï Ðü 2004Ã. î²ò

Այս պարագայում, համարժեք համեմատական վերլուծության նպատակով

դիտարկենք, օրինակ, Անդրկովկասի 3 հանրապետությունների տ.ա.ց. բաղադրիչ-

ների ոչ թե թվային, այլ նկարագրային գնահատականները (տե՛ս Աղյուսակ 3)։ Ինչ-

պես հետևում է այս աղյուսակից, Հայաստանի համար նկատելի է տնտեսական

ազատականացման տեմպի որոշակի դանդաղում։ Իրոք, եթե 2003թ. բարելավվել

էին Հայաստանի տ.ա.ց. 2 բաղադրիչների գնահատականները, ապա այս տարի

բարելավում է արձանագրված միայն մեկ` «բանկեր և ֆինանսներ» գործոնով։ Հա-

կառակ դրան, այս տարի «վատացում» է արձանագրված 2 բաղադրիչների առու-

մով՝ նախորդ տարվա մեկի («ռոճիկ և գներ» բաղադրիչ) փոխարեն: Մյուս կողմից՝

տնտեսական ազատականացման որոշակի աճ է արձանագրված Ադրբեջանի և

Վրաստանի համար։ Այսպես, այս տարի Ադրբեջանի տ.ա.ց. 10 բաղադրիչներից և

ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր Արա Մարջանյան

71

ոչ մեկի համար չի արձանագրվել «վատացում» գնահատականը (նախորդ տարի`

1-ում), իսկ Վրաստանի համար` միայն մեկ բադադրիչի համար (նախորդ տարի`

2-ում)։

Աղյուսակ 3. Անդրկովկասի երկրների տ.ա.ց. բաղադրիչ գործոնների նկարագրային

գնահատականները 2003 և 2004թթ.

ՀՖ ՏԱՑ տվյալների մեր վերլուծությունը եզրափակենք ԱՊՀ և մեր տարածա-

շրջանի երկրների միջին խմբային արժեքների հետ Հայաստանի տ.ա.ց. և նրա բա-

ղադրիչների արժեքների համեմատությամբ (Նկար 5.ա և բ): Այս գրաֆիկները

կառուցված են՝ ելնելով ՀՖ 2004թ. ՏԱՑ տեղեկատուի [5] տվյալներից, ճիշտ այնպես,

ինչպես Նկար 2-ը՝ [2]-ի տվյալների հիման վրա: Այս անգամ, սակայն, մենք առանձ-

նացրել ենք տարածաշրջանի (Նկար 5.ա) և ԱՊՀ (Նկար 5.բ) երկրների գրաֆիկները

և, գործող միտումներն ավելի ցայտուն պատկերելու նպատակով, բերել ենք Հայաս-

տանի ցուցիչների միջին խմբային արժեքներից շեղումները 3 առանձին տարիների

համար (1998, 2003 և 2004թթ.):

Ինչպես հետևում է բերված գրաֆիկներից, 2003թ. համեմատ նկատելի է Հա-

յաստանի առաջխաղացման դանդաղումը տարածաշրջանի երկրների նկատմամբ՝

տ.ա.ց. 0.88-0.76=0.12 միավորով (Նկար 5.ա) և ԱՊՀ երկրների նկատմամբ՝ տ.ա.ց.

0.07 միավորով (Նկար 5.բ): Թե՛ մեր տարածաշրջանի, թե՛ ԱՊՀ երկրների միջին

ï.³.ó. ·áñÍáÝÝ»ñÇ ·Ý³Ñ³ï³Ï³ÝÝ»ñÁ Áëï Ðü î²ò 2003 ¨

2004ÃÃ. ï»Õ»Ï³ïáõÝ»ñÇ

²é¨

ïñ³

ÛÇÝ

ù³

Õ³

ù³

ϳÝá

õÃÛá

õÝ

γ

é³í

³ñá

õÃÛ³

Ý ֆÇ

ݳÝë

³Ï³

Ý Í

³Ë

ù»ñ

ä»ï

³Ï³

Ý ÙÇ

ç³Ùï

áõÙ

¸ñ³

Ù³ÛÇ

Ý ù

³Õ

³ù

³Ï³

ÝáõÃ

ÛáõÝ

¸ñ³

Ù³ÛÇ

Ý Ñá

ëù»ñ

¨

³ñï

³ù

ÇÝ Ý

»ñ¹

ñáõÙ

Ý»ñ

´³

ÝÏ»ñ

¨ ý

Çݳ

ÝëÝ»

ñ

èá×

ÇÏ ¨

·Ý»

ñ

ê»÷

³Ï³

ÝáõÃ

Û³Ý

Çñ³

íáõ

Ýù

γ

ñ·³

íáñ

áõÙ

ê¨

ßáõÏ

³

г۳ëï³Ý 2003Ã. ³Ý÷. É³í ³Ý÷. É³í ³Ý÷. ³Ý÷. í³ï ³Ý÷. ³Ý÷. ³Ý÷.

2004Ã. í³ï í³ï ³Ý÷. ³Ý÷. ³Ý÷. É³í ³Ý÷. ³Ý÷. ³Ý÷. ³Ý÷.

²¹ñµ»ç³Ý 2003Ã. ³Ý÷. í³ï ³Ý÷. É³í ³Ý÷. ³Ý÷. É³í ³Ý÷. ³Ý÷. ³Ý÷.

2004Ã. ³Ý÷. ɳí É³í ³Ý÷. ³Ý÷. ³Ý÷. ³Ý÷. ³Ý÷. ³Ý÷. ³Ý÷.

ìñ³ëï³Ý 2003Ã. í³ï ³Ý÷. ɳí í³ï ³Ý÷. ɳí É³í ³Ý÷. ³Ý÷. ³Ý÷.

2004Ã. ³Ý÷. í³ï ɳí É³í ³Ý÷. ³Ý÷. ³Ý÷. ³Ý÷. ³Ý÷. ɳí

Արա Մարջանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր

72

խմբային արժեքներից Հայաստանի համապատասխան ցուցիչների դրական շե-

ղումը կրճատվել կամ մնացել է անփոփոխ տ.ա.ց. համարյա բոլոր բաղադրիչների

առումով: Բացառություն է կազմում «բանկեր և ֆինանսներ» բաղադրիչը, ըստ որի

2004թ. տարածաշրջանի երկրների միջին արժեքից կարելի է տեսնել Հայաստանի

ցուցիչի դրական շեղման աճ՝ 0.83 միավորով (կամ 16.6%-ով) և ԱՊՀ երկրների

միջին արժեքից՝ 0.92 միավորով (կամ 18.4%-ով): Մյուս բացառությունը վերաբե-

րում է «դրամային հոսքեր և արտաքին ներդրումներ» բաղադրիչին, որի առումով

Հայաստանի դրական շեղումը աճել է միայն ԱՊՀ երկրների նկատմամբ՝ 0.17 միա-

վորով (կամ 3.4%-ով):

