FF ii nn aa nn cc ii nn gg

1Broj 1, godina II, mart 2011. godine

Nau~ni ~asopis za ekonomiju

BESPLATAN PRIMJERAK

U OVOM BROJU

Prof. dr Jovan RodiTEŠKO E PRIMENE ME UNARODNIH RA UNOVODSTVENIHSTANDARDA I ME UNARODNIH STANDARDAFINANSIJSKOG IZVEŠTAVANJA

Stojanovi , dipl. ek.ME UNARODNI RA UNOVODSTVENI STANDARDI ZA JAVNI SEKTORKAO INSTRUMENT HARMONIZACIJE FINANSIJSKIH IZVEŠTAJAENTITETA JAVNOG SEKTORA

Merima Zup evi Buzadži , dipl. ek.INTERNA REVIZIJA I INTERNA KONTROLA U SISTEMUKORPORATIVNOG UPRAVLJANJA

ćĆ Č

ćČ

č ć ć

ĐĐ

ĐRada

Prilog za pretplatnike Finrara

ISSN 1986-812X

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

11

Milorad Telebak

Kr(i)tički osvrt

Naduravanje političara

Znate li gdje možete zaraditi 25.000 KM, a da uopšte ne idete na posao?... Samo u Zemlji BiH (Zemlji Bijede i Haosa, kako je nazva aforističar).

Prođe, evo, skoro pola godine od izbora, a BiH nikako da konstitu-iše vlast. Izabrani poslanici ništa ne rade, a primaju debele plate! To nema nigdje, osim ovdje.

Pobjednici na izborima – Lagumdžija i Dodik nikako da se dogo-vore. Uslovljavaju, taktiziraju, naduravaju se – što bi rekao narod – oko toga ko će dobiti veći i bolji dio vlasti. Zlatko je već postao dobro nervozan, čak i prijeti! Mile je smiren.

Njihovo natezanje podsjeća na onu narodnu priču o domaćici, puri i komšiji. Da je, ukratko, ispričam. Došao komšija kod ko-mšije, nakratko, da posudi neku alatku, ali je sjeo, iz običaja, da se kokoši legu. Vidi on – na šporetu kljuka pura, pa odluči da je sačeka. Teče priča, prolazi vrijeme. Gost čeka da pura bude go-tova, a domaćica da komšija ode, pa često dosipa vodu da pura ne prigori.

Hoće li već jednom ta pura, pobogu komšinice? – gubi gost str-pljenje.

Neće još, slaba mi vatra, komšija – pravda se domaćica.

E, vala, komšinice, naduravaćemo se! – otvori komšija karte.

Otkrili su karte i naši političari: naduravaju se. To može samo u Zemlji BiH. Ovako u Evropu nećemo nikada. (I da smo u njoj, izbacili bi nas.) Takva nam je vlast. Tako nas vode – žedne preko vode. A o tome kakva nam je vlast, slijedi kr(i)tički osvrt uz logističku podrš-ku aforističara Aleksandra Baljka, Živka Vujića i drugih.

Ni manje zemlje, ni većih apsurda. Tako je to kad su koalicioni partneri „levo smetalo i desno zanovetalo“. A komunisti su – po-kazalo se to – najopasniji kad su u ilegali! A kako je narodu? Hm, kako! Malo ljevica, malo desnica – narod nokautiran. Dobro je je-dan radnik nikšićke Željezare napisao crnogorskom rukovodstvu: „Bili vi crveni, bijeli ili zeleni, mi smo najebali kô žuti!“

Da vlast zaista ima namjeru i da mora da radi to što treba da radi, a ne radi: da rješava silne probleme u Zemlji Bijede i Haosa, niko se – ni lud – ne bi prihvatio vlasti u njoj. Ali grčevita borba za vlast i otimanje oko vlasti, govore da je vlasti cilj nešto sasvim drugo.

Mnogi od njih nisu ni čuli za Marksa, ali znaju sve tajne KAPITALA. I nije tačno da oni samo mlate praznu slamu; mlate oni i debelu

lovu. Ako nisu ispunili obećanja (a nisu), jesu napunili svoje kase. Ne mogu sve. Mada bi htjeli sve, i ko onda kaže da se rukovode uskim interesima.

Mnogi su zaradili lance. Imaju lance restorana, lance prodavnica, lance benzinskih pumpi, lance...!

Jedan Šumadinac kaže da njihovog načelnika opštine zovu Obama.

Zašto Obama? – pitaju ga.

Zato, bre, što krade obama rukama! – objasni gedža.

Ne kaže se „obama rukama“ nego obema!

Krade naš Obama i obama i obema!

Ovoj zemlji je, izgleda, tako suđeno. Došao đavo po svoje, vrag odnio šalu... – svi uzimaju. Ne grabe, dakle, samo oni na vlasti. Ali grabe najbolje. Pravi su ekolozi: ne ostavljaju ništa iza sebe, čiste sve pred sobom!

Kad bi se, nešto, kod nas sudilo po Dušanovom zakoniku i za krađu sjekle ruke, mnogi naši ministri morali bi glasati – nogama! – do-sjeća se jedan aforističar.

Kad pomenuh ekologiju, sjetih se tzv. „žabljačkog Ustava“, po kome je Crna Gora proglašena ekološkom državom. U to vrijeme, Milo i Sloba šetaju Podgoricom. Ugledaju na ulici novčanicu od 100 evra. Zastanu.

Srbija se saginjati neće! – izjasni se Sloba.

Milo se sagnu, uze novčanicu i stavi je u džep, obrazlažući:

Crna Gora je ekološka država!

U Zemlji Bijede i Haosa sve je neorganizovano. Sve! Samo je or-ganizovan organizovani kriminal. Vlast je najavila oštru, beskom-promisnu borbu protiv kriminala, korupcije i mita. Zna se i zašto baš sada! (Jedan Mito se buni: „Ama, što protiv mene, ljudi?!“) Inicijativa je krenula od vrha, a kad stvar krene odozgo, sve ide nizbrdo. Vlast je sposobnija od naroda: što ona smisli, to narod ne može smisliti – zaključak je aforističara.

Samo se vlasti ne može zamjeriti da nije transparentna. Transpa-ren tna je sasvim: javno daje lažna obećanja, krade naočigled. Tran-sparentna je toliko da „ni svoj primitivizam ne može da sakrije“!

Ipak, kadrovska struktura vlasti obećava da nećemo propasti.

Jer, i Rim su spasile guske!

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

22

UPUTSTVO AUTORIMA

DOSTAVLJANJE RADOVA

Radovi se dostavljaju elektronskom poštom na e-mail adresu: fi nancing.redakcija@srrrs.org ili putem pošte na digitalnom mediju na adresu: Finrar d.o.o., Mirka Kovačevića 13 A, 78000 Banja Luka.

PRIHVATANJE RADOVA

Nakon dostavljanja rada i preliminarne ocjene, rad prolazi anonimni recenzentski postupak (recenzent nije upoznat sa identitetom autora). Recenzent po izvršenoj recenziji šalje uredniku povratnu informaciju o radu u vidu mišljenja i preporuke o objavljivanju.

SADRŽAJ RADA

Rad treba biti relevantan za naučnu i stručnu javnost, s jasno naglašenim ciljevima i rezultatima istraživanja, za klju-čkom i referencama u tekstu. Prva stranica rada treba da sadrži: ime i prezime autora, naslov članka i sažetak. Tekst članka mora početi uvodom, a sadrži glavna poglavlja, fusnote, tabele, grafi kone, slike, zaključak i popis korišćene literature i drugih izvora.

TEHNIČKO OBLIKOVANJE RADA

Tekstovi se pišu u Microsoft Word Windows programu. Obim rada treba iznositi od 15.000 do 32.000 znakova, što je oko 5 do 10 strana teksta u časopisu. Naslovi poglavlja (od uvoda do zaključka) moraju biti kratki i jasni, te numerisani arapskim jednocifrenim brojevima. Potpoglavlja se numerišu dvocifrenim, odnosno trocifrenim brojevima (na primjer: 1; 1.2; 2.1; 2.1.1. itd.). Tabele, grafi koni i slike treba da sadrže broj, naziv i izvor. Ukoliko tabele, grafi koni i slike sadrže posebne znakove, te su rađeni u posebnom programu, dostavljaju se na posebnom fajlu, sa tačno navedenim rasporedom po kojem se uključuju u tekst.

PRAVILA CITIRANJA

a) Knjiga: 1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv knjige, 3) podatak o izdavaču, 4) mjesto izdavanja, 5) godina izdavanja 6) strana. Primjer: Rodić J., Teorija i analiza bilansa, Beostar, Beograd, 1997, str. 172.

b) Rad u zborniku:

1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv rada, 3) naziv naučnog skupa i zbornika radova, 4) podatak o izdavaču,5) mjesto izdavanja, 6) godina izdavanja, 7) strana. Primjer: Rodić J., Najvažnije fi nansijske odluke, Deseti kongres SRRRS – Harmonizacija regulatornog okvira u oblasti računovodstva revizije i fi nansija, Savez računovođa i revizora Republike Srpske, Banja Luka, 2006, str. 118.

c) Rad u časopisu:

1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv rada, 3) naziv časopisa i broj, 4) podatak o izdavaču, 5) mjesto izdavanja,6) godina izdavanja, 7) strana. Primjer: Rodić J., Računovodstvene politike preduzeća, Časopis Finrar, Finrar d.o.o., Banja Luka, 2005, str. 58.

d) Propisi:

1) naziv propisa, 2) naziv i broj službenog izdanja, 3) član.Primjer: Zakon o privrednim društvima Republike Srpske, Službeni glasnik Republike Srpske br.127/08, čl. 125.

e) www izvori:

1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv rada, 3) podatak o izdavaču, 4) mjesto izdavanja, 5) godina izdavanja, 6) strana, 7) potpuna http adresa i datum pristupa dokumentu.Primjer: Rodić J., Računovodstvene politike preduzeća, Časopis Finrar, Finrar d.o.o., Banja Luka, 2005, str. 58, www.srrrs.org, datum pristupa 17.10.2008.

3

NAUČNI ČASOPIS ZA EKONOMIJU

IZDAVAČ:Finrar d.o.o., Banja Luka i Financing d.o.o., Brčko

GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK:Prof. dr Dragan Mikerević

ZAMJENIK GLAVNOG I ODGOVORNOG UREDNIKA:Milan Pucarević, dipl. ek.

REDAKCIONI ODBOR:Predsjednik:

Prof. dr Novak KondićČlanovi:

Prof. dr Kata Škarić JovanovićProf. dr Mirko Puljić

Prof. dr Milorad IvaniševićProf. dr Hamid AlibašićDoc. dr Milan LakićevićDoc. dr Duško ŠnjegotaDoc. dr Goran Radivojac

Dr Dejan MikerevićIZDAVAČKI SAVJET:

Predsjednik:Prof. dr Janez Prašnikar

Članovi:Akademik dr Mirko Vasiljević

Prof. dr Jovan RodićProf. dr Dragan ĐuričinGeorge W. Kester, D.B.A.

Prof. dr Silvije OrsagDoc. dr Kemal KozarićProf. dr Franc KoletnikProf. dr Stanko Stanić

Prof. dr Marko RajčevićProf. dr Kadrija Hodžić

Prof. dr Đoko MaleševićProf. dr Branko Krsmanović

Prof. dr Radomir BožićProf. dr Anđelko LojpurProf. dr Nenad Vunjak

Prof. dr Zorica Božinovska LazarevskaProf. dr Zdravko Todorović

Prof. dr Goran PopovićProf. dr Reuf Kapić

Doc. dr Vasilj ŽarkovićProf. dr Gordana Ilić

Prof. dr Ljubomir KovačevićDoc. dr Jugoslav Jovičić

Prof. dr Jovo AteljevićMr. Boško ČekoMr. Borko Reljić

Ranko Travar, dipl. ek.Dragan Veselinović, dipl. ek.

Lektor:Mijana Kuburić-Macura

Grafi čka priprema:Atlantik BB

Za štampariju:Branislav Galić

Štampa “Atlantik BB”

Prof. dr Jovan Rodić

TEŠKOĆE PRIMENE MEĐUNARODNIH RAČUNOVODSTVENIH STANDARDA I MEĐUNARODNIH STANDARDA FINANSIJSKOG IZVEŠTAVANJA

Doc. dr Jelena Poljašević

Nedeljko Gligorević, dipl. ek.

MJERE PORESKE POLITIKE REPUBLIKE SRPSKE KAO ODGOVOR NA KRIZURada Stojanović dipl. ek.

MEĐUNARODNI RAČUNOVODSTVENI STANDARDI ZA JAVNI SEKTOR KAO INSTRUMENT HARMONIZACIJE FINANSIJSKIH IZVEŠTAJA ENTITETA JAVNOG SEKTORA

Dr Mihajlo Travar

GLOBALIZACIJA KAO IMPERATIV PROMJENA

Mr Miroslava Grujić-Kalkan

KARAKTERISTIKE POREZA NA DOHODAK GRAĐANA U REPUBLICI SRPSKOJ

Dr Slaviša Kovačević

TEORIJA KONVERGENCIJEI KINESKI MODEL - JEDNA ZEMLJA DVA SISTEMA

Merima Zupčević Buzadžić dipl. ek.

INTERNA REVIZIJA I INTERNA KONTROLA U SISTEMU KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA

Tajana Serdar, dipl. ek.

SPECIFIČNOSTI MEĐUNARODNOG KAPITALNOG BUDŽETIRANJA

5

12

21

29

36

44

53

50

SADRŽAJ:

Časopis Financing upisan je u Registar javnih glasila Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske rješenjem broj: 07.030/053-160-19/10 od 05.10.2010. godine pod rednim brojem 603.

NAUČNI ČASOPIS ZA EKONOMIJU – 01/11

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

5

1. UTVRĐIVANJE DOBITKA/GUBITKA U OKVIRU KAPITALA

Da bi se u skladu sa paragrafi ma 81 i 82 MRS 1 – Prikazivanje fi nansijskih izveštaja indentifi kovali prihodi i rashodi u okviru kapi-tala, neophodno je utvrditi:

- promenu stavki kapitala u bilansnom periodu,

- refl eksiju primene stavki kapitala na bilans stanja i bilans us-peha,

- promenu stavki kapitala koje menjaju strukturu kapitala,

a potom utvrditi dobitak/gubitak po osnovu promene stavki kapi-tala i ukupan dobitak/gubitak.

1.1. Promena stavki kapitala u bilansnom periodu

AKCIJSKI KAPITAL

A. POVEĆANJE PO OSNOVU:

1. Naplate upisanih nenaplaćenih akcija,

2. Emisije novih akcija,

3. Konverzije neraspoređenog dobitka i rezervi u akcijski kapital,

4. Konverzije dividende u akcije.

B. SMANJENJE PO OSNOVU:

1. Poništenja otkupljenih akcija,

2. Smanjenja nominalne vrednosti akcija radi pokrića gubitka,

3. Smanjenja nominalne vrednosti akcija po osnovu prenosa osnovnog kapitala u rezerve.

UDELI U KAPITALU

A. POVEĆANJE PO OSNOVU:

1. Naplate upisanih nenaplaćenih udela,

2. Naplate udela novih članova društva,

3. Konverzije rezervi i neraspoređenog dobitka u udele,

4. Konverzije obaveza u udele.

B. SMANJENJE PO OSNOVU:

1. Povlačenja udela (član 124. Zakona o privrednim društ-vima),

2. Otkupa i poništenja udela,

3. Pokrića gubitka na teret udela,

4. Prenosa sa osnovnog kapitala u rezerve.

Prof. dr Jovan Rodić*

Teškoće primene Međunarodnih računovodstvenih standarda i Međunarodnih standarda fi nansijskog izveštavanja

Samo je krajnji likvidacioni bilans

tačan uz uslov da je sva imovina unovčena

i obaveze plaćene.

RezimeNeosporno je da u praksi postoje teškoće, dileme i nedoumice u primeni Međunarodnih računovodstvenih standarda i Međunarodnih standarda fi nansijskog izveštavanja. Stoga ovaj tekst obuhvata:

Utvrđivanje dobitka/gubitka u okviru kapitala u skladu sa MRS 1 – Prikazivanje fi nansijskih izveštaja,

Raspravu da li je fi nansijski položaj sinonim za bilans stanja,

Teškoće primene Međunarodnih računovodstvenih standarda i Međunarodnih standarda fi nansijskog izveštavanja u vođenju računovodstvenih knjiga i sačinjavanju bilansa,

Mišljenje revizora o fi nansijskim izveštajima u poslednje tri godine srednjih i velikih preduzeća u Srbiji, te

Predlog da se nacionalnim propisima uredi računovodstvo i sačinjavanje bilansa a da se pri sačinjavanju nacionalnih propisa uvažavaju MRS i MSFI kao krovni propisi.

* Partner u EUROAUDIT-u doo, Beograd.

UDK 339.542/.544 PREGLEDNI RAD

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

6

NEUPLAĆENI UPISANI KAPITAL

A. POVEĆANJE PO OSNOVU:

1. Novih upisa neuplaćenog osnovnog kapitala,

2. Pozitivne kursne razlike kada je upis izvršen u stranoj valuti.

B. SMANJENJE PO OSNOVU:

1. Negativne kursne razlike kada je upis izvršen u stranoj valuti,

2. Uplate upisanog neuplaćenog osnovnog kapitala.

EMISIONA PREMIJA

A. POVEĆANJE PO OSNOVU:

1. Prodaje emitovanih akcija iznad nominalne vrednosti,

2. Otkupa i poništenja sopstvenih akcija i udela ispod knjigo-vodstvene vrednosti udela.

B. SMANJENJE PO OSNOVU:

1. Otkupa i poništenja sopstvenih akcija i udela iznad knjigo-vodstvene vrednosti,

2. Pokrića gubitka,

3. Prenosa u statutarnu rezervu.

ZAKONSKE REZERVE

A. POVEĆANJE PO OSNOVU:

1. Izdvajanja iz neto neraspoređenog dobitka u zakonske rezerve.

B. SMANJENJE PO OSNOVU:

1. Prenosa u statutarne rezerve,

2. Prenosa na neraspoređeni dobitak,

3. Pokrića gubitka.

Napomena: Smanjenje se može vršiti samo dok zakonske rezerve ne padnu na 10% od osnovnog kapitala (Zakon o privrednim društvima, član 272).

STATUTARNE REZERVE

A. POVEĆANJE PO OSNOVU:

1. Izdvajanja iz neraspoređenog dobitka u statutarne rezerve.

B. SMANJENJE PO OSNOVU:

1. Prenosa u zakonske rezerve,

2. Pokrića gubitka,

3. Prenosa u neraspoređeni dobitak.

REVALORIZACIONE REZERVE

A. POVEĆANJE PO OSNOVU:

1. Pozitivnih efekata revalorizacije nematerijalne imovine osim goodwilla,

2. Pozitivnih efekata revalorizacije nekretnina, postrojenja i opreme,

3. Pozitivne kursne razlike na učešću u kapitalu preduzeća u inostranstvu,

4. Pozitivnih kursnih razlika ostvarenih kod jedinica u in-ostranstvu.

B. SMANJENJE PO OSNOVU:

1. Negativnih efekata revalorizacije nematerijalne imovine osim goodwilla do visine postojeće revalorizacione rezerve,

2. Negativnih efekata revalorizacije nekretnina, postrojenja i opreme do visine postojeće revalorizacione rezerve,

3. Negativne kursne razlike na učešću u kapitalu preduzeća u inostranstvu do visine postojeće pozitivne kursne razlike,

4. Negativne kursne razlike ostvarene kod jedinica u inostrans-tvu do visine postojeće pozitivne kursne razlike,

5. Pokrića gubitka otuđenog sredstva (prodaja i rashodova-nje) do visine revalorizacione rezerve otuđenih sredstava,

6. Prenos revalorizacione rezerve otuđenih ili potpuno amor-tizovanih sredstava na neraspoređeni dobitak,

7. Prenos na odložene poreske obaveze (MRS 12, Paragraf 61A).

REZERVE PO OSNOVU PRERAČUNA FINANSIJSKIH IZVEŠTAJA

PRIKAZANIH U DRUGOJ FUNKCIONALNOJ VALUTI ODNOSNO U

VALUTI PRIKAZIVANJA

A. POVEĆANJE PO OSNOVU:

1. Pozitivnih efekata preračuna u dinare.

B. SMANJENJE PO OSNOVU:

1. Negativnih efekata preračuna u dinare.

Napomena: Ovaj preračun se vrši pri sačinjavanju konsolidovanog bilansa.

Nerealizovani dobici HOV

A. POVEĆANJE PO OSNOVU:

1. Pozitivnih efekata preračuna HOV raspoloživih za prodaju na tržišnu vrednost.

B. SMANJENJE PO OSNOVU:

1. Negativnih efekata preračuna HOV raspoloživih za prodaju na tržišnu vrednost do visine postojećih pozitivnih efekata,

2. Prenosa nerealizovanog dobitka HOV u bilans uspeha u momentu prodaje HOV.

Nerealizovani gubici HOV

A. POVEĆANJE PO OSNOVU:

1. Negativnih efekata preračuna HOV raspoloživih za prodaju na tržišnu vrednost.

B. SMANJENJE PO OSNOVU

1. Pozitivnih efekata preračuna HOV raspoloživih za prodaju na tržišnu vrednost do visine postojećih negativnih efekata,

2. Prenosa nerealizovanog gubitka HOV u bilans uspeha u momentu prodaje.

NERASPOREĐENI DOBITAK

A. POVEĆANJE PO OSNOVU:

1. Neto dobitka tekuće godine prenetog iz bilansa uspeha,

2. Korekcije neraspoređenog neto dobitka iz ranijih godina (smanjenje poreza na dobitak od strane poreske uprave, na primer),

3. Prenosa revalorizacione rezerve otuđenih ili amortizovanih sredstava,

4. Prenosa zakonske rezerve u neraspoređeni dobitak,

5. Prenosa statutarne rezerve u neraspoređeni dobitak.

B. SMANJENJE PO OSNOVU:

1. Korekcije neraspoređenog dobitka iz ranijih godina po osno-vu povećanja poreza na dobitak od strane poreske uprave,

2. Konvertovanja dividende u akcije,

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

7

3. Konverzije u udele,

4. Isplate dividende vlasnicima,

5. Isplate bonusa zaposlenima,

6. Prenosa u zakonske rezerve,

7. Prenosa u statutarne rezerve,

8. Pokrića gubitka.

GUBITAK

A. POVEĆANJE PO OSNOVU:

1. Tekućeg gubitka prenetog iz bilansa uspeha,

2. Korekcije gubitka ranijih godina (povećanje poreza na dobitak od strane poreske uprave, na primer).

B. SMANJENJE PO OSNOVU:

1. Korekcije gubitka iz ranijih godina (smanjenje poreza na dobitak od strane Poreske uprave, na primer),

2. Otpisa na teret neraspoređenog dobitka,

3. Otpisa na teret osnovnog kapitala,

4. Otpisa na teret emisione premije,

5. Otpisa na teret zakonske rezerve,

6. Otpisa na teret statutarne rezerve.

1.2. Refl eksija promene stavki kapitala na bilans

1.2.1. Promena stavki kapitala koje utiču na bilans stanja

a) Povećanje imovine

Direktno povećanje imovine nastaje kada promena stavki kapitala povećava imovinu, a to su:

- upis neuplaćenih akcija i udela,

- emisija i prodaja novih akcija,

- upis i naplata udela novih članova društva,

- emisiona premija po osnovu prodaje akcija iznad nominalne vrednosti,

- pozitivna emisiona premija po osnovu otkupa i poništenja sop-stvenih akcija i udela ispod knjigovodstvene vrednosti,

- povećanje upisanog neuplaćenog kapitala po osnovu pozitivnih kursnih razlika,

- pozitivni efekti revalorizacije nematerijalne imovine (bez good-willa), nekretnina, postrojenja i opreme,

- pozitivne kursne razlike na učešće u kapitalu preduzeća u inostranstvu i pozitivne kursne razlike ostvarene kod jedinica u inostranstvu,

- pozitivni efekti po osnovu preračuna fi nansijskih izveštaja pri-kazanih u drugoj funkcionalnoj valuti u dinare, i

- pozitivni efekti preračuna HOV raspoloživih za prodaju na tržišnu vrednost.

b) Smanjenje imovine

Smanjenje imovine nastaje kada promena stavki kapitala smanjuje imovinu, a to su:

- povlačenje udela u kapitalu,

- otkup i poništenje akcija i udela u kapitalu,

- negativne kursne razlike na upisani neuplaćeni kapital u stra-noj valuti,

- negativna emisiona premija po osnovu otkupa i poništenja sop-stvenih akcija i udela iznad knjigovodstvene vrednosti,

- negativni efekti revalorizacije nematerijalne imovine (osim goodwilla), nekretnina, postrojenja i opreme,

- negativne kursne razlike učešća u kapitalau preduzeća u inostranstvu,

- negativne kursne razlike ostvarene kod jedinica u inostranstvu,

- negativni efekti po osnovu preračuna fi nansijskih izveštaja u stranoj valuti u dinare, i

- negativni efekti preračuna HOV raspoloživih za prodaju na tržišnu cenu.

c) Smanjenje obaveza

Promene na stavkama kapitala izazvane smanjenjem obaveza su:

- konverzija obaveza u osnovni kapital, i

- smanjenje obaveza poreza na dobitak po osnovu korekcije poreza na dobitak na niže.

d) Povećanje obaveza

Promene na stavkama kapitala izazvane povećanjem obaveza su:

- povećanje obaveza za porez na dobitak po osnovu korekcije poreza na dobitak na više,

- obaveze za isplatu dividende vlasnicima,

- obaveze za isplatu bonusa zaposlenima, i

- odložene poreske obaveze formirane na teret revalorizacione rezerve (MRS 12, Paragraf 61A).

1.2.2. Promena stavki kapitala koje utiču na bilans uspeha

Postoje promene stavki kapitala koje izazivaju bilo povećanje pri-hoda, bilo povećanje rashoda.

Promene stavki kapitala koje povećavaju prihode su:

- prenos nerealizovanog dobitka HOV namenjenih prodaji u mo-mentu njene prodaje.

Promene stavki kapitala koje povećavaju rashode su:

- prenos nerealizovanog gubitka HOV namenjenih prodaji u mo-mentu njene prodaje.

1.2.3. Promene stavki kapitala koje menjaju strukturu kapitala

Promene stavki kapitala koje utiču na promenu strukture kapitala možemo podeliti u dve grupe – promene koje dovode do povećanja jedne i do smanjenja druge stavke kapitala i promene koje dovode do smanjenja kapitala i smanjenja gubitka.

Promene koje povećavaju jednu i smanjuju drugu savku kapitala su:

- naplata upisanog nenaplaćenog kapitala, povećava osnovni kapital a smanjuje upisani nenaplaćeni kapital,

- raspored neraspoređenog dobitka u osnovni kapital, povećava osnovni kapital a smanjuje neraspoređeni dobitak,

- raspored neraspoređenog dobitka na rezerve, povećava rezerve a smanjuje neraspoređeni dobitak,

- prenos emisione premije na rezerve, povećava rezerve a smanjuje emisionu premiju,

- prenos statutarne rezerve na zakonsku rezervu, povećava za-konsku a smanjuje statutarnu rezervu,

- prenos revalorizacione rezerve otuđenih ili amortizovanih sredstava na neraspoređeni dobitak, povećava neraspoređeni dobitak a smanjuje revalorizacionu rezervu, i

- smanjenje osnovnog kapitala na osnovu prenosa na zakonske rezerve, povećava zakonske rezerve a smanjuje osnovni kapital.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

8

Promene koje smanjuju stavke kapitala i gubitak su:

- smanjenje nominalne vrednosti akcija radi pokrića gubitka, smanjuje i akcijski kapital i gubitak,

- smanjenje udela radi pokrića gubitka, smanjuje i gubitak i udele,

- smanjenje emisione premije radi pokrića gubitka, smanjuje i emisionu premiju i gubitak,

- smanjenje zakonske rezerve radi pokrića gubitka, smanjuje i zakonsku rezervu i gubitak,

- smanjenje statutarne rezerve radi pokrića gubitka, smanjuje i statutarnu rezervu i gubitak,

- smanjenje neraspoređenog dobitka radi pokrića gubitka, smanjuje i neraspoređeni dobitak i gubitak.

1.2.4. Dobitak/gubitak pa osnovu promene stavki kapitala

Paragraf 81 i 82 MRS1- Prikazivanje fi nansijskih izveštaja zahteva da se bilansira ukupan rezultat koji obuhvata dobitak ili gubitak utvrđen u bilansu uspeha i dobitak i gubitak ostvaren u okviru kapitala.

Saglasno napred izloženoj analizi odraza promene stavke kapi-tala na bilans stanja i bilans uspeha, dobitak ili gubitak po osnovu promene stavki kapitala treba utvrditi ovako:

1. Pozitivne kursne razlike po osnovu upisanog neuplaćenog kapitala,

2. Pozitivna emisiona premija po osnovu prodaje akcija iznad nominalne vrednosti,

3. Pozitivna emisiona premija po osnovu otkupa i poništenja sop-stvenih akcija i udela ispod knjigovodstvene vrednosti,

4. Pozitivne kursne razlike na učešću u kapitalu preduzeća u inostranstvu,

5. Pozitivne kursne razlike ostvarene od jedinica u inostranstvu,

6. Revalorizaciona rezerva preneta na neraspoređeni dobitak po osnovu otuđenih ili amortizovanih sredstava,

7. Povećanje neraspoređenog dobitka po osnovu smanjenja pore-za na dobitak

I PRIHOD OSTVAREN U OKVIRU KAPITALA (OD 1 DO 7)

8. Negativne kursne razlike po osnovu upisanog neuplaćenog kapitala,

9. Negativna emisiona premija po osnovu otkupa i poništenja sopstvenih akcija i udela iznad knjigovodstvene vrednosti,

10. Negativne kursne razlike na učešće u kapitalu preduzeća u inostranstvu,

11. Negativne kursne razlike ostvarene od jedinica u inostranstvu,

12. Smanjenje neraspoređenog dobitka po osnovu povećanja poreza na dobitak.

II RASHODI OSTVARENI U OKVIRU KAPITALA (OD 8 DO 12)

DOBITAK U OKVIRU KAPITALA ( I – II ), I > II

GUBITAK U OKVIRU KAPITALA ( II – I ), II > I

Ukupan rezultat je:

1. Neto dobitak u bilansu uspeha

2. Dobitak u kapitalu

I Ukupno ( 1 + 2 )

3. Gubitak u bilansu uspeha

4. Gubitak u kapitalu

II Ukupno ( 3 + 4 )

UKUPAN DOBITAK ( I – II ), I > II

UKUPAN GUBITAK ( II – I ), II > I

Budući da je dobitak/gubitak u okviru kapitala već u kapitalu, u

kapital se prenosi samo neto dobitak/gubitak iz bilansa uspeha.

2. FINANSIJSKI POLOŽAJ I BILANS STANJA

MRS1 – Prikazivanje fi nansijskih izveštaja u paragrafi ma od 54 do 79 defi niše i opisuje izveštaj o fi nansijskom položaju. U stvari, radi se o bilansu stanja, a fi nansijski položaj nije sinonim za bilans stanja, već je fi nansijski položaj deo fi nansijske analize (fi nansijska analiza obuhvata i analizu prinosnog, imovinskog i fi nansijskog položaja)1.

Analiza fi nansijskog položaja vrši se na osnovu bilansa stanja, a treba da pruži informacije o:

- platežnoj sposobnosti,

- sposobnosti fi nansiranja investicije iz sopstvenog kapitala,

- zaduženosti,

- sposobnosti da prihvati i vrati novo kreditno zaduženje (kreditni bonitet) i oceni rizik u svakom navedenom segmentu infor-macije.

** *

U bivšoj SFRJ Služba društvenog knjigovodstva obelodanjiva-la je zbirni bilans svake privredne delatnosti i zbirni bilans svih preduzeća. To isto činio je i Centar za bonitet Narodne banke dok su njemu (do 2008. godine) predavani bilansi. Međutim, sada se bilansi predaju Agenciji za privredne registre, ali Agencija ne obe-

lodanjuje zbirne bilanse po delatnostima i zbirni bilans za sva

preduzeća. To je veliki hendikep i za kreiranje ekonomske poli-

tike zemlje i za kreiranje poslovne politike preduzeća.

Na osnovu fi nansijske analize zbirnih bilansa svih preduzeća dobi-jaju se informacije o prinosnom, imovinskom i fi nansijskom po lo-ža ju privrede, što je od kapitalnog značaja za kreiranje eko-

nom ske politike zemlje, tim pre što te informacije ne mogu da bu du nadomeštene bilo kojim drugim informacijama.

Na osnovu fi nansijske analize prinosnog, imovinskog i fi nansij skog zbirnog bilansa delatnosti i te iste analize bilansa preduzeća koje pri pada datoj delatnosti, dobijaju se informacije kakav prinosni, imo vinski i fi nansijski položaj ima preduzeće u odnosu na kon ku-ren ciju. To saznanje je od fundamentalnog značaja za kre iranje

po slovne politike preduzeća.

U cilju skretanja pažnje na značaj fi nansijske analize izvršili smo delimičnu analizu prinosnog i fi nansijskog položaja 100 bilansa za 2009. godinu srednjih i velikih preduzeća uzetih na principu slučajnog uzorka.

U oblasti analize fi nansijskog položaja izračunali smo koefi cijent fi nansijske stabilnosti, koji iznosi:

1. Broj preduzeća sa koefi cijentom fi nansijske stabilnosti do jedan 37

2. Broj preduzeća sa koefi cijentom fi nansijske stabilnosti višim od jedan 56

3. Broj preduzeća totalno prezadužen 7

UKUPNO (1 do 3) 100

Preduzeća sa koefi cijentom fi nansijske stabilnosti do jedan imaju zbir kapitala, dugoročnih obaveza i dugoročnih rezervisanja viši od dugoročno

1 Vidi o tome: Rodić-Filipović, Poslovne fi nansije, IV izdanje, Beogradska poslovna škola, Beograd, 2010, str. 249.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

9

vezane imovine, zbog čega je gotovina uvećana za kratkoročna po tra-ži va nja veća od kratkoročnih obaveza pa su ta preduzeća likvidna. Dakle, u posmatranom uzorku likvidno je 37% preduzeća.

Preduzeća sa koefi cijentom fi nansijske stabilnosti iznad jedan ima-ju veću dugoročno vezanu imovinu od zbira kapitala, dugoročnih obaveza i dugoročnih rezervisanja viši, zbog čega je gotovina uvećana za kratkoročna potraživanja manja od kratkoročnih oba-ve za pa su ta preduzeća nelikvidna. U slučajnom uzorku 56% predu zeća je nelikvidno. Ova preduzeća ugrožavaju i likvidnost svojih poverilaca jer ne izmiruju obaveze u roku dospeća – ne-likvidnost se širi poput zarazne bolesti kod ljudi.

U posmatranom uzorku 7% preduzeća ima gubitak iznad kapitala (totalno su prezadužena), imovina je manja od obaveza, zbog čega

će poverioci, kad-tad, morati otpisati deo svojih potraživanja

od totalno prezaduženih dužnika.

U okviru analize prinosnog položaja utvrdili smo stopu rizika ost-varenja neutralnog dobitka redovne aktivnosti2. Rezultat je sledeći:

1. Broj preduzeća sa negativnom maržom pokrića 4

2. Broj preduzeća sa pozitivnom stopom rizika ostvarenja

neutralnog dobitka redovne aktivnosti 71

3. Broj preduzeća sa negativnom stopom rizika ostvarenja

neutralnog dobitka redovne aktivnosti 25

UKUPNO (1 do 3) 100

Skrećemo pažnju na to da je prinosni položaj preduzeća lošiji od napred iskazanog zbog toga što je Pravilnikom o Kontnom ok-viru i sadržini računa u Kontnom okviru („Službeni glasnik RS“, 4/2010) dozvoljeno da se negativni efekti kursnih razlika deviznih dugoročnih obaveza i negativni efekti valutne klauzule dinarskih du goročnih obaveza evidentiraju do dospeća plaćanja dugoročne oba veze na aktivnim vremenskim razgraničenjima. Ovo su u suštini tekući rashodi skriveni u okviru vremenskih razgraničenja, pa je za njihov iznos precenjen dobitak iskazan u bilansu uspeha.

U uzorku 4% preduzeća imaju više varijabilne rashode od poslov-nog prihoda. Da ova preduzeća nisu uopšte poslovala, imala bi ma nji gubitak za iznos negativne marže pokrića.

Iz uzorka 71% preduzeća ima pozitivnu stopu elastičnosti za ostva-renje neutralnog dobitka redovne aktivnosti, preduzeća ostvaruju dobitak redovne aktivnosti. Što je ova stopa viša, manji je rizik od gubitka, njena visina je, naravno, različita kod posmatranih preduzeća.

U okviru uzorka 25% preduzeća ima negativnu stopu ostvarenja ne utralnog dobitka redovne aktivnosti. Ova preduzeća posluju sa

gubitkom (rizik je već nastupio). Što je negativna stopa vi ša, preduzeće je dublje u zoni gubitka. Naravno, posmatrana pre du ze-ća imaju različitu veličinu negativne stope elastičnosti.

3. TEŠKOĆE PRIMENE MEĐUNARODNIH RAČUNOVODSTVENIH STANDARDA I MEĐUNARODNIH STANDARDA FINANSIJSKOG IZVEŠTAVANJA U VOĐENJU RAČUNOVODSTVENIH KNJIGA I SAČINJAVANJU BILANSA

Naše pitanje je – da li se mogu voditi računovodstvene knjige i sačinjavati bilansi uz izravnu (direktnu) primenu MRS i MSFI. Za odgovor na ovo pitanje neophodno je imati u vidu:

1) MRS i MSFI sadrže 2.330 paragrafa plus tumačenja i upustva. U svetu postoje milioni računovođa, pa nije realna pretpostavka da svi oni znaju da primenjuju 2.330 odredbi MRS i MSFI plus tumačenja i upustva, tim više što su pojedine odredbe nejasno napisane ili neprimenljive ili u suprotnosti jedna sa drugom.

2) Polazna premisa MRS i MSFI je da fi nansijski izveštaji budu is-

tiniti i objektivni, a odredbe nekih standarda su u suprotnosti sa tom premisom. Ilustracije radi, pomenimo sledeće:

a) dati i primljeni avansi u devizama na dan bilansa se ne kursiraju (MRS 21 – Efekti promene deviznih kurseva, Paragraf 16),

b) nerealizovani dobici i gubici HOV namenjeni prodaji bilansi-raju se u okviru kapitala, a kada se te HOV prodaju, prenose se u bilans uspeha (MRS 39 – Finansijski instrumenti: Pri-kazivanje i odmeravanje, Paragraf 55),

c) posle utvrđivanja oporezivog dobitka, poreza na dobitak i neto dobitka u bilansu uspeha, neto dobitak se koriguje na više ili na niže obračunom očekivanih budućih poreskih prihoda i poreskih rashoda, koji se evidentiraju na odloženim poreskim sredstvima i odloženim poreskim obavezama u bilansu stanja (MRS 12 – Porez na dobitak), što je u suprotnosti sa tradicio-nalnim računovodstvenim pravilom po kome se evidentiraju isključivo stvarno nastali poslovni događaji.

d) u svim Međunarodnim računovodstvenim standardima i Međunarodnim standardima fi nansijskog izveštavanja insistira se na vrednovanju nematerijalne imovine (osim goodwilla), nekretnina, postrojenja, opreme i bioloških sredstava po fer vrednosti, a MSFI 3 – Poslovne kombi-nacije u Paragrafu 56 zahteva da se u slučaju pojave nega-tivnog goodwilla ponovo procenjuje imovina i obaveze s ciljem da se negativni goodwill eliminiše.

3) Određeni Međunarodni računovodstveni standardi su nep-rimenljivi. Po paragrafu 55 MSFI 3 – Poslovne kombinacije goodwill se ne amortizuje već se testira pri sačinjavanju bi-lansa u skladu sa MRS 36 – Umanjenje vrednosti imovine. Po ovom standardu test se vrši na bazi dinamičke prinosne vrednosti kapitala. Naime, goodwill je na nastao pri kupo-vini preuzeća u iznosu razlike plaćenog iznosa za kupovinu preduzeća i knjigovodstvene vrednosti kapitala kupljenog preduzeća. Na dan bilansa dinamičkom prinosnom metodom procenjuje se vrednost kapitala. Procenjena vrednost kapitala upoređuje se sa knjigovodstvenom vrednosti kapitala – ako je procenjena vrednost kapitala jednaka ili viša od knjigo-vodstvene vrednosti kapitala, goodwill ostaje nepromenjen; suprotno, ako je procenjena vrednosti kapitala manja od knjigovodstvene vrednosti, goodwill se otpisom obezvređuje na teret rashoda do visine razlike.

Međutim, kada je razlika između knjigovodstvene i procenjene vrednosti kapitala viša od goodwilla, za iznos razlike iznad good-willa umanjuje se vrednost svih delova imovine osim:

a) zaliha,

b) sredstava nastalih po osnovu ugovora o izgradnji (MRS 11),

c) odloženih poreskih srestava (MRS 12),

d) sredstava nastalih po osnovu primanja zaposlenih (MRS 19),

e) fi nansijskih sredstava obuvaćenih delokrugom MRS 39,

f) investicionih nekretnina koje se odmeravaju po fer vrednosti (MRS 40),

2 Postupak vidi: Rodić – Filipović, Poslovne fi nansije, IV izdanje, Beogradska poslovna škola, Beograd, 2010, str. 252.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

10

g) bioloških sredstava koja se odmeravaju po fer vrednosti (MRS 41),h) odloženih troškova sticanja nematerijalne imovine koji nastaju

u vezi sa ugovorenim pravima osiguravajuće kompanije po os-novu ugovora o osiguranju u okviru MSFI 4 – Ugovor o osigu-ranju, i

i) ostalih sredstava (ili grupe za otuđenje) klasifi kovanih kao sredstva koja se drže do prodaje u skladu sa MSFI 5 – Stalna imovina namenjena prodaji i poslovanja koja prestaju (Paragraf 2 MRS 36 – Umanjenje vrednosti imovine).

Dakle, za iznos razlike između knjigovodstvene i procenjene vred-nosti kapitala umanjene za iznos goodwilla smanjuje se vrednost:

- nekretnina, postrojenja i oprema, i

- nematerijalna imovina,

mada je ova imovina vrednovana po fer vrednosti u skladu sa MRS 16. i MRS 38. Time, dakako, dolazi do sukoba odredbi standarda MRS 16. i MRS 38. na jednoj i odredbi standarda MRS 36. na drugoj strani.

Međutim, postoji i drugi problem. Kada se vrši procena kapitala prinosnom metodom, procenjena vrednost kapitala se dobija u jed-nom iznosu, to je vrednost osnovnog kapitala. Sa uknjiženjem pro-cenjene vrednosti osnovnog kapitala, eliminišu se svi drugi oblici kapitala, među kojima su i nerealizovani dobici HOV namenjenih prodaji i nerealizovani gubici HOV namenjenih prodaji. Sada nas-taje problem otuda što po citiranom Paragrafu 2. MRS 36. vrednost ovih hartija od vrednosti u aktivi mora ostati nepromenjena i posle procene prinosne vrednosti kapitala. Implicitno, ovo znači da i po-sle procene vrednosti kapitala nerealizovani dobici i nerealizovani gubici HOV namenjenih prodaji ostaju u okviru kapitala, a to znači da se procenjena vrednost kapitala povećava za nerealizovane dobitke HOV namenjenih prodaji i smanjuje za nerealizovane gu-bitke HOV namenjenih prodaji na dan procene. Ovim se, dakako, ruši i objektivnost procenjene vrednosti kapitala.

Najzad, poslednji problem je u tome što se procenjena vrednost kapitala mora iskazati po vlasnicima. Kod akcionarskih društva utvrđuje se nominalna vrednost akcije posle procene, a kod društva sa ograničenom odgovornosti utvrđuje se udeo u procenjenoj vred-nosti kapitala svakog vlasnika. Novoutvrđene vrednosti po vlas-nicima treba da se upišu u privredni registar, a nova nominalna vrednost akcija treba da se upiše i u registar hartija od vrednosti i u registar akcija kog Akcijskog fonda. Ovaj upis je otežan jer Zakon o privrednim društvima ne sadrži odredbe kada se vrši procena vrednosti kapitala i registrovanje vlasništva po osnovu te procene.

** *

Razmotrimo sada problem procene vrednosti kapitala dinamičkom prinosnom metodom. Postoje dve varijante prinosne vrednosti - prinosna vrednost posle servisiranja dugova i prinosna vrednost pre servisiranja dugova.

Ove varijante odbacuju različite prinosne vrednosti kapitala pa je dilema koju varijantu primeniti kod testiranja vrednosti goodwilla?3

Uz sve to, proceni vrednosti kapitala dinamičkom prinosnom meto-dom prethodi sačinjavanje bilansa na dan procene, a potom sledi:- ispitivanje pozicije procenjivanog preduzeća na prodajnom i

nabavnom tržištu,- ocena tehničke i kadrovske sposobnosti procenjivanog predu-

zeća za obavljanje delatnosti kojom se bavi,- fi nansijska analiza za predhodne od tri do pet godina proce-

njenog preduzeća i konkurencije,- projekcija, najmanje za narednih pet godina, bilansa uspeha,

bilansa stanja i neto novčanog toka,- utvrđivanje cene kapitala,- određivanje rezidualne vrednosti,- diskontovanje neto novčanog toka i rezidualne vrednosti na

sadašnju vrednost, i- testiranje prihvatljivosti procenjene vrednosti kapitala.

Iz izloženog jasno je da procenu vrednosti kapitala mora raditi tim eksperata u kome će biti zastupljeni eksperti za: tržište, fi nansije, delatnost procenjenog preduzeća, računovodstva i procenu vred-nosti preduzeća. Uz to, procena izaziva visoke troškove pa dolazi do dileme – šta raditi kada je trošak procene viši od goodwilla.

Nakon napred izloženog, jasno je da se procena vrednosti po MRS 36 - Umanjenje vrednosti imovine ne može obaviti pre sačinjavanja bilan sa za tekuću godinu. Moguće je jedino procenu izvršiti posle sa či njavanja bilansa za tekuću godinu, a korekcije imovine i kapitala na osnovu procene vrednosti izvršiti u bilansu otvaranja za narednu go dinu.

4) MRS 2 - Zalihe u Paragrafu 23. nalaže da se obračun vrednosti izlaza zaliha vrši ili po FIFO (prva ulazna cena = prvoj izlaznoj ceni) ili po prosečnoj ponderisanoj ceni. Dakle, obračun vred-nosti izlaza zaliha ne može se vršiti po LIFO metodu (posled-nja ulazna cena = prva izlazna cena), mada teorija i praksa računovodstva zahtevaju da se u uslovima infl acije obračun vrednosti izlaza zaliha vrši po LIFO metodi.

4. MIŠLJENJE REVIZORA

Revizorsko mišljenje o bilansima u Srbiji, koji su bili predmet re-vizije u periodu 2007-2009. godine, jeste sledeće:

3 Vidi o tome: Rodić-Filipović, Procena vrednosti preduzeća, ASIMEX, Beograd, 2010, str. 103.

Izvor: Komora ovlašćenih revizora, Beograd

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

11

Mišljenje revizora je u stvari ocena kvaliteta sačinjenog bilansa. Me đunarodnim standardom revizije 700 i 705 opisano je kada re-vizor izražava mišljenje bez rezerve, mišljenje sa rezervom, uz-dr žavajuće mišljenje i negativno mišljenje. Pa ipak, izražavanje mi šljenja je uslovljeno i iskustvom revizora, i shvatanjem revizora utic aja materijalne greške na objektivnost bilansa, i upornošću re-vizora da pribavi dokaze i shvatanjem odredbi međunarodnih stan-darda fi nansijskog izveštavanja i međunarodnih računovodstvenih standarda, kako lica koje je sačinilo bilans tako i revizora, i najzad, manjom ili većom liberalnom prirodom revizora.

Posmatrajući ocenu kvaliteta bilansa na osnovu mišljenja revizo ra, uo čava se da se kvalitet bilansa u poslednjoj u odnosu na pred-hodne dve godine popravlja. Međutim, naše je uverenje da se na

nivou bilo koje zemlje ne može biti zadovoljno sve dok miš-

lje nje bez rezerve ne bude iznad 80% svih bilansa koji su bili

pred met revizije. Od ovog zahteva, sudeći po izloženim podacima, Sr bija je veoma daleko.

ZAKLJUČAK

Naše je uverenje da se izloženi problemi u ovom tekstu mogu prevazići ovako:

- nacionalnim računovodstvenim propisima uređuje se politika računovodstva, evidentiranje poslovnih događaja i sačinjavanje bilansa, a

- pri sačinjavanju nacionalnih računovodstva uvažavaju se Među-narodni računovodstveni standardi i Međunarodni standardi fi nan-sijskog izveštavanja kao „krovni računovodstveni propisi“.

Korist od prihvatanja ovog predloga bila bi:

- nacionalni računovodstveni propisi bili bi prilagođeni domaćem organizovanju i poslovanju preduzeća,

- nacionalni računovodstveni propisi bili bi jasni i lako primenljivi,

- nacionalni računovodstveni propisi ne bi bili u sukobima sa odredbama Međunarodnih računovodstvenih standarda i Međunarodnih standarda fi nansijskog izveštavanja,

- fi nansijski izveštaji (bilansi) bili bi kvalitetni, i

- najzad, troškovi računovodstvene funkcije u preduzeću bili bi niži.

U prilog ovom predlogu je u dogledno vreme uključenje Srbije u Evropsku uniju, a u Evropskoj uniji računovodstva preduzeća se uređuju nacionalnim propisima o računovodstvu članica Unije zas-novanim na IV direktivi Saveta Evropske unije (bilansi pojedinačnih preduzeća) i VII direktivi Saveta Evropske unije (konsolidovani bi-lansi)4.

LITERATURA

1. Međunarodni računovodstveni standardi i Međunarodni stan-dardi fi nansijskog izveštavanja, „Službeni glasnik RS“, 77/10.

2. Prof. dr Jovan Rodić, prof. dr Milovan Filipović, Poslovne fi nan-sije, IV izdanje, Beogradska poslovna škola, Beograd, 2010.

3. Prof. dr Jovan Rodić, prof. dr Milovan Filipović, Procena vred-nosti preduzeća, ASIMEX, Beograd, 2010.

4. Grupa autora, Komentar zakona o računovodstvu sa prilozima IV, VII i VIII direktive Evropske unije, Privredni savetnik, 2006.

4 Vidi: Grupa autora, Komentar zakona o računovodstvu sa prilozima IV, VII i VIII direktive Evropske unije, Privredni savetnik, Beograd, 2006, str. 115. i 116.

SummaryIt is indisputable that in practice there are diffi culties, dilemmas and ambiguities in the application of International Accounting Standards nad International Financial Reporting Standards. Therefore this text includes:

Determining of profi t / loss in equity in accordance with IAS 1 – Presentation of Financial Statements,

Debate whether the fi nancial position is a synonym for balance sheet,

The diffi culites of application of International Accounting Standards and International Financial Reporting Standards in the maintenance of accounting records and making the balance,

Auditor`s opinion on the fi nancial statements for the last three years for medium and large enterprises in Serbia,

A proposal to use national regulation to regulate accounting and making balances, while taking into account IAS and IFRS as an umbrella legislation for the drafting of national regulations.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

12

UVOD

Efekti posljednje globalne ekonomske krize počeli su se osjećati sredinom 2007. godine. Pad potrošnje i proizovdnje, te rast ne-zaposlenosti pogodili su zemlje širom svijeta. Pojedine zemlje su prve simptome krize shvatile veoma ozbiljno te preuzele određene akcije, dok su druge smatrale da će njihove ekonomije ostati imune na krizu. U cilju prevazilaženja negativnih efekata krize, vlade su preduzimale razne mjere u zavisnosti od veličine zemlje, njene ekonomske snage, specifi čnosti privrede, kulturnog nasljeđa i sl. Najvažniji instrument vlade, fi skalna politika, u vrijeme krize izašla je na front. Mnoge zemlje su usvojile promjene u poreskim stopama ili su počele sprovoditi poresku reformu nadajući se da će njeni efekti stimulisati potrošnju, investicije i dovesti do oporavka privrede. Većina zemalja je smanjila poreske stope kako bi ublažila fi skalni teret domaćinstava i privrede. Motivisani navedenim činjenicama, u nastavku rada prikazaćemo mjere koje su Republika Srpska i zemlje u okruženju preduzele kao odgovor na krizu u području oporeziva-nja. Istovremeno će se dati kratak osvrt na promjene u poreskim stopama u državama regiona u periodu od 2008. do 2010. godine.

1. NEKA TEORIJSKA RAZMATRANJAO FISKALNOJ POLITICI

Tekuća globalna ekonomska kriza vratila je fi skalnu politiku ponovo u centar javne političke debate. Važnost fi skalne politike proizlazi iz činjenice da je ona moćno vladino sredstvo za upravljanje ekonomijom sa mogućnošću uticaja na bruto domaći proizvod. Promjene u nivou i strukturi vladinog trošenja, oporezivanja ili drugih instrumenata fiskalne politike imaju uticaj na ukupnu tražnju, način alokacije resursa i distribuciju dohotka. Weil (2008) je objasnio osnove fi skalne ekonomije na sljedeći način: “ako je ekonomija u recesiji, sa nezaposlenim proizvodnim kapacitetima i nezaposlenim radnicima, rast u tražnji će dovesti u većini slučajeva do viših output-a bez promjene u nivou cijena“1.

Fiskalna politika se defi niše kao namjerna manipulacija vladinog dohotka i rashoda, kako bi se postigli ekonomski i socijalni ciljevi i održao rast2. Ova politika se bazira na teoriji britanskog ekonomiste John Maynard Keynes takođe poznatoj kao kenzijanska ekonomija. Prema ovoj teoriji, vlada može da utiče na nivo makroekonomske

Doc. dr Jelena Poljašević*

Nedeljko Gligorević, dipl. ek. **

Mjere poreske politike Republike Srpske kao odgovor na krizu

Rezime Kako u uslovima ekspanzije privrede, tako i u uslovima recesije, državni aparat na raspolaganju ima instrumente kojima može uticati na makroekonomske i mikroekonomske agregate. Ovim instrumentima se na direktne i indirektne načine obezbjeđuje ostvarivanje ekonom-skih i socijalnih ciljeva, te željeni nivo rasta privrede. Poreska politika se u uslovima recesije posebno apostrofi ra, jer predstavlja važan instrument fi skalne politike. Vođenje stimulativne poreske politike putem reforme poreskog sistema, snižavanja poreskih stopa, promjene poreskih osnovica i uvođenjem poreskih olakšica podstiče se oporavak i omogućava razvoj privrede. Sa druge strane, država mora snositi određeni dio tereta, koji se najviše ogleda u smanjenju budžetskih priliva. U radu se analiziraju poduzete mjere poreske politike Republike Srpske u godinama aktuelne krize, koje se ogledaju u izmjenama direktnih poreza. Posmatraju se efekti proistekli iz vođenja poreske politike i njihov uticaj na privredne subjekte. Takođe, vođenje poreske politike Republike Srpske se analizira i kroz upoređivanje sa poduzetim poreskim mjerama Federacije BiH, Distrikta Brčko, zemalja u okruženju, zemalja Evropske unije i OECD zemalja. Na kraju, posmatra se i analizira uticaj poreske politike na visinu i strukturu domaćih budžetskih priliva Republike Srpske.

* Dekan Fakulteta za ekonomiju i menadžment Slobomir P univerziteta u Bijeljini.** Asistent Fakulteta za ekonomiju i menadžment Slobomir P univerziteta u Bijeljini.1 Weil, David N. 2008. Fiscal Policy, Library of Economics and Liberty, The Concise Encyclopedia of Economics, http://www.econlib.org/library/Enc/FiscalPolicy.html.2 www.buythemap.com

UDK 336.21/.26(497.6 Republika Srpska) PREGLEDNI RAD

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

13

produktivnosti putem rasta ili opadanja poreskog nivoa i javne potrošnje. Prema tome, dva osnovna instrumenta fi skalne politike su vladina potrošnja i oporezivanje.

U proteklom periodu, sve države su instrumentima fi skalne politike nastojale da negativne uticaje krize na njihove ekonomije minimi-ziraju. Sa jedne strane, nastojala se sprovesti optimalna reforma poreskog sistema u cilju porasta prihoda države i unapređenja rasta bez jednostavnog rasta poreskih stopa. Neki autori smatraju da promjena poreske strukture sa direktnih na indirektne poreze može doprinijeti porastu poreskih prihoda uz istovremeno minimiziranje negativnih efekata po rast, dok su se drugi zalagali za proširenje poreske baze prije nego povećanje postojećih poreza. Ukoliko govorimo, na primjer, o porezu na dobit preduzeća, promjena ovih stopa ponekad se koristi za stabilizaciju privrede, pošto bi porez na dobit preduzeća, da nema takvih korekcija, vjerovatno pogoršao konjukturna kretanja. U periodu recesije, mala i srednja preduzeća, koja imaju ograničen pristup tržištima kapitala, suočavaju se sa nedostatkom sredstava i primorana su da smanje svoje investicije. Porez na dobit preduzeća smanjuje sredstva koja bi ta preduzeća imala na raspolaganju za reinvestiranje, što dodatno utiče na pad investicija. U cilju stabilizacije investicija država bi mogla da učestvuje u podjeli rizika na način da u doba pada aktivnosti dijeli gubitke sa privredom, a ne samo dobit u doba prosperiteta. Pored stabilizacije, ovaj porez se najčešće koristi i kao podsticaj investi-ranja u neke privredne grane.

S druge strane, budući da je ekonomki rast jedan od osnovih ciljeva makroekonomista i vlade, ukoliko je ekonomija u recesiji, vladin prioritet postaje stimulisanje rasta kreiranjem dodatne zaposlenosti i rastom ukupne tražnje. Kenzijanci sugerišu da su prilagođavanje vladinog trošenja i poreskih stopa najbolji način da se stimuliše tražnja. Ovo se može koristiti u doba recesije ili niske ekonomske aktivnosti kao osnovni mehanizam u obezbjeđenju osnove za sna-žan ekonomski rast i povećanje zaposlenosti. Prema ovoj teoriji, budžetski defi cit iz ovog perioda će biti pokriven iz ekonomskog buma koji slijedi.

Prilikom izbora navedenih instrumenata treba znati da na stabiliza-ciju poslovnog ciklusa fi skalna politika djeluje na dva načina: putem automatskih stabilizatora i sprovođenjem diskrecione politike.

Automatski stabilizatori, kao što i sam naziv kaže, djeluju automatski budući da su ugrađeni u strukturu ekonomije. U svakoj zemlji vlada utvrđuje pravila i kriterijume oporezivanja i transfernih plaćanja. Ako građani zadovolje ove kriterijume, dolazi do plaćana poreza ili primanja transfernih sredstava. Visina poreskih prihoda i transfernih plaćanja države zavisi od njene ekonomske aktivnosti. U periodu recesije, automatski stabilizatori povećavaju budžetski defi cit. Forme poreza koje djeluju kao automatski stabilizatori su porez na dobit preduzeća i progresivni porez na dohodak. Poreski prihodi države imaju tendenciju pada kao procenat nacionalnog dohotka tokom recesije upravo zbog načina na koji je poreski sistem izgrađen. Porez na dohodak građana je u većini zemalja progresivan. Ukoliko dohodak pojedinca raste, doći će do rasta i prosječne poreske stope. I obrnuto, ukoliko dohodak pada, domaćinstva plaćaju manje poreza kao procenat od dohotka.

Porez na dobit preduzeća je baziran na dobitku, a ne na prihodu. U recesiji dobit opada mnogo brže od prihoda. Zbog toga predu-zeća plaćaju mnogo manje poreza na dobit i pri malom smanjenju ekonomske aktivnosti. Ukoliko nacionalni dohodak raste, onda i domaćinstva i preduzeća plaćaju veći porez kao procenat od nji-

hovog dohotka. U periodu ekonomskog buma, poreski prihodi su veći, a u recesiji su manji; ne samo u apsolutnim iznosima nego i kao procenat nacionalnog dohotka.

Transferna plaćanja uključuju socijalnu pomoć starijim osobama, pomoć nezaposlenima i pomoć siromašnima. Ova transferna pla-ćanja djeluju suprotno od poreza. Ukoliko dođe do pada ekonomske aktivnosti, povećava se broj nezaposlenih i siromašnih, što dovodi do povećanja transfernih plaćanja države.

S ovim u vezi kaže se da automatski stabilizatori predstavljaju ugrađen mehanizam u poreski sistem koji funkcioniše na način da smanjuje fl uktuaciju u GDP (BDP) bez eksplicitnih političkih mjera vlade. Veličina budžetskog defi cita ima tendenciju rasta u uslovima kada zemlja uđe u recesiju budući da se sa jedne strane prihodi od poreza smanjuju, a sa druge strane rashodi koji proizilaze iz programa socijalnih pomoći rastu.

Diskreciona fi skalna politika je politička mjera koja se sastoji u promjenama u fi skalnim programima koje inicira vlada sa ciljem da se promijeni ukupna tražnja, pruže alternativni načini stimulisanja ekonomije, u uslovima kada su ukupna tražnja i kamatne stope niske i kada cijene padaju ili se očekuje njihov pad. Osnovni nedostatak ove mjere je što postoji vremenski razmak između trenutka kada je utvrđena potreba za promjenom u fi skalnoj politici i vremena kada do promjene dođe. U zemljama u razvoju diskreciona fi skalna politika je prociklična, a to znači da se stimulansi pružaju tokom povoljne ekonomske aktivnosti i ukidaju tokom recesije.

Koje mjere su zemlje preduzele u vezi sa oporezivanjem u periodu krize biće prikazano u nastavku rada.

2. MJERE PORESKE POLITIKE U REGIONUI ŠIRE

Kao odgovor na krizu, zemlje širom svijeta su preduzele različite fi skalne mjere. U ekonomskim krugovima ponovo je pokrenuta de-bata: treba li se vlada fokusirati na fi skalnu ekspanziju ili na poreske podsticaje. U pojedinim zemljama preduzete su obje mjere kao što su Njemačka, SAD, Ujedinjeno Kraljevstvo i Letonija. Međutim, i u ovim zemljama se postavlja pitanje koji je najbolji odnos ovih mjera. Većina zemalja je usvojila paralelne programe podsticaja trošenja i programe smanjenja poreskih stopa.

U okviru fi skalne ekspanzije najočiglednija mjera su infrastruk-turni projekti koji kreiraju nova radna mjesta i pokazuju da vlada preduzima korake u savladavanju krize. Ograničenje u njenom sprovođenju je nedovoljnost sredstava, što može prouzrokovati veliki budžetski defi cit. Mogućnost povećanja javne potrošnje u recesiji je limitirana, sem ukoliko se zemlja ne odluči za dodatno zaduženje na međunarodnom nivou.

Smanjenje poreza je preduzeto u većini OECD zemalja gdje je smanjenje koncentrisano na porez na dobitak, dok je došlo do neznatnog povećanja stope porez na dohodak. Svaka zemlja cen-tralne i istočne Evrope je usvojila poreske promjene u zadnje dvije godine. Od istočnoevopskih ekonomija Češka i Poljska su bile u mogućnosti da ponude i fi skalne stimulanse.

U 2009. godini Deloitte je publikovao studiju3 poreskih mjera predu-zetih od vlada u preko 50 zemalja u borbi protiv krize. Stimulativne mjere se uobičajeno odnose na:

3 Deloitte: Tax responses to the global economic crisis, 2009.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

14

– umanjenje poreske dobiti za izvršena ulaganja u osnovna sredstva (Austrija, Letonija, Holandija);

– umanjenje oporezivog dohotka preduzetnika ukoliko je profi t reinvestiran (Austrija);

– smanjenje poreske stope na izgradnju kuća (Belgija, Rusija);

– subvencija kamate pojedincima na kredite uzete za uštede energije kod sopstvenog kućnog grijanja (Belgija);

– subvencija kamata na stambene kredite za mlade bračne parove (Bugarska, Finska);

– smanjenje osiguranja za zaposlene sa niskim dohotkom (Češka), te smanjenje socijalnih doprinosa (Finska);

– brži povrat preplaćenog poreza na dodatu vrijednost (Češka, Slovačka);

– ubrzana amortizacija osnovnih sredstava kako bi se smanjila oporeziva dobit (Slovačka);

– stimulacije za istraživanje (Finska, Francuska, Irska, Norveška);

– umanjenje poreskih obaveza malih i srednjih preduzeća gubici-ma koje su ostvarila njihova zavisna preduzeća u inostranstvu (Francuska);

– umanjenje poreske obaveze za pojedince sa niskim dohotkom (Francuska, Italija);

– povećanje neoporezivog iznosa dohotka (Njemačka);

– smanjenje velikog broja godišnjih taksi koje plaćaju preduzeća (Grčka);

– ukidanje oporezivanja dividendi (Rumunija); i sl.

Pored ovog, u posljednje vrijeme je obavljen niz istraživanja o promjenama poreza širom zemalja. Osnovni cilj ovih istraživanja je procijeniti da li su i koliko promjene u poreskim stopama doprinijele prevazilaženju krize kroz fi skalno rasterećenje. U publikacijama Svjetske banke autori Angelov i Djanko4 diskutuju o potencijalnim koristima smanjenja poreza na dohodak u Bugarskoj. Oni su ustvrdili da će smanjenje ovog poreza za 7,5 procentnih poena, sa 31,3% na 23,8%, imati za rezultat kreiranje novih ili očuvanje 130.000 radnih mjesta, te rast u godišnjem GDP-u u Bugarskoj od 0,5 %.

2.1. Promjene direktnih i indirektnih poreza u periodu krize

u evropskim zemljama

Porez na dobit preduzeća izaziva podijeljena mišljenja u vezi s tim ko uopšte snosi teret poreza na dobit preduzeća. Mnogi ekonomisti smatraju da teret ovog poreza u najvećoj mjeri snose potrošači i zaposleni, a ne vlasnici preduzeća. Međutim, oko jednog se svi ekonomisti slažu, a to je da preduzeće ne podnosi teret poreza nego ljudi: akcionari, zaposleni ili potrošači5. Tipična globalna akcija u cilju stimulisanja investicija je smanjenje stope poreza na dobit. Zemlje su uočile da usljed globalizacije dolazi do seljenja djelatnosti širom svijeta. Prihod koji zemlje ostvaruju po osnovu poreza na dobit je nestabilan izvor prihoda. Polazeći od toga da je izvor ovih prihoda manje pouzdan, kombinovano sa potrebom da se privuku investicije, logično je da će doći do pada ovih poreskih stopa.

Na globalnom nivou u periodu od 2005. do 2010. godine došlo je do pada stope poreza na dobitak sa 27,05% na 24,99%. Ukoliko posmatramo zemlje Evrope, u posmatranom periodu nijedna posma-trana zemlja nije povećavala ovu stopu; one su ostale ili konstantne ili su padale. Najveća stopa poreza na dobit je u Makedoniji i iznosi 35%, dok je u Njemačkoj ova stopa sa 38% pala na 29%; a u Italiji sa 37% pala na 32 %. Najniža stopa poreza na dobit je u Crnoj Gori i iznosi 9%, dok je u Srbiji, Bosni i Hercegovini, Bugarskoj i Albaniji 10%6.

Grafik 1. Evropa: Prosječna stopa poreza na dobit preduzeća 2000-2010. godine7

Kao što vidimo iz prethodnog grafi ka, u posljednjih deset godina u Evropi se prosječna stopa poreza na dobitak konstantno smanjil-vala; dok je 2000. godine prosječna stopa iznosila 31,39% u 2010. godini ona je 21,52%.

S druge strane, da bi kreirale stabilnu poresku bazu, države su se okrenule indirektnim porezima preduzimajući mjere kao što su povećanje poreskih stopa, širenje poreske osnove ili uvođenje poreza na dodatu vrijednost. Kada posmatramo stope PDV-a u proteklom petogodišnjem periodu na globalnom nivou, ove stope su sa 15,94% u 2005. godine pale na 15,41% do 2009. godine da bi u 2010. godini porasle na 15,61%.

Grafi k 2. Evropa: Prosječna stopa poreza na dodatu vrijednost 2004-2010. godine8

U istom periodu u Evropi su ove stope ili stagnirale ili rasle (ni u jednoj zemlji nije došlo do pada stope poreza na dodatu vrijednost). Prosječna stopa PDV-a je, kao što se vidi na grafi ku 2, varirala u posmatranom sedmogodišnjem periodu u intervalu od 19,29% do 19,67%. Do rasta ove stope došlo je u Hrvatskoj, Finskoj, Estoniji,

4 Angelov, Djankov: Tax Stimulus as Crisis Response, World bank publication, January 2009, str. 5.5 Joseph E. Stiglitz: Ekonomija javnog sektora, Ekonomski fakultet Beograd, Beograd 2004, str. 660.6 KPMGs corporate and indirect tax survey 2010.7 KPMGs corporate and indirect tax survey 2010, page 80, www.kpmg.com/LU/en/IssuesAndInsight8 Ibid., page 81.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

15

Grčkoj, Letoniji, Rumuniji i Španiji. Najveće stope PDV-a u Evropi su u Danskoj, Norveškoj i Švedskoj (25%); a slijedi Island sa 24%, te Poljska, Hrvatska i Finska sa 22%. Najniže stope PDV-a su u Luksemburgu 15%, te u Bosni i Hercegovini, Ujedinjenom Kraljevstu i Crnog Gori sa 17%.

Pojedine zemlje su, pored opšte, uvele i nultu stopu PDV-a na određene proizvode kao što su hljeb, mlijeko, lijekovi, knjige i sl.

Najveći rast stope poreza na dohodak u 2010. godini se desio u Evropi, odnosno najveći porez na dohodak na svijetu i dalje plaćaju građani EU, gdje je prosječna stopa porasla za 0,4% u toku prošle godine. Kada posmatramo pojedinačne zemlje, najveća stopa poreza na dohodak je u Švedskoj sa 56% u 2010. godini. Ipak najveći rast ove stope se desio u Ujedinjenom Kraljevstvu, gdje je porez na dohodak porastao u 2010. godini sa 40% na 50%, a zatim slijede Grčka sa porastom od 9%, te Portugal i Francuska sa rastom od 3%9.

Pored poređenja nominalnih, mogu se porediti i efektivne stope poreza na dohodak. Efektivne stope su izvedene uzimajući u obzir ukupne poreze na bruto dohodak prije umanjenja (koje može da bude za socijalne doprinose) kako bi se omogućila bolja uporedivost budući da umanjenja mogu značajno varirati između zemalja. Dok je Švedska zemlja sa najvećom nominalnom stopom poreza na doho-dak, uzimajući 100.000 USD kao bazu, Hrvatska, Mađarska i Grčka imaju najveći kumulativnu efektivu stopu koja se kreće između 45 i 52 procenta. Osnovna razlika u pokazateljima odnosi se na dopinose za socijalno osiguranje. U Evropskoj uniji najviše stope poreza na dohodak su u zemljama Skandinavije i prelaze 50%. Najniže stope su u Bugarskoj, Rumuniji, Češkoj i Slovačkoj (između 10% i 20%).

3. KOMPARATIVNA ANALIZA DIREKTNIHI INDIREKTNIH POREZA U REPUBLICISRPSKOJ I ZEMLJAMA OKRUŽENJA

3.1. Porez na dobit

Republika Srpska, Federacija BiH i Distrikt Brčko imaju usklađenu stopu poreza na dobit preduzeća, koja iznosi 10%. Međutim, sve do 2008. godine poreska stopa u Federaciji BiH bila je 30%. To je bio glavni razlog zbog koga su mnoga preduzeća samo fi ktivno registrovala preduzeća kćerke na teritoriji Republike Srpske i pla-ćala najveći dio poreza na dobit po povoljnijoj stopi od 10%. Zbog realnog odliva novca iz FBiH u korist RS, došlo je do harmonizacije poreske stope na dobit na nivou entiteta. Takođe, smanjenje stope poreza na dobit u FBiH sa 30% na 10% u 2008. godine se može posmatrati kao odgovor Federacije na uslove poslovanja u krizi. Posmatrajući Sloveniju, možemo reći da je porez na dobit iznosio 25% do kraja 2005. godine. Tada je kao cilj postavljeno snižavanje poreske stope na 20% do početka 2010. godine, te je na tome nivou poreska stopa i zadržana. Iako je odluka o postepenom smanjenju stope poreza na dobit donesena još prije prvih znakova krize, može se reći da se ova mjera dobro uklopila u priču o olak-šavanju pozicije preduzetnika koji posluju u Sloveniji. U Hrvatskoj porez na dobit iznosi, kao i u Sloveniji, 20%, što predstavlja znatno višu poresku stopu u odnosu na BiH i Srbiju, gdje je stopa ovog poreza takođe 10%.

Posmatrajući poresku stopu na dobit u Republici Srpskoj, te poreske stope na dobit zemalja u okruženju i ostalih zemalja u Evropi, može se doći do zaključka da stopa poreza od 10% predstavlja stimulans kako za razvoj domaćeg preduzetništva, tako i za inostrana preduzeća. Vidimo i to da nijedna zemlja u okruženju, sa izuzetkom Slovenije, nije od 2008. godine, kada se kriza počela i osjećati, koristila mogućnost promjene stope poreza na dobit kao makroekonomskog instrumenta za ublaža-vanje posljedica krize.

3.2. Stope doprinosa16

Ono što karakteriše stopu doprinosa na platu zemalja u okruže-nju jeste stabilnost u posmatranih pet godina (Srbija, Hrvatska, Slovenija). Poređenjem ovih stopa možemo reći da FBiH ima najvišu stopu doprinosa, koja je viša čak i od stope dopinosa u Sloveniji (za 3,30%), dok je stopa doprinosa u Republici Srpskoj najniža u odnosu na posmatrane zemlje. Evidentna je i značajna razlika između dva entiteta Bosne i Hercegovine za 2011. godinu. Iako je FBiH od 2009. godine umanjila stopu doprinosa sa 43,5% na 41,5%, na kojem nivou je ostala i do danas, to je znatno viša stopa doprinosa u odnosu na Republiku Srpsku, gdje u 2011. godini ona iznosi 33%.

9 KPMGs individual income tax and social security rate survey 2010. www.kpmg.com/Global/en/IssuesAndInsig10 http://www.narodnaskupstinars.net/cir/zakoni/zakon.php?id_zakona=18811 http://www.fbihvlada.gov.ba/bosanski/zakoni/index.php12 http://www.skupstinabd.ba/zakoni/166/Zakon%20o%20porezu%20na%20dobit-B.pdf13 http://www.parlament.gov.rs/content/cir/akta/zakoni_pretraga.asp?sortOrder=&naziv=%E4%EE%E1%E8 %F2&glasnik=&Submit=%CF%F0%EE%ED%E0%90%E814 http://www.zakon.hr/z/99/Zakon-o-porezu-na-dobit15 http://www.dz-rs.si/index.php?id=101&sm=k&q=davek+na+dohodek&mandate=-1&o=20&unid=SZ|C12563A400338836C12572140027C00F&showdoc=116 Prije nego što se upustimo u razmatranje i analizu stopa doprinosa, potrebno je reći da se polazi od pretpostavke da osigurano lice uplaćuje doprinose isključivo za

prvi stubac penzijskog osiguranja, te da obračun radnog staža ne podliježe benefi cijama, odnosno da se 12 mjeseci posmatra u radnom stažu kao 12 mjeseci.

Tabela 1. Stope poreza na dobit

2007. 2008. 2009. 2010. 2011.

Republika Srpska10 10 10 10 10 10

Federacija BiH11 30 10 10 10 10

Distirkt Brčko12 - - 10 10 10

Srbija13 10 10 10 10 10

Hrvatska14 20 20 20 20 20

Slovenija15 23 22 21 20 20

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

16

17 http://www.narodnaskupstinars.net/cir/zakoni/zakon.php?id_zakona=40118 http://www.fbihvlada.gov.ba/bosanski/zakoni/index.php19 http://www.parlament.gov.rs/content/cir/akta/akta_detalji.asp?Id=157&t=Z#20 http://www.zakon.hr/z/365/Zakon-o-doprinosima21 http://www.dz-rs.si/index.php?id=101&sm=k&q=Zakon+o+prispevkih&mandate=-1&unid=SZ|03C1628F7995D201C125661F0025357E&showdoc=122 http://www.narodnaskupstinars.net/cir/zakoni/zakon.php?id_zakona=55523 Kod poreza na dohodak važi pretpostavka da se pod dohotkom posmatra dohodak iz svih izvora, ne samo dohodak od zarada.24 Više o konceptima oporezivanja dohotka pogledati u: Prof. dr Božidar Raičević, Javne fi nansije, Ekonomski fakultet, Beograd, 2005, str. 163.25 Dr Dragan Mikerević: Finansijski menadžment, četvrto izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Ekonomski fakultet u Banjoj Luci i Finrar, Banja Luka, 2011, str. 36.26 Zbog narušavanja preglednosti tabele prikazani su samo podaci za posljednje tri godine. Značajne promjene koje se odnose na prethodne godine su navedene u

tekstu. 27 http://www.narodnaskupstinars.net/cir/zakoni/pretraga1.php?naziv=%EF%EE%F0%E5%E7+%ED% E0+%E4%EE%F5%EE%E4%E0%EA&Submit=+%CF%F0%E5%

F2%F0%E0%E6%E8+ 28 Od 6.6.2010. godine osnovni odbitak je smanjen sa 3.600 na 3.000 KM.29 “Službene novine Federacije BiH”, broj 14/08. (24.3.2008).30 http://skupstinabd.ba/ba/zakoni/ba/zopndn.html31 http://www.parlament.gov.rs/content/cir/akta/akta_detalji.asp?Id=803&t=Z

Tabela 2. Stope doprinosa na platu

2007. 2008. 2009. 2010. 2011.

Republika Srpska17 28 28 30,6 30,6 33Federacija BiH18 43,5 43,5 41,5 41,5 41,5

Srbija19 35,8 35,8 35,8 35,8 35,8Hrvatska20 37,2 37,2 37,2 37,2 37,2Slovenija21 38,2 38,2 38,2 38,2 38,2

Iako u relativnom odnosu Republika Srpska ima povoljniju pore-sku stopu u odnosu na FBiH, ne može se zanemariti činjenica da stopa doprinosa u Republici Srpskoj ima tendenciju rasta u periodu krize. Tako je u 2009. godini ona povećana sa 28% na 30,6%, da bi od 2011. godine stupio na snagu Zakon o izmje-nama i dopunama Zakona o doprinosima22, prema kojem stopa doprinosa iznosi 33%.

3.3. Stope poreza na dohodak23

Kod poreza na dohodak posmatranih zemalja nailazi se na zna-čajno različite pristupe i koncepte oporezivanja dohotka fi zičkih lica. Tako se u Hrvatskoj i Sloveniji primjenjuje sintetički koncept24 oporezivanja poreza na dohodak sa progresivnom poreskom sto-pom. U entitetima BiH i u Distriktu Brčko se primjenjuje sintetički koncept poreza na dohodak sa proporcionalnom poreskom stopom, dok se u Srbiji koristi cedularni koncept oporezivanja dohotka po progresivnoj stopi, gdje se prihod od zarada oporezuje po stopi od 12%, dok se porez na dohodak oporezuje po stopi od 10% i 15%, u zavisnosti od visine ukupnog godišnjeg dohotka. Republika Srpska je imala progresivne poreske stope sve do kraja 2008. godine, kada je najviša progresivna stopa od 15% spuštena na proporcionalnu poresku stopu od 8%. Međutim, u 2011. godini došlo je do rasta ove stopa na 10%. Time je stopa poreza na dohodak u entitetima BiH i u Distriktu Brčko izjednačena. Slovenija je do 2007. godine imala poresku stopu na dohodak za najviši razred u iznosu od čak

50%, što je od 2007. godine sniženo na 41%, te ja ne tome nivou ostala i do danas. Kao reakcija Hrvatske na ekonomsku situaciju u svijetu i zemlji, uslijedilo je smanjene stope poreza na dohodak 2010. godine i to tako da je najniža stopa sa 15% snižena na 12%, dok je najviša stopa sa 45% snižena na 40%. Istovremeno je došlo do pomijeranja granica svakog razreda, što se detaljno može vidjeti u tabeli 3. Kakav je kumulativni efekat postignut u Hrvatskoj, može se najbolje prikazati na sljedećem primjeru. Ako pretpostavimo da fi zičko lice ostvaruje dohodak u iznosu od 100.000 KM na godišnjem nivou, do 2010. godine moralo je platiti porez na dohodak u iznosu od 33.508,15 KM. Nakon izmjene Zakona o porezu na dohodak za isti iznos prihoda će se platiti porez u iznosu od 36.921,73 KM, što je za 10,18% više u odnosu na prethodnu godinu. Međutim, ako lice ostvaruje dohodak u iznosu od 30.000 KM na godišnjem nivou, do 2010. godine bi plaćalo porez u iznosu od 6.100 KM, a prema sadašnjem zakonu će plaćati 5.500 KM, što je za 9,83% manje u odnosu na prethodnu godinu. Ovim se dolazi do zaključka da je Hrvatska iskoristila instrument ”porez na dohodak” kako bi veći teret plaćanja poreza prenijela na lica koja ostvaruju viši godišnji prihod, u korist lica koja ostvaruju niži godišnji dohodak.

Kada govorimo o stopama poreza na dohodak fi zičkih lica, korisno je spomenuti i činjenicu da se prosječne poreske stope na dohodak u zemljama Evropske unije nalaze na nivou od oko 26% za 2010. godinu25. Dakle, kao i kod poreza na dobit, i kod ovog poreza uoča-vamo osjetno niži nivo poreske stope u Republici Srpskoj u odnosu na poreske stope u okruženju i u ostatku Evrope.

Tabela 3. Stope poreza na dohodak26

2009. 2010. 2011.

% Odbitak % Odbitak % Odbitak

Republika Srpska27 8 3.600 8 3.00028 10 0

Federacija BiH29 10 3.000 10 3.000 10 3.000

Brčko Distirkt30 10 3.600 10 3.600 10 3.600

Srbija31

do 6 prosječnih plata 10%

iznad 6 prosječnih plata 15%

40% od prosječne godišnje zarade

do 6 prosječnih plata 10%

iznad 6 prosječnih plata 15%

40% od prosječne godišnje zarade

do 6 prosječnih plata 10%

iznad 6 prosječnih plata 15%

40% od prosječne godišnje zarade

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

17

Sa druge strane, potrebno je sagledati i godišnji lični poreski odbitak. U Republici Srpskoj postoji jasan trend umanjenja ličnog odbitka: do 2009. godine on je iznosio 250 KM mjesečno, nakon toga je u 2009. godini uvećan na 300 KM, u toku 2010. je umanjen na 250 KM, da bi od 2011. godine bio potpuno i ukinut. Pored toga, od 2009. godine porez na dohodak se više ne obračunava na bazi neto prihoda nego na bazi bruto prihoda, što dodatno otežava poziciju i poslodavca i radnika. U FBiH godišnji lični poreski odbitak iznosi 3.000 KM, dok je u Brčko Distriktu taj odbitak 3.600 KM na godišnjem nivou. U Srbiji godišnji lični poreski odbitak iznosi 40% od prosječne godišnje zarade, što bi za 2010. godinu približno iznosilo 3.000 KM37 godišnje. Po ovome pokazatelju, u odnosu na posmatrane zemlje, prednjači Slovenija sa godišnjim ličnim poreskim odbitkom od 5.477 KM, te Hrvatska sa 5.700 KM.

4. UTICAJ PORESKE POLITIKE NA BUDŽET REPUBLIKE SRPSKE OD 2007. DO 2011. GODINE

Da bi se utvrdilo kako promjene u poreskoj politici utiču na budžet Republike Srpske, potrebno je prvenstveno da analiziramo budžetske prihode, što je i urađeno pomoću tri tabele. Prva tabela (tabela 4) prikazuje apsolutne iznose prihoda u periodu od 2007. do 2011. godine; u drugoj tabeli (tabela 5) korišćen je lančani indeks, gdje je kao prva bazna godina uzeta 2007. godina, te se na osnovu ove tebele može doći do informacije o kretanju svakog pojedinačnog prihoda od poreza kroz posmatranih pet godina; i treća tabela (tabela 6) prikazuje procentulano ućešće svakog od prihoda u Ukupnom domaćem prihodu. Nakon analize, najznačajnija zapažanju su uzlo-žena u nastavku.

U posmatranom periodu stopa poreza na dodatu vrijednost koji čini okosnicu indirektnih poreza se nije mijenjala, tako da promjene u visini prihoda po ovom osnovu, možemo slobodno reći, odražavaju promjene u ekonomskoj aktivnosti zemlje. Prihodi od indirektnih poreza bili su najviši u 2008. godini i u odnosu na 2007. godinu su zabilježili rast od 2,64%, što se može objasniti činjenicom da je u 2008. godini zabilježen rast ekonomske aktivnosti. Međutim, u odnosu na Ukupan domaći prihod, učešće indirektnih poreza u 2008. godini je palo sa 74% na 67,42%, što je rezultat povećanja učešća direktnih poreza u Ukupnim domaćim prihodima, što je svakako pozitivno. Nakon toga, u 2009. godini, indirektni porezi su zabilježili

najniži iznos u posmatranom periodu kao posljedica krize koja se u ovoj godini osjetila u Republici Srpskoj. Nakon toga, u 2010. godini dolazi ponovo do njihovog rasta, dok je za 2011. godinu planirano da se ovi prihodi vrate na približno isti nivo kao i 2007. godine.

Učešće direktnih poreza u ukupnom domaćem prihodu se kreće oko 18%. Ako se uzme da je, recimo, u Njemačkoj u 2008. godini ućešće ovih poreza u prihodima iznosilo 47,3%38 dok je u istoj godini u Republici Srpskoj to učešće 19,47%, lako se uočava u čemu leži razlika između budžetskih prihoda ovih dviju republika. U Republici Srpskoj osnovni budžetski prihod predstavlja prihod od indirektnih poreza, koji se kreće oko 70% u odnosu na ukupan domaći prihod.

Stopa poreza na dobit u posmatranom periodu, kao što smo vi-djeli, nije se mijenjala. Prihodi po osnovu ovog poreza učestvuju u ukupnom domaćem prihodu u posmatranom periodu prosječno sa oko 8%. Pošto se porez na dobit uplaćuje akontativno (razliku je potrebno uplatiti najkasnije do 31.3) na bazi procijenjene aktivnosti za predstojeću godinu, jasno je zašto je u 2009. kao kriznoj godini došlo do porasta prihoda po osnovu ovog poreza. Preduzeća na bazi privredne aktivnosti iz prethodne godine su prijavila i plaćala akon-taciju poreza na dobit. U 2010. godini dolazi do smanjenja prihoda po ovom osnovu od 13,14% dok je za 2011. godinu projektovano dodatno smanjenje od 2,34% u odnosu na prethodnu godinu.

Posebnu pažnju ćemo usmjeriti na prihode po osnovu poreza na dohodak i lična primanja budući da je u posmatranom periodu došlo jedino do promjena ovih poreskih stopa i pravila njihovog obraču-navanja. Prihod od poreza na dohodak i ličnih primanja je u 2008. godini bio najviši po iznosu i u odnosu na prethodnu godinu ostvaren je nominalni rast od 86,58%. Međutim, u 2007. godini su izvršena rezervisanja po osnovu povrata poreza poreskim obveznicima u iznosu od 25 miliona. Od tog iznosa 18 miliona nije iskorišćeno, što je preneseno na prihode za 2008. godinu, tako da je realan rast prihoda po osnovu ovog poreza 30%. Ovaj rast se može objasniti rastom prosječne neto plate u Republici Srpskoj, gdje je prosječna neto plata iznosila 755 KM, što je za 29,1% više od prosjeka za 2007. godinu. Takođe, prosječna neto plata u decembru 2008. godine iznosila je 819 KM39. Nakon toga u 2009. godini slijedi pad od gotovo 32%, iako je prosječna neto plata u odnosu na prethodnu godinu bila veća za 4,4%. Potrebno je reći da je u tom periodu došlo do izmjene Zakona o porezu na dohodak, tako da je progresivna stopa od maksimalno 15% zamijenjena proporcionalnom stopom od 8%, dok se sa obračunavanja poreza na dohodak na neto osnovi prešlo na bruto osnovu, a lični odbitak je sa 250 KM mjesečno uvećan na

Hrvatska32

do -10.129 15%

10.130- 25.320 25%

25.321-70.909 35%

<70.910 45%

570033

do 10.129 12%34

10.130-30.384 25%

<30.385 40%

5.700

do 10.129 12%

10.130-30.384 25%

<30.385 40%

5.700

Slovenija35

do 13.300 16%

13.301-26.600 27%

<26.601 41%

5.47736

do 13.300 16%

13.301-26.600 27%

<26.601 41%

5.477

do 13.300 16%

13.301-26.600 27%

<26.601 41%

5.477

32 Narodne novine, br. 80/10.33 Iznosi su preračunati iz HRK u BAM prema kursnoj listi CB BiH na dan 4.3.2011. godine.34 Dana 1.7.2010. došlo je do promjene u stopama poreza na dohodak.35 http://www.dz-rs.si/index.php?id=101&sm=k&q=Davek+na+dohodek&mandate=-1&o=20&unid=SZ|C12563A400338836C12572140027C00F&showdoc=1, član

12236 Iznosi su preračunati iz EMU u BAM prema kursnoj listi CB BiH na dan 4.3.2011. godine.37 Iznosi su preračunati iz RSD u BAM prema kursnoj listi CB BiH na dan 1.7.2010. godine.38 Dr Dragan Mikerević: Finansijski menadžment, četvrto izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Ekonomski fakultet u Banjoj Luci i Finrar, Banja Luka, 2011, str. 33.39 Saopštenje Republičkog zavoda za statistiku Republike Srpske, broj: 9/09, 26.01.2009. godine.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

18

300 KM mjesečno. Istovremeno, nezaposlenost u 2009. u odnosu na 2008. godinu porasla je za 3,28%40. U krajnjoj instanci, sve to je uticalo na smanjenje prihoda po osnovu ovog poreza. U 2010. godini dolazi do daljeg pada prihoda po osnovu ovog poreza, umanjuje se dodatno lični odbitak, a nezasposlenost i dalje raste.

U takvim uslovima vlada se odlučuje na povećanje stope poreza na dohodak kao i povećanje stope doprinosa kako bi ublažila defi cit budžeta iako znamo da to dovodi ionako nekonkurentnu privredu u još teži položaj. Ekspanzivni fi skalni stav tokom perioda ekonomskog rasta kreirao je u Republici Srpskoj troškovnu zavisnost. U periodu krize pod dejstvom automatskih stabilizatora došlo je do pada prihoda dok je veliki dio javnih rashoda ostao nepromijenjen, kao što su bruto plate, penzije, i drugi tekući i kapitalni rashodi. U toku 2007. i 2008. godine privatna potrošnja je bila iznad potencijala, pa je i rast u platama bio nerealan. Ovdje je potrebno da se osvrnemo i na prosječne plate u Republici Srpskoj koje su u proteklom periodu konstantno rasle. Mišljenja su ekonomista da su ove plate u našoj Republici nerealne s obzirom na druge makroekonomske pokaza-telje. Republika Srpska je, poslije Hrvatske, zemlja sa najvećom prosječnom platom u jugoistočnoj Evropi. Visok prosjek posljedica je velike zasposlenosti u javnoj administraciji, gdje poslije Francuske i Belgije, Bosna i Hercegovina zauzima treće mjesto u Evropi po

učešću ukupnog broja zaposlenih u javnoj upravi41. Nadalje, postoje izražene razlike između prosječnih plata u javnoj administraciji i privrednim granama. Poslije javne administracije, najveći prosjek plata imaju zaposleni u zdravstvu i obrazovanju, koji se opet fi nan-siraju iz budžeta. Iako je Vlada još 2009. godine donijela odluku o smanjenju plata u javnoj upravi te zabrani zapošljavanja u istoj, učešće bruto plata budžetskih korisnika u ukupnim rahodima raslo je sa 30% u 2007. godini na 37% u 2008, da bi se u preostalom periodu ovaj procenat održavao na nivou od 39%.

S obzirom na prethodno, može se reći da povećanje poreza na dohodak neće povećati prihode u budžetu. Tako je za 2011. godinu projektovan rast prihoda po osnovu poreza na dohodak za samo 3,03% iako je dohodak sa 8% uvećan na 10%, te je i osnovni lični odbitak sa 250 KM sveden na nulu. Razlog leži u činjenici što po-većanje bruto plata zaposlenih u javnoj upravi dovodi istovremeno do povećanja rashoda u budžetu po osnovu bruto plata i povećanja prihoda po osnovu poreza. Što se tiče povećanja stope doprinosa, doći će do malog povećanja prihoda fondova, vlada će po tom osnovu manje subvencionisati ove fondove, te se na bazi ukupne konsolidacije države efekti neće ni vidjeti. Ono što će se sigurno uočiti je težak položaj privrede kojoj su i najmanja povećanja poreza pitanje opstanka na tržištu.

40 Prema evidenciji Zavoda za zapošljavanje Republike Srpske.41 IMF: Bosnia and Herzegovina: Selected issues; Novembar 2010.42 Za razliku od prve četiri posmatrane godine, gdje su podaci preuzeti iz Izvještaja o izvršenju budžeta za posmatranu godinu, za posljednju godinu izvor podataka

predstavlja Plan budžeta Republike Srpske za 2011. godinu.43 Pošto Izvještaj o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2010. godinu trenutno nije javno dostupan, te Plan budžeta za 2011. godinu ne raspolaže podacima koji bi

omogućili da se pozicija „Indirektni porezi van JR UIO“ detaljno razloži, nije se bilo u mogućnosti analitički prikazati tadašnju poziciju kao što je to urađeno za prve tri posmatrane godine. Iz istog razloga nisu dostupni podaci o ostalim poreskim prihodima, te o posebnim prihodima za 2010. godinu.

Tabela 4. Budžetski prilivi i prihodi Republike Srpske

2007. 2008. 2009. 2010. 2011.42

A. IZVORNI PRIHODI

I Poreski prihodi

1. Indirektni porezi

1.1. JR UIO

1.2. Indirektni porezi van JR UIO

a) Promet proizvoda i usluga

b) Porez na željeznički saobraćaj

c) Akcize

d) Carine

e) Takse na naftne derivate

2. Direktni porezi

a) Porez na dohodak i lična primanja

b) Porez na dobit

c) Porez na imovinu

3. Ostali poreski prihodi

II Neporeski prihodi

1.334.110.759

1.188.370.889

1.009.294,348

993.028.298

16.266.050

11.471.336

2.814.191

1.622.458

95.715

262.350

175.138.615

91.206.811

68.063.399

15.868.405

3.937.926

145.739.870

1.507.280.006

1.343.981.101

1.035.917.403

1.019.994.767

15.922.636

11.140.771

2.349.844

2.243.733

77.560

110.728

299.114.319

170.170.252

118.358.501

10.585.566

8. 949.379

163.298.905

1.379.212.438

1.150.698.056

883.820.185

865.990.493

17.829.692

12.552.649

2.981.373

2.010.696

63.672

221.302

264.726.516

116.194.515

137.918.190

10.613.811

2.151.355

228.514.382

1.339.500.000

1.196.900.000

950.800.000

943.800.000

7.000.00043

-

-

-

-

-

246.100.000

115.500.000

119.800.000

10.800.000

-

142.600.000

1.356.730.000

1.247.200,000

1.000.200.000

996.200.000

4.000.000

-

-

-

-

-

247.000.000

119.000.000

117.000.000

11.000.000

-

109.530.000

B. POSEBNI PRIHODI 30.404.668 29.192.175 24.665.532 - 25.920.000

C. UKUPNO DOMAĆI PRIHODI 1.364.515.427 1.536.472.181 1.403.877.970 1.339.500.000 1.382.650.000

D. FINANSIRANJE 40.276.631 23.025.278 152.222.524 204.200.000 217.350.000

E. Ukupna budžetska sredstva 1.404.792.058 1.559.497.459 1.556.100.494 1.543.700.000 1.600.000.000

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

19

Tabela 5. Budžetski prilivi i prihodi Republike Srpske – lančani indeks

2007. 2008. 2009. 2010. 2011.

A. IZVORNI PRIHODI

I Poreski prihodi

1. Indirektni porezi

1.1. JR UIO

1.2. Indirektni porezi van JR UIO

a) Promet proizvoda i usluga

b) Porez na željeznički saobraćaj

c) Akcize

d) Carine

e) Takse na naftne derivate

2. Direktni porezi

a) Porez na dohodak i lična primanja

b) Porez na dobit

c) Porez na imovinu

3. Ostali poreski prihodi

II Neporeski prihodi

1.334.110.759

1.188.370.889

1.009.294.348

993.028.298

16,266,050

11.471.336

2.814.191

1.622.458

95.715

262.350

175.138.615

91.206.811

68.063.399

15.868.405

3.937.926

145.739.870

112,98

113,09

102,64

102,72

97,88

97,12

83,50

138,29

81,03

42,21

170,79

186.58

173,89

66,71

227,26

112,05

91,50

85,61

85,31

84,90

111,97

112,67

126,88

89,61

82,09

199,86

88,50

68,28

116,53

100,27

24,04

139,94

97,12

104,02

107,58

108,99

39,25

-

-

-

-

-

92,96

99,40

86,86

101,75

-

62,40

101,29

104,20

105,20

105,55

57,14

-

-

-

-

-

100,37

103,03

97,66

101,85

-

76,81

B. POSEBNI PRIHODI 30.404.668 96,01 84,49 - -

C. UKUPNO DOMAĆI PRIHODI 1.364.515.427 112,60 91,37 95,41 103,22

D. FINANSIRANJE 40.276.631 57,17 661,11 134,15 106,44

E. Ukupna budžetska sredstva 1.404.792.058 111,01 99,78 99,20 103,65

Tabela 6. Budžetski prilivi i prihodi Republike Srpske – procenti u odnosu na ukupan domaći prihod

2007. 2008. 2009. 2010. 2011.

A. IZVORNI PRIHODI

I Poreski prihodi

1. Indirektni porezi

1.1. JR UIO

1.2. Indirektni porezi van JR UIO

a) Promet proizvoda i usluga

b) Porez na željeznički saobraćaj

c) Akcize

d) Carine

e) Takse na naftne derivate

2. Direktni porezi

a) Porez na dohodak i lična primanja

b) Porez na dobit

c) Porez na imovinu

3. Ostali poreski prihodi

II Neporeski prihodi

97,77

87,09

73,97

72,78

1,19

0,84

0,21

0,12

0,01

0,02

12,84

6,68

4,99

1,16

0,29

10,68

98,10

87,47

67,42

66,39

1,03

0,73

0,15

0,15

0,01

0,01

19,47

11,08

7,70

0,69

0,58

10,63

98,24

81,97

62,96

61,69

1,27

0,89

0,21

0,14

0,005

0,02

18,86

8,28

9,82

0,76

0,15

16,28

100

89,35

70,98

70,45

0,52

18,37

8,62

8,94

0.80

-

10,64

98,13

90,20

72,34

72,05

0,29

-

-

-

-

-

17,86

8,61

8,46

0,80

-

7,92

B. POSEBNI PRIHODI 2,23 1,90 1,76 - 1,87

C. UKUPNO DOMAĆI PRIHODI 100 100 100 100 100

D. FINANSIRANJE 2,95 1,50 10,84 15,24 15,72

E. Ukupna budžetska sredstva 102,95 101,50 110,84 115,24 115,72

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

20

Potrebno je navesti i podatak da su ukupni domaći prihodi u 2009. godini opali za 8,63% u odnosu na prethodnu godinu, odnosno za iznos od 132.594.211 KM. S druge strane, pozicija “Finansiranje” povećala se za 561,11%, što u apsolutnom iznosu iznosi 129.1970.246. Izvor povećanja ove pozicije nalazi se u odo-brenim inostranim kreditima, što govori da je zaduženost u 2009. godini u odnosu na prethodnu godinu porasla. Sve to se na kraju odrazilo na iznos ukupnih budžetskih sredstava, koji je ostao gotovo nepromijenjen. Isti scenario važi i za 2010. godinu, gdje je spoljni dug uvećan za dodatnih 51.977.476 KM, dok se za 2011. godinu projektuje rast zaduženja od 6,44%.

ZAKLJUČAK

Pogođene krizom, zemlje širom svijeta su u proteklom periodu nastojale da prvenstveno mjerama fi sklane politike utiču na sti-mulisanje potrošnje i rast investicija kako bi podstakle ekonomski rast i u krajnjoj instanci umanjile budžetski defi cit. Specifi čnosti svake zemlje uslovljavale su akcije koje su vlade preduzimale. Težište ovog rada su mjere u oblasti poreza; prvenstveno poreza na dohodak, socijalnih doprinosa i poreza na dobit. Kao i u većini zemalja u okruženju, i u Republici Srpskoj nije došlo do promjene stope poreza na dobit koja je ostala među najnižim u Evropi u visini od 10%. Politika niskog poreza na dobit usmjerena je ka privlačenju stanih ulaganja, što je našoj zemlji od izuzetne važnosti.

Međutim, u oblasti oporezivanja dohotka i doprinosa u proteklom periodu zabilježen je stalni rast ovih stopa, da bi početkom 2011. godine stopa poreza na dobit porasla za dva procentna poena, kao i stope doprinosa, sa ukidanjem neoporezivog dijela dohotka. Suočena sa padom prihoda, Vlada je preduzela ove mjere iako je i sama pro-jektovala porast prihoda po ovim osnovama za svega 3%. Neznatan porast prihoda po ovom osnovu uz povećanje stope poreza logično je kada se imaju u vidu sljedeće činjenice. U Republici Srpskoj broj zasposlenih koji se fi nansiraju iz budžeta Republike predstavlja oko 28% od ukupnog broja zaposlenih, te povećanje bruto plata ne dovodi do promjena u budžetu zbog jednakog uticaja i na prihodnu i na rashodnu stranu. Nadalje, visoke plate javne administracije u odnosu na ostatak privrede ukazuju na to da se iz privrede neće generisati značajno povećanje prihoda. Na primjer, prosječna neto plata u decembru 2010. godine u državnoj upravi iznosila je 1055 KM, dok je u poljoprivredi, građevinarstvu ili prerađivačkoj industriji iznosila oko 580 KM.

S druge strane, privreda, koja se nalazi i onako u teškoj situaciji, i još se nije oporavila od uticaja krize, teško može podnijeti i najmanje povećanje poreza po bilo kom osnovu. Sljedeća prijetnja uzrokovana povećanjem poreza na dohodak jeste povećanje sive ekonomije. Imajući u vidu broj nezaposlenih te broj penzionera, država bi trebalo da preduzme akcije podsticanja privrede, koja nosi najveći teret, umjesto da mjerama poreske politike dovodi do njenog destimulisanja.

LITERATURA

1. Angelov, Djankov: Tax Stimulus as Crisis Response, World bank publication, January 2009.

2. Callan, Nolan, Walsh: The Economic Crisis, Public Sector Pay, and the Income Distribution; Paper for IZA/OECD Conference, Paris, February 2009

3. Dolls, Fuest, Peichl: Automatic Stabilizers, Economic Crisis and Income Distribution in Europe; The Institute for the Study of Labor Bonn, April 2010

4. Kyrili, Martin: The Impact of the Global Economic Crisis on the Budgets of Low-Income Countries; A research report for Oxfam Development Finance International; July 2010

5. Mikerević, dr Dragan: “Finansijski menadžment”, četvrto izmi-jenjeno i dopunjeno izdanje, Ekonomski fakultet u Banjoj Luci i FINRAR, Banja Luka 2011.

6. Raičević Božidar, Javne fi nansije, Ekonomski fakultet, Beograd, 2005.

7. Stiglitz E. Joseph: “Ekonomija javnog sektora”, Ekonomski fa-kul tet Beograd, Beograd 2004.

8. Weil, David N. 2008. “Fiscal Policy”, Library of Economics and Liberty, The Concise Encyclopedia of Economics, http://www.econlib.org/library/Enc/FiscalPolicy.html.

9. Deloitte: Tax responses to the global economic crisis, 2009.

10. KPMGs corporate and indirect tax survey 2010. www.kpmg.com/LU/en/IssuesAndInsight

11. KPMGs individual income tax and social security rate survey 2010. www.kpmg.com/Global/en/IssuesAndlnsig

12. IMF: Bosnia and Herzegovina: Selected issues; Novembar 2010.

Summary

Both in terms of economic expansion and in recession, the state apparatus at its disposal has instruments which can infl uence macroe-conomic and microeconomic aggregates. With these instruments in direct and indirect ways, is ensured implementation of economic and social objectives, and desired levels of economic growth. Tax policy in recession is particulary emphasized as an important instrument of fi scal policy. Keeping the tax incentive policy through tax reform, lowering tax rates, changes in tax bases and the introduction of tax incentives encourages recovery and enables the development of the economy. On the other hand, the state must cover the part of the burden, which is primarily refl ected in the reduction of budgetary infl ow. This paper analyzes taken measures of tax policy of Republic of Srpska in the years of current crisis, which are refl ected in changes of direct taxes. We observe the effects of the resulting conduct of tax policy and their impact on businesses. Also, the tax policy of Republic of Srpska is analyzed through comparison with the tax measures taken in the entity of Federation of Bosnia and Herzegovina, District of Brcko, surrounding countries, EU and OECD countries. Finally, this paper observes and analyzes the impact of tax policy on the level and structure of local budget infl ux of Republic of Srpska.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

21

21

UVOD

Javni sektor predstavlja jedan od osnovnih segmenata državne ak-tivnosti, koja za poverene društvene funkcije pribavlja i troši ma-te rijalna sredstva, u svrhu ostvarivanja opštekorisnih ciljeva. Po red državnih funkcija, budžetom ili drugim pravnim aktom ko jim se regulišu javni rashodi, obezbeđuje se fi nansiranje i drugih fun kcija: podsticaji razvoja privrede, penzije, zdravstvena zaštita, zaš tita za slučaj nezaposlenosti i drugo.

Termin “javni sektor’’ u smislu fi nansijskog izveštavanja, po dra zu meva nacionalne vlade, regionalne uprave (pokrajinske, te ri to rijalne), lokalne uprave (gradske, opštinske) i slične državne sub jekte (agen cije, odbore, komisije), koji su korisnici budžetskih sred stava. Osnovne karakteristike subjekata javnog sektora su: fi nansiranje iz javnih prihoda i funkcio-ni sanje u javnom in te re su. Neefektivnost, neefi kasnost jav nog sek-tora, kao i loše inves ti ci one odluke u javnom sektoru imaju da le-ko sežne posledice na sta nje nacije u celini. Naznačene činjenice su dovoljan razlog za dostupnost informacija o poslovanju javnog sektora, odnosno za transparentne fi nansijske izveštaje na osnovu kojih pojedini sub jekti javnog sektora, kao i javni sektor u celini, po-

re skim obvez nicima i drugim korisnicima fi nansijskih izveštaja polažu ra čun u vezi sa na činom upotrebe poverenih sredstava i ostvarenim per for mansama.

Razvoj računovodstva u javnom sektoru usmerava se u pravcu promovisanja budžetiranja, unapređenog godišnjeg izveštavanja putem prezentovanja fi nansijskih izveštaja opšte namene. Od pa-sivnog posmatranja i izveštavanja o promenama i raspodeli go to-vine, računovodstvo se usmerava ka analizi i planiranju budućih promena, što je stvorilo pretpostavke za značajne promene u jav-nom sektoru i povezanim organizacijama. Održiv privredni rast i dru-štvenu stabilnost može da obezbedi samo transparentna vla da. Me-đunarodni računovodstveni standardi za javni sektor pred stavljaju instrument koji treba da omogući poređenje između raz ličitih vlada.

Kod subjekata javnog sektora evidencije se vrše u okviru bu dž et skog računovodstva kojim treba da se obezbedi raču no vodstvo prihoda, pre uzetih obaveza i rashoda direktnih i in di rek tnih budžetskih ko ris-nika budžetskih sredstava. Budžetsko ra čunovodstvo, takođe, treba da obezbedi poštovanje zakonske regulative i administrativene kontrole nad upotrebom budžetskih sredstava. Budžetsko računovodstvo, da-kle, evidentira: odobren budžet konkretnog entiteta (aproprijaciju, ras -

Rada Stojanović dipl. ek.*

Međunarodni računovodstveni standardi za javni sektor kao instrument harmonizacije fi nansijskih izveštaja entiteta javnog sektora

RezimeOsnovni političko-ekonomski cilj jeste blagostanje društva u dugoročno održivom razvoju i uz ravnomernu raspodelu nacionalnog dohot-ka. Javni sektor je neizostavni deo ekonomske aktivnosti svih zemalja u svetu, a rashodi ovog sektora u poslednjih 50 godina učestvuju u bruto domaćem proizvodu u rasponu od približno 15% do 35%. Reč je o segmentu socijalne i ekonomske aktivnosti koji je pod kontrolom države i treba da obezbedi dobra koja se smatraju ključnim za funkcionisanje jedne društvene zajednice, kao što su nacionalna odbrana, obrazovanje, kultura, socijalna i zdravstvena zaštita. Sredstva koja omogućavaju to ključno funkcionisanje ostvaruju se putem javnih prihoda: porezi, akcize, takse, carine. Međunarodni računovodstveni standardi za javni sektor koji se primenjuju na fi nansijske izveštaje opšte namene, sastavljene na obračunskoj računovodstvenoj osnovi, putem svoje međunarodne konvergencije i putem aktivnog istupanja u cilju zaštite javnog interesa kvalitetom fi nansijskog izveštavanja predstvljaju instrument i meru harmonizacije fi nansijskih izveštaja.

Zaštita javnog interesa predstavlja neophodan uslov za održanje poverenja poreskih obveznika, kao najvećih investitora entiteta u javnom sektoru, pa samim tim i za održanje i razvijanje osnovnih atributa države.

* Urednik časopisa “Računovodstvo’’ i organizator kontinuirane edukacije u Savezu računovođa i revizora Srbije.

UDK 336.763.1:005.334 PREGLEDNI RAD

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

22

22

podele), zatim preuzete obaveze, kao i obaveze prema do bav ljačima, ugovore, ne izmirene obaveze i sve isplate u skladu sa kla si fi kacijom izdataka. Država u funkciji ostvarenja defi nisanih ciljeva ekonomske, fi s kal-ne i socijalne politike, kroz svoju regulatornu, ekonomsku i dis tri -butivnu funkciju vrši transfer značajnih sredstava od privatnog ka javnom sektoru. Sagledavanje oblika i obima aktivnosti države vrši se na osnovu statističkih informacija o celokupnoj ekonomskoj ak-tiv nosti nacionalne ekonomije i javnog sektora u celini ili nje govih podsektora, kao konstituivnih elemenata. Ove informacije se pre-zen tuju u statističkim izveštajima koji se pripremaju na bazi me to-do logije zasnovane na statističkim standardima fi nansijskog izveš-ta vanja. Međunarodni statistički standardi fi nansijskog izveš ta vanja obuh vataju: Sistem nacionalnih računa Ujedinjenih nacija (United Nations System of National Accounts-UNSNA 1993 ili SNA 1993) Eurostatov 1995 Evropski sistem računa (1995 Europen System of Accounts-ESA1995) i Statistiku državnih fi nansija (The Government Financial Statistics 2001-GFS 2001) Međunarodnog monetarnog fonda1. S obzirom na osnovnu temu ovog rada, fi nan sij ski izveštaji zas novani na ovim standardima nisu predmet ovog rada.

1. DONOŠENJE MEĐUNARODNIH RAČUNOVODSTVENIH STANDARDA ZA JAVNI SEKTOR

S obzirom na to da u mnogim zemljama postoji nedostatak kon-kret nije re gulative u vezi sa fi nansijskim izveštavanjem subjekata jav nog sektora, zatim zbog činjenice da su aktuelne veoma raz li-či te prak se fi nansijskog izveštavanja u javnom sektoru, kao i zbog har mo nizacije ovog izveštavanja i stvaranja uslova za uporedivost fi nan sij skih izveštaja entiteta javnog sektora u okviru Međunarodne fe deracije računovođa (IFAC)2 1996. godine osnovan je Odbor za Me đunarodne računovodstvene standarde za javni sektor (IPSASB-International Public Sector Accounting Standards Board, u daljem tekstu: Odbor)3.

Odbor funkcioniše pod okriljem IFAC kao nezavisno telo koje donosi standarde za javni sektor. On svoje ciljeve ostvaruje:

- objavljivanjem Međunarodnih računovodstvenih standarda za javni sektor (MRS JS- IPSAS);

- promovisanjem njihovog prihvatanja i međunarodne harmoni-za cije sa ovim standardima; i

- objavljivanjem drugih dokumenata koji pružaju uputstva u ve zi sa pitanjima koja se odnose na fi nansijsko izveštavanje u jav-nom sektoru.

Odbor u postupku razvijanja i donošenja MRS JS sarađuje sa:

- Odborom za Međunarodne računovodstvene standarde (IASB);- profesionalnim računovodstvenim organizacijama i - drugim organizacijama zainteresovanim za fi nansijsko izve šta -

vanje u javnom sektoru (UN, UNESCO, Svetska banka, Među-na rodni monetarni fond i druge).

Međunarodni standardi za javni sektor su visokokvalitetni globalni standardi fi nansijskog izveštavanja namenjeni entitetima u javnom sektoru, osim javnih preduzeća. Ovi standardi treba da omoguće har monizaciju nacionalne i međunarodne regulative, odnosno jed-

noo braznost fi nansijskog izveštavanja na globalnom nivou. Oni su suš tinski usredsređeni na principe i prakse izveštavanja, a njihovo donošenje izvršeno je u cilju stvaranja održivog računovodstvenog sistema čiji rezultat su pouzdani i transparentni fi nansijski izveštaji.

Donošenjenje i promovisanje MRS JS povezano je sa:

- opredeljenjem Međunarodne federacije računovođa da utiče na odgovornost javnog sektora putem razvoja računovodstvenih standarda i njihovog privhatanja;

- činjenicom da računovodstvo obezbeđuje sredstva (oruđa) za efektivnu komunikaciju između zainteresovanih strana;

- činjenicom da uvođenje računovodstva na obračunskoj osnovi (za snovanog na nastalim događajima) zahteva da fi nansijski izve štaji uključuju izveštaj o fi nansijskom položaju, izveštaj o per formansama, zatim izveštaj o gotovinskim tokovima i iz veš-taj o promenama u neto imovini, odnosno kapitalu.

Odgovornost prema javnosti, koja treba da zauzima značajno me -sto u poslovanju subjekata javnog sektora zahteva nove pris tu -pe u izveštavanju koji mogu da se postignu primenom MRS JS. Prihvatanje i primena MRS JS ne sprečava javni sektor da pri pre-ma i neke druge izveštaje u skladu sa internim potrebama. Od-bor za međunarodne računovodstvene standarde za javni sektor je formulisao dve kategoroje standarda: MRS JS, koji su zasnovani na obračunskoj računovodstvenoj osnovi (31 MRS JS), i standard koji je zasnovan na gotovinskoj osnovi.

2. KONVERGENCIJA MEĐUNARODNIH STANDARDA ZA JAVNI SEKTOR I MEĐUNARODNIH RAČUNOVODSTVENIH STANDARDA KOJI SE PRIMENJUJU U PRIVREDI

Objavljivanje Međunarodnih računovodstvenih standarda za javni sektor zasnovanih na obračunskoj osnovi, kao opštih konvencija, pravila i procedura neophodnih za defi nisanje računovodstvene prakse javnog sektora, započeto je 2000. godine objavljivanjem MRS JS 1-Prezentacija fi nansijskih izveštaja. Do 2010. godine ukupno je objavljen 31 Međunarodni računovodstveni standard za javni sektor. Ovi standardi zasnivaju se na odgovarajućim Me đu-na rodnim računovodstvenim standardima, odnosno preuzeli su od njih osnovne principe priznavanja i vrednovanja bilansnih stavki, ali sadrže dodatne komentare, defi nicije i specifi čne ter mi ne, kako bi bila omogućena njihova primena na javni sektor. Međunarodni računovodstveni standardi, odnosno Međunarodni standardi fi nan-sij skog izveštavanja (MRS/MSFI) primenjuju se na fi nansijske iz-veštaje opšte namene svih profi tno orijentisanih entiteta.Javna preduzeća predstavljaju posebnu kategoriju subjekata ko-ji imaju specifi čan položaj u ostvarivanju svojih funkcija, spe ci-fi čne probleme sa kojima se suočavaju. Nezavisno od toga što su osnovana od strane subjekata javnog sektora, s obzirom na to da su pro fi t no orijentisana, javna preduzeća primenjuju MRS/MSFI. Javna pre duzeća karakteriše sledeće:- osnovana su od strane entiteta javnog sektora, - dato im je pravo na samostalno upravljanje sredstvima, - prodaju robu ili usluge od opštedruštvenog značaja,

1 Mr D. Jović, Standardizacija i harmonizacija fi nansijskog izveštavanja entiteta javnog sektora, Zbornik radova, 41. Simpozijum SRRS, Zlatibor 2010.2 Međunarodna federacija računovođa osnovana je 1977. godine, danas ima oko 160 članica iz preko 120 zemalja sveta, ova organizacija okuplja preko 2,5 miliona

računovođa. Ova asocijacija u svom statutu kao osnovnu misiju ima naznačeno sledeće: usmerenost ka javnom intertesu; jačanje računovodstvene profesije na globalnom nivou i doprinos razvoju jake međunarodne ekonomije; uspostavljanje i promovisanje poštovanja profesionalnih standarda visokog kvaliteta, kao i aktivnosti na međunarodnom prihvatanju tih standarda.

3 Odbor za Međunarodne računovodstvene standarde za javni sektor ima 18 članova koji se sastaju tri puta u toku godine; svi materijali koji se razmatraju na sastancima dostupni su javnosti. U okviru Odbora organizovana je konsultativna grupa koja ima savetodavni karakter i funkcioniše na regionalnom principu pretežno kao elektronski forum u cilju usmeravanja razvoja, harmonizacije i primene međunarodne regulative za javni sektor.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

23

23

- ne oslanjaju se na nastavak fi nansiranja od strane entiteta jav-nog sektora,

- njihovo poslovanje je pod kontrolom entiteta javnog sektora.

Bitna karakteristika javnih preduzeća je odgovornost prema os ni-va ču, subjektu javnog sektora, ali i prema javnosti (odgovornost pre ma javnosti potvrđuje i česta pojava javnog reagovanja građana usled nezadovoljstva poslovanjem javnih preduzeća čija delatnost je uslovljena javnim interesom (obavljaju delatnosti od opšteg in-teresa). Delatnosti usmerene na opšti interes su: proizvodnja, pre-nos i distribucija električne energije; proizvodanja i prerada uglja; is traživanje, proizvodnja, prerada, transport i distribucija nafte i pri-rodnog tečnog gasa; promet naftom i derivatima nafte; železnički, po štanski i vazdušni saobraćaj; telekomunikacije; izdavanje udž-be nika; eksploatacija, upravljanje, zaštita i unapređenje dobara od opšteg interesa (vode, putevi, mineralne sirovine, šume, plovne reke,

jezera, obale, divljač) i komunalne delatnosti. Pored navedenog, tu su i delatnosti od strateškog značaja za državu, kao i delatnosti neophodne za rad državnih organa i lokalne samouprave. MRS JS namenjeni su subjektima javnog sektora koji nisu profi tno orije ntisani. Za razliku od MRS/MSFI, koji imaju za cilj da štite ula-gače i poverioce van subjekata javnog sektora, MRS JS su pro-mo visani zbog poboljšanja položaja građana koji predstavljaju naj z načajnije korisnike fi nansijskih izveštaja javnog sektora. MRS/MSFI ne mogu biti direktno primenjeni na subjekt javnog sektora zbog toga što ne tetiraju određena pitanja koja su od značaja za poslovanje subjekata javnog sektora, kao i zbog toga što određena pitanja tretirana u njima treba da budu detaljnije razrađena i adekvatnije prilagođena za potrebe javnog sektora.S obzirom na to da su MRS JS zasnovani na MRS/MSFI, u nastavku se da je tabela koja ukazuje na njihovu konvergenciju.

Međunarodni računovodstveni standardi za javni sektor (MRS JS- IPSAS)

Odgovarajući Međunarodni računovodstveni standardi (MRS/MSFI - IAS/IFRS)

MRS JS 1 – Prezentacija fi nansijskih izveštaja MRS 1 – Prezentacija fi nansijskih izveštaja

MRS JS 2 – Izveštaj o novčanim tokovima MRS 7 – Izveštaj o novčanim tokovima

MRS JS 3 – Računovodstvene politike, promene računovodstvenih procena i greške

MRS 8 – Računovodstvene politike, promene računovodstvenih procena i greške

MRS JS 4 – Učinci promena kurseva stranih valuta MRS 21 – Učinci promena kurseva stranih valuta

MRS JS 5 – Troškovi pozajmljivanja MRS 23 – Troškovi pozajmljivanja

MRS JS 6 – Konsolidovani i pojedinačni fi nansijski izveštaji MRS 27 – Konsolidovani i pojedinačni fi nansijski izveštaji

MRS JS 7 – Ulaganja u pridružene entitete MRS 28 – Investicije u pridružene entitete

MRS JS 8 – Učešća u zajedničkim ulaganjima MRS 31 – Učešća u zajedničkim poduhvatima

MRS JS 9 – Prihod iz transakcija razmene MRS 18 – Prihodi

MRS JS 10 – Finansijsko izveštavanje u hiperinfl atornim privredama MRS 29 – Finansijsko izveštavanje u hiperinfl atornim privredama

MRS JS 11 – Ugovori o izgradnji MRS 11 – Ugovori o izgradnji

MRS JS 12 – Zalihe MRS 2 – Zalihe

MRS JS 13 – Lizing MRS 17 – Lizing

MRS JS 14 – Događaji nakon datuma izveštavanja MRS 10 – Događaji nakon datuma bilansa stanja

MRS JS 15 – Finansijski instrumenti: obelodanjivanje i prezentacija MRS 32 – Finansijski instrumenti: obelodanjivanje i prezentacija4

MRS JS 16 – Investiciona imovina MRS 40 – Investicione nekretnine

MRS JS 17 – Nekretnine, postrojenja i oprema MRS 16 – Nekretnine, postrojenja i oprema

MRS JS 18 – Izveštavanje po segmentima MSFI 8 – Segmenti poslovanja

MRS JS 19 – Rezervisanja, potencijalne obaveze i potencijalna imovina MRS 37 – Rezervisanja, potencijalne obaveze i potencijalna imovina

MRS JS 20 – Obelodanjivanje povezanih strana MRS 24 – Obelodanjivanje povezanih strana

MRS JS 21 – Umanjenje vrednosti imovine koja ne generiše gotovinu MRS 36 – Umanjenje vrednosti imovine

MRS JS 22 – Obelodanjivanje informacija o opštem državnom sektoru -

MRS JS 23 – Prihodi od transakcija koje nisu transakcije razmene (porezi i prenosi)

-

MRS JS 24 – Prezentacija budžetskih informacija u fi nansijskim izveštajima

-

MRS JS 25 – Primanja zaposlenih MRS 19 – Primanja zaposlenih

MRS JS 26 – Umanjenje vrednosti imovine koja generiše gotovinu MRS 36 – Umanjenje vrednosti imovine

MRS JS 27 – Poljoprivreda MRS 41 – Poljoprivreda

4 Reč je o MRS 32 – Finansijski instrumenti: obelodanjivanje i prezentacija, u obliku koji je ovaj standard imao posle revidiranja 1998, kasnije izmene ovog standarda paralelno su propraćene sadržajem MRS JS 28 i MRS JS 30.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

24

24

3. KVALITATIVNE KARAKTERISTIKE MEĐUNARODNIH RAČUNOVODSTVENIH STANDARDA ZA JAVNI SEKTOR

MRS JS, kao instrument harmonizacije fi nansijskog izveštavanja u javnom sektoru, predstavljaju skup pravila i procedura visokog kva-liteta, koje se primenjuju na priznavanje, vrednovanje, prezentaciju i obelodanjivanje bilansih stavki javnog sektora. Ovi standardi pred -stavljaju bitan faktor u procesu poboljšanja transaparentnosti po-slo vanja javnog sektora, koji je sa jedne strane usmeren na zaštitu in vestitora (odnosno građana-poreskih obveznika), a sa druge na poboljšanje efi kasnosti javnog menadžmenta.

Opštu karakteristiku sadržaja svih MRS JS predstavlja njihova struk tura koja je zasnovana na strukturi MRS/MSFI, što za svaki stan dard podrazumeva sledeće strukturne elemente: cilj; delokrug; de fi nicije zatim sledi razrada osnovnog predmeta sadržaja stan dar-da obelodanjivanje i datum početka primene. Određeni standardi sa drže i uputstva za primenu i osnovu za zaključivanje, odnosno de love koji dodatno pojašnjavaju osnovni sadržaj standarda.

Uprkos tome što je sadržaj MRS JS zasnovan na sadržaju MRS/MSFI, prisutne su razlike između ova dva seta računovodstvenih stan darda, koje se manifestuju u sledećem:

- MRS JS u odnosu na MRS/MSFI sadrže dodatne komentare us merene na primenu ovih standrda na javni sektor;

- MRS JS sadrže drugačije defi nicije u odnosu na MRS/MSFI;

- MRS JS koriste drugačiju terminologiju za nazive fi nansijskih izveštaja u odnosu na MRS/MSFI i

- MRS JS sadrže zahteve za dodatna obelodanjivanja u odnosu na zahteve MRS/MSFI.

U pogledu ilustrovanja primene standarda, takođe, postoje razlike u prisustvu tih ilustracija, kao pratećih delova standarda, jer, po pra vilu, MRS JS sadrže ilustracije za primenu standarda, što ni je uvek slučaj sa MRS/MSFI. Pored naznačenih opštih razlika, po je-dini MRS JS se dodatno razlikuju u konkretnim smernicama u od-no su na standarde na kojima su zasnovani. Najznačajnije razlike se navode u nastavku.

MRS JS 1 – Prezentacija fi nansijskih izveštaja propisuje osnovu za prezentaciju fi nansijskih izveštaja (putem propisivanja njihove strukture i minimuma zahteva u vezi sa njihovim sadržajem). On sadrži komentare o pravovremenosti fi nansijskih izveštaja i o od-go vornosti za pripremu fi nansijskih izveštaja, što nije prisutno u MRS 1. Ovaj standrd eksplicitno ne sprečava prezentaciju stavki pri hoda i rashoda koje predstavljaju vanredne stavke, dok MRS 1 za branjuje prezentaciju vanrednih prihoda i rashoda.

MRS JS 2 – Izveštaj o novčanim tokovima, propisuje izveštaj o novčanim tokovima, na osnovu njega se identifi kuju izvori pri li va gotovine i stavke na koje je utrošena gotovina. Reč je o informacijama

koje predstavljaju osnov za sagledavanje od go vornosti za donošenje odluka, kao i sagledavanje održivosti akti vnosti entiteta (na bazi vre-men skog rasporeda i sigurnosti nov ča nih tokova). Strukturu izveštaja o tokovima gotovine čine tokovi go tovine iz poslovnih i investicionih ak tivnosti i tokovi gotovine iz aktivnosti fi nansiranja.

MRS JS 3 – Računovodstvene politike, promene računovod -

st ve nih procena i greške, propisuje kriterijume za izbor i pro me-nu računovodstvenih politika, promenu računovodstvenih procena i korekciju grešaka, kao i načina njihove evidencije. Njegov cilj je ste povećanje relevantnosti i pouzdanosti fi nansijskih izveštaja, kao i njihova uporedivost.

MRS JS 4 – Učinci kurseva promena stranih valuta propisuje na čin uključivanja transakcija u stranoj valuti i inostranih po slo va-nja u fi nansijske izveštaje entiteta, kao i način prevođenja fi nan sij-skih izveštaja u valutu za prezentaciju. On sadrži dodatnu pre laznu odredbu kojom se entitetu dozvoljava da kada prvi put pri menjuje MRS JS kumulativne razlike nastale usled prevođenja ko je nastaju na datum prve primene MRS JS proceni kao nulu, od nosno da ih ignoriše, dok ove smernice nisu sadržane u MRS 21.

MRS JS 5 – Troškovi pozajmljivanja ima za cilj propisivanje po-stu paka računovodstvenog obuhvatanja troškova pozamljivanja. On se razlikuje od MRS 23, na bazi koga je nastao, po tome što u vezi sa računovodstvenim tretmanom troškova pozajmljivanja upu ćuje na osnovni postupak (priznavanje troškova pozajmljivanja kao troškovi perioda) i na alternativni tretman ovih izdataka (kapitalizovanje), dok MRS 23 usmerava samo na jedan postupak – postupak kapitalizovanja (ne sadrži osnovni i alternativni pos tu-pa ka) u slučaju kada su ispunjeni odgovarajući uslovi.

MRS JS 6 - Konsolidovani i pojedinačni fi nansijski izveštaji

razlikuje se od MRS 27 po tome što ovaj standard dozvoljava en-ti tetima da koriste metod udela za računovodstveno obuhvatanje kon trolisanih entita u pojedinačnim izveštajima, dok MRS 27 ne daje takvu mogućnost, odnosno upućuje na vrednovanje ovih udela po nabavnoj vrednosti ili na njihovo vrednovanje u skladu sa MRS 39 kao fi nansijski instrumenti.

MRS JS 7 – Ulaganja u pridružene entitete pruža osnov za obra čun učešća u pridruženim entitetima, on se primenjuje samo na učešća u formalnoj strukturi kapitala koja podrazumeva akcijski kapital ili njegov ekvivalent (jasno određen oblik uloženog kapitala koji može biti odmeren). Ulaganja u pridružene entitete u konsolido vanim fi -nan sijskim izveštajima se računovodstveno obuhvataju prema me-todu udela (osim u slučaju izuzetaka naznačenih u pragrafu 19. ovog standarda). Ukoliko postoji razlika između troškova sticanja i učešća investitora u fer vrednosti neto imovine pridruženog en ti teta (bilo pozitivna ili negativna), ta razlika se evidentira kao gud vil. Ulaganje u pridruženi entitet u pojedinačnim fi nansijskim iz veštajima entiteta koji je izvršio ulaganje računovodstveno se obuh vata: korišćenjem metoda udela, po nabavnoj vrednosti ili kao fi nansijski instrument.

MRS JS 8 – Učešća u zajedničkim ulaganjima, se od MRS 31 raz li kuje po tome što ne razmatra primenljivost MSFI 3 i MSFI 5 , kao

MRS JS 28 – Finansijski instrumenti: prezentacija MRS 32 – Finansijski instrumenti: prezentacija

MRS JS 29 – Finansijski instrumenti: priznavanje i odmeravanje MRS 39 – Finansijski instrumenti: priznavanje i odmeravanje

MRS JS 30 – Finansijski instrumenti: obelodanjivanje MSFI 7 – Finansijski instrumenti: obelodanjivanje

MRS JS 31 – Nematerijalna imovina MRS 38 – Nematerijalna imovina

MRS JS 32 – Kombinovanje entiteta putem transakcija sa karakterom razmene5

MSFI 3 – Poslovne kombinacije

5 Procedura donošenja ovog standarda još uvek je u toku, izdat je njegov nacrt koji je dostavljen regulatornim telima i učinjen dostupnim javnosti.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

25

25

i po tome što sadrži prelaznu odredbu koja dozvoljava entitetima koji usvoje postupak proporcionalne konsolidacije da ne eliminišu sva salda i transakcije između učesnika zajedničkog ulaganja, njihovih kontrolisanih entiteta i entiteta koje zajednički kontrolišu u periodu od tri godine od datuma prvog usvajanja obračunske osnove računovodstva; MRS 31 ne sadrži ovu prelaznu odredbu.

MRS JS 9 – Prihod iz transakcija razmene se od MRS 18 razlikuje po tome što se njegovim sadržajem naglašava da se on ne odnosi na transakcije koje nisu transakcije razmene. Transakcije razmene su defi nisane kao transakcije u okviru kojih jedan entitet prima sredstva ili usluge, ili izmiruje obaveze davanjem približno jednake vrednosti (gotovine, dobara ili usluga ili pak korišćenja sredstava) direktno drugom entitetu.

MRS JS 11 – Ugovori o izgradnji se razlikuje od MRS 11 po tome što se primenjuje i na obavezujuće dogovore, kao i na ugovore zasnovane na troškovima i na nekomercijalne ugovore.

MRS JS 12 – Zalihe se razlikuju od MRS 2 po tome što prihvata činjenicu da se u javnom sektoru neke zalihe distribuiraju bez nak-na de ili po nabavnoj ceni, a zatim takve transakcije isključuje iz svog delokruga. Ovaj standard zahteva, kada se zalihe stiču kroz tran sakciju koja nije transakcija razmene, da se njihova fer vrednost smatra nabavnom vrednošću. U slučaju kada se zalihe pribavljaju bez naknade ili po nominalnoj ceni, ovaj standard zahteva da se njihovo vrednovanje vrši po nižoj od sledećeg: nabavna vrednost ili tekući trošak zamene6.

MRS JS 13 – Lizing sadrži dodatna uputstva za primenu kojima se ilustruje klasifi kacija lizinga, računovodstveno obuhvatanje fi nan-sij skog lizinga od strane davaoca lizinga i izračunavanje kamatne sto pe sadržane u fi nansijskom lizingu.

MRS JS 16 – Investiciona imovina se od MRS 40 razlikuje po tome što ne razmatra primenljivost MSFI 4 – Ugovori o osiguranju i MSFI 5 – Stalna imovina namenjena prodaji i prestanak poslovanja. Ovaj standard sadrži dodatne odredbe kojima se naglašava njegova neprimenljivost na imovinu koja se drži u cilju pružanja društvenih usluga koje generišu prilive gotovine, uz upućivanje da se na takve usluge primenjuje MRS JS 17 – Nekretnine, postrojenja i oprema. Razlika u odnosu na MRS 40 je i u tome što MRS JS 16 zahteva da se imovina koja se pribavi besplatno ili uz plaćanje minimalne cene početno vrednuje po fer vrednosti na datum sticanja, dok MRS 40 upućuje na nabavnu vrednost. Ovaj standard sadrži dodatne od-red be koje ukazuju na to da kada subjekt javnog sektora usvoji ob računsku osnovu po prvi put i prizna investicionu imovinu koja je do tada bila nepriznata, korigovanje treba da se evidentira u po-čet nom stanju rezultata prenetog iz ranijeg perioda.

MRS JS 17 – Nekretnine, postrojenja i oprema, razlikuje se od MRS 16 po tome što ne sadrži izmene koje su uzrokovane ob-jav ljivanjem MSFI 5 – Stalna imovina namenjena prodaji. Ovaj stan dard naglašava da sredstva koja su pribavljena bez naknade tre ba da budu inicijalno priznata po njihovoj fer vrednosti, dok MRS 16 upućuje na nabavnu vrednost. Prema MRS 16, povećanja i sma njenja vrednosti sredstva povodom revalorizacije mogu se su čeljavati na nivou pojedinačnih, dok MRS JS 17 upućuje na sučeljavanje na nivou grupe sredstava. Ovaj standard, za razliku od MRS 16 sadrži prelazne odredbe na bazi kojih se entitetu daje mogućnost nepriznavanja nekretnina, postrojenja i opreme u pe-ri odu od pet godina u odnosu na godinu prelaska na obračunsku os novu. Takođe, prelaznim odredbama ovog standarda daje se mo-gućnost priznavanja nekretnina, postrojenja i opreme po fer vred-nosti prilikom prve primene ovog standarda, nezavisno od opre-deljene računovodstvene politike vrednovanja nakon početnog priznavanja.

MRS JS 21 – Umanjenje vrednosti imovine koja ne generiše

go tovinu razlikuje se od MRS 36 – Umanjenje vrednosti imovine najpre po samom delokrugu jer se odnosi samo na gotovinu koja ne generiše gotovinu, dok se na umanjenje vrednosti imovine koja ge neriše gotovinu primenjuje MRS JS 26. Zatim, MRS JS 21 iz svog delokruga isključuje imovinu koja ne generiše gotovinu, a koja se vrednuje po metodu revalorizacije, što nije slučaj kod MRS 36 koji se primenjuje nezavisno od opredeljene politike vrednovanja na-kon početnog priznavanja. Odmeravanje upotrebne vrednosti imo-vine koja ne generiše gotovinu, shodno primeni MRS JS 21 vrši se kao odmeravanje sadašnje vrednosti preostalog uslužnog po-tencijala imovine (uz korišćenje brojnih pristupa), dok se prema MRS 36 upotrebna vrednost utvrđuje kao sadašnja vrednost bu-du ćih očekivanih neto novčanih tokova od konkretne imovine. Pro-me na tržišne vrednosti imovine se u MRS 36 javlja kao jedan od in dikatora umanjenja vrednosti, dok to nije slučaj u MRS JS 21.

MRS JS 21 sadrži smernice koje nisu prisutne u MRS 36 na osnovu kojih je potrebno da se prilikom obustavljanja gradnje nekretnine evidentira umanjenje vrednosti po tom osnovu, a ukoliko dođe do nastanka gradnje treba evidentirati storniranje umanjenja vrednosti. Iz delokruga MRS 36 isključeni su određeni oblici imovine (kao što su biološka sredstva, odložena poreska sredstva, odloženi troškovi sticanja, nematerijalna imovina koja nastaje kao rezultat ugovornih prava osiguratelja u ugovorima o osiguranju, stalna imovina na-menjena prodaji i prestanak poslovanja) koji predstavljaju delo-krug MRS JS 21. Ovaj standard se bavi umanjenjem vrednosti po-je dinačnih sredstava, dok MRS 36 za sredstva koja ne generišu go tovinu zahteva grupisanje sa sredstvima koja generišu gotovinu u jedinice koje generišu gotovinu (kao najmanje grupe sredstva čijom upotrebom nastaju tokovi gotovine koji su relativno nezavisni od tokova gotovine koji nastaju upotebom ostalih sredstava).

MRS JS 22 – Obelodanjivanje informacija o opštem državnom

sektoru predstavlja potpuno nov standard koji nema svoj upo-redni standard u MRS/MSFI. Opšti državni sektor čine entiteti koje kontroliše vlada i koji su prvenstveno uključeni u netržišne aktivnosti. To je sektor koji obuhvata entitete koji obavljaju osnovne državne funkcije kao svoju primarnu delatnost. Opšti državni sektor čine svi organizacioni subjekti države saglasno statističkim osnovama fi nansijskog izveštavanja, njegova najopštija klasifi kacija vrši se na fi nansijske korporacije javnog sektora i nefi nansijske korporacije javnog sektora.

Ovaj standard postavlja zahteve za obelodanjivanjem informacija o opštem državnom sektoru za subjekte javnog sektora koji sa stav-lj aju konsolidovane fi nansijske izveštaje po obračunskoj osnovi u skladu sa MRS JS. Te informacije treba da obezbede bazu za sta-ti stičko izveštavanje. Pošto se ovaj standard primenjuje samo na kon solidovane fi nansijske izveštaje, praktično obelodanjivanjem in formacija koje on zahteva, konsolidovani fi nansijski izveštaji se raš članjuju na osnovama utvrđenim za potrebe statistike.

MRS JS 22 zahteva od subjekata javnog sektora koji se opredele da obelodanjuju informacije o opštem državnom sektoru da primenjuju sve MRS JS, osim MRSJS 6 – Konsolidovani i pojedinačni izveštaji, zbog toga što ovaj standard koristi različita pravila konsolidovanja od MRS JS 6, pa informacije iz fi nansijskih izveštaja ne bi bile upo-re dive sa informacijama o opštem državnom sektoru.

Obelodanjivanje informacija o državnom sektoru ne isključuje po-tre bu za obelodanjivanjem informacija po segmentima na osnovu ko jih korisnici sagledavaju performanse poslovanja.

Obelodanjivanje o opštem državnom sektoru se usklađuje sa kon so-lidovanim fi nansijskim izveštajima vlade, pri čemu se posebno ukazuje na iznos korigovanja svake stavke u tim fi nansijskim izve šta jima.

6 Prema pragrafu 9. MRS JS 12, tekući trošak zamene predstavlja troškove koje bi entitet morao da snosi ukoliko bi pribavljao imovinu na datum izveštavanja.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

26

MRS JS 23 – Prihodi od tranasakcija koje nisu transakcije

raz mene (porezi i prenosi) takođe predstavlja nov standard koji nema svoj uporedivi standard u okviru MRS/MSFI. Cilj ovog stan-dar da je propisivanje fi nansijskog izveštavanja o prihodima koji ni su nastali po osnovu transakcija razmene, kao što su porezi i pre nosi (subvencije, novčane kazne, nasledstva, pokloni, donacije, jem stva i sl.).

U transakcijama koje nisu transakcije razmene dolazi do pri zna vanja prihoda u bruto iznosu očekivanih priliva budućih eko nom skih ko-ri sti, a svaki odliv resrusa priznaje se kao trošak tran sak cije. Pored pri z navanja prihoda, u tim transakcijama dolazi i do priznavanja ste-če nih sredstava koje se vrši ako su ispunjeni os novni uslovi (postoji izvesnost priliva budućih ekonomskih koristi ili uslužnog potencijala i fer vrednost tih sredstava se može pouzdano odmeriti).

Početno priznavanje sredstava u transakcijama koje nisu tran sak-cije razmene vrši se, takođe, po njihovoj fer vrednosti na datum sti-canja; naknadno vrednovanje vrši se po istoj vrednosti u skladu sa MRS JS 12, MRS JS 16 i MRS JS 17. Subjekt javnog sektora priz-naje sredstvo u vezi sa porezima kada nastane oporezivi događaj i ka da su zadovoljeni kriterijumi priznavanja.

Prenosi obuhvataju: oprost duga, novčane kazne, nasledstva, pok-lo ne, donacije, robu i usluge u naturi. Njihovo zajedničko svoj-st vo je vršenje prenosa resursa sa jednog entiteta na drugi bez obez beđivanja približno jednake vrednosti za razmenu. Prenosi se priznaju kao sredstva kada konkretni oblik prenosa ispunjava op šte uslove priznavanja. Usluge u naturi mogu da budu priznate kao sredstvo (ako ispunjavaju opšte uslove), ali to priznavanje ni-je obavezno već se priznavanje vrši ako je tako predviđeno ra ču-novodstvenom politikom entiteta.

MRS JS 23 upućuje na to da subjekt javnog sektora treba da ana-li zira prilive resursa od transakcija koje nisu transakcije razmene ra di određivanja da li transakcije zadovoljavaju kriterijume priz na-vanja sredstava i prihoda i radi određivanja da li se povodom tih transakcija priznaju i obaveze, koje se priznaju u skladu sa smer-nicama MRS JS 19 – Rezervisanja, potencijalna imovina i po ten-cijalne obaveze.

MRS JS 24 – Prezentacija budžetskih informacija u fi nasijskim

iz veštajima predstavlja osnovni instrument za upravljanje i kon-tro lu fi nansija i centralnu komponentu procesa kojim se za vladu i skupštinu obezbeđuje nadzor fi nansijskog aspekta poslovanja. Vla-da, po pravilu, sastavlja i objavljuje svoj usvojeni fi nansijski budžet kao javni dokument.

Cilj ovog standarda je identifi kovanje obelodanjivanja koja treba da izvrše subjekti javnog sektora koji su javno odgovorni za po-stu panje i učinak u skladu sa usvojenim budžetom, bez obzira na to da li se fi nansijski izveštaji i budžet sastavljaju na istoj osnovi (obračunskoj ili gotovinskoj). Posledica primene ovog standarda je-ste povećanje transparentnosti fi nansijskog izveštavanja u vezi sa budžet skim sredstvima.

Shodno primeni ovog standarda, fi nansijski izveštaji subjekta jav-nog sektora koji se opredelio da javnosti učini dostupnim svoje iz veštaje treba da sadrže:

- poređenje stvarnih iznosa sa prvobitnim (planiranim) iznosima u budžetu;

- objašnjenje materijalno značajnih razlika između budžeta i os-t va renih iznosa;

- način usklađivanja stvarnih iznosa na budžetskoj osnovi sa stvar-nim iznosima prezentovanim u fi nansijskim izveštajima uko liko se budžetska i osnova u fi nansijskim izveštajima razlikuju.

Smernicama ovog standarda se, takođe, zahteva obelodanjivanje u napomenama, ili u posebnom izveštaju koji se odnosi na ob jaš-njenje razlika između planiranog i konačno realizovanog bu dže-ta, uključujući i to da li su razlike posledica preraspodela u ok viru budžeta ili menjanja politike, prirodnih nepogoda ili drugih ne-predviđenih događaja.MRS JS 25 – Primanja zaposlenih se razlikuje pod MRS 19 po tome što za eskontovanje obaveza prema zaposlenima MRS 19 zah teva od entiteta da odredi diskontnu stopu na bazi prinosa na kvalitetne korporativne obveznice u skladu sa valutom i procenom ugovornih obaveza po isteku perioda zaposlenja, dok MRS JS 25 zahteva da subjekt javnog sektora prilikom diskontovanja obaveza prema zaposlenima primenjuje stope koja odražavaju vremensku vrednost novca. Pored toga, MRS JS 25 zahteva da subjekt javnog sektora obelodani na osnovu koje stope je vršeno diskontovanje. MSRJS 25 zahteva inicijalno, pri prelasku na obračunsku raču-no vodstvenu osnovu, utvrđivanje obaveza po osnovu planova de fi nisanih doprinosa7. Ako se utvrdi da je iznos koji je inicijalno priznat manji ili veći od stvarno potrebnog iznosa, iznos razlike se evidentira kao sufi cit, odnosno kao defi cit. MRS 19 dozvoljava u slučaju kada su sredstva inicijalno rezervisana za planove de fi -nisanih doprinosa u manjem ili većem iznosu, da subjekt vrši nak-nadna priznavanja rezervisanja za ove namene. MRS JS 26 – Umanjenje vrednosti imovine koja generiše go to-vinu se razlikuje od MRS 36 Umanjenje vrednosti imovine, po tome što u svom delokrugu ima samo imovinu koja generiše gotovinu, dok se MRS 36 primenjuje na stalnu imovinu (sa izuzecima za određene oblike imovine čije umanjenje je regulisano drugim MRS/MSFI). Zatim, MSFI JS 26 se ne primenjuje na sredstva koja generišu gotovinu koja se nakon početnog priznavanja u skladu sa MRS JS 17 vrednuju po metodu revalorizacije, dok se MRS 36 primenjuje i na sredstva za koja je u skladu sa smernicama MRS 16 opredeljen metod revalorizacije.MRS JS 26 se ne primenjuje na nematerijalnu imovinu koja se re-dov no revalorizuju na fer vrednost, dok se MRS 36 primenjuje na tak vu imovinu. Ovaj standard se ne primenjuje ni na gudvil, dok MRS 36 sadrži obimne brojne smernice i uputstva za obezvređenje gudvila, zatim alociranje gudvila na jedinice koje generišu gotovinu i obezvređenje jedinice koja generiše gotovinu.MRS JS 26 defi niše jedinicu koja generiše gotovinu, pri čemu uključuje i dodatne komentare koji upućuju na razlike između ove jedinice i jedinice koja generiše gotovinu defi nisane smernicama MRS 36.U MRS JS 26 se kao indikator obezvređenja ne navodi činjenica da je knjigovodstvena vrednost neto imovine (kapitala) veća od tržišne kapitalizacije subjekta javnog sektora. Zatim, prema MRS JS 26 prinudna prodaja nije odraz fer vrednosti umanjene za troškove prodaje, dok prema MRS 36, prinudna prodaja je odraz fer vrednosti umanjene za troškove prodaje, ukoliko je rukovodstvo primorano da sredstvo hitno proda. Ovaj standard se bavi računovodstvenim tretmanom sredstava koja ne generišu gotovinu, a koja doprinose generisanju gotovine od strane sredstava koja generišu gotovinu, dok se MRS 36 ne bavi tretmanom takvih sredstava.MRS 26 sadrži smernice za reklasifi kaciju sredstava koja generišu gotovinu u kategoriju sredstava koja ne generišu gotovinu, dok takve smernice nisu prisutne u MRS 36.

MRS JS 27 – Poljoprivreda se od MRS 41 razlikuje po tome što se on primenjuje i na transakcije u kojima se vrši distribucija bioloških

7 Planovi defi nisanih doprinosa su planovi primanja po prestanku zaposlenja po kojima entitet plaća fi ksne doprinose zasebnom entitetu (fondu), pri čemu entitet nema zakonsku niti izvedenu obavezu dodatnog plaćanja u slučaju da taj fond nema dovoljno sredstava za isplatu svih primanja zaposlenima po osnovu njihovog rada u prethodnim periodima. Ovakva obaveza za poslodavce nije predviđena zakonskom regulativom Republike Srbije.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

27

sred stva bez naknade, što nije slučaj u MRS 41. MRS 41 sadrži zahteve za odmeravanje državnih davanja u vidu bioloških sredstva u iznosu njihove fer vrednosti umanjene za troškove prodaje, dok MRS JS 27 ne sadrži takve smernice, zbog toga što su ovakve tran sakcije predmet sadržaja MRS JS 23 – Prihodi od transakcija koje nisu transakcije razmene (porezi i prenosi).

MRS JS 27 zahteva dodatna obelodanjivanja za biološka sredstva za čiju upotrebu ili prodaju subjekt javnog sektora ima ograničenja. Ovaj standard takođe zahteva da se napravi razlika između bioloških sred stava namenjenih poslovanju i bioloških sredstava koja se drže za prodaju, između zrelih i nezrelih bioloških sredstava, kao i onih bio lo-ških sredstava za koja postoji namera ustupanja bez naknade. MRS 41 ohrabruje, ali ne zahteva ovakva obelodanjivanja. Ovaj standard, za razliku od MRS 41, sadrži prelazne odredbe koje se odnose na us va ja-nje obračunske računovodstvene osnove po prvi put.

MRS JS 28 – Finansijski instrumenti: prezentacija razlikuje se od MRS 32, pored opštih razlika, i po tome što sadrži dodatna uput-stva koja se bave identifi kovanjem ugovora koji predstavljaju po svojoj suštini fi nansijske instrumente. Ovaj standard, takođe, sadrži uput stva za identifi kovanje fi nansijskih sredstava i fi nansijskih oba -veza nastalih kao posledica transakcija koje ne predstavljaju tran -sakcije razmene.

MRS JS 28 sadrži smernice koje su predmet sadržaja IFRIK 2 –Učešća članova kooperativnih entiteta i slični instrumenti, koje nisu u sadržaju MRS 32. Pored toga, MRS JS 28 sadrži i prelazne odredbe koje se odnose na prvu primenu obračunske računovodstvene os-no ve, što nije predmet sadržaja MRS 32.

MRS JS 29 – Finansijski instrumenti: priznavanje i odmeravanje, razlikuje se od MRS 39 po tome što sadrži dodatna uputstva u vezi sa kreditima koji se odnose na koncesije i u vezi sa ugovorima o fi nansijskim garancijama koji su zaključeni u nominalnom ek-vi valentu, dok se MRS 39 njima ne bavi. Sadržaj smernica IFRIK 9-Ponovna procena ugrađenih derivata i smernica IFRIK 16-Hedžing neto investicija u inostranom poslovanju uključen je u sa držaj ovog standarda, što nije slučaj kod MRS 39.

MRS JS 30 – Finansijski instrumenti: obelodanjivanje razlikuje se od MSFI 7 po tome što on sadrži zahteve za obelodanjivanjem informacija u vezi sa koncesionim kreditima, dok MSFI 7 ne za h te-va takva obelodanjivanja.

MRS JS 31 – Nematerijalna imovina se razlikuje od MRS 38 po tome što MSRJS 31 iz svog delokruga isključuje prava zas-no vana na zakonu, ustavu ili ekvivalentnom izvoru. Zatim, MSRJS 31 sadrži smernice koje su predmet sadržaja tumačenja SIK 32-Nematerijalna imovina-troškovi veb-sajta, kao i ilustrativna uput stva za primenu relevantnih računovodstvenih principa.

MSRJS 31 ne zahteva niti zabranjuje priznavanje nasleđene ne ma-terijalne imovine. Subjekt javnog sektora koji vrši priznavanje nas-le đene nematerijalne imovine je dužan da u skladu sa zahtevima ovog standarda obelodani određene dodatne informacije o ovoj imovini, MRS 38 nema takve smernice. MRS 38 sadrži smernice za priznavanje i vrednovanje gudvila i nematerijalne imovine stečene u poslovnoj kombinaciji, dok MSRJS 31 ne sadrži takve smernice.

MRS 38 sadrži smernice za računovodstveni tretman nematerijalne imo vine stečene putem državnog davanja. Paragrafi 50-51. MSR JS 31 predstavljaju modifi kaciju ovih smernica koje se primenjuju na nematerijalnu imovinu stečenu u transakcijama koje nemaju karakter razmene. Pri tome, MRS JS 31 naglašava da se takva imo vina inicijalno vrednuje po fer vrednosti na dan njenog sticanja. MRS 38 sadrži uputstvo o transakcijama razmene imovine u slučaju kada transakcija razmene nema komercijalni karakter, dok MRS JS 31 ne sadrži takve smernice.

4. PRIMENA MEĐUNARODNIH STANDARDA ZA JAVNI SEKTOR NA GLOBALNOM NIVOU

Savremeni uslovi, koje karakteriše porast stanovništva i ograničeni resursi, podrazumevaju suočanje državne službe sa zahtevima koji se odnose na pružanje obimnijih i kvalitetnijih usluga. Imajući u vidu da je javnost zainteresovana za informacije o tome kako se dolazi do prikupljenih budžetskih sredstava, jer sama snosi teret tog prikupljanja kao prethodnicu eventualne koristi, odnosno činjenicu da javnost zahteva kvalitativno i kvantitativno viši nivo i veći obim informacija, potrebno je sačinjavanje fi nansijskih izveštaja za javni sektor koji će biti dostupni i razumljivi svim zainteresovanim korisnicima. Poreski obveznici u demokratskim društvima, kojima je svojstven proces javne politike, žele da znaju gde su njihova sredstva utrošena i šta je društvo dobilo zauzvrat.U pravcu veće transparentnosti i zahteva za kvalitetnijim fi nansijskim izveštavanjem usmerni su i novi principi i praksa fi nansijskog me-nadž menta javnog sektora. Savremeni javni sektor karakteriše i de centralizovna organizacija koja podrazumeva da svaki subjekt jav nog sektora vodi menadžer koji za svoje angažovanje polaže ra čun, od čega istovremeno zavisi i njegovo nagrađivanje. Osnovne bitne karakteristike koje bi trebalo da ima novi javni menadžment, prema viđenju OECD su: veća pažnja usmerena na rezultate i uvećanje vrednosti novca; opadanje autoriteta i povećanje fl eksi-bil nosti; od govornost i kontrola; orijentisanost na klijenta i uslugu; ja čanje ka paciteta namenjenih razvijanju strategije i politike, uvo-đe nje konkurencije i drugih tržišnih elemenata. Dakle, “novi javni menadžment’’ zahtevao bi ponašanje slično po na ša nju na tržištu. Ovaj oblik rukovođenja subjektima javnog sek to ra javio se naj-pre u razvijenim zemljama koje imaju tra di cio nalno jake društveno res-pek tovane vlade. Odgovornost za pri pre manje i prezentaciju fi nansijskih izveštaja, koja je defi nisana pravnim si ste mom, najčešće se vezuje lice koje rukovodi entitetom ili višeg fi nan sij skog rukovodioca, odnosno mi-nistra fi nansija. Uvo đe nje odgovornosti pre ma javnosti zahteva ne samo no ve pristupe u izveštavanju (što po drazumeva i razmatranje primene MRS JS), već i novi pristup u proceni performansi. MRS JS predstavljaju bitan faktor u procesu poboljšanja trans-pa rentnosti javnog sektora. Za njihovu implementaciju su za-in teresovane vlade, ali isto tako i mnoge organizacije kao što je IFAC, UN, OECD, UNESCO, Međunarodni monetarni fond, Svetska banka i mnoge druge. Navedeno prati i konstatacija da su preko 70 zemalja u svetu8 ili već usvojile primenu MRS JS ili su u procesu njihovog usvajanja. Pored zemalja u tranziciji i zemalja u razvoju tu su i Argentina, Kina, Francuska, Mađarska, Indija, Izrael, Holandija, Norveška, Rumunija, Rusija, Španija, Švajcarska. Određena grupa zemalja primenjuje nacionalne računovodstvene standarde za jav-ni sektor, čiji je sadržaj konzistentan sa sadržajem MRS JS, a to su Australija, Kanada, Novi Zeland, Velika Britanija i Amerika.Proces globalizacije podrazumeva da problemi određenih zemalja ne -ma ju samo nacionalni karakter, već globalni, i da rešavanje tih pro-blema zah te va transparentnost u praćenju sredstava kojima ras polažu nacionalne vlade, odnosno upotrebe sredstava koja su međunarodne organizacije pre nele ili kao pomoć ili kao pozajmicu. Prema pla no vi-ma brojnih svet skih organizacija zainteresovanih za fi nansijsko iz ve-šta vanje javnog sek tora, zatim planovima Među na rodnog odbora za ra čunovodstvene stan darde za javni sektor, kao i prema planovima vlada mnogih zemalja, potpuna primena ovih standarda trebalo bi da se ostvari 2012. godine. Ova primena po drazumeva primenu obračunske računovodstvene os no ve (nju treba da podrži novi menadžment u jav-nom sektoru), zatim ne op hodna je podrška određenog nivoa razvoja in formacione teh nologije, kao i fi nansijske politike i (poslednje, ali ne i najmanje značajno) ovaj pro ces treba da bude podržan od strane pro-fesionalnih računovođa javnom sektoru.

8 Navedenu konstataciju dokazuje istraživanje koje je vršio Odbor za Međunarodne standarde za javni sektor. Istraživanje je vršeno putem komunukacije sa članovima ovog tela, zatim putem komunikacije sa vladama zemalja i putem kontakata ostvarenih elektronskom komunikacijom.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

28

SummaryBasic political and economic objective is the welfare of society in the long term sustainable development and the equitable distribution of national income. The public sector is an essential part of the economic activities of all countries in the world, and expenditures of the sector over the past 50 years participating in the gross domestic product ranging from approximately 15% to 35%. This is a segment of the social and economic activity that is controlled by the state and is to provide goods that are considered crucial for the functioning of a community, such as national defense, education, culture, social and health care.

Resources which permit the key to the operation are achieved through public revenues: taxes, excise taxes, customs duties. International accounting standards for the public sector are applied to general purpose fi nancial statements, made on the accrual basis of accounting, through its international convergence and through active resigning in order to protect the public interest, quality of fi nancial reporting are an instrument and a measure of harmonization of fi nancial statements.

Protection of public interest is a necessary condition for maintaining trust of taxpayers, as the most important investors of public sector entities, as well as for maintaining and developing basic state attributes.

Sa glasno Razvojnom programu Ujedinjenih nacija usvojenom 4. se p tembra 2009. godine, primena MRS JS treba da se odvija u če tiri faze. Prva faza bi trebalo da se odvija u 2009. godini i da se odnosi na primenu MRS JS 3 – Računovodstvene politike, promene računovodstvenih procena i greške i MRS JS 14 – Događaji nakon datuma izveštavanja. Druga faza bi trebalo da se realizuje u 2010. godini primenom MRS JS 4 – Učinci promena kurseva stranih valuta, MRS JS 15 – Finansijski instrumenti: obelodanjivanje i prezentacija i MRS 39 – Finansijski instrumenti: priznavanje i vrednovanje. Treća faza uvođenja MRS JS treba da se realizuje 2011. godine primenom MRS 25 – Primanja zaposlenih, a četvrta faza koja bi bila realizovana u 2012. godini podrazumevala bi potpunu primenu MRS JS. To je samo jedan od mogućih pristupa primeni MRS JS. I druge relevantne organizacije imaju svoja viđenja u vezi sa primenom ovih standarda, ali krajnji sud o tome donose vlade određenih država.

Da su profesionalne računovođe nezaobilazan i bitan činilac u ovom procesu dokazuje i činjenica da u okviru izdanja MRS JS (za 2007) od strane Odbora za Međunarodne računovodstvene stan darde, pored teksta standarda i drugih sastavnih delova, sa držaj ovog izdanja9 čini i deo koji se odnosi na priznavanje i kvalifi kaciju profesionalnih računovođa i deo koji se odnosi na etički kodeks profesionalnih računovođa. Ova dva dela us me-re na su na globalizaciju računovodstvene profesije, koja kao takva treba da obezbedi fi nansijske izveštaje koji će biti po uz-da ni i razumljivi, odnosno prepoznatljivi nezavisno od toga u kom delu sveta je lociran entitet javnog sektora za koji su sa-stav ljeni fi nansijski izveštaji. Deo koji se odnosi na priznavanje i kvalifi kaciju profesionalnih računovođa bavi se principima10 uza-jam nog priznavanja profesionalnih zvanja u računovodstvu od stra ne različitih država, kao i samim procesom priznavanja. Deo koji se odnosi na etički kodeks profesionalnih računovođa bavi se osobinama profesionalnog računovođe i pravilima ponašanja pro-fe sionalnog računovođe.

ZAKLJUČAK

Proces globalizacije ima za posledicu povećanje interesovanja za principe i načela na osnovu kojih se sastavljaju fi nansijski iz-ve štaji kako u privatnom, tako i u javnom sektoru. Pošto se ra-ču novodstvo smatra instrumentom komunikacije, logično je da ko munikacija može da bude uspešna samo ako svi učesnici pri-

me njuju iste računovodstvene principe i načela, odnosno pri me-njuju ista računovodstvena pravila prilikom sastavljanja fi nan sij-skih izveštaja. Kvalitet fi nansijskih izveštaja podrazumeva sle de će karakteristike: razumljivost, relevantnost (materijalnost), po uz da nost (fer prezentacija, suština iznad forme, neutralnost, op reznost, pot pu-nost) i uporedivost.Značajne razlike u praksi izveštavanja subjekata javnog sektora u različitim zemljama mogu da budu prevaziđene sačinjavanjem fi nansijskih izveštaja u skladu sa smernicama MRS JS kao pro fe-sionalnim okvirom koji se primenjuje prilikom sastavljanja fi nan sij-skih izveštaja. Uslov za kvalitetne fi nansijske izveštaje je svakako i uk ljučivanje u regulatorni okvir i jasno defi nisanje kontrole primene MRS JS i primene kodeksa profesionalne etike računovođa. Una-pre đenje kvaliteta fi nansijkih informacija i kvantiteta njihovog obe-lodanjivanja predstavlja uslov za kvalitetno upravljanje limi ti ranim sredstvima poverenim javnom sektoru s jedne strane, dok efi kasno upravljanje svojim mehanizmima direktno utiče na po bolj šanje kvaliteta računovodstvenih informacija javnog sektora, od nosno zadovoljenja potreba korisnika fi nansijskih izveštaja sub je kata javnog sektora u smislu informisanja o načinu potrošnje bu džet-skih sredstava .

LITERATURA:

1. Međunarodni računovodstveni standardi za javni sektor, SRRS, Beograd 2007.

2. 2010 IFAC Handbook of International Pablic Sector Accounting Pronouncement, New York, 2010.

3. IFAC-ov Etički kodeks za profesionalne računovođe, Savez ra-ču novođa i revizora Srbije, Beograd, 2007.

4. Prof. dr Vera Leko, Metodologija budžetskog računovodstva, Eko nomski institut, Beograd 2004.

5. Prof. dr Gordana Ilić-Popov, dr Đorđe Pavlović, Leksikon javnih fi nansija, Zavod za unapređenje i rentabilnost poslovanja, Be o-grad 2003.

6. Mr Danica Jović, Savremena dostignuća i trenfovi u fi nan si j-skom izveštavanju entiteta javnog sektora, Zbornik radova 40 Sim pozijum SRRS, Zlatibor 2009.

7. Mr Danica Jović, Standardizacija i harmonizacija fi nansijskog izve štavanja entiteta javnog sektora, Zbornik radova, 41. Sim-po zi jum SRRS, Zlatibor 2010.

9 Sadržaj dvotomnog originalnog izdanja MRS JS za 2010. godinu ima sledeću strukturu: Izmene sadržaja priručnika iz 2009: Odbor za Međunarodne računovodstvene standarde za javni sektor; Međunarodna federacija računovođa; Predgovor MRS JS; Uvod u Međunarodne računovodstvene standarde za javni sektor, zatim je dat sadržaj pojedinačnih MRS JS od 1 do 31; Međunarodni računovodstveni standard za javni sektor na gotovinskoj osnovi; Pojmovnik termina defi nisanih u MRS JS 1 do MRS JS 31; Smernica 2-Primenljivost MRS JS pri reviziji fi nansijskih izveštaja javnih preduzeća i Pregled drugih dokumenata. Navedeni sadržaj dat je u 1570 strana.

10 Ovi principi se odnose na obrazovanje profesionalnih računovođa, ispite, iskustvo i ostale faktore priznavanja.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

29

UVOD

Promjene i poboljšanja u poslovnom svijetu dovode do toga da preduzeća koja su dostigla visok nivo izvrsnosti nezadrživo probijaju granice i pune unutrašnja tržišta bližih i daljih država. Ona dono se sa sobom novi kvalitet proizvoda i usluga, i u isto vrijeme novu fi lozofi ju, novu kulturu savremenog poslovanja, nova pravila so-cijalno-ekonomskih odnosa - globalizaciju. Globalizacija pobuđuje zaoštravanje konkurentske borbe, zahtijeva odgovarajuće prom-jene od svakog proizvođača i od nacionalnih ekonomija u cjelini. Ovo je posebno aktuelno za zemlje tranzicijskih ekonomija, koje se karakterišu relativno niskom radnom kulturom. Za njih, glo-balizacija predstavlja nove, veoma ozbiljne, ispite i rizike, a u isto vrijeme, u određenim uslovima, i nove mogućnosti. Globalizacija nudi potrošačima nove kvalitete i pruža im mogućnosti stvarnog korišćenja svoga prava na izbor robe i usluga. Doprinosi prom-jenama u shvatanju potrošača, budi osjećaj samouvažavanja i čini ih znatno zahtjevnijim prema dobavljačima. Kao odgovor na izazove globalizacije, značajno se pojačala socijalna opredijelje-nost vodećih preduzeća. Ovo se posebno ispoljilo kroz aktivizaciju usavršavanja tih preduzeća na osnovama koncepcije totalnog up-ravljanja kvalitetom i modela izvrsnih organizacija, orijentisanih na postizanje najboljih rezultata i visokog nivoa konkurentske sposobnosti. Istovremeno su široku primjenu dobili međunarodni standardi sistema menadžmenta (ISO serije 9000 i 14000, OHSAS 18000, SA 8000 i dr.).

Preduzeća danas moraju razmišljati globalno ili će zaostajati u po-slovanju i na tržištu. Realnost današnjeg poslovnog svijeta, kao glo-balnog radnog okruženja, dovela je mnoga preduzeća do toga da uspostave globalne (transnacionalne) radne timove da bi proširili svoje proizvode i dejstva na internacionalnom tržištu. Jedan model efi kasnosti globalnog tima, nazvan GRIP (Goal-Relation-Informa-tion-Process) model, sugeriše da se timovi fokusiraju na razvoj u četiri kritične oblasti: ciljevi, odnosi, informacije i procesi. Timovi

koji efektivno sjedine različita porijekla i interese u kulturu tim-skog rada fokusiranog na služenje organizacionim internacional-nim ciljevima, mogu značajno da povećaju globalnu konkurentnost preduzeća. Organizacioni dizajn za internacionalnu strukturu mora da odgovara sopstvenoj situaciji, obezbjeđujući dovoljno procesi-ranje informacija za koordinaciju i kontrolu, dok fokusira zaposlene na specifi čne funkcije, proizvode, ili geografske regione, sa speci-jalnim interesovanjem za „globalne nasuprot lokalnih prilika“.

Tranzicija, izraz prečesto korišten, mnogo hvaljen, još više kuđen, jeste proces koji podrazumijeva transformaciju državnog u privat-no vlasništvo, ali i sveobuhvatnu promjenu političkog, instituciona-lnog, ekonomskog i socijalnog sistema. Na prvom mjestu tranzicija predstavlja promjenu načina razmišljanja. To je sveobuhvatni set promjena, i veoma je teško defi nisati trenutak u kom ove prom-jene počinju ili trenutak u kom se završavaju. Većina preduzeća, u početku procesa tranzicije, bila su pod državnim monopolom, odlikovala ih je velika neefi kasnost, bilo je prisutno malo ili uopšte nije bilo konkurencije. Poseban problem su predstavljale nerealno visoke cijene proizvoda, servisa i usluga, kao i neadekvatna or-ganizaciona struktura. Procesi deregulacije i liberalizacije, koji su prisutni u svim državama svijeta, naročito su važni za zemlje u tranziciji, i podstaknuti su informatičkom revolucijom i svjetskom ekonomskom integracijom. Deregulacija predstavlja program eko-nomske politike kojim se smanjuju državna ograničenja, odnosno kontrolne mjere, a za cilj ima podsticanje konkurentske borbe na tržištu. Iako primjena ovog načela izaziva brojne i bolne probleme u zemljama u tranziciji, ovaj proces je nezaustavljiv. Proces tranzicije ka tržišnoj ekonomiji nameće potrebu da se uhvati korak sa svjet-skim tržišnim trendovima, što podrazumijeva liberalizaciju tržišta u svim segmentima.

Za opstanak, rast i razvoj preduzeće mora da angažuje i raspore-di sve svoje resurse, tako da se prilagodi aktuelnim zahtjevima dinamičnog okruženja. Preduzeća će biti uspješna ako dovoljno

Dr Mihajlo Travar*

Globalizacija kao imperativ promjena

RezimeAktuelni proces globalizacije svjetskog tržišta i kompleksnost poslovnog okruženja su savremeni uslovi poslovanja na koje se organizacije ne mogu prilagoditi. Dinamičnost i promjenljivost zamjenjuju stabilnost i statičnost, zatvorenost preduzeća ustupa mjesto otvorenosti i organizacijama bez granica, rizik i nesigurnost javljaju se kao zamjena za sigurnost u poslovanju. Ovaj problem je prisutan kako u tržišno razvijenim ekonomijama, tako i u tranzicionim ekonomijama. Problemu spremnosti preduzeća za organizacione promjene danas se poklanja velika pažnja, kako sa praktične, tako i sa istraživačke tačke gledanja. Razloge treba tražiti u činjenici da savremeno doba obilježava brz razvoj nauke i tehnike, nove tehnologije, fl eksibilni sistemi, moderne metode i tehnike organizovanja i upravljanja preduzećima. Organizacione promjene u preduzećima danas se postavlj-aju kao imperativ, jer se efi kasna proizvodnja složenih tehničkih sistema može vršiti samo u savremeno opremljenom i organizovanom preduzeću, koje postiže odgovarajuće ekonomske rezultate poslovanja.

* Telekomunikacije Republike Srpske ad, Banja Luka.

UDK 336.1:330.14 PREGLEDNI RAD

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

30

ulažu u intelektualne resurse i ako valjano upravljaju njima. Pored kadrova, fi nansija i proizvodnih kapaciteta, u glavne resurse bitne za prilagođavanje preduzeća spada i organizacija, prije svega or-ganizaciona struktura. Izgradnja organizacione strukture mora da obezbijedi: ostvarivanje ciljeva organizacije; optimalnu podjelu rada, posebno zadataka koji se dodjeljuju menadžerima; punu pažnju posvećenu ključnim funkcijama u organizaciji i jasno utvrđivanje odgovornosti; racionalnu upotrebu kvalifi kacija, iskust-va i specijalističkih znanja; zaposleni moraju da rade u efi kasnim timovima, a njihov rad se mora zasnivati na adekvatnom sistemu informacija i komunikacija. Preduzeća imaju svoj životni ciklus: nastajanje, rast, zrelost, opadanje i nestanak, a organizaciona struktura i njena druga svojstva zavise od stepena razvoja u kojem se preduzeće nalazi. Da bi se procesi, poslovi i zadaci u preduzeću izvršavali efektivno i efi kasno i da bi se sagledala potpuna slika preduzeća i okruženja, preduzeća treba da razvijaju informacione sisteme koji imaju ključnu ulogu u razvoju i funkcionisanju.

Organizacija se shvata kao otvoreni sistem u neprestanoj inter-akciji sa okruženjem, koji iz okruženja uzima sirove materijale, ljude, ener giju i informacije, transformiše ih u proizvode i usluge koje vraća okruženju. Sastoji se od mnogo podsistema koji su u dinamičkoj međusobnoj interakciji. Radi uspješnog funkcionisanja i razvoja, organizacija mora imati odgovarajuće komunikacije sa svim podsistemima i sticati informacije koje će joj omogućiti pra-vovremeno doznavanje aktuelnih promjena u tom podsistemu da bi im se mogla prilagoditi, kao i predviđanje promjena da bi mo-gla aktivno usmjeriti vlastiti razvoj i funkcionisanje u dinamičkom okruženju. Pored toga, organizacija se posmatra sa stanovišta teorija kontingencije. Jedna od osnovnih pretpostavki na kojima se zasnivaju teorije kontingencije jeste neprestana promjenljivost organizacije i njenog okruženja. Po tome se one bitno razlikuju od klasičnih teorija koje podrazumijevaju fi ksiranost, stabilnost, uni-formnost. I organizaciji i njenom okruženju svojstvena je neizvjes-nost. Zato su organizaciji neophodne odgovarajuće informacije ko-jima bi se ta neizvjesnost redukovala sa ciljem donošenja ispravnih odluka u upravljanju organizacijom. Što su promjene okruženja brže, to su veće potrebe za informacijama o njima. Osnovni prob-lem neke organizacije sastoji se u određivanju potrebne količine informacija za donošenje ispravnih odluka. Efektivnost organizacije zavisi od strukture, adekvatne da obradi informacije koje su neo-phodne za obavljanje postavljenog zadatka. Organizacija u isto vri-jeme funkcioniše i transformiše se; ona je u isto vrijeme autonomna i zavisna od svog okruženja; informiše i biva informisana; postavlja

sopstvene ciljeve i teži njihovom postizanju; proizvodi i gradi za svoje okruženje, ali ujedno izgrađuje i samu sebe. Organizacija ne samo da obrađuje informacije koje nastaju izvan organizacije, nego njen informacioni sistem ima ključnu ulogu u proizvođenju, elabo-raciji, prenošenju, obradi i memorisanju informacija koje nastaju u organizaciji.

1. KONTIGENTNA TEORIJA ORGANIZACIJE

Kontingentni pristup predstavlja jedan od novijih pristupa teorije orga-nizacije. Zasniva se na principima opšte teorije sistema organizacije, koji defi nišu sistem kao skup međuzavisnih dijelova i relacija između njih. Kontingentna teorija je klasa teorije ophođenja, koja tvrdi da ne postoji jedan najbolji način-pristup da se organizuje i upravlja orga-nizacijom, ili da se donose odluke. Stil organizacijskog rukovođenja je kontingentan (zavisan) od različitih unutrašnjih faktora i spoljašnjih veza organizacije. Ovi faktori kontingentne teorije uključuju: veličinu organizacije, sposobnost adaptacije u okruženju, razliku između resursa i operativnih aktivnosti, pretpostavke menadžera u vezi sa zaposlenima, strategijom, tehnologijom koja se koristi, itd.

Kontingencija je nepredviđena okolnost, događaj ili faktor konkretne situacije koji može uticati na događaje (menadžment, organizaciju i sl.), i u organizacijskoj teoriji često se označava kao situacija o kojoj ovisi kakva će rješenja najbolje funkcionisati. Četiri bitne ideje kontingentne teorije organizacije su:

- Ne postoji univerzalan način upravljanja, tj. ne postoji najbolji sistem za sva preduzeća.

- Dizajn organizacija i njihovih podsistema mora biti prilagođen-fi t zahtjevima okruženja. Organizacije su pod uticajem okoline i svoga istorijata, ali i takvih faktora kao što je tehnologija koja se primjenjuje, dimenzije preduzeća, konkurentnost na tržištu, stabilnost okruženja, ljudi koji su u nju uključeni...

- Efi kasne organizacije imaju odgovarajuću prilagođenost-fi t u okruženju, i između svojih podsistema. Struktura, kontrola i sistemi mjerenja performansi u svakom preduzeću biće pod uticajem okruženja i biće različiti.

- Potrebe organizacije su bolje zadovoljene kada je organizacija dizajnirana na odgovarajući i prikladan način, i kada je stil menadžmenta prikladan i adekvatan kako za preduzete za-datke, tako i za prirodu radne grupe i same organizacije, jer je svaka organizacija jedinstvena.

Slika br. 1: Prikaz kontingentne teorije u MIS istraživanju

Izvor: [4]

Ova teorija daje smjernice i upute menadžerima da adaptiraju strukturu koja će im omogućiti da implementiraju svoju strategiju. Proširen pogled kontingentne teorije je da struktura organizacije zavisi od tehnologije kompanije i okruženja i da je efi kasnost siste-ma menadžmenta kontingentna od organizacione strukture. Za menadžere, zahtjev koji proizlazi iz kontingentne perspektive je da

se identifi kuje koje će „tehnike-metode“, u posebnim situacijama, najbolje doprinijeti ostvarenju organizacionih ciljeva. Funkcionalna perspektiva kontingentne teorije pretpostavlja da je menadžment razvio ili usvojio sistem kontrole, koji će doprinijeti i pomoći ost-varivanju željenih ciljeva i rezultata.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

31

2. GENERATORI ORGANIZACIONIH PROMJENA

Transformacija organizacije predstavlja odgovor na izazove koji se svakodnevno postavljaju pred organizacije, i njom se nastoji pronaći način za oblikovanje ponašanja ljudi u organizacijama kako bi se unaprijedio kvalitet proizvodnje i povećala organizaciona efi kas-

nost. Promjene se mogu defi nisati kao proces mijenjanja, odnosno modifi kovanja postojeće organizacije. Neophodnost stalnih prom-jena proizlazi iz trajne potrebe organizacije da bude uspješna. Or-ganizacione promjene nikada se ne mogu ograničiti samo na orga-nizaciju u užem smislu, već se uvijek direktno i indirektno proširuju na sve elemente poslovnog sistema, mada pokretači i izvršioci organizacionih promjena mijenjaju samo najvažnije, bazične kom-ponente organizacionog sistema i/ili relacije među njima.

Slika br. 2: Snaga i faktori koji rukovode potrebom za glavnim organizacionim promjenama

Izvor: [4]

Organizacione promjene mogu biti odgovor na promjene u okruženju kao eksternom generatoru promjena (od kojih su najznačajniji tržišni, pravni i tehnološki) ili kao odgovor na promjene u ciljevima i u strategiji preduzeća, kao internom generatoru promjena. U oba slučaja, promjene mogu predstavljati napor da se „preživi“, ili da se poveća efi kasnost i kvalitet, pozicija na tržištu i kompetitivnost, itd.

Da bi se preduzeća održala na tržištu uz sve prisutniju globalnu konkurenciju, moraju da posjeduju sposobnosti za promjene, odnosno fl eksibilnost:

– funkcionalnu (sposobnost prebacivanja zaposlenih s jednih po-slova na druge);

– numeričku (obavljanje poslova sa relativno malim brojem zapo-slenih);

– fi nansijsku (prilagođavanje troškova tržišnim uslovima).

Fleksibilna organizacija reaguje na promjene u okruženju kao što su: promjene na svjetskom tržištu i međunarodnoj konkuren-ciji; promjene u političkoj sferi i društvene promjene; promjene sistema vrijednosti; socijalne i demografske promjene; promjene na području informacija i komunikacija; promjene u proizvodnim

tehnologijama; fuzija između preduzeća. Upravljanje transfor-macionim sistemom uključuje kontrolisanje sistema i okruženja. Promjena u okruženju može da navede menadžment na prom-jenu inputa, outputa, sistema kontrole, ili samog transformacionog sistema. Pod stalnim uticajem inovacija u tehnici, tehnologiji, au-tomatizaciji i robotizaciji, udio sredstava za rad neposredno se povećava, dok se udio radnika relativno smanjuje u odnosu na porast količine proizvoda i dolazi do drugačijeg raspoređivanja rad-nika. Ako organizacija ne raspolaže pouzdanim, značajnim, tačnim, pravovremenim i što potpunijim informacijama o okruženju, neće moći jasno razumjeti to okruženje i predvidjeti promjene istog. U tom slučaju je vjerovatno da strategija koju organizacija odabira neće biti u skladu sa situacionim faktorima, što može da bude ko-bno za njen opstanak. Vrste promjena koje su korištene da bi se prilagodilo okruženju, mogu biti procijenjene prema omjeru koji pokazuje do kog obima su promjene inkremantalne ili radikalne za organizaciju. Inkrementalne promjene predstavljaju seriju kontinu-alne progresije koja održava organizacioni opšti ekvilibrijum i često ima uticaj samo na jedan dio organizacije, dok radikalne prom-jene, u suprotnom, eliminišu okvir referenci organizacije, često transformišući cijelu organizaciju.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

32

Proces analize okruženja (kao eksternog generatora promjena) biva lišen cjelishodnosti ako rezultati stečeni tom analizom ne posluže kao osnova za donošenje strateških odluka i preduzimanje strateških akcija, kao in-ternog generatora promjena, za ostvarivanje ciljeva organizacije.

Da bi se postavili pravi ciljevi, bitni za napredovanje i razvoj or-ganizacije, neophodno je smjelo misaono traganje za njima i slo-bodno predlaganje čak i sasvim neočekivanih ciljeva. Predloženi cilj bi trebalo da bude veoma jasno, razumljivo, izričito i istančano formulisan i obrazložen da bi bila procijenjena njegova prihvatlji-vost. Važno dobiti odgovore na sljedeća pitanja:- Koji su bili glavni ciljevi organizacije u skoroj prošlosti u oblastima:

usluga, fi nansija, personala, tržišta, organizacione strukture, sred-stava za rad i opreme, servisiranja, produktivnosti, profi tabilnosti, istraživanja/razvoja i investicija, IS, marketinga i menadžmenta?

- Da li je organizacija postigla postavljene ciljeve, koje i u kojoj mjeri?- Šta su bili razlozi nepostizanja ostalih ciljeva?- Kojim se strategijama koristila organizacija u to vrijeme?- Koliko su te strategije bile uspješne?

U određivanju buduće strategije ili skupa strateških alternativa za neku organizaciju, te strategije je potrebno ocijeniti, uporediti i

odrediti njihove prednosti i nedostatke. Za to treba da se angažuju oni menadžeri i radnici koji su sudjelovali u formulisanju misije or-ganizacije, u internoj analizi organizacije i analizi njenog okruženja. Osim toga, potrebno je da sudjeluju predstavnici svih podsistema organizacije, jer je to dobra mogućnost da se upozna i razumije čemu organizacija teži, šta čini i zašto to čini. Promjenjljiva priroda poslovanja zahtijeva reviziju postupaka mjerenja performansi, kako bi se problemi kvaliteta, zadovoljstva potrošača, tržišne pozicije, konkurentske sposobnosti i strateškog izbora uzeli u obzir.

3. MJERENJE PERFORMANSI POSLOVNOG SISTEMA

Pokazatelji mjerenja performansi moraju obezbijediti mehanizam kojim se determinante performansi preduzeća ocjenjuju prije ili paralelno sa procesom mjerenja rezultata. Mjerenje fi zičkih i ope-rativnih rezultata biće najviše izraženo na nižim nivoima, dok će ekonomska i fi nansijska mjerenja biti važnija na višim nivoima (slika br. 4).

Slika br. 3: Inkrementalne prema radikalnim promjenama

Slika br. 4: McNair piramida performansi preduzeća

Izvor: [4]

Izvor: [4]

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

33

Poslovno upravljanje u preduzeću je način koji nam pomaže u pronalaženju odgovora – proces u kojem menadžment preko za-poslenih implementira strategiju preduzeća. Svaka karakteristika performanse sastoji se iz dva elementa – cilja i mjere. „Ciljevi“ su usklađeni sa organizacionom strategijom preduzeća, a „mjere“ se koriste da se utvrde efekti realizacije određenog cilja. Brignall je koristeći termine „dimenzije performansi“ i „tipovi mjera“ pokušao

da poveže strateške probleme i njihovo mjerenje, kroz ciljeve i mjere. Brignallov okvir, koji je prikazan na slici br. 5, povezuje ciljeve i mjere, te obuhvata i dimenziju konkurentnosti na sličan način kao i McNairova priramida performansi preduzeća. Ovaj pristup konceptu performansi je racionalan korak ka osvježavanju problema čisto fi nansijskog mjerenja, uz uključivanje dugoročnijeg, u većoj mjeri strateškog razmišljanja.

Slika br. 5: Brignallov okvir za rezultate i determinante

Slika br. 6: Klasifi kacija organizacija

Izvor: [3]

Izvor: [4]

Model koji kombinuje matrice strateškog odlučivanja (klasifi kaci-je organizacije) i matrice mjere performansi na koje odgovaraju različitim tipovima organizacije izgleda kao na slici br. 6. Prema prikazanoj matrici, svi tipovi organizacije imaju različite ciljeve: defanzivni tip organizacije u želji da zadrži sadašnje mjesto na

tržištu, preduzetnički tip želi da krene i ustanovi nove mogućnosti na tržištu proizvoda, dok analitički tip želi da osvoji nova tržišta koja će se uklopiti u tekuće aktivnosti, dok će npr. perspektive inovacija i učenja imati veći značaj za preduzetnički tip organizacije nego za analitički, koji bi opet bio jači od defanzivnog tipa.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

34

4. REALIZACIJA I UPRAVLJANJE PROMJENAMA U ORGANIZACIJI

Projektovanje organizacije ima zadatak da defi niše takve međuzavisnosti elemenata organizacione strukture i procesa da u datoj ili predviđenoj situaciji oblikovani sistem postigne zadatke i ciljeve, kao i da kroz planiranje i kontrolisane organizacione prom-jene, odnosno kroz primjenu naučnih metoda za rješavanje ljudskih, socijalnih, organizacionih i tehničko-tehnoloških problema, donosi stabilnost organizaciji, grupama i pojedincu. U realizaciji orga-nizacionih promjena dvije najvažnije grupe poslova su: defi nisanje optimalne početne strukture projekta organizacionih promjena i postavljanje adekvatnog, projektno orijentisanog informacionog sistema, neophodnog za realizaciju postavljenog modela nove or-ganizacione strukture. U okviru aktivnosti izbora instrumentarija (prva grupa poslova), potrebno je, između ostalog, izabrati metodu

grafi čkog predstavljanja i praćenja realizacije projekta (gantogram, mrežni dijagram i sl.). Glavni elementi koji se prate su vrijeme i resursi utrošeni na realizaciju pojedinih dijelova projekta. Uporedo sa postavljanjem optimalne početne strukture projekta sa kojom se prelazi na proračun, na primjer, mrežnog dijagrama, potrebno je utvrditi sve ulazne i izlazne parametre aktivnosti (programske, kontrolne i strukturne informacije, materijalne tokove i sl.).

Ako prelazi svih ovih parametara iz jedne aktivnosti u drugu, nisu uspostavljeni, potrebno je odgovarajućim organizacionim mjerama te prelaze utvrditi i realizovati. Pri tome se javljaju i zahtjevi za utvrđivanjem ključnih događaja u determinisanu mrežu rukovođenja, kako na projektnom, tako i na operativnom nivou, odnosno zahtjevi za određivanjem sistema regulacije realizacije projekta na operativnom nivou. Tako je moguće privesti projekat organizacije kraju, odnosno realizovati planirani novi model orga-nizacije.

Slika br. 7: Realizacija novog modela organizacije

Izvor: [4]

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

35

Upravljanje organizacionim promjenama je skup aktivnosti up-ravljanja i koordinacije materijalnih i ljudskih resursa u procesu realizacije projektovane organizacione strukture. Ključna ličnost projekta je njegov rukovodilac, koji bi trebalo da se imenuje poslije iniciranja projekta organizacionih promjena. Rukovodilac projekta uvođenja organizacionih promjena trebalo bi da istovremeno bude: lider, integrator, komunikator, kreator projektne organizacione kul-ture i donosilac taktičkih i operativnih odluka. Jedan dio problema u realizaciji projekta strukturnih promjena je posljedica prirode or-ganizacionih promjena koje se uvode, drugi dio je posljedica faktora ograničenja (budžet, rok, itd.), a treći dio je posljedica izbora rukovo-dioca projekta. Posebno značajna dimenzija upravljanja projektom realizacije organizacionih promjena jeste upravljanje rizikom. Uprav-ljanje rizikom je neophodno i podrazumijeva pripremu za moguće događaje u procesu uvođenja strukturnih organizacionih promjena, a ne odgovor na neočekivane događaje. Zbog toga upravljanje rizikom mora biti formalan proces u kojem se faktori rizika sistemski identifi -kuju, procjenjuju, predupređuju (ako je moguće), i u kome se unapri-jed defi nišu odgovori na sve predviđene nepovoljne događaje. Ovaj dio projekta realizacije organizacionih promjena radi rukovodilac projekta, nakon imenovanja i upoznavanja sa timom, materijalnim i fi nansijskim resursima koji mu stoje na raspolaganju.

Najznačajnije barijere realizacije organizacionih promjena su: bari-jere znanja, motivacije, moći i organizacione barijere. Pretprojektom ekonomičnosti, korisnosti, studijom izvodljivosti, itd., mogu se otk-loniti neki elementi sukoba i neke prepreke iz barijera znanja i moti-vacije. Obavezanost i odanost zaposlenih je vitalna komponenta re-alizacije organizacionih promjena i organizacijskog uspjeha. Izvrsne kompanije uspijevaju da obuzdaju energiju zaposlenih i entuzijazam, i to čine sljedećim: kreiranjem klime povjerenja, razmjenom infor-macija, ohrabrivanjem kreativnosti i produktivnosti u radu zaposlen-ih, preduzimanjem dugoročnih planova, vrednovanjem adaptacije i izučavanja. Menadžeri u izvrsnim organizacijama radije sagledavaju načine da otvore kanale komunikacije sa zaposlenima, nego da in-formacije koriste za kontrolu zaposlenih. Konfl iktujuće ideje su radije ohrabrene, nego potisnute. Sposobnost da napreduje kroz koncen-zus, čuva smisao povjerenja, povećava inovativnost, i omogućava i inovaciju i efi kasnost.

Konačno, izvrsne kompanije naglašavaju kulturne vrijednosti koje radije ohrabruju promjene i izučavanje, nego stabilnost i kontrolu. Jedna od najbitnijih komponenti organizacije je snažna kultura, koja ohrabruje adaptaciju u promjenljivom okruženju. Za sve uspješne organizacije, kultura igra ključnu ulogu, jer određuje da li su zaposleni privrženi prevaziđenom načinu obavljanja poslova, ili traže nove i bolje pristupe.

ZAKLJUČAK

Kako se nositi sa brzom i kvalitetnom promjenom jedan je od najvećih izazova sa kojim se suočavaju današnje organizacije.

Promjena sama po sebi donosi otpor i nesigurnost, a takvo stanje ne odgovara promjeni i potrebno ga je ublažiti, jer je nemoguće ukloniti ga. Kako zaposleni traže stabilnost, menadžer mora pre-poznati izvore te stabilnosti, odnosno ono šta se u organizaciji neće mijenjati i s tim upoznati zaposlene, a sve u cilju prihvatanja prom-jena. Organizacije trebaju lidere koji jasno mogu da prepoznaju potrebu za promjenom i da tu promjenu ostvare, koji mogu da razviju i predstave viziju šta i kako organizacija može da post-ane, i da omoguće i daju motivaciju i smjernice kako to ostvariti. Ponekad ostvarenje novog načina razmišljanja zahtijeva fokusir-anje promjene na osnovne kulturne vrijednosti i norme korporacije. Mijenjanje kulture fundamentalno mijenja način kako da se posao uradi u organizaciji i generalno vodi do obnavljanja predanosti i obavezivanja zaposlenih i jače veze između preduzeća i potrošača. Kroz istraživanja se pokazalo da se ocjena spremnosti preduzeća da uđe u proces organizacionih promjena razvila na bazi koncep-tualnog modela koji se fokusira na motivaciju, lične osobine i spo-sobnosti menadžera programa i osoblja, institucionalnih resursa, organizacione klime, kao prvih bitnih koraka u razumijevanju or-ganizacionih faktora koji se odnose na implemen taciju i usvajanje programa promjene u preduzeću. U današnjim preduzećima, gdje je znanje ključno sredstvo i vrijednost, zaposleni se stavljaju u prvi plan, gdje im se daju prilike da razmišljaju i uče zajedno. Da bi se nosili sa ovim fundamentalnim promjenama, koje se dešavaju tokom dugoročnog perioda, preduzeća moraju da postanu izučavajuće organizacije, da budu sposobne i spremne za prom-jenu, upravljaju i uspiju u promjeni, tako što mijenjaju sebe.Prisutan je trend da se smanje barijere unutar i između organizaci-ja i kreiraju preduzeća koja se fokusiraju na razmjenu i dijeljenje znanja i da su spremna za konstantno izučavanje. Jedan od ključnih izazova za preduzeća koja prelaze na proces izučavanja (learning organization) jeste kreiranje adaptirajuće, izučavajuće kulture. Metod za uspostavljanje ovoga nivoa kuturne promjene je poznat kao organizacioni razvoj (organizational development-OD), koji se fokusira na ljudske i socijalne aspekte organizacije, kao što je način da se poboljša organizaciona sposobnost i spremnost da usvoji promjenu i ostvari uspjeh promjenom.

LITERATURA

1. Bobrek Miroslav, Tanasić Zorana, Travar Mihajlo: “Procesna or-ganizacija”, Mašinski fakultet Banjaluka, 2007.

2. Cvijanović M. Janko: “Organizacione promene”, Ekonomski in-stitut, Beograd, 2004.

3. Cvijanović M. J., Dimitrijević V. V. Grujičić Ž. M.: “Efi kasnost neprofi tnih organizacija”, Ekonomski Institut, Beograd, 2002.

4. Travar Mihajlo, Janko M. Cvijanović, Jelena Lazić: “Kapacitet za makroorganizacione promene”, Ekonomski institut, Beograd, 2009.

SummaryThe current process of globalization of world markets and the complexity of the business environment are modern business conditions to which the organization can not adapt. The dynamism and volatility replaced stability and immobility, closed company businesses giving way to openness and organizations without borders, the risks and uncertainties arise as a substitute for safety in operations. This problem is present both, in the market of developed economies and in transitional economies.The problem of readiness for organizational changes in companies today is given serious attention, both from practical and from a re-search point of view. The reason for that should seek in the fact that the modern age is marked by rapid development of science and tech-nology, new technology and fl exible systems, modern methods and techniques of organizing and managing companies. Organizational changes in companies today are set as their imperative, because the effi cient production of complex technical systems can only be done in a modern equipped and organized company, which achieved adequate economic results of operations.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

36

UVOD

Porez na dohodak građana je, uz porez na dodatu vrijednost, jedan od najznačajnijih poreskih oblika svakog savremenog poreskog sistema. Veliko značenje poreza na dohodak ogleda se ne samo u njegovoj velikoj izdašnosti, nego i u njegovoj upotrebi kao ela-sti čnog i vrlo djelotvornog instrumenta ekonomske i socijalne po-li tike. Pomoću ovog fi skaliteta sprovodi se politika oporezivanja fi s kalnih obveznika prema ekonomskoj snazi, koja se refl ektuje ni voom ostvarenog dohotka u određenom vremenskom periodu. Pri tome, vodi se računa o relevantnim činjenicama koje su ve-za ne za poreskog obveznika u formi davanja poreskih olakšica i oslobođenja.

Za razliku od nekih drugih poreskih oblika koji se odlikuju relativno visokom uniformnošću rješenja, pri oporezivanju dohotka građana u svijetu, uključujući i Evropsku uniju, postoji izražena raznolikost. Takva raznolikost je posljedica brojnih i složenih uticaja ovog

poreskog oblika na ekonomsku efi kasnost, tržište rada, među na-rod nu konkurentnost, preraspodjelu dohodaka i drugo.

Sistemi poreza na dohodak građana u praksi često kombinuju elemente koji su rezultat ekonomske teorije i elemente koji su posljedica društvenih normi. Elementi dva alternativna pristupa, glo balnog i cedularnog, najčešće se prepliću pri oporezivanju do hotka građana. Treba naglasiti da sistemi poreza na dohodak gra đana nisu, sami po sebi, u stanju da postignu zadovoljavajući stepen socijalno pravične preraspodjele dohotka u društvu, i da moraju biti praćeni odgovarajućom politikom socijalnih transfera i progresivnih javnih rashoda.

U ovom radu analiziraju se reforme poreza na dohodak građana u Republici Srpskoj. Ekonomska teorija i sve veći broj ekonometrijskih studija sugerišu da direktno oporezivanje prihoda građana pro uz-ro kuje značajnije negativne efekte na ekonomski rast u odnosu na indirektno oporezivanje potrošnje (PDV, akcize). Otuda cilj reforme poreza na dohodak građana ne bi trebalo biti povećanje fi skalnih

Mr Miroslava Grujić-Kalkan*

Karakteristike poreza na dohodak građana u Republici Srpskoj

RezimePorez na dohodak zauzima veoma značajno mjesto u strukturi savremenih poreskih sistema. Za razliku od nekih drugih poreskih oblika koji se odlikuju relativno visokom uniformnošću rješenja, pri oporezivanju dohotka građana u svijetu, uključujući i Evropsku uniju, postoji izražena raznolikost. Postoje tri pristupa oporezivanju prihoda građana: cedularni, globalni i mješoviti pristup.

U fi nansijskoj praksi savremenih zemalja sreću se dva modela poreza na dohodak fi zičkih lica, i to: parcijalni porez na dohodak ili tzv. analitički porez na dohodak i jedinstveni porez na dohodak fi zičkih lica, ili tzv. sintetički porez na dohodak. Porez na dohodak fi zičkih lica u Republici Srpskoj obračunava se i plaća na dohodak od: ličnih primanja, samostalne djelatnosti, autorskih prava, prava srodnih autorskom pravu i prava industrijske svojine, kapitala i kapitalnih dobitaka.

Vrednovanje sistema oporezivanja dohotka građana može se vršiti na osnovu sljedećih kriterijuma: horizontalna (i vertikalna) pravičnost, ekonomska efi kasnost, troškovi primjene, međunarodna konkurentnost, uticaj na tražnju za radnom snagom, bilansna izdašnost. Za sistem oporezivanja dohotka građana u Republici Srpskoj može se reći da je horizontalno pravičan, ekonomski efi kasan i međunarodno konkurentan. S druge strane, prilično je komplikovan za primjenu i izaziva značajne troškove poreske administracije. Bilansna izdašnost poreza na dohodak građana u Republici Srpskoj je prilično niska u poređenju sa fi skalnom izdašnošću poreza na dohodak građana u zemljama članicama OECD.

Poreze ne treba često mijenjati, jer svaka promjena, više ili manje radikalna, remeti uslove privređivanja i unosi nestabilnost u ponašanje obveznika. Činjenica je da učestale zakonske izmjene u oporezivanju dohotka u Republici Srpskoj od 2002. godine nisu poželjne i neo-phodno je ustanoviti i implementirati na duži rok ekonomski održiv sistem oporezivanja poreza na dohodak građana.

* Poreska uprava Republike Srpske.

UDK 336.21/.26.3(497.6 RS) PREGLEDNI RAD

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

37

prihoda iz ovog izvora, već uspostavljanje konkurentnijeg po reskog sistema koji bi u značajnijoj meri podržao ekonomski ra st, smanjio sivu ekonomiju i zadržao elemente preraspodjele do hot ka u mjeri u kojoj to ekonomske prilike dozvoljavaju.

1. ALTERNATIVNI PRISTUPI OPOREZIVANJU DOHOTKA GRAĐANA

Postoje tri pristupa oporezivanju prihoda građana: cedularni, glo-bal ni i mješoviti pristup.1

Cedularni pristup oporezuje različite kategorije prihoda građana od vojeno, uz mogućnost da različite kategorije prihoda budu pod-vr gnute različitim poreskim tretmanima.

Globalni pristup pokušava da sintetiše sve prihode koje poreski ob-vez nik ostvari u toku godine iz različitih izvora i da oporezuje ovaj sin tetički (zbirni) prihod.

Iako su, na prvi pogled, cedularni i globalni pristup oporezivanju pri hoda u suštinskoj suprotnosti, oni se ipak međusobno ne is-klju čuju. Naprotiv, najveći broj poreskih sistema implementiranih u svijetu sadrže i cedularne i globalne elemente.

Cedularni porezi su objektivni (realni) porezi, odnosno analitički (parcijalni) porezi, koji se grupišu po izvorima prihoda (tzv. cedula)2, ali bez respektovanja subjektivne komponente i personalne situacije poreskog obveznika. Cedularni pristup je moguće implementirati uz minimalne troškove administracije i minimalne troškove poreskih obveznika. Naime, većinu različitih kategorija prihoda je moguće oporezovati na samom izvoru prihoda – po odbitku. Oporezivanje po odbitku predstavlja najefektniji i najpoželjniji način naplate po-reza, koji pored minimalnih troškova administracije i poreskih ob-veznika karakteriše i relativno mali prostor za poreske utaje. Ce-dularni pristup takođe omogućava jednostavno implementiranje ho rizontalne pravičnosti – ukoliko se zakonom propiše jednaka po reska stopa na različite kategorije prihoda. Ako je propisana po-res ka stopa uporediva sa poreskim stopama u regionu, cedularnim

sis temom poreza na dohodak građana je moguće obuhvatiti sve eko nomski važne aspekte poreskog sistema: niske troškove admi-ni stracije i poreskih obveznika, horizontalnu pravičnost i regionalnu konkurentnost.

Globalni pristup sintetiše sve kategorije prihoda koje tokom godine iz različitih izvora ostvari poreski obveznik. Na taj način globalni pristup implicitno podrazumijeva horizontalnu pravičnost, a takođe se putem progresivnih poreskih stopa implementira vertikalna pra-vičnost. Implementacija vertikalne pravičnosti putem globalnog si-stema zahtijeva značajne troškove administracije i poreskih ob vez-nika kako bi se na kraju godine utvrdio tačan iznos godišnjeg sin-te tičkog prihoda građana. Činjenica da se ukupan sintetički prihod/porez može utvrditi tek po isteku kalendarske godine kom pli kuje naplatu poreza tokom godine – jer porez prikupljen tokom go di ne gubi karakter “konačne’’ poreske naplate i samo predstavlja pri-bli žnu ”akontaciju’’ poreske obaveze. Takođe, progresivni glo bal ni sistemi su u manjoj mjeri u stanju da se oslanjaju na naplatu po-reza po odbitku nego cedularni sistemi.

Zbog svoje socijalne i društvene dimenzije, globalni sistemi u praksi integrišu oporezivanje građana sa elementima ”poreskih socijalnih programa’’ putem poreskih olakšica za izdržavane članova porodice i invalide, poreske odbitke za troškove obrazovanja i liječenja, itd. Ovakve zakonske odredbe, međutim, komplikuju poreski sistem i udaljavaju ga od prosječnog poreskog obveznika, dok njihovo spro-vođenje u praksi zahtijeva značajne administrativne troškove. Ta-kođe, težnje ka transparentnijem defi nisanju i sprovođenju politike javnih rashoda sugerišu razdvajanje poreskih i socijalnih ciljeva i sprovođenje socijalne politke na strani budžetskih rashoda.

Iz praktičnih razloga, u većini savremenih poreskih sistema, nastoji se da se što je moguće više prihoda naplati „na izvoru“, primjenom tehnike poreza po odbitku. U tom pogledu najrasprostranjenija je tehnika PAYE3 (eng. pay-as-you-earn), koja se primjenjuje u od no-su na lična primanja. Pod ličnim primanjima podrazumijevaju se za rade i dodatna primanja. Udio prihoda od poreza koji pogađa lič na primanja u ukupnim prihodima od poreza na dohodak je la-vovski. Iz tabele 1. vidi se da je u Republici Srpskoj u prošloj godini taj udio prelazio 87%.

1 Popović, Dejan: Nauka o porezima i poresko pravo, Savremena administracija, Beograd, 1997, str. 503.2 Lovčević, Jovan: Institucije javnih fi nansija, Službeni list SFRJ, Beograd, 1979, str. 129.3 Popović, Dejan: Nauka o porezima i poresko pravo, Savremena administracija, Beograd, 1997, str. 505.4 Izvor: www.poreskaupravars.org

Vrsta poreza Naplaćeni prihodi u KM (2010) %

Porez na lična primanja 131.072.753 87,44

Porez na prihod od samostalne djelatnosti 13.354.125 8,91

Porez na prihod od autorskih prava, prava srodnih autorskom pravu i prava industrijske svojine

773.600 0,52

Porez na prihod od kapitala 4.699.166 3,13

Porez na prihod od poljoprivrede i šumarstva 595 0

UKUPNO: 149.900.239 100

Tabela 1: Učešće pojedinih elemenata poreza na dohodak u ukupno naplaćenom porezu na dohodak građana 2010. godine4

Takva tehnika naplate nameće, naime, obavezu poslodavcu (ispla-ti ocu ličnih primanja) da prilikom svake isplate obračuna i za račun fi skusa uplati odgovarajući iznos poreza. Porezi po odbitku uplaćuju se i prilikom isplate nekih drugih prihoda (npr. dividendi, kamate, za kupnine, autorskih naknada).

U Republici Srpskoj praksa je i da se porez na prihod od autorskih prava, prava srodnih autorskom pravu i prava industrijske svo ji-

ne, kao i porez na prihod od zakupa pravnom licu, odnosno pre-duzetniku, uplaćuje po odbitku.

U državama u kojima se dohodak cedularno oporezuje, PAYE teh ni-ka je, sasvim prirodno, uvijek konačan način naplate poreza za sve ob veznike koji ostvaruju prihode po osnovu ličnih primanja.

U kontekstu globalnog poreza na dohodak fi zičkih lica, PAYE teh ni kom se može obaviti preliminarna ili konačna naplata poreza na dohodak.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

38

Naime, u nekim zemljama (npr. SAD, Švedska, Austrija, Kanada), za posleni su (kao i svi ostali obveznici poreza na dohodak) dužni da ipak podnesu poresku prijavu na kraju poreske godine, s tim da se akontaciono uplaćeni porez može istaći kao poreski kredit na račun utvrđenog poreza. U Republici Srpskoj je za 2001. go-di nu po Zakonu o porezu na dohodak građana5 bila propisana oba veza podnošenja godišnje prijave poreza na dohodak građana (GOD) za sve koji ostvaruju bilo kakav prihod. Međutim, od takve prakse se, zbog velikih troškova i izgubljenog vremena poreske administracije, odustalo već sljedeće godine.

U drugim zemljama (npr. u Velikoj Britaniji, Holandiji, Njemačkoj) porez naplaćen na PAYE način za značajan broj poreskih obveznika istovremeno predstavlja i konačno podmirenje obaveza po osnovu poreza na dohodak fi zičkih lica. Obavezi da podnesu godišnju po resku prijavu podliježu samo ona lica koja, pored ličnih pri-ma nja, ostvaruju prihode i iz drugih izvora, i to u iznosu koji je ve ći od propisanog minimuma. Takva praksa primjenjivala se i u Republici Srpskoj u periodu 2002-2008. godine (za vrijeme dok se primjenjivalo progresivno oporezivanje poreza na dohodak gra đa-na). Od 2009. godine, od kada se primjenjuje proporcionalna stopa poreza na dohodak od 8%, takva obaveza za podnošenje poreske prijave je ukinuta, pa godišnju prijavu poreza na dohodak građana podnose samo preduzetnici za porez na prihod od samostalne dje-lat nosti i oni koji ostvaruju povrat poreza po osnovu umanjenja po-reske osnovice.

2. OPOREZIVANJE DOHOTKA GRAĐANA U REPUBLICI SRPSKOJ

U fi nansijskoj praksi savremenih zemalja sreću se dva modela po-reza na dohodak fi zičkih lica, i to: parcijalni porez na dohodak ili tzv. analitički porez na dohodak i jedinstveni porez na dohodak fi zi -čkih lica, ili tzv. sintetički porez na dohodak6. Kod sintetičkog (je-din stvenog) poreza na dohodak fi zičkih lica oporezuje se ukupnost prihoda poreskih obveznika primjenom progresivnih poreskih sto-pa. Kao takav, ovaj porez se sreće u gotovo svim zemljama, a za-uzima i centralno mjesto u strukturi poreskih prihoda. Jedinstveni po rez na dohodak može se ocijeniti kao najmoderniji subjektni po-rez koji omogućuje i osigurava oporezivanje prema ekonomskoj sna zi poreskih obveznika.

Kod parcijalnog (analitičkog) poreza na dohodak oporezuju se po sebno pojedine vrste prihoda poreskih obveznika uz primjenu raz ličitih poreskih stopa, a ukupni se prihod (dohodak) oporezuje jed nim dopunskim porezom uz primjenu progresivnih poreskih stopa. Najćešće se primjenjuju proporcionalne poreske stope. Kod primjene tog oblika poreza na dohodak najčešće se vodi računa da visina poreskog opterećenja zavisi od toga je li dio dohotka (prihoda) koji se oporezuje iz fundiranih ili nefundiranih izvora. U kasnijem se razvoju, uz oporezivanje pojedinih dijelova dohotka opo rezuje i ukupni prihod (dohodak) primjenom progresivnih po-re skih stopa.

U skladu sa odredbama zakona o porezu na dohodak u Republici Srpskoj, porez na dohodak plaćaju fi zička lica koja ostvaruju dohodak. Predmet oporezivanja je dohodak koji ostvari fi zičko lice u poreskom periodu. Porez na dohodak fi zičkih lica obračunava se i plaća na dohodak od:

- ličnih primanja,

- samostalne djelatnosti,

- autorskih prava, prava srodnih autorskom pravu i prava industrijske svojine,

- kapitala i

- kapitalnih dobitaka.

Porez na dohodak građana u Republici Srpskoj je, od poreskih refor mi 2002. godine, imao karakteristike mješovitog načina opo-re zi vanja. Porez na dohodak građana plaćao se na neto prihode iz sljedećih izvora: ličnih primanja, prihoda od poljoprivrede i šu-mar stva, samostalne djelatnosti, autorskih prava, patenata i teh-ni čkih unapređenja, kapitala i kapitalnih dobitaka. Stopa poreza na prihode iz ovih izvora iznosila je 10%. Na kraju godine plaćao se porez na sintetički godišnji prihod građana. Obveznik godišnjeg po reza na dohodak građana bio je rezident RS za dohodak veći od če tiri prosječne godišnje neto plate u Republici Srpskoj u godini za koju se utvrđuje porez, a prema podacima nadležnog organa za statistiku. Godišnji dohodak činio je zbir neto prihoda od: ličnih pri manja, samostalne djelatnosti, autorskih prava, patenata i teh-ni č kih unapređenja, kao i kapitala. Osnovica se umanjivala za 10%, pa se na istu plaćao porez od 10%. Poreski obveznik je imao prava na umanjenje poreske osnovice za izdržavane članove porodice, čiji iznos nije mogao biti veći od 50% poreske osnovice.7

Od 1. januara 2007. godine dohodak građana oporezivan je po pro-gre sivnoj poreskoj stopi, i to:8

- 0% za godišnji dohodak manji od 12 najnižih plata u RS ut vr-đe nih kolektivnim ugovorom;

- 10% na iznos preko 12 najnižih plata;

- 15% na iznos iznad četiri prosječne godišnje plate u RS.

U sistem oporezivanja dohotka građana uvodi se i povrat poreza po osnovu izdržavanih članova i rješavanja stambenog pitanja (odno-sno plaćene kamate na stambeni kredit).

Ovakav sistem oporezivanja u RS (sistem oporezivanja neto plata po stopi 10% i 15%) bio je aktuelan u periodu: 1. januar 2007 – 31. decembar 2008. godine. Od 1.1.2009. godine ukinuto je pro-gre sivno oporezivanje poreza na dohodak građana, prelaskom na bruto model obračuna dohotka i jedinstvenu stopu od 8% na do-hodak iznad neoporezivog minimuma. Prilikom prelaska na bruto mo del obračuna dohotka, budžet Republike Srpske odrekao se pri hoda od poreza na dohodak u korist prihoda fondova, kako bi op terećenje za privredu bilo na istom nivou.

Centralni problem oporezivanja dohotka u savremenim poreskim si stemima jeste pitanje šta se sve smatra dohotkom. Dva su pri-stu pa zastupljena u praksi: princip nabrajanja i globalni princip. Prin cip nabrajanja implicira zakonsko navođenje svih prihoda koji zah vataju porez na dohodak. Globalni princip podrazumijeva pak obuh vatanje svih tekućih i jednokratnih prihoda u novcu i naturi koji su ostvareni u tekućoj fi skalnoj godini.

U sistemu oporezivanja dohotka fi zičkih lica važan je i problem obuhvata poreske osnovice, tj. na koje se prihode (dohodak) odnosi poreska obaveza. U tom kontekstu, razlikuju se tri principa, i to:9

- princip neograničene poreske obaveze,

- teritorijalni princip i

- princip državljanstva.

5 “Službeni glasnik RS“ broj 51/01.6 Jelčić, Božidar: Nauka o fi nancijama i fi nancijsko pravo, Informator, Zagreb, 1983, str. 223.7 “Službeni glasnik RS”, broj 51/01.8 “Službeni glasnik RS”, broj 91/06.9 Jelčić, Božidar: Nauka o fi nancijama i fi nancijsko pravo, Informator, Zagreb, 1983, str. 223.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

39

Po principu neograničene poreske obaveze, porezom na dohodak se oporezuju svi prihodi osobe koja ima svoje prebivalište nezavisno od toga da li su prihodi ostvareni u zemlji ili u inostranstvu, i ne za-visno od državljanstva poreskog obveznika.

Po teritorijalnom principu poreska obaveza tereti samo prihode (do hodak) ostvarene u zemlji, kao i lica koje nemaju prebivalište ili uo bičajeno boravište u zemlji.

Najzad, po principu državljanstva državljani jedne zemlje, koji imaju prebivalište u drugoj zemlji, plaćaju porez na pojedine prihode os-tvarene u inostranstvu zemlji čiji su državljani, uz odbitak even tu -alno plaćenih poreza u zemlji u kojoj je ostvaren prihod, koji po-dliježe oporezivanju.

Poreski obveznik u Republici Srpskoj je fi zičko lice koje ostvaruje opo rezivi dohodak. Obveznik poreza na dohodak je rezident Repu-bli ke Srpske, za dohodak ostvaren u Republici Srpskoj, drugom en-titetu, Distriktu Brčko ili drugoj državi. Rezident je fi zičko lice ko je na teritoriji Republike Srpske ima prebivalište, odnosno na te ri toriji Republike Srpske, neprekidno ili sa prekidima, boravi 183 ili više dana u periodu od 12 mjeseci koji počinje ili se završava u odnosnoj kalendarskoj godini. Obveznik poreza na dohodak je i nerezident Re publike Srpske, za dohodak ostvaren u Republici Sr pskoj. Ne-re zident je fi zičko lice koje ima prebivalište na teritoriji drugog en-ti teta, distrikta ili države.

Ako fi zičko lice iz Republike Srpske ostvari dohodak u drugim di-jelovima Bosne i Hercegovine ili u inostranstvu, a ostvareni do ho-dak se oporezuje i u Republici Srpskoj i u drugim dijelovima Bosne i Hercegovine i u inostranstvu, u tom slučaju porez na dohodak koji je plaćen u drugim dijelovima Bosne i Hercegovine ili u inostranstvu umanjuje se od poreza na dohodak u Republici Srpskoj.

Umanjenje poreza na dohodak u Republici Srpskoj za plaćene po-re ze u drugim dijelovima Bosne i Hercegovine ili u inostranstvu u poreskom periodu ne može preći visinu poreza na dohodak iz ra-ču natog primjenom stope poreza na dohodak Republike Srpske za po reskog obveznika za taj poreski period.

Obvezniku poreza na dohodak u Republici Srpskoj može se umanjiti porez na dohodak koji je platio u drugim dijelovima Bosne i Hercegovine ili u inostranstvu isključivo na osnovu vjerodostojne dokumentacije ovjerene od strane nadležnog organa kod koga je porez plaćen.

Sljedeći važan problem u sistemu oporezivanja dohotka fi zičkih lica odnosi se na sistem poreskih olakšica i oslobađanja iz ekonomskih i socijalnih razloga. U tom kontekstu, važna su sljedeća tri pitanja:

- oslobođenja od oporezivanja određenog dohotka u formi egzi-sten cijalnog minimuma,

- poreski tretman djece poreskih obveznika i

- poreski tretman bračnih drugova.

U vezi sa prvim problemom, u Njemačkoj, V. Britaniji, Holandiji, Kanadi, Japanu, Norveškoj, Švedskoj i SAD primjenjuje se sistem odbijanja određenog iznosa od poreske osnovice dok se u Italiji, Austriji, Švedskoj i Kanadi primjenjuje sistem odbijanja određenog iznosa od utvrđenog poreza. Takozvana nulta zona primjenjuje se u Belgiji, Njemačkoj, Danskoj, Luksemburgu i Švajcarskoj. Opo re-zi vanjem je obuhvaćen samo dio dohotka iznad određene visine. U praksi se pak susreću se i tzv. kombinovani sistemi poreskih

olak šica u formi odbijanja dijela od poreske osnovice i dijela od utvr đenog poreza (kakav je inače slučaj u SAD i Švedskoj)10.

Pri oporezivanju dohotka fi zičkih lica problem poreskog tretmana djece razrješava se na četiri načina, i to:11

- primjenom tzv. splitting-sistema,

- odbitkom određenog iznosa od poreske osnovice,

- odbitkom određenog iznosa od razrezanog poreza i

- primjenom tzv. mješovitog sistema.

U prvom modelu se za svako dijete uzima određeni divizor, koji se primjenjuje u slučaju zajedničkog oporezivanja bračnih drugova ka da se dohodak bračnih drugova i dijeli divizorom.

Po drugom modelu, odbijaju se određeni iznosi od poreske os no-vi ce, pri čemu taj dohodak zavisi od poreske osnovice, od broja i uzrasta dece, i od visine poreske osnovice.

U trećem modelu, odbija se određeni iznos od razrezanog poreza u zavisnosti od visine poreza, broja djece i uzrasta djece.

Konačno, po četvrtom modelu, primjenjuje se tzv. mješoviti sistem, u kome se do određene visine dohotka poreskog obveznika apli ci ra splitting-sistem, a poslije toga se odbija određeni iznos od utvr đe-nog poreza.

U Republici Srpskoj se od poreske osnovice odbijaju iznosi od po 900,00 KM na godišnjem nivou po svakom izdržavanom članu uže porodice, kao i iznos plaćene kamate na stambeni kredit. Umanjenje poreske osnovice ostvaruje se na osnovu poreske kartice poreskog obveznika. Od 1.2.2011. godine ukinuto je umanjenje osnovice po-reza na dohodak za godišnji lični odbitak poreskog obveznika na iz nos koji se mijenjao u skladu sa odlukama Vlade RS i Saveza sin dikata RS.12 Zanimljivo je da se, Izmjenama i dopunama Zakona o porezu na dohodak13 od 1.2.2011. godine, u cilju stimulacije za-pošljavanja lica starijih od 50 godina, uvodi oslobađanje od pla-ćanja poreza na dohodak na plate zaposlenih u slučaju da ih pos-lodavac zaposli nakon stupanja na snagu ovog zakona, a koji se nalaze na evidenciji nezaposlenih Zavoda za zapošljavanje RS naj-manje godinu dana neprekidno.

Na kraju, u sistemu personalnog poreza na dohodak važno je i pitanje poreskih stopa. Stope poreza na dohodak fi zičkih lica u savremenim poreskim sistemima su različite sa stanovišta njihove visine (od najniže do najviše). U pravilu, ove stope su progresivne, sa različitim rasponom: od 22% do 56% u Z. Njemačkoj i od 18% do 57% u Luksemburgu. Najviše su, ipak, bile u Švedskoj (72%). No fi skalne reforme tokom 80-ih godina doprinijele su drastičnoj redukciji fi skalnih stopa personalnog poreza na dohodak. Time su značajno suženi rasponi u školi poreske progresije u funkciji pod-sti canja rada i štednje14.

U Republici Srpskoj porez na dohodak plaća se po stopi od 10%. Ukoliko se uporedi stopa poreza na dohodak sa stopama ostalih zemalja u regionu, može se uočiti da Republika Srpska ima nisku i konkurentnu stopu poreza na dohodak. Može se zaključiti da je pret hodni sistem bio konkurentniji, dok novi sistem obezbjeđuje ve ću ekonomsku efi kasnost, koja je, u datom trenutku u Republici Srpskoj, neophodna.

10 Ristić, Žarko: Fiskalni menadžment i ekonomija javnog sektora, Etnostil, Beograd, 2010, str. 216.11 Jelčić, Božidar: Nauka o fi nancijama i fi nancijsko pravo, Informator, Zagreb, 1983, str. 224. 12 Za 2010. godinu neoporezivi iznos bio je 3.350,00 KM.13 “Službeni glasnik RS”, broj 1/11.14 Ristić, Žarko: Fiskalni menadžment i ekonomija javnog sektora, Etnostil, Beograd, 2010, str. 217.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

40

RS FBiH Srbija Hrvatska Crna Gora Makedonija

Stopa poreza na dohodak

10,0% 10,0% 12,0% 15,0%-45,0% 9,0% 10,0%

Neoporezivi dio dohotka (u KM)

0,00 300,0 110,0 488,0 0,0 223,0

Tabela 2: Uporedni prikaz stopa poreza na dohodak u Republici Srpskoj i zemljama okruženja15

3. KRITERIJUMI ZA ANALIZU POSTOJEĆEG POREZA NA DOHODAK

Vrednovanje sistema oporezivanja dohotka građana može se vršiti na osnovu sljedećih kriterijuma:16

- horizontalna (i vertikalna) pravičnost,

- ekonomska efi kasnost,

- troškovi primjene,

- međunarodna konkurentnost,

- uticaj na tražnju za radnom snagom,

- bilansna izdašnost.

Važna posljedica značajnog broja kriterijuma na osnovu kojih se vrednuje porez na dohodak građana jeste to što ne postoji jedan oblik poreza koji je „superioran“ u odnosu na ostale prema svim kriterijumima (tj. ne postoji oblik koji je optimalan, u smislu Pareta – da je bolji po bar jednom kriterijumu od svih ostalih, a da nije gori ni po jednom kriterijumu). Nepostojanje „superiornog“ oblika oporezivanja dohotka građana ima za posljedicu relativno visoku raz nolikost načina oporezivanja dohotka građana, posmatrano po zemljama. Osim toga, porezi na dohodak koji se primjenjuju u razvijenim zemljama predmet su stalnog osporavanja i pre-is pitivanja, što dovodi do povremenih, manje ili više suštinskih pro mjena načina oporezivanja dohotka građana.17 Vrednovanje poželjnosti različitih oblika poreza na dohodak građana nalazi se pod snažnim uticajem političkih (ideoloških) uvjerenja, kao što je uvjerenje o opravdanosti preraspodjele dohotka putem opo re-zi vanja (progresivno oporezivanje, opravdanost olakšica, različit tret man raznih oblika dohotka).

Horizontalna pravičnost implicira da svi građani koji ostvare isti ni vo dohotka u toku godine, bez obzira na to iz kojih izvora potiče taj do ho-dak, plaćaju (apsolutno i relativno) isti iznos poreza na dohodak gra-đana. Horizontalna pravičnost je ostvarena kada su efektivne po reske stope na sve oblike dohotka jednake. Pod vertikalnom pra vičnošću podrazumijeva se to da građani koji ostvaruju veći do hodak izdvajaju veći procenat dohotka za plaćanje poreza. Ver tikalna pravičnost se ostvaruje primjenom progresivnih sto pa pri oporezivanju dohotka građana. Dok postoji relativno vi so ka sag la snost o tome da poreski sistem treba da obezbijedi ho ri zontalnu rav nopravnost, saglasnost o ekonomskoj i socijalnoj op ravdanosti vertikalne ravnopravnosti je znatno manja. Za sistem opo rezivanja dohotka građana u Republici Srpskoj može se reći da je sada horizontalno pravičan, dok je karakteristiku vertikalne pra vičnosti izgubio 2009. godine, ukidanjem progresivnih poreskih stopa.

Za porez na dohodak građana u Republici Srpskoj može se reći da je ekonomski efi kasan. Porez ispunjava uslov ekonomske efi kas-nosti ukoliko ne mijenja relativne cijene u privredi. Ukoliko porez menja relativne cijene, on utiče na rentabilnost pojedinih aktivnosti,

a time i na alokaciju resursa. Konkretno, u slučaju poreza na do-ho dak građana postojanje različitih efektivnih poreskih stopa za različite vrste dohodaka znači da porezi utiču na isplativost raz-ličitih aktivnosti usmjerenih na sticanje dohotka. Različito opo re-zivanje pojedinih vrsta dohodaka podstiče obveznike i na laž nu klasifi kaciju ostvarenih dohodaka. Takođe, progresivno opo re zi-va nje utiče na ponudu i tražnju za radnom snagom, a time i na alo kaciju resursa. Među ekonomistima se zastupa stav o tome da porezi treba da budu što je moguće više alokativno neutralni, tj. da ne mijenjaju relativne cijene i da ne utiču na alokaciju resursa.

Primjena bilo kojeg poreza ima za posljedicu pojavu određenih troškova kako za poresku administraciju (troškovi naplate i kon-trole) – tako i za poreske obveznike (vođenje evidencije, pod no -šenje poreske prijave i prateće dokumentacije). Opšte je pra vilo da su troškovi primjene poreza veći što je poreski oblik kom-p li kovaniji. Poreski oblik je komplikovaniji ukoliko se u okviru njega primjenjuje veći broj poreskih stopa i ako postoje brojnija oslobađanja i olakšice. U slučaju poreza na dohodak građana u Republici Srpskoj troškovi primjene poreza su se povećali od 2007. godine, uvođenjem oslobađanja i olakšica za izdržavane čla nove i plaćenu kamatu za stambeni kredit, a u primjeni je bilo i pro-gre sivno oporezivanje. Komplikovanost primjene, kao i troškovi po reske administracije trebalo bi da budu smanjeni najnovijim Iz mjenama i dopunama Zakona o porezu na dohodak građana18 uvo đenjem poreske kartice kao jedinog instrumenta za ostvarenje pra va na olakšice, kao i ukidanjem neoporezivog minimuma, od no-sno ličnog odbitka od poreske osnovice.

Oporezivanjem prihoda od rada u okviru poreza na dohodak di rek -tno se utiče na cijenu rada, a time i na ponudu i tražnju za ra d nom snagom. Dok se u razvijenim zemljama koje imaju nisku sto pu nezaposlenosti detaljno analizira kako oporezivanje utiče na sp rem-nost ljudi da rade, u Republici Srpskoj, koja ima vrlo viso ku stopu nezaposlenosti, relevantno je prvenstveno to kako oporezivanje uti-če na tražnju za radom. Uzimajući u obzir da je tržište rada iz ra zito heterogeno, od posebne je važnosti kako oporezivanje do hot ka utiče na one segmente tržišta koji se karakterišu visokom ne zaposlenošću. Pri analizi uticaja oporezivanja na tražnju za radnom snagom ne op-hodno je uzeti u obzir i doprinose za socijalno osiguranje, koji se ta-kođe primjenjuju na dohodak od rada i čiji nivo često značajno premašuje poreze.

Od 1.2.2011. godine stopa poreza na dohodak građana u Republici Srpskoj povećana je sa 8% na 10% (uz to je ukinut neoporezivi dio dohotka u iznosu od 250,00 KM), a zbirna stopa doprinosa na bruto platu sa 3,6% na 33%. Ova povećanja su došla u nepovoljno vrijeme za privredu pogođenu svjetskom ekonomskom krizom, pa se može očekivati da će ovo povećanje stopa poreza i doprinosa imati negativne posljedice na zaposlenost. Međutim, kao što se i vidi iz tabele 3, stope poreza i doprinosa u RS još uvijek su među najnižim u regionu.

15 Izvor: Ministarstvo fi nansija Republike Srpske.16 Arsić M., Ranđelović S., Altiparmakov N.: Mogući pravci reforme poreza na dohodak građana u Srbiji, Kvartalni monitor broj 17, Beograd, 2009, str. 99.17 U Republici Srpskoj su česte izmjene u oporezivanju poreza na dohodak građana (2002, 2007, 2009, 2011).18 “Službeni glasnik RS”, broj 1/11.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

41

RS FBiH Srbija Hrvatska Crna Gora

Stopa poreza na dohodak 10,0% 10,0% 12,0% 15,0%-45,0% 9,0%

Neoporezivi dio dohotka (u KM)

0,0 300,0 110,0 488,0 0,0

Zbirna stopa doprinosa na bruto platu

33,0% 41,5% 35,8% 37,2% 30,0%

Tabela 3: Uporedni prikaz stopa poreza i doprinosa u Republici Srpskoj i zemljama okruženja19

Zanimljivo je napomenuti da su, prema podacima Agencije za po-sred ničke, informatičke i fi nansijske usluge Republike Srpske, krajem 2009. godine, poslodavci iz Republike Srpske dugovali rad-nicima za plate i druge naknade gotovo 480 miliona maraka. Pri tome, 2009. godine stopa poreza na lična primanja bila je 8%, ne-o porezivi dio dohotka 300,00 KM, a zbirna stopa doprinosa 30,6%, što je bilo najniže fi skalno opterećenje u regionu.

Porezom na dohodak građana oporezuju se prihodi od faktora pro izvodnje, rada i kapitala, čime se direktno utiče na troškove i ren tabilnost proizvodnje. Stoga u uslovima visoke međunarodne mobilnosti kapitala – visina poreza na dohodak predstavlja jedan od faktora međunarodne konkurentnosti određene zemlje. Pri tome je za investitora bitno ukupno fi skalno opterećenje određenog fak-to ra proizvodnje, a ne samo opterećenje porezom na dohodak. Ipak, neophodno je imati u vidu da na međunarodnu konkurentnost neke privrede, osim poreza na dohodak, utiču i brojni drugi faktori. Ko mpenzacija slabosti u drugim elementima privrednog ambijenta smanjivanjem poreza na dohodak je relativno skupo, pri čemu je domet ovakvih mjera ograničen.

Bilansna izdašnost poreza, mjerena kao odnos naplaćenog po re za prema BDP-u, naročito je značajna u slučaju kad se radi o ma kro-ekonomski važnim porezima kao što je porez na dohodak gra đana. U slučaju poreza na dohodak građana bilansna izdašnost zavisi od makroekonomskih faktora, osnovnih parametara poreza i stepena naplate poreza. Najvažniji makroekonomski faktor koji utiče na iz-dašnost poreza na dohodak građana jeste stopa za po sle nosti, dok je uticaj vrijednosti imovine koja generiše oporezivi do hodak (vrijednost kapitala i imovine, nivo štednje, kretanja cijena kapitala i imovine i dr.) na bilansnu izdašnost manji.

Bilansna izdašnost poreza na dohodak građana ključno zavisi od poreskih parametara kao što su: visine poreskih stopa, nivo od kog počinje progresija i intenzitet progresije (ako postoji), vi si ne ne-oporezivog dijela dohotka, brojnost i razmjere poreskih os lo ba đa-nja i drugo. Bilansna izdašnost zavisi i od stepena naplate po re za, koja ključno zavisi od performansi poreske administracije i ni voa poreskog morala.

Bilansna izdašnost poreza na dohodak građana u Republici Srpskoj u posljednih pet godina vidi se iz sljedeće tabele:

Bilansna izdašnost poreza na dohodak građana u Republici Srpskoj je niska i snižavala se iz godine u godinu, prvenstveno zbog sni ža-va nja poreskih stopa i povećanja poreskih olakšica.

Fiskalna izdašnost poreza na dohodak građana u zemljama čla-ni cama OECD-a mnogo je značajnija21. U periodu ’60-ih godina XX vijeka, porez na dohodak činio je samo 7% BDP-a zemalja OECD-a. Međutim, sa rastom relativnog učešća ovog poreskog ob-lika u ukupnim poreskim prihodima, poraslo je i njegovo učešće u BDP-u. Tako, npr. ’90-ih godina, ono se kretalo između 5,3% u Češkoj i 27,8% u Danskoj. Nakon ovog perioda rasta učešća po -reza na dohodak fi zičkih lica u bruto domaćem proizvodu, na stu -pa period njegovog smanjenja, i to pod uticajem novog talasa re -formi karakterističnih za ovaj period. U periodu ’90-ih prosjek ovog

učešća iznosio je 10,4%, dok je u pojedinaim zemljama, koje spa-da ju u najrazvijenije zemlje OECD grupacije, on bio mnogo manji (Fran cuska, Japan, Grčka, Koreja i dr). Najveće učešće poreza na do hodak fi zičkih lica u BDP-u zabilježila je Danska u iznosu blizu 28%. Deset godina kasnije, procenat učešća poreza na dohodak u BDP-u je porastao i kretao se od 5,5 do 30%. U 2006. godini pro-sječ no učešće poreza na dohodak fi zičkih lica u zemljama OECD-a iz nosilo je 13,83%, ali je i dalje postojala velika razlika između ze-ma lja. Tako, npr., u Velikoj Britaniji njegovo učešće je bilo 5,5%, dok je u Danskoj bilo već pomenutih 30% BDP-a.

O iznimnom značenju fi nansijske uloge poreza na dohodak gra-đa na u savremenim državama može se sa mnogo više argu me-na ta govoriti kada se dobije uvid u visoko sudjelovanje prihoda od

Godina Naplata poreza na dohodak građana

BDP %

2006. 184.298.911 6.543.726.000 2,8

2007. 154.232.011 7.350.985.000 2,1

2008. 194.002.609 8.489.287.000 2,3

2009. 148.030.338 8.222.974.000 1,8

2010. 149.900.239 8.445.000.000* 1,8

*BDP za 2010. je procijenjen

Tabela 4: Porez na dohodak građana kao dio BDP-a u RS (2006-2010)20

19 Izvor: Ministarstvo fi nansija Republike Srpske.20 Izvor: Ministarstvo fi nansija (www.vladars.net) i Republički zavod za statistiku (www.rzs.rs.ba).21 Revenue Statistics 1965-2006 (www.oecd.org).

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

42

Vrstaprihoda

2010. % 2009. % 2008. % 2007. % 2006. %

Porez na dohodak građana

149.900.239 8,36 148.030.338 8,14 194.002.609 11,05 154.232.011 11,01 184.298.911 13,81

Porez na dobit

119.207.236 6,65 137.674.249 7,57 118.366.644 6,74 68.258.301 4,87 31.165.268 2,33

Porezi na imovinu

31.873.746 1,78 30.840.071 1,70 51.060.151 2,90 45.087.667 3,22 43.726.736 3,27

Doprinosi 1.178.028.765 65,71 1.175.173.382 64,62 1.019.167.748 58,03 785.341.799 56,05 709.513.581 53,15

Takse i naknade

249.384.720 13,91 248.027.341 13,64 274.676.008 15,63 245.455.237 17,52 209.164.143 15,67

Kazne 21.764.009 1,21 22.547.677 1,24 20.826.933 1,19 15.893.223 1,13 8.860.840 0,66

Ostali porezi i prihodi

34.445.408 1,92 44.194.546 2,43 55.096.662 3,14 63.221.146 4,52 76.978.207 5,77

Zaostali indirektni porezi

8.286.198 0,46 11.957.382 0,66 2 3.127.394 1,32 23.520.012 1,68 71.362.678 5,34

UKUPNO: 1.792.890.321 100,00 1.818.444.988 100,00 1.756.324.149 100,00 1.401.011.219 100,00 1.334.860.931 100,00

Tabela 5: Porez na dohodak građana kao dio ukupnih javnih prihoda u nadležnosti PURS (2006-2010)22

Iz tabele 5. vidi se da se učešće poreza na dohodak građana u ukup nim javnim prihodima u nadležnosti Republike Srpske sma nji-lo poreskim reformama iz 2007. godine sa 13,81% na 11,01% (ko-je su i imale za cilj smanjenje fi skalnog opterećenja). Udio po reza na dohodak građana dodatno je smanjen (sa 11,05% na 8,14%) 2009. godine prelaskom na bruto model oporezivanja do hotka i smanjenjem poreske stope na 8%. Ipak, udio poreza na do ho dak građana u ukupnim javnim prihodima koje prikuplja Poreska up-rava RS i dalje je veoma značajan. Naime, očigledno je da ovaj po rez ima najznačajniju ulogu od pojedinačnih direktnih poreza u poreskom sistemu Republike Srpske, a očekuje se da će ta uloga ja čati kao rezultat najnovijih izmjena Zakona.

ZAKLJUČAK

Porez na dohodak građana jedan je od najznačajnijih poreskih ob lika u poreskim sistemima savremenih država. To je veoma iz-dašan i elastičan porez. Porez na dohodak zauzima veoma zna čaj-no mesto u strukturi savremenih poreskih sistema. On je, pre ma učešću u ukupnim prihodima država OECD-a, jedan od naj zna-čajnijih poreskih oblika, računajući i doprinose za socijalno osi-guranje i porez na dodatu vrijednost. Relativno visoko učešće po-reza na dohodak fi zičkih lica u ukupnim fi skalitetima razvijenih ze-malja je od izuzetnog značaja, s obzirom na to da se progresivnim ka ra kterom ovog poreskog oblika može umanjiti regresivno dejstvo os talih neposrednih poreza, kao i poreza na promet.

Za razliku od, na primjer, poreza na potrošnju, gdje u svijetu izrazito dominira PDV, u slučaju oporezivanja dohotka građana, u svijetu, uključujući i EU, postoji izrazita raznolikost. Osnovni poreski modeli koji se u razvijenim zemljama primjenjuju pri oporezivanju dohotka građana jesu: cedularni, globalni i mješoviti. Svaki od navedenih mo dela oporezivanja dohotka građana može se vrednovati na os-novu većeg broja kriterijuma, a izbor modela oporezivanja zavisi od toga kojim kriterijumima se pridaje veći značaj, recimo: da li je važnija ekonomska efi kasnost i međunarodna konkurentnost ili pra vednost.

Opredjeljenje zemlje za određeni model oporezivanja, po pravilu, ne znači da se on primjenjuje u čistom teorijskom obliku. Dominantna praksa u svijetu, naročito u posljednje dvije decenije, jeste da se oda bere jedan poreski model kao osnovni, a da se potom u njega uključuju različiti elementi drugih modela. Kombinacija različitih modela oporezivanja posljedica je toga što nijedan od teorijskih modela nije superioran u odnosu na relevantne kriterijume.

Iz sučeljavanja relevantnih kriterijuma kojima se vrednuje porez na dohodak građana na jednoj strani, sa aktuelnim performansama i razvojnim prioritetima privrede Republike Srpske kao i perfor man-sa ma njene poreske administracije, na drugoj strani – proizlazi da je za Republiku Srpsku najpogodnije rješenje proporcionalni porez na dohodak građana, ili neka jednostavnija varijanta sintetičkog ili globalnog poreza. Proporcionalni porez je superioran sa stanovišta većine ekonomskih kriterijuma (alokativna neutralnost, uticaj na trži šte rada, niski troškovi primjene i dr.), a sa neoporezivim dijelom

22 Izvor: www.poreskaupravars.org

poreza na dohodak u ukupnim poreskim prihodima. Iz sljedeće ta-bele vidi se učešće poreza na dohodak građana u ukupnim javnim

prihodima koji su u nadležnosti Poreske uprave RS u posljednjih pet godina:

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

43

za rada može se obezbijediti i njegova umjerena progresivnost. U Re publici Srpskoj su isprobane i neke varijante sintetičkog poreza (koje su, uistinu, bile prilično jednostavne), ali se od toga odustalo u korist jedne poreske stope.

Činjenica je da učestale zakonske izmjene od 2002. godine nisu po -željne i da unose nepotrebnu nesigurnost i neizvjesnost u privre dno okruženje. Otuda je neophodno ustanoviti i implementirati na du ži rok ekonomski održiv sistem oporezivanja dohotka građana.

LITERATURA

1. Arsić M., Ranđelović S., Altiparmakov N.: Mogući pravci re for-me poreza na dohodak građana u Srbiji, Kvartalni monitor broj 17, Beograd, 2009.

2. Jelčić, Božidar: Nauka o fi nancijama i fi nancijsko pravo, Infor-ma tor, Zagreb, 1983.

3. Lovčević, Jovan: Institucije javnih fi nansija, Službeni list SFRJ, Beograd, 1979.

4. Popović, Dejan: Nauka o porezima i poresko pravo, Savremena administracija, Beograd, 1997.

5. Ristić, Žarko: Fiskalni menadžment i ekonomija javnog sektora, Etnostil, Beograd, 2010.

6. Zakon o porezu na dohodak građana (“Službeni glasnik RS”, broj broj 51/01, 91/06,1/11).

7. www.poreskaupravars.org

8. www.vladars.net

9. www.rzs.rs.ba

10. www.oecd.org

SummaryIncome tax plays a signifi cant role in the structure of modern tax system. Unlike some other tax forms that are characterized by relatively high uniformity of decision, in the taxation of citizens of the world income, including European Union, there is a strong diversity. There are three approcahes to income tax: schedular, globalni and balanced approach.

In the fi nancial practice of contemporary countries there are two models of tax on personal income, as follows: partial income tax or so called analytical income tax and unique tax on personal income or so called synthetic income tax. Tax on personal income in Republic of Srpska is calculated and paid on income: personal income, self-employment, copyright, rights related to copyright and industrial property rights, capital and capital gains.

Evaluation of personal income tax system can be assessed using the following criteria: horizontal (and vertical) equity, economic effi -ciency, implementation costs, international competitiveness, the impact on labor demand, revenue yield. For a system of citizens` income taxation in Republic of Srpska can be said that it is horizontally equitable, economically effi cient and internationally competitive. On the other hand, it is quite complicated to implement and leads to considerable costs of tax administration. Revenue yield of the citizens` income tax in Republic of Srpska is quite low compared to fi scal yield of individual income tax in OECD countries.

Taxes should not be changed very often, because every change, more or less radical, disrupts economic conditions and introduces in-stability in the behavior of tax payers. The fact is that frequent legislative changes in income taxation in Republic of Srpska since 2002. are not desirable and it is necessary to establish and implement the long term economically sustainable system of taxation of individual income tax.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

44

UVOD

Rad prof. dr Predraga Jovanovića-Gavrilovića Teorija konvergencije i mogućnost „trećeg puta“, koji je objavljen u „Acta Economica, časopisu Ekonomskog fakulteta u Banjoj Luci br. 12, pobuđuje posebno interesovanje u savremenim tokovima globalizacije, pre-strojavanjima i preraspodjeli ekonomsko-političkih snaga između zemalja sa različitim sistemima.

Profesorovo zalaganje za „treći put“, odnosno sistem koji bi bio bolji i od kapitalizma i od socijalizma, u mnogim svojim elementima podsjeća na neke stavove teorije konvergencije koji su bili izraženi od strane ekonomista, sociologa i politikologa krajem pedesetih i početkom šezdesetih godina prošlog vijeka.

Naravno, u međuvremenu, stvari su se mnogo promijenile. Došlo je, kako to i profesor Jovanović-Gavrilović primjećuje, do mnogih i neočekivanih promjena kako u kapitalističkim i socijalističkim sistemima tako i do promjena samih sistema.

Najmarkantnija promjena ekonomsko-socijalnih i političkih siste-ma krajem prošlog i početkom ovog vijeka jeste slom sovjetskog „socijalističkog“ sistema u različitim varijantama u SSSR, socijali-stičkim zemljama istočne Evrope i SFR Jugoslaviji, kao i dramatični tranzicijski procesi koji su se odvijali po različitim modelima.

Tranzicija centralno planske „socijalističke“ ekonomije u tržišnu „ka pitalističku“ ekonomiju nema sličnog primjera u ekonomskoj

istoriji svijeta, i koliko mi je poznato, niko nije predviđao niti pred-skazao takve događaje, koji su povukli sa sobom nove sistemske promjene.

Nasuprot slomu sovjetskog „socijalističkog“ sistema, evidentan je prosperitet kineskog sistema – jedna zemlja, dva sistema. Na sva ta pitanja ukazuje profesor Jovanović-Gavrilović, a na njih ću i ja ukazati u ovom radu, s posebnim osvrtom na poimanje ekonomskih sistema, bitne karakteristike i tipologiju ekonomsko-socijalnih siste-ma, na poimanje i različite varijante teorije konvergencije sistema, na kineski model – jedna zemlja, dva sistema, te na fragmente uspješnosti kineskog modela.

1. OSVRT NA POIMANJE EKONOMSKIH SISTEMA

Različiti autori na različit način defi nišu i vrše različite tipologije ekonomsko-socijalnih sistema. Umjesto navođenja različitih de-fi nicija ekonomskih sistema, na ovom mjestu samo ću ukazati na činjenicu da su najbolji oni sistemi koji daju optimalne efekte, odnosno maksimum efekata uz minimum troškova, maksimum blagostanja uz minimum napora.

Prisutne su brojne defi nicije sistema i teorije optimuma sa eko-nomskog, tehnološkog, psihološkog i politikološkog stanovišta1. Na

Dr Slaviša Kovačević*

Teorija konvergencijei kineski model - jedna zemlja, dva sistema

Rezime Teorija konvergencije se zalaže za svojevrsno približavanje socijalizma i kapitalizma i time za stvaranje takvog modela ekonomsko-soci-jalnog sistema koji će u sebi sadržavati najbolje karakteristike i jednog i drugog sistema. Najmarkantnija promjena ekonomsko-socijalnih i političkih sistema krajem prošlog i početkom ovog vijeka jeste slom sovjetskog „socijalističkog“ sistema u različitim varijantama u SSSR, socijalističkim zemljama istočne Evrope i SFR Jugoslaviji, kao i dramatični tranzicijski procesi koji su se odvijali po različitim modelima. Nasuprot slomu sovjetskog „socijalističkog“ sistema, evidentan je prosperitet kineskog sistema – jedna zemlja dva sistema. Kineski model ekonomsko-socijalnog sistema koji je počeo da se primjenjuje nakon reforme sistema 1978. godine pokazao se veoma uspješnim u svim oblastima. Visoke stope rasta, koje su se kretale preko 10% prosječno godišnje, omogućile su ekonomsko-socijalni preporod Kine i svrstale je u red najmoćnijih ekonomija svijeta. Kina je zahvaljujući svom brzom razvoju proteklih decenija i svojim sistemom tranzicije manje izložena aktuelnim potresima svjetske ekonomsko-fi nansijske krize. Štaviše, ona je ne samo lokomotiva razvoja zemalja Azije, već i svjetske privrede.

* Viši asistent Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Banjoj Luci.1 Vujo Vukmirica: Ekonomiks i državni menadžment, Beograd, 1996, str. 42

UDK 005.334+005.584 PREGLEDNI RAD

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

45

ta pitanja ukazuje i profesor Vujo Vukmirica i naglašava da je ne samo teško dati opšteprihvatljivu defi niciju ekonomskih sistema, već i da je teško sagledati i odnos između ekonomskog sistema i ekonomske politike. „Problemi se“, piše on, „dalje usložnjavaju kada se pogleda „stvarno stanje”, odnosi i specifi čnosti i kada se pokuša da odgovori na pitanje: ko, kako i zašto menja ekonomski sistem i ekonomsku politiku“.

Nesporno je da u ekonomskom životu i praksi nema „čistih sistema“ i „modela“ kao ni „homogenih“ sistema. Osim toga, prisutne su znatne razlike između sistema koji se nazivaju „kapitalističkim“ ili „socijalističkim“ sistemom. Ekonomski sistemi u zemljama Evrope razlikuju se od ekonomskog sistema SAD, a jedan i drugi od eko-nomskih sistema u Japanu. Istina, te razlike nisu toliko bitne, ali nisu ni beznačajne. Isto tako, znatne su razlike između ekonomskih sistema bivših socijalističkih zemalja, Rusije, Kine i drugih zemalja Azije i Latinske Amerike.

Profesor Vukmirica podsjeća da je prilikom istraživanja i poređenja ekonomsko-socijalnih sistema neophodno imati na umu nivo eko-nomsko-tehnološke razvijenosti i klasno-socijalnu strukturiranost, kulturno-istorijske osobine, tradiciju, pa čak i religiju pojedinih zemalja i područja. „Savremene ekonomije i ekonomski sistemi ne nalaze se izvan svakodnevnog života i rada ljudi, otuda se eko-nomski sistem i „ekonomski život“ trebaju posmatrati prevashodno kroz način života ljudi. Najbolji je onaj sistem koji služi čovjeku, a ne onaj kome čovjek služi. „Režim“ treba da je čovjekov, a ne da je čovjek režimski“2.

2. SAŽET PRIKAZ TEORIJE „KONVERGENCIJE“ SAVREMENOG KAPITALIZMAI SOCIJALIZMA

Sažet prikaz teorije „konvergencije“ dao je prof. Vujo Vukmirica3.

Teorija „konvergencije“ ili približavanja ekonomsko-socijalnih sistema polazi od konstatacije da kapitalizam i socijalizam, usljed dejstva naučno-tehnološkog progresa, gube svoje ranije suprotnosti i poprimaju opšte i bitne zajedničke osobine koje ih približavaju a ne suprotstavljaju, tako da dolazi do formiranja „jedinstvenog industrijskog društva“, odnosno do jedinstvenog i „integralnog socijalno-ekonomskog sistema“.

Teorija konvergencije naglašava „rastuće sličnosti“, odnosno „pro-cesirajuću akumulaciju zajedničkih crta“ kapitalizma i socijalizma i da kapitalizam sve više poprima crte socijalizma, a socijalizam poprima sve više osobine savremenog kapitalizma. Ona ističe ono što je opšte i zajedničko, što je imanentno samoj logici razvoja nove tehnike i tehnologije, tj. da naučno-tehnološki progres dovodi do konvergencije, svojevrsne sinteze i stvaranja novog društva „me-šanog tipa“, odnosno njena nadgradnja i nov proizvod je stvaranje „sintetizovanog“ socijalno-ekonomskog „sistema novog tipa“ koji

omogućuje postizanje boljih ekonomsko-socijalnih efekata i od savremenog kapitalizma i socijalizma uzetih ponaosob.

Poznati američki ekonomista Valter Bakingem smatra da je jedan od najvažnijih zaključaka do kojih je ova teorija došla u tome da su „realno postojeći ekonomski sistemi više slični nego različiti“4.

Holandski ekonomista i nobelovac Jan Tinbergen kaže: „Važno je to što se oba sistema nalaze u procesu razvitka i što mnoge od izmena pokazuju tendenciju zbližavanja. Postoje čak i dokazi o tome da se oba sistema kreću u pravcu određene optimalnosti, u pravcu sistema koji je bolji i od čistog kapitalizma i od čistog socijalizma u ranijem poimanju.“5

Profesor Vukmirica među istaknutije predstavnike ove teorije svrstava američkog sociologa ruskog porijekla Sorokina. U radu „Osnovne tendencije našeg vremena“6 on ističe da će se zbližavanje postizati putem otklanjanja slabosti postojećih realnih sistema, i to međusobnim „pozajmljivanjem“ onoga što je pozitivno i napredno u svakom od njih.

Kao bitne pozitivne procese promjena koje se odvijaju kod dvaju osnovnih savremenih socijalno-ekonomskih sistema obično se navode:

1. jačanje uloge države u kapitalističkom i njeno slabljenje u socijalističkom sistemu;

2. slabljenje tržišnih elemenata, razvoj i primjena planiranja u kapitalističkom sistemu, a u socijalističkom sistemu slabljenje direktivnog planiranja i jačanje tržišnih kategorija i kriterijuma;

3. pomenuta dva procesa dovode do slabljenja socijalno-ekonom-skih razlika u kapitalističkom sistemu i povećanja, odnosno diferencijacije u dohocima, u socijalističkom sistemu7.

Bakingem smatra da će tri od četiri osnove kapitalizma biti prisutne u „novom sistemu“ koji nastaje i to:

1. privatna svojina na kapitalnu opremu;

2. ekonomski stimulans i motiv profi ta;

3. tržišni sistem u svojstvu glavnog kriterijuma i kontrole nad raspodjelom robe i usluga.

Po njemu, sadašnja temeljna osnova kapitalističkog sistema, tj. privatna svojina mora da ostane isto kao i profi t, kao motorna snaga sistema, a konkurencija bi i dalje predstavljala „opšti okvir“ i u „novom sistemu“8. Budući integralni sistem bi, prema ovoj teoriji, „preuzeo“ od socijalizma, takođe, tri osobine, i to:

1. porast jednakosti,

2. radničku kontrolu nad uslovima rada, i

3. ekonomsko planiranje.

Teorija „konvergencije“ pledira za socijalizacijom kapitali-stičkog i kapitalizacijom socijalističkog sistema.

2 Isto, str. 43.3 Isto, str. 69–72.4 Walter S. Buckinghem: Theoretical Economic System: a Comparative Analysis, New York, 1958.5 Tinbergen je o teoriji konvergencije pisao pod naslovom „Pokazuju li komunistička i slobodna ekonomika obrazac konvergencije?“ u našem listu „Međunarodna

politika“, 5. juni 1965.6 A. Sorokin: The Basic Trenc of Our Times, New Haven 1965.7 S. Buckinghem: isto, str. 485.8 Moris Diverže ističe da su sličnosti dva sistema jako izražene. „Programi Hruščova o komunizmu u 1980-oj“, piše on, neobično podsećaju na opise „američkog načina

života“ („American Way of life“), dat s one strane Atlantika. Slika zapadnog depolitiziranog ’društva blagostanja’ poklapa se velikim delom sa sovjetskom slikom o višem stadiju komunizma i odumiranju države. Zapadnjaci i marksisti nemaju svakako istovetnu osnovnu predstavu o politici, ali ni jedan ni dugi ne zamišljaju više svet dijametralno suprotno, pa su danas podudarnosti između njihovih koncepcija gotovo isto tako jake kao i razlike“ (M. Diverže: isto).

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

46

3. KONVERGENCIJSKA TIPOLOGIJA SISTEMA

Teorija konvergencije se zalaže za svojevrsno približavanje socija-lizma i kapitalizma i time za stvaranje takvog modela ekonomsko-socijalnog sistema koji će u sebi sadržavati najbolje karakteristike i jednog i drugog sistema. Profesor Jovanović-Gavrilović to naziva „trećim putem“, drugi opet to nazivaju modelom miješane ekono-mije. Kao model miješane ekonomije može se posmatrati kineski model – jedna zemlja, dva sistema.

U svakom slučaju, pri razmatranju savremenih ekonomsko-socijal-nih sistema i njihove tipologije, neophodno je, uz ekonomske, istaći i socijalne karakteristike, jer su one usko povezane i međuzavisne i što nema „čistih sistema“, bez obzira na to s kog stanovišta se posmatraju.

S ekonomsko-tržišnog stanovišta razlikujemo četiri ekonomska sistema, i to: tradicionalni (dotržišni), tržišni, komandni i miješani (tržišno-komandni sistem). Tradicionalni (dotržišni) ili naturalno domorodački sistem nije nigdje u svijetu dominirajući. Bitne ka-rakteristike ostala tri sistema mogu se istaći na sljedećoj šemi:

Profesor Jovanović-Gavrilović je u pravu kada ističe da „kon-vergenciju ne treba shvatati samo, i ne prije svega, kao model približavanja dva sistema: kapitalističkog i socijalističkog. To može značiti izgradnju sistema koji će u sebi imati sve ono što je dobro

u oba sistema, a sa što manje nedostataka koji su njima svojstve-ni”. A to je moguće. To je „treći put“, čiju suštinu on pokazuje na sljedećoj šemi:

Tabela 1: Socijalizam, kapitalizam i „treći put”9

Obilježje Socijalizam Kapitalizam Treći putSvojina Državna Privatna MješovitaUnapređenje privrednog života Plan Tržište I plan i tržišteOsnovni interes Opšti Lični Sklad opštih i ličnihSocijalna politika Solidarnost – deklarativna Egoizam SolidarnostSocijalne razlike Jednakost Diferencijacija RavnopravnostPolitički sistem Diktatura proleterijata Buržoaska demokratija DemokratijaVremenski horizont Svijetla budućnost Dobra sadašnjost Srednji rok

9 Predrag Jovanović-Gavrilović, Teorija konvergencije i mogućnosti „trećeg puta”, Acta Economica, br. 12, str. 79.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

47

„Treći put“ za koji se zalaže i čija osnovna obilježja prikazuje šema profesora Jovanovića-Gavrilovića i koja se zasniva na idejama te-orije konvergencije je poželjan, ali ostaje otvoreno pitanje njegove ostvarljivosti u nekom predvidljivom roku.

4. KINESKI MODEL – JEDNA ZEMLJA, DVA SISTEMA

Kina je postala najveći trgovac svijeta i druga po snazi ekonomija u svijetu, odmah poslije ekonomije SAD, a ispred Japana, kako je to saopšteno iz japanskih izvora početkom 2011. godine.

Kina je svojim brzim razvojem i modelom privređivanja: jedna zemlja, dva sistema – sistem plana i tržišta, iznenadila i najoptimističnije prognoze ekonomskog razvoja. O tome se pohvalno izražavao i sadašnji predsjednik SAD Obama. On je u predizbornoj kampanji pohvalio kineski sistem planiranja: „Njihove luke, njihovi vozovi, njihovi aerodromi su mnogo bolji od naših”.

U izvještaju američke agencije National Intelligence Council „Global Trends 2025: A transformed World“ ističe se porast uloge države u zemljama u usponu i navodi se Kina kao primjer uspješnog razvoja po modelu koji nije zapadni model lese fera. „Možda Obama vidi to kao model i za SAD. Ako je tako, njihovi pogledi mogu biti odraz moderne teorije konvergencije koju je artikulisao nobelovac Jan Tinbergen“, kaže se u jednom komentaru.10

Kina je u cjelokupnoj svojoj burnoj istoriji bila posebna i specifi čna. Kineska pisana istorija i kultura je jedna od najstarijih na svijetu. Kineska proizvodnja svile, fi ne hartije, duborez, topljenje željeza, livenje bronze, barut, kompas, navodnjavanje velikih razmjera, arhitektura, literatura, poezija i fi lozofi ja (Konfučije, Nancije i dr.) poznati su od davnina i dokaz razvoja i razvijenosti na najvišem nivou u svom vremenu.

Savremena NR Kina je jedinstvena zemlja u svijetu koja svoj ekonomsko-socijalni razvoj zasniva na osnovama dva sistema: „socijalističkog“ – centralnoplanskog i „kapitalističkog“ – tržišnog sistema.

Kineski put razvoja – jedna zemlja dva sistema, započeo je pozna-tom kineskom reformom 1978. godine, po idejama Deng Hsjaopinga. Ovoj reformi su prethodili burni događaji, počevši od 1919. godine kada je započela kineska „demokratska revolucija“ koja je trajala sve do konačne pobjede 1949. godine, kada je na vlast došla komunistička partija i Mao Cetung.

Kina je imala uvijek „svoj put“ razvoja uz povremene devijacije nakon završetka vojne revolucije 1949. godine, kada je pokušala po uzoru i pod uticajem sovjetskog staljinističkog sistema da razvija svoj ekonomsko-socijalni sistem.

Kineski program ekonomske reforme 1978. godine krenuo je sve-obuhvatnim programom „četiri modernizacije“: kineske industrije, poljoprivrede, nauke i tehnologije i narodne odbrane.

Ideolog i glavni reformator Kine Deng Hsjaoping11 suprotstavio se ranijem ekonomsko-socijalnom sistemu Kine koji se zasnivao na ideologiji koja se izražava parolom: „Bolje siromašno socijalističko nego bogato kapitalističko društvo“. Deng je to okarakterisao kao apsurd: „Nećemo kapitalizam. Hoćemo socijalističko društvo s čvrstom privredom.“

Glavni pravci kineskih reformi prema Dengovom uputstvu i na osnovu novih pravila i principa „jedna zemlja dva sistema” bili su usmjereni na:

1. strukturne reforme u poljoprivredi koje omogućuju prenošenje odgovornosti za proizvodnju i distribuciju poljoprivrednih proi-zvoda sa komuna (državnih i kolektivnih dobara) na porodična domaćinstva, a što je imalo za posljedicu brzi rast proizvodnje i oživljavanje masovnih seoskih tržišta i boljeg snabdijevanja gradova raznim poljoprivrednim proizvodima;

2. otvaranje Kine prema svijetu putem spoljne trgovine i stimuli-sanja uvoza stranog kapitala;

3. stvaranjem potrebnih uslova za razvoj velikih otvorenih zona u istočnim lukama po uzoru na Hong Kong;

4. ne sprečavati bankrotstvo neefi kasnih državnih fi rmi;

5. liberalizacija sistema cijena uz dvojni kurs juana (konvertibilni stabilni i infl atorni juan).

Sve te mjere bile su praćene nizom drugih sistemskih promjena i implementacijom tržišnog mehanizma „ako razvoj to već podrazu-mijeva” i Dengovim prilazom: jedna zemlja, dva sistema. „Ako će se standard popraviti, govorio je Deng, „ako će narod živeti bolje, ako su zato potrebni tržišni mehanizmi, onda ono što je potrebno postaje nužno”.

Kineski program reformi 1978. godine je podsticao razvoj tržišta i tržišnih odnosa. Deng je ukazivao, da su pogrešne pretpostavke da tržišna privreda egzistira samo u kapitalističkom sistemu. „U socijalističkom sistemu”, pisao je Deng, „tržišna privreda može koegzistirati s privredom planske proizvodnje, a mogu se koordinirati oba rešenja”. Suština kineskog modela razvoja i transformacije sastoji se upravo u koordinaciji i zajedničkom egzistiranju tržišnog i centralnoplanskog privređivanja.

Osnovna polazna postavka kineskog sistema je da je državna svojina sredstava za proizvodnju osnova sistema, a privatna svojina je njena dopuna. Na tim osnovama razvili su se razni oblici mješovite svojine i njihovo „slobodno povezivanje” u najrazličitijim oblicima (različite forme akcionarstva, zajednički nastupi na tržištu i drugi). Na selu se razvilo porodično preduzetništvo. Zemlja, koja je formalno kolektivna svojina, daje se na dugoročnu arendu seoskim domaćinstvima uz izvjesne obaveze za neke proizvode, a sva ostala proizvodnja prodaje se po tržišnim cijenama.

Sistem formiranja cijena zasnovan je na postepenom prelasku na tržišne principe. Reforma formiranja cijena zasniva se na tri načina: fi ksne cijene koje određuje država, „plivajuće cijene” gdje država određuje najviše i najniže granice, tržišne cijene.

5. FRAGMENTI USPJEŠNOSTI KINESKOG MODELA

Kineski model ekonomsko-socijalnog sistema (jedna zemlja dva sistema) koji je počeo da se primjenjuje nakon reforme sistema 1978. godine pokazao se veoma uspješnim u svim oblastima. Visoke stope rasta, koje su se kretale preko 10% prosječno godišnje, omogućile su ekonomsko-socijalni preporod Kine i svrstale je u red najmoćnijih ekonomija svijeta.

10 Isto, str. 75.11 Deng Hsiao Ping: Moja revolucija, Izvor, 6/1980.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

48

48

Kreator kineskih reformi Deng Hsjaoping je bio uvjeren da je socijalističko društvo bolje od kapitalističkog, ali da ono to mora i da dokaže. On je istakao četiri bitne osnove koje pružaju priliku za uspješno ostvarenje reformskih ciljeva:

1. velika kineska teritorija bogata prirodnim blagom;

2. uprkos svim greškama i promašajima u prošlosti postavljeni su značajni temelji za razvoj u pravcu „četiri modernizacije”;

3. prevazilaženje „krutih duhovnih shema” koje su gušile domi-šljatost, mudrost i stvaralačku sposobnost kineskog naroda i revalorizacija svih duhovnih vrijednosti i sposobnosti naroda uz jačanje demokratizacije zemlje;

4. otvaranje prema svijetu u duhu međunarodne saradnje.

Kao opšte karakteristike postepenog, evolucionog (kineskog) prelaza od administrativno-centralističkog (komandnog) na tržišni sistem privređivanja navode se:

1. početak reforme kreće od uspostavljanja dinamičke ravnoteže na tržištu potrošačkih dobara, ali ne toliko slobodnijim siste-mom formiranja cijena koliko razvojem privatnog sektora u proizvodnji potrošnih dobara i usluga za snabdijevanje tržišta hranjenje gladnog tržišta do sitosti;

2. tržišni odnosi najprije se razvijaju u proizvodnji i realizaciji potrošnih dobara i tek poslije toga se rasprostiru na investi-cionu oblast grane s kapitalnim ulaganjem;

3. liberalizacija cijena obavlja se u završnoj fazi reforme, pri čemu se zadržava državna kontrola cijena u granama s velikim monopolističkim tendencijama;

4. primjena stroge fi nansijske politike s ciljem da se ne pojavi velika infl acija;

5. aktivno se formira tržišna infrastruktura i podstiče privatno preduzetništvo12.

Na zasjedanju Nacionalnog narodnog kongresa početkom marta 1995. godine naznačeni su sljedeći ciljevi razvoja Kine:

1. očuvanje unutrašnje i spoljne stabilnosti;

2. nastavak reformi i otvaranje prema svijetu;

3. suzbijanje infl acije uz usporavanje tempa privrednog razvoja s ciljem da se ne dozvoli ekonomsko i socijalno „pregrijavanje”;

4. podsticaj poljoprivredi;

5. nastavak preobražaja državnih preduzeća sa opreznim šire-njem stečaja prema hroničnim gubitašima;

6. stroga centralna kontrola fi nansijskih tokova, s povećanom ulogom Narodne banke;

7. poboljšavanje tržišne komunikacije otežane regionalističkim pregrađivanjima;

8. pojačavanje borbe protiv korupcije, kao problema od koga zavisi „život ili smrt zemlje”;

9. produbljivanje ideološkog rada kako bi se spriječilo dalje opadanje morala i infi ltracija raznih štetnih uticaja.

Uspješnu realizaciju postavljenih ciljeva na osnovama reforme iz 1978. godine i primjene modela „jedna zemlja, dva sistema” ilustruju sljedeći grafi koni:

12 Vujo Vukmirica: Ekonomiks i državni menadžment, Beograd, 1996, str. 443.

Površina:

9,6 miliona km2

Stanovništvo:

1,33 milijarde

(jul 2008)

Radno sposobnih:

800,7 miliona (2007)

* Po defi niciji Svjetske banke: Život sa manje od 1 dolara dnevno

KINESKI USPON

Prije tačno 30 godina, Kina je počela sa ekonomskim reformama, otvorila se prema svijetu i modernizovala iznutra. To je bio početak nove nacionalne ekonomije koja je danas jedna od najvećih u svijetu.

BDP u milijardama am. dolara

Broj siromašnih * Seoska/gradska populacija Stanovništvo u milionima Spoljne rezerve, u mlrd. USD

BDP po glavi stanovnika

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

49

49

U spoljnoj trgovini Kina bilježi visoke stope rasta i ostvaruje perma-nentan sufi cit, a naročito sa najsnažnijom ekonomijom svijeta – SAD.

Brzi porast obima spoljne trgovine i visoke stope rasta ilustruju i podaci iz tabele.

Glavni spoljnotrgovinski partneri Kine su SAD u izvozu, a u uvozu Japan i Južna Koreja. Kina je u 2008. godini izvezla raznih proizvoda u SAD u vrijednosti 253,3 milijarde dolara, a uvezla svega 81,4 mili-jarde dolara. Kina u dužem vremenskom periodu bilježi veliki sufi cit u trgovini sa SAD.

Kina je zahvaljujući svom brzom razvoju proteklih decenija i svojim sistemom tranzicije manje izložena aktuelnim potresima svjetske ekonomsko-fi nansijske krize. Štaviše, ona je ne samo lokomotiva razvoja zemalja Azije, već i svjetske privrede.

Mnogi analitičari smatraju da će Kina biti lokomotiva koja će ekonomski rast u Aziji 2010. godine povući do stope veće od 7%. Amerika se nada da će baš njen izvoz utoliti glad tamošnjih potrošača. Ekonomska kriza je na dnevni red stavila neophodnost „uravnotežavanja” ekonomskih odnosa ekonomski dinamičnog Istoka i centralne ekonomije Zapada: od Amerike se traži da više štedi a manje troši, a od Azije obrnuto.

Poznati američki ekonomista Džefri Saks13, koji je bio glavni tvorac reformi u Latinskoj Americi i bivšim socijalističkim zemljama, zala-gao se za model „šok terapije”, odnosno brzu privatizaciju i tržišnu liberalizaciju. „Kineski model” je smatrao „izuzetkom od pravila”. Međutim, model koji je on zagovarao i koji je bio primjenjivan u Rusiji i nekim drugim zemljama pokazao je poražavajuće rezultate, a „kineski model” sve se više ističe kao uspješan i poučan i za druge zemlje.

LITERATURA

1. Vujo Vukmirica: Ekonomika i državni menadžment, Beograd, 1996.

2. Walter S. Buckighem: Theoretical Economic System: a Comparative Analysis, New York, 1958.

3. A.Sorokin: The Basic Trends of Our Times, New Haven 1965.

4. Predrag Jovanović-Gavrilović: Teorija konvergencije i mogućnost „trećeg puta”, Acta Economica, br. 12, Banja Luka, 2010.

5. Deng Hsiao Ping: Moja revolucija, Izvor, 6/1980.

6. Jeffrey D. Sachs, Wing Thye Woo: Structural Factors in the Economic Reforms of China, Eastern Europe and the Former Soviet Union, referat sa simpozijuma u Briselu, 22–23 oktobra, 1993.

7. Convegence Theory and End of Socialism meeting Report, Kennen Institut for Advanced Russian Studies.

8. Gittings, John: The Changing Face of China. Oxford University Press: Oxford, 2005.

Tabela 2: Trgovina Kine sa svijetom (milijardi dolara /USD/)

1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008.

Izvoz 194.9 249.2 266.2 325.6 438.2 593.3 762.0 969.1 1218.6 1428.5% Promjena 6.1 27.8 6.8 22.4 34.6 35.4 28.4 27.2 25.7 17.2Uvoz 165.7 225.1 243.6 295.2 412.8 561.2 660.0 791.6 955.8 1133.1% Promjena 18.2 35.8 8.2 21.2 39.8 36.0 17.6 20.0 20.8 18.5Ukupno 360.6 474.3 509.8 620.8 851.0 1154. 1421.9 1760.7 2173.8 2561.6% Promjena 11.3 31.5 7.5 21.8 37.1 35.7 23.2 23.8 23.5 17.8Bilans 29.2 24.1 22.5 30.4 25.5 32.1 102.0 177.5 262.2 295.5

Izvori: NRK, Nacionalni biro za statistiku i NRK Opšta uprava carina, kineska carinska statistika Napomena: NRK, izvoz izvještavan po slobodnom prostoru: uvoz po cijeni, osiguranju i osnovi tereta

13 Jeffrey D. Sachs, Wing Thye Woo: Structural Factors in the Economic Reforms of China, Eastern Europe and the Former Soviet Union, referat sa simpozijuma u Briselu, 22–23 oktobra, 1993.

Summary

Convergence theory argues for a sort of convergence of socialism and capitalism and thus creating a model of economic and social system which will incorporate the best features of both systems.The most striking change in socio-economic and political systems at the turn of this century is the collapse of Soviet “socialist” system in different forms in USSR, socialist countries of Eastern Europe and the former Yugoslavia as well as dramatic transition processes taking place on different models.In contrast to the collapse of the Soviet “socialist” system, there is an evident prosperity of the Chinese system – one country, two systems.Chinese model of economic and social system that began to be applied after the reforms from 1978. has proved very successful in all areas. High growth rates, which ranged over 10 % annualy, have enabled social and economic renewal of China and made her one of the most powerful economies in the world.China, due to its rapid development in recent decades and its transition system, is less exposed to the current turmoil of world economic and fi nancial crisis. Moreover, China is the locomotive of development of Asian countries, but also the world economy.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

50

UVOD

Interna revizija i kontrola su se u većoj mjeri donedavno analizirali gotovo isključivo vezano za fi nansijski sektor i u smislu fi nansij-skih rizika. Danas se interna revizija i kontrola analiziraju i kao dio većeg sistema korporativnog upravljanja svake veće kompanije, posebno od strane međunarodnih fi nansijskih institucija i većih institucionalnih investitora. Kontrola i revizija se ne posmatraju kao strukture, već procesi, i to u direktnoj vezi sa rizicima kojima je privredni subjekt izložen. Od posebnog je interesa način na koji se ovim procesima upravlja, tj. način na koji su nadzorna tijela na nivou menadžmenta/uprave i odbori za reviziju zaduženi za pravilno usmjeravanje i osiguravanje efi kasnosti ovih procesa u cilju doprinosa većoj efi kasnosti sveukupnog poslovanja i boljem pristupu kapitalu kroz umanjenje rizika poslovanja. U tom smislu se proučavaju interni i eksterni rizici kojima je kompanija izložena, postojanje strategije za upravljanje rizicima i regulacija upravljanja rizicima kroz interne akte. Na bazi ovih ulaznih podataka se može odrediti potreba za pojedinim procesima kontrole i revizije, kapaciteti koji su im potrebni i ljudski resursi koji će osigurati efi kasnost istih.

1. DEFINISANJE INTERNE REVIZIJE I KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA

Aktivnost interne revizije, koju obavljaju profesionalci sa razumijeva-njem kulture poslovanja, sistema i procesa u privrednim društvima, osigurava da su interne kontrole uspostavljene i adekvatne, kako bi

se: a) ublažili rizici poslovanja, b) procesi upravljanja bili učinkoviti i djelotvorni, i c) kako bi bili ispunjeni organizacijski ciljevi i planovi. Važno je odmah naglasiti da se i interna kontrola i interna revizija moraju posmatrati kao procesi, a ne kao rigidne strukture, jer jedino taj pristup ovim aspektima kontrole vodi do rješenja koja će ispuniti organizacijske ciljeve i planove.

S druge strane, korporativno upravljanje se može defi nirati kao skup odnosa između uprave/menadžmenta kompanije i ostalih tijela; nadzornih tijela kompanije i ostalih nivoa upravljanja; vla-snika/akcionara kompanije i same kompanije; te ključnih aktera i kompanije. Dobro korporativno upravljanje omogućava pristup i umanjuje cijenu kapitala, unaprijeđuje operativnu efi kasnost i direktno pozitivno utiče na reputaciju kompanije. Najbitniji aspekti upravljanja koji se analiziraju po metodologiji IFC-a su:

– Principi upravljanja: postojanje adekvatnog okruženja, internih akata i ljudskih resursa za sprovođenje i kontinuirano unapre-đenje sistema upravljanja;

– Nadzorna i upravna tijela: funkcionisanje, sastav, ljudski resursi i organizacija ključnih organa u kompaniji;

– Kontrolni procesi: interna revizija, interna kontrola i upravljanje rizicima;

– Prava vlasnika/akcionara: način organizacije i funkcionisanje skupštine, zaštita prava manjinskih akcionara i transakcije s povezanim licima; i

– Transparentnost i izvještavanje: politike i procedure za objav-ljivanje informacija, godišnji izvještaj i korištenje vanjske revizije.

Merima Zupčević Buzadžić, dipl. ek.*

Interna revizija i interna kontrola u sistemu korporativnog upravljanja

Rezime Iako se rijetko analiziraju u okviru istih studija, sistemi revizije i kontrole su u čvrstoj sprezi sa sveukupnim sistemom korporativnog upravljanja. Kontrolni procesi (interna revizija, interna kontrola i upravljanje rizicima) su sastavni dio korporativnog upravljanja i u posljednje vrijeme predstavljaju ključan aspekt analize upravljanja u kompanijama od strane investitora, banaka i strateških partnera. Međunarodna fi nansijska korporacija, članica Grupacije Svjetske banke (International Finance Corporation (IFC)) je razvila posebnu metodologiju za analizu sistema interne revizije i kontrole. Šta ova metodologija podrazumijeva te zbog čega je važna za napredak kompanije bit će fokus ovog članka.

* IFC Projekt menadžer za korporativno upravljanje u BiH. IFC-ov Projekt korporativnog upravljanja u Bosni i Hercegovini podržava Švicarski državni sekretarijat za ekonomska pitanja (SECO).

UDK 658.14:657.63 PREGLEDNI RAD

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

51

Sve se više izučava i aspekt nasljeđivanja ključnih pozicija, posebno u kompanijama u porodičnom vlasništvu koje se imaju namjeru dugoročno razvijati kao porodični biznis.

Dakle, i sveukupni sistem korporativnog upravljanja i sistem inter-ne revizije prevashodno za cilj imaju bolju operativnu efi kasnost kompanije, a samim tim i njeno bolje pozicioniranje na tržištu uz bolji pristup jeftinijem kapitala. Ako se u obzir uzmu sva ključna tijela bitna za korporativno upravljanje (skupština, nadzorni/upravni odbor i uprava/menadžment), jasno je da interna revizija – i na nju naslonjene interne kontrole – svoje mjesto djelovanja i najvećeg efekta imaju na organe nadzora (nadzorni/upravni odbor) i upravu/menadžment. Razlog za to leži u činjenici da dok je neophodno da se postave principi revizije i kontrole na nivou nadzora kako bi se isti pratili, unapređivali i usmjeravali, krajnja odgovornost primje-ne leži na menadžmentu koji je odgovoran za njihovo planiranje, implementiranje i izvještavanje.

Slika 1: Pozicija interne revizije i kontrole u sistemu korporativnog upravljanja

2. KONTROLNI PROCESI: OKOSNICA USPJEŠNOG POSLOVANJA

Kako bi se adekvatno procijenio stepen razvoja sistema upravljanja kao i njegova održivost, tri se ključna kontrolna procesa analiziraju u detalje. Ono što svaki ozbiljan (posebno institucionalni) investitor želi vidjeti je čvrst sistem baziran na rizicima koji će omogućiti ranu detekciju defi cijencija u poslovnim procesima, ljudskim resursima, poslovnom okruženju i drugim mogućim rizicima koji proističu iz sektora u kojem kompanija djeluje, mreži dobavljača i kupaca usluga ili proizvoda i drugih eksternih faktora koji direktno utiču na rad kompanije.

Da bi se utvrdilo da li kompanija adekvatno analizira svoje rizike, ključno je postaviti sljedeća pitanja:

– Koji se rizici tretiraju (interni i eksterni)?

– Postoji li strategija za upravljanje rizicima – da li se vrše iden-tifi kacija, scenariji i monitoring?

– Ko priprema, a ko odobrava politiku upravljanja rizicima?

– Da li je upravljanje rizicima regulisano kroz interne akte?

Dakle, bitno je s jedne strane uvidjeti koliko kompanija „brine“ o rizicima, ali u isto vrijeme i koliko je sve ono što trenutni organi

rade po pitanju upravljanja rizicima dokumentovano i održivo, tj. koliko je izgledno da će se procesi nastaviti i kada/ako postojeći kadrovi napuste kompaniju.

Drugi proces koji se analizira je interna kontrola. Ključna pitanja od interesa za investitore u ovom segmentu upravljanja su:

– Da li je uveden osnovni sistem interne kontrole?1

– Ko određuje djelokrug i ovlasti interne kontrole?

– Kome odgovara interni kontrolor ili odjel interne kontrole?

– Kakva je komunikacija između interne kontrole, uprave/mena-džmenta, nadzornog/upravnog odbora i interne revizije te kako se ista osigurava?

– Kako se sprečava sukob interesa?

Interne kontrole su one strukture, aktivnosti, procesi i sistemi koji pomažu menadžmentu da učinkovito ublaži rizike za postizanje ciljeva organizacije. Menadžment ima tu odgovornost u ime ak-cionara/vlasnika i nadzorni odbor/ odbor za reviziju (ukoliko je uspostavljen) smatra je odgovornom za taj zadatak. Menadžment je odgovoran za uspostavu i održavanje sistema interne kontrole unutar organizacije. Važno je uvijek imati na umu da je interna kontrola sredstvo za postizanje cilja, a ne cilj za sebe.

Cilj sistema interne kontrole je da izbjegne ili identifi cira ljudske greške ispunjavanjem njihovih zadataka i da osigura da ciljevi organizacije i procesa mogu biti postignuti sa dovoljnom izvjesno-šću. Interna kontrola treba da bude direktno (ili indirektno) vezana za proces i tako identifi cira greške. Zahtjevi u vezi sa sistemom interne kontrole su:

– osigurati imovinu kompanije,

– provjeriti tačnost i pouzdanost računovodstvenih podataka,

– promovirati operativnu efi kasnost, i

– ohrabrivati poštivanje propisanih menadžerskih politika.

Interna revizija je ta koja obuhvata i upravljanje rizicima (jer je sama bazirana na rizicima ukoliko je adekvatno uspostavljena) i internu kontrolu (jer u biti analizira sistem interne kontrole). Ključna pitanja interne revizije su:

– Ko čini internu reviziju i na kojim nivoima upravljanja?

– Kome interna revizija odgovara?

– Da li interna revizija ima sopstveni budžet i, ako ne, kako se osigurava nezavisnost revizije?

– Postoje li adekvatni ljudski resursi za internu reviziju (što važi i za druge kontrolne procese)?

– Kako se vrši planiranje interne revizije?

Stari pristup mjerama sigurnosti sistema/ kontroli interne revizije se svodio na sigurnost imovine, poštivanje procesa računovodstva i analizu učinkovitosti procesa i poštivanja propisa. Noviteti u analizi interne revizije se ogledaju u činjenici da je ona sada fokusirana na rizik2 (identifi cira rizike za postizanje ciljeva organizacije), funkci-

onalnost, upravljanje ljudskim potencijalima i transparentnost

sistema interne kontrole. Na osnovu rezultata procjene rizika, interni revizori ocjenjuju adekvatnost i učinkovitost načina na koje se rizici identifi ciraju i kako se njima upravlja. Oni također ocjenjuju druge aspekte, kao što su etika i vrijednosti u okviru organizacije,

1 Sofi sticiranost sistema interne kontrole zavisi od stepena razvoja kompanije, ali i industrije u kojoj radi.2 Defi nicija rizika u internoj reviziji: Rizik je mogućnost pogrešne odluke, npr. menadžera, koja se zasniva, npr., na nedovoljnim informacijama. Ta pogrešna odluka

može rezultirati u tome da se nešto uradi, tolerira ili propusti.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

52

upravljanje učinkom, komuniciranje rizika i kontrolne informacije u okviru organizacije kako bi se omogućio proces dobrog upravljanja.

Fokus ovako koncipirane interne revizije je na procesima koji su važni za rast i postojanje organizacije, tj. na ključnim procesima organizacije. Interna revizija je informacijska baza za donošenje odluka. Ona ima zadatak da identifi cira suštinske zadatke strukture i procesa u organizaciji kako bi upravljački organi bili u stanju da donesu prave odluke.

Primjer slučaja upotrebe interne revizije na bazi rizika:

– Cilj preduzeća: Proizvođač solarnih modula želi proizvesti maksimalni proizvodni kapacitet u novom pogonu. Taj pogon je uglavnom fi nansiran kreditima. Proizvodnja ovih modula zavisi od lanca sa 5 koraka proizvodnje komponenti. Sirovine su izuzetno rijetke u određenim dijelovima godine.

– Rizik: Puni kapacitet proizvodnje ne može se postići zbog manj-ka potrebnih komponenti ili sirovine. To vodi do mnogo manje proizvodnje i može dovesti i do potpune propasti preduzeća. Rokovi otplate kredita ne mogu se ispuniti.

– Interna revizija bazirana na rizicima: Interni revizori kontro li-ra ju procese nabavke, ugovore sa isporučiocima, njihove uslove, do govorene cijene, trendove na tržištu. Izrađuje se i analiza vjero vatnoće postizanja ciljeva preduzeća.

– Follow-up/ daljnje radnje: Uprava ima šansu da odluči

a) da li se ciljevi mogu postići,

b) da li ciljeve treba smanjiti ili povećati,

c) da li treba provesti daljnje aktivnosti, npr. potpisati ugovore sa drugim isporučiocima, promijeniti fi nansijske instrumen-te, promijeniti osnovnu strategiju, promijeniti odgovorne uposlenike, itd.

– Rezultat: Informisana odluka o narednim koracima i prilago-đavanju procesa promjenjivim okolnostima.

ZAKLJUČAK

Savremeni pristup analizi sistema korporativnog upravljanja ne-izostavno uključuje sveobuhvatnu analizu kontrolnih procesa u kompaniji, od kojih su ključni sistemi interne revizije i interne kontrole. Razlog za to je direktna veza između sigurnosti ovih sistema i održivosti cijele organizacije. Kompanije u kojima ne po-stoje mehanizmi na osnovu kojih se identifi ciraju interni i eksterni rizici i kontroliše njihov uticaj na poslovanje, nisu u stanju da se izbore sa krizama na nivou organizacije i/ili tržišta. Zbog toga je od ključne važnosti da se prvo ovi mehanizmi uspostave, a onda i redovno prate i unapređuju. S obzirom na nizak nivo razvoja ovih mehanizama na domaćem tržištu, njihova uspostava može također biti i kompetitivna prednost nad drugim akterima na tržištu.

LITERATURA

1. (Uloga interne revizije u korporativnom upravljanju), http://www.ehow.com/about_6614339_role-internal-auditing-corporate-governance.html, pristupljeno 15.02.2011.

2. Međunarodna fi nansijska korporacija (IFC), Metodologija za analizu korporativnog upravljanja, www.ifc.org/corporatego-vernance, pristupljeno 27.03.2011.

3. Međunarodna fi nansijska korporacija (IFC), Priručnik iz korpo-rativnog upravljanja za fi rme u Bosni i Hercegovini, 2009.

4. Međunarodni revizijski standardi (prijevod sa engleskog), http://zuko.ba/pdf/pocetna/medunarodni_revizijski_standardi.pdf, pristupljeno 15.02.2011.

5. Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD), Principi korporativnog upravljanja, http://www.oecd.org/dataoe-cd/32/18/31557724.pdf, pristupljeno 26.3.2011.

Summary

Although rarely analyzed in the same study,auditing and control systems are in strong connection with overall system of corporate go-vernance. Control processes (Internal Audit, Internal Control and Risk Management) are an integral part of corporate governance and in recent times are a crucial aspect of governing analysis in companies by the foreign investors, banks and strategic partners. International Finance Corporation, a member of the World Bank (International Finance Corporation (IFC)) has developed a special methodology for the analysis of internal auditing and control systems.What this methodology includes and why it is important for the progress of the company will be the focus of this article.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

53

UVOD

Investicione odluke, domaće kao i inostrane, imaju za cilj svrsishod-no ulaganje ograničenog kapitala koje će kompaniji omogućiti što uspješnije postizanje njenih ekonomskih ciljeva. Rezultati investicio-nih odluka očekuju se u toku dužeg vremenskog perioda i imaju važnu ulogu u kreiranju vrijednosti preduzeća. Značaj odluka o investiranju proizilazi iz činjenice da investicije imaju nizak stepen reverzibilnosti, a podrazumijevaju veliki obim alociranog kapitala. Brze promjene na svjetskim tržištima, globalizacija, ekspanzija uzajamnih fondova i institucionalnih investitora, te nezamisliv rast multinacionalnih korporacija rezultirali su dolaskom stranih investitora u našu zemlju, ali i potrebom domaćih preduzeća za prekograničnim investiranjem. Stoga međunarodno kapitalno budžetiranje u današnje vrijeme postaje predmet velikog interesovanja kako teoretičara koji se bave ovom problematikom, tako i preduzeća – investitora.

Motiv za investiranje kapitala u inostranstvu je ostvarenje prinosa ko ji će biti viši od zahtijevanog. Često se dešava da je na domaćem tržištu pritisak konkurencije velik, te investicije ostvaruju sa mo normalnu stopu prinosa. Međutim, na inostranim tržištima pre du-ze ća mogu biti u prilici da identifi kuju i investiraju u projekte koji će biti znatno rentabilniji, odnosno rezultirati višom pozitivnom ne to sadašnjom vrijednošću. Pored širenja na međunarodno tržiš-te, postoje i drugi razlozi investiranja u inostranstvu. Pojedina pre duzeća premještaju ili osnivaju fi lijale van matične zemlje da bi snizila troškove poslovanja i obezbijedila efi kasniju proizvodnju. Multinacionalne kompanije su primjer takve poslovne strategije

po što smještaju svoje pogone u onim zemljama koje nude niže tro škove rada. Nadalje, neke kompanije, posebno iz oblasti rudar-stva, te proizvodnje i prerade nafte, investiraju u inostranstvu kako bi osigurale potrebne sirovine. Svi navedeni interesi (pronalazak novih tržišta, snižavanje troškova proizvodnje i nabavka sirovina) usklađeni su sa ciljem ostvarenja više stope prinosa od one koju odbacuju domaći investicioni projekti.

Preduzeća se pri međunarodnom investiranju susreću sa mno-gobrojnim problemima koji nisu prisutni kod domaćih investicija. Različiti uslovi u pojedinim zemljama, propisane formalno-pravne procedure, karakteristike ekonomskih i političkih sistema, te ste-pen razvijenosti fi nansijskog tržišta svakako će otežati donošenje investicione odluke. Karakteristična opasnost kod međunarodnih investicija jeste moguća restrikcija repatrijacije kapitala. Pored rizika koji se javljaju u redovnom poslovanju, međunarodno kapitalno budžetiranje otežavaju politički, kulturološki i poslovni rizik (kamat-ni, valutni, devizni, i dr.). Kad je u pitanju vrednovanje isplativosti inostranih investicionih projekata, proces determinisanja diskontne stope je mnogo komplikovaniji zbog prilagođavanja faktorima koji utiču na međunarodno kapitalno budžetiranje. Prilikom njenog izračunavanja treba uvažiti terminski devizni kurs i očekivane stope infl acije u zemlji i inostranstvu. Budući da predstavlja cijenu kapitala, diskontna stopa inostranih projekata uvijek će biti viša od domaće, odnosno biće uvećana za procijenjeni iznos sistemskog rizika. Za razliku od domaćih investicionih projekata, gdje se izračunava jedna neto sadašnja vrijednost, kod inostranih investicija neto sadašnja vrijednost mora se sagledati iz dva ugla: perspektive investitora

Tajana Serdar, dipl. ek.*

Specifi čnosti međunarodnog kapitalnog budžetiranja

Rezime Ukidanje granica između zemalja članica Evropske unije, osnivanje različitih regionalnih integracija širom svijeta, standardizacija proiz-voda i međunarodnih propisa, te širenje poslovanja multinacionalnih kompanija imaju za posljedicu investiranje kapitala preduzeća izvan granica matične zemlje, odnosno prekograničnu saradnju. Cilj svake investicije jeste da se poveća vrijednost preduzeća implementacijom pravog projekta u pravo vrijeme. Pri investiranju ,bilo u međunarodne investicione projekte bilo u inostrane fi lijale, kompanije moraju voditi računa o faktorima koji utiču na međunarodno kapitalno budžetiranje, kao i o dodatnim rizicima koji se ne javljaju kod domaćih investicija. Da bi se ublažile poteškoće u procesu vrednovanja isplativosti inostranih projekata, preduzeće ima na raspolaganju analizu neizvjesnosti, koja obuhvata analizu elastičnosti, osjetljivosti i vjerovatnoće. Analiza neizvjesnosti je naročito važna kod međunarodnog kapitalnog budžetiranja, jer pojedini faktori s uticajem na inostrane projekte mogu u potpunosti da promijene neto sadašnju vrijednost investicije. Nedostaci tradicionalnih metoda za vrednovanje investicija u uslovima neizvjesnosti prevazilaze se novim metodama, koje smanjuju mogućnost grešaka u donošenju konačne investicione odluke, a to su drvo odlučivanja, Monte Karlo simulacija i analiza realnih opcija.

* Asistent Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Banjoj Luci.

UDK 336.71:330.14(100) PREGLEDNI RAD

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

54

i perspektive inostranog projekta. Finansijski menadžeri moraju voditi računa o svemu navedenom u toku odlučivanja o ulaganju u kapitala u inostranstvu.

Ovaj napis odnosi se na specifi čnosti međunarodnog kapitalnog budžetiranja i poteškoće sa kojima se preduzeća suočavaju kada investiraju van matične zemlje. Predmet našeg razmatranja biće faktori koji utiču na proces međunarodnog kapitalnog budžetiranja i rizici vezani za investiranje u inostranstvu. Zatim ćemo se osvrnuti na problematiku analize neizvjesnosti, koja je od posebnog značaja za međunarodno kapitalno budžetiranje, kao i novije metode za vrednovanje investicionih projekata u uslovima neizvjesnosti.

1. FAKTORI OD UTICAJA NA MEĐUNARODNO KAPITALNO BUDŽETIRANJE

Kompanije očigledno investiraju kapital ne samo u vlastitoj, tj. matičnoj zemlji, već i u drugim zemljama za koje procijene da predstavljaju atraktivna tržišta za ostvarenje više stope prinosa. Ulaganje kapitala na više destinacija u suštini predstavlja diver-zifi kaciju investicija. Kako se te destinacije nalaze u nekoliko različitih zemalja, možemo govoriti o međunarodnoj diverzifi kaciji. Pri donošenju odluka o investiranju u inostranstvu, multinacionalna kompanija ubire brojne koristi od međunarodne diverzifi kacije1:

- Na raspolaganju je više mogućnosti za investiranje s većim sto pama prinosa.

- Investicione rizike je moguće umanjiti. Ako kompanija investira u više zemalja, smanjuje rizik od neuspješnih investicija zbog opa danja ekonomije.

- S manjim premijama rizika na međunarodne investicije cijena kapitala za multinacionalnu kompaniju je niža nego za investito-ra koji investira isključivo u svojoj zemlji.

Veoma je važno, dakle, izdvojiti i analizirati sve rizike koji mogu da utiču na međunarodno kapitalno budžetiranje. Mnogobrojni faktori komplikuju utvrđivanje tokova gotovine koje odbacuju inostrani investicioni projekti. Preduzećima je mnogo teže da procijene tokove gotovine za projekte u inostranstvu zbog nedostatka informacija o procedurama i sistemima koji se koriste u stranim operacijama. Nadalje, problemi se javljaju zbog nepodudarnosti računovodstvenih i pravnih regulativa, jezičkih barijera, socijalnih i političkih razlika, kao i razlika u funkcionisanju fi nansijskog tržišta i institucija. Takođe, menadžeri moraju predvidjeti i mogućnost pojave različitih stopa infl acije i različitih poreskih stopa u dvije zemlje, što će se odraziti na prilive gotovine. Neto gotovinski priliv preduzeća koje realizuje investicioni projekat mora se odvojiti od neto gotovinskih tokova samog projekta. Tokovi gotovine matičnog preduzeća - investitora zavise i od načina fi nansiranja investicionog projekta, te je kod međunarodnih projekata teško razdvojiti fi nansijske i investicione odluke.

Korišćenje subvencionisanih kredita koje vlada matične zemlje često odobrava za međunarodne investicione projekte usložnjava strukturu kapitala, te otežava proračun prosječne cijene kapitala,

odnosno diskontne stope.2 Diskontna stopa je input u jednačini za izračunavanje neto sadašnje vrijednosti, te prema tome zavisi od neto toka gotovine i rezidualne vrijednosti investicionog projekta. Kompanija mora voditi računa o razdvajanju neto tokova gotovine stranog projekta od neto tokova gotovine kompanije u cjelini. Kad su u pitanju zavisna preduzeća u inostranstvu, ona mogu doznačiti gotovinska sredstva matičnoj kompaniji na više načina, od kojih su najčešći: novčane dividende, naknade za korišćenje licenci, patenata i imena brenda, te menadžerske provizije za usluge koje matično preduzeće pruža fi lijalama. Proračun neto rezidualne vri-jednosti inostranog projekta je znatno otežan jer se mogu pojaviti potencijalni kupci privatnog ili javnog sektora iz različitih zemalja.

Posebnu teškoću predstavljaju restrikcije stranih vlada na količinu kapitala koji može biti vraćen matičnoj kompaniji. Ograničenja repatrijacije zarada se javljaju jer strane vlade pokušavaju da spriječe izvlačenje vitalnog investicionog kapitala iz svojih eko-nomija i eksploataciju zemlje od strane velikih multinacionalnih kompanija. Restrikcije repatrijacije su obično u formi plafoniranja iznosa novčanih dividendi koju strana fi lijala može isplatiti svom matičnom preduzeću. Ograničenje se iskazuje u određenom pro-centu neto vrijednosti preduzeća i namijenjeno je primoravanju matične kompanije na reinvestiranje u stranu fi lijalu. Repatrijacija gotovinskih tokova projekta je kritično pitanje ako postoje značajna odlaganja u prijemu sredstava. Dakle, za matičnu kompaniju, rele-vantni gotovinski tokovi stranog investicionog projekta su oni koji će kompanija zaista primiti od svog zavisnog preduzeća.

2. RIZICI INVESTIRANJA U INOSTRANE PROJEKTE

Rizici iz investiranja su mnogobrojni i dodatno se umnožavaju kada su u pitanju investicije u međunarodne projekte. Međunarodne fi nansije se od domaćih razlikuju po sljedećem:3

1. deviznim kursevima;

2. političkim rizicima;

3. nesavršenostima (neperfektnostima) tržišta;

4. proširenom opsegu mogućnosti, kao i efekata.

Radi što adekvatnije evaluacije međunarodnog investicionog projek-ta, neophodno je identifi kovati i kvantifi kovati rizike investiranja, te predložiti mjere za njihovo ublažavanje. Kod izbora zemlje u kojoj će osnovati fi lijalu ili pokrenuti investicioni projekat, kompanija mora voditi računa o riziku zemlje, odnosno o političkom, poslovnom i kulturološkom riziku koju mogu uticati na ishod cijele investicije.4

Politički rizik predstavlja rizik pojave političkih događaja koji će uti-ca ti na visinu ili dostupnost neto novčanog toka inostrane investicije. Ova vrsta rizika znatno varira od zemlje do zemlje, a povezana je sa kontrolom međunarodne trgovine, poreskom politikom i već spo menutim ograničenjima repatrijacije. Nacionalizacija5 i ekspro-pri jacija vlasništva uz određenu nadoknadu matičnoj kompaniji pred stavljaju ekstremne oblike političkih događaja koji mogu da de terminišu gotovinske tokove projekta u inostranstvu. Ukoliko se in vestira u zemlji sa relativno nestabilnim političkim okruženjem,

1 Mikerević, D., Napredni strateški fi nansijski menadžment, Univerzitet u Banjoj Luci, Ekonomski fakultet, Banja Luka, 2010, str. 350.2 Parino, R.; Kidwelll, D., Fundamentals of Corporate Finance, John Wiley& Sons Inc., New York, 2009, str. 709.3 Resnick, E., International Financial Management, The McGraw Hill Inc., New York, 2004, str. 5.4 Podjela rizika prema: Brooks, R., Financial Management: Core Concepts, Pearson Education, London, 2010, str. 542.5 U krajnjim slučajevima strana vlada može da izvrši preuzimanje fabrike ili opreme koja se koristi u inostranim fi lijalama bez bilo kakve kompenzacije matičnoj

kompaniji. Ovakva eksproprijacija aktive multinacionalne kompanije naziva se nacionalizacija.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

55

menadžment će zahtijevati višu stopu prinosa kao kompenzaciju za dodatni rizik. Postoji mnogo načina na koje strana vlada može determinisati rizik inostranog investicionog projekta6:

– promjena zakona o oporezivanju;

– uvođenje zakona o radu i platama koji je restriktivniji od zakona u matičnoj zemlji;

– zahtjev da u rukovodstvu zavisnog preduzeća budu domaći građani ili da lokalna kompanija bude većinski vlasnik;

– uvođenje tarifa i kvota na uvoz;

– nemogućnost povrata sredstava u matičnu kompaniju u toku određenog perioda ili u toku cijelog životnog vijeka projekta.

Tri osnovna mehanizma za zaštitu od političkog rizika su7:

– Ključne operacije su poznate samo uskom krugu ljudi unutar kompanije. Lokalna vlada neće imati koristi od eksproprijacije jer nema specifi čnih znanja bez kojih nije moguće nastaviti poslovanje.

– Finansiranje aktive domaćim kapitalom. U slučaju nacionalizacije kompanija neće biti prisiljena izmiriti svoj dug lokalnim ban-kama. Lokalne banke su obično čvršće vezane uz nacionalnu vladu, pa su u poziciji da to iskoriste i lobiraju protiv naciona-lizacije.

– Primarni inputi za proizvodnju nabavljaju se izvan date zemlje, najčešće u zemlji matične kompanije.

Poslovni rizik je rizik nepovoljnih promjena vrijednosti domaće valute (valutni rizik), kamatnih stopa (kamatni rizik) i ostalih fi nansijskih faktora koji utiču na neto novčane tokove investicionog projekta. Ova vrsta rizika proističe iz razlika između fi nansijskih faktora i poslovnog okruženja u stranoj zemlji i zemlji matične kompanije. Kod donošenja odluka o međunarodnim investicijama, menadžeri se susreću sa rizikom neočekivanih promjena deviznog kursa (devizni rizik), što će direktno uticati na neto gotovinske tokove investicionog projekta, a indirektno na konkurentsku poziciju fi lijale u inostranstvu. Tokovi gotovine inostranog projekata biće izraženi u stranoj valuti i potrebno ih je konvertovati u valutu zemlje matične kompanije. Ovo nije jednostavan zadatak, jer većina gotovinskih tokova projekta predstavlja buduće tokove gotovine. Iz ovog razloga za konverziju gotovinskih tokova iz strane u domaću valutu ne može se koristiti trenutni devizni kurs, već projektovani ili terminski devizni kurs.

Prognoze deviznog kursa u razvijenim zemljama mogu se dobiti iz odjeljenja banaka koja su zadužena za prognoziranje ili od speci-jalista za valute na službenom berzanskom tržištu. U našoj zemlji fi nansijsko tržište je tek u začetku, pa postoje dodatne poteškoće u pribavljanju adekvatnih prognoza deviznih kurseva.8 Nadalje, većina projekata ima životni vijek od 20 i više godina, a prognoziranje deviznih kurseva za analizu investicionih projekata u tako dugom roku je zaista veoma teško.

Kulturološki rizik je rizik koji proističe iz razlika u običajima, socijalnim normama, stavovima, pretpostavkama i očekivanjima lokalnog društva u stranoj zemlji. Najznačajnije razlike između strane i domaće ekonomije koje mogu ugroziti rentabilnost ino-strane investicije su:9

– razlike u vlasničkoj strukturi;

– razlike u normama vezanim za ljudske resurse;

– religiozno nasljeđe date strane zemlje;

– nepotizam i korupcija u stranoj zemlji;

– prava na intelektualno vlasništvo.

U cilju lakše ocjene rizika zemlje, pojedine privatne fi rme i vladine agen cije rangiraju zemlje po relativnom nivou rizika. Zemlje se ran giraju od 1 (nizak rizik) do 140 (maksimalan rizik). Ove agencije kon stantno prikupljaju informacije o stanju u pojedinim zemljama i tako pomažu donošenje odluka o investiranju, izvozu i uvozu u datu zemlju.10 Kada menadžeri procjene rizik zemlje u kojoj žele investirati, moraju uključiti rizik u proces kapitalnog budžetiranja. Prilikom investiranja analizira se sistemski rizik, dok nesistemski rizik treba da se refl ektuje u očekivanim novčanim tokovima pro-jekta. Načini za obuhvatanje rizika u međunarodnom kapitalnom budžetiranju su11:

1. prilagođavanje diskontne stope dodatnom sistematskom riziku (procentu troškova kapitala dodaje se procentualno izražen rizik zemlje);

2. prilagođavanje neto tokova gotovine investicionog projekta;

3. skraćenje normativnog perioda povrata.

PRIMJER 1: Prilagođavanje diskontne stope dodatnom sistemat-skom riziku12

Kompanija iz Sjedinjenih Američkih Država uspostavlja novu liniju proizvodnje u svojoj fi lijali u Tajvanu. Trošak investicije je 10 miliona američkih dolara. Životni vijek projekta je pet godina. Kompanija koristi diskontnu stopu od 7,5% za domaće projekte, ali za inostrani projekat fi nansijski menadžer dodaje još 2,5% premije rizika za Tajvan.

Novčani tokovi i očekivani devizni kursevi u milionima tajvanskih dolara:

Tokovi gotovine Očekivani devizni kursevi

1. godina 64,3 TWD 32,031

2. godina 71,2 TWD 33,632

3. godina 93,6 TWD 36,155

4. godina 121,8 TWD 32,221

5. godina 109,6 TWD 33,670

Pošto su nam poznati gotovinski prilivi stranog projekta u tajvanskim dolarima, kao i terminski devizni kursevi, izračunaćemo očekivane gotovinske tokove za matičnu kompaniju u američkim dolarima tako što gotovinske tokove u TWD podijelimo sa odgovarajućim deviznim kursem. Diskontna stopa za projekat mora biti povećana za 2,5% premije rizika zemlje.

6 Parino, R.; Kidwelll, D., Fundamentals of Corporate Finance, John Wiley& Sons Inc., New York, 2009, str. 709.7 Brooks, R., Financial Management: Core Concepts, Pearson Education, London, 2010, str. 545.8 Bosna i Hercegovima je u sistemu valutnog odbora, te je konvertibilna marka čvrsto vezana za evro. Stoga je za nas relevantan odnos evra prema drugim valutama.9 Brooks, R., Financial Management: Core Concepts, Pearson Education, London, 2010, str. 542.10 Jedna od najpoznatijih agencija za rangiranje, koja ocjenjuje 161 zemlju prema riziku zemlje i 100 zemalja prema političkom riziku, jeste „The PRS Group“. Vidjeti:

http://www.prsgroup.com11 Arnold, G., Corporate Financial Management, Financial Times, Pitman Publishing, London, 1998, str. 191–192.12 Primjer je konstruisan prema: Parino, R.; Kidwelll, D., Fundamentals of Corporate Finance, John Wiley& Sons Inc., New York, 2009, str. 712.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

56

Novčani prilivi u američkim dolarima koji stoje na raspolaganju matičnoj kompaniji:

Godina Tokovi goto-vine (milioni

TWD)

Devizni kurs Tokovi gotovine

(milioni $) 0. -10,00 $1. 64,3 / 32,031 TWD/$ = 2,012. 71,2 / 33,632 TWD/$ = 2,123. 93,6 / 36,155 TWD/$ = 2,594. 121,8 / 32,221 TWD/$ = 3,785. 109,6 / 33,670 TWD/$ = 3,26

Diskontna stopa će iznositi 10% (7,5% + 2,5%). Diskontovanjem tokova gotovine diskontnom stopom prilagođenom za rizik zemlje, dobićemo neto sadašnju vrijednost za dati inostrani investicioni projekat:

NSV (u milionima $) =

= 2,01 $ /1,10 + 2,12 $ / (1,10)2 + 2,59 $ / (1,10)3 + 3,78 $ / (1,10)4 + 3,26 $ / (1,10)5 – 10,00 $ = 1,83 $ + 1,75 $ +1,95 $ +2,58 $ +2,02 $ -10,00 $ = 0,13 $

Zaključak: Projekat ima pozitivnu neto sadašnju vrijednost i stoga ga treba prihvatiti.

3. ANALIZA NEIZVJESNOSTI INOSTRANIH INVESTICIONIH PROJEKATA

Analize elastičnosti, osjetljivosti i vjerovatnoće uključuju se u proces vrednovanja investicija zbog promjenljivosti i neizvjesnosti inputa me đunarodnog kapitalnog budžetiranja, a samim tim i rezultuju-ćeg neto toka gotovine i prinosa investicionog projekata. Ocjena in vesticionih projekata izračunavanjem sadašnje vrijednosti neto go tovinskih tokova ima i svojih nedostataka. Prije svega, neto tokovi gotovine u navedenom procesu tretiraju se kao date veličine, iako su oni veoma promjenljivi. Projektovani neto tokovi gotovine inostranog projekta su samo jedan od mogućih rezultata investiranja. Nadalje, neto sadašnja vrijednost se računa na bazi efekata u periodu kad projekat odbacuje rezultate, međutim, nije poznato kolika će biti vrijednost ostatka projekta poslije likvidacije. Rizik je uveden u neto sadašnju vrijednost samo preko visine diskontne stope13. Budući da se investicioni projekat realizuje u dužem nizu godina, okolnosti, pa samim tim i rizik date investicije se mijenja u toku životnog vijeka projekta. Svi podaci koji se odnose na budućnost investicionog projekta imaju uticaja na iznos investicije, visinu dobitka i neto toka gotovine, a time i na opravdanost projekta. Sa promjenom rizika, trebalo bi da se mijenja i diskontna stopa za procjenu gotovinskih tokova. Diskontna stopa zavisi od cijene kapitala koja je podložna promjenama pod uticajem svega što se dešava na tržištu.

Investicioni projekat realizuje se u dvije faze: faza investiranja i faza realizacije, a ne može se tačno predvidjeti koliko će trajati ove faze. Pri izradi investicionog projekta, kako domaćeg, tako i inostranog, treba razlikovati neizvjesnost projekta od neizvjesnosti koja se tiče okruženja (zemlje) u kojoj će se projekat realizovati. Uzroci neizvjesnosti su mnogobrojni14, počevši od infl acije, produ-ženih perioda implementacije projekta, promjena u tehnologiji, pa do tržišnih šokova u zemlji investiranja. Za analizu neizvjesnosti investicionih projekata koristimo: analizu elastičnosti, analizu osjetljivosti i analizu vjerovatnoće.

3.1. Analiza elastičnosti

Analiza elastičnosti utvrđuje sa koliko se prihoda od prodaje ostvaruje neutralan bruto dobitak, a zatim se izračunava stopa elastičnosti neutralnog bruto dobitka15. Ova stopa se izračunava za svaku godinu projekta i pokazuje koliko je procenata veći projek-tovani prihod od prodaje od prihoda od prodaje kojim se ostvaruje neutralan bruto dobitak. Ako je sigurno da će doći do promjene nekog inputa pri projektovanju prihoda i rashoda projekta, dati input se ponovo izračunava i procjenjuje njegov uticaj na stopu elastičnosti ostvarenja neutralnog bruto dobitka.

3.2. Analiza osjetljivosti

Analiza osjetljivosti primjenjuje se u evaluaciji domaćih, kao i inostranih investicionih projekata. Menadžeri matične kompanije koriste ovu analizu da bi dobili odgovor na pitanje šta će se desiti sa projektom ako dođe do promjene određenih nezavisnih varijabli i faktora koji determinišu isplativost projekta. Osnovni cilj analize osjetljivosti je sagledavanje uticaja različitih varijabli na promjenu vrijednosti pojedinih kriterija i sagledavanje uticaja ovih promjena na ukupnu ocjenu isplativosti određenog investicionog projekta. Proces primjene analize osjetljivosti ima nekoliko faza16:1. defi nisanje kritičnih varijabli projekta;2. određivanje intervala mogućeg kretanja vrijednosti kritičnih varijabli

u budućnosti;3. određivanje vjerovatnih vrijednosti kritičnih varijabli;4. ocjena projekta uz primjenu vjerovatnih vrijednosti kritičnih varijabli.

Menadžeri u program za analizu unose sve nezavisne varijable po osnovnom scenariju (infl acija, ekonomski vijek projekta, devizni kurs, itd.), a zatim ih mijenjaju i u skladu sa tim procjenjuju efekte na neto sadašnju vrijednost, modifi kovanu NSV i internu stopu prinosa. Čak i manje promjene varijabli mogu da budu značajne. Promjena diskontne stope za manje od jednog procenta može odlučujuće da utiče na izbor određenog projekta. Primjenom ove analize može se vidjeti do koje maksimalne ili minimalne vrijednosti može ići neka veličina, a da strani investicioni projekat još uvijek bude opravdan i prihvatljiv za realizaciju.

Ukoliko je samo nekoliko varijabli promjenljivo ili ima više promjenljivih vari jabli, ali sa neznatnom promjenom vrijednosti, analiza osjetljivosti se završava. Međutim, ako je rentabilnost projekta pogođena novim vrijed-nostima nezavisnih varijabli, tada se ponovo pristupa izradi investicionog projekta u tri varijante17: najvjerovatnija (realistična), pesimistična i opti-mistična. Na taj način stiče se uvid u opseg varijabilnosti neto novčanih tokova i rezultujuću promjenu stepena rentabilnosti. Analiza osjetljivosti nema za cilj kvantifi kaciju rizika, već identifi kaciju varijabli koje su osjetljive na njega. Nedostatak analize osjetljivosti ogleda se u tome što je ona složen računski postupak, te što ne postoji subjektivno mišljenje prognozera.

3.3. Analiza vjerovatnoće

Analiza vjerovatnoće polazi od toga da su mogući različiti ishodi jednog investicionog projekta i da je moguće odrediti vjerovatnoće pojavljivanja tih ishoda. Ova analiza otklanja nedostatke analize osjetljivosti i odnosi se na eliminaciju prethodno navedene izrade projekta u realističnoj, pesimističnoj i optimističnoj varijanti. Umjesto toga, identifi kuje se mogući raspon svake varijable koja utiče na inostrani projekat, a zatim se utvrđuje vjerovatnoća pojave vrijednosti datih varijabli. Svaka varijabla uzima vrijednost od 0 do 1, a zbir vjerovatnoća

13 Prema: Smart, S.B.; Megisson, W.L.; Gitman, L.J., Corporate fi nance, CENGAGE Learning (South Western), New Jersey, 2007, str. 316.14 Prema: UNIDO Reports and Studies, Guidelines For Project Evaluation, United Nations, New York, 1981.15 Prema: Mikerević, D., Finansijski menadžment, Univerzitet u Banjoj Luci, Ekonomski fakultet, Banja Luka, 2009, str. 262.16 Arnold, G., Corporate Financial Management, Financial Times, Pitman Publishing, London, 1998, str. 193 – 195.17 Vidjeti: Rodić, J.; Filipović, M., Poslovne fi nansije, Beogradska poslovna škola – visoka škola stručnih studija, Beograd, 2010, str.374.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

57

svih varijabli jednak je jedinici. Određivanje vjerovatnoća predstavlja subjektivnu procjenu donosioca investicione odluke, a na osnovu odre-đenih statističkih podataka. Na osnovu utvrđene vrijednosti različitih prinosa i njihovih procijenjenih vjerovatnoća determiniše se očekivana vrijednost projekta.

Na ovaj način može se izračunati neto sadašnja vrijednost, kao i interna stopa prinosa investicionog projekta. Budući da međunarodni projekat nosi mnogo više rizika od domaćeg, prilikom analize vjerovatnoće treba voditi računa o svim faktorima koji mogu uticati na strani investicioni projekat.

4. NOVIJE METODE VREDNOVANJA INOSTRANIH PROJEKATA U USLOVIMA NEIZVJESNOSTI

Novije metode vrednovanja investicionih projekata razvile su se u po-kušaju prevazilaženja neadekvatnosti tradicionalnih metoda za analizu neizvjesnosti. Kako je neizvjesnost mnogo veća kod inostranih nego kod domaćih projekata, ove metode imaju mnogo veću ulogu kod međunarodnog kapitalnog budžetiranja. Osnova za njihovu primjenu je kontigentno planiranje, odnosno kreiranje različitih scenarija i simulacija budućih efekata projekta. Ovdje se uvažava mogućnost menadžera da izmijene tok investicionog projekta – menadžerska fl eksibilnost, koja se, u skladu s tim, uključuje u vrijednost stranog projekta kao cjeline.Osnovna prednost novih metoda je značajno smanjenje prostora za pravljenje grešaka u projekciji važnih inputa i donošenju konačne in-vesticione odluke. Dakle, da bi se proširila analiza rizika i neizvjesnosti inostranih projekata, u proces evaluacije investicije uključuje se drvo odlučivanja, Monte Karlo simulacija i analiza realnih opcija.

4.1. Drvo odlučivanja

Drvo odlučivanja predstavlja tehnički postupak za donošenje investici-onih odluka u uslovima rizika i neizvjesnosti. Naročito je pogodno kod međunarodnog kapitalnog budžetiranja, pošto je odlučivanje olakšano račvanjem posljedica odluke. Primjenom ove tehnike vrši se određivanje

neto tokova gotovine koje bi inostrani projekat mogao da generiše pola-zeći od rezultata koji su u datoj zemlji ostvareni u prethodnom periodu. Kod drveta odlučivanja nastoji se prikazati budući razvoj događaja onako kako bi se desili u budućnosti, i to kroz četiri faze18:

1. hronološko navođenje odluka i neizvjesnosti;2. konstruisanje stabla, tako da se prikažu mogući ishodi alternativnih

investicionih odluka;3. određivanje potrebnih fi nansijskih sredstava;4. analiza stabla od strane menadžera preduzeća.

U slučaju da postoji više konkurentnih projekata u inostranstvu, tada se za svaki projekat konstruiše posebno stablo, te vrši upoređivanje i na kraju izbor najisplativijeg stranog projekta za matičnu kompaniju.

PRIMJER 2:19 Preduzeće razmatra nezavisan inostrani investicioni proje-kat X koji će koštati 100.000 €. U životnom vijeku od dvije godine, neto gotovinski tok projekta iznosiće 70.000 € u prvoj i 80.000 € u drugoj godini, a cijena kapitala je 10%.

Neto sadašnja vrijednost investicionog projekta X iznosiće:

Godina

Neto tokovi gotovine

u €

Sadašnja vrijednost

Sadašnja vrijed-nost neto toka gotovine u €

1. 70.000 x 0,909 = 63.6302. 80.000 x 0,826 = 66.080

Sadašnja vrijednost neto toka gotovine 129.710Inicijalna investicija 100.000Neto sadašnja vrijednost projekta 29.710

Pošto je neto sadašnja vrijednost pozitivna, odnosno interna stopa prinosa veća je od cijene kapitala, zaključujemo da je projekat X rentabilan i da ga treba prihvatiti. Međutim, uvođenjem u analizu moguće varijabilnosti inicijalne investicije i neto godišnjeg toka gotovine, dobićemo dodatne informacije o obećavajućoj rentabilnosti i riziku razmatranog projekta, koje mogu znatno da utiču na donošenje investicione odluke. Naredni grafi kon prikazuje kako se konstruiše drvo odlučivanja kod projekta X za ograničeni broj pretpostavki.

18 Vidjeti: Đuričin, D.; Lončar, D., Menadžmet pomoću projekata, CID Ekonomskog fakulteta, Beograd, 2009. str. 234.19 Primjer konstruisan prema: Krasulja, D., Poslovne fi nansije, Ekonomski fakultet, Beograd, 1998, str. 364.

Grafi kon 1: Drvo odlučivanja za investicioni projekat X

Izvor: Krasulja, D., Poslovne fi nansije, Ekonomski fakultet, Beograd, 1998, str. 366.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

58

Na grafi konu se uočava deset mogućih ishoda od eksploatacije stranog investicionog projekta X. Brojevi iznad grana označavaju vjerovatnoću ostvarenja pojedinih vrijednosti. Kombinovane vjerovatnoće predstavljaju proizvod tri individualne vjerovatnoće u svakoj grani i označavaju šansu da će određena kombinacija inicijalne investicije i neto toka gotovine za ista nastati. Najveću kombinovanu vjerovatnoću ima prva grana, na osnovu koje je utvrđena neto sadašnja vrijednost (29.710 €). Neto sa-dašnja vrijednost utvrđuje se u svakoj grani, a zatim se množi sa svojom kombinovanom vjerovatnoćom, da bi se dobila očekivana vrijednost projekta i distribucija NSV oko očekivane vrijednosti.

Grana Neto sadašnja

vrijednost u € (1)Vjerovatnoća

(2)

Očekivana vrijed-nost u €

(3 = 1 x 2)1. 29.710 0,252 7.4872. 13.190 0,168 2.2163. 9.710 0,168 1.6314. -6.810 0,112 -7365. -40.520 0,054 -2.1886. -48.780 0,072 -3.5127. -57.040 0,054 -3.0808. -60.520 0,036 -2.1799. -68.780 0,048 -3.301

10. -77.040 0,036 -2.7731,000 -6.462

Zahvaljujući drvetu odlučivanja zaključujemo da je strani investicioni projekat X jedva prihvatljiv, jer mu je očekivana vrijednost neto sa-dašnjih vrijednosti negativna. Šansa da će projekat ostvariti NSV od 29.710 € je samo 25,2%. Vjerovatnoća velikog gubitka od 77.040 € iznosi 3,6%. Dakle, ukupno posmatrano, vjerovatnoća ostvarenja pozitivne NSV iznosi tek 58,8%.

4.2. Monte Karlo simulacija

Monte Karlo simulacija20 (eng. Monte Carlo Simulation) je metoda čiji je cilj ocjena rasporeda vjerovatnoća zavisne varijable (ovdje je to neto sadašnja vrijednost inostranog projekta) na bazi rasporeda vjerovatnoća većeg broja nezavisnih ulaznih varijabli (tražnja, cijene, troškovi, investicije i slično). Monte Karlo21 simulacija popularizovana je člankom Dejvida Herca, pod nazivom „Risk Analysis in Capital Investment“, još 1964. godine. Međutim, uprkos eksperimentalnoj primjeni ove metode u pojedinim kompanijama, tek u zadnjoj deceniji prošlog vijeka ona dobija na značaju u procesu donošenja rizičnih investicionih odluka, kakve su po defi niciji međunarodne investicione odluke.

Prije pojave Monte Karlo simulacije pri izračunavanju neto sadašnje vrijednosti investicije koristili se se dijagrami koji prikazuju uticaj pojedinih varijabli na vrijednost projekta. U ovakvim analizama ispituje se uticaj promjene jedne varijable (npr. troškova) na neto sadašnju vrijednost, pod uslovom da su ostale varijable (cijene, inicijalna tražnja, i sl.) nepromijenjene. Iako su grafi čki prikazi važan dio adekvatne ocjene isplativosti inostranih investicija, nedostatak im je što se varijable mogu analizirati jedna po jedna, ali ne i si-multano, odnosno istovremeno. Ovakva analiza može usmjeravati na pogrešne zaključke ukoliko se zanemaruju implicitne zavisnosti

koje postoje između različitih nepoznatih varijabli, kao što je slučaj sa zavisnošću između cijene i tražnje.

Monte Karlo simulacija prevazilazi nedostatke izolovane analize uticaja jedne varijable na vrijednost investicionog projekta. Ova metoda je unaprijedila klasičnu analizu senzitivnosti iscrtavanjem jednog dijagrama koji će uzimati u obzir uticaj istovremenih promjena svih varijabli na NSV inostranog projekta, kao apsolutnu mjeru rentabilnosti investicija22. Na sljedećoj slici prikazan je proces Monte Karlo simulacije:

Grafi kon 2: Proces primjene Monte Karlo simulacije

Izvor: http://edukacija.ekof.bg.ac.rs, datum pristupa 10.02.2011.

Kao što se može vidjeti sa prikaza, proces sprovođenja MKS u vrednovanju inostranog investicionog projekta sastoji se iz četiri faze23:

1. razvoj osnovnog modela za opisivanje ključnih aspekata pro-blema odlučivanja;

2. identifi kacija ključnih ulaznih varijabli i utvrđivanje njihovih rasporeda vjerovatnoća;

3. utvrđivanje rasporeda vjerovatnoća za zavisnu varijablu, odno-sno za neto sadašnju vrijednost inostranog projekta;

4. interpretacija dobijenih rezultata i donošenje investicione odluke.

20 Simulacija predstavlja imitaciju funkcionisanja nekog realnog sistema, koja ima za cilj da pokaže različite scenarije rezultata sistema. Koristi se kada je analiza sistema matematički kompleksna ili teška za kompletno reprodukovanje.

21 Ovaj termin je prvi put upotrijebljen prije Drugog svjetskog rata kada su naučnici koji su radili na razvoju atomske bombe zbog očigledne naklonosti kockarskom poro-ku, proces simuliranja lančanog cijepanja atomskog jezgra nazvali po poznatoj svjetskoj kockarnici, zbog očigledne sličnosti između rezultata procesa fi sije i rezultata igara na sreću.

22 Damodaran, A., Corporate Finance, John Willy and Sons Inc., New York, 2001, str. 277.23 Đuričin, D.; Lončar, D., Menadžmet pomoću projekata, CID Ekonomskog fakulteta, Beograd, 2009, str. 237.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

59

Prednost rasporeda vjerovatnoća je u tome što ga menadžeri veoma lako mogu interpretirati. Različite realizovane vrijednosti inostranog projekta grafi čki se jednostavno prikazuju pomoću histograma ili kumulativnog rasporeda vjerovatnoća, što značajno smanjuje rizik donošenja loše investicione odluke. Histogram prikazuje kolika je vjerovatnoća da će vrijednost inostranog projekta biti u određenom vrijednosnom rasponu. Međutim, bolja opcija je korišćenje kumula-tivnog rasporeda vjerovatnoća ili grafi ka odnosa vrijednosi i rizika (eng. Value-at-Risk Chart ili VAR Chart):

Grafi kon 3: Grafi k odnosa vrijednosti

i rizika investicionog projekta

Izvor: http://edukacija.ekof.bg.ac.rs, datum pristupa 10.02.2011.

VAR grafi k pruža mnogo više informacija od histograma, jer do-nosiocu investicione odluke pokazuje kolika je vjerovatnoća da će strani projekat zaraditi najmanje X n.j., odnosno izgubiti najmanje Y n.j. (novčane jedinice izražavaju se u stranim valutama, pošto je u pitanju strani investicioni projekat).

Prema tome, jasno je da je Monte Karlo simulacija jedan od naje-fi kasnijih metoda za simuliranje vrijednosti investicionog projekta. Umjesto fi ksnih projekcija ulaznih varijabli, njegove projekcije prikazuju se realnim rasponom mogućih vrijednosti. Najvažnija prednost ove metode je visok kvalitet projekcija bitnih inputa u fi nansijskoj analizi, što dovodi i do kvalitetnih rezultata u vredno-vanju međunarodnih investicija.

4.3. Analiza realnih opcija

Analiza realnih opcija (eng. Real Options Analysis) koristi se prilikom izbora i rangiranja više međusobno isključivih stranih investicionih projekata. Tradicionalnom analizom diskontovanog neto gotovinskog toka nije moguće obuhvatiti sve investicione opcije koje stoje na raspolaganju investitoru. Analiza realnih opcija primjenjuje teoriju opcija u procesu međunarodnog kapitalnog budžetiranja. Iz tog razloga je Monte Karlo simulacija sastavni i kompatibilni dio ove savremene metode za vrednovanje investicija.

Ovakav pristup međunarodnom kapitalnom budžetiranju u proces donošenja investicionih odluka uvodi pravo menadžera da odloži, odredi tajming ili napusti započetu realizaciju investicionog projekta. Investicioni projekat se strukturira kao niz upravljačkih odluka u određenim vremenskim intervalima. Vrijednost investicije se nakon identifi kacije realnih opcija međunarodnog projekta dobija kao suma sadašnje vrijednosti očekivanog neto priliva gotovine i vrijednosti

realnih opcija koje nosi projekat. Međunarodne investicione odluke sadrže više različitih opcija, pa je neophodno analizirati njihov uticaj na ostale investicione projekte i strategiju matične kompanije.

Pristup donošenju investicionih odluka u uslovima neizvjesnosti, utemeljen na teoriji opcija, polazi od identifi kacije realnih opcija određene investicione strategije. Postoji nekoliko vrsta realnih opcija vezanih za investicione aktivnosti 24.

1. Opcija rasta podrazumijeva da matična kompanija, uz početno ulaganje, ima i opciju prateće investicije. Prateća investicija može da neutrališe negativnu neto sadašnju vrijednost početnog ulaganja u projekat. Ovo se postiže širenjem tržišta, efi kasnošću proizvodnje, novom proizvodnom distribucijom ili inostranom akvizicijom.

2. Opcija fl eksibilnosti omogućava matičnom preduzeću da prenosi proizvodnju iz fi lijale u jednoj u fi lijalu u drugoj zemlji ukoliko to tržišni uslovi i okolnosti zahtijevaju.

3. Opcija izlaza (napuštanja) znači mogućnost matične kompanije da napusti neke projekte u koje je do tada ulagala pošto su postali periferni.

4. Opcija učenja se javlja u situacijama kada je upravljačka politika matične kompanije zasnovana na preuzimanju manjih preduzeća iz drugih zemalja.

5. Opcija tajminga dešava se kada menadžeri imaju opciju če-kanja i odlaganja međunarodnih investicionih odluka. Tada je potrebno vrijeme da bi se sakupile sve relevantne informacije koje mogu uticati na prinose investicionih projekata. Projekti uz koje su vezane ove opcije mogu ostvariti ili velike prinose ili velike gubitke, odnosno povezani su sa visokim nivoom rizika i neizvjesnosti.

ZAKLJUČAK

Na osnovu istraživanja dolazimo do zaključka da vrednovanju inostranih investicionih projekata treba pristupiti uz uvažavanje svih specifi čnosti međunarodnog investiranja, a u cilju ostvarenja rentabilnosti, kao najvišeg cilja kompanije.

Veliki broj faktora komplikuju utvrđivanje novčanih tokova koje od-bacuju inostrani investicioni projekti, a posebno treba voditi računa o različitim poreskim i stopama infl acije u zemlji i inostranstvu, korišćenju subvencioniranih kredita i ograničenjima repatrijacije zarada matičnoj kompaniji. Neto gotovinski priliv kompanije koje realizuje investicioni projekat mora se odvojiti od neto gotovinskih tokova samog projekta. Za matičnu kompaniju relevantni su tokovi gotovine koji će joj ostati na raspolaganju poslije odbitaka svih poreza i dobiti koju je akumulirala fi lijala.

Adekvatna evaluacija inostranog investicionog projekta zahtijeva identifi kovanje rizika u međunarodnim investicijama, te preduzima-nje mjera za njihovo ublažavanje. Rizik zemlje čine politički, poslovni i kulturološki rizik. Politički rizik predstavlja rizik pojave političkih događaja koji će uticati na visinu ili dostupnost neto gotovinskog toka inostranog projekta. Poslovni rizik proističe iz razlika između fi nansijskih faktora i poslovnog okruženja u stranoj zemlji i zemlji matične kompanije, a kulturološki rizik iz razlika u običajima i socijalnim normama lokalnog društva u inostranstvu.

Sistemski rizik je uveden u neto sadašnju vrijednost samo preko visine diskontne stope, a pri tom će značajno povećati cijenu ka-

24 Denčić-Mihajlov, K., Ocjena rentabilnosti inostranih investicija, Ekonomski fakultet, Niš, http://edukacija.ekof.bg.ac.rs, datum pristupa 29.12.2010.

Naučni časopis za ekonomiju - 01/11

60

pitala, kao i očekivani prinos od inostranog projekta. Pored ovoga, ocjena investicionih projekata izračunavanjem neto sadašnje vri-jednosti ima i drugih nedostataka, zbog čega se u proces vredno-vanja uključuje analiza neizvjesnosti, odnosno analiza elastičnosti, osjetljivosti i vjerovatnoće.

Kako je neizvjesnost mnogo veća kod inostranih nego kod domaćih projekata, nove metode vrednovanja investicija imaju mnogo veću ulogu kod međunarodnog kapitalnog budžetiranja. Drvo odlučiva-nja podrazumijeva pojednostavljenje samog procesa odlučivanja račvanjem posljedica odluke. Monte Karlo simulacija je metoda za ocjenu rasporeda vjerovatnoća zavisne varijable – NSV projekta na bazi rasporeda vjerovatnoća većeg broja nezavisnih ulaznih varijabli. Analiza realnih opcija izračunava vrijednosti međunarodnog projekta sabirajući sadašnju vrijednost očekivanog neto novčanog priliva i vrijednost realnih opcija koje nosi projekat. Međunarodne investicione odluke sadrže više različitih opcija, pa je neophodno analizirati njihov uticaj na ostale investicione projekte i strategiju matične kompanije.

LITERATURA

1. Arnold, G., Corporate Financial Management, Financial Times, Pitman Publishing, London, 1998.

2. Brooks, R., Financial Management: Core Concepts, Pearson Education, London, 2010.

3. Damodaran, A., Corporate Finance, John Willy and Sons Inc., New York, 2001.

4. Đuričin, D.; Lončar, D., Menadžment pomoću projekata, CID Ekonomskog fakulteta, Beograd, 2009.

5. Ivanišević, M., Poslovne fi nansije, CID Ekonomskog fakulteta, Beograd, 2010.

6. Krasulja, D., Poslovne fi nansije, Ekonomski fakultet, Beograd, 1998.

7. Mikerević, D., Finansijski menadžment, Univerzitet u Banjoj Luci, Ekonomski fakultet, Banja Luka, 2009.

8. Mikerević, D., Napredni strateški fi nansijski menadžment, Univerzitet u Banjoj Luci, Ekonomski fakultet, Banja Luka, 2010.

9. Parino, R.; Kidwelll, D., Fundamentals of Corporate Finance, John Wiley& Sons Inc., New York, 2009.

10. Resnick, E., International Financial Management, The McGraw Hill Inc, New York, 2004.

11. Rodić, J.; Filipović, M., Poslovne fi nansije, Beogradska poslovna škola – visoka škola stručnih studija, Beograd, 2010.

12. Smart, S. B.; Megisson, W. L.; Gitman, L. J., Corporate fi nance, CENGAGE Learning (South Western), New Jersey, 2007.

13. UNIDO Reports and Studies, Guidelines For Project Evaluation, United Nations, New York, 1981.

14. Van Horn, Dž., Finansijsko upravljanje i politika, Finansijski menadžment, MATE, Zagreb, 1997.

15. http://www.eknfak.ni.ac.rs, Denčić-Mihajlov, K., Ocjena renta-bilnosti inostranih investicija, Ekonomski fakultet, Niš

16. http://edukacija.ekof.bg.ac.rs

Summary The abolition of bordes between European Union member countries, establishment of various regional integrations worldwide, products’ and international regulations’ standardization and expansion of multinational companies result in capital investment outside the home country, viz cross-border cooperation. Goal of every investment is to increase value of the company implementing the right project at the right time. When investing whether in international investment projects or in foreign subsidiaries, companies have to take account of factors affecting international capital budgeting and the additional risks which do not occur in domestic investment. In order to mitigate diffi culties in the process of evaluating profi tability of foreign projects, company disposes of the analysis of uncertainty, which includes an analysis of resilience, vulnerability and probability. The analysis of uncertainty is particularly important in international capital budget-ing, because some of factors infl uencing foreign projects can completely change the net present value of investment. Disadvantages of traditional methodes for investment appraisal under uncertainty are overcome by new methods, which reduce the possibility of effors in making fi nal investment decisions, and these are decision tree, Monte Carlo simulation and analysis of real options.