NAUČNI ČASOPIS ZA EKONOMIJU 3 Mirjana M. Todorović …financingscience.org/wp-content/uploads/2020/02/04_19.pdf · 2020. 2. 3. · NŽ Ž 04/19 3 Mirjana M. Todorović * Profil

1

NAUČNI ČASOPIS ZA EKONOMIJU

IZDAVAČ:Finrar d.o.o., Mirka Kovačevića, 13a Banja Luka i

Financing d.o.o., Bulevar mira bb, Brčkowww.financingscience.org

e-mail: [email protected]

GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK:Prof. dr Dragan Mikerević, Ekonomski fakultet Banja Luka

ZAMJENIK GLAVNOG I ODGOVORNOG UREDNIKA:Mr Milan Pucarević, Finrar d.o.o., Banja Luka

REDAKCIONI ODBOR:Predsjednik:

Prof. dr Novak Kondić, Ekonomski fakultet Banja Luka

Članovi:Prof. dr Janez Prašnikar, Ekonomski fakultet LjubljanaProf. dr Dragan Đuričin, Ekonomski fakultet BeogradProf. dr Anđelko Lojpur, Ekonomski fakultet Podgorica

Prof. dr Kata Škarić Jovanović, Ekonomski fakultet BeogradGeorge W. Kester PhD, D.B.A., Washington and Lee University

Prof. dr Ljubo Jurčić, Ekonomski fakultet ZagrebProf. dr Silvije Orsag, Ekonomski fakultet Zagreb

Marina Sebastijanović PhD, D.B.A., University of HoustonProf. dr Milan Lakićević, Ekonomski fakultet Podgorica

Joseph W. H. Lough PhD, University of California BerkeleyProf. dr Duško Šnjegota, Ekonomski fakultet Banja LukaProf. dr Goran Radivojac, Ekonomski fakultet Banja LukaProf. dr Dejan Mikerević, Ekonomski fakultet Banja LukaProf. dr Jelena Poljašević, Ekonomski fakultet Banja Luka

Doc. dr Kristina Mijić, Ekonomski fakultet SuboticaProf. dr Hamid Alibašić, Ekonomski fakultet Brčko

Prof. dr Milan Kondić, The Boston Consulting Group

IZDAVAČKI SAVJET:Predsjednik:

Akademik Mirko Vasiljević, Pravni fakultet Beograd

Članovi:Prof. dr Jovan Rodić, Poljoprivredni fakultet Beograd

Prof. dr Stanko Stanić, Ekonomski fakultet Banja LukaProf. dr Radmilo Todosijević, Ekonomski fakultet SuboticaProf. dr Milorad Ivanišević, Ekonomski fakultet Beograd

Prof. dr Marko Rajčević, Pravni fakultet Banja LukaProf. dr Kemal Kozarić, Ekonomski fakultet Sarajevo

Prof. dr Mirko Puljić, Univerzitet VitezProf. dr Veselin Drašković, Pomorski fakultet KotorProf. dr Kadrija Hodžić, Ekonomski fakultet Tuzla

Prof. dr Đoko Malešević, Ekonomski fakultet SuboticaProf. dr Branko Krsmanović, Fakultet poslovne ekonomije Bijeljina

Prof. dr Radomir Božić, Ekonomski fakultet PaleProf. dr Nenad Vunjak, Fakultet poslovne ekonomije, Bijeljina

Prof. dr Zorica Božinovska Lazarevska, Ekonomski fakultet SkopljeProf. dr Zdravko Todorović, Ekonomski fakultet Banja Luka

Prof. dr Goran Popović, Ekonomski fakultet Banja LukaProf. dr Reuf Kapić, Ekonomski fakultet Tuzla

Prof. dr Gordana Ilić, Ekonomski fakultet Banja LukaProf. dr Jovo Ateljević, Ekonomski fakultet Banja Luka

Prof. dr Ljubomir Kovačević, Internacionalni fakultet TravnikDoc. dr Željana Jovičić, Ekonomski fakultet Banja Luka

Prof. dr Mimo Drašković, Pomorski fakultet Kotor

Lektor:Mijana Kuburić Macura

Grafička priprema:Atlantik BB

Za štampariju: Branislav Galić

Štampa “Atlantik BB”

SADRŽAJ:

Časopis Financing upisan je u Registar javnih glasila Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske rješenjem broj: 07.030/053-160-19/10 od 05.10.2010. godine pod rednim brojem 603.

Mirjana M. TodorovićPROFIL PROFESIONALNOG RAČUNOVOĐE – GEP IZMEĐU OČEKIVANJA I MOGUĆNOSTI

Branimir KalašVera MirovićEFEKTI PORESKIH OBLIKA U BIH

Gorana KrunićFOND ZA OSIGURANJE DEPOZITA U ULOZI FINANSIJERA PROCESA RESTRUKTURIRANJA BANAKA

Vladimir StanimirovićDragan JanjićMladen GajićCILJEVI I PRETPOSTAVKE BILANSIRANJA NEMATERIJALNE IMOVINE

Slavica DragišićUTICAJ DIGITALIZACIJE BANKARSKIH USLUGA NA PERFORMANSE KOMERCIJALNIH BANAKA

3

17

33

49

71

NAUČNI ČASOPIS ZA EKONOMIJU – 04/19

Naučni časopis za ekonomiju – 04/19

3

Mirjana M. Todorović*

Profil profesionalnog računovođe – gep između očekivanja i mogućnosti1

Professional accountant profile − the gap between expectations and opportunities

Rezime Relevantna računovodstvena literatura u poslednjih desetak godina ukazuje na potrebu za računovođom sa novim, aktuelnim i ap-likativnim znanjima i veštinama, s jedne strane, i na disperziju zadataka i uloga računovođa u odnosu na tradicionalno prihvaćene, s druge strane. Opšti cilj postavljen ovim radom jeste identifikovanje stavova računovođa o njihovim postojećim i potencijalnim ulogama i zadacima. Istraživanje je sprovedeno na uzorku od 26 srednjih i velikih preduzeća grada Kragujevca. Anketirana su lica zaposlena u računovodstvu i finansijama. Istraživanjem je identifikovan gep između očekivanja, predstavljenih u formi novih uloga računovođa i real-nih dometa računovodstvene profesije, predstavljenih percepcijom računovođa o njihovim ulogama. Rezultati istraživanja pokazali su da profesionalne računovođe prepoznaju kao svoje bazične uloge ulogu informisanja eksternih korisnika, merenja performansi i izveštavanja menadžmenta menadžmenta preduzeća. Sa druge strane, znatno niže valorizuju ulogu zaštitnika javnog interesa, ali i uloge poslovnog analitičara, internog konsultanta i kreatora strategije. Percepcija računovođa u vezi sa postojećim i potencijalnim ulogama uslovljena je dejstvom brojnih eksternih i internih faktora, koji suštinski dotiču pitanja stanja i tretmana računovodstvene profesije u Republici Srbiji. Jasno je da očekivanja od računovođa rastu, ali kreiranje uslova za njihovo ostvarenje nije isključiva odgovornost računovođa.

Ključne reči: profesionalni računovođa, nove uloge, nova znanja, izveštavanje, javni interes.

AbstractThe relevant accounting literature over the last ten years indicates the need for an accountant with new, current and applicable knowl-edge and skills on the one hand and a dispersion of the tasks and roles of accountants over traditionally accepted, on the other hand. The main objective of this study is to identify the attitudes of accountants on their existing and potential roles and tasks. The study was conducted on a sample of 26 medium and large enterprises in Kragujevac. Persons employed in the department of accounting and finance were interviewed. This study identified a gap between the expectations presented in the form of the new roles of accountants and the real possibilities of the accounting profession, presented by the accountants’ perceptions of their roles. The results show that professional accountants are recognized as their core roles, the role external reporting, performance measurement and internal reporting for company management. On the other hand, they rate lower the role of public interest protector, but also the role of business analyst, internal consultant and strategy creator. Accountants’ perceptions of their existing and potential roles is conditioned by the numerous external and internal factors, which fundamentally address the questions of the status and treatment of the accounting profession in the Republic of Serbia. It is obvious that the expectations of the accountants are rising, but creation of the conditions for their achievement is not the sole responsibility of accountants.

Keywords: professional accountant, new roles, new knowledge, reporting, public interest.

* vanredni profesor Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu, Kragujevac, e-mail: [email protected] Rezultati istraživanja predstavljeni u ovom radu segment su šireg istraživanja realizovanog u okviru internog projekta Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu:

„Od krize do ekonomskog razvoja: savremeni izazovi u ekonomiji i menadžmentu“, 2012−2017

UDK 331.022.657 ORIGINALNI NAUČNI RADDOI: 10.7251/FIN1904003T


4

UVODPotreba da se povrati i učvrsti poverenje u računovodstvenu profesi-ju, globalizacija profesije, okruženje informaciono-komunikacionih tehnologija koje je izazvalo revoluciju u svim aspektima života i rada, dinamizam promena i razvoj novih upravljačkih alata samo su neki od brojnih faktora koji problematiku promene i novih uloga računovođa konstantno čine aktuelnom u istraživanjima. U literaturi, dominantno shvatanje uloga računovođa jasno odražava tendenciju širenja i produbljivanja njihovih zadataka i odgovornosti. Suština je da se od računovođa očekuju nova znanja i veštine, dok se obim i raznovrsnost poslova stalno povećavaju i prevazilaze tradicio-nalno prihvaćene. To kako se opisuje profesionalni računovođa i delokrug njegovog rada danas često liči na imaginarnog heroja sa supermoćima. Takođe, uslovi u kojima računovođe obavljaju svoje zadatke, kao i izazovi za profesiju uopšte, poslednjih decenija značajno su se izmenili.

Sa druge strane, zanemaruju se mikroperspektiva pojedinačnog preduzeća i brojni interni faktori, uključujući uslove u kojima računovođe obavljaju svoje zadatke, postojeće nivoe znanja, odnos i stavove menadžmenta, ali i perspektivu samih računovođa o to-me šta su njihovi zadaci. Sve to zajedno dovelo je do svojevrsnog disbalansa između očekivanja javnosti, menadžmenta i ostalih stejkholdera, sa jedne strane, i dometa samih računovođa, sa druge strane. Upravo, sagledavanje aktuelnog stanja, tj. očekivanja od računovodstvene profesije i njenih mogućnosti, naročito iz pers-pektive samih računovođa, šta su njihovi zadaci i uloge, podstaklo je realizaciju ovog istraživanja i determinisalo ciljeve. Otuda, opšti cilj ovog istraživanja jeste identifikovanje stavova računovođa o njihovim postojećim i potencijalnim ulogama i zadacima. Poseban cilj istraživanja podrazumeva identifikovanje pravaca unapređanja računovodstvene profesije.

U metodološkom smislu, istraživanje se zasniva na kvantitativnoj analizi podataka dobijenih anketiranjem pomoću upitnika. Podaci

iz upitnika analizirani su u statističkom paketu za društvene nauke (Statistical Package for Social Sciences − SPSS, Version 20.0). Merenje pouzdanosti i interne konzistentnosti varijabli izvršeno je pomoću Cronbach’s Alpha koeficijenta. Deskriptivna statistika je korišćena za merenje centralne tendencije (aritmetička sredina, modus i medijana) i merenje varijabilnosti (standardna devijcija). U radu je korišćen i neparametarski test (Kruskal−Wallisov test) sa ciljem poređenja stavova različitih grupa ispitanika.

Strukturu rada, pored uvoda i zaključka, čine četiri dela. U prvom delu daje se pregled prethodnih istraživanja, u drugom se ukazuje na metodologiju sprovedenog istraživanja, u trećem su prezentovani rezultati istraživanja i, konačno, četvrti deo sadrži diskusiju rezultata.

1. PRETHODNA ISTRAŽIVANJAPrethodna istraživanja u ovoj oblasti po pravilu u fokusu imaju očekivana nova znanja i nove uloge koje računovođe treba da realizuju. Kada je reč o obrazovanju računovođa, odnosno znanjima i veštinama koje treba da poseduju, najpre treba istaći zahteve profesionalne računovodstvene regulative. Tako, Međunarodni obrazovni standard IES 2 predviđa da računovođe treba da, po-red računovodstvenih, poseduju i znanja iz oblasti korporativnog upravljanja, upravljanja rizicma, privrednog prava, informacionih tehnologija (IT), organizacionog ponašanja i kulture i dr. U IT oblasti, npr. potrebno je pored opštih, poznavati i IT kontrolu, posedovati različite korisničke kompetencije, upotrebljavati IT u analizi poda-taka i dr. Međunarodni obrazovni standard IES 3 podrazumeva da računovođa poseduje četiri grupe veština, i to: intelektualne, lične, interpersonalne i komunikacione i organizacione. Svaka od ovih oblasti, kod oba standarda, detaljno je specificirana uz navođenje potrebnog nivoa znanja (početni, srednji ili napredni). Pored toga, brojna teorijska i empirijska istraživanja bave se identifikovanjem potrebnih novih znanja i veština računovođa (pregled 1).

Pregled 1. Očekivana znanja i veštine profesionalnih računovođa

Istraživanje Očekivana znanja i veštine

Yazdifar, Tsamenyi, 2005.

Upravljačke računovođe treba da poseduju analitičnost, sposobnost interpretacije podataka i strategijskog razmišljanja, IT veštine, da se bave integrisanim izveštavanjem i da šire poznaju biznis.

Černe, 2008.Računovođe, pored tehničnih računovodstvenih znanja i veština, treba da poseduju i napredne, koje će im omogućiti realizaciju novih uloga. Pored toga, objektivnost, iskrenost, spremnost zastupanja stavova, negov-anje profesionalnih vrednosti i profesionalne etike jesu osnovne karakteristike uspešnog računovođe.

Jackling, Lange, 2009;Wells et al., 2009.

Pored bazičnih računovodstvenih znanja i analitičkih veština, od diplomaca se očekuje posedovanje tehničkih i generičkih veština (soft veštine, veštine u domenu IT, timski rad, komunikacija, rešavanje prob-lema i primena znanja u realnim okolnostima i dr.), kao i poznavanje i usvajanje etičkih principa i vrednosti.

Chaplin, 2017.Prema mišljenju profesionalnih računovođa Australije, diplomirani studenti treba da poseduju sledeća znanja i veštine: analitičnost, kreativno razmišljanje i IT veštine. Podjednak značaj dat je poznavanju regulative, pri-meni računovodstvenih standarda i poznavanju procesa upravljanja.

Krsmanović,2019.

Novi poslovi računovođa u digitalnoj eri zahtevaju nove veštine tako da računovođe nužno postaju radnici znanja.

Izvor: rezultati istraživanja.

Na osnovu pregleda prethodnih istraživanja, može se zaključiti da na izvestan način dolazi do specijalizacije u domenu računovodst-venih znanja i do integracije, odnosno usvajanja stručnih znanja iz različitih povezanih oblasti. Od računovođa se očekuje da poseduju interdisciplinarna znanja i brojne nove veštine (Todorović, Ljubisa-vljević, 2019).

Široka oblast ekspertize i baza znanja omogućili su da profesionalne računovođe mogu da doprinose uspehu kompanija pružajući neke

nove i specifične usluge, koje su izvan tradicionalno poznatih i prihvaćenih (Greenwood, Suddaby, Hinings, 2002). Kao odlična ilustracija za dinamičnu promenu uloga računovođa može poslužiti primer kontrolora u jednoj nemačkoj proizvodnoj kompaniji. Naime, sredinom 90-ih kontrolor je bio angažovan kao operativac. Na sa-mom početku 21. veka, akcenat se više stavlja na ulogu kontrolora kao izveštača. Polovinom prve decenije 21. veka kontrolor postaje navigator, onaj koji određuje pravac kretanja. Krajem prve dece-


5

INTRODUCTIONThe need to restore and consolidate confidence in the accounting profession, the globalization of the profession, the ICT environment that has revolutionized all aspects of life and work, the dynamism of change and the development of new management tools are just a few of the many factors that change and the new roles of accountants constantly make it current in research. In the literature, the dominant understanding of the roles of accountants clearly reflects the tendency to expand and deepen their tasks and responsibilities. The bottom line is that accountants are expected to have new knowledge and skills, while the volume and variety of jobs is steadily increasing and exceeding traditionally accepted ones. How a professional accoun-tant and the scope of his work is described today often resembles an imaginary hero with super powers. Also, the conditions in which accountants perform their tasks, as well as the challenges for the profession in general, have changed significantly in recent decades.

On the other hand, the micro-perspective of an individual company and a number of internal factors are neglected, including the condi-tions in which accountants perform their tasks, the existing levels of knowledge, the relationship and attitudes of management, but also the perspective of the accountants themselves about what their tasks are. All this together has led to a kind of imbalance between the expectations of the public, management and other stakeholders on the one hand and the reach of the accountants themselves on the other. Just looking at the current state, ie. expectations from the accounting profession and its capabilities, especially from the perspective of the accountants themselves, what their tasks and roles are, have spurred the realization of this research and deter-mined the goals. Therefore, the overall objective of this research is to identify the views of accountants on their existing and potential roles and tasks. The specific objective of the research is to identify the directions of advancement of the accounting profession.

n methodological terms, the research is based on a quantitative analysis of the data obtained through questionnaires. Questionnaire data were

analyzed in the Statistical Package for Social Sciences (SPSS, Version 20.0). Measurement of reliability and internal consistency of the va-riables was performed using Cronbach’s Alpha coefficient. Descriptive statistics were used to measure central tendency (arithmetic mean, mode, and median) and measure variability (standard deviation). The paper also used a non-parametric test (Kruskal-Wallis test) to compare the views of different groups of respondents.

The structure of the paper, in addition to the introduction and the conclusion, consists of four parts. The first part gives an overview of previous research, the second shows the methodology of the conducted research, the third presents the research results, and finally, the fourth part contains a discussion of the results.

1. PREVIOUS RESEARCHPrevious research in this area, as a rule, focuses on the expected new knowledge and new roles that accountants need to reali-ze. When it comes to the education of accountants, that is, the knowledge and skills they need to possess, the requirements of professional accounting regulation should first be emphasized. Thus, the International Educational Standard IES 2 provides that accountants should, in addition to accounting, have knowledge of corporate governance, risk management, business law, information technology (IT), organizational behavior and culture, etc. In the IT field, e.g. it is necessary to be familiar with IT control, possess different user competences, use IT in data analysis, etc. The In-ternational Educational Standard IES 3 implies that an accountant possesses four skill sets: intellectual, personal, interpersonal, and communication and organizational skills. Each of these areas, by both standards, is specified in detail, indicating the required level of knowledge (beginner, intermediate or advanced). In addition, nu-merous theoretical and empirical studies address the identification of required new knowledge and skills of accountants (Overview 1).

Overview 1. Expected knowledge and skills of professional accountants

Istraživanje Očekivana znanja i veštine


Upravljačke računovođe treba da poseduju analitičnost, sposobnost interpretacije podataka i strategijskog razmišljanja, IT veštine, da se bave integrisanim izveštavanjem i da šire poznaju biznis.

Černe, 2008.Računovođe, pored tehničnih računovodstvenih znanja i veština, treba da poseduju i napredne, koje će im omogućiti realizaciju novih uloga. Pored toga, objektivnost, iskrenost, spremnost zastupanja stavova, negov-anje profesionalnih vrednosti i profesionalne etike jesu osnovne karakteristike uspešnog računovođe.

Jackling, Lange, 2009;Wells et al., 2009.

Pored bazičnih računovodstvenih znanja i analitičkih veština, od diplomaca se očekuje posedovanje tehničkih i generičkih veština (soft veštine, veštine u domenu IT, timski rad, komunikacija, rešavanje prob-lema i primena znanja u realnim okolnostima i dr.), kao i poznavanje i usvajanje etičkih principa i vrednosti.

Chaplin, 2017.Prema mišljenju profesionalnih računovođa Australije, diplomirani studenti treba da poseduju sledeća znanja i veštine: analitičnost, kreativno razmišljanje i IT veštine. Podjednak značaj dat je poznavanju regulative, pri-meni računovodstvenih standarda i poznavanju procesa upravljanja.

Krsmanović,2019.

Novi poslovi računovođa u digitalnoj eri zahtevaju nove veštine tako da računovođe nužno postaju radnici znanja.

Based on previous research, it can be concluded that, in a certain way, there is a specialization in the field of accounting knowledge and integration, that is, the acquisition of expertise in various related fields. Accountants are expected to possess interdisciplinary knowledge and numerous new skills (Todorovic, Ljubisavljevic, 2019).

A broad area of expertise and a knowledge base have enabled professional accountants to contribute to the success of companies by providing some new and specific services, which are beyond

the traditionally known and accepted (Greenwood, Suddaby, & Hinings, 2002). An excellent illustration of the dynamic change in the role of an accountant may be the example of a controller in a German manufacturing company. Specifically, in the mid-1990s, the controller was hired as an operative. At the very beginning of the 21st century, the emphasis was more on the role of controller as a reporter. In the middle of the first decade of the 21st century, the controller became a navigator, one that determines the direction of


6

nije, kontrolor se pojavljuje u ulozi poslovnog partnera i inovatora (Goretzki, Strauss, Weber, 2013, str. 49). Ono što treba istaći je da ova promena uloga nije konačna, te da se može očekivati njihova

dalja evolucija. Pregled 2. ukazuje na evoluciju uloga računovođa u poslednjih desetak godina.

Pregled 2. Uloge profesionalnih računovođa

Istraživanje Uloge računovođa

Burns, Baldvinsdottir, 2001.

Računovođe se označavaju kao „hibridi“, koji treba da omoguće timski rad i zajedničko razumevanje po-slovnih procesa među različitim menadžerima.


Uloga upravljačkih računovođa pomera se od tradicionalne, usmerene na kontrolu, ka savremenoj, koja podrazumeva analizu i konsalting. Upravljačke računovođe se pojavljuju u ulogama: poslovni zastupnici (business advocates), poslovni analitičari, poslovni partneri koji treba da daju dodatnu vrednost procesu odlučivanja i da budu više orijentisani ka menadžmentu i finansijski analitičari.

Lalević, 2007.Nove uloge profesionalnih računovođa su: kreatori strategije, poslovni analitičari, interni konsultanti, agenti promena, lideri i/ili članovi međufunkcionalnih timova, dizajneri i kontrolori sistema merenja performansi i dr.

Milićević, 2009.Današnje računovođe, posebno upravljačke računovođe, najveći deo svog radnog vremena troše kao konsul-tanti ili analitičari.

Scott, Irwin, 2009.Kako u razvijenim ekonomijama, tako i u ekonomijama u razvoju, profesionalne računovođe imaju ulogu ključnih savetnika u vezi sa gotovo svim aspektima poslovanja.

Devi, Samujh, 2010.Računovođe su u jedinstvenom položaju da vode menadžment i pružaju mu podršku u postizanju postav-ljenih ciljeva.

Janjić, Todorović, Jovanović, 2014.

Od upravljačkih računovođa danas se očekuje ne samo pravovremeno i kvalitetno izveštavanje, već i aktivno učestvovanje u korporativnom upravljanju, formulisanju ciljeva, strategija i taktika, povećanju efikasnosti poslovanja i poboljšanju performansi preduzeća. Zadržavajući ulogu kreatora, konsultanta, kontrolora i analitičara upravljačko-računovodstvenog sistema, upravljački računovođa postaje i nezamenljiv menadžer na svim nivoima upravljanja

Hladika, 2015.

Računovođe učestvuju u svim fazama korporativnog upravljanja. Računovođe kao članovi uprave učestvuju u definisanju strategije i ciljeva, sprovode potrebne analize, kriraju računovodstvene politike, imaju saveto-davnu ulogu u kontekstu upravljanja troškovima i rizicima. Računovođe kao interni revizori pružaju garancije menadžmentu da su sistem upravljanja rizicima i sistem interne kontrole efikasni.

Suljović, Meta, 2017.Upravljački računovođa je uključen u pregovore, preduzimanje strateških poteza, izbore najprofitabilnih proiz-voda i kupaca, utvrđivanje kapaciteta i nivoa sredstava za finansiranje i sl. Takođe, upravljačke računovođe imaju važnu ulogu u prevenciji prevara i kriminalnih radnji.

Todorović, Ljubisavljević, 2019.

IT utiču na redukovanje tradicionalno shvaćene uloge računovođe, po kojoj se on poistovećuje sa knjigovođom, ali istovremeno ih čine posrednicima između računovodstva i IT, odnosno šire opseg potrebnih znanja, te se njihov angažman pomera ka poslovima savetovanja, analize, interpretacije i upravljanja.

Izvor: rezultati istraživanja.

Učinjeni pregled istraživanja jasno ukazuje na suštinske promene shvatanja zadataka i odgovornosti računovođe. Očigledno je da savremene i nove uloge računovođa daleko prevazilaze stereotipno shvatanje uloge računovođe kao knjigovođe-operatera (beancoun-ters). Pregled istraživanja može navesti na zaključak da je računo-vođa danas „hibrid“ ili biće sa poznatim i tajnim superveštinama i moćima. Zapravo, reč je o profesionalcu od koga se mnogo očekuje.

Nasuprot tome, postavlja se pitanje na kom su stanovištu same raču-novođe. Kakvo je stvarno stanje na mikronivou svakog pojedinačnog preduzeća? Malo studija bavi se pitanjem internih i specifičnih faktora koji utiču na determinisanje uloge računovođa na mikronivou, kao i onih koje se bave percepcijom računovođa u vezi sa naraslim očeki-vanjima. Upravo u ovom radu fokus je na analizi stavova računovođa u vezi sa njihovim ulogama. Imajući u vidu prethodna istraživanja, izabrano je i analizirano sedam različitih uloga računovođa.

2. METODOLOGIJARealizacija istraživanja i proces prikupljanja podataka zasnovani su na anketiranju pomoću upitnika, i to neposredno, telefonski i kroz

imejl komunikaciju. Istraživanje je sprovedeno na području grada Kragujevca i obuhvatilo je 26 srednjih i velikih preduzeća. Anketirani su zaposleni u računovodstvu i finansijama. Upitnik je sadržao 18 pitanja. Prva grupa pitanja odnosila se na opšta pitanja o preduzeću, drugi segment pitanja odnosio se na finansijsko izveštavanje i stavove ispitanika u vezi sa ulogama računovođa, treći na domen računovodstva troškova, dok se poslednja grupa pitanja odnosila na opšta pitanja o ispitanicima.

Preduzeća u uzorku analizirana su prema veličini, delatnosti i pravnoj formi (slika 1). Strukturu preduzeća uzetih u uzorak, prema veličini, tj. kriterijumima navedenim u Zakonu o računovodstvu i reviziji („Službeni glasnik RS“ br. 46/2006, 111/2009. i 99/2011, tačka 6. Razvrstavanje pravnih lica, član 7) čini 30,77% velikih i 69,23% srednjih preduzeća. Ukoliko se preduzeća posmatraju prema de-latnosti, može se zaključiti da u uzorku dominantno mesto pripada proizvodnim preduzećima, koja učestvuju sa 65,38%, a slede ih trgovinska, sa 19,23%. Ostala preduzeća su uslužna, distributivna ili mešovite delatnosti. U pogledu pravne forme, 65,38% preduzeća se pojavljuje u formi društva sa ograničenom odgovornošću, 15,38% čine javna preduzeća, kao i akcionarska društva, dok sa 3,85% učestvuju društvena preduzeća.


7

movement. At the end of the first decade, the controller emerges as a business partner and innovator (Goretzki, Strauss, & Weber, 2013, 49). What should be emphasized is that this change of

roles is not final and that their further evolution can be expected. Overview 2 indicates the evolution of the role of accountants in the past ten years.

Overview 2. The roles of professional accountants

Istraživanje Uloge računovođa

Burns, Baldvinsdottir, 2001.

Računovođe se označavaju kao „hibridi“, koji treba da omoguće timski rad i zajedničko razumevanje po-slovnih procesa među različitim menadžerima.


Uloga upravljačkih računovođa pomera se od tradicionalne, usmerene na kontrolu, ka savremenoj, koja podrazumeva analizu i konsalting. Upravljačke računovođe se pojavljuju u ulogama: poslovni zastupnici (business advocates), poslovni analitičari, poslovni partneri koji treba da daju dodatnu vrednost procesu odlučivanja i da budu više orijentisani ka menadžmentu i finansijski analitičari.

Lalević, 2007.Nove uloge profesionalnih računovođa su: kreatori strategije, poslovni analitičari, interni konsultanti, agenti promena, lideri i/ili članovi međufunkcionalnih timova, dizajneri i kontrolori sistema merenja performansi i dr.

Milićević, 2009.Današnje računovođe, posebno upravljačke računovođe, najveći deo svog radnog vremena troše kao konsul-tanti ili analitičari.

Scott, Irwin, 2009.Kako u razvijenim ekonomijama, tako i u ekonomijama u razvoju, profesionalne računovođe imaju ulogu ključnih savetnika u vezi sa gotovo svim aspektima poslovanja.

Devi, Samujh, 2010.Računovođe su u jedinstvenom položaju da vode menadžment i pružaju mu podršku u postizanju postav-ljenih ciljeva.

Janjić, Todorović, Jovanović, 2014.

Od upravljačkih računovođa danas se očekuje ne samo pravovremeno i kvalitetno izveštavanje, već i aktivno učestvovanje u korporativnom upravljanju, formulisanju ciljeva, strategija i taktika, povećanju efikasnosti poslovanja i poboljšanju performansi preduzeća. Zadržavajući ulogu kreatora, konsultanta, kontrolora i analitičara upravljačko-računovodstvenog sistema, upravljački računovođa postaje i nezamenljiv menadžer na svim nivoima upravljanja

Hladika, 2015.

Računovođe učestvuju u svim fazama korporativnog upravljanja. Računovođe kao članovi uprave učestvuju u definisanju strategije i ciljeva, sprovode potrebne analize, kriraju računovodstvene politike, imaju saveto-davnu ulogu u kontekstu upravljanja troškovima i rizicima. Računovođe kao interni revizori pružaju garancije menadžmentu da su sistem upravljanja rizicima i sistem interne kontrole efikasni.

Suljović, Meta, 2017.Upravljački računovođa je uključen u pregovore, preduzimanje strateških poteza, izbore najprofitabilnih proiz-voda i kupaca, utvrđivanje kapaciteta i nivoa sredstava za finansiranje i sl. Takođe, upravljačke računovođe imaju važnu ulogu u prevenciji prevara i kriminalnih radnji.

Todorović, Ljubisavljević, 2019.