Այսպիսով, ՀՖ փորձագետների գնահատմամբ՝ անցած 8 տարիները Հայաստանի

տնտեսական դաշտի էական ազատականացման տարիներ էին: Այս ընթացքում

առավել առաջխաղացում է արձանագրվել տ.ա.ց. այնպիսի բաղադրիչների առումով,

ինչպիսիք են «առևտրային ու դրամային քաղաքականությունները», «կառավա-

րության ֆինանսական ծախքերը», «բանկերը և ֆինանսները»: 2001-02թթ. Հայաս-

տանը դարձել է մեր տարածաշրջանի և ԱՊՀ երկրների մեջ միակ «հիմնականում

ազատ» տնտեսությամբ երկիրը, այդ դիրքում փոխարինելով Թուրքիային: 2004թ.,

առաջին անգամ 1999-ից հետո, արձանագրվել է տնտեսական ազատականացման

տեմպերի դանդաղում: Այս առումով Հայաստանի հետագա առաջխաղացման համար

առավել կարևոր գործոններ են հանդիսանում տ.ա.ց. այնպիսի բաղադրիչներով

նկարագրվող տնտեսական գործունեության ոլորտները, ինչպիսիք են ստվերային «սև

շուկան», «կարգավորումը», «ռոճիկներ և գները»:

ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր Արա Մարջանյան

73

Üϳñ 5.³. г۳ëï³ÝÇ óáõóÇãÝ»ñÇ ³ñÅ»ùÝ»ñÇ ß»ÕáõÙÁ ï³ñ³Í³ßñç³ÝÇ ÙÇçÇÝ ³ñÅ»ùÝ»ñÇó. Ðü 2004Ã. î²ò

0,2

6

0,2

3

0,0

0

0,3

3 0,6

7

0,5

0

0,1

7

0,8

8

2,0

0

1,0

0

0,1

7

1,5

0

1,1

7 1,5

0

0,1

7

0,8

3

0,1

7 0,3

3

0,7

6

0,8

3

0,7

3

1,3

3

1,1

7

0,1

7

0,8

3

0,1

7

0,1

7

-0,0

8

-0,5

0

-0,1

7

1,5

0

-0,1

7

2 ,33

ï.³

.ó.

²é

¨ï

ñ³

ÛÇÝ

ù³

Õ³

ù³

ϳ

Ýá

õÃÛá

õÝ

γ

é³

í³

ñá

õÃÛ³

Ýý

ÇÝ

³Ý

ë³

ϳ

ÝÍ

³Ë

ù»

ñ

ä»

ï³

ϳ

ÝÙ

Çç

³Ù

ïá

õÙ

¸ñ

³Ù

³ÛÇ

Ýù

³Õ

³ù

³Ï

³Ý

áõÃ

ÛáõÝ

¸ñ

³Ù

³ÛÇ

Ý Ñ

áë

ù»

ñ ¨

³ñ

ï³

ùÇ

ÝÝ

Ȗ

¹ñ

áõÙ

Ý»

ñ

´³

ÝÏ

Ȗ

¨ý

ÇÝ

³Ý

ëÝ

Ȗ

èá

×Ç

Ï ¨

·Ý

Ȗ

ê»

÷³

ϳ

Ýá

õÃÛ³

ÝÇ

ñ³

íá

õÝù

γ

ñ·

³í

áñ

áõÙ

ê¨

ßá

õϳ

1998Ã.

2003Ã.

2004Ã.

²í

»ÉÇ

³½

³ï

²í

»ÉÇ

áã

³½

³ï

Üϳñ 5.µ. г۳ëï³ÝÇ óáõóÇãÝ»ñÇ ³ñÅ»ùÝ»ñÇ ß»ÕáõÙÁ ²äÐ ÙÇçÇÝ ³ñÅ»ùÝ»ñÇó. Ðü 2004Ã. î²ò

0,5

3

2,0

0

0,6

8

0,3

3

0,0

0

0,6

7

0,7

5

0,7

5

0,0

0

0,5

0

1,0

4

1,0

3

0,0

4

1,8

3

1,5

0 1,7

5

0,4

2

0,8

3

0,1

7 0,3

3

0,9

7

1,5

0

0,7

4

0,0

4

1,5

0 1,6

7

0,4

2

0,8

3

0,1

7

0,1

3

-0,4

2

2,5

0

ï.³

.ó.

²é

¨ï

ñ³

ÛÇÝ

ù³

Õ³

ù³

ϳ

Ýá

õÃÛá

õÝ

γ

é³

í³

ñá

õÃÛ³

Ýý

ÇÝ

³Ý

ë³

ϳ

ÝÍ

³Ë

ù»

ñ

ä»

ï³

ϳ

ÝÙ

Çç

³Ù

ïá

õÙ

¸ñ

³Ù

³ÛÇ

Ýù

³Õ

³ù

³Ï

³Ý

áõÃ

ÛáõÝ

¸ñ

³Ù

³ÛÇ

Ý Ñ

áë

ù»

ñ ¨

³ñ

ï³

ùÇ

ÝÝ

Ȗ

¹ñ

áõÙ

Ý»

ñ

´³

ÝÏ

Ȗ

¨ý

ÇÝ

³Ý

ëÝ

Ȗ

èá

×Ç

Ï ¨

·Ý

Ȗ

ê»

÷³

ϳ

Ýá

õÃÛ³

ÝÇ

ñ³

íá

õÝù

γ

ñ·

³í

áñ

áõÙ

ê¨

ßá

õϳ

1998Ã.

2003Ã.

2004Ã.

²í

»ÉÇ

³½

³ï

²í

»ÉÇ

áã

³½

³ï

Արա Մարջանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր

74

Աղբյուրներ և գրականություն

1. NIC Global Trends 2020. Inagural Conference. 6 Nov. 2003.

2. 2003 Index of Economic Freedom. Gerald P. O'Driscoll, Jr., Edwin J. Feulner, Mary O'Grady.

The Heritage Foundation, The Wall Street Journal and Dow Jones & Co., Inc. 2003.

3. http://www.heritage.org/

4. 2000 Index of Economic Freedom. The Heritage Foundation.

5. 2004 Index of Economic Freedom. The Heritage Foundation.

ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր Արա Մարջանյան

75

Հ Ա Վ Ե Լ Վ Ա Ծ Աղյուսակ 1.Ա «Հերիթըջ Ֆաունդեյշն» տնտեսական ազատության ցուցիչներ, 2003թ. Աշխարհի

156 երկիր: Գունավորումը՝ ըստ տարածաշրջանների. ՏՀԶԿ, Ասիա, Չինաստան (ներառյալ Հոնկոնգը և Թայվանը), Լատինական և Կենտրոնական Ամերիկան, Աֆրիկան, Մեծ Միջին

Արևելքը, նախկին ԽՍՀՄ-ը և Կենտրոնական ու Արևելյան Եվրոպան

Երկրներ

γ

ñ·Á

156

»ñÏñ

Ý»ñÇ

ß³

ñùáõ

Ù

ï,³

,ó,

²é¨

ïñ³

ÛÇÝ

ù³

Õ³

ù³

ϳÝá

õÃÛá

õÝ

γ

é³í

³ñá

õÃÛ³

Ý ýÇ

ݳÝë

³Ï³

Ý Í³

Ëù

Ȗ

ä»ï

³Ï³

Ý ÙÇ

ç³Ùï

áõÙ

¸ñ³

Ù³ÛÇ

Ý ù

³Õ

³ù

³Ï³

ÝáõÃ

ÛáõÝ

¸ñ³

Ù³ÛÇ

Ý Ñá

ëù»ñ

¨ ³

ñï³

ùÇÝ

Ý»ñ

¹ñá

õÙÝ»

ñ

´³

ÝÏ»ñ

¨ ý

Çݳ

ÝëÝ»

ñ

èá×

ÇÏ ¨

·Ý»

ñ

ê»÷

³Ï³

ÝáõÃ

Û³Ý

Çñ³

íáõ

Ýù

γ

ñ·³

íáñ

áõÙ

ê¨

ßáõÏ

³

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

Ազատ երկրների խումբ ÐáÝÏáÝ· (âÇݳëï³Ý) 1 1,45 1 2 3 1 1 1 2 1 1 1,5

êÇÝ·³åáõñ 2 1,5 1 2 3 1 1 2 2 1 1 1

ÈÛáõùë»Ùµáõñ· 3 1,7 2 4 2 1 1 1 2 1 2 1

Üáñ ¼»É³Ý¹Ç³ 3 1,7 2 4 2 1 1 1 2 1 2 1

Æéɳݹdz 5 1,75 2 3 2 2 1 1 2 1 2 1,5

¸³Ýdz 6 1,8 2 4,5 3,5 1 2 1 1 1 1 1

¾ëïáÝdz 6 1,8 1 3,5 2 2 1 1 1 2 2 2,5

²ØÜ 6 1,8 2 3,5 2 1 2 1 2 1 2 1,5

²íëïñ³Édz 9 1,85 2 3,5 2 2 2 1 2 1 2 1

ØÂ 9 1,85 2 4 2 1 2 1 2 1 2 1,5

üÇÝɳݹdz 11 1,9 2 4 2 1 2 2 2 1 2 1

Æëɳݹdz 11 1,9 2 3 2 2 2 3 1 1 2 1

Üǹ»éɳݹݻñ 11 1,9 2 4 2 2 1 1 2 1 3 1

Þí»¹Ç³ 11 1,9 2 4,5 2,5 1 1 1 2 1 3 1

Þí»Ûó³ñdz 15 1,95 2 3,5 3 1 2 1 2 1 3 1

Հիմնականում ազատ երկրների խումբ ´³Ññ»ÛÝ 16 2 3 2 3 1 2 1 3 1 2 2

âÇÉÇ 16 2 2 2,5 2 2 2 2 2 1 3 1,5

γݳ¹³ 18 2,05 2 4 2,5 1 3 2 2 1 2 1

²íëïñdz 19 2,1 2 4,5 2 1 2 2 2 1 3 1,5

´»É·Ç³ 19 2,1 2 5 2 1 1 2 2 1 3 2

¶»ñÙ³Ýdz 19 2,1 2 4,5 2 1 1 3 2 1 3 1,5

Արա Մարջանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր

76

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

´³Ñ³ÙÝ»ñ 22 2,15 5 1,5 2 1 3 2 3 1 1 2

ÎÇåñáë 22 2,15 2 3,5 3 1 3 2 2 1 2 2

´³ñµ³¹áë 24 2,2 3 4 2 1 3 2 2 1 2 2

ز¾ 24 2,2 2 2 3 1 3 3 2 2 3 1

¾É ê³Éí³¹áñ 26 2,25 2 2 2 2 2 2 2 3 2 3,5

Üáñí»·Ç³ 27 2,3 2 4 3 1 3 3 2 1 3 1

³Ûí³Ý 27 2,3 2 3 2,5 1 3 2 2 2 3 2,5

Æï³Édz 29 2,35 2 5 2 1 2 2 2 2 3 2,5

ÈÇïí³ 29 2,35 2 3,5 2 1 2 2 2 3 3 3

Æëå³Ýdz 29 2,35 2 4 2,5 2 2 2 2 2 3 2

äáñïáõ·³Édz 32 2,4 2 4 2 2 2 3 2 2 3 2

Æëñ³Û»É 33 2,45 2 5 3 1 2 3 2 2 3 1,5

ȳïídz 33 2,45 2 4 2 1 2 2 2 3 3 3,5

´áïëí³Ý³ 35 2,5 2 3,5 4 3 2 2 2 2 2 2,5

γٵáç³ 35 2,5 2 2 1 1 3 2 3 4 4 3

â»Ëdz 35 2,5 3 4,5 2 2 2 1 2 2 3 3,5

Ö³åáÝdz 35 2,5 2 4 3 1 3 3 2 2 3 2

àõñáõ·í³Û 35 2,5 3 3,5 2,5 2 2 2 2 2 3 3

üñ³Ýëdz 40 2,55 2 4,5 3 1 3 3 2 2 3 2

øáõí»Ûà 40 2,55 2 2,5 3 1 4 3 3 2 3 2

³Çɳݹ 40 2,55 4 2,5 1,5 1 3 3 2 2 3 3,5

îñÇÝǹ³¹ ¨ îáµ³·á 43 2,6 4 3,5 3 2 2 2 2 2 3 2,5

г۳ëï³Ý 44 2,65 1 2,5 3 2 2 2 3 3 4 4

´áÉÇídz 44 2,65 3 3 2 1 1 2 2 4 4 4,5

Îáëï³ èÇϳ 44 2,65 2 3 2,5 3 2 3 2 3 3 3

ÐáõÝ·³ñdz 44 2,65 3 4 2 3 2 2 3 2 3 2,5

س¹³·³ëϳñ 44 2,65 2 2,5 1 3 3 3 2 3 3 4

ä³Ý³Ù³ 44 2,65 3 4 3 1 2 1 2 4 3 3,5

γï³ñ 44 2,65 3 2,5 3 1 3 3 2 3 4 2

вР44 2,65 3 4,5 2 2 2 2 2 3 3 3

Îáñ»³ Ðñ, 52 2,7 3 3 4 2 2 3 2 2 3 3

سÉó 52 2,7 3 4 3 1 3 3 3 1 2 4

ܳÙǵdz 52 2,7 3 4 3,5 3 2 2 2 2 3 2,5

´»Éǽ 55 2,75 4 3,5 2 1 3 3 2 3 3 3

Ðáõݳëï³Ý 56 2,8 2 4 2 2 3 3 3 3 3 3

¶í³ï»Ù³É³ 56 2,8 3 2 1 3 3 2 2 4 4 4

Ú³Ù³Ûϳ 56 2,8 4 4 3 3 1 2 2 3 3 3

Ø»ùëÇϳ 56 2,8 2 3,5 3 3 3 2 2 3 3 3,5

úÙ³Ý 56 2,8 3 3 4 1 3 3 3 3 3 2

ä»ñáõ 56 2,8 4 2,5 3 1 2 2 2 4 4 3,5

Ðáñ¹³Ý³Ý 62 2,85 5 3,5 4 1 2 2 2 3 3 3

üÇÉÇåÇÝÝ»ñ 62 2,85 2 2,5 2 2 3 3 3 3 4 4

ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր Արա Մարջանյան

77

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

êÉáí»Ýdz 62 2,85 4 4 2 3 3 3 2 3 2 2,5

àõ·³Ý¹³ 62 2,85 3 3 2 1 3 3 2 3 4 4,5

Ȼѳëï³Ý 66 2,9 3 4,5 2 3 3 2 3 2 3 3,5

êÉáí³Ïdz 66 2,9 3 4,5 2 3 2 2 3 3 3 3,5

²ñ·»ÝïÇݳ 68 2,95 4 3 2 1 3 4 2 4 3 3,5

سñáÏá 68 2,95 5 4 2,5 1 2 3 2 4 3 3

ê³áõ¹Û³Ý ²ñ³µÇ³ 68 2,95 4 2,5 4 1 3 4 2 3 3 3

ÂáõÝÇë 68 2,95 5 4 3 1 3 3 2 3 3 2,5

Հիմնականում ոչ ազատ երկրների խումբ ´ñ³½ÇÉdz 72 3 4 2,5 3 3 3 3 2 3 3 3,5

ÎáÉáõٵdz 72 3 4 3,5 3 3 2 2 2 4 3 3,5

سɳ۽dz 72 3 3 3 3 1 4 4 3 3 3 3

سÉÇ 72 3 3 3 3 2 3 3 2 3 3 5

سíñÇÏÇ Ï, 72 3 5 3 3 2 3 2 4 2 3 3

ØáÝÕáÉdz 72 3 2 4,5 2,5 3 3 3 2 3 4 3

ÜÇϳñ³·áõ³ 72 3 2 3 3 3 2 2 3 4 4 4

êí³½Çɻݹ 72 3 2 4 2 3 3 3 3 3 3 4

βР80 3,05 5 2,5 3 1 2 3 3 3 4 4

Ðáݹáõñ³ë 80 3,05 3 2,5 3 3 3 3 2 3 4 4

Îáï ¹'Æíáõ³ñ 80 3,05 4 3,5 1 2 3 2 3 4 4 4

ê»Ý»·³É 80 3,05 4 2,5 3 1 3 3 3 3 4 4

ÞñÇ È³Ýϳ 80 3,05 3 3,5 3 3 3 3 3 3 3 3

¸áÙÇÝÇÏÛ³Ý Ð, 85 3,1 5 1,5 1 3 3 3 3 4 4 3,5

¶íÇÝ»³ 85 3,1 5 3 1 3 3 2 2 4 4 4

ø»Ýdz 85 3,1 4 3,5 3 1 3 3 2 3 4 4,5

سíñÇï³Ýdz 85 3,1 4 4 2 2 2 2 3 4 4 4

γµá ì»ñ¹» 89 3,15 4 4,5 4 1 3 3 3 3 2 4

Êáñí³Ãdz 89 3,15 3 4 2 2 3 3 3 4 4 3,5

¶³µáÝ 89 3,15 5 4,5 2 1 3 3 3 3 4 3

¶³Û³Ý³ 92 3,2 4 4 3 2 3 3 2 3 4 4

Øáɹáí³ 92 3,2 2 3,5 3 4 3 3 3 3 4 3,5

²ÉÅÇñ 94 3,25 5 3,5 3 2 2 4 3 4 3 3

´áõñÏÇݳ ü³ëá 94 3,25 4 3,5 3 2 2 3 3 4 4 4

Èǵ³Ý³Ý 94 3,25 5 3,5 3 1 3 2 2 4 4 5

سϻ¹áÝdz 94 3,25 5 2,5 3 2 3 2 2 4 4 5

Øá½³ÙµÇÏ 94 3,25 4 3,5 3 3 2 2 3 4 4 4

æǵáõïÇ 99 3,3 4 4 4 1 3 3 2 4 4 4

¶³ÙµÇ³ 99 3,3 4 3 3 2 3 3 3 3 4 5

ÆݹáÝ»½Ç³ 99 3,3 3 2,5 3 3 3 4 2 4 4 4,5

ä³ÏÇëï³Ý 99 3,3 5 3 3 2 3 3 3 4 3 4

ä³ñ³·í³Û 99 3,3 3 2 3 3 3 3 3 4 4 5

²Éµ³Ýdz 104 3,35 5 3,5 3 2 2 3 2 4 4 5

Արա Մարջանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր

78

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

²¹ñµ»ç³Ý 104 3,35 3 3 3 1 4 4 3 4 4 4,5

´»ÝÇÝ 104 3,35 4 3,5 3 2 3 3 3 4 4 4

´áõÉÕ³ñdz 104 3,35 4 4 2 5 3 3 2 3 4 3,5

γٻñáõÝ 104 3,35 5 3 3 1 3 3 3 4 4 4,5

º·Çåïáë 104 3,35 4 5 3 1 3 4 3 3 4 3,5

ÔñÕÁ½ëï³Ý 104 3,35 4 2,5 2 4 3 3 3 4 4 4

È»ëáïá 104 3,35 3 4,5 3 3 3 3 3 3 4 4

î³Ý½³Ýdz 104 3,35 5 2,5 2 3 3 3 3 4 4 4

â³¹ 113 3,4 5 4 2 3 3 2 2 4 4 5

üÇçÇ 113 3,4 5 4 3 2 4 2 3 4 3 4

ìñ³ëï³Ý 113 3,4 4 2 2 4 3 3 3 4 4 5

¶³Ý³ 113 3,4 4 3,5 3 5 3 3 3 3 3 3,5

ÜÇ·»ñ 113 3,4 4 3 3 2 3 3 3 4 4 5

¾Ïí³¹áñ 118 3,45 4 2,5 2 5 3 3 3 4 4 4

´³Ý·É³¹»ß 119 3,5 5 2 3 1 3 4 3 4 5 5

ºÃáíådz 119 3,5 5 3,5 3 1 4 4 3 4 4 3,5

Ðݹϳëï³Ý 119 3,5 5 4 3 2 3 4 3 3 4 4

Ô³½³Ëëï³Ý 119 3,5 4 3 2 3 4 4 3 4 4 4

Ü»å³É 119 3,5 5 2 2 2 4 4 3 4 4 5

Âáõñùdz 119 3,5 3 4,5 3 5 3 3 3 3 4 3,5

ì»Ý»ëáõ»É³ 119 3,5 4 3 2 4 3 3 4 4 4 4

¼³ÙµÇ³ 119 3,5 4 4 2 5 3 3 3 3 4 4

âÇݳëï³Ý 127 3,55 5 3 4 1 4 4 3 4 4 3,5 гë³ñ³Ï³Í³ÛÇÝ

¶íÇÝ»³ 128 3,6 5 2 2 3 3 4 4 4 4 5

гÇÃÇ 128 3,6 3 2 2 4 4 3 3 5 5 5

îá·á 128 3,6 3 3 3 2 4 4 3 4 5 5

سɳíÇ 131 3,65 4 4 3 5 3 4 3 3 4 3,5

èáõ³Ý¹³ 131 3,65 5 2,5 3 2 4 3 3 4 5 5

àõÏñ³Çݳ 131 3,65 3 4,5 3 4 4 3 3 4 4 4

ºÙ»Ý 131 3,65 3 4,5 3 3 3 4 3 4 4 5

ÎáÝ·á Щ 135 3,7 5 4 3 1 4 4 3 4 4 5

èáõë³ëï³Ý 135 3,7 4 3,5 2,5 5 3 4 3 4 4 4

ìÇ»ïݳ٠135 3,7 5 3 3 1 4 4 3 5 5 4

èáõÙÇÝdz 138 3,75 4 4,5 3 5 3 3 3 4 4 4 ´áëÝdz ¨

лñó»·áíÇݳ 139 3,8 2 4 5 2 4 3 3 5 5 5

ÜÇ·»ñdz 140 3,85 5 3,5 3 4 3 4 3 4 4 5

êÇ»ñ³ È»áÝ» 140 3,85 5 3,5 2 3 4 4 2 5 5 5

¶íÇÝ»³ ´Çë³áõ 142 3,9 4 4 2 3 3 5 3 5 5 5

êáõñÇݳ٠143 3,95 4 4,5 4 5 3 4 3 3 4 5

êÇñdz 143 3,95 4 4,5 4 1 4 5 4 4 4 5

î³çÇÏëï³Ý 143 3,95 3 2,5 3 5 4 5 4 4 4 5

ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր Արա Մարջանյան

79

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

Ոչ ազատ երկրների խումբ Æñ³Ý 146 4,15 3 2,5 4 4 4 5 4 5 5 5

ÂáõñùÙ»Ýëï³Ý 146 4,15 5 2,5 4 4 4 5 4 4 4 5

´áõñÙ³ (ØÛ³ÝÙ³ñ) 148 4,2 5 2 3 4 5 4 4 5 5 5

àõ½µ»Ïëï³Ý 149 4,25 5 3,5 3 5 4 5 4 4 5 4

гñ³íëɳídzÛÇ üÐ 149 4,25 4 3,5 4 5 5 4 3 4 5 5

´»É³éáõë 151 4,3 4 4 3 5 4 4 5 4 5 5

Èǵdz 151 4,3 5 3 4 1 5 5 5 5 5 5

ȳáë 153 4,4 5 3 3 5 4 5 4 5 5 5

¼ÇÙµ³µí» 153 4,4 5 4 3 5 5 5 4 5 4 4

Îáõµ³ 155 4,45 3 4,5 4 5 4 5 5 5 4 5

Îáñ»³ Ðë, 156 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5

Արա Մարջանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր

80

Աղյուսակ 1.Բ «Հերիթըջ Ֆաունդեյշն» տնտեսական ազատության ցուցիչներ 1995-2003թթ.

γñ·Á ³ß˳ñÑÇ 156 »ñÏñÝ»ñÇ ß³ñùáõÙ ï.³.ó. Երկրներ 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

ÐáÝÏáÝ· (âÇݳëï³Ý) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1,5 1,4 1,3 1,3 1,3 1,3 1,4 1,3 1,3

êÇÝ·³åáõñ 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1,5 1,6 1,6 1,5 1,4 1,4 1,5 1,5 1,5

ÈÛáõùë»Ùµáõñ· 3 4 5 4 11 3 10 10 1,7 1,8 1,8 1,8 2 1,9 2 2

Üáñ ¼»É³Ý¹Ç³ 3 3 4 3 3 3 4 3 1,7 1,7 1,7 1,7 1,7 1,9 1,8 1,8

Æéɳݹdz 5 4 3 7 7 7 14 14 10 1,8 1,8 1,7 1,9 1,9 1,9 2,1 2,1 2,1

¸³Ýdz 6 12 14 27 26 21 11 10 1,8 1,9 2,1 2,3 2,3 2,3 2,1 2

¾ëïáÝdz 6 4 14 22 30 24 32 28 18 1,8 1,8 2,1 2,2 2,4 2,3 2,5 2,5 2,4

²ØÜ 6 4 5 4 4 3 4 5 5 1,8 1,8 1,8 1,8 1,8 1,9 1,8 1,9 1,9

²íëïñ³Édz 9 9 9 8 7 7 17 12 8 1,9 1,9 1,9 1,9 1,9 1,9 2,2 2,1 2,1

ØÂ 9 9 7 8 4 3 6 6 5 1,9 1,9 1,8 1,9 1,8 1,9 1,9 1,9 1,9

üÇÝɳݹdz 11 14 23 22 22 17 18 24 1,9 2 2,2 2,2 2,2 2,2 2,2 2,4

Æëɳݹdz 11 23 23 19 19 17 24 1,9 2,2 2,2 2,2 2,2 2,2 2,3

Üǹ»éɳݹݻñ 11 4 8 15 13 14 7 6 1,9 1,8 1,9 2,1 2,1 2,1 2 1,9

Þí»¹Ç³ 11 17 29 31 30 35 30 37 24 1,9 2,1 2,3 2,4 2,4 2,5 2,5 2,7 2,7

Þí»Ûó³ñdz 15 12 9 8 7 10 7 8 2 1,9 1,9 1,9 1,9 2 2 2

´³Ññ»ÛÝ 16 15 9 4 4 7 3 3 3 2 2 1,9 1,8 1,8 1,9 1,7 1,8 1,7

âÇÉÇ 16 9 13 11 14 17 18 31 23 2 1,9 2 2 2,1 2,2 2,2 2,6 2,6

γݳ¹³ 18 15 14 11 12 20 18 14 8 2,1 2 2,1 2 2 2,2 2,2 2,1 2,1

²íëïñdz 19 20 14 15 14 14 14 14 10 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1

´»É·Ç³ 19 20 20 17 14 14 14 14 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1

¶»ñÙ³Ýdz 19 20 20 22 22 24 18 19 10 2,1 2,1 2,1 2,2 2,2 2,3 2,2 2,2 2,1

´³Ñ³ÙÝ»ñ 22 17 23 22 22 13 11 14 15 2,2 2,1 2,2 2,2 2,2 2,1 2,1 2,1 2,3

ÎÇåñáë 22 23 23 41 43 46 38 33 2,2 2,2 2,2 2,6 2,7 2,7 2,6 2,6

´³ñµ³¹áë 24 26 35 37 40 37 44 52 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,5 2,7 2,9

ز¾ 24 23 14 19 19 21 18 19 2,2 2,2 2,1 2,2 2,2 2,3 2,2 2,2

¾É ê³Éí³¹áñ 26 17 12 11 19 30 27 26 24 2,3 2,1 2 2 2,2 2,4 2,4 2,5 2,7

Üáñí»·Ç³ 27 35 38 28 30 27 30 26 2,3 2,5 2,5 2,3 2,4 2,4 2,5 2,5

³Ûí³Ý 27 29 20 11 7 10 7 8 7 2,3 2,4 2,1 2 1,9 2 2 2 2

Æï³Édz 29 29 32 28 28 30 32 33 21 2,4 2,4 2,3 2,3 2,3 2,4 2,5 2,6 2,5

ÈÇïí³ 29 29 42 61 78 71 73 91 2,4 2,4 2,6 2,9 3 3 3,1 3,5

Æëå³Ýdz 29 26 35 33 35 35 37 40 21 2,4 2,3 2,4 2,4 2,4 2,5 2,6 2,7 2,5

äáñïáõ·³Édz 32 26 32 28 28 30 27 37 27 2,4 2,3 2,3 2,3 2,3 2,4 2,4 2,7 2,7

Æëñ³Û»É 33 43 54 49 49 51 50 61 34 2,5 2,7 2,8 2,8 2,8 2,8 2,8 3 2,9

ȳïídz 33 38 46 44 49 57 65 68 2,5 2,5 2,7 2,7 2,8 2,9 3 3,1

´áïëí³Ý³ 35 60 68 71 69 68 70 61 59 2,5 2,9 3 3 3 3 3,1 3 3,3

γٵáç³ 35 42 59 74 72 78 102 2,5 2,6 2,9 3 3 3,1 3,5

´áïëí³Ý³ 35 60 68 71 69 68 70 61 59 2,5 2,9 3 3 3 3 3,1 3 3,3

γٵáç³ 35 42 59 74 72 78 102 2,5 2,6 2,9 3 3 3,1 3,5

ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր Արա Մարջանյան

81

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

â»Ëdz 35 32 27 22 22 27 18 19 14 2,5 2,4 2,2 2,2 2,2 2,4 2,2 2,2 2,2

Ö³åáÝdz 35 35 14 19 14 12 11 12 4 2,5 2,5 2,1 2,2 2,1 2 2,1 2,1 1,9

àõñáõ·í³Û 35 41 34 41 43 44 42 48 34 2,5 2,6 2,4 2,6 2,7 2,7 2,7 2,9 2,9

üñ³Ýëdz 40 45 39 37 30 30 27 22 16 2,6 2,7 2,5 2,5 2,4 2,4 2,4 2,3 2,3

øáõí»Ûà 40 53 42 37 37 39 32 28 2,6 2,8 2,6 2,5 2,5 2,6 2,5 2,5

³Çɳݹ 40 32 27 46 30 27 26 24 17 2,6 2,4 2,2 2,7 2,4 2,4 2,3 2,4 2,4

îñÇÝǹ³¹ ¨ îáµ³·á 43 35 39 31 40 39 38 33 2,6 2,5 2,5 2,4 2,5 2,6 2,6 2,6

г۳ëï³Ý 44 45 68 84 106 107 102 115 2,7 2,7 3 3,1 3,5 3,5 3,5 3,8

´áÉÇídz 44 45 35 44 49 39 44 40 50 2,7 2,7 2,4 2,7 2,8 2,6 2,7 2,7 3,1

Îáëï³ èÇϳ 44 43 46 58 69 68 65 58 34 2,7 2,7 2,7 2,9 3 3 3 3 2,9

ÐáõÝ·³ñdz 44 32 42 41 69 71 68 61 41 2,7 2,4 2,6 2,6 3 3 3 3 3

س¹³·³ëϳñ 44 79 84 90 92 95 84 84 73 2,7 3,1 3,1 3,2 3,3 3,4 3,3 3,4 3,5

ä³Ý³Ù³ 44 45 42 33 35 30 32 28 18 2,7 2,7 2,6 2,4 2,4 2,4 2,5 2,5 2,4

γï³ñ 44 70 87 81 85 2,7 3 3,2 3,1 3,2

вР44 60 81 61 62 53 60 61 41 2,7 2,9 3,1 2,9 2,9 2,8 2,9 3 3

Îáñ»³ Ðñ, 52 38 29 33 26 21 24 22 13 2,7 2,5 2,3 2,4 2,2 2,3 2,3 2,3 2,2

سÉó 52 45 56 71 78 76 78 80 68 2,7 2,7 2,8 3 3,1 3,1 3,2 3,3 3,4

ܳÙǵdz 52 60 68 61 55 61 60 2,7 2,9 3 2,9 2,9 2,9 2,9

´»Éǽ 55 45 48 53 55 68 50 44 27 2,8 2,7 2,7 2,8 2,9 3 2,8 2,8 2,7

Ðáõݳëï³Ý 56 55 48 49 55 57 53 52 41 2,8 2,8 2,7 2,8 2,9 2,9 2,8 2,9 3

¶í³ï»Ù³É³ 56 55 48 46 43 46 44 48 48 2,8 2,8 2,7 2,7 2,7 2,7 2,7 2,9 3,1

Ú³Ù³Ûϳ 56 60 56 37 48 46 44 45 34 2,8 2,9 2,8 2,5 2,7 2,7 2,7 2,8 2,9

Ø»ùëÇϳ 56 60 68 74 88 92 84 71 33 2,8 2,9 3 3 3,2 3,3 3,3 3,1 2,9

úÙ³Ý 56 60 48 53 55 46 53 52 27 2,8 2,9 2,7 2,8 2,9 2,7 2,8 2,9 2,7

ä»ñáõ 56 53 39 36 39 57 60 52 59 2,8 2,8 2,5 2,5 2,6 2,9 2,9 2,9 3,3

Ðáñ¹³Ý³Ý 62 45 63 61 62 61 53 58 48 2,9 2,7 2,9 2,9 2,9 2,9 2,8 3 3,1

üÇÉÇåÇÝÝ»ñ 62 70 81 58 55 44 59 58 54 2,9 3 3,1 2,9 2,9 2,7 2,9 3 3,2

êÉáí»Ýdz 62 79 63 74 62 71 89 93 2,9 3,1 2,9 3 2,9 3 3,3 3,5

àõ·³Ý¹³ 62 72 75 74 37 37 38 36 77 2,9 3 3 3 2,5 2,5 2,6 2,6 2,8

Ȼѳëï³Ý 66 45 54 53 52 61 73 71 59 2,9 2,7 2,8 2,8 2,8 2,9 3,1 3,1 3,3

êÉáí³Ïdz 66 60 59 74 80 82 70 61 31 2,9 2,9 2,9 3 3,1 3,2 3,1 3 2,8

²ñ·»ÝïÇݳ 68 38 29 17 14 24 38 31 30 3 2,5 2,3 2,1 2,1 2,3 2,6 2,6 2,8

سñáÏá 68 76 48 49 55 76 60 48 40 3 3,1 2,7 2,8 2,9 3,1 2,9 2,9 3

ê³áõ¹Û³Ý ²ñ³µÇ³ 68 72 75 71 62 46 53 45 3 3 3 3 2,9 2,7 2,8 2,8

ÂáõÝÇë 68 58 63 74 72 53 53 40 34 3 2,9 2,9 3 3 2,8 2,8 2,7 2,9

´ñ³½ÇÉdz 72 79 93 110 95 103 100 104 59 3 3,1 3,3 3,5 3,3 3,5 3,5 3,6 3,3

ÎáÉáõٵdz 72 58 68 61 55 71 70 68 34 3 2,9 3 2,9 2,9 3 3,1 3,1 2,9

سɳ۽dz 72 79 75 46 40 39 53 40 18 3 3,1 3 2,7 2,6 2,6 2,8 2,7 2,4

سÉÇ 72 60 68 61 72 78 79 80 59 3 2,9 3 2,9 3 3,1 3,2 3,3 3,3

سíñÇÏÇ Ï, 72 72 68 58 43 3 3 3 2,9 2,7

ØáÝÕáÉdz 72 60 75 89 92 82 92 93 67 3 2,9 3 3,2 3,3 3,2 3,4 3,5 3,3

ÜÇϳñ³·áõ³ 72 88 106 116 118 107 120 107 94 3 3,2 3,5 3,6 3,6 3,5 3,7 3,6 4

Արա Մարջանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր

82

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

êí³½Çɻݹ 72 79 75 74 62 61 73 77 41 3 3,1 3 3 2,9 2,9 3,1 3,2 3

βР80 76 3,1 3,1

Ðáݹáõñ³ë 80 88 97 99 106 90 92 82 57 3,1 3,2 3,4 3,4 3,5 3,3 3,4 3,3 3,3

Îáï ¹'Æíáõ³ñ 80 60 75 108 116 103 109 93 54 3,1 2,9 3 3,5 3,6 3,5 3,6 3,5 3,2

ê»Ý»·³É 80 93 81 81 85 92 100 113 3,1 3,2 3,1 3,1 3,2 3,3 3,5 3,7

ÞñÇ È³Ýϳ 80 55 48 61 43 51 32 45 41 3,1 2,8 2,7 2,9 2,8 2,8 2,5 2,8 3

¸áÙÇÝÇÏÛ³Ý Ð, 85 72 59 61 80 84 73 77 69 3,1 3 2,9 2,9 3,1 3,2 3,1 3,2 3,4

¶íÇÝ»³ 85 101 84 84 80 61 79 61 52 3,1 3,3 3,1 3,1 3,1 2,9 3,2 3 3,2

ø»Ýdz 85 93 87 81 80 78 84 84 59 3,1 3,2 3,2 3,1 3,1 3,1 3,3 3,4 3,3

سíñÇï³Ýdz 85 101 127 127 123 122 127 115 3,1 3,3 3,7 3,8 3,7 3,8 3,9 3,8

γµá ì»ñ¹» 89 88 97 122 126 114 109 93 3,2 3,2 3,4 3,7 3,8 3,6 3,6 3,4

Êáñí³Ãdz 89 108 106 110 118 117 109 107 3,2 3,4 3,5 3,5 3,6 3,7 3,6 3,6

¶³µáÝ 89 97 93 84 72 71 79 90 41 3,2 3,3 3,3 3,1 3 3 3,2 3,4 3

¶³Û³Ý³ 92 93 97 90 88 99 89 82 77 3,2 3,2 3,4 3,2 3,2 3,4 3,3 3,3 3,6

Øáɹáí³ 92 105 120 90 95 99 95 86 92 3,2 3,4 3,6 3,2 3,3 3,4 3,4 3,4 3,9

²ÉÅÇñ 94 79 90 108 110 103 102 93 74 3,3 3,1 3,2 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5

´áõñÏÇݳ ü³ëá 94 93 95 100 110 114 109 118 3,3 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,6 3,8

Èǵ³Ý³Ý 94 88 59 90 92 90 65 68 3,3 3,2 2,9 3,2 3,3 3,3 3 3,1

سϻ¹áÝdz 94 97 3,3 3,3

Øá½³ÙµÇÏ 94 76 97 127 129 134 131 127 96 3,3 3,1 3,4 3,8 3,9 4,1 4 4,1 4,2

æǵáõïÇ 99 79 97 100 95 103 84 3,3 3,1 3,4 3,4 3,3 3,5 3,3

¶³ÙµÇ³ 99 79 97 100 95 107 95 3,3 3,1 3,4 3,4 3,3 3,5 3,4

ÆݹáÝ»½Ç³ 99 105 114 110 85 57 60 48 69 3,3 3,4 3,6 3,5 3,1 2,9 2,9 2,9 3,4

ä³ÏÇëï³Ý 99 101 106 100 103 84 79 74 52 3,3 3,3 3,5 3,4 3,5 3,2 3,2 3,2 3,2

ä³ñ³·í³Û 99 79 90 53 62 53 42 37 24 3,3 3,1 3,2 2,8 2,8 2,8 2,7 2,7 2,7

²Éµ³Ýdz 104 101 110 122 118 120 109 113 77 3,4 3,3 3,5 3,7 3,6 3,7 3,6 3,7 3,6

²¹ñµ»ç³Ý 104 118 139 147 147 144 144 138 3,4 3,5 4 4,2 4,2 4,3 4,7 4,8

´»ÝÇÝ 104 88 63 61 72 78 73 77 3,4 3,2 2,9 2,9 3 3,1 3,1 3,2

´áõÉÕ³ñdz 104 108 95 100 110 117 109 93 74 3,4 3,4 3,3 3,4 3,5 3,7 3,6 3,5 3,5

γٻñáõÝ 104 97 90 100 103 123 120 118 59 3,4 3,3 3,2 3,4 3,4 3,8 3,7 3,8 3,3

º·Çåïáë 104 121 120 110 103 95 106 91 85 3,4 3,6 3,6 3,5 3,4 3,4 3,6 3,5 3,7

ÔñÕÁ½ëï³Ý 104 125 124 116 129 123 3,4 3,6 3,7 3,6 3,6 3,8

È»ëáïá 104 108 104 115 106 107 117 111 3,4 3,4 3,4 3,6 3,5 3,5 3,7 3,7

î³Ý½³Ýdz 104 108 110 100 88 84 84 93 77 3,4 3,4 3,5 3,4 3,2 3,2 3,3 3,5 3,6

â³¹ 113 125 120 127 129 130 131 3,4 3,6 3,6 3,8 3,9 4 4

üÇçÇ 113 108 104 94 95 84 79 74 69 3,4 3,4 3,4 3,3 3,3 3,2 3,2 3,2 3,4

ìñ³ëï³Ý 113 108 114 120 116 117 126 123 3,4 3,4 3,6 3,7 3,7 3,7 3,9 4

¶³Ý³ 113 108 84 84 80 84 95 86 59 3,4 3,4 3,1 3,1 3,1 3,2 3,4 3,4 3,3

ÜÇ·»ñ 113 118 110 127 118 123 127 124 3,4 3,5 3,5 3,8 3,6 3,8 3,9 4

¾Ïí³¹áñ 118 117 106 84 72 61 68 71 54 3,5 3,5 3,5 3,1 3 2,9 3 3,1 3,2

´³Ý·É³¹»ß 119 131 132 126 125 107 102 93 77 3,5 3,7 3,8 3,8 3,8 3,5 3,5 3,5 3,6

ºÃáíådz 119 121 124 110 110 107 109 104 88 3,5 3,6 3,7 3,5 3,5 3,5 3,6 3,6 3,8

ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր Արա Մարջանյան

83

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

Ðݹϳëï³Ý 119 121 133 127 126 123 124 121 89 3,5 3,6 3,9 3,8 3,8 3,8 3,8 3,9 3,8

Ô³½³Ëëï³Ý 119 125 130 122 135 130 3,5 3,6 3,8 3,7 4 4

Ü»å³É 119 108 110 116 95 99 117 104 3,5 3,4 3,5 3,6 3,3 3,4 3,7 3,6

Âáõñùdz 119 105 63 49 52 39 44 52 31 3,5 3,4 2,9 2,8 2,8 2,6 2,7 2,9 2,8

ì»Ý»ëáõ»É³ 119 130 114 94 95 99 95 93 41 3,5 3,7 3,6 3,3 3,3 3,4 3,4 3,5 3

¼³ÙµÇ³ 119 97 87 61 62 61 50 61 50 3,5 3,3 3,2 2,9 2,9 2,9 2,8 3 3,1

âÇݳëï³Ý 127 121 114 100 110 107 109 107 77 3,6 3,6 3,6 3,4 3,6 3,5 3,6 3,6 3,6

гë³ñ³Ï³Í³ÛÇÝ ¶íÇÝ»³

128 140 137 144 135 3,6 3,9 3,9 4,1 4

гÇÃÇ 128 136 137 139 138 134 135 133 98 3,6 3,8 3,9 4 4 4,1 4,1 4,4 4,4

îá·á 128 125 130 127 129 3,6 3,6 3,8 3,8 3,9

سɳíÇ 131 118 114 120 122 120 117 107 74 3,7 3,5 3,6 3,7 3,7 3,7 3,7 3,6 3,5

èáõ³Ý¹³ 131 108 120 139 138 138 139 3,7 3,4 3,6 4 4 4,2 4,3

àõÏñ³Çݳ 131 137 133 116 126 123 122 118 85 3,7 3,9 3,9 3,6 3,6 3,8 3,8 3,6 3,7

ºÙ»Ý 131 134 133 134 142 134 131 121 89 3,7 3,8 3,9 3,9 4,1 4,1 4 3,9 3,8

ÎáÝ·á Щ 135 134 127 136 135 137 137 130 92 3,7 3,8 3,7 3,9 4 4,6 4 4,1

èáõë³ëï³Ý 135 131 127 122 110 95 106 93 69 3,7 3,7 3,7 3,7 3,5 3,4 3,6 3,5 3,4

ìÇ»ïݳ٠135 137 144 148 144 145 142 135 99 3,7 3,9 4,1 4,3 4,3 4,4 4,5 4,3 4,5

èáõÙÇÝdz 138 131 124 94 95 92 95 111 77 3,8 3,7 3,7 3,3 3,3 3,3 3,4 3,7 3,6

´áëÝdz ¨ лñó»·áíÇݳ 139 140 141 151 155 150 3,8 3,9 4 4,4 4,7 4,7

ÜÇ·»ñdz 140 125 97 94 88 84 89 86 57 3,9 3,6 3,4 3,3 3,2 3,2 3,3 3,4 3,3

êÇ»ñ³ È»áÝ» 140 127 123 114 106 93 77 3,9 n/a n/a 3,8 3,7 3,6 3,6 3,5 3,6

¶íÇÝ»³ ´Çë³áõ 142 142 141 148 147 3,9 4 4 4,3 4,2

êáõñÇݳ٠143 142 133 136 129 128 127 124 4 4 3,9 3,9 3,9 3,9 3,9 4

êÇñdz 143 145 141 139 144 129 130 124 4 4,1 4 4 4,1 4 4 4

î³çÇÏëï³Ý 143 137 139 139 138 143 4 3,9 4 4 4 4,3

Æñ³Ý 146 151 151 154 154 150 145 136 4,2 4,6 4,7 4,6 4,6 4,7 4,7 4,7

ÂáõñùÙ»Ýëï³Ý 146 150 148 148 150 138 4,2 4,4 4,4 4,3 4,3 4,2

´áõñÙ³ (ØÛ³ÝÙ³ñ) 148 145 145 145 144 138 139 131 4,2 4,1 4,2 4,1 4,1 4,2 4,3 4,3

àõ½µ»Ïëï³Ý 149 148 149 151 151 147 4,3 4,4 4,5 4,4 4,4 4,5

гñ³íëɳídzÛÇ üÐ 149 144 4,3 4,1

´»É³éáõë 151 148 146 145 138 130 124 86 85 4,3 4,4 4,3 4,1 4,1 4 3,8 3,4 3,7

Èǵdz 151 153 153 159 158 154 148 139 4,3 4,8 4,9 4,9 4,9 4,9 4,9 4,9

ȳáë 153 151 150 155 152 147 142 132 4,4 4,6 4,7 4,6 4,6 4,5 4,5 4,4

¼ÇÙµ³µí» 153 147 146 136 129 130 122 115 89 4,4 4,3 4,3 3,9 3,9 4 3,8 3,8 3,8

Îáõµ³ 155 153 152 157 158 153 147 139 100 4,5 4,8 4,8 4,8 4,9 4,9 4,9 4,9 4,9

Îáñ»³ Ðë, 156 155 155 161 161 156 150 142 101 5 5 5 5 5 5 5 5 5

²Ý·áɳ 157 153 152 146 141 133 97 4,5 4,5 4,4 4,4 4,4 4,3

´áõñáõÝ¹Ç 157 139 147 138 135 4 4,2 4,2 4,1

ÎáÝ·á ¸Ð 157 156 155 149 131 127 4,7 4,7 4,2 4,2 4,2 3,9

Æñ³ù 157 155 153 160 160 154 148 141 5 4,9 4,9 4,9 4,9 4,9 4,9

êáõ¹³Ý 157 134 142 138 138 127 95 3,9 4,1 4,2 4,2 4,1 4,1

Արա Մարջանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆ-ԱՇԽԱՐՀ. թվեր և փաստեր

84

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

ä³åáõ³ Üáñ ¶íÇÝ»³ 114 94 106 95 92 74 3,6 3,3 3,5 3,4 3,4 3,2

ê³Ùá³ 56 53 52 53 44 52 2,8 2,8 2,8 2,8 2,7 2,9

êáÙ³ÉÇ 158 157 150 145 137 4,8 4,8 4,7 4,7 4,7

øÝݳñÏíáÕ »ñÏñÝ»ñÇ ÃÇíÁ

161 156 155 161 161 156 150 142 101 156 157 156 161 161 156 150 142 101

¶Ý³Ñ³ïí³Í »ñÏñÝ»ñÇ ÃÇíÁ

156 155 152 153 153 148 142 135 99 156 156 153 153 153 148 142 135 98