IT utiču na redukovanje tradicionalno shvaćene uloge računovođe, po kojoj se on poistovećuje sa knjigovođom, ali istovremeno ih čine posrednicima između računovodstva i IT, odnosno šire opseg potrebnih znanja, te se njihov angažman pomera ka poslovima savetovanja, analize, interpretacije i upravljanja.

An overview of the research clearly indicates a fundamental change in the understanding of the tasks and responsibilities that accountants have. It is obvious that the modern and new roles of accountants go far beyond the stereotypical understanding of the role of the accountant as beancounters. An overview of the research may lead to the conclusion that the accountant today is a “hybrid” or being, with known and secret super skills and powers. In fact, it is a much-expected professional.

On the contrary, the question arises as to what the accountants stand on. What is the real situation at the micro level of each individual company? Few studies address the issue of internal and specific fac-tors that influence the determination of the role of accountants at the micro level, as well as those that address accountants’ perceptions of rising expectations. In this paper, the focus is on analyzing the views of accountants regarding their roles. In the light of previous research, seven different roles of accountants were selected and analyzed.

2. METHODOLOGYThe research and data collection process are based on questi-onnaire surveys, directly, by telephone and via email. The survey

was conducted in the city of Kragujevac and included 26 medium and large enterprises. Employees in accounting and finance were interviewed. The questionnaire contained 18 questions. The first group of questions related to general questions about the company, the second group of questions related to financial reporting and respondents’ views regarding the roles of accountants, the third group related to cost accounting, while the last group of questions related to general questions about respondents.

Companies in the sample were analyzed by size, activity and legal form (Figure 1). Structure of the enterprises taken in the sample, by size, ie. the criteria specified in the Law on Accounting and Auditing (“RS Official Gazette”, No. 46/2006, 111/2009 and 99/2011, item 6. Classification of legal entities, Article 7) makes 30,77% large and 69,23 % of medium-sized companies. If the companies are viewed by activity, it can be concluded that in the sample, the dominant place belongs to the manufacturing companies, which participate with 65,38%, followed by trade companies with 19,23%. Other companies are service, distribution or mixed activities. In terms of legal form, 65.38% of companies operate in the form of limited liability companies, 15.38% are public companies and joint stock companies, while 3.85% are socially-owned companies.


8

Slika 1. Struktura uzorka

Izvor: rezultati analize.

U navedenim preduzećima ispitivana su lica koja se bave poslovima računovodstva i finansija. U strukturi ispitanika dominiraju osobe ženskog pola, čak sa 69,23%, dok se ostatak od 30,77% odnosi na osobe muškog pola. Takođe, od ukupnog broja ispitanika 50% čine osobe starije od 50 godina. Samo dva ispitanika, odnosno 7,69%, mlađe je od 30 godina. U pogledu stručne spreme utvrđeno je da 69,23% ispitanika ima visoku stručnu spremu, dok 7,69% ispitanika ima srednju, kao i višu stručnu spremu. Samo 15,38% ispitanika ima završene master studije. Na bazi sprovedene analize može se zaključiti da je starosna struktura zaposlenih relativno nepovoljna, te da je potrebno angažovanje većeg broja mlađih računovođa, dok se za kvalifikacionu strukturu zaposlenih može reći da je izuzetno povoljna. Ovo je svakako rezultat reforme obrazovnog procesa u zemlji, što se odrazilo i na obrazovanje profesionalnih računovođa na različitim nivoima.

3. REZULTATI ISTRAŽIVANJAU skladu sa postavljenim ciljevima, sprovedena je analiza kako bi se utvrdilo koliki značaj ispitanici pripisuju svojim postojećim i potencijalnim ulogama. Ispitanicama je ponuđeno sedam izjava, prikazanih u tabeli 1. Stavovi ispitanika su vrednovani skalom od 1 do 5, pri čemu je ocena 1 označavala najmanji, a ocena 5 najveći značaj. Prve dve od sedam izjava bile su usmerene na eksterno izveštavanje, a preostalih pet izjava imalo je interni fokus.

Za merenje pouzdanosti i interne konzistentnosti varijabli korišćen je Cronbach’s Alpha koeficijent, koji iznosi 0,883. Ovaj rezultat poka-zuje relativno visok nivo interne konzistentnosti, dobru pouzdanost i unutrašnju saglasnost merne skale (DeVellis, 2003).

Tabela 1. Stavovi ispitanika o postojećim i potencijalnim ulogama

Ocena1 2 3 4 5 Ukupno

Izjave

Vi štitite interese javnosti 19,23% 7,69% 26,92% 19,23% 26,92% 100%Vi izveštavate eksterne korisnike 7,69% 0 15,38% 26,92% 50% 100%Vi ste poslovni analitičar 3,85% 11,54% 23,08% 26,92% 34,62% 100%Vi doprinosite kreiranju strategije 7,69% 7,69% 46,15% 19,23% 19,23% 100%Vi ste interni konsultant 3,85% 11,54% 34,62% 30,77% 19,23% 100%Vi kreirate informacije za menadžment 7,69% 0 30,77% 23,08% 38,46% 100%Vi merite performanse 7,69% 3,85% 23,08% 23,08% 42,31% 100%


Tabela 2. prikazuje deskriptivnu analizu stavova ispitanika. Na bazi aritmetičke sredine, čija se vrednost kreće između 3,27 i 4,12, može se zaključiti da ispitanici primarno sebe prepoznaju u ulozi izveštavanja, kako eksternih (4,12), tako i internih korisnika (3,85).

Osim merenja performansi (3,88), sve ostale uloge su vrednovane u proseku nižim ocenama. Na slici 2, u formi stubića, prikazane su prosečne ocene date ponuđenim izjavama o ulogama računovođa.

Tabela 2. Deskriptivna analiza

OcenaN Sredina Medijana Modus

Stand.devijacijaIzjave

Vi štitite interese javnosti 26 3,27 3,00 3 1,46

Vi izveštavate eksterne korisnike 26 4,12 4,50 5 1,18

Vi ste poslovni analitičar 26 3,77 4,00 5 1,18

Vi doprinosite kreiranju strategije 26 3,35 3,00 3 1,13

Vi ste interni konsultant 26 3,50 3,50 3 1,07

Vi kreirate informacije za menadžment 26 3,85 4,00 5 1,19

Vi merite performanse 26 3,88 4,00 5 1,24



9

Figure 1. Sample structure

In the mentioned companies, the persons involved in accounting and finance were questioned. The structure of the respondents is dominated by women, as much as 69.23%, while the rest of 30.77% refers to men. Also, 50% of the total number of respondents are persons over 50. Only 2 respondents, or 7.69%, are under 30. In terms of qualifications, it was found that 69.23% of the respon-dents had a university degree, while 7.69% had a secondary or higher education. Only 15.38% of respondents have completed master studies. Based on the analysis, it can be concluded that the age structure of employees is relatively unfavorable and that a number of younger accountants are required to be hired, while the qualification structure of employees can be said to be extremely favorable. This is certainly a result of the reform of the educational process in the country, which has also affected the education of professional accountants at different levels.

3. RESULTS OF THE RESEARCHIn accordance with the set goals, an analysis was conducted to determine how much of importance the respondents give to their existing and potential roles. Respondents were offered seven statements, shown in Table 1. Respondents’ views were rated on a scale of 1 to 5, with a score of 1 indicating the lowest and a score of 5 being the most significant. The first two of the seven statements were focused on external reporting, and the remaining five statements had an internal focus.

Cronbach’s Alpha coefficient, which is 0.883, was used to measure the reliability and internal consistency of the variables. This result shows a relatively high level of internal consistency, good reliability, and internal consistency of the measurement scale (DeVellis, 2003).

Table 1. Respondents’ views on existing and potential roles

Ocena1 2 3 4 5 Ukupno

Izjave

Vi štitite interese javnosti 19,23% 7,69% 26,92% 19,23% 26,92% 100%Vi izveštavate eksterne korisnike 7,69% 0 15,38% 26,92% 50% 100%Vi ste poslovni analitičar 3,85% 11,54% 23,08% 26,92% 34,62% 100%Vi doprinosite kreiranju strategije 7,69% 7,69% 46,15% 19,23% 19,23% 100%Vi ste interni konsultant 3,85% 11,54% 34,62% 30,77% 19,23% 100%Vi kreirate informacije za menadžment 7,69% 0 30,77% 23,08% 38,46% 100%Vi merite performanse 7,69% 3,85% 23,08% 23,08% 42,31% 100%

Table 2 presents a descriptive analysis of respondents ’attitudes. Based on the arithmetic mean, whose value ranges between 3.27 and 4.12, it can be concluded that the respondents primarily identify themselves in the reporting role, both external (4.12) and internal

users (3.85). Apart from performance measurement (3.88), all other roles were evaluated on average by lower scores. Figure 2, in the form of columns, shows the average grades given by the offered statements about the roles of accountants.

Table 2. Descriptive analysis

OcenaN Sredina Medijana Modus

Stand.devijacijaIzjave

Vi štitite interese javnosti 26 3,27 3,00 3 1,46

Vi izveštavate eksterne korisnike 26 4,12 4,50 5 1,18

Vi ste poslovni analitičar 26 3,77 4,00 5 1,18

Vi doprinosite kreiranju strategije 26 3,35 3,00 3 1,13

Vi ste interni konsultant 26 3,50 3,50 3 1,07

Vi kreirate informacije za menadžment 26 3,85 4,00 5 1,19

Vi merite performanse 26 3,88 4,00 5 1,24

The statement “Through adequate financial reporting, you protect the interests of the public” received an average score of 3.27, which is the lowest average score. Respondents, on average, gave

greater importance to the second statement, “You report external users,” with an average score of 4.12 and a most common score of 5. At the same time, this is the statement that earned the highest


10

Izjava „Kroz adekvatno finansijsko izveštavanje vi štitite interese javnosti“ dobila je prosečnu ocenu 3,27, što je najniža prosečna ocena. Ispitanici su veći značaj u proseku pridali drugoj izjavi „Vi izveštavate eksterne korisnike“, sa prosečnom ocenom 4,12 i

najčešćom ocenom 5. Istovremeno, ovo je izjava koja je ostvarila najvišu prosečnu ocenu. Znatno niža prosečna ocena, kao i činjenica da je čak 19,23% ispitanika zaokružilo ocenu 1, ukazuje na to da ispitanici ne vrednuju visoko svoju ulogu zaštitnika javnog interesa.

Slika 2. Rangiranje uloga računovođa


Rezultati, takođe, ukazuju na to da su sve izjave, koje su imale interni fokus, dobile prosečne ocene između 3,35 i 3,88. Najviše su u proseku vrednovane izjave „Vi merite performanse“, sa 3,88, i „Vi kreirate informacije za menadžment“, sa 3,85. Iz ove grupe izjava, relativno visoku ocenu dobila je izjava „Vi ste poslovni analitičar“, i to 3,77. Ovo nije iznenađujuće, budući da primena IT, posebno u formi ERP softvera, dovodi do porasta obima poslova u domenu analize i interpretacije podataka (Malinić, Todorović, 2012). Oko 38% ispitanika je kod ove izjave zaokružilo ocene 1, 2 ili 3, dok je najčešća ocena 5. Nešto nižu prosečnu ocenu od 3,50 dobila je izjava „Vi ste interni konsultant“. Oko 50% ispitanika je ovoj izjavi dalo ocene 1, 2 ili 3, odnosno najčešća ocena je 3. Najnižu ocenu, 3,35, dobila je izjava „Vi doprinosite kreiranju strategije“. Više od 60% ispitanika ovoj izjavi dalo je ocene 1, 2 ili 3, a najčešća je ocena 3.

Sa ciljem testiranja homogenosti stavova ispitanika u vezi sa ulo-gama profesionalnih računovođa, uzorak je podeljen i analiziran prema stepenu stručne spreme ispitanika. Kruskal−Wallisov test je primenjen kako bi se utvrdila značajnost razlika u stavovima ispitanika, a imajući u vidu njihovu stručnu spremu. Dobijeni podaci redom po izjavama jesu: (I - c2(3, n=26)=0,903; p=0,825); (II -c2(3, n=26)=4,459; p=0,216); (III - c2(3, n=26)=4,301; p=0,231); (IV - c2(3, n=26)=1,159; p=0,763); (V - c2(3, n=26)=4,220; p=0,239); (VI - c2(3, n=26)=3,742; p=0,291); (VII - c2(3, n=26)=5,496; p=0,139). Analizom je utvrđeno da ne postoje statistički značajne razlike u stavovima ispitanika, odnosno da nivo stručne spreme ne utiče na percepciju postojećih i potencijalnih uloga računovođa.

4. DISKUSIJA REZULTATA ISTRAŽIVANJARezultati istraživanja ukazuju na to da su računovođe od sedam ponuđenih izjava koje odražavaju njihove postojeće i potencijalne uloge najviše vrednovale izjavu „Vi izveštavate eksterne korisnike“ (4,12), a najniže izjavu „Kroz adekvatno finansijsko izveštavanje vi štitite interese javnosti“ (3,27). Dobijeni rezultati nisu iznenađujući i odraz su specifičnih društveno-ekonomskih i sistemskih okolnosti, ali i specifičnosti računovodstvene profesije.

Imajući u vidu implikacije i značaj finansijskog izveštavanja za jav-nost i najniže vrednovanu ulogu računovođe kao zaštitnika javnog interesa, upravo ova tema zavređuje posebnu pažnju. Međuna-rodna profesionalna računovodstvena regulativa jasno insistira na

finansijskim izveštajima kao najefikasnijim instrumentima zaštite javnog interesa. Samim tim, profesionalne računovođe kao nosioci procesa izveštavanja imaju ulogu zaštitnika javnog interesa. Prema Kodeksu profesionalne etike, ciljevi računovodstvene profesije su da funkcioniše prema najvišim profesionalnim standardima, da dostigne najviši nivo postignuća i, uopšte, udovolji zahtevima javnog interesa. Jasno je da računovodstvena profesija treba da bude posvećana zaštiti javnog interesa, ali je ključno pitanje kako zaštita javnog interesa funkcioniše u stvarnosti.

Pregled nekih prethodnih istraživanja pokazuje da se struka na izvestan način udaljila od cilja javnog interesa. Odnosno, ističe se da je ulogu služenja javnom interesu zamenila služenjem poslovnoj zajednici (Saravanamuthu, 2004). Takođe, komercijalizacijom raču-novodstva, transformacijom računovodstvenih firmi u visokoprofitne multinacionalne komapnije otvorilo se pitanje služenja javnom interesu (Wyatt, 2004). Problem se ogleda i u činjenici da se u istraživanjima često pretpostavlja da ispitanici tačno znaju šta se podrazumeva pod javnim interesom ili dolazi do zamene teza. Nai-me, istraživanja se više bave time šta se podrazumeva pod javnim interesom, a ne pitanjem kakva je veza između računovođe i javnog interesa (Neu, Graham, 2005). Takođe, istraživanja pokazuju da, iako računovođe znaju šta se podrazumeva pod javnim interesom, oni ne primenjuju ovo načelo u spornim situacijama (Davenport, Dellaportas, 2009). Suština je da, kada se ispitanici suoče sa po-tencijalno konfliktnom situacijom, u najvećem procentu odgovaraju tako će se u rešavanju konflikta rukovoditi zaštitom interesa klijenta, poslodavca ili ličnog interesa, a ne javnosti.

Na potencijalni problem ukazuju i rezultati ovog istraživanja. Ispi-tivane računovođe samo delimično sebe vide u ulozi obezbeđenja kolektivnog blagostanja zajednice i institucija kojima služe, odnosno obezbeđenja javnog interesa. Njihov fokus je na izveštavanju države i poslodavca (menadžera). Sa druge strane, istraživanjem nije utvrđen stvarni nivo znanja ispitanika. Otuda, moguće je da su dobijeni rezultati i rezultat nerazumevanja, kako načela zaštite javnog interesa, tako i njegove primene. Kontinuirana edukacija, sticanje licenci, nacionalnih, pa i međunarodnih, trebalo bi da bude pravac unapređenja profesije. Izvesno je da su razvoj i jačanje svesti o profesionalnim računovođama kao zaštitnicima javnog interesa neophodni i da zahtevaju sagledavanje finansijskog izveštavanja iz daleko šire perspektive, pre svega u kontekstu ekonomskih i širih potreba društva, akcionara i ostalih stejkholdera, i to kako kod kreatora, tako i kod korisnika izveštavanja.


11

average score. The significantly lower average grade, as well as the fact that as many as 19.23% of respondents rounded out grade

1, indicates that respondents do not value highly their role as a protector of public interest.

Figure 2. Accountant Role Ranking

The results also indicate that all statements, which had an internal focus, received average marks between 3.35 and 3.88. On average, the highest rated statements are “You measure performance” at 3.88 and “You create management information” at 3.85. From this group of statements, the statement “You are a business analyst” received a relatively high score of 3.77. This is not surprising, since the application of IT, especially in the form of ERP software, leads to an increase in the volume of work in the field of data analysis and interpretation (Malinić, Todorović, 2012). About 38% of the respondents rounded out this grade with grades 1, 2 or 3, while the most common grade was 5. A slightly lower average score of 3.50 was given to the statement “You are an internal consultant”. About 50% of the respondents gave this statement grades 1, 2 or 3, or the most common grade is 3. The lowest grade 3.35 was given to the statement “You contribute to the creation of the strategy”. More than 60% of respondents gave this statement a grade of 1, 2 or 3, with the most common grade being 3.

In order to test the homogeneity of the respondents ‘attitudes regar-ding the role of professional accountants, the sample was divided and analyzed according to the level of the respondents’ professional qualifications. The Kruskal-Wallis test was applied to determine the significance of differences in the respondents’ attitudes, taking into account their educational background. The data obtained, in order of statements, are: (I - c2(3, n=26)=0,903; p=0,825); (II -c2(3, n=26)=4,459; p=0,216); (III - c2(3, n=26)=4,301; p=0,231); (IV - c2(3, n=26)=1,159; p=0,763); (V - c2(3, n=26)=4,220; p=0,239); (VI - c2(3, n=26)=3,742; p=0,291); (VII - c2(3, n=26)=5,496; p=0,139). The analysis found that there were no statistically significant differences in the attitudes of the respondents, that is, the level of education does not affect the perception of existing and potential roles of accountants.

4. DISCUSSION OF RESEARCH RESULTSResearch results indicate that, among the seven statements offe-red, reflecting their existing and potential roles, the most valued statement was “You report to external users” (4.12) and the lowest valued statement was “Through adequate financial reporting you are protecting the interests of the public” (3, 27). The results obtained are not surprising and reflect the specific socio-economic and systemic circumstances, as well as the specificities of the accounting profession.

Given the implications and importance of financial reporting to the public and the lowest valued role of the accountant as a

public interest protector, this topic deserves particular attention. International accounting professional regulation clearly insists on financial statements as the most effective instruments of public interest protection. Therefore, professional accountants, as the bearers of the reporting process, play the role of protector of the public interest. According to the Code of Professional Ethics, the goals of the accounting profession are to operate to the highest professional standards, to attain the highest level of achievement and to satisfy the public interest requirements in general. It is clear that the accounting profession should be dedicated to protecting the public interest, but the key question is how the protection of the public interest works in reality.

An overview of some previous research indicates that the profession has in some ways moved away from the public interest objective. In other words, it is emphasized that it has replaced the role of serving the public interest by serving the business community (Saravanamuthu, 2004). Also, with the commercialization of acco-unting, the transformation of accounting firms into highly profitable multinational companies, the issue of serving the public interest has been raised (Wyatt, 2004). The problem is also reflected in the fact that in research, it is often assumed that respondents know exactly what is meant by the public interest or that a thesis is being replaced. Specifically, research is more concerned with what is meant by the public interest rather than the question of what is the relationship between the accountant and the public interest (Neu, & Graham, 2005). Also, research shows that while accountants know what is meant by the public interest, they do not apply this principle in contentious situations (Davenport, Dellaportas, 2009). The bottom line is that when confronted with a potentially conflicting situation, a high precentage of respondents respond that they will be guided by the protection of the interests of the client, employer or self-interest, not the public interest.

A potential problem is also indicated by the results of this research. The surveyed accountants only see themselves partly in the role of ensuring the collective well-being of the community and the institu-tions they serve, that is, of ensuring the public interest. Their focus is on reporting to the state and employer (manager). On the other hand, the survey did not determine the actual level of knowledge of the respondents. Therefore, it is possible that the results obtained were the result of a misunderstanding of both the principles of protection of the public interest and its application. Continuing edu-cation, obtaining licenses, national and international, should be the direction of advancement of the profession. It is clear that developing and raising awareness of professional accountants as protectors of the public interest is necessary and requires considering financial reporting from a far broader perspective, primarily in the context of


12

Sa druge strane, treba imati u vidu i određene karakteristike raču-novodstvene profesije koje na izvestan način govore o inertnosti i sporom prihvatanju promena, kao mogućim razlozima nižeg vred-novanja ostalih potencijalnih uloga računovođa. Ne može se osporiti činjenica da se često kod računovođa razvija tzv. mentalitet finan-sijskog izveštavanja, odnosno podređenost zahtevima obaveznog finansijskog izveštavanja (Johnson and Kaplan, 1991), što je ovo istraživanje i potvrdilo. Takođe, ukazuje se da su računovođe vrlo često preterano fokusirane na svoj domen poslova i da imaju stav da ono što se dešava van njihove zone i nije u fokusu njihovog posla. U literaturi se pominje i problem nedovoljne obučenosti računovođa. Brojna istraživanja ukazuju na nedovoljan nivo znanja računovođa kada su u pitanju neki savremeni koncepti i alati. Reč je o izuzetno kompleksnom pitanju, jako širokog konteksta, koje zadire u osnovno obrazovanje i kontinuiranu edukaciju računovođa, svojevrstan gep između teorije i prakse, saradnju obrazovanih institucija i privrede i sl. Takođe, konzervativizam, strah od nepoznatog, strah od grešaka i averzija prema riziku često značajnije karakterišu računovođe od ostalih profesionalaca. Otuda, snažan otpor prema promenama, usled straha od gubitka posla, ugleda, statusa i neznanja da se odgovori informacionim potrebama menadžmenta, mogu negativno da utiču na inovativnost, sticanje i primenu novih saznanja i realiza-ciju specifičnih zadataka. Prema tome, nivo znanja, lična iskustva i percepcija predstavljaju važne faktore koji određuju stavove ispita-nika, slično rezultatima prethodnih istraživanja (Obradović, Čupić, Dimitrijević, 2018, str. 58).

Ipak, ovo je samo jedna strana medalje. Druga, ako ne i važnija, odnosi se na mikrookruženje i poslovni ambijent u kome računovođe funkcionišu. Delovanje računovođa ne može se posmatrati odvojeno od eksternog i internog okruženja, tj. brojnih upravljačkih i organi-zacionih faktora. Dobijeni rezultati jesu efekat dejstva svih napred pomenutih faktora i okolnosti, što direktno navodi na zaključak da unapređenje računovodstvene profesije jeste potrebno, ali istovre-meno da je samo delimično uslovljeno delovanjem same profesije.

ZAKLJUČCIU skladu sa opštim i specifičnim ciljevima postavljenim ovim radom sprovedeno je istraživanje, anketiranjem zaposlenih na poslovima računovodstva i finansija u 26 srednjih i velikih preduzeća na području grada Kragujevca. Favorizovanje uloge eksternog izvešta-vanja (4,12), i to, pre svega, izveštavanja državnih organa, ukazuje na to da je, prema mišljenju računovođa, njihov primarni zadatak ispunjavanje strogo definisanih zakonskih obaveza. Sve ostale uloge dobile su niže prosečne ocene. Uloga računovođe kao zaštitnika javnog interesa je najniže vrednovana (3,27).

Jasno je da se o računovođama ne može više govoriti kao o „knji-govođama-operaterima“, te da vreme računovođa koji razmišljaju na relaciji „duguje-potražuje“ prolazi. Zadaci računovođa postaju zahtevniji i kompleksniji, a potrebna znanja multidisciplinarna i multifunkcionalna. Ipak, rezultati istraživanja ukazuju na to da ispitivane računovođe relativno niskim ocenama vrednuju većinu ponuđenih uloga, osim eksternog izveštavanja. Identifikovani gep između očekivanog i onog što računovođe vide kao moguće ima brojne uzroke, a neki od njih su identifikovani kroz ovo istraživanje. Odgovor na većinu ovih uzroka leži u procesu učenja. Odgovornost za procese učenja imaju kako institucije visokog obrazovanja, tako i profesionalna računovodstvena tela. Edukacija je potrebna kako za računovođe, tako i za menadžere. Računovođe funkcionišu u defi-nisanim okvirima, tako da stavovi menadžmenta, poslovna kultura i klima predstavljaju suštinske interne faktore koji će determinisati

položaj i odgovornosti računovođa. Bolja zakonska rešenja i širenje svesti da je država samo jedan od stejkholdera, povezani su sa razvojem institucionalnog okvira, finansijskog tržišta i, uopšte, eko-nomije zemlje. Jačanje računovodstvene profesije i širenje svesti o njenom značaju takođe bi trebalo da rezultira pozitivnim pomacima.

Imajući u vidu da u Republici Srbiji postoji veoma mali broj radova na ovu temu, ovo istraživanje može se smatrati jednim od pionirskih projekata. Autor je svestan mogućih ograničenja istraživanja, koja se odnose na veličinu uzorka, anketnu proceduru i potencijalnu subjektivnost u realizaciji istraživanja. Na kraju, za svrhe dobijanja detaljnijih i sveobuhvatnijih rezultata, u budućim istraživanjima poželjno bi bilo u uzorak uključiti veći broj preduzeća i proširiti istraživanje na veći broj godina. U analizu bi trebalo uključiti i po-vezati dužinu radnog iskustva i poznavanje regulative sa ocenom uloga računovođa. Zanimljiva bi bila i analiza internog okruženja računovođa, prespektiva menadžmenta i drugih stejkholdera o ulogama računovođa.

IZVORI1. Burns, J., Baldvinsdottir, G. (2001). Changing roles: Hybrid

accountants in a UK pharmaceuticals company − working paper. Manchester: University of Manchester.

2. Chaplin, S. (2017). Accounting Education and the Prerequisite Skills of Accounting Graduates: Are Accounting Firms’ Moving the Boundaries? Australian Accounting Review, 27(1), 61−70.

3. Černe, K. (2008). Studentska percepcija računovodstvene profesije s aspekta međunarodnih obrazovnih standarda za profesionalne računovođe. Economic research − Ekonomska istraživanja, 21(1), 69−85.

4. Davenport, L., Dellaportas, S. (2009). Interpreting the Public Interest: A Survey of Professional Accountants. Australian Accounting Review, 19(1), 11−23.

5. Devi, S. S., Samujh, R. H. (2010). Accountants as providers of support and advice to SMEs in Malaysia. Research report No. 118, London: ACCA.

6. Goretzki, L., Strauss, E., Weber, J. (2013). An institutional perspective on the changes in management accountants’ professional role. Management Accounting Research, 24, 41−63.

7. Greenwood, R., Suddaby, R., Hinings, C. R. (2002). Theorizing change: The role of professional associations in the transfor-mation of institutionalized fields. Academy of Management Journal, 45(1), 58−80.

8. Hladika, M. (2015). Zastupljenost računovodstvene profesije u menadžerskim strukturama i njezina uloga u ostvarivanju ciljeva poduzeća. U: Zbornik radova Ekonomskog fakulteta Sveučilišta u Mostaru − posebno izdanje (str. 46−68). Mostar: Ekonomski fakultet Sveučilišta u Mostaru.

9. Jackling, B., Lange, P. D. (2009). Do accounting graduates’ skills meet the expectations of employers? A matter of convergence or divergenc. Accounting Education, 18(4), 369−385.

10. Janjić, V., Todorović, M., Jovanović, D. (2014). Računovodstvena profesija kao faktor efikasnog upravljanja: analiza preduzeća grada Kragujevac. U: Stanje i perspektive ekonomskog razvoja grada Kragujevca (str. 429−443). Kragujevac: Ekonomski fakultet Univerziteta u Kragujevcu.


13

the economic and broader needs of society, shareholders and other stakeholders, both with creators and with report users.

On the other hand, certain characteristics of the accounting professi-on, which in a way speak of inertia and slow acceptance of change, as possible reasons for lower valuation of other potential roles as accountants, should also be kept in mind. It cannot be disputed that accountants often develop so-called the mentality of financial reporting, that is, subordination to the requirements of mandatory financial reporting (Johnson and Kaplan, 1991), as confirmed by this research. Accountants are also very often focused on their domain of work and think that what is happening outside their area is not the focus of their business. The literature also mentions the problem of under-training of accountants. Numerous studies point to the lack of knowledge of accountants when it comes to some modern concepts and tools. It is an extremely complex issue, of a very broad context, affecting primary education and continuing education of accountants, a kind of gap between theory and practice, the cooperation of educational institutions and the economy, etc. Also, conservatism, fear of the unknown, fear of making mistakes and risk aversion are often more significant in accounting than with other professionals. Therefore, strong resistance to change due to fear of job loss, reputation, status and ignorance to meet the information needs of management can negatively affect the innovation, acquisition and application of new knowledge and reali-zation of specific tasks. Therefore, the level of knowledge, personal experience and perception are important factors that determine the respondents’ attitudes, similar to the results of previous research (Obradović, Čupić, Dimitrijević, 2018, 58).

Still, this is only one side of the coin. The second, if not more im-portant, relates to the micro environment and business environment in which accountants operate. The performance of an accountant cannot be viewed separately from the external and internal envi-ronment, ie. numerous management and organizational factors. The results obtained are the effect of all the factors and circumstances mentioned above, which leads directly to the conclusion that the advancement of the accounting profession is necessary but at the same time only partly conditioned by the functioning of the profession itself.

CONCLUSIONIn accordance with the general and specific goals set out in this paper, a research was conducted by interviewing employees in accounting and finance in 26 medium and large enterprises in the city of Kragujevac. Favoring the role of external reporting (4,12), and above all, reporting to state authorities, indicates that in the opinion of accountants, their primary task is to fulfill strictly defined legal obligations. All other roles received lower average grades. The role of the accountant as a protector of the public interest is the least valued (3.27).

It is clear that accountants can no longer be referred to as “accoun-tants-operators”, and that the time of accountants thinking on the „debt-to-claim“ relationship is passing. The tasks of accountants are becoming more demanding and complex, and the required knowledge is multidisciplinary and multifunctional. However, the results of the research indicate that surveyed accountants value the majority of the roles offered with relatively low ratings, with the exception of external reporting. The identified gap between what is expected and what accountants see as possible has many causes, some of which have been identified through this research. The

answer to most of these causes lies in the learning process. Both higher education institutions and professional accounting bodies are responsible for learning processes. Education is required for both accountants and managers. Accountants operate within defined frameworks, so that management attitudes, business culture and climate are essential internal factors that will determine the position and responsibilities of the accountant. Better legal solutions and awareness-raising that the state is only one of the stakeholders are linked to the development of the institutional framework, the finan-cial market and, in general, the country’s economy. Strengthening the accounting profession and raising awareness of its importance should also result in positive development.

Considering that there are very few papers on this topic in the Republic of Serbia, this research can be considered as one of the pioneering projects. The author is aware of the possible limitati-ons of the research, which relate to the sample size, the survey procedure and the potential subjectivity in the realization of the research. Finally, for the purpose of obtaining more detailed and comprehensive results, it would be desirable in future research to include a larger number of enterprises in the sample and to extend the survey over a longer period. The length of work experience and knowledge of regulation should be included and linked to the assessment of the role of accountants in the analysis. An analysis of the internal environment of accountants, management perspectives, and other stakeholders about the roles of accountants would also be interesting.

REFERENCES1. Burns, J. and Baldvinsdottir, G. (2001). Changing roles: Hybrid

accountants in a UK pharmaceuticals company - working paper. Manchester: University of Manchester.

2. Chaplin, S. (2017). Accounting Education and the Prerequisite Skills of Accounting Graduates: Are Accounting Firms’ Moving the Boundaries?. Australian Accounting Review, 27(1), 61-70.

3. Černe, K. (2008). Studentska percepcija računovodstvene profesije s aspekta međunarodnih obrazovnih standarda za profesionalne računovođe. Economic research - Ekonomska istraživanja, 21(1), 69-85.

4. Davenport, L. and Dellaportas, S. (2009). Interpreting the Pu-blic Interest: A Survey of Professional Accountants. Australian Accounting Review, 19(1), 11-23.

5. Devi, S. S. and Samujh, R. H. (2010). Accountants as providers of support and advice to SMEs in Malaysia. Research report No. 118, London: ACCA.

6. Goretzki, L., Strauss, E. and Weber, J. (2013). An institutional perspective on the changes in management accountants’ professional role. Management Accounting Research, 24, 41-63.

7. Greenwood, R., Suddaby, R. and Hinings, C. R. (2002). Theorizing change: The role of professional associations in the transforma-tion of institutionalized fields. Academy of Management Journal, 45(1), 58-80.

8. Hladika, M. (2015). Zastupljenost računovodstvene profesije u menadžerskim strukturama i njezina uloga u ostvarivanju ciljeva poduzeća. U: Zbornik radova Ekonomskog fakulteta Sveučilišta u Mostaru - posebno izdanje (str. 46-68). Mostar: Ekonomski fakultet Sveučilišta u Mostaru.


14

11. Johnson, H. T., Kaplan, R. S. (1991). Relevance Lost: The Rise and Fall of Management Accounting, Boston. MA: Harvard Business Press.

12. Krsmanović, B. (2019). Ekonomija zasnovana na znanju i raču-novodstvena profesija, U: Jačanje kredibiliteta računovodstvene profesije kao imperativ zaštite javnog interesa (str. 9−22). Banja Luka: Savez računovođa Republike Srpske.

13. Lalević, A. (2007). Računovodstvo ciljnih troškova − Target Costing. Podgorica: Ekonomski fakultet.

14. Malinić, S., Todorović, M. (2012). How does management accounting change under the influence of ERP?. Ekonomska istraživanja, 25(3), 722−751.

15. Milićević, V. (2009). Nove perspektive razvoja upravljačkog računovodstva. U: 40 godina računovodstva i poslovnih finan-sija − dometi i perspektive (str. 247−268). Beograd: Savez računovođa i revizora Srbije.

16. Neu, D., Graham, C. (2005). Accounting Research and the Public Interest. Accounting, Auditing and Accountability Journal, 18(5), 585−591.

17. Obradović, V., Čupić, M., Dimitrijević, D. (2018). Application of International Financial Reporting Standards in the transition economy of Serbia. Australian Accounting Review, 28(1), 48−60.

18. Saravanamuthu, K. (2004). Gold-Collarism in the Academy: The Dilemma in Transforming Bean-Counters into Knowledge Consultants. Critical Perspectives on Accounting, 15, 587−607.

19. Scott, J. M., Irwin, D. (2009). Discouraged advisees? The influence of gender, ethnicity, and education in the use of advice and finance by UK SMEs’. Environment and Planning C: Government and Policy, 27: 230−245.

20. Suljović, E., Meta, M. (2017). Efekti globalizacije na računo-vodstvenu profesiju i obrazovanje sa osvrtom na upravljačko računovodstvo. Ekonomski izazovi, 6(12), 32−46.

21. Todorović, M., Ljubisavljević, S. (2019). Primena informacionih tehnologija u računovodstvu − izazovi za reviziju. U: Ekonomski efekti tranzicije i restrukturiranja privrede Srbije u funkciji evropskih integracija (str. 351−362). Kragujevac: Ekonomski fakultet Univerziteta u Kragujevcu.

22. Wells, P., Gerbic, P., Kranenburg, I., Bygrave, J. (2009). Pro-fessional skills and capabilities of accounting graduates: The New Zealand expectation gap? Accounting Education, 18(4), 403−420.

23. Wyatt, A. R. (2004). Accounting Professionalism − They Just Don’t Get It. Accounting Horizons, 18(1), 45−53.

24. Yazdifar, H., Tsamenyi, M. (2005). Management accounting change and the changing roles of management accountants: a comparative analysis between dependent and independent organizations. Journal of Accounting & Organizational Change, 1(2), 180−198.


15

9. Jackling, B. and Lange, P. D. (2009). Do accounting gradua-tes’ skills meet the expectations of employers? A matter of convergence or divergenc. Accounting Education, 18(4), 369-385.

10. Janjic, V., Todorović, M. i Jovanović, D. (2014). Računovodstvena profesija kao faktor efikasnog upravljanja: analiza preduzeća grada Kragujevac, U: Stanje i perspektive ekonomskog razvoja grada Kragujevca (str. 429-443). Kragujevac: Ekonomski fakultet Univerziteta u Kragujevcu.

11. Johnson H. T. and Kaplan R. S. (1991). Relevance Lost: The Rise and Fall of Management Accounting, Boston. MA: Harvard Business Press.

12. Krsmanović, B. (2019), Ekonomija zasnovana na znanju i raču-novodstvena profesija, U: Jačanje kredibiliteta računovodstvene profesije kao imperativ zaštite javnog interesa (str. 9-22). Banja Luka: Savez računovođa Republike Srpske.

13. Lalević, A. (2007). Računovodstvo ciljnih troškova - Target Costing-. Podgorica: Ekonomski fakultet.

14. Malinić, S. and Todorović, M. (2012). How does management accounting change under the influence of ERP?. Ekonomska istraživanja, 25(3), 722-751.

15. Milićević, V. (2009). Nove perspektive razvoja upravljačkog ra-čunovodstva. U: 40. godina računovodstva i poslovnih finansija - dometi i perspektive (str. 247-268). Beograd: Savez računovođa i revizora Srbije.

16. Neu, D. and Graham, C. (2005). Accounting Research and the Public Interest. Accounting, Auditing andAccountability Journal, 18(5), 585-91.

17. Obradović, V., Čupić, M., Dimitrijević, D. (2018). Application of International Financial Reporting Standards in the transition economy of Serbia. Australian Accounting Review, 28(1), 48-60.

18. Saravanamuthu, K. (2004). Gold-Collarism in the Academy: TheDilemma in Transforming Bean-Counters intoKnowledge Consultants. Critical Perspectives on Accounting, 15, 587-607.

19. Scott, J. M. and Irwin, D. (2009). Discouraged advisees? The influence of gender, ethnicity, and education in the use of advice and finance by UK SMEs’. Environment and Planning C: Government and Policy, 27: 230 -245.

20. Suljović, E. i Meta, M. (2017). Efekti globalizacije na računo-vodstvenu profesiju i obrazovanje sa osvrtom na upravljačko računovodstvo. Ekonomski izazovi, 6(12), 32-46.

21. Todorović, M. i Ljubisavljević, S. (2019). Primena informacionih tehnologija u računovodstvu - izazovi za reviziju. U: Ekonomski efekti tranzicije i restrukturiranja privrede Srbije u funkciji evropskih integracija (str. 351-362). Kragujevac: Ekonomski fakultet, Univerziteta u Kragujevcu.

22. Wells, P., Gerbic, P., Kranenburg, I. and Bygrave, J. (2009). Pro-fessional skills and capabilities of accounting graduates: The New Zealand expectation gap?. Accounting Education, 18(4), 403-420.

23. Wyatt, A. R. (2004). Accounting Professionalism-They Just Don’t Get It. Accounting Horizons, 18(1), 45-53.

24. Yazdifar, H. and Tsamenyi, M. (2005). Management accounting change and the changing roles of management accountants: a comparative analysis between dependent and independent organizations. Journal of Accounting & Organizational Change, 1(2), 180-198.



17

Branimir Kalaš*

Vera Mirović**

Efekti poreskih oblika u BiH

Effects of tax forms in BiH

Rezime Poreski sistem mora biti adekvatno dizajniran kako efekti poreskih oblika ne bi imali štetne implikacije na makroekonomski okvir određene zemlje. Rad analizira učešće direktnih poreza i indirektnih poreza u bruto domaćem proizvodu BiH i uključuje empirijsko istraživanje koje meri i ocenjuje agregatne efekte poreza na makroekonomski okvir BiH za vremenski period 2013−2018. godine. Makroekonomski okvir je analiziran sa aspekta kretanja bruto domaćeg proizvoda, inflacije, nezaposlenosti, ukupnih investicija, ukupne štednje i ukupnog duga. Rezultati korelacije ukazuju na značajnu povezanost direktnih poreza i posmatranih makroekonomskih pokazatelja, izuzev inflacije, dok su indirektni porezi značajno korelisani sa bruto domaćim proizvodom, nezaposlenošću i ukupnim dugom. Rezultati modela višestruke regresije prikazuju pozitivan uticaj direktnih poreza na bruto domaći proizvod i nezaposlenost, dok indirektni porezi negativno utiču na bruto domaći proizvod. Takođe, direktni porezi negativno utiču na ukupne investicije i ukupnu štednju, dok indirektni porezi imaju nega-tivne implikacije na nivo ukupne štednje u BiH za posmatrani vremenski period.

Ključne reči: direktni porezi, indirektni porezi, makroekonomski okvir, BiH.

AbstractTax system must be adequately designed so effects of tax forms do not have damage implications for a country’s macroeconomic frame-work. The paper analyzes the share of direct taxes and indirect taxes in the gross domestic product of BiH and includes empirical research that measures and evaluates aggregate tax effects on macroeconomic framework of BiH for the 2013-2018. The macroeconomic frame-work has been analyzed in terms of movmements in gross domestic product, inflation, unemploymnet, total investment, total savings and total debt. The results of correlation indicate a significant correlation between direct taxes and observed macroeconomic indicators with the exception of inflation, while indirect taxes are significantly correlated with gross domestic product, unemployment and total debt. The results of multiple regresson models show the positive impact of direct taxes on gross domestic product and unemployment, while indirect taxes have negative impact on gross domestic product. Also, direct taxes have a negative impact on total investment and total savings, while indirect taxes have negative implications for the level of total savings in BiH for analyzed period.

Keywords: direct taxes, indirect taxes, macroeconomic framework, BiH.

* Univerzitet u Novom Sadu, Ekonomski fakultet u Subotici, Segedinski put 9−11, 24 000 Subotica, e-mail: [email protected]** Univerzitet u Novom Sadu, Ekonomski fakultet u Subotici, Segedinski put 9−11, 24 000 Subotica, e-mail: [email protected]

UDK 336.22:658.1(497.6) ORIGINALNI NAUČNI RADDOI: 10.7251/FIN1904017K


18

UVOD

Svaka ekonomija mora profilisati fiskalnu politiku u pravcu pra-vičnog i efikasnog poreskog sistema koji će omogućiti ostvariva-nje opštedruštvenih interesa (Kalaš, Mirović, 2018). Poreski oblici moraju imati značajno mesto u ekonomskoj politici svake zemlje, gde nivo i učešće poreza treba da bude adekvatno definisano kako bi porezi bili u funkciji rasta i optimalnog funkcionisanja ekonomije (Mirović et al., 2019). Potreba determinisanja optimalnog nivoa po-reskih oblika predstavlja važan uslov prilikom merenja i ocenjivanja efekata na osnovne makroekonomske agregate (Kaplow, Priceton, 2011). To podrazumeva da poreski sistem mora biti u funkciji mak-simiziranja društvenog blagostanja (Mankiw et al., 2009). Porezi predstavljaju jedan od najvažnijih instrumenata fiskalne politike i fundamentalni izvor redovnih prihoda svake ekonomije. To se naro-čito odnosi na zemlje u kojima značajni deo javnih prihoda proizlazi po osnovu oporezivanja. Svrha poreskih oblika manifestuje se u po-trebi prikupljanja neophodnih sredstava, kako bi se kreirali uslovi za odgovarajuće finansiranje rashoda države. Vlada se oslanja na pore-ze kao glavni prihod kako bi obezbedila sredstva i finansirala javne usluge i dobra (Alizadeh, Motallabi, 2016). Pored fiskalnog karakte-ra, poreski oblici imaju i ekonomsku i socijalnu komponentu, gde se u današnjim uslovima ciljevi oporezivanja reflektuju u generisanju prihoda za finansiranje javnog sektora, izbegavanje prepreka eko-nomskom rastu i smirivanje ciklične volatilnosti rasta, te adekvat-niju redistribuciju dohotka (Brugelmann, 2012). Rad je strukturiran iz nekoliko delova, gde uvod i teorijsko određenje efekata poreskih oblika bliže determinišu ulogu i značaj poreza u ekonomskim toko-vima. Sledi pregled literature koji obuhvata prethodna empirijska istraživanja fokusirana na odnos poreskih varijabli i makroekonom-skih varijabli. Treći deo uključuje analizu makroekonomskih i pore-skih trendova u BiH za vremenski period 2013−2018. godine, da bi u četvrtom delu bilo predstavljeno empirijsko istraživanje bazirano na deskriptivnoj statistici, korelaciji i modelima višestruke regresije.

1. TEORIJSKO ODREĐENJE EFEKATA PORESKIH OBLIKA

Porezi treba da budu predodređeni za ostvarivanje određenih efe-kata na makro i mikro nivou, gde se efekti reflektuju kroz makroe-konomske učinke u vidu stabilizacije ili dohotka i likvidnosti, odno-sno mikroekonomske učinke u formi alokacije i redistribucije. Efekti stabilizacije se realizuju delovanjem poreza na finalnu potrošnju i tražnju, gde se njihovom naplatom apsorbuje određeni deo kupov-ne snage ekonomskih subjekata i redukuje raspoloživi dohodak stanovništva i preduzeća. Efekti alokacije uključuju supstituciju i stimulaciju koje utiču na promenu privredne strukture, gde delova-nje poreza ima određene implikacije na cene proizvodnih faktora. Kod efekata stimulacije primenjuju se diferencirane poreske stope kao instrument politike podsticanja privrednog razvoja. U sluča-ju propulzivnih privrednih grana, neophodno je determinisati niži stepen poreskog opterećenja koji bi olakšao funkcionisanje i inten-zivirao rast i razvoj privrednih subjekata. U skladu s tim, Đurović Todorović (2010) navodi metod sektorske diferencijacije poreskog tereta i fiskalnih benefita na selektivnim osnovama koji podrazu-meva stimulisanje onih privrednih grana koje su determinisane kao prioritetne za ekonomski razvoj određene zemlje.

U zavisnosti od kriterijuma podele poreza postoji veliki broj njihovih klasifikacija, pri čemu se naročito izdvaja podela na direktne i indirek-tne poreze. Da li su u pitanju neposredni ili posredni porezi zavisi od toga da li se zasnivaju na dohotku ili njegovoj potrošnji. Osnovni deo javnih prihoda kreira se direktnim porezima, slično kao i kod većine

razvijenih zemalja, dok se posrednim porezima uglavnom formiraju budžetska sredstva. Indirektni porezi zauzimaju značajno mesto u po-reskim sistemima razvijenih zemalja EU (Đorđević et al., 2019). Kod indirektnih poreza izdvaja se porez na dodatu vrednost, koji predstavlja najizdašniji poreski oblik u razvijenim zemljama (Đurović Todorović et al., 2019), ali i u manje razvijenim ili zemljama u razvoju.

Karakteristike direktnih poreza ogledaju se u sledećem:

–– relativna stabilnost se ogleda u prikupljanja javnih prihoda;

–– pravednost se manifestuje sa aspekta naplate poreza od pore-skog obveznika prema ekonomskoj snazi;

–– neelastičnost se pojavljuje kao posledica nereagovanja na konjunkturna kretanja, što može biti i negativna karakteristika;

–– ne postoji opšta obaveza plaćanja poreza za sve;

–– troškovi ubiranja su relativno visoki i ugodnost plaćanja je mala zbog direktnog obračuna i plaćanja iz dohotka.

S druge strane, indirektni porezi su karakteristični po sledećem:

–– velika elastičnost i sve više naglašena obaveznost plaćanja;

–– dovoljnost i izdašnost, što doprinosi sigurnosti prilikom priku-pljanja neophodnih sredstava za finansiranje opštih potreba;

–– ugodnost plaćanja je prisutna, jer se efekti prelivaju kroz cene proizvoda i usluga;

–– laka prevaljivost i nisu socijalnog karaktera, što znači da ih plaćaju svi, bez obzira na visinu dohotka (Ristić et al., 2012).

2. PREGLED LITERATUREPostoji mnogo studija koje su analizirale uticaj poreza na makroe-konomske varijable, pri čemu se bruto domaći proizvod najčešće koristio kao determinanta ekonomskog rasta. Shodno tome, mnoga istraživanja su usmerena ka utvrđivanju odnosa poreskih oblika i ekonomskog rasta (Furceri, Karras, 2007; Arnold, 2008; Ferede, Dahlby, 2012; Grdinić et al., 2017; Andrašić et al., 2018; McNabb, 2018; Mirović et al., 2019). U analizi Furceri i Karras (2007), rezul-tati empirijskog istraživanja ukazuju na to da povećanje poreskog učešća u bruto domaćem proizvodu dovodi do pada bruto domaćeg proizvoda po glavi stanovnika u dvadeset šest zemalja OECD-a. Arnold (2008) potvrđuje negativan efekat poreza na ekonomski rast, što je slično rezultatima istraživanja Mačeka (2014), koji je ukazao na štetne implikacije poreskih oblika, i to poreza na dohodak građana, poreza na dobit preduzeća i doprinosa za socijalno osigu-ranje. Andrašić i saradnici (2018) potvrdili su da indirektni porezi imaju štetne efekte na ekonomski rast, gde njihovo povećanje od 1% doprinosi padu bruto domaćeg proizvoda za 0,60% u zemljama OECD-a. Mirović i saradnici (2019) utvrdili su signifikantan uticaj poreskih varijabli na bruto domaći proizvod u Španiji, dok su Kalaš i saradnici (2017) identifikovali pozitivnu vezu između rasta poreskih prihoda i bruto domaćeg proizvoda u SAD.

3. METODOLOŠKI OKVIR ISTRAŽIVANJAEmpirijska analiza obuhvata direktne i indirektne poreze, kao i ključne makroekonomske pokazatelje, kao što su bruto doma-ći proizvod, inflacija, nezaposlenost, ukupne investicije, ukupna štednja i ukupan dug u Bosni i Hercegovini za vremenski period 2013−2018. godine. Autori su koristili sekundarnu bazu podataka Međunarodnog monetarnog fonda za posmatrani vremenski horizont.


19

INTORDUCTION

Every economy must profile fiscal policy in the direction of a fair and efficient tax system that will enable the pursuit of general so-cial interests (Kalash, Mirovic, 2018). Tax forms must have a signi-ficant place in the economic policy of each country, where the level and share of taxes need to be adequately defined so the taxes ena-ble the growth and otpimal functioning of the economy (Mirovic et al. 2019). The need to determine the optimal level of tax forms is an important requirement when measuring and evaluating the effects on basic macroeconomic aggregates (Kaplow, Priceton, 2011). This implies that the tax system must function in a way to maximize social well-being (Mankiw et al. 2009). Taxes are one of the most important instruments of fiscal policy and a fundamental source of regular income for every economy. This is particularly the case in countries where a significant portion of public revenue comes from taxation. The purpose of tax forms is manifested in the need to rai-se the necessary funds, in order to create the conditions for adequ-ate financing of government expenditures. The government relies on taxes as a major revenue stream to provide funds and finance public services and goods (Alizadeh, Motallabi, 2016). In addition to fiscal nature, tax forms also have an economic and social compo-nent, where, in today’s environment, taxation goals are reflected in generating revenue for public sector financing, avoiding obstacles to economic growth, and mitigating cyclical volatility of growth through more adequate income redistribution (Brugelmann, 2012). The paper is structured in several parts, where the introduction and theoretical determination of the effects of tax forms more clo-sely determine the role and importance of taxes in economic flows. The following is a literature review that includes previous empirical research focused on the relationship between tax variables and macroeconomic variables. The third part includes an analysis of macroeconomic and tax trends in BiH for the period 2013-2018 in the fourth part to present empirical research based on descriptive statistics, correlation and multiple regression models.

1. THEORETICAL DETERMINATION OF THE EFFECTS OF TAX FORMS

Taxes should be destined to exert certain effects at the macro and micro levels, where the effects are reflected through macroeconomic effects in the form of stabilization of income and liquidity, that is, microeconomic effects in the form of allocation and redistribution. The effects of stabilization are realized by the effect of taxes on final consumption and demand, where their collection absorbs a certain part of the purchasing power of economic entities and reduces the available income of the population and enterprises. Allocation effects include substitution and stimulation that affect a change in the econo-mic structure, where tax action has some implications for the prices of production factors. Stimulation effects use differentiated tax rates as an instrument of policy to stimulate economic development. In the case of propulsive industries, it is necessary to determine a lower level of tax burden that would facilitate the functioning and intensify the growth and development of economic entities. Accordingly, Dju-rovic-Todorovic (2010) cites the method of sectoral differentiation of tax burden and fiscal benefits on a selective basis, which involves stimulating those industries that have been identified as priorities for the economic development of a country.

Depending on the criteria for the classification of taxes, there is a large number of their classifications, with particular emphasis on the classification of taxes as direct and indirect taxes. Whether they are direct or indirect taxes depends on whether they are based on inco-me or its consumption. The main part of public revenue is generated by direct taxes, similar to most developed countries, while indirect

taxes are mainly budgetary funds. Indirect taxes occupy a significant place in the tax systems of developed EU countries (Djordjevic et al. 2019). In the case of indirect taxes, value added tax stands out, which is the most profitable tax form in developed countries (Djuro-vic-Todorovic et al. 2019), but also in less developed or developing countries.The characteristics of direct taxes are reflected in the following:–– relative stability is reflected in public revenue collection–– fairness is manifested through taxpayer taxation by economic

strength–– inelasticity occurs as a consequence of unresponsiveness to

economic developments, which can also be a negative charac-teristic

–– there is no general obligation to pay taxes for everyone–– collection costs are relatively high and the convenience of

payment is low due to direct calculation and payment from in-come.

On the other hand, indirect taxes are characterized by the following:–– High elasticity and an increasing emphasis on payment obliga-

tions–– sufficiency and generosity contributing to security when raising

the necessary funds to finance general needs–– the convenience of payment is present because the effects are

manifested through the prices of products and services–– easy prevalence and are not social in nature, which means that

everyone pays them regardless of income level (Ristic et al. 2012).

2. LITERATURE REVIEWThere are many studies that have analyzed the impact of taxes on macroeconomic variables, with gross domestic product being the most commonly used as determinant of economic growth. Accor-dingly, many studies have focused on determining the relationship between tax forms and economic growth (Furceri and Karras, 2007; Arnold, 2008; Ferede, Dahlby, 2012; Grdinic et al. 2017; Andrasic, et al. 2018; McNabb, 2018; Mirovic 2019). In an analysis by Furceri and Karras (2007), the results of an empirical study indicate that an increase in tax participation in gross domestic product leads to a decline in GDP per capita in twenty-six OECD countries. Arnold (2008) confirms the negative effect of taxes on economic growth, which is similar to the results of a study by Macek (2014), which pointed to the harmful implications of tax forms, namely, personal income tax, corporate income tax and social security contributions. Andrasic et al. (2018) have confirmed that indirect taxes have detri-mental effects on economic growth, where a 1% increase in indirect taxes contributes to a 0.60% decline in gross domestic product in OECD countries. Mirovic et al. (2019) found a significant effect of tax variables on the gross domestic product in Spain, while Kalas et al. (2017) identified a positive relationship between tax revenue growth and gross domestic product in US.

3. METHODOLOGICAL FRAMEWORK OF RESEARCH

The empirical analysis includes direct and indirect taxes, as well as key macroeconomic indicators such as gross domestic product, inflation, unemployment, total investment, total savings and total debt in Bosnia and Herzegovina for the 2013-2018 period. The authors used a secondary database of the International Monetary Fund for the observed time horizon.


20

Tabela 1. Prikaz eksplanatornih varijabli

Varijable Simbol KalkulacijaDirektni porezi DT % of GDPIndirektni porezi IT % of GDPBruto domaći proizvod BDP godišnja stopa rastaInflacija INF godišnja stopaNezaposlenost UNM godišnja stopaUkupne investicije TI % of GDPUkupna štednja TS % of GDPUkupan dug TD % of GDP

Izvor: ilustracija autora

4. MAKROEKONOMSKI I PORESKI TRENDOVI U BOSNI I HERCEGOVINI

U ovom segmentu rada predstavljeni su trendovi ključnih makroeko-nomskih pokazatelja kao što su bruto domaći proizvod, inflacija, neza-

poslenost, ukupne investicije, ukupna štednja i ukupan dug u Bosni i Hercegovini za vremenski period 2013−2018. godine. Pre same empi-rijske analize predstavljena je analiza navedenih varijabli uz istovreme-ni prikaz fiskalnih komponenti kao što su javni prihodi, poreski prihodi, direktni porezi i indirektni porezi putem grafičkih prikaza.

Grafikon 1. Ključni makroekonomski pokazatelji u BiH

Izvor: autori, na osnovu www.imf.org

Grafikon 1. prikazuje kretanje osnovnih makroekonomskih pokazatelja u Bosni i Herzegovini za vremenski period 2013−2018. godine. Pro-sečna stopa rasta bruto domaćeg proizvoda iznosi 2,76%, pri čemu je maksimalni nivo rasta ostvaren u 2018. godini, kada je ekonomija BiH rasla po stopi od 3,62%. Posmatrajući kretanje cena na opštem nivou, primetna je negativna stopa inflacije, odnosno deflacija u peri-odu 2013−2016. godine, da bi u 2018. godini bila zabeležena najviša stopa inflacije od 1,42%. Rezultati kretanja ekonomskog rasta i stope inflacije ukazuju na njihovu pozitivnu korelisanost, odnosno impliciraju

da rast cena na opštem nivou pozitivno utiče na kretanje ekonomije BiH. S druge strane, prosečna stopa nezaposlenosti iznosi 24,5% što je visoko u odnosu na region i ukazuje na to da skoro svaka četvrta osoba ima problem da se zaposli u BiH. Ohrabrujuća činjenica je da nezapo-slenost ima silazni trend u poslednje tri godine, gde je sam pokazatelj umanjen za 9,3%. Jedan od razloga drastičnog smanjenja stope neza-poslenosti jeste i značajan odliv stanovništva, što je karakteristično za sve zemlje u regionu, tako da poboljšane ekonomske tendencije treba uzeti sa određenom dozom rezerve.

Grafikon 2. Ukupne investicije, ukupna štednja i ukupan dug u BiH (% BDP-a)



21

Table 1. Overview of explanatory variables

Variables Symbol CalculationDirect taxes DT % of GDP

Indirect taxes IT % of GDPGross domestic product BDP annual growth rate

Inflation INF annual rateUnemployment UNM annual rate

Total investments TI % of GDPTotal savings TS % of GDP

Total debt TD % of GDP

Source: Author illustration

4. MACROECONOMIC AND TAX TRENDS IN BOSNIA AND HERZEGOVINA

This segment presents trends in key macroeconomic indicators such as gross domestic product, inflation, unemployment, total

investment, total savings and total debt in Bosnia and Herzego-vina for the 2013-2018 period. Prior to the empirical analysis, an analysis of the above variables was presented, while presenting fiscal components such as public revenues, tax revenues, direct taxes, indirect taxes via graphical representations.

Chart 1. Key macroeconomic indicators in BiH

Source: Authors based on www. imf.orgChart 1 shows the trends of basic macroeconomic indicators in Bosnia and Herzegovina for the period 2013-2018. The average growth rate of gross domestic product is 2.76%, with the maximum level of growth achieved in 2018 when the BiH economy grew at a rate of 3.62%. Looking at price developments at the general level, a negative inflation rate was observed, ie deflation in the period 2013-2016, to reach the highest inflation rate of 1.42% in 2018. The results of economic growth trends and inflation rates indicate their positive correlation, that is, im-plies that price growth at the general level has a positive effect on the

economy of BiH. On the other hand, the average unemployment rate is 24.5%, which is significantly higher than in the region and indicates that almost every fourth person has a problem finding employment in BiH. The encouraging fact is that unemployment has been declining over the last three years, where the indicator itself has decreased by 9.3%. One of the reasons for the drastic decrease in the unemployment rate is the significant outflow of population, which is characteristic of all countries in the region, so improved economic tendencies should be taken with a certain dose of reserve.

Chart 2. Total investments, total savings and total debt in BiH (% of GDP)

Source: Authors based on www. imf.org


22

Grafikon 3. Javni prihodi u BiH (% BDP-a)


Na grafikonu 3. predstavljeno je kretanje javnih prihoda u BiH za vremenski period 2013−2018. godine. Kao što se može primetiti, učešće javnih prihoda u bruto domaćem proizvodu poraslo je za 0,7% za posmatrani vremenski horizont. Takođe, prosečno učešće javnih prihoda iznosi 43,32% bruto domaćeg proizvoda, pri čemu

je najviša vrednost zabeležena 2018. godine, i to 43,9%, što je i logično imajući u vidu da je ekonomija BiH tada rasla po najvišoj stopi (prikazano na grafikonu 1). S druge strane, najniži nivo javnih prihoda zabeležen je 2016. godine, kada su činili 42,7% bruto do-maćeg proizvoda.

Grafikon 4. Poreski prihodi u BiH (% BDP-a)


Nakon predstavljanja tri ključna makroekonomska pokazatelja u BiH, sle-di prikaz procentualnog učešća ukupnih investicija, štednje i duga u bruto domaćem proizvodu za vremenski period 2013−2018. godine. Rezultati analize ukazuju na to da prosečno učešće investicija iznosi 18,98% bruto domaćeg proizvoda, što je daleko niže u odnosu na optimalni nivo od 25% bruto domaćeg proizvoda, koji omogućava znatno brži ekonomski rast. S druge strane, prosečno učešće ukupne štednje iznosi 13,75%,

dok prosečan nivo ukupnog duga čini 41,91% bruto domaćeg proizvo-da. Kada je reč o štednji, potrebno je da nivo štedne komponente bude usmeren u produktivne aktivnosti koje bi omogućile pozitivne implikacije na kretanje ekonomije u BiH. Sa aspekta održivosti ukupnog duga, BiH zadovoljava jedan od kriterijuma Ugovora iz Mastrihta, gde je propisano maksimalno učešće duga do 60% bruto domaćeg proizvoda.

Kada se analiziraju samo poreski prihodi, njihovo prosečno uče-šće iznosi 22,35% bruto domaćeg proizvoda za vremenski period 2013−2018. godine. Analiza ukazuje na sličan trend kao kod javnih

prihoda sa aspekta najviše vrednosti, dok je najniže učešće zabe-leženo u 2014. godini, kada su poreski prihodi činili 21,9% bruto domaćeg proizvoda.

Grafikon 5. Direktni i indirektni porezi u BiH (% BDP-a)



23

After presenting three key macroeconomic indicators in BiH, the following is a summary of the percentage share of total investments, savings and debt in gross domestic product for the period 2013-2018. The results of the analysis indicate that the average inves-tment share is 18.98% of gross domestic product, which is far below the optimum level of 25% of gross domestic product, which enables significantly faster economic growth. On the other hand, the average

share of total savings is 13.75%, while the average level of total debt is 41.91% of gross domestic product. When it comes to savings, the level of the savings component needs to be directed towards productive activities that would allow positive implications for the economy of BiH. In terms of sustainability of total debt, BiH fulfills one of the criteria of the Maastricht Treaty, which stipulates a maximum debt ratio of up to 60% of gross domestic product.

Chart 3. Public Revenues in BiH (% of GDP)

Source: Authors based on www. imf.orgGraph 3 shows the trends of public revenues in BiH for the period 2013-2018. As it can be observed, the share of public revenues in gross domestic product increased by 0.7% for the observed time horizon. Also, the average share of public revenues is 43.32% of gross domestic product, with the highest value recorded in 2018 of

43.9%, which is logical given that the BiH economy then grew at the highest rate (shown in Chart 1). On the other hand, the lowest level of public revenues was recorded in 2016, when they accoun-ted for 42.7% of gross domestic product.

Chart 4. Tax Revenues in BiH (% of GDP)

Source: Authors based on www. imf.orgWhen analyzing only tax revenues, their average share is 22.35% of gross domestic product for the period 2013-2018. The analysis points to a similar trend, the same as for public revenues from the

point of view of the highest value, while the lowest share was re-corded in 2014 when tax revenues accounted for 21.9% of gross domestic product.

Chart 5. Direct and indirect taxes in BiH (% of GDP)



24

U okviru poreskih prihoda u BiH, indirektni porezi čine 18,6% bruto domaćeg proizvoda na prosečnom nivou, dok je prosečno učešće direktnih poreza na znatno nižem nivou i iznosi 3,7% bruto domaćeg

proizvoda za posmatrani vremenski period. Da bi se jasnije ukazalo na značaj indirektnih poreza u BiH, naredni grafikon prikazuje relativ-no učešće neposrednih i posrednih poreza u strukturi BiH.

Grafikon 6. Direktni i indirektni porezi u BiH (% poreskih prihoda)


Kao što se može primetiti, indirektni porezi čine najizdašnije poreze u BiH, što implicira da ova vrsta poreza generiše najviše prihoda po osnovu naplate poreza za posmatrani vremenski period. Pro-sečno učešće indirektnih poreza čini 83,43% ukupnih poreza, što je u skladu sa poreskim trendom koji je prisutan i u zemljama u regionu. U sklopu indirektnih poreza izdvajaju se porez na dodatu

vrednost i akcize (Terzić, 2017). S druge strane, direktni porezi čine 16,57% ukupnih poreza na prosečnom nivou, što je daleko niže u odnosu na razvijenije zemlje. Naravno, stepen razvijenosti zemlje je pozitivno korelisan sa učešćem direktnih poreza, što podrazumeva da zemlje sa većim životnim standardom imaju i daleko veće nepo-sredne poreze i obrnuto.

Grafikon 7. Doprinosi za socijalno osiguranje, subvencije i ostali prihodi (% BDP-a)


U okviru strukture javnih prihoda u BiH, neophodno je naglasi-ti i značajno učešće doprinosa za socijalno osiguranje, koji čine 15,27% bruto domaćeg proizvoda na prosečnom nivou. S druge strane, prosečno učešće subvencija iznosi 0,8% bruto domaćeg proizvoda, dok prosečno učešće ostalih prihoda ne prelazi 5% bru-to domaćeg proizvoda.

5. EMPIRIJSKA ANALIZA I REZULTATINakon predstavljanja trendova kretanja ključnih makroekonomskih pokazatelja i poreskih komponenti u Bosni i Hercegovini, sledi pri-kaz deskriptivne statistike, korelacije i modela višestruke regresije za navedene varijable u periodu 2013−2018. godine.

Tabela 2. Deskriptivna statistika

Varijable Broj opservacija Prosečna vrednost Standardna devijacija Minimalna vrednost Maksimalna vrednost

DT 6 3,7 0,33 3,3 4,1

IT 6 18,6 0,30 18,4 19,2

GDP 6 2,75 0,89 1,15 3,62

INF 6 -0,23 1,16 -1,58 1,42

UNM 6 24,5 4,06 18,4 27,7

TI 6 18,98 1,44 17,23 20,94


25

Within tax revenues in BiH, indirect taxes account for 18.6% of gross domestic product at the average level, while the average share of direct taxes is much lower and amounts to 3.7% of gross domestic

product for the observed period. In order to more clearly indicate the importance of indirect taxes in BiH, the following chart shows the relative share of direct and indirect taxes in the structure of BiH.

Chart 6. Direct and indirect taxes in BiH (% tax revenue)


As it can be observed, indirect taxes represent the most genero-us taxes in BiH, which implies that this type of tax generates the highest tax revenue for the observed period. The average share of indirect taxes is 83.43% of total taxes, which is in line with the tax trend that is present in the countries in the region. Within indirect taxes, value added tax and excise duties are distinguished (Terzic,

2017). On the other hand, direct taxes represent 16.57% of total taxes at the average level, which is far lower than in the more developed countries. Of course, the level of development of the country is positively correlated with the share of direct taxes, which implies that countries with higher living standards also have far higher direct taxes and vice versa.

Chart 7. Social security contributions, subsidies and other revenues (% of GDP)


Within the structure of public revenues in BiH, it is necessary to emphasize the significant share of social security contributions, which amount to 5.27% of gross domestic product at the average level. On the other hand, the average share of subsidies is 0.8% of gross domestic product, while the average share of other revenues does not exceed 5% of gross domestic product.

5. EMPIRICAL ANALYSIS AND RESULTSAfter presenting trends in key macroeconomic indicators and tax components in Bosnia and Herzegovina, the presentation of des-criptive statistics, correlations and multiple regression models for these variables in the period 2013-2018 is presented.

Table 2. Descriptive statistics

Variables Number of observations Average value Standard deviation The minimum value The maximum value

DT 6 3.7 0.33 3.3 4.1

IT 6 18.6 0.30 18.4 19.2

GDP 6 2.75 0.89 1.15 3.62

INF 6 -0.23 1.16 -1.58 1.42

UNM 6 24.5 4.06 18.4 27.7

TI 6 18.98 1.44 17.23 20.94


26

TS 6 13,75 2,25 11,10 16,84

TD 6 41,91 4,46 34,25 45,86

DT − direktni porezi; IT − indirektni porezi; GDP − bruto domaći proizvod; INF − inflacija; UNM − nezaposlenost; TI − ukupne investicije; TS − ukupna štednja; TD − ukupan dug.

Izvor: kalkulacija autora

Deskriptivna analiza uključuje prosečnu vrednost, standardnu de-vijaciju, minimalnu i maksimalnu vrednost posmatranih varijabli i rezultati ukazuju na to da sve varijable beleže pozitivne prosečne vrednosti osim inflacije. Analizirajući standardno odstupanje, može

se uočiti da je ono najveće kod varijabli nezaposlenosti i ukupnog duga, a najmanje kod direktnih i indirektnih poreza, što je i logično, imajući u vidu da je analizirano njihovo procentualno učešće u bru-to domaćem proizvodu.

Tabela 3. Korelaciona analiza

Korelacija DT IT BDP INF UNM TI TS TD

DT

Pearson Cor-relation 1

0,670 -0,775* 0,447 -0,955* -0,885** 0,975** 0,878*

Sig. (2-tailed) 0,145 0,040 0,374 0,003 0,019 0,001 0,022

N 6 6 6 6 6 6 6 6

IT

Pearson Cor-relation

0,6701

-0,475* 0,811 -0,823* 0,777 0,731 -0,872*

Sig. (2-tailed) 0,145 0,041 0,050 0,044 0,069 0,099 0,023

N 6 6 6 6 6 6 6 6

GDP


-0,755* -0,475*1

0,039 -0,630 0,535 0,829* -0,608

Sig. (2-tailed) 0,040 0,041 0,942 0,180 0,274 0,041 0,200

N 6 6 6 6 6 6 6 6

INF


0,447 0,811 0,0391

-0,638 0,532 0,404 -0,782

Sig. (2-tailed) 0,374 0,050 0,942 0,173 0,278 0,427 0,066

N 6 6 6 6 6 6 6 6

UNM


-0,955** -0,823* -0,630 -0,6381

-0,957** -0,948** 0,934**

Sig. (2-tailed) 0,003 0,044 0,180 0,173 0,003 0,004 0,006

N 6 6 6 6 6 6 6 6

TI


0,855* 0,777 0,535 0,532 -0,957**1

0,904* -0,805

Sig. (2-tailed) 0,019 0,069 0,274 0,278 0,003 0,013 0,053

N 6 6 6 6 6 6 6 6

TS


0,975** 0,731 0,829* 0,404 -0,948* 0,904* 1 -0,863*

Sig. (2-tailed) 0,001 0,099 0,041 0,427 0,004 0,013 0,027

N 6 6 6 6 6 6 6 6

TD


-0,878* -0,872* -0,608 -0,782 0,934** -0,805 -0,863*1

Sig. (2-tailed) 0,022 0,023 0,200 0,066 0,006 0,053 0,027

N 6 6 6 6 6 6 6 6

** Korelacija je značajna pri nivou 0,01.* Korelacija je značajna pri nivou 0,05.

Izvor: kalkulacija autora


27

TS 6 13.75 2.25 11.10 16.84

TD 6 41.91 4.46 34.25 45.86

DT – direct taxes; IT – indirect taxes; GDP – gross domestic product; INF - inflation; UNM - unemployment; TI – total investments; TS – total savings; TD – total debt.

Source: Author calculation

Descriptive analysis includes the average value, standard deviati-on, minimum and maximum values of the observed variables and the results indicate that all variables record positive average va-lues except inflation. Analyzing the standard deviation, it can be

observed that it is the highest in the variables of unemployment and total debt, and the lowest in direct and indirect taxes, which is logical given that their percentage share in gross domestic product is analyzed.

Table 3. Correlation analysis

Correlation DT IT BDP INF UNM TI TS TD

DT

Pearson Cor-relation 1

0.670 -0.775* 0.447 -0.955* -0.885** 0.975** 0.878*

Sig. (2-tailed) 0.145 0.040 0.374 0.003 0.019 0.001 0.022

N 6 6 6 6 6 6 6 6

IT


0.6701

-0.475* 0.811 -0.823* 0.777 0.731 -0.872*

Sig. (2-tailed) 0.145 0.041 0.050 0.044 0.069 0.099 0.023

N 6 6 6 6 6 6 6 6

GDP


-0.755* -0.475*1

0.039 -0.630 0.535 0.829* -0.608

Sig. (2-tailed) 0.040 0.041 0.942 0.180 0.274 0.041 0.200

N 6 6 6 6 6 6 6 6

INF


0.447 0.811 0.0391

-0.638 0.532 0.404 -0.782

Sig. (2-tailed) 0.374 0.050 0.942 0.173 0.278 0.427 0.066

N 6 6 6 6 6 6 6 6

UNM


-0.955** -0.823* -0.630 -0.6381

-0.957** -0.948** 0.934**

Sig. (2-tailed) 0.003 0.044 0.180 0.173 0.003 0.004 0.006

N 6 6 6 6 6 6 6 6

TI


0.855* 0.777 0.535 0.532 -0.957**1

0.904* -0.805

Sig. (2-tailed) 0.019 0.069 0.274 0.278 0.003 0.013 0.053

N 6 6 6 6 6 6 6 6

TS


0.975** 0.731 0.829* 0.404 -0.948* 0.904* 1 -0.863*

Sig. (2-tailed) 0.001 0.099 0.041 0.427 0.004 0.013 0.027

N 6 6 6 6 6 6 6 6

TD


-0.878* -0.872* -0.608 -0.782 0.934** -0.805 -0.863*1

Sig. (2-tailed) 0.022 0.023 0.200 0.066 0.006 0.053 0.027N 6 6 6 6 6 6 6 6

** The correlation is significant at the level 0.01.

* The correlation is significant at the level 0.05.



28

Tabela 3. prikazuje stepen povezanosti između direktnih i indi-rektnih poreza s jedne strane i ključnih makroekonomskih po-kazatelja s druge strane u BiH za vremenski period 2013−2018. godine. Rezultati korelacione matrice ukazuju na statistički zna-čajnu povezanost direktnih poreza i posmatranih makroekonom-skih pokazatelja osim inflacije. Vrednosti koeficijenta korelacije prikazuju da su direktni porezi negativno korelisani sa bruto do-maćim proizvodom, nezaposlenošću i ukupnim investicijama, dok istovremeno postoji pozitivna korelacija između ove vrste poreza i ukupne štednje i ukupnog duga. S druge strane, indirektni porezi

su značajno korelisani sa bruto domaćim proizvodom, nezapo-slenošću i ukupnim dugom, dok povezanost sa ostalim varijabla-ma nije statistički značajna. Rezultati su slični kao kod direktnih poreza, gde je prisutna negativna povezanost sa bruto domaćim proizvodom i nezaposlenošću. Posmatrajući povezanost između makroekonomskih pokazatelja, primetna je pozitivna korelisanost između bruto domaćeg proizvoda i ukupne štednje, nezaposleno-sti i ukupnog duga, kao i negativna korelisanost između ukupnih investicija i nezaposlenosti.

Tabela 4. Modeli višestruke regresije

Model I II III IV V VI

Variable GDP INF UNM TI TS TD

DT2,1965

(0,009)

1,4726

(0,382)

6,8760

(0,011)

-2,8441

(0,020)

-5,9206

(0,010)

-7,0914

(0,098)

IT-0,2347

(0,002)

1,9063

(0,317)

-4,4394

(0,083)

-1,5891

(0,125)

-1,0478

(0,008)

-7,5942

(0,104)

C-1,0052

(0,969)

-1,1352

(37,24)

13,9149

(0,016)

-21,0927

(0,446)

-27,6491

(0,232)

29,4002

(0,031)

N 6 6 6 6 6 6R-sq 0,6037 0,7135 0,9723 0,8444 0,9624 0,9172

Adj R-sq 0,5339 0,5226 0,9538 0,7406 0,9373 0,8620RMSE 0,7212 0,8010 0,8717 0,7338 0,5634 1,6578BP test 0,4299 0,4622 0,2448 0,2229 0,8987 0,2531BG test 0,2270 0,3369 0,1018 0,1094 0,3041 0,7575DW test 2,657485 1,7787 3,1334 2,6785 2,0328 1,1563

Izvor: kalkulacija autoraPrimenom modela višestruke regresije izvršeno je merenje efekata direktnih i indirektnih poreza na ključne makroekonomske poka-zatelje u BiH za vremenski period 2013−2018. godine. Rezultati primenjenih modela ukazuju na značajan uticaj direktnih poreza na bruto domaći proizvod, nezaposlenost i ukupnu štednju, dok indirektni porezi signifikantno utiču na bruto domaći proizvod, ukupne investicije i ukupnu štednju. Rezultati prvog modela pri-kazuju pozitivan uticaj direktnih poreza na bruto domaći proizvod, gde njihova promena od 1% dovodi do povećanja bruto domaćeg proizvoda za 2,19%. S druge strane, indirektni porezi negativno utiču na bruto domaći proizvod, gde njihovo povećanje od 1% re-zultira smanjenjem ekonomskog rasta za 0,23%. Rezultati drugog i šestog modela ukazuju na to da direktni i indirektni porezi nemaju statistički signifikantan efekat na kretanje cena na opštem nivou i nivo ukupnog duga u BiH za posmatrani vremenski period. Rezul-tati trećeg modela prikazuju značajan uticaj direktnih poreza na nezaposlenost, gde njihovo povećanje od 1% rezultira porastom nezaposlenosti od 6,88%. Kod četvrtog modela primetan je zna-čajan uticaj direktnih poreza, gde njihova promena od 1% dovodi do smanjenja nivoa ukupnih investicija od 2,84%. Rezultati petog modela prikazuju značajan efekat direktnih i indirektnih poreza na nivo ukupne štednje, pri čemu obe vrste poreza negativno utiču na ovu varijablu. Takođe, efekti direktnih poreza su naglašeniji u od-nosu na indirektne poreze, što podrazumeva da njihovo povećanje od 1% rezultira smanjenjem ukupne štednje za 5,92%, što je više u odnosu na 1,05% u slučaju promene indirektnih poreza.

ZAKLJUČAKRad uključuje empirijsku analizu usmerenu na merenje i ocenji-vanje efekata poreskih oblika sa stanovišta agegatnih vrednosti direktnih poreza i indirektnih poreza na makroekonomski okvir u BiH. Makroekonomski okvir BiH je analiziran putem ključnih poka-zatelja kao što su bruto domaći proizvod, inflacija, nezaposlenost, ukupne investicije, ukupna štednja i ukupan dug. Ako posmatramo trendove kretanja u ekonomiji BiH, analiza je pokazala da prosečna stopa rasta bruto domaćeg proizvoda iznosi 2,76%, pri čemu je maksimalni nivo rasta ostvaren u 2018. godini, kada je ekonomija BiH rasla po stopi od 3,62%. Rezultati kretanja ekonomskog rasta i stope inflacije ukazuju na njihovu pozitivnu korelisanost, odnosno impliciraju da rast cena na opštem nivou pozitivno utiče na kre-tanje ekonomije BiH. S druge strane, najveći problem ekonomije BiH jeste visoka prosečna stopa nezaposlenosti od 24,5% koja navodi na zaključak da skoro svaka četvrta osoba ima problem da se zaposli u BiH. Rezultati analize ukazuju na prosečno uče-šće investicija od 18,98% bruto domaćeg proizvoda, što je daleko niže u odnosu na optimalni nivo od 25% bruto domaćeg proizvoda koji doprinosi intenzivnom ekonomskom rastu. Takođe, prosečno učešće ukupne štednje iznosi 13,75%, dok prosečan nivo uku-pnog duga čini 41,91% bruto domaćeg proizvoda. Kada je reč o fiskalnim komponentama, prosečno učešće javnih prihoda iznosi 43,32% bruto domaćeg proizvoda, pri čemu je najviša vrednost zabeležena 2018. godine, i to 43,9%, što je i logično, imajući u vidu da je ekonomija BiH tada rasla po najvišoj stopi. Kada se analizi-


29

Table 3 shows the degree of correlation between direct and in-direct taxes on the one hand and key macroeconomic indicators on the other hand in BiH for the 2013-2018 period. The results of the correlation matrix indicate a statistically significant correlati-on between direct taxes and observed macroeconomic indicators other than inflation. The values of the correlation coefficients show that direct taxes are negatively correlated with gross domestic pro-duct, unemployment and total investment, while at the same time there is a positive correlation between this type of tax and total savings and total debt. On the other hand, indirect taxes are si-

gnificantly correlated with gross domestic product, unemployment and total debt, while the correlation with other variables is not statistically significant. The results are similar to those for direct taxes, where there is a negative correlation with gross domestic product and unemployment. Looking at the correlation between macroeconomic indicators, there is a positive correlation between gross domestic product and total savings, unemployment and total debt, as well as a negative correlation between total investment and unemployment.

Table 4. Multiple regression models

Model I II III IV V VI

Variable GDP INF UNM TI TS TD

DT2.1965(0.009)

1.4726(0.382)

6.8760(0.011)

-2.8441(0.020)

-5.9206(0.010)

-7.0914(0.098)

IT-0.2347(0.002)

1.9063(0.317)

-4.4394(0.083)

-1.5891(0.125)

-1.0478(0.008)

-7.5942(0.104)

C-1.0052(0.969)

-1.1352(37.24)

13.9149(0.016)

-21.0927(0.446)

-27.6491(0.232)

29.4002(0.031)

N 6 6 6 6 6 6R-sq 0.6037 0.7135 0.9723 0.8444 0.9624 0.9172

Adj R-sq 0.5339 0.5226 0.9538 0.7406 0.9373 0.8620RMSE 0.7212 0.8010 0.8717 0.7338 0.5634 1.6578BP test 0.4299 0.4622 0.2448 0.2229 0.8987 0,2531BG test 0.2270 0.3369 0.1018 0.1094 0.3041 0.7575DW test 2.657485 1.7787 3.1334 2.6785 2.0328 1.1563


Using the multiple regression model, the effects of direct and indi-rect taxes on key macroeconomic indicators in BiH for the period 2013-2018 were measured. The results of the models applied indi-cate a significant impact of direct taxes on gross domestic product, unemployment and total savings, while indirect taxes significantly affect gross domestic product, total investment and total savings. The results of the first model show the positive impact of direct taxes on gross domestic product, where a change of 1% leads to an increase in gross domestic product by 2.19%. On the other hand, indirect taxes adversely affect gross domestic product, whe-re a 1% increase results in a 0.23% decrease in economic growth. The results of the second and sixth models indicate that direct and indirect taxes do not have a statistically significant effect on price movements at the general level and the level of total debt in BiH for the observed period. The results of the third model show the signi-ficant impact of direct taxes to unemployment, where an increase of 1% results in a 6.88% increase in unemployment. The fourth model shows a significant impact of direct taxes, where a change of 1% leads to a decrease in the level of total investment by 2.84%. The results of the fifth model show a significant effect of direct and indirect taxes on the level of total savings, with both types of taxes adversely affecting this variable. Also, the effects of direct taxes are greater than indirect taxes, which means that their increase of 1% results in a decrease in total savings of 5.92%, which is more than 1.05% in case of change of indirect taxes.

CONCLUSIONThe paper includes an empirical analysis focused on measuring and evaluating the effects of tax forms, from the point of view of aggregate values of direct taxes and indirect taxes on the macroe-conomic framework in BiH. The macroeconomic framework in BiH has been analyzed through key indicators such as gross domestic product, inflation, unemployment, total investment, total savings and total debt. Looking at trends in the BiH economy, the analysis showed that the average growth rate of gross domestic product is 2.76%, with the maximum growth rate achieved in 2018 when the BiH economy grew at a rate of 3.62%. The results of economic growth trends and inflation rates indicate their positive correlation, that is, implies that price growth at the general level has a posi-tive effect on the economy of BiH. On the other hand, the biggest problem of the BiH economy is the high average unemployment rate of 24.5%, which leads to the conclusion that almost every fourth person has a problem finding a job in BiH. The results of the analysis indicate an average investment share of 18.98% of gross domestic product, which is far below the optimum level of 25% of gross domestic product contributing to intense economic growth. Also, the average share of total savings is 13.75%, while the ave-rage level of total debt is 41.91% of gross domestic product. In terms of fiscal components, the average share of public revenues is 43.32% of gross domestic product, with the highest value recor-ded in 2018 of 43.9%, which is logical given that the BiH economy then grew at the highest rate. When analyzing only tax revenues,


30

raju samo poreski prihodi, njihovo prosečno učešće iznosi 22,35% bruto domaćeg proizvoda, pri čemu analiza ukazuje na sličan trend kao kod javnih prihoda sa aspekta najviše vrednosti, dok je najniže učešće zabeleženo u 2014. godini, kada su poreski prihodi činili 21,9% bruto domaćeg proizvoda. Posmatrajući poreske trendove u BiH, deskriptivna i empirijska analiza je pokazala da indirektni porezi generišu najviše prihoda po osnovu naplate poreza u BiH za vremenski period 2013−2018. godine. Prosečno učešće indi-rektnih poreza čini 83,43% ukupnih poreza, što je daleko više u odnosu na direktne poreze, koji čine 16,57% ukupnih poreza na prosečnom nivou. U okviru poreskih prihoda u BiH, indirektni porezi čine 18,6% bruto domaćeg proizvoda na prosečnom nivou, dok je prosečno učešće direktnih poreza na znatno nižem nivou i iznosi 3,7% bruto domaćeg proizvoda za posmatrani vremenski period. Rezultati prvog modela ističu pozitivan efekat direktnih poreza na bruto domaći proizvod, gde njihova promena od 1% dovodi do po-većanja bruto domaćeg proizvoda za 2,19%. Suprotno, indirektni porezi negativno utiču na bruto domaći proizvod, gde njihovo po-većanje od 1% rezultira smanjenjem ekonomskog rasta za 0,23%. Rezultati drugog i šestog modela ukazuju na to da direktni i indi-rektni porezi nemaju statistički značajan uticaj na inflaciju i ukupan dug u BiH za posmatrani vremenski period. Rezultati trećeg modela prikazuju signifikantan efekat direktnih poreza na nezaposlenost, gde njihovo povećanje od 1% rezultira porastom nezaposlenosti od 6,88%. Kod četvrtog modela primetan je značajan uticaj direktnih poreza, gde njihova promena od 1% dovodi do smanjenja nivoa ukupnih investicija od 2,84%. Rezultati petog modela prikazuju si-gnifikantan negativan efekat direktnih i indirektnih poreza na nivo ukupne štednje.

Važno je naglasiti da su efekti direktnih poreza veći u odnosu na indirektne poreze, što podrazumeva da njihovo povećanje od 1% rezultira smanjenjem ukupne štednje za 5,92%, što je više u odno-su na 1,05% u slučaju promene indirektnih poreza.

IZVORI1. Andrašić, J., Kalaš, B., Mirović, V., Milenković, N., Pjanić, M.

(2018). Econometric modelling of tax impact on economic growth: Panel evidence from OECD countries. Economic Com-putation and Economic Cybernetics Studies and Research, 52(4), 211−226.

2. Alizadeh, M., Motallabi, M. (2016). Studying the effect of value added tax on the size of current government and construction government. Procedia Economics and Finance, 36, 336−344.

3. Arnold. J. (2008). Do Tax Structures Affect Aggregate Economic Growth? Empirical Evidence From a Panel of OECD Countries. Economic Department Working Papers, ECO/WKP 51.

4. Brugelmann, R. (2012). Requirements for a Modern Tax System in Global Comparison: The Chinese Tax System Reform. Xian 12. May 2012, Koln: Cologne Institute for Economic Research.

5. Đurović Todorović, J., Đorđević, M. (2010). Javne finansije. Niš: Ekonomski fakultet Niš.

6. Đorđević, M., Đurović Todorović, J., Ristić, M. (2019). Improving performance of VAT system in developing EU countries: Esti-mating the determinants of the ration C-efficiency in the period 1997−2017. Facta Universitatis − series: Economics and Orga-nization, 16(3), 239−254.

7. Đurović Todorović, J., Đorđević, M., Ristić, M. (2019). Struktura savremenih poreskih sistema. Ekonomski fakultet Niš.

8. Furceri, D., Karras, G. (2007). Tax changes and economic growth: Empirical evidence for a panel of OECD countries. Preuzeto 20. 12. 2019. sa http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=1.1.1.360.2497&rep=rep1&type=pdf

9. Grdinić, M., Drezgić, S., Blažić, H. (2017). An Empirical Analysis of the Relationship between Tax Structures and Economic Growth in CEE Countries. Ekonomicky časopis, 65(5), 426−447.

10. Kalaš, B., Mirović, V. (2018). Teorijski aspekt optimalnog opore-zivanja u javnim finansijama. Financing, 9(4), 75−89.

11. Kalaš, B., Mirović, V., Andrašić, J. (2017). Estimating the impact of taxes on the economic growth in the United States. Econo-mic Themes, 55(4), 481−499.

12. Mankiw, G., Weinzierl, M., Yagan, D. (2009). Optimal Taxation in Theory and Practice. Journal of Economic Perspectives, 23(4), 147−174.

13. McNabb, K. (2018). Tax Structures and Economic Growth: New Evidence form the Government Revenue Dataset. Journal of In-ternational Development, 30, 173−205.

14. Mirović, V., Kalaš, B., Andrašić, J. (2019). The Modelling of Tax Influence on Macroeocnomic Framework in Spain. Economic Analysis, 52(2), 128−136.

15. Ristić, Ž., Komazec, S., Ristić, K. (2012). Monetarne i javne fi-nansije. Beograd: EtnoStil.

16. Terzić, S. (2017). Poreski sistem u Bosni i Hercegovini. Eko-nomski izazovi, 6(12), 67−81.

17. IMF (2019). Key macroeconomic indicators in BiH. Preuzeto 15. 12. 2019. sa www.imf.org.


31

their average share is 22.35% of gross domestic product, with the analysis indicating a similar trend, as in public revenues, from the highest value point of view, while the lowest share was recorded in 2014 when tax revenues were 21.9 % of gross domestic product. Looking at the tax trends in BiH, descriptive and empirical analysis has shown that indirect taxes generate the most revenue from tax collection in BiH for the 2013-2018 period. The average share of indirect taxes is 83.43% of total taxes, which is far higher than direct taxes which amount to 16.57% of total taxes at the average level. Within tax revenues in BiH, indirect taxes amount to 18.6% of gross domestic product at the average level, while the average share of direct taxes is much lower and amounts to 3.7% of gross domestic product over the observed period. The results of the first model highlight the positive effect of direct taxes on gross domestic product where a change of 1% leads to an increase in gross do-mestic product by 2.19%. On the contrary, indirect taxes adversely affect gross domestic product, where a 1% increase results in a 0.23% decrease in economic growth. The results of the second and sixth models indicate that direct and indirect taxes do not have a statistically significant effect on inflation and total debt in BiH over the observed period. The results of the third model show a signifi-cant impact of direct taxes on unemployment where a 1% increase in direct taxes results in a 6.88% increase in unemployment. The fourth model shows a significant impact of direct taxes, where a change of 1% leads to a decrease in the level of total investment by 2.84%. The results of the fifth model show a signicant negative effect of direct and indirect taxes on the level of total savings.

It is important to emphasize that the effects of direct taxes are greater than indirect taxes, which means that their increase of 1% results in a decrease in total savings of 5.92%, which is more than 1.05% in case of change of indirect taxes.

REFERENCES1. Andrašić, J., Kalaš, B., Mirović, V., Milenković, N., Pjanić, M.

(2018). „Econometric modelling of tax impact on economic growth: Panel evidence from OECD countries“. Economic Computation and Economic Cybernetics Studies and Resear-ch, 52(4), 211-226.

2. Alizadeh, M., Motallabi, M. (2016). „Studying the effect of value added tax on the size of current government and construction government”. Procedia Economics and Finance, 36, 336-344.

3. Arnold. J. (2008). „Do Tax Structures Affect Aggregate Econo-mic Growth? Empirical Evidence From a Panel of OECD Coun-tries“. Economic Department Working Papers, ECO/WKP 51.

4. Brugelmann, R. (2012). „Requirements for a Modern Tax System in Global Comparison: The Chinese Tax System Re-form”. Xian 12. May 2012, Koln: Cologne Institute for Econo-mic Research

5. Đurović-Todorović, J., Đorđević, M. (2010). Javne finansije. Niš: Ekonomski fakultet Niš.

6. Đorđević, M., Đurović-Todorović, J., Ristić, M. (2019). Impro-ving performance of VAT system in developing EU countries: Estimating the determinants of the ration C-efficiency in the period 1997-2017. Facta Universitatis - series: Economics and Organization, 16(3), 239-254.

7. Đurović-Todorović, J., Đorđević, M., Ristić, M. (2019). „Struk-tura savremenih poreskih sistema“. Ekonomski fakultet Niš.

8. Furceri, D., Karras, G. (2007). „Tax changes and economic growth: Empirical evidence for a panel of OECD countries“. Re-trieved 20.12.2019. from http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=1.1.1.360.2497&rep=rep1&type=pdf

9. Grdinić, M., Drezgić, S., Blažić, H. (2017). „An Empirical Analysis of the Relationship between Tax Structures and Economic Growth in CEE Countries. Ekonomicky časopis, 65(5), 426-447.

10. Kalaš, B., Mirović, V. (2018). „Teorijski aspekt optimalnog opo-rezivanja u javnim finansijama“. Financing, 9(4), 75-89.

11. Kalaš, B., Mirović, V., Andrašić, J. (2017). „Estimating the im-pact of taxes on the economic growth in the United States“. Economic Themes, 55(4), 481-499.

12. Mankiw, G., Weinzierl, M., Yagan, D. (2009). „Optimal Taxation in Theory and Practice”. Journal of Economic Perspectives, 23(4), 147-174.

13. McNabb, K. (2018). Tax Structures and Economic Growth: New Evidence form the Government Revenue Dataset”. Journal of International Development, 30, 173-205.

14. Mirović, V., Kalaš, B., Andrašić, J. (2019). „The Modelling of Tax Influence on Macroeocnomic Framework in Spain“. Economic Analysis, 52(2), 128-136.

15. Ristić, Ž., Komazec, S., Ristić, K. (2012). „Monetarne i javne finansije“. Beograd: EtnoStil.

16. Terzić, S. (2017). „Poreski sistem u Bosni i Hercegovini”. Eko-nomski izazovi, 6(12), 67-81.

17. IMF (2019). Key macroeconomic indicators in BiH. Retrieved 15.12.2019 from www. imf.org


32



33

Gorana Krunić*

Fond za osiguranje depozita u ulozi finansijera procesa restrukturiranja banaka

Deposit Insurance Fund in the role of a bank resolution process financier

Rezime Osnovni zadatak Fonda za osiguranje depozita (FOD) jeste zaštita osiguranih depozita u bankama i, na taj način, doprinos očuvanju finan-sijske stabilnosti. FOD svoj zadatak može da izvrši kroz ulogu isplatioca osiguranih depozita u slučaju likvidacije ili stečaja banaka i to je njegova osnovna uloga, ali i kroz finansiranje procesa restrukturiranja banaka, koju možemo smatrati njegovom dopunskom ulogom. Imajući u vidu da se potreba za restrukturiranjem banaka više odnosi na velike, sistemski značajne banke, a da po svojoj prirodi FOD nije namijenjen za rješavanje sistemskih kriza, otuda ulogu finansijera procesa restrukturiranja banaka nazivamo dopunskom ulogom FOD. Kako bi se očuvala osnovna uloga FOD u procesima finansiranja restrukturiranja banaka jako je bitno da se uspostave zaštitni mehanizmi za FOD u navedenim procesima. Adekvatna primjena zaštitnih mehanizama omogućava da FOD, kroz finansiranje procesa restrukturiranja banaka, dodatno doprinese finansijskoj stabilnosti, uz istovremeno očuvanje njegove osnovne uloge.

Ključne riječi: Fond za osiguranje depozita, osigurani depoziti, restrukturiranje banaka, zaštitni mehanizmi.

AbstractThe primary task of the Deposit Insurance Fund (DIF) is to provide for protection of insured deposits in banks and by that contribute to maintaining the financial stability. The DIF can perform its task through the role of the payer of the insured deposits in the event of bank liquidation or bankruptcy, which is its primary role, but also through financing the bank resolution process, which we can be considered to be its complementary role. Bearing in mind that the need for bank resolution is more related to large, systemically significant banks, and by its nature DIF is not intended to solve systemic crises, therefore we call the role of the financier of the bank resolution process an additional role of the DIF. In order to preserve the basic role of DIF in the processes of financing bank resolution, it is essential to establish safeguard mechanisms for the DIF in these processes. Adequate application of safeguards allows the DIF to further contribute to financial stability by financing the bank resolution process while maintaining its core role.

Keywords: Deposit Insurance Fund, insured deposits, bank resolution, safeguard mechanisms.

* Agencija za osiguranje depozita Bosne i Hercegovine, e-mail: [email protected]

UDK 368:336.71 ORIGINALNI NAUČNI RAD10.7251/FIN1904033K


34

UVODOsnovna uloga FOD jeste zaštita malih štediša na način pravo-vremene i efikasne isplate osiguranih štednih uloga kada dođe do oduzimanja dozvole za rad banci i pokretanja postupka njene likvidacije ili stečaja. FOD na ovaj način štiti osigurane deponente i tako doprinosi finansijskoj stabilnosti. Posljednja velika svjetska finansijska kriza pokazala je da je FOD kroz svoju osnovnu ulogu značajno doprinio održanju finansijske stabilnosti, ali, istovremeno, različiti pristupi načinu rješavanja banaka kojima je prijetila propast otvorili su pitanje potrebe za dodatnom sinhronizacijom propisa i u dijelu novih oblika korišćenja FOD. Nepostupanje po istim pra-vilima u slučaju spašavanja banaka ukazalo je na potrebu da se na međunarodnom nivou, između ostalog, definišu načini i oblici korišćenja FOD, kako u procesima isplate osiguranih štednih uloga tako i u procesima restrukturiranja banaka. Na evropskom nivou, od 2014. godine uvodi se mogućnost korišćenja FOD u procesima finansiranja restrukturiranja banaka. Kroz Prijedlog Zakona o osi-guranju depozita u bankama u Bosni i Hercegovini (BiH) otvorena je mogućnost korišćenja FOD u procesima restrukturiranja banaka sa ciljem da FOD, pored zaštite osiguranih deponenata u slučaju zatvaranja banaka, kroz novu ulogu finansijera procesa restrukturi-ranja banaka, dodatno doprinese finansijskoj stabilnosti i učestvuje u sprečavanju eventualnih negativnih efekata propadanja banaka na privredni i ekonomski sistem BiH.

1. METODE ISTRAŽIVANJAMetode istraživanja koje su primijenjene u ovom radu jesu metode strukturalne i komparativne analize, te metoda sinteze u predstav-ljanju uloge FOD u procesima restrukturiranja banaka. Na osnovu istraživanja međunarodnih eksperata iz oblasti osiguranja depozita i restrukturiranja banaka, međunarodnog udruženja osiguravatelja depozita i međunarodnih finansijskih institucija identifikovani su zaštitni mehanizmi FOD u procesima restrukturiranja banaka na međunarodnom nivou i načini njihovog djelovanja. Provjera dosa-dašnjih rezultata istraživanja izvršena je na primjeru banke iz BiH koja se nalazi u stečajnom postupku.

Cilj je da se naučnoj i stručnoj javnosti ukaže na doprinos koji FOD može dati u zaštiti deponenata i ukupnoj finansijskoj stabilnosti.

U ovom radu polazimo od hipoteze da se očuvanje osnovne uloge FOD u procesu finansiranja restrukturiranja banaka obezbjeđuje dosljednom primjenom zaštitnih mehanizama u pogledu korišćenja sredstava FOD.

2. PRETHODNA ISTRAŽIVANJAOsiguranje depozita, zajedno sa bankarskom supervizijom, insti-tucijom koja vrši restrukturiranje banaka i centralnom bankom, posmatrano u najužem smislu, u nekoj državi, čini mrežu finansijske sigurnosti (engl. financial safety net). Oni zajedno stvaraju bankarski regulatorni okvir čiji je prvi cilj stvaranje uslova koji će, s jedne strane, smanjivati vjerovatnoću propadanja banaka, a sa druge strane, u slučaju da banke propadaju ili će vjerovatno propasti (engl. the bank is failing or likely to fail), obezbijediti njihov „tih“ izlazak iz sistema, uz što manje troškove poreskih obveznika. Nadalje, kroz adekvatno postavljen bankarski regulatorni okvir, cilj je i da se obezbijede uslovi za jednak pristup finansijskih učesnika tržištu, da se podstiče tržišna konkurencija, a što sve treba da doprinese

sveukupnom privrednom i ekonomskom razvoju države. Da li je postojeći regulatorni okvir neke zemlje odgovorio postavljenom cilju, mjeri se preko doprinosa intermedijaciji kapaciteta, smanjenja troškova i sposobnosti sprečavanja izbijanja sistemskih finansijskih kriza (Bašić, 2012, str. 417).

Za navedeni prvi cilj presudne su mjere rane intervencije i pravo-vremenog djelovanja u bankama, gdje kroz razne mehanizme ban-karski supervizori podstiču banke na sigurno i stabilno poslovanje. Sa druge strane, ukoliko banke propadaju ili se procjenjuje da će propasti, onda regulatorni okvir treba da bude postavljen na način da se izlazak banke iz sistema ili, eventualno, njeno restrukturiranje izvrši u cilju obezbjeđenja finansijske stabilnosti i uz što manje troškove poreskih obveznika. U ovom dijelu značajnu ulogu ima osiguranje depozita koje, kroz zaštitu osiguranih depozita u propaloj banci, treba da spriječi „bježanje“ depozita iz drugih banaka (engl. bank run) i na taj način doprinese finansijskoj stabilnosti.

U pogledu načina funkcionisanja sistema osiguranja depozita, FOD prvenstveno treba da se koristi za isplaćivanje osiguranih depozita u slučaju propasti banaka (Directive 2014/49/EU, Core Principles for Effective Deposit Insurance Systems, 2014). Ipak, pored osnovne uloge FOD, od 2014. godine ukazuje se i na mogućnost uključenja FOD u procese finansiranja restrukturiranja banaka. Nakon po-sljednje velike svjetske finansijske i ekonomske krize, evidentno je da na evropskom nivou FOD dobija još najmanje jednu ulogu, a to je doprinos u procesu finansiranja restrukturiranja banaka (Gortsos, 2019).

2.1. Uloga Fonda za osiguranje depozita u procesima finansiranja restrukturiranja banaka

Učestvovanje FOD u finansiranju procesa restrukturiranja banaka podrazumijeva da, kada se donese odluka o određenom obliku restrukturiranja banke, FOD svojim sredstvima omogući finansiranje procesa. Imajući u vidu da se potreba za restrukturiranjem banaka više odnosi na velike, sistemski značajne banke, a da po svojoj prirodi FOD nije namijenjen za rješavanje sistemskih kriza (IMF, Monetary and Capital Markets Department, 2018), otuda ulogu finansijera procesa restrukturiranja banaka nazivamo dopunskom ulogom FOD.

Osnovni preduslov za korišćenje sredstava FOD u restrukturiranju banaka jeste da je u postupku restrukturiranja banke omogućeno da deponenti i dalje raspolažu svojim sredstvima (Financial Sector Advisory Center, 2016). Nadalje, nije moguće korišćenje sredstava FOD za dokapitalizaciju banke koja se restrukturira vlastitim sred-stvima (“bail-in“ instrument), kao ni u slučaju obezbjeđenja kapitala banke za posebne namjene − „bridge bank“ (Directive 2014/59/EU).

Osnovne mehanizme zaštite FOD u procesima finansiranja re-strukturiranja banaka možemo sumirati na sljedeći način (Directive 2014/59/EU, Directive 2014/49/EU):

–– maksimalan iznos sredstava FOD koji može biti korišćen za finansiranje procesa restrukturiranja banke,

–– nadoknada sredstava FOD za slučaj da on pretrpi veće gubitke u procesu restrukturiranja banke nego što bi ih imao u slučaju njene likvidacije ili stečaja,

–– saradnja između učesnika mreže finansijske sigurnosti.

2.1.1. Maksimalan iznos sredstava FOD koji može biti korišćen za finansiranje procesa restrukturiranja banke

Nedavna istraživanja pokazuju da je većina sistema osiguranja depozita uvela određeni oblik definisanja maksimalnog iznosa FOD koji može biti korišćen u postupku restrukturiranja banaka (Bank for International Settlements, 2019).


35

INTRODUCTIONThe primary role of the DIF is to protect small savers by timely and efficient reimbursement of insured savings deposits when operating license is revoked from a bank respectively bank liquidation or bankruptcy proceedings are initiated. In this way, the DIF protects insured depositors and thus contributes to financial stability. The last major global financial crisis has shown that the DIF has made a major contribution to maintaining financial stability, but at the same time, different approaches in dealing with banks likely to fail have raised the issue of the need to additionaly bring into step regulations also in the part of new use of the DIF.

Failure to follow the same rules in the case of bank resolution has indicated the need to define, inter alia, ways and forms of using the DIF, both in the processes of insured deposit reimbursement and in the processes of bank resolution. Possibility to use DIF under the bank resolution processes has been introduced at European level since 2014. Proposal of the Law on Deposit Insurance at Banks in Bosnia and Herzegovina (BiH) opens the possibility of using the DIF under bank resolution with the aim that besides providing the protection to insured depositors in the event of bank failure, through the new role of the financier of bank resolution process, the DIF shall additionally contribute to financial stability and participate in preventing possible negative effects of bank failures on the economy and economic system of BiH.

1. RESEARCH METHODSThe research methods used in this paper are structural and com-parative analysis methods, and synthesis methods in representing the role of the DIF under bank resolution processes. Based on the research of international experts in the field of deposit insurance and bank resolution, the International Association of Deposit Insurers and international financial institutions, there are defined safeguards for the DIF under bank resolution at international level as well as the ways of their function. Review of the former research results has been verified on the example of a BiH based bank undergoing bankruptcy proceedings.

The aim is to highlight to the scientific and professional public the contribution that the DIF can make in providing protection to depositors and overall financial stability.

In this paper, we start from the hypothesis that the preservation of the DIF basic role in the process of financing bank resolution is ensured by the consistent application of safeguards regarding the use of the DIF assets.

2. PREVIOUS RESEARCHES Deposit insurance, together with banking supervision, an institution that performs bank resolution, and the central bank, viewed in the narrowest sense in a country, constitutes the financial safety net. Together, they create a banking regulatory framework whose first aim is to create conditions that will, on the one hand, reduce the likelihood of bank failures and, on the other, in the case of bank is failing or is likely to fail it provides their “quiet” exit from the system at the lowest cost to taxpayers. Furthermore, through an adequately set banking regulatory framework, the aim is also to provide conditions for equal access of financial participants to the market, to stimulate market competition, which should all contribute

to the overall economy and economic development of the country. Whether a country’s existing regulatory framework has met its stated objective, it is measured by its contribution to capacity intermediation, cost reduction and the ability to prevent systemic financial crises (Bašić, 2012,417).

Measures of early intervention and timely action in banks are crucial to this first objective, where, through various mechanisms, banking supervisors encourage banks to operate safely and steadily. On the other hand, if banks fail or are estimated to fail, then the regulatory framework should be set up in such a way that the bank exits the system or, possibly, goes under resolution to ensure financial stability at the lowest cost to taxpayers. In this part, deposit insurance plays an important role, which, through the protection of insured deposits in a failed bank, should prevent the “bank run” of deposits from other banks and thus contribute to financial stability.

In terms of how the deposit insurance system works, the DIF should primarily be used to pay out insured deposits in the event of bank failure. (Directive 2014/49/EU, Core Principles for Effective Deposit Insurance Systems, 2014). However, in addition to the basic role of the DIF, since 2014, the possibility of involving the DIF to finance bank resolution has been pointed out. After the last major global financial and economic crisis, it is evident that at the European level, the DIF has at least one more role to play, a contribution to finance bank resolution process. (Gortsos, 2019).

2.1. The role of the Deposit Insurance Fund in financing the bank resolution processes

The DIF’s involvement in financing the bank resolution process implies that, when a decision is made on a particular form of bank resolution, the DIF will, through its own resources, finance the process. Bearing in mind that the need for bank resolution is more related to large, systemically significant banks, and that by its very nature, the DIF is not intended to address systemic crises (IMF, Monetary and Capital Markets Department, 2018), therefore we call the role of the financiers of the bank resolution process as an additional role of the DIF.

Basic precondition for the use of DIF assets under bank resolution is that bank resolution process allows depositors to continue to dispose of their funds (Financial Sector Advisory Centre, 2016). Furthermore, it is not possible to use DIF assets to recapitalize a bank under resolution with its own funds (the “bail-in” instrument), as well as in the case of a bridge bank (Directive 2014/59 / EU).

The basic safeguard mechanisms for the DIF in financing bank resolution can be summarized as follows (Directive 2014/59 / EU, Directive 2014/49 / EU):

– The maximum amount of DIF assets that can be used to finance bank resolution process

– Compensation of the DIF in the event that it suffers greater losses under bank resolution process than it would have in the event of bank liquidation or its bankruptcy

– Collaboration between the financial safety network participants.

2.1.1. The maximum amount of DIF assets that can be used to finance bank resolution process

Recent research shows that most deposit insurance systems have introduced some form of defining the maximum amount of the DIF that can be used under bank resolution process (Bank for Interna-tional Settlements, 2019).

The maximum amount of DIF assets that can be used in bank re-solution processes may not exceed 50% of the DIF target amount


36

Maksimalan iznos sredstava FOD koji može biti korišćen u proce-sima restrukturiranja banke ne može preći 50% ciljanog iznosa FOD (Directive 2014/59/EU, 173/332) pri čemu se ciljani iznos FOD utvrđuje u procentu iznosa osiguranih depozita u banci od 0,8% (Directive 2014/49/EU, 173/164).

Drugo ograničenje vezuje se za iznos očekivanog gubitka FOD (Directive 2014/59/EU). Gubitak FOD po osnovu isplate osiguranih depozita predstavlja razliku između isplaćenog iznosa osiguranih depozita u banci i naplaćenog iznosa sredstava od banke u likvi-daciji ili stečaju. U situaciji kada dođe do oduzimanja dozvole za rad banci od strane supervizorskog autoriteta, obaveza FOD je da u zakonskom roku izvrši isplatu osiguranih depozita štedišama i to tada za FOD predstavlja realan odliv sredstava. FOD se pojavljuje kao

povjerilac u banci u likvidaciji ili stečaju po osnovu isplate osiguranih depozita i u postupku likvidacije ili stečaja banke potražuje svoja sredstva u skladu sa utvrđenim redom prioriteta. Stvarni gubitak FOD po osnovu isplate osiguranih depozita u banci koja prestaje sa radom predstavlja razliku između isplaćenih osiguranih depozita i naplaćenih sredstava po osnovu potraživanja za isplaćene depozite od banke u likvidaciji ili stečaju.

Radi boljeg razumijevanja pojma očekivanog gubitka FOD u kon-tekstu restrukturiranja banaka, daćemo jedan hipotetički primjer koji koristi dva scenarija, i to scenario likvidacije/stečaja i scenario restrukturiranja banke (Financial Sector Advisory Center, 2016, str. 158).

SCENARIO LIKVIDACIJE SCENARIO RESTRUKTURIRANjA

Aktiva Obaveze Aktiva Obaveze

1.600 ImovinaObaveze koje nisu kvalif. za restrukturiranje

2.000 1.900 ImovinaObaveze koje se isključuju 200

Obaveze koje nisu kvalif. za restrukturiranje

2.000

2.600 Gubitak

Gubitak FOD 400

2.300 Gubitak

Gubitak FOD 300Prioritetne obaveze 950 Prioritetne obaveze 750Ostale obaveze 800 Ostale obaveze 800Dopunski kapital 30 Dopunski kapital 30Dodatni osn. kap. 30 Dodatni osn. kap. 30Redovni osn. kap. 390 Redovni osn. kap. 390

U navedenom primjeru, u slučaju da banka ide u likvidaciju/stečaj, gubitak koji bi ostvario FOD iznosi 400 novčanih jedinica, dok bi u slučaju restrukturiranja banke taj iznos bio 300 novčanih jedinica. Iz navedenog proizlazi da je za FOD bolji scenario restrukturiranja nego likvidacije banke. Međutim, izračuni očekivanih gubitaka FOD, kao i svih povjerilaca i akcionara banaka, u hipotetičkom slučaju likvidacije ili stečaja za potrebe restrukturiranja banaka, nisu nimalo jednostavni. U praksi, veoma je teško odrediti očekivane gubitke u likvidaciji i njihova procjena zavisi od nekoliko faktora (BIS, Financial Stability Institute, 2019).

Koliko je značajan proces izračuna očekivanih/hipotetičkih gubitaka svih povjerilaca i akcionara banaka koje se restrukturiraju (pa tako i FOD) govori činjenica da je na evropskom nivou nedavno usvojeno nekoliko uredbi, metodologija i uputstava koji se detaljno bave metodologijom za vrednovanje imovine i obaveza banaka (Commi-ssion Delegated Regulation EU 2018/345, Commission Delegated Regulation EU 2018/344, Framework for Valuation, 2019, Handbook on Valuation for purposes of resolution, 2019).

Vrednovanje imovine i obaveza banke svodi se na tri ključne procjene (Handbook on Valuation for purposes of resolution, 2019). Jedan od ciljeva postojanja više od jedne procjene imovine i obaveza banke koja se restrukturira je da niti jedan povjerilac i akcionar banke koja se restrukturira, pa ni FOD, ne može lošije da prođe u procesu re-strukturiranja nego što bi prošao u procesu likvidacije ili stečaja banke (principle of „no creditor worse off“), što predstavlja i jedan od opštih načela restrukturiranja banaka (Directive 2014/59/EU, 173/251).

2.1.2. Način refundiranja veće ostvarenih gubitaka povjerilaca i akcionara banke u procesu njenog restrukturiranja

Ukoliko treća procjena imovine i obaveza banke koja se restrukturira pokaže da je povjerilac, a samim tim i FOD, lošije prošao u procesu

restrukturiranja nego što bi u procesu likvidacije ili stečaja banke, u takvim situacijama treba da postoji raspoloživi fond od kojeg će povjerioci potraživati razliku sredstava (Directive 2014/59/EU, 173/302). Navedeno je razlog zbog čega se definiše dodatni zaštitni mehanizam za FOD, a to je postojanje aranžmana koji omogućava da, u slučaju da FOD pretrpi veće gubitke nego što bi ih imao u likvidaciji ili stečaju banke, iznos veće ostvarenih gubitaka može da naplati na brz i jednostavan način.

2.1.3. Saradnja između učesnika mreže finansijske sigurnosti

U državama gdje se supervizorska ovlašćenja, ovlašćenja koja se tiču restrukturiranja banaka, te osiguranje depozita nalaze u okviru jedne institucije, ovaj zaštitni mehanizam nema toliki značaj. U slučaju kada govorimo o zasebnim institucijama, onda je za proces veoma bitno da postoji saradnja između navedenih institucija i kon-tinuiran protok informacija. Svaka od navedenih institucija ima svoje značajno mjesto u cijelom procesu i da bi on „tekao“ nesmetano, veoma je bitna koordinacija njihovih aktivnosti.

Istraživanja pokazuju da, u državama gdje odluku o restrukturiranju banaka ne donosi osiguravatelj depozita, on se konsultuje prije do-nošenja odluke o pokretanju postupka restrukturiranja (BIS, Financial Stability Institute, 2019).

3. REZULTATI ISTRAŽIVANJAU BiH funkciju restrukturiranja banaka obavljaju Agencija za ban-karstvo Republike Srpske1 (Zakon o ABRS, 2017) i Agencija za bankarstvo Federacije BiH2 (Zakon o FBA, 2017),3 dok se samo dio procesa (finansiranje restrukturiranja banaka) planira dodijeliti

1 ABRS.2 FBA.3 Za banke sa sjedištem u Republici Srpskoj nadležna je ABRS, a za banke sa sjedištem u Federaciji BiH FBA.


37

(Directive 2014/59 / EU, 173/332) whereby the DIF target amount is set as a percentage of the amount of insured bank deposits of 0,8% (Directive 2014/49/EU, 173/164). The second limitation relates to the amount of the expected loss of the DIF (EU Directive 2014/59/). DIF loss from reimbursement of insured deposits represents the difference between the amount of the insured deposits paid to the bank and the amount of funds recovered from the bank in liqui-dation or bankruptcy. In the situation when supervisory authority revoke operating license from the bank, the obligation of the DIF is to pay out insured deposits to the depositors within the statutory deadline, which then represents a real outflow of funds for the DIF. The DIF appears as a creditor in a bank in liquidation or bankruptcy

proceedings on the basis of reimbursement of insured deposits and during the bank liquidation or bankruptcy proceedings DIF claims its funds in accordance with the established order of priority. The actual loss of a DIF from the reimbursement of insured deposit in a failed bank is the difference between the insured deposits paid out and the recovered funds on the basis of a claim for paid deposits from a bank in liquidation or bankruptcy.

In order to better understand the concept of expected DIF loss in the context of bank resolution, we will provide one hypothetical example using two scenarios, the liquidation / bankruptcy scenario and the bank resolution scenario (Financial Sector Advisory Centre, 2016,158).

1 BARS.2 FBA.3 Draft proposal of the LoDI

LIQUIDATION SCENARIO RESOLUTION SCENARIO

Assets Liabilities Assets Liabilities

1.600 AssetsLiabilities not eligible for reso-lution

2.000 1.900 AssetsExcluded liabilities 200

Liabilities not eligible for reso-lution

2.000

2.600 Loss

DIF loss 400

2.300 Loss

DIF loss 300Priority liabilities 950 Priority liabilities 750Other liabilities 800 Other liabilities 800

Additional capital 30 Additional capital 30

Additional core capital 30 Additional core capital 30Ordinary core capital 390 Ordinary core capital 390

In the above example, in the event of a bank liquidation/bankruptcy, the loss incurred by the DIF would be 400 monetary units, while in the case of a bank resolution the amount would be 300 mone-tary units. From the above it means that bank resolution scenario is better for the DIF than bank liquidation. However, calculation of the expected losses of the DIF, as well as of all creditors and shareholders of banks, in the hypothetical case of liquidation or bankruptcy for the purposes of bank resolution are not an easy task at all. In practice, it is very difficult to determine the expected liquidation losses and their estimation depends on several factors (BIS, Financial Stability Institute, 2019).

How important is the process of calculating the expected/hypothetical losses of all creditors and shareholders of banks under resolution (including the DIF) is the fact that several regulations, methodologies and guidelines have been recently adopted at European level that are dealing in details with the methodology for valuation of banks’ assets and liabilities (Commission Delegated Regulation EU 2018/345, Commission Delegated Regulation EU 2018/344, Framework for Valu-ation, 2019, Handbook on Valuation for purposes of resolution, 2019).

The valuation of a bank’s assets and liabilities comes down to three key valuations (Handbook on Valuation for purposes of resolution, 2019). One of the goals of having more than one asset and liability valuation of a bank under resolution is that no creditor or share-holder of a bank under resolution, not even the DIF, can be worse off in the resolution process than it would undergo in the bank’s liquidation or bankruptcy process (principle of “no creditor worse off”), which is one of the general principles of bank resolution (Directive 2014/59/EU, 173/251).

2.1.2. A way of recovering the larger losses incurred by creditors and shareholders of the bank during its resolution

If the third valuation of the assets and liabilities of the bank under resolution proves that the creditor and, consequently, the DIF, perfor-med worse under the resolution process than in the process of bank

liquidation or bankruptcy proceedings, in such situations there should be an available fund from which the creditors will claim the difference of funds (Directive 2014/59 / EU, 173/302). This is the reason why an additional DIF safeguard mechanism is defined, which is the existence of an arrangement that allows the DIF to incur greater losses than it would in liquidation or bankruptcy of a bank, to recover the amount of higher losses incurred in a quick and easy manner.

2.1.3. Cooperation between the financial safety network partici-pants

In countries where supervisory powers, powers relating to bank resolution and deposit insurance are located within a single insti-tution, this safeguard mechanism is not of such importance. If we are talking about separate institutions then it is very important for the process that there is cooperation between these institutions and a continuous flow of information. Each of these institutions has a significant place in the whole process and in order for it to “flow” smoothly, it is very important to coordinate their activities.

Research shows that in countries where the decision to put bank under resolution is not made by a deposit insurer, than deposit in-surer is consulted before making a decision to initiate the resolution process. (BIS, Financial Stability Institute, 2019).

3. RESULTS OF THE RESEARCHIn BiH, the function of bank resolution is performed by the Banking Agency of Republika Srpska1 (BARS Law, 2017) and the Banking Agency of the Federation of BiH2 (FBA Law, 2017), while only part of the process (financing of the bank resolution) is planned to be allocated to the Deposit Insurance Agency of BiH (DIA) which ma-nages the DIF (Proposal of the Law on Deposit Insurance in Banks of BiH, 20173).


38

Agenciji za osiguranje depozita BiH (AOD), koja upravlja FOD-om (Prijedlog Zakona o osiguranju depozita u bankama BiH, 20174).

U ulozi institucije koja provodi postupak restrukturiranja banaka, nad-ležna entitetska agencija za bankarstvo donosi odluku o pokretanju postupka restrukturiranja. Nadležna agencija za bankarstvo pokre-nuće postupak restrukturiranja banke ako ocijeni da je stanje banke takvo da ona ne može ili vjerovatno neće moći nastaviti poslovanje, da nije razumno očekivati da bilo koja druga mjera banke ili lica iz privatnog sektora, uključujući i mjere nadzora i rane intervencije mogu u razumnom roku otkloniti prepreke za dalji nastavak poslovanja, te da je restrukturiranje banke u javnom interesu. Javni interes u ovim procesima ostvaruje se ukoliko proces restrukturiranja banke obezbjeđuje finansijsku stabilnost i na određeni način dovodi do ostvarivanja jednog ili više ciljeva koji se ne bi mogli ostvariti u istoj mjeri u procesu likvidacije ili stečaja banke. Ti ciljevi su: ostvarivanje kontinuiteta ključnih funkcija u banci, izbjegavanje većeg štetnog uticaja na finansijsku stabilnost, zaštita javnih sredstava, osiguranih depozita, kao i imovine drugih klijenata banke (Zakon o bankama RS, Zakon o bankama Federacije BiH, 2017).

U ulozi finansijera procesa restrukturiranja banaka u BiH, FOD se uključuje u navedene procese u skladu sa regulatornim okvirom (Prijedlog ZOD, 2017). Izuzev sredstava FOD koja se mogu koristiti samo u određenim slučajevima u procesima restrukturiranja ba-naka, u BiH nema drugog fonda koji bi bio isključivo namijenjen za finansiranje procesa restrukturiranja, što predstavlja nedostatak cjelokupnog okvira za restrukturiranje banaka u BiH (Krunić, 2018).

Kako bismo objasnili načine djelovanja zaštitnih mehanizama FOD u procesima finansijske podrške restrukturiranju banaka u BiH, prikazaćemo primjer Banke Srpske u stečaju, tačnije, krenućemo od pretpostavke da se odlučuje da li banka ide u proces restruk-turiranja ili likvidacije/stečaja.

Za analizu ćemo koristiti bilansne podatke Banke Srpske sa 31. 12. 2015. godine5. Ukupna vrijednost imovine Banke za posmatrani period bila je 145.810 hiljada KM, dok su ukupne obaveze iznosile 215.166 hiljada KM. Obaveze su se odnosile na depozite (150.576 hiljada KM), obaveze po kreditima (46.071 hiljada KM), obaveze po emitovanim obveznicama (5.000 hiljada KM), te ostale obaveze (13.519 hiljada KM). Kapital Banke bio je u minusnom iznosu od 69.356 hiljada KM. Na dan oduzimanja dozvole za rad Banci Srpske, iznos osiguranih depozita bio je 55,4 miliona KM6 i u okviru analize ćemo uzeti u obzir navedeni iznos.

3.1. Definisanje procenta ciljanog iznosa FOD koji može biti korišćen u procesima restrukturiranja banaka

Za potrebe finansiranja procesa restrukturiranja banaka, maksi-malan iznos sredstava FOD koji se može koristiti u navedenom procesu je 50% ciljanog iznosa FOD. Međutim, ne postoji tačno

definisan ciljani iznos FOD u okviru sistema osiguranja depozita u BiH (Prijedlog ZOD, 2017). Kod ovog zaštitnog mehanizma izdvajaju se dva ključna pitanja, i to: način utvrđivanja ciljanog iznosa FOD i pitanje adekvatnosti ovog zaštitnog mehanizma.

Ciljani iznos FOD trebalo bi da ukaže na iznos koji je dovoljan za odgovarajuću zaštitu osiguranih deponenata u bankama. Kada se isti dostigne, institucija koja vrši osiguranje depozita ocjenjuje da li dalje naplaćivati premiju osiguranja depozita od banaka na isti način i u istom iznosu.

S obzirom na to da se ciljani iznos FOD može bitno razlikovati od raspoloživog iznosa FOD, ovaj zaštitni mehanizam ne može se smatrati toliko značajnim. Ako pretpostavimo da neki FOD raspo-laže sredstvima u iznosu od 200 miliona KM, a ciljani iznos FOD je 400 miliona KM, to praktično znači da, u hipotetičkom slučaju, za restrukturiranje banke može biti utrošen cijeli iznos FOD (ograničenje je 50% ciljanog, a ne raspoloživog iznosa FOD).

3.2. Gubitak koji bi FOD pretrpio da je nad bankom pokrenut postupak likvidacije ili stečaja

Ovaj zaštitni mehanizam uzima u obzir koliko će se FOD naplatiti u procesu hipotetičke likvidacije ili stečaja banke. Naime, za slučaj oduzimanja dozvole za rad banci i otvaranja postupka likvidacije ili stečaja nad bankom, FOD ima rok od 20 radnih dana da stavi na raspolaganje osigurane iznose depozita njihovim vlasnicima (Prijedlog ZOD, 2017). Istovremeno, nakon što FOD isplati osigurane depozite, on se pojavljuje kao jedan od prioritetnih povjerilaca i u likvidacionom ili stečajnom postupku ostvaruje pravo na povrat sredstava iz raspoložive imovine banke u likvidaciji ili stečaju (Zakon o bankama RS, 2017). Dakle, gubitak FOD u slučaju isplate osiguranih depozita nije nivo osiguranih depozita već isplaćenih osiguranih depozita umanjenih za naplaćeni iznos sredstava od banke u likvidaciji ili stečaju.7

Na primjeru Banke Srpske objasnićemo kako djeluje ovaj zaštitni mehanizam. Pretpostavićemo da je odlučeno da se pokretanje postupka restrukturiranja Banke Srpske vrši sa 31. 12. 2015. go-dine. To praktično znači da se prije 31. 12. 2015. godine od strane nezavisnog procjenitenja vrši prva procjena imovine i obaveza Banke, koja pokazuje da je Banka nesolventna, te da su ispunjeni uslovi za pokretanje postupka restrukturiranja. Nadalje, nezavisni procjenitelj vrši i drugu procjenu, koja pokazuje koje mjere i oblike restrukturiranja Banke bi bilo najbolje preduzeti. Druga procjena za rezultat ima i izračune gubitaka koje bi povjerioci i akcionari ostvarili da Banka Srpske ide u stečaj.

U okviru scenarija 1, pretpostavićemo da druga nezavisna procjena pokazuje da imovina Banke Srpske vrijedi 145.810 hiljada KM, a obaveze Banke 215.166 hiljada KM (kako je i prikazano sa 31. 12. 2015. godine).

4 Prijedlog ZOD.5 Podaci iz izvještaja eksternog revizora.6 www.aod.ba/index.php/bhs/aktuelnosti7 U slučaju Banke Srpske, FOD je do septembra 2016. godine isplatio 55,5 miliona KM, a naplatio 33 miliona KM, što znači da je njegov gubitak tada bio 22,5 miliona

KM (www.capital.ba/klijenti-od-banke-srpske-potrazuju-268-miliona-km).

Scenario 1. Aktiva (u 000 KM) Pasiva (u 000 KM)

145.810 Imovina Izlučni povjerioci* 10.000Osigurani depoziti (obaveza FOD) 55.400Ostali depoziti (1) 80.410

104.375 GubitakOstali depoziti (1) 14.766Ostali povjerioci 54.590Kapital 35.019

*Pretpostavljeni iznos


39

4 Data from External Auitor’s Report5 www.aod.ba/index.php/en/news6 In case of Banka Srpske, by Sep 2016 the DIF paid out BAM 55 million and recovered BAM 33 million which means that DIF loss would be BAM 22,5 million (www.

capital.ba/klijenti-od-banke-srpske-potrazuju-268-miliona-km).

In the role of the institution that implements the bank resolution process, the competent entity banking agency decides to initiate resolution process. The competent banking agency will initiate a bank resolution process if it determines that condition of the bank is such that it cannot or probably will not be able to continue its business, and it is not reasonable to expect any other measures taken by the bank or private sector entities, including supervisory and early intervention measures, to remove obstacles for further business continuity within a reasonable time, and that resolution of the bank is in the public interest. Public interest in these processes is realized if the bank resolution provides financial stability and in a certain way leads to the achievement of one or more goals that could not be achieved to the same extent in case of bank liquida-tion or bankruptcy process. These goals are: achieving continuity of key functions in the bank, avoiding a major adverse impact on financial stability, protection of public funds, insured deposits, as well as assets of other bank clients (Law on Banks of RS, Law on Banks of the Federation BiH, 2017).

In its role as a financier of the bank resolution in BiH, the DIF engages in these processes in accordance with the regulatory framework (Proposed LoDI, 2017). With the exception of DIF assets that can only be used in certain cases under bank resolution, there is no other fund in BiH exclusively intended to finance the resolution process, which is a lack of an overall framework for bank resolution in BiH (Krunić, 2018).

In order to explain the ways in which DIF safeguards work in the processes of financial support for bank resolution in BiH, we will present an example of Banka Srpske in bankruptcy, more precisely starting from the assumption about taking decision whether the bank is to go under bank resolution or liquidation/bankruptcy proceedings.

We will use the balance sheet data of Banka Srpske as of 31 De-cember 2015 for analysis4. The total value of the Bank’s assets for the observed period was BAM 145,810 thousand, while the total liabilities amounted to BAM 215,166 thousand. Liabilities related to deposits (BAM 150,576 thousand), credit liabilities (BAM 46,071 thousand), liabilities per issued bonds (BAM 5,000 thousand), and other liabilities (BAM 13,519 thousand). Capital of the Bank was overdrawn in amount of BAM 69,356 thousand. On the day of re-vocation of Banka Srpske operating license, the amount of insured deposits was BAM 55.4 million5 and within the analysis we will take into account the stated amount.

3.1. Defining the percentage of the DIF target amount that can be used in bank resolution processes

For the purpose of financing bank resolution process, the maximum amount of DIF assets that can be used in that process is 50% of the DIF target amount. However, there is no well-defined target amount of DIF within the deposit insurance system in BiH (Proposed

LoDI, 2017). There are two key issues with this safeguard: the way to determine the target amount of DIF and the adequacy of this safeguard mechanism.

Target amount of the DIF should indicate an amount sufficient to adequately protect insured depositors in banks. When this is reached, the deposit insurance institution evaluates whether to continue to collect the deposit insurance premium contribution from banks in the same way and in the same amount.

Given that the target amount of DIF may differ significantly from the available amount of DIF, then this safeguard mechanism cannot be considered as significant. Assuming that a DIF has assets in the amount of BAM 200 million and the target amount of DIF is BAM 400 million, practically this means that in the hypothetical case, the entire DIF amount can be spent for bank resolution (the limit is 50% of the target, not the available amount of DIF).

3.2. The loss that the DIF would suffer if liquidation or bankruptcy proceedings were initiated against the bank

This safeguard mechanism takes into account how much assets the DIF would recover in the bank’s hypothetical liquidation or bankruptcy process. Namely, in case of revocation of the bank’s operating license and the opening of liquidation or bankruptcy proceedings against the bank, the DIF has a deadline of 20 working days to make insured deposit available to their owners (Proposed LoDI, 2017). At the same time, after the DIF reimburses the insured deposits, it emerges as one of the priority creditors both in the liquidation or bankruptcy proceedings and exercises the right to recover funds from the bank’s available assets in liquidation or bankruptcy (Law on Banks of RS, 2017). Thus, the loss of the DIF in the event of reimbursement of insured deposits is not the level of insured deposits but of the insured deposits paid-out minus the amount of funds recovered from a bank in liquidation or bankruptcy.6

In the case of Banka Srpske, we will explain how this safegu-ard mechanism works. We will assume that it was decided that resolution process of Banka Srpske should be initiated as of 31 December 2015. This practically means that before 31 December 2015, an independent valuator is to perform the first valuation of the Bank’s assets and liabilities which shows that Bank is insolvent and that conditions for initiating the resolution process are fulfilled. In addition, the independent valuator also makes another assessment that shows what measures and forms of bank resolution would be best to take. The second assessment for the result also includes calculations of the losses that creditors and shareholders would have if Banka Srpske sent under bankruptcy.

Under scenario 1, we will assume that a second independent asse-ssment shows that the assets of the Banka Srpske are worth BAM 145,810 thousand and the liabilities of the Bank are BAM 215,166 thousand (as shown as of 31 Dec 2015).

Scenario 1

Assets (BAM 000) Liabilities (BAM 000)

145.810 Assets Secured creditors* 10.000Insured deposits (DIF liability) 55.400Other deposits (1) 80.410

104.375 LossOther deposits (1) 14.766Other creditors 54.590Capital 35.019

*assumed amount


40

S obzirom na to da je imovina manja od obaveza Banke Srpske, u slučaju stečaja nad Bankom, svi akcionari gube svoje uloge. Nadalje, imovina Banke je manja od obaveza za 69.356 hiljada KM, što znači da svi povjerioci koji se nalaze u kategoriji „ostali povjerioci“ gube novac i suštinski oni učestvuju u „pokriću“ gubitka Banke. Veći dio ostalih deponenata očekuje naplatu, dok u slučaju potraživanja AOD po osnovu isplate osiguranih depozita sva potraživanja bivaju naplaćena, što znači da je očekivani gubitak FOD nula. To praktično

znači da u slučaju da se donijela odluka da Banka Srpske ide u restrukturiranje pred kraj 2015. godine, od FOD se ne bi moglo očekivati finansiranje procesa jer su izračuni izvršeni na osnovu nezavisne procjene pokazali da FOD u slučaju stečaja Banke ne snosi gubitak (koliko bi isplatio sredstava, toliko bi se i naplatio).

U okviru scenarija 2, pretpostavićemo da je druga nezavisna pro-cjena pokazala da imovina Banke Srpske vrijedi 50.500 hiljada KM, a obaveze Banke 215.166 hiljada KM.

Scenario 2. Aktiva (u 000 KM) Pasiva (u 000 KM)

50.500 Imovina Izlučni povjerioci* 10.000Osigurani depoziti (obaveza FOD) 40.500

199.685 Gubitak

Osigurani depoziti (gubitak FOD) 14.900Ostali depoziti 95.176Ostali povjerioci 54.590Kapital 35.019

*Pretpostavljeni iznos

Kada bismo pretpostavili da je imovina Banke Srpske procijenjena na iznos od 50.500 hiljada KM, a obaveze 215.166 hiljada KM, to bi onda značilo da bi sav ulog izgubili akcionari, ali i ostali povje-rioci, ostali deponenti i djelimično AOD (14.900 hiljada KM). Kada bi bila donesena odluka o pokretanju postupka restrukturiranja Banke, od FOD bi se moglo očekivati učešće u finansiranju procesa restrukturiranja u iznosu od maksimalno 14.900 hiljada KM, a to je iznos koji FOD ne očekuje da će naplatiti u procesu stečaja Banke.

Još jedna dodatna zaštita za sve povjerioce Banke u restrukturi-ranju, pa tako i za FOD, u okviru ovog mehanizma se obezbjeđuje kroz treću procjenu koju nezavisni procjenitelj vrši odmah nakon provedenog postupka restrukturiranja. U našem primjeru, treća procjena bi se vršila početkom 2016. godine i ona bi pokazala da li su povjerioci Banke, pa samim tim i FOD u procesu restrukturiranja prošli lošije nego što bi u stečaju Banke. Pretpostavićemo da je FOD učestvovao u finansiranju procesa sa 14.900 hiljada KM. Trećom procjenom se pokaže da imovina vrijedi više nego što je pokazala druga procjena, te da bi FOD ostvario gubitak 2.000 hiljada KM da je Banka išla u proces stečaja, u tom slučaju FOD ostvaruje pravo refundiranja razlike od 12.900 hiljada KM iz sredstava vanredne premije (Prijedlog ZOD, 2017).

3.3. Saradnja članica mreže finansijske sigurnosti

Za lakše razumijevanje potrebe saradnje svih učesnika mreže fi-nansijske sigurnosti u procesu restrukturiranja banaka koristićemo naš primjer. Pretpostavićemo da je nezavisni procjenitelj utvrdio da očekivani gubitak FOD u slučaju stečaja Banke iznosi 50 miliona KM, a da je za restrukturiranje Banke neophodno 45 miliona KM. To znači da bi ABRS mogla odmah da traži od FOD da učestvuje u procesu restrukturiranja Banke. Ipak, to neće biti moguće ukoliko 45 miliona KM prelazi iznos od 50% ciljanog iznosa FOD. U slučaju nepostojanja adekvatne saradnje između navedenih institucija, ovo bi značilo da se nakon provedbe cijelog procesa i donošenja odluke od strane ABRS dolazi do saznanja da takva odluka ne može biti realizovana. Ovakav scenario je izuzetno loš jer dovodi do zastoja u procsu, dodatnog pritiska na banku, ali i na cijeli bankarski sektor.

4. DISKUSIJAU radu smo naveli osnovne mehanizme zaštite FOD u procesima restrukturiranja banaka u BiH i oni su vezani za sam proces restruk-turiranja. Ipak, zaštitni mehanizmi za FOD i, uopšte, za sve povjerioce

banaka, pronalaze se već u fazama supervizorskog nadzora, koji obuhvata i mjere rane intervencije (dodatni kapitalni zahtjevi, zahtjevi za dodatnim nivoom prihvatljivih obaveza, imenovanje savjetnika ili privremenog upravnika u banci i dr.).

Iz ovog rada nameće se nekoliko ključnih pitanja, i to:

– Odgovarajuća procjena javnog interesa za donošenje odluke o restrukturiranju banke. U ocjeni da je restrukturiranje banke u javnom interesu ima elemenata diskrecije, što ima svoje prednosti, ali i nedostatke. Tako npr. sama činjenica da stečaj-ni postupci u bankama, zbog dugotrajnih sudskih postupaka, mogu da traju veoma dugo stvara dodatni pritisak na donošenje odluke o restrukturiranju banke u odnosu na njen stečaj. Ovo svakako jača moralni hazard u bankarskom sektoru, koji može da prouzrokuje veće troškove za povjerioce banke, FOD, te, konačno, poreske obveznike.

– Značaj adekvatne procjene imovine i obaveza banke koja se planira restrukturirati. S obzirom na složenost procjena imovine i obaveza za potrebe restrukturiranja banaka (tri procjene), veoma je značajno da se prilikom odabira nezavisnog procjenitelja koji će raditi ovaj posao uzme u obzir izbor privrednog društva koje ima dovoljno iskustva i kapaciteta za ovako složene aktivnosti.

– Značaj dužine trajanja cijelog procesa. Dužina trajanja procesa određena je i kvalitetom uspostavljene saradnje i razmjene informacija između učesnika sigurnosne mreže. Pogotovu je značajna saradnja između nadležnih entitetskih agencija za bankarstvo koje provode funkciju restrukturiranja banaka i AOD, koja upravlja FOD, čija sredstva se mogu koristiti za finansiranje procesa restrukturiranja banaka.

– Restrukturiranje banke treba da bude kako u funkciji uspostav-ljanja finansijske stabilnosti, tako i u funkciji stvaranja banke sa dugoročnom održivosti. U slučaju restrukturiranja banke vlastitim sredstvima, veoma je bitno da se, pored ostvarivanja ciljeva restrukturiranja koji treba da dovedu do finansijske stabilnosti, analizira dugoročna održivost banke. U ovom dijelu je veoma značajan adekvatan plan reogranizacije banke, koji treba da bude zasnovan na realnim pretpostavkama uslova u kojima će banka na tržištu poslovati.

– Formiranje fonda za restrukturiranje banaka. Zbog neuspostav-ljanja fonda za restrukturiranje banaka u BiH nije zaokružen regulatorni bankarski okvir u pogledu restrukturiranja banaka. Ostalo je nejasno iz kojih sredstava će se finansirati restruktu-riranje banaka ako to nije moguće, zbog zakonskih rješenja, iz


41

Since Banka Srpske’s assets are less than the liabilities, in the event of bankruptcy against the Bank, all shareholders lose their roles. Furthermore, the Bank’s assets are less than the liabilities by BAM 69,356 thousand which means that all creditors who are in the ca-tegory “other creditors” lose money and essentially they participate in “covering” the Bank’s loss. Majority of other depositors expect payment, while in the case of DIA claims for reimbursed insured deposits, all claims are collected, which means that the expected loss of the DIF is zero. This practically means that if a decision was made to put Banka Srpske under resolution by the end of 2015,

the DIF could not be expected to finance the resolution process because the calculations made on the basis of an independent valuation assessment showed that the DIF does not bear a loss in case of Bank’s bankruptcy (DIF would recover amount equal to reimbursed amount).

Under scenario 2, we will assume that a second independent valuation showed that the assets of Banka Srpske were worth BAM 50,500 thousand and the liabilities of the Bank were BAM 215,166 thousand.

Scenario 2 Assets (BAM 000) Liabilities (BAM 000)

50.500Assets

Secured creditors* 10.000Insured deposits (DIF liability) 40.500

199.685

Insured deposits (DIF loss) 14.900

LossOther deposits (1) 95.176Other creditors 54.590Capital 35.019

*assumed amount

Assuming that the assets of the Banka Srpske were estimated at BAM 50,500 thousand and liabilities at BAM 215,166 thousand, and then this would mean that all shareholders, but also other creditors, other depositors and partially the DIA (BAM 14,900 thousand) would lose their stake. If a decision was made to initiate Bank resolution process, the DIF could be expected to participate in financing the resolution process in the amount of BAM 14,900 thousand, which is an amount that DIF does not expect to recover in the Bank’s bankruptcy process.

Another additional protection to all creditors in bank resolution as well as for the DIF as part of this mechanism is provided by a third valuation by an independent appraiser performed immediately after the resolution procedure. In our example, the third valuation would be carried out in early 2016 and it would show whether the cre-ditors of the Bank, and therefore also the DIF have been worse off under bank resolution than they would be case of Bank bankruptcy proceedings. Let’s us assume that the DIF participated in financing the process with BAM 14,900 thousand. Third valuation has shown that the assets is worth more than shown in the second valuation, and the net loss of the DIF would be BAM 2,000 thousand if the Bank went into bankruptcy proceedings, which means then in that case the DIF has a right to refund the difference of BAM 12,900 thousand out of the extraordinary premium (Draft proposal of the LoDI, 2017).

3.3. Cooperation with the financial safety network partici-pants

We’ll use our example for easier understanding of the need for cooperation among all financial safety network participants under bank resolution. Assume that the independent appraiser has deter-mined the expected loss of the DIF in the case of Bank bankruptcy to amount to BAM 50 million, and that BAM 45 million is needed for bank resolution. This means that the BARS could immediately ask the DIF to participate in bank resolution process. However, it will not be possible if BAM 45 million exceeds 50% of the target amount of the DIF. In the absence of an adequate cooperation between the mentioned institutions, this would mean that after implementation of the whole process an after the BARS has taken its decision, it was concluded that such a decision cannot be realized. This scenario is very bad because it leads to delays in the process, additional pressure on the bank, but also on the entire banking sector.

DISCUSSION In this paper we mentioned the basic safeguard mechanisms for the DIF under bank resolution process in BiH and they are directly linked to the resolution process itself. However, safeguards for the DIF and in general for all bank creditors are already found in the banking supervision review that includes early intervention (additional capital requirements, requirements for additional level of eligible liabilities, the appointment of consultants or provisional administrator at the bank, etc.).

This Paper imposes a number of key issues including:

Appropriate assessment of the public interest in making the decision on bank resolution. The assessment that bank resolution is in the public interest contains elements of discretion which has both its advantages and also disadvantages. Thus, for example the mere fact that bankruptcy proceedings in banks, due to lengthy court proceedings could last for a very long time, create an additional pressure for taking decision on bank resolution in relation to its bankruptcy. This certainly strengthens the moral hazard in the banking sector, which can cause higher costs for creditors of the bank, the DIF, and ultimately the taxpayers.

Importance of adequate valuation of the assets and liabilities of the bank planned to go under bank resolutions. Given the complexity of the valuation of assets and liabilities for bank resolution (three valuations) it is very important when selecting an independent appraiser who will do this job to take into account an organisation that has enough experience and capacity for this complex activity.

Importance of the duration of the whole process. Length of the process is determined by the quality of established cooperation and exchange of information between safety network participants. Especially important is the cooperation between the competent entity banking agencies that implement the function of bank reso-lution and the DIA which manages DIF whose funds can be used to finance the bank resolution process.

Bank resolution should be both in the function of establishing financial stability and in the function of creating a bank with long-term sustainability. In the case of bail in bank resolution, in addition to achieving the resolution objectives that should lead to financial stability, it is essential to analyse the long-term sustainability of


42

sredstava FOD.8 Takođe, ostalo je nejasno od koga će se po-vjerioci banke koji učestvuju u procesu restrukturiranja naplatiti za slučaj da ostvare veće gubitke u procesu restrukturiranja banke nego što bi ostvarili u procesu njene likvidacije ili stečaja.

– Nezavisna procjena usklađenosti okvira za restrukturiranje banaka sa evropskim standardima. S obzirom na to da se na evropskom nivou novi oblici restrukturiranja banaka primjenjuju od 2014. godine, te da je 2016. godine razvijena metodologija za procjenu osnovnih karakteristika efikasnih sistema za re-strukturiranje finansijskih institucija (Financial Stability Board, 2016), otuda bi se u budućem periodu mogla provesti nezavi-sna procjena domaćeg regulatornog okvira za restrukturiranje banaka u skladu sa međunarodnim standardima. Cilj je da se, ukoliko su se u implementaciji rješenja na evropskom nivou pojavili određeni nedostaci, isti otklone pravovremeno, tj. prije pojave prvog oblika restrukturiranja banaka u BiH.

ZAKLJUČAKSa svojom osnovnom ulogom koja se odnosi na zaštitu osiguranih depozita u bankama, FOD predstavlja značajnu kariku unutar mreže finansijske sigurnosti. Nakon posljednje velike svjetske finansijske i ekonomske krize, uloga FOD se na evropskom nivou dodatno proširuje u dijelu uključivanja u procese finansiranja restrukturiranja banaka pod određenim uslovima, sa namjerom dodatnog doprinosa FOD finansijskoj stabilnosti.

Uključivanje FOD u finansiranje procesa restrukturiranja banaka za-htijeva jasno definisanje uslova pod kojima se on može uključivati u navedene procese, tačnije određivanje zaštitnih mehanizama koji se uspostavljaju u cilju očuvanja osnovne uloge FOD. Ti mehanizmi su jasno definisani u okviru relevantnih evropskih direktiva, a kao takvi su preneseni i u okvire domaćeg zakonodavstva. Oni se odnose na definisanje mehanizama koji određuju maksimalan iznos sredstava koji može biti korišćen za procese finansiranja restrukturiranja banaka iz FOD, načina nadoknade sredstava FOD za slučaj da on pretrpi veće gubitke u navedenim procesima nego što bi u procesu likvidacije ili stečaja banaka, te način saradnje između učesnika mreže finansijske sigurnosti koja treba da doprinese donošenju adekvatnih odluka u pogledu restrukturiranja banaka. Inače, za-štitni mehanizmi za FOD i, uopšte, za sve povjerioce banaka se, pored faze restrukturiranja, pronalaze i u fazama supervizorskog nadzora banaka.

U pogledu uređenja sigurnosne mreže, svaka država ima svoje specifičnosti, zbog čega primjenu međunarodnih standarda tre-ba sa tim specifičnostima i uskladiti. Tako u BiH treba uzeti u obzir da fond za restrukturiranje banaka nije uspostavljen, da je funkcija restrukturiranja banaka dodijeljena dvjema institucijama (dvije entitetske agencije za bankarstvo), te da se finansiranje procesa restrukturiranja planira dodijeliti FOD, kojim upravlja AOD. Uzimajući u obzir da je jedan od bitnih faktora uspješnosti procesa restrukturiranja banaka brzina provođenja procesa, otuda je veoma bitno da se obezbijedi čvrsta saradnja između navedenih institucija kako bi sve faze restrukturiranja banaka bile provedene brzo i efikasno. Navedena saradnja će olakšati entitetskim agencijama za bankarstvo procese donošenja određenih odluka koje se tiču restrukturiranja banaka, a koje imaju elemente diskrecije. Diskrecija u procesu donošenja odluka u postupku restrukturiranja banaka

ima svoje prednosti zbog različitih okolnosti u kojima proces može da se odvija, ali istovremeno stvara dodatni pritisak u odlučivanju.

Dosljednom primjenom zaštitnih mehanizama u pogledu korišće-nja FOD u procesima restrukturiranja banaka, institucije koje vrše funkciju restrukturiranja banaka, a u BiH su to entitetske agencije za bankarstvo, najvećim dijelom štite FOD u smislu očuvanja nje-gove osnovne uloge. Posebno se ističe zaštitni mehanizam koji se odnosi na očekivani gubitak FOD u hipotetičkoj likvidaciji ili stečaju banke kao gornjoj granici iznosa FOD koji može biti iskorišćen u procesu finansiranja restrukturiranja banke. Za efikasnu primjenu ovog zaštitnog mehanizma presudna je dobro izvršena procjena imovine i obaveza banke od strane nezavisnog procjenitelja, kojeg imenuje nadležna entitetska agencija za bankarstvo, ili od strane same agencije za bankarstvo. Restrukturiranje banke je u funkciji očuvanja finansijske stabilnosti, ali istovremeno treba da bude i u interesu stvaranja banke sa dugoročnom održivosti, posebno u slu-čaju restrukturiranja banke vlastitim sredstvima. Procjenu stvaranja banke sa dugoročnom održivosti vrši nadležna entitetska agencija za bankarstvo i ta procjena treba da bude zasnovana na realnim pretpostavkama uslova u kojima će banka poslovati.

IZVORI1. Bašić, D. (2012). Savremeno bankarstvo. Banja Luka: Ekonomski

fakultet Univerziteta u Banjoj Luci.

2. Gortsos, C. (2019). The role of deposit guarantee schemes in resolution financing. Frankfurt: European Banking Institute.

3. Krunić, G. (2018). Novi Zakon o osiguranju depozita u funkciji očuvanja stabilnosti finansijskog sektora. Banja Luka: Finrar, 19 (5), 73−78.

4. IMF (2018). Resolution Funding: Who Pays When Financial Insti-tutions Fail?. Preuzeto 15. 12. 2019. sa: https://www.imf.org/en/Publications/TNM/Issues/2018/08/16/Resolution-Funding-Who-Pays-When-Financial-Institutions-Fail-46124

5. Bank for International Settlements (2019). Bank failure manage-ment – the role of deposit insurance. Preuzeto 9. 12. 2019. sa: https://www.bis.org/fsi/publ/insights17.pdf

6. World Bank Group (2017). Understanding Bank Recovery and Resolution in the EU: A Guidebook to the BRRD. Preuzeto 24. 11. 2019. sa: http://documents.worldbank.org/curated/en/100781485375368909/Understanding-bank-recovery-and-resolution-in-the-EU-a-guidebook-to-the-BRRD

7. Directive 2014/49/EU on deposit guarantee schemes (2014). Official Journal of the European Union. The European Parliament and the Council of the European Union.

8. Directive 2014/59/EU establishing a framework for the recovery and resolution of credit institutions and investment firms (2014). The European Parliament and the Council of the European Union.. Official Journal of the European Union.

9. International Association of Deposit Insurers (2014). Core Principles for Effective Deposit Insurance Systems. Preuzeto 14. 11. 2019. sa: https://www.iadi.org/en/assets/File/Core%20Principles/cprevised2014nov.pdf

10. Commission Delegated Regulation 2018/345 supplementing Directive 2014/59/EU of the European Parliament and of the

8 Kada se kaže da nije jasno iz kojih sredstava će se finansirati procesi restrukturiranja banaka, misli se na činjenicu da nije formiran aranžman finansiranja koji ne bi direktno opteretio poreske obveznike, već koji bi bio finansiran od strane bankarske industrije.


43

7 When said that it is not clear from which funds bank resolution is to be financed, we think of the fact that no funding arrangement has been formed that would not directly burden the taxpayers but would be funded by the banking industry.

the bank. At this point extremely important is the adequate bank recovery plan, which should be based on realistic assumptions of the conditions in which the bank will do business in the market.

Establishment of a Bank Resolution Fund. Failure to establish a bank resolution fund in BiH has not encompassed a regulatory banking framework regarding bank resolution. It is unclear from which funds bank resolution will be financed if it is not possible from tje DIF funds7 due to legal solutions. It is also unclear from whom the creditors of the bank under resolution will recover in case that they achieve more losses under bank resolution process than they would have in the process of bank liquidation or bankruptcy.

Independent assessment of the bank resolution framework compli-ance with the European standards. New forms of bank resolution have been applied at European level since 2014, and in 2016 there was developed an Assessment Methodology of the Key Attributes of Effective Resolution Regimes to Financial Institutions (Financial Stability Board, 2016), hence, in the future period, this could be used for an independent assessment of the domestic regulatory framework for bank resolution in line with international standards. (’ Methodology for the assessment of basic characteristics of effective systems for resolution of financial institutions. The aim is that if certain shortcomings have occurred in the implementation of solutions at the European level, the same should be promptly removed, i.e. before the first form of bank resolution in BiH occurs.

CONCLUSIONWith its primary role of providing for the protection of insured de-posits in banks, the DIF represents a significant element within the financial safety network. After the last major global financial and economic crisis, DIFs role in the European level is further extended to the part of its inclusion in the process of financing the bank resolution under certain conditions with the intention of additional DIF’s contribution to the financial stability.

The inclusion of DIF to finance bank resolution process requires clear definition of the conditions under which it can be included in the specified processes, namely the determination of safeguard mechanisms established to preserve the basic role of the DIF. These mechanisms are clearly defined within the framework of the competent European directives, and as such are transposed also into the framework of domestic legislation. They relate to defining the mechanisms that determine the maximum amount of funds that can be used from the DIF to finance bank resolution, the method of compensation of the DIF funds in case it suffers higher losses in the specified processes than in case of bank liquidation or bankruptcy, and the manner of cooperation between the financial safety network participants, which is to contribute to the making of adequate decisions on bank resolution. Otherwise, the safeguard mechanisms for the DIF and in general for all bank creditors, in addition to the phase of bank resolution, they are also found in the banking supervision phases.

In terms of arranging the safety network, each country has its own specificity, which makes it necessary to apply international standards to make these specifics complied with. For this reason in case of BiH, it should be taken into account that Bank Resolu-

tion Fund has not been established, that the function of a bank resolution has been assigned to the institutions (two entity level banking agencies), and that it is planned to assign funding of the resolution process to the DIF being managed by the DIA. Taking into account that one of the important factors for successful bank resolution is quickness, therefore it is very important to ensure the firm cooperation between the above institutions so that all phases of the bank resolution are implemented promptly and effectively. Mentioned co-operation will facilitate entity banking agencies with the process of making certain decisions concerning the bank resolution, which have elements of discretion. Discretion in the decision-making process in the procedure of bank resolution has its advantages due to different circumstances in which the process can take place, but at the same time creates additional pressure in decision-making.

With the consistent implementation of safeguard mechanisms regarding the use of the DIF under bank resolution processes, institutions that perform the function of bank resolution which in the case of BiH are the entity level banking agencies, protect in the largest part the DIF in terms of preserving its primary role. A specific safeguard mechanism relates to the expected loss of DIF in hypothetical bank liquidation or bankruptcy as the upper limit of the DIF amount that can be used to finance bank resolution process.

For an effective implementation of this safeguard mechanism, a well-done valuation of the assets and liabilities of the bank by an independent appraiser, appointed by the competent entity level banking agency, or by the banking agency itself, is crucial. Bank resolution is in the function of preserving financial stability, but at the same time it should be in the interest of creating a bank with long-term sustainability, especially in the case of a bail in bank resolution. The assessment of creating a bank with long-term sustainability is conducted by the competent banking agency and the assessment should be based on realistic assumptions of the conditions in which the bank will do business operations.

REFERENCES1. Bašić, D. (2012). Savremeno bankarstvo. Banja Luka: Ekonom-

ski fakultet Univerziteta u Banjoj Luci.

2. Gortsos, C. (2019). The role of deposit guarantee schemes in resolution financing. Frankfurt: European Banking Institute.

3. Krunić, G. (2018). Novi Zakon o osiguranju depozita u funkciji očuvanja stabilnosti finansijskog sektora. Banja Luka: Finrar, 19 (5), 73-78.

4. IMF (2018). Resolution Funding: Who Pays When Financial Institutions Fail?. Retrieved 15.12.2019 from https://www.imf.org/en/Publications/TNM/Issues/2018/08/16/Resolution-Funding-Who-Pays-When-Financial-Institutions-Fail-46124

5. Bank for International Settlements (2019). Bank failure manage-ment – the role of deposit insurance. Retrieved 09.12.2019 from https://www.bis.org/fsi/publ/insights17.pdf

6. World Bank Group (2017). Understanding Bank Recovery and Resolution in the EU: A Guidebook to the BRRD. Retrieved


44

Council with regard to regulatory technical standards specifying the criteria relating to the methodology for assessing the value of assets and liabilities of institutions or entities. (2018). The European Parliament and the Council of the European Union.

11. Commission Delegated Regulation (EU) 2018/344 supplementing Directive 2014/59/EU of the European Parliament and of the Council with regard to regulatory technical standards specifying the criteria relating to the methodologies for valuation of differ-ence in treatment in resolution (2017). The European Parliament and the Council of the European Union.. Official Journal of the European Union.

12. Single Resolution Board (2019). Framework for Valuation. Preuzeto 18. 11. 2019. sa: https://srb.europa.eu/en/node/728.

13. European Banking Authority (2019). Handbook on Valu-ation for purposes of resolution. Preuzeto 17. 11. 2019. sa: https://eba.europa.eu/sites/default/documents/files/documents/10180/2613666/9f0772ea-a052-49e5-86ce-64c157adff10/Valuation%20Handbook.pdf?retry=1

14. Financial Stability Board (2016). Methodology for Assessing the Implementation of the Key Attributes of Effective Resolution Regimes for Financial Institutions in the Banking Sector. Preuzeto 14. 11. 2019. sa: https://finadium.com/fsb-publishes-methodol-ogy-for-assessing-the-implementation-of-the-key-attributes-of-effective-resolution-regimes-in-the-banking-sector/

15. Prijedlog Zakona o osiguranju depozita u bankama BiH. (javnar-asprava.blob.core.windows.net/content/LawText/OO8BC5KV.pdf).

16. Zakon o Agenciji za bankarstvo Republike Srpske, „Službeni glasnik RS“ br. 59/13, 4/17.

17. Zakon o Agenciji za bankarstvo Federacije BiH, „Službene novine Federacije BiH“ br. 75/17.

18. Zakon o bankama Republike Srpske, „Službeni glasnik RS“ br. 4/17, 19/18.

19. Zakon o bankama Federacije BiH, „Službene novine FBiH” br. 27/17.


45

24.11.2019. from http://documents.worldbank.org/curated/en/100781485375368909/Understanding-bank-recovery-and-resolution-in-the-EU-a-guidebook-to-the-BRRD

7. Directive 2014/49/EU on deposit guarantee schemes (2014). Official Journal of the European Union. The European Parliament and the Council of the European Union.

8. Directive 2014/59/EU establishing a framework for the recovery and resolution of credit institutions and investment firms (2014). The European Parliament and the Council of the European Union.. Official Journal of the European Union.

9. International Association of Deposit Insurers (2014). Core Principles for Effective Deposit Insurance Systems. Retrieved 14.11.2019 from https://www.iadi.org/en/assets/File/Core%20Principles/cprevised2014nov.pdf

10. Commission Delegated Regulation 2018/345 supplementing Directive 2014/59/EU of the European Parliament and of the Council with regard to regulatory technical standards specifying the criteria relating to the methodology for assessing the value of assets and liabilities of institutions or entities. (2018). The European Parliament and the Council of the European Union.

11. Commission Delegated Regulation (EU) 2018/344 supplemen-ting Directive 2014/59/EU of the European Parliament and of the Council with regard to regulatory technical standards spe-cifying the criteria relating to the methodologies for valuation of difference in treatment in resolution (2017). The European Parliament and the Council of the European Union.. Official Journal of the European Union.

12. Single Resolution Board (2019). Framework for Valuation. Retrieved 18.11.2019 from https://srb.europa.eu/en/node/728.

13. European Banking Authority(2019). Handbook on Valua-tion for purposes of resolution. Preuzeto 17.11.2019 sa https://eba.europa.eu/sites/default/documents/fi les/documents/10180/2613666/9f0772ea-a052-49e5-86ce-64c157adff10/Valuation%20Handbook.pdf?retry=1

14. Financial Stability Board (2016). Methodology for Assessing the Implementation of the Key Attributes of Effective Resolution Re-gimes for Financial Institutions in the Banking Sector. Retrieved 14.11.2019. from https://finadium.com/fsb-publishes-metho-dology-for-assessing-the-implementation-of-the-key-attri-butes-of-effective-resolution-regimes-in-the-banking-sector/

15. Prijedloga Zakona o osiguranju depozita u bankama BiH. (javnarasprava.blob.core.windows.net/content/LawText/OO-8BC5KV.pdf).

16. Zakon o Agenciji za bankarstvo Republike Srpske. Službeni glasnik RS, br. 59/13, 4/17.

17. Zakon o Agenciji za bankarstvo Federacije BiH. Službene novine Federacije BiH, br. 75/17.

18. Zakon o bankama Republike Srpske. Službeni glasnik RS br. 4/17, 19/18.

19. Zakon o bankama Federacije BiH. Službene novine FBiH br. 27/17.



47

Vladimir Stanimirović*

Dragan Janjić**

Mladen Gajić***

Ciljevi i pretpostavke bilansiranja nematerijalne imovine

The goals and presumptions of balancing intangible assets

Rezime Savremeni ekonomski teoretičari zastupaju ideju o novoj fazi u razvoju privrednih sistema visokorazvijenih zemalja u kojima će, uz proizvodnju i trgovinu materijalnim dobrima i klasičnim uslugama, najznačajniji rast imati područje trgovine idejama i izumima, pod us-lovom da se uspostavi pouzdan pravni okvir koji će to omogućiti. Sa aspekta bilansiranja i računovodstvenog tretmana, pouzdan pravni osnov predstavljaju međunarodni računovodstveni standardni i međunarodni standardi finansijskog izvještavanja, kojima se propisuje računovodstveni tretman nematerijalne imovine.

Međunarodnim računovodstvenim standardom 38 – Nematerijalna imovina, propisuje se računovodstveni tretman nematerijalne imovine kojom se nisu posebno bavili drugi računovodstveni standardi. Ovim standardom se zahtijeva priznavanje nematerijalne imovine ako i samo ako su zadovoljeni određeni kriterijumi. Standardom se definiše način odmjeravanja knjigovodstvene vrijednosti nematerijalne imovine i zahtijevaju se određena objelodanjivanja. Pored standarda, računovodstveni tretman nematerijalne imovine propisuje se i za-konskim i podzakonskim aktima, a koji su detaljno obrazloženi u ovom pristupnom radu.

Ključne riječi: nematerijalna imovina, bilansiranje, priznavanje, odmjeravanje, objavljivanje, procjena, obezvređenje.

AbstractModern economic theorists argue that there will be a new phase in the development of economic system of highly developed countries in which, along with production and trade of tangible assets and classic services, the most significant growth will occur in the trade of intangible assest, ideas and patents, provided that there is a reliable legal system that will enable it. Balancing and accounting treatment rely on dependable international acccountancy standards and international standards of financial reporting that regulate accounting treat-ment of intangible assests.

The International Accountancy Standard 38 – Intangible AssetsTInaANNestablishes the accounting treatment of intangible assets that has not been dealt with other accounting standards. The standard requires recognition of intangible assets if, and only if certain criteria are met. The standard also specifies how to measure the carrying amount of an intangible asset and requires certain disclosures. Apart from this standard, there are also some other laws and bylaws that regulate accounting treatment of intangible assets, which have been thoroughly discussed in this admission paper.

Keywords: intangible assets, balancing, recognition, measurement, disclosure, evaluation, impairment.

* Doktorand na Ekonomskom fakultetu u Banjaluci, e-mail: [email protected] ** Doktorand na Ekonomskom fakultetu u Banjaluci, e-mail: [email protected]*** Doktorand na Ekonomskom fakultetu u Banjaluci, e-mail: [email protected]

UDK 005.3:657.3 PREGLEDNI RADDOI: 10.7251/FIN1904049S


48

UVODJednom od najadekvatnijih definicija nematerijalne imovine sma-tra se definicija navedena u Međunarodnom računovodstvenom standardu 38 – Nematerijalna imovina, prema kojoj nematerijalna imovina predstavlja nemonetarnu imovinu bez fizičke suštine koja se može identifikovati. Nematerijalnu (nemonetarnu) imovinu čine resursi koji nisu fizički opipljivi, kao što su: naučno i tehničko znanje, projektovanje i implementacija novih procesa, licence, intelektual-na svojina, tržišno znanje i trgovačke marke (uključujući zaštitne znakove i izdavačke naslove). Uobičajeni primjeri nematerijalne imovine su kompjuterski softver, patenti, autorska prava, igrani filmovi, liste kupaca, hipotekarno-uslužna prava, dozvole za ribolov, uvozne kvote, franšize, odnosi prema kupcima ili dobavljačima, lojalnost kupaca, udio na tržištu i marketinška prava. Pojava ma-sovne dematerijalizacije različitih oblika imovine, poput intelektualne svojine iz oblasti tehničkih, prirodnih i društvenih nauka (grafika i grafički dizajn, muzika, film, književnost, naučna djela), a koja su se ranije „proizvodila“ isključivo u materijalnoj formi, predstavljaju veliki izazov za računovođe i računovodstvenu praksu, koja zajedno sa računovodstvenom teorijom treba da pronađe najadekvatniji način računovodstvenog tretmana prethodno navedenih oblika nematerijalne imovine. Problem istraživanja, odnosno pitanja na koja se kroz ovaj rad pokušalo ukazati odnose se na računovod-stvene politike koje se mogu primijeniti za potrebe priznavanja i vrednovanja različitih oblika nematerijalne imovine u finansijskim izvještajima. Istraživanjem sličnosti i razlika u primjeni računovod-stvenih politika koje se odnose na nematerijalnu imovinu, ukazalo se na specifičnosti u pogledu izbora računovodstvenih politika u različitim situacijama i okolnostima.

U cilju istraživanja izvršeni su prikupljanje, obrada, analiza i sinte-tizovanje informacija, što je podrazumijevalo proučavanje domaće i strane literature, zakonske i profesionalne regulative, pregledanje tematskih članaka i internet izvora koji obrađuju računovodstveni tretman nematerijalne imovine. Na osnovu obrade i analize informa-cija, dobijena je jasna slika o računovodstvenim politikama koje su dopuštene prema međunarodnim računovodstvenim standardima, međunarodnim standardima finansijskog izvještavanja i profesio-nalnom regulativom (zakonski, podzakonski i interni akti).

1. METODEIstraživanje je obavljeno upotrebom naučne metodologije, u okviru koje su korišćene sljedeće metode:

–– analiza i sinteza (prilikom identifikovanja korisnika finansijskih izvještaja preduzeća i njihovih informacionih potreba);

–– apstrakcija (prilikom opisa pretpostavki, pravila i načina evi-dentiranja nematerijalne imovine);

–– komparacija (prilikom upoređivanja zakonskih, podzakonskih, profesionalnih, računovodstvenih i revizorskih standarda i propisa); i

–– modeliranje (prilikom prikazivanja računovodstvenog tretmana za različite poslovne promjene).

Za potrebe istraživanja pristupilo se prikupljanju, obradi, analizi, sintetizovanju i prezentaciji informacija. Paralelno sa realizacijom navedenih postupaka, izvršeno je konsultovanje sa autorima iz

oblasti računovodstva, a sve u cilju utvrđivanja određenih oblasti koje je potrebno detaljno proučiti.

2. PREGLED LITERATURE2.1. Pretpostavke za priznavanje i klasifikaciju nematerijalne

imovine

Međunarodnim računovodstvenim standardom (u nastavku teksta: MRS) 1 − Prezentacija finansijskih izveštaja, definisano je da bi preduzeće,1 u svom bilansu stanja,2 kao odvojeno klasifikovane pozicije, trebalo da prikaže tekuća (obrtna) i stalna (dugoročna) sredstva. U skladu sa MRS 1, sredstvo treba klasifikovati (i prikazati) kao stalno ako ispunjava jedan od sljedećih kriterijuma:

–– ako se ne očekuje da će biti realizovano u toku normalnog poslovnog ciklusa pravnog lica,

–– ako se ne drži prvenstveno u cilju trgovanja,

–– ako se ne očekuje da će biti realizovano u okviru dvanaest mjeseci nakon dana bilansiranja, ili

–– ako se radi o gotovini ili ekvivalentima gotovine čija je potreba za izmirenje obaveza ograničena u periodu od najmanje dvanaest mjeseci nakon datuma bilansa stanja.

Materijalno ili nematerijalno sredstvo (imovina), kao element finan-sijskih izvještaja (bilansa stanja), priznaje se ukoliko zadovoljava:3

–– definiciju sredstva, koja podrazumijeva da postoji mogućnost identifikacije sredstva, da je sredstvo rezultat prošlih događaja, da je sredstvo kontrolisano od strane preduzeća i da se kori-šćenjem sredstva očekuje priliv budućih ekonomskih koristi; i

–– kriterijume za priznavanje, koji podrazumijevaju vjerovatnoću da će buduće ekonomske koristi priticati u preduzeće po osnovu upotrebe sredstva i da sredstvo ima cijenu ili vrijednost koja se može pouzdano izmjeriti.

Sa aspekta nematerijalne imovine, koja je predmet ovog istraživa-nja, ispunjavanje uslova o mogućnosti identifikacije neophodno je da bi se imovina mogla razlikovati od goodwilla. Imovina se može identifikovati ako je (Vujičić, 2014):

–– odvojiva, odnosno kada se može odvojiti ili odijeliti od preduzeća i prodati, prenijeti, licencirati, iznajmiti ili razmijeniti, pojedinačno ili zajedno sa povezanim ugovorom, prepoznatljivom imovinom ili obavezom, bez obzira na to da li preduzeće ima namjeru da to uradi; ili

–– nastala po osnovu ugovornih ili drugih zakonskih prava, bez obzira na to da li su ta prava prenosiva ili odvojiva od preduzeća ili od drugih prava i obaveza.

Kontrola nad sredstvom predstavlja sposobnost preduzeća da stekne buduće ekonomske koristi koje proizlaze iz sredstva i da ograniči pristup drugim preduzećima tim koristima. Ekonomske koristi podrazumijevaju koristi u obliku prihoda od prodaje proi-zvoda ili usluge, smanjenje troškova, ili druge koristi od imovine koju preduzeće koristi (MRS 38, paragraf 17). Vjerovatnoća priliva budućih ekonomskih koristi procjenjuje se rasuđivanjem preduzeća na osnovu razumnih prihvatljivih pretpostavki i raspoloživih dokaza

1 Za potrebe rada primijenjen je pojam preduzeće, dok se u profesionalnoj regulativi mogu pronaći i termini: entitet, (pravno) lice, subjekat, privredno društvo i drugi, a sve u zavisnosti od oblasti istraživanja i načina regulisanja.

2 Bilans stanja ili izvještaj o finansijskom položaju.3 Prema Konceptualnom okviru za finansijsko izvještavanje (paragraf 4.37), priznavanje je proces obuhvatanja u bilansu stanja ili bilansu uspjeha stavke koja ispunjava

definiciju nekog elementa i zadovoljava kriterijume priznavanja.


49

1. INTRODUCTIONOne of the most adequate definitions of intangible assets is the one stated in International Accountancy Standard 38 – Intangible Assets which defines intangible assets as identifiable non-monetary assets without physical substance. Intangible assets are resources that are not physical in nature like scientific and technical knowledge, design and implementation of new processes, licences, intelectual property, market knowledge and trade mark (including brand names and publishing titles). Common examples of items encompassed by these broad headings are computer softwares, patents, intellectual property, motion picture films, customer list, mortgage servicing rights, fishing licenses, import quotas, customer and supplier rela-tionship, franchise agreements, customer loyalty, market share and marketing rights. A massive increase in dematerialisation of different types of assets like intellectual property in technical and human sciences (graphics and graphic design, music, film literature, scien-tific papers) which have been previously „produced“ exclusively in a material form represents a huge challenge for accountants and accounting practice, which combined with accounting theory, should provide the most adequate ways of accounting treatment of the aforementioned types of intangible assets. The questions that have been raised in this paper refer to accounting polices that may apply to recognition and evaluation of different types of intagible assets in financial statements. Analysing similarities and dissimilarities in accounting policies we pointed to the specific qualities of different accounting policies in different circumstances.

For the purpose of this paper, we have gathered, processed and synthesised relevant data, consulted reference books, law and regulations governing accountancy, and checked scientific articles and internet sites that deal with this issue. Data analysis helped us create a clear image of accounting policies that are permitted by international accounting standards, international standards of financial reporting, and regulations governing accountancy (laws, bylaws and internal laws).

1. METHODSThe research was conducted using scientific methodology, using the following methods:

– analysis and synthesis (when identifying users of financial statements of companies and their information needs),

– abstraction (when describing assumptions, rules and methods of recording intangible assets),

– comparisons (when comparing legal, regulatory, professional, accounting and auditing standards and regulations), and

– modeling (when presenting accounting treatment for various business changes).

The purpose of the research was to collect, process, analyze, synthesize and present information. In parallel with the implemen-tation of these procedures, the authors were consulted in the field of accounting, with the aim of identifying certain areas that need to be studied in detail.

2. LITERATURE REVIEW2.1. Recognition and Classification of Intangible Assets

International Accountancy Standard 1 (IAS) – Presentation of Financial Statement outlines that an enterprise1 in its balance sheet2, should itemise current and non-current (long-term) assets separately. According to IAS 1, an asset is non-current if it meets one of the following criteria:

– if it is not expected to be realised in the normal course of business,

– if it is not held primarily for the purpose of trading,

– if it is not expected to be realised within 12 months after the reporting period,

– if it is cash or cash equivalent with restricted period of 12 months after the reporting period.

A tangible or intangible asset becomes an element of financial reporting (balance sheet) if it meets:3

–– the definition of the asset (it means that there is a possibility to identify it as the result of past events, that the asset is controlled by the enterprise, and that it is expected to provide future economic benefits); and

–– criteria for recognition, which implies that there is a possibi-lity that the item will provide future economic benefits to the enterprise and that the item has a cost or value that can be measured reliably.

In regard to intaginble assets, which are in the focus of this paper, meeting the condition of identification is necessary in order to draw a distinction between an asset and goodwill. An asset can be identified if (Vujičić, 2014):

–– it is separable, i.e. capable of being separated or divided from the enterprise and sold, transferred, licensed, rented or exchanged, either individaully or along with the related contract, or identifiable assest or liability regardless of whether the en-terprise wants to do it; or

–– it arises from contractual or other legal rights regardless of whether those rights are tranferable or separable from the enterprise or other rights and obligations.

Control over an item is related to the capability of the enterprise to obtain future economic benefit from the asset and to prevent other enterprises from obtaining that benefit. Economic benefits are benefits flowing from revenue from the sale of products or services, or cost savings or other benefits resulting from the use of the asset by the enterprise (IAS 38, paragraph 17). The probability of expec-ted future economic benefits is estimated by management’s best estimate through reasonable and supportable assumptions that will exist over the useful life of the asset (IAS 38, paragraph 22 and 23).

2.2. The Term and the Forms of Intangible Assets

An intangible asset is an identifiable non-monetary asset without physical substance (IAS 38, paragraph 8). Common examples of intangible assets are computer softwares, patents, copyrights, motion picture films, customer list, mortgage servicing rights, fishing licenses, import quotas, customer and supplier relationship,

1 In this paper we use the term “enterprise“. However, in professional regulations the terms like „an entity“, „a, business“ are also found depending on the field of research and regulation.

2 Balance sheet or Statement of Financial position.3 Prema Konceptualnom okviru za finansijsko izvještavanje (paragraf 4.37), priznavanje je proces obuhvatanja u bilansu stanja ili bilansu uspjeha stavke koja ispunjava

definiciju nekog elementa i zadovoljava kriterijume priznavanja.


50

koji će postojati tokom korisnog vijeka sredstva (MRS 38, paragraf 22 i paragraf 23).

2.2. Pojam i oblici nematerijalne imovine

Nematerijalna imovina je nemonetarna imovina bez fizičke suštine koja se može identifikovati (MRS 38, paragraf 8). Uobičajeni oblici nematerijalne imovine su kompjuterski softveri, patenti, autorska prava, igrani filmovi, liste kupaca, hipotekarno-uslužna prava, do-zvole za ribolov, uvozne kvote, franšize, odnosi prema kupcima i/ili dobavljačima, lojalnost kupaca, učešće na tržištu i marketinška prava. Svi navedeni oblici nematerijalne imovine ne mogu zado-voljavati definiciju nematerijalne imovine, što znači da pojedine oblike nematerijalne imovine nije moguće identifikovati, kontrolisati i utvrditi postojanje buduće ekonomske koristi. Prema MRS 38, uko-liko nematerijalna imovina ne zadovoljava definiciju nematerijalne imovine, izdaci njenog sticanja ili internog generisanja priznaju se kao rashod kada nastanu. Međutim, ako je nematerijalna imovina stečena u poslovnoj kombinaciji, ona čini dio goodwilla priznatog na datum sticanja (pogledati: MRS 38, paragraf 68).

Računovodstveni tretman nematerijalne imovine propisuje se u MRS 38 i drugim standardima navedenim u ovom radu. Standard 38 zahtijeva da preduzeće prizna nematerijalnu imovinu ako i samo ako su zadovoljeni ranije navedeni kriterijumi. Ovim standardom se takođe definiše način odmjeravanja knjigovodstvene vrijednosti nematerijalne imovine i zahtijevaju se određena objelodanjivanja o nematerijalnoj imovini.

Pored Međunarodnih računovodstvenih standarda, propisi koji se u smislu Zakona o računovodstvu i reviziji Republike Srpske4 primjenjuju na nematerijalnu imovinu, kao dio ukupne imovine, jesu Međunarodni standardi finansijskog izvještavanja (IFRS), Međunarodni standard finansijskog izvještavanja za male i srednje entitete (IFRS for SMEs), Međunarodne standarde revizije (ISA), Međunarodne računovodstvene standarde za javni sektor (IPSAS), Međunarodne standarde vrednovanja (IVS), Međunarodne standar-

de za profesionalnu praksu interne revizije, Konceptualni okvir za finansijsko izvještavanje, Kodeks etike za profesionalne računovođe i prateća uputstva, objašnjenja i smjernice koje donosi Odbor za međunarodne računovodstvene standarde (IASB) i sva prateća uput-stva, objašnjenja i smjernice koje donosi Međunarodna federacija računovođa (IFAC).

Pored zakonske regulative i smjernica datih u ranije navedenim propisima, računovodstveni tretman nematerijalne imovine definisan je podzakonskom regulativom i internim aktima preduzeća. Jedan od najvažnijih podzakonskih propisa je Pravilnik o kontnom okviru i sadržini računa u kontnom okviru za privredna društva, zadruge, druga pravna lica i preduzetnike,5 kojim se propisuje Kontni okvir i sadržina računa u Kontnom okviru za privredna društva, zadruge, druga pravna lica i preduzetnike koji, u skladu sa Zakonom, poslovne knjige vode po sistemu dvojnog knjigovodstva.

Pravilnikom je određeno da kontni okvir, u okviru klase 0 – Stalna sredstva, obuhvata sljedeće grupe računa:

–– 01 – Nematerijalna imovina;

–– 02 – Nekretnine, postrojenja, oprema i investicione nekretnine;

–– 03 – Biološka sredstva i sredstva kulture;

–– 04 – Dugoročni finansijski plasmani i

–– 05 – Odložena poreska sredstva.

Pravilnikom je definisano da se na računima grupe 01 – Nemateri-jalna imovina iskazuju ulaganja u određeno nematerijalno sredstvo bez fizičkog sadržaja, koje služi za proizvodnju ili isporuku robe ili usluga, za iznajmljivanje drugim licima ili se koristi u administrativne svrhe. Nematerijalna imovina priznaje se i vrednuje u skladu sa MRS 38, MRS 36 – Umanjenje vrijednosti imovine, MSFI 6 − Istraživanje i procjenjivanje mineralnih resursa, i drugim relevantnim MRS i MSFI. U narednoj tabeli prikazana je struktura nematerijalne imovine i računi na koje se knjiže (priznaju) elementi strukture.

4 Izvor: član 2. Zakona o računovodstvu i reviziji Republike Srpske („Službeni glasnik Republike Srpske“ br. 94/15).5 „Službeni glasnik Republike Srpske“ br. 106/15.

Tabela 1. Sadržina (struktura) grupe računa 01 – Nematerijalna imovina.

Broj računa Naziv računa OPIS

010 Ulaganja u razvoj

Evidentiraju se ulaganja u razvoj čiji se efekti očekuju u periodu dužem od jedne godine, s tim da se pod razvojem podrazumijeva primjena rezultata istraživanja ili drugog znanja radi proizvodnje novih, značajnije poboljšanih materijala, uređaja, proizvoda, procesa, sistema ili usluga prije pristupanja komercijalnoj proizvodnji ili korišćenju.

011Koncesije, patenti, licence i ostala prava

Evidentiraju se ulaganja u nematerijalna prava koja se priznaju u skladu sa MRS 38.

012 GoodwillEvidentira se, na datum sticanja, svaki višak nabavne vrijednosti u odnosu na interes sti-caoca u fer vrijednosti stečenih identifikovanih sredstava i obaveza na datum transakcije razmjene po osnovu poslovnih kombinacija, u skladu sa MSFI 3.

014Ostala nematerijalna sredstva

Evidentiraju se izdaci za sticanje ostalih nematerijalnih sredstava koja se priznaju u skladu sa MRS 38.

015Nematerijalna sred-stva u pripremi

Evidentiraju se svi oblici nematerijalnih sredstava koji se priznaju u skladu sa MRS odnosno MSFI, od dana ulaganja do dana početka korišćenja.

016Avansi za nemateri-jalna sredstva

Evidentiraju se dati avansi za sticanje svih oblika nematerijalnih sredstava.

019Ispravka vrijednosti nematerijalnih sred-stava

Evidentira se obračunata amortizacija, troškovi iscrpljivanja prirodnih bogatstava koji se knjiže na teret računa 540 − Troškovi amortizacije, kao i razlika između niže fer i knjigovodstvene vrijednosti, koja se knjiži na teret računa 580 − Obezvređenje nematerijalnih sredstava.

Izvor: član 3. Pravilnika o kontnom okviru i sadržini računa u kontnom okviru za privredna društva, zadruge, druga pravna lica i predu-zetnike („Službeni glasnik Republike Srpske“ br. 106/15).


51

4 Reference: Article 2, The Law of Accountancy and Auditing of The Republic of Srpska (Bulletin no. 94/15)5 Bulletin no. 106/15, The Republic of Srpska.

franchise agreements, customer loyalty, market share and marketing rights. The aforementioned forms of intangible assets cannot satisfy the definition of intangible assets, which further implies that it is not possible to identify and control some of them and predict future economic benefit. According to IAS 38, if an item does not meet the definition of an intangible asset, the expenditure to acquire it or generate it internally is recognised as an expense at the moment when it is incurred. However, if the item is acquired in a business combination it forms part of goodwill at the acquisition date (IAS 38, paragraph 58).

Accounting treatment of intangible assets is prescribed by IAS 38 and by other standards mentioned in this paper. Standard 38 requires from the enterprise to recognise intangible assets if, and only if the previous criteria have been satisfied. This standard also defines the value of intangible assets and requires certain disclo-sures of intangible assets.

Besides The International Accounting Standards, other regulations that are in accordance with the Law of Accountancy and Auditing of The Republic of Srpska4 and applied to intangible assets as part of total assets are: The International Financial Reporting Standards (IFRS), The International Financial Reporting Standards for Small and Medium-Sized Entities (IFRS for SMEs), The International Stan-dards of Auditing (ISA), The International Public Sector Accounting Standards (IPSAS), The International Valuation Standards (IVS), The International Standards for the Professional Practice of Internal Auditing, The Conceptual Framework for Financial Reporting, The International Code of Ethics for Professional Accountants and related instructions and guidelines issued by The International Accounting Standards Board (IASB), guidelines issued by The International Federation of Accountants (IFAC).

Apart from law regulation and guidelines issued in the aforemen-tioned regulations, accounting treatment of intangible assets is also defined by bylaws and internal regulations of the enterprise. One of the most important subsidiary legislation is The Rulebook of the chart of accounts and content of accounts within the chart for business entities, other legal subject and entrepreneurs5 that regulates chart of accounts and content of accounts within the chart for business entities, other legal subject and entrepreneurs who have their books kept using double-entry system of bookkeeping.

The Rulebook determines that the chart of accounts, in class 0 – Non-current assets, shall comprise the following groups of accounts:

– 01 – Intangible asssets

– 02 – Property, Machinery, Equipment and Investment in Immovable Property

– 03 – Biological and Cultural Assets

– 04 – Long-term Financial Placements

– 05 – Deferred Tax Assets

The Rulebook stipulates that the accounts of group 01- Intangible assets record the investements in an intangible asset without physi-cal substance held for use in the production, supply of goods or services, for rental to others, for administrative purposes. Intangible assets are recognised and valued in accordance with IAS 38, IAS 36—Impairment of Assets ISFR 6 – Exploration for and Evaluation of Mineral resources and other relevant IASs and ISFRs. The table below shows the structure of intangible assets and accounts onto which the elements of the structure shall be recorded.

Table 1. Structure of acccount group 01-Intangible assets

No Account DESCRIPTION

010Investment in Devel-opment

Investment in Development is recorded if the results are expected to occur in the period of time which is not longer than a year. The development means the implementation of the results of re-search or other knowledge with the aim of producing new, significantly improved materials, appli-ances, products, processes, systems or services before their commercial production or use.

011Concessions, Pat-ents, Licences and Other Rights

The investments in intangible rights that are recognised in accordance with IAS 38.

012 GoodwillEvery surplus of acquisition value with the respect of the interest of acquiree in fair value of previ-ously intentified means and liabilities at the date of transanction exchange on the basis of busi-ness combination in accordance with IFRS 3.

014Other Intangible As-sets

Expenditures for acquiring other intangible assets that are recognised in accordance with IAS 38.

015Intangible Assets in Preparation

All forms of intangible assets recognised in accordance with IAS i.e. ISFR from the acquisiton date to the date of use.

016Prepayment of Intan-gible Assets

Prepaid payments for acquisition of all forms of intangible assets.

019 ImpairmentCalculated amortization, costs of exploitation of natural resources that are recorded on the ac-count 540 – Amortization costs, and the difference between lower fair and carrying value that is recorded on the account 580 - Impairment of intangible assets

Reference: Article 3, The Rulebook of the chart of accounts and content of accounts within the chart for business entities, other legal subject and entrepreneurs (The Republic of Srpska, Bulletin no. 106/15).


52

Pored navedenog, gubitak po osnovu obezvređenja nematerijalnih sredstava knjiži se, u zavisnosti od procijenjenog preostalog korisnog vijeka upotrebe, vrijednosnim usklađivanjem analitičkih računa nabavne vrijednosti i ispravke vrijednosti, a na teret računa 580 − Obezvređenje nematerijalnih sredstava, odnosno na teret ras-položivih revalorizacionih rezervi na računu 330 – Revalorizacione rezerve po osnovu revalorizacije stalnih sredstava bez dugoročnih finansijskih plasmana, ako su prethodno formirane za konkretno nematerijalno sredstvo.

Navedeni Pravilnik preduzeća koriste kao osnovu prilikom kreiranja detaljnog kontnog plana koji se propisuje opštim aktom pravnog lica, odnosno preduzetnika, a koji je usklađen sa propisanim odgovarajućim kontnim okvirom. Pored detaljnog kontnog plana, preduzeća donose i opšte akte kojima se uređuju pitanja od značaja za uspostavljanje i funkcionisanje sistema knjigovodstva

i računovodstva. Pod opštim aktom podrazumijevaju se pravilnik o računovodstvu i računovodstvenim politikama i sva druga akta kojima uprava preduzeća, u skladu sa zakonskim i profesionalnim pravilima, uređuje pitanja od značaja za uspostavljanje i funkcionisa-nje sistema knjigovodstva i računovodstva – u konkretnom slučaju, pitanja u vezi sa bilansiranjem nematerijalne imovine (izvor: član 7. Zakona o računovodstvu i reviziji Republike Srpske, „Službeni glasnik Republike Srpske“ br. 94/15).

Za bilansiranje i računovodstveni tretman nematerijalne imovine primjenjuje se MRS 38, izuzev nematerijalne imovine koja se nalazi u djelokrugu drugih standarda (MRS 38, paragraf 2). U cilju objedinjavanja regulative kojom se računovodstveno obuhvata nematerijalna imovina izvršena je analiza svih standarda, te je utvrđeno da se nematerijalna imovina računovodstveno obuhvata u više od 20 standarda i tumačenja navedenih u narednoj tabeli.

Tabela 2. Propisi kojima se reguliše obuhvatanje i prezentacija nematerijalna imovine.

Standard/tumačenje Naziv

MRS 1 Prezentacija finansijskih izvještajaMRS 7 Izvještaji o tokovima gotovineMRS 8 Računovodstvene politike, promjene računovodstvenih procjena i greškeMRS 12 Porezi na dobitMRS 17 LizingMRS 19 Primanja zaposlenihMRS 21 Efekti promjene deviznih kursevaMRS 23 Troškovi pozajmljivanjaMRS 34 Periodično finansijsko izvještavanjeMRS 36 Umanjenje vrijednosti imovineMRS 38 Nematerijalna ulaganjaMSFI 2 Plaćanje akcijamaMSFI 3 Poslovne kombinacijeMSFI 4 Ugovori o osiguranjuMSFI 5 Stalna imovina koja se drži za prodaju i prestanak poslovanjaMSFI 6 Istraživanje i procjenjivanje mineralnih resursa

MSFI 13 Odmjeravanje fer vrijednostiTumačenje SIC 29 Ugovori o koncesiji za pružanje uslugaTumačenje SIC 32 Nematerijalna imovina – troškovi web-straniceIFRIC tumačenje 4 Određivanje da li ugovor sadrži elemente lizinga

IFRIC tumačenje 12 Ugovori o koncesiji za pružanje uslugaIFRIC tumačenje 20 Troškovi uklanjanja otkrivke u proizvodnoj fazi površinskog kopa

Na osnovu uvida u prethodnu tabelu, jasno je da se nematerijalna imovina ne obuhvata samo u okviru MRS 38, već i drugim stan-dardima i tumačenjima koji se direktno ili indirektno odnose na nematerijalnu imovinu. Pored navedenih, računovodstveni tretman nematerijalne imovine bliže se uređuje internim aktima preduzeća, kao što je Pravilnik o računovodstvu i računovodstvenim politikama. Postojanjem navedenih standarda, ali i druge zakonske i podza-konske regulative, stvorene su pretpostavke za računovodstveno obuhvatanje nematerijalne imovine, a koja u posljednje vrijeme ima sve veći značaj (u razvijenim zemljama).

2.3. Inicijalno i naknadno vrednovanje nematerijalne imovine

Pravilnikom o računovodstvu i računovodstvenim politikama, svako preduzeće definiše svoj izbor računovodstvene politike (načela, pra-vila i prakse) koje primjenjuje prilikom računovodstvenog tretmana

poslovnih promjena koje nastaju prilikom vršenja djelatnosti. Svako preduzeće koje je obveznik primjene Zakona o računovodstvu i revi-ziji, propisuje sopstvenu računovodstvenu politiku priznavanja, vred-novanja i objelodanjivanja nematerijalne imovine. Računovodstvene politike koje su direktno ili indirektno u vezi s računovodstvenim tretmanom nematerijalne imovine, kao specifični principi, osnove, konvencije, pravila i prakse koje preduzeće primjenjuje prilikom sastavljanja i prezentacije finansijskih izvještaja, navedene su u nastavku (MRS 8, paragraf 5).

2.3.1. Inicijalno vrednovanje nematerijalnih sredstava

Nematerijalna imovina može se pribaviti zasebnim sticanjem, sti-canjem kroz poslovnu kombinaciju, uz državnu pomoć, razmjenom, ili se može interno generisati.


53

Apart from the aforementioned, loss based on the impairment of intangible assets is recorded, in dependence of the estimated re-maining useful life, by evaluating coordination of analytical costs of acquisition value and impaired value, on account 580 – Impairment of intangible assets, i.e. on available revaluation reseve on account 330 – Revaluation reserve on the basis of evaluation of non-current assets without long-term finacial placements if they have been previously formed for a specific intangible asset.

The Rulebook is used by enterprises as the basis for creating account plan which is prescribed by general act of legal subject, i.e. entrepreneur and which is coordinated with relevant chart of accounts.

Except for precisely itemised account plan enterprises bring general legal acts that regulate the issues significant for establishing and

maintaining systems of bookkeeping and accounting. This general act, which comprises The Rulebook of Accountancy and Accoun-ting Policies and all other acts used by the management of the enterprise in accordance with legal and professional regulations, regulates the issues of importanace for establishing and maintaining systems of bookkeeping and accounting – in this particular case the issues related to balancing intangible assets (Reference: Article 7, The Law of Accountancy and Auditing (Bulletin, no. 94/15, The Republic of Srpska).

Balancing and accounting treatment of intangible assets, with the exception of those that are within the scope of other standards, are regulated by IAS 38 (IAS 38, paragraph 2). In order to sum all regulations concerning intangible assets we have analysed and illustrated (in the table below) over 20 standards appliable to intangible assets.

Table 2. Accounting regulations appliable to intangible assets

Standard/Interpretation Entitled

IAS 1 Presentation of Financial Statements

IAS 7 Statement of Cash Flows

IAS 8 Accounting Policies, Changes in Accounting Estimates and Errors

IAS 12 Income Taxes

IAS 17 Leasing

IAS 19 Employee Benefit

IAS 21 The Effects of Changes in Foreign Exchange Rates

IAS 23 Borrowing Costs

IAS 34 Interim Financial Reporting

IAS 36 Impairment of Assets

IAS 38 Intangible Assets

IFRS 2 Share-based payment

IFRS 3 Business Combinations

IFRS 4 Insurance Contracts

IFRS 5 Non-current Assets held for Sale and Discontinued Operations

IFRS 6 Exploration for and Evaluation of Mineral Resources

IFRS 13 Fair Value Measurement

Interpretation SIC 29 Service Concession Arrangements:

Interpretation SIC 32 Intangible Assets: Website Costs

IFRIC interpetation 4 Determining whether an Arrangement contains a Lease

IFRIC interpetation 12 Service Concession Arrangements

IFRIC interpetation 20 Stripping Costs in the Production Phase of a Surface Mine

As the table shows, intangible assets are not exclusively dealt within IAS 38, but also within other standards and interpretations which regard them directly or indirectly. Apart from the regulations stated in the table, accounting treatment of intangible assets is closely regulated by internal regulations of the enterprise such as The Ru-lebook of Accountancy and Accounting Policies. All those standards, along with law and bylaw regulations, establish presumptions of accounting treatment of intangible assets which have recently acquired broader significance (in developed countries).

2.3. Initial and subsequent valuation of intangible assets

According to The Rulebook of Accountancy and Accounting Policies, every enterprise defines its choice of accounting policy that is to

be followed during accounting treatment of business changes. Every enterprise that is obliged to apply The Law of Accountancy and Auditing prescribes its own accounting policy of recognition, estimation and disclosure of intangible assets. Accounting policies that are directly or indirectly related to accounting treatment as specific principles, bases, conventions, rules and practices applied by an enterprise in preparing and presenting financial statements are stated in the next subchapter (IAS 8, paragraph 5).

2.3.1. Initial Valuation of Intangible Assets

Intangible assets can be acquired by a separate acquisition, in a business combination, by way of a government grant, by exchange or they can be internally generated.


54

Tabela 3. Način sticanja i vrednovanja nematerijalne imovine

Način sticanja Način vrednovanja

Zasebno sticanje Nabavna vrijednost

Poslovna kombinacija Fer vrijednost

Pomoć državnog organaFer vrijednost ili nominalna vrijednost uvećana za izdatke za pripremu nematerijalne imovine za upotrebu

Razmjena Fer vrijednost

Interno generisanjea) za fazu istraživanja – rashod periodab) za fazu razvoja – priznaje se kao nematerijalna imovina ukoliko su ispunjeni određeni uslovi

Izvor: MRS 38 – Nematerijalna imovina, paragrafi 25–64.

U zavisnosti od načina i oblika sticanja, nematerijalna imovina može se početno vrednovati po nabavnoj, fer, te nominalnoj vrijednosti uvećanoj za izdatke za pripremu imovine za upotrebu, dok se u slučaju internog generisanja nematerijalna imovina početno vrednuje kao rashod perioda ili se priznaje kao sredstvo.

2.3.1.1. Zasebno sticanje nematerijalne imovine

Prilikom zasebnog sticanja nematerijalne imovine uobičajeno je da cijena koju preduzeće plaća (za sticanje) odražava očekivanja u vezi sa vjerovatnoćom da će se buduće ekonomske koristi (sadržane u imovini) uliti u preduzeće. Preduzeće koje je steklo nematerijalnu imovinu očekuje priliv ekonomskih koristi čak i ako su vrijeme ili iznos priliva neizvjesni, te se kriterijum priznavanja (u vezi sa

vjerovatnoćom priliva ekonomskih koristi) uvijek smatra ispunjenim za zasebno stečenu nematerijalnu imovinu.

Nabavna vrijednost zasebno stečene nematerijalne imovine se obično može pouzdano odmjeriti, posebno kada se naknada za kupovinu vrši u obliku gotovine ili drugih monetarnih sredstava. Paragrafom 27 MRS 38 definisano je da nabavnu vrijednost (cijenu koštanja) zasebno stečene nematerijalne imovine čine (a) nabavne cijene, uključujući uvozne carine i porez po osnovu prometa koji se ne refundira, nakon odbitka trgovinskih popusta i rabata i (b) bilo kakvih direktno pripisivih troškova pripreme imovine namijenjene za upotrebu.

U narednoj tabeli prikazani su primjeri direktno pripisivih troškova i primjeri izdataka koji ne čine dio nabavne vrijednosti.

Tabela 4. Direktno pripisivi troškovi i izdaci koji ne čine dio nabavne vrijednosti

Primjeri direktno pripisivih troškova Primjeri izdataka koji ne čine dio nabavne vrijednosti

Troškovi primanja zaposlenih (definisanih u MRS 19) nastalih direktno u procesu dovođenja imovine u radno stanje.

Troškovi uvođenja novog proizvoda ili usluge (uključujući troškove reklamiranja i promovisanja).

Profesionalne naknade nastale direktno u procesu dovođenja imovine u radno stanje.

Troškovi vođenja poslova na novoj lokaciji ili sa novom grupom kupaca (uključujući troškove obuke osoblja).

Troškovi testiranja pravilnog funkcionisanja imovine. Administrativni i drugi opšti režijski troškovi.

Izvor: MRS 38 – Nematerijalna imovina, paragrafi 28 i 29.

Priznavanje troškova u knjigovodstvenoj vrijednosti nematerijalne imovine prestaje kada se imovina nalazi u stanju potrebnom da bi mogla da funkcioniše na način koji je preduzeće predvidjelo. Stoga, troškovi koji nastanu tokom korišćenja ili ponovnog raspoređivanja nematerijalne imovine ne uključuju se u knjigovodstvenu vrijednost navedene imovine. Tako, na primjer, u knjigovodstvenu vrijednost nematerijalne imovine ne mogu biti uključeni (MRS 38, paragraf 30):

–– troškovi koji nastaju kada imovina (koja može da funkcioniše na način koji je predvidjelo preduzeće) tek treba da se stavi u upotrebu i

–– početni gubici poslovanja (kao što su gubici nastali u vrijeme rasta tražnje za proizvodima te imovine).

Pojedine (sporedne) aktivnosti preduzeća nastaju u vezi s razvojem nematerijalne imovine, ali nisu neophodne da bi se nematerijalna imovina dovela u stanje neophodno za funkcionisanje na predviđeni način. Sporedne aktivnosti mogu se javiti prije ili u toku aktivnosti razvoja. Pošto sporedne aktivnosti nisu neophodne da bi se ne-materijalna imovina dovela u stanje neophodno za funkcionisanje, prihod i povezani rashodi sporednih aktivnosti priznaju se odmah, uključuju ih u odgovarajuće klasifikacije prihoda ili rashoda.

2.3.1.2. Poslovna kombinacija

Ukoliko je nematerijalna imovina stečena u poslovnoj kombinaciji, MSFI 3 − Poslovne kombinacije propisuje da je nabavna vrijednost

te nematerijalne imovine njena fer vrijednost na datum sticanja. Fer vrijednost odražava očekivanja tržišnih učesnika na datum sticanja, u vezi sa vjerovatnoćom da će se očekivane buduće ekonomske koristi (sadržane u imovini) uliti u preduzeće. Preduzeće očekuje priliv ekonomskih koristi čak iako su vrijeme ili iznos priliva ne-izvjesni. Stoga se kriterijum priznavanja (u vezi s vjerovatnoćom priliva budućih ekonomskih koristi) uvijek smatra ispunjenim za nematerijalnu imovinu stečenu u poslovnim kombinacijama. Pored navedenog, ukoliko je nematerijalna imovina stečena u poslovnoj kombinaciji odvojiva, ili nastaje kao rezultat ugovornih ili drugih zakonskih prava, postoji dovoljno informacija za pouzdano odmjera-vanje fer vrijednosti te imovine, te se uvijek smatra da je kriterijum pouzdanog odmjeravanja zadovoljen.

Poslovne kombinacije stvaraju mogućnost za priznavanje goodwilla kao oblika nematerijalne imovine, koji se priznaje jedino prilikom realizacije poslovne kombinacije. Potreba za odvojenim priznava-njem nematerijalne imovine (koja nije bila priznata kod sticaoca) i goodwilla iz poslovne kombinacije, proističe iz različitog naknadnog vrednovanja ove dvije vrste nematerijalne imovine i odvojenog upravljanja (Škarić Jovanović i Spasić, 2012, str. 103). Ukoliko je nematerijalna imovina stečena u poslovnoj kombinaciji, a njena fer vrijednost može se utvrditi, ovakva imovina se priznaje odvojeno od goodwilla.

Goodwill priznaje sticalac u svojim finansijskim izvještajima, a vrijednost se utvrđuje kao iznos pozitivne razlike troška poslovne


55

Table 3. Ways of Acquisition and Evaluation of Intangible Assets

Acquisition Value Separate acquisition Purchase priceBusiness combination Fair valueGovernment grant Fair value or nominal value plus expenses for preparation of intangible asset for use Exchange Fair value

Internal generationa) for a reseach phase – expenditure b) for a development phase – it is recognised as an asset if certain criteria have been met

Reference: IAS 38 – Intangible Assets, paragraphs 25 – 64Depending on the way of acquisition, intagible assets can be initi-ally valued by purchase price, by fair value, by nominal value plus expenses for preparation of intagible assets. In internal generation, an intangible asset is initially valued as expenditure period or it is recognised as an asset.

2.3.1.1. Separate Acquisition of Intangible Assets

Normally, the price an enterprise pays to acquire an intangible asset separately reflects the expectations about the probability that the expected future economic benefits embodied in the asset will flow to the enterprise. The enterprise that has acquired intangible assets expects future economic benefits even if there is uncertainty about the timing or the amount of the inflow. Therefore, the probability

recognition criterion is always considered to be satisfied for sepa-rately acquired intangible assets.

The cost of a separately acquired intangible asset can usually be measured reliably. This is particularly so when the purchase con-sideration is in the form of cash or other monetary assets. IAS 38 paragraph 27 specifies that the cost of a separately acquired intan-gible asset comprises (a) its purchase price, including import duties and nonrefundable purchase taxes, after deducting trade discounts and rebates and (b) any directly attributable cost of preparing the asset for its intended use.

The next table shows the examples of directly attributable costs and expenditures that are not part of the cost of an intangible asset.

Table 4. Directly attributable costs and expenditures that are not part of the cost of an intangible asset

Directly attributable costs Expenditures that are not part of the cost of an intangible asset

Costs of employee benefits (as defined in IAS 19) arising directly from bringing the asset to its working condition.

Costs of introducing a new product or service (including costs of ad-vertising and promotional activities).

Professional fees arising directly from bringing the asset to its working condition.

Costs of conducting business in a new location or with a new class of customer (including costs of staff training).

Costs of testing whether the asset is functioning properly. Administration and other general overhead costs.

Reference: IAS 38 – Intangible Assets, paragraph 28 and 29.

Recognition of costs in the carrying amount of an intangible asset ceases when the asset is in the condition necessary for it to be capable of operating in the manner intended by management. Therefore, costs incurred in using or redeploying an intangible asset are not included in the carrying amount of that asset. For example, the following costs are not included in the carrying amount of an intangible asset (IAS 38, paragraph 30):

–– costs incurred while an asset (capable of operating in the manner intended by management) is about to be brought into use; and

–– initial operating losses (such as those incurred while demand for the asset’s output builds up).

Some operations (incidental) are connected with the development of an intangible asset, but they are not considered to be necessary to bring the asset to the condition for it to be capable of operating in the manner intended by management. These operations may occur before or during the development activities. Because they are not necessary to bring an asset to the condition for it to be capable of operating in the manner intended by management, the income and related expenses of these incidental operations are recogni-sed immediately in profit or loss, and included in their respective classifications of income and expense.

2.3.1.2. Acquisition as Part of a Business Combination

If an intangible asset is acquired in a business combination, in accordance with IFRS 3- Business combination, the cost of that

intangible asset is its fair value at the acquisition date. The fair value of an intangible asset reflects market expectations about the probability that the future economic benefits embodied in the asset will flow to the enterprise. The enterprise expects flow of economic benefits even if the time and the amount of flow are uncertain. Therefore, the probability recognition criterion (in connection with probability of future economic benefits) is always considered to be satisfied for intangible assets acquired in business combinations.

If an intangible asset acquired in a business combination is sepa-rable, or if it results from legal or other contractual rights, there are enough information to measure reliably fair value of the asset, and it is always considered that the criterion for reliable measurement is met.

Business combinations enable recognition of goodwill as a form of an intangible asset only when it realised in a business combination. A need for a separate recognition of intangible assets (which has not been recognised by the acquiree) and goodwill from a busine-ss combination arise from different subsequent measurement of two different forms of intagible assets and separate management (Škarić-Jovanović – Spasić, 2012, pp. 103). If an intangible asset is acquired in a business combination, its fair value can be measured, and such an asset is recognised separately from goodwill.

Goodwill is recognised by the acquiree in his financial statements and its value is measured as an amount of positive difference between expenses of a business combination and fair value of assets, liabilities and potential liabilities that can be identified in a


56

kombinacije i fer vrijednosti sredstava, obaveza i potencijalnih obaveza koje se mogu identifikovati u poslovnoj kombinaciji. Ako se fer vrijednost ne može pouzdano utvrditi, nematerijalna imovina se priznaje po knjigovodstvenoj vrijednosti. Pošto fer vrijednost odražava tržišna očekivanja u vezi sa vjerovatnoćom priliva budućih ekonomskih koristi, kriterijum vjerovatnoće priliva ekonomskih ko-risti uvijek se smatra ispunjenim za nematerijalnu imovinu stečenu u poslovnoj kombinaciji.

U skladu sa MRS 38 i MSFI 3, sticalac na datum sticanja priznaje zasebno od goodwilla nematerijalnu imovinu stečenog preduzeća, bez obzira na to da li je stečena imovina bila priznata u preduzeću prije poslovne kombinacije. To znači da sticalac priznaje kao imo-vinu, zasebno od goodwilla, projekat istraživanja i razvoja stečenog preduzeća, ukoliko taj projekat ispunjava definiciju nematerijalne imovine. Projekat istraživanja i razvoja stečenog preduzeća zadovo-ljava definiciju nematerijalne imovine kada (MRS 38, paragraf 34):

–– zadovoljava definiciju imovine i

–– može da se identifikuje, odnosno odvoji ili proističe iz ugovornih ili drugih zakonskih prava.

Ako je nematerijalna imovina stečena u poslovnoj kombinaciji od-vojiva ili nastaje kao rezultat ugovornih ili drugih zakonskih prava, postoji dovoljno informacija za pouzdano odmjeravanje fer vrijednosti te imovine. Nematerijalna imovina stečena u poslovnoj kombinaciji može biti odvojiva jedino zajedno sa povezanim ugovorom, imovinom (koja se može utvrditi) ili obavezom. U takvim slučajevima, sticalac priznaje nematerijalnu imovinu zasebno od goodwilla, ali zajedno sa povezanom stavkom.

U skladu sa MRS 38, sticalac može da prizna grupu komplementarne nematerijalne imovine kao jedno sredstvo. Prilikom sticanja grupe komplementarne nematerijalne imovine, sticalac može da prizna grupu kao jedno sredstvo, pod uslovom da pojedinačna sredstva u grupi imaju sličan korisni vijek. Slično tome, termini „zaštitni znak” i ,,robna marka“ često se koriste kao sinonimi za trgovačke i druge marke. Međutim, robna marka je opšti marketinški termin koji se najčešće koristi za označavanje grupe komplementarnih sredstava, kao što je trgovačka marka (ili uslužna marka) i sa njom povezano trgovačko ime, formule, recepti i tehnološka ekspertiza.

2.3.1.3. Državna davanja

Pored pribavljanja nematerijalne imovine kroz zasebno sticanje i sticanje kroz poslovnu kombinaciju, nematerijalna imovina može se steći besplatno, uz pomoć državnog davanja. To se može desiti kada država transferiše ili dodjeljuje preduzeću nematerijalnu imo-vinu kao što su prava za aerodromske piste, licence za rad radio ili televizijskih stanica, uvozne dozvole ili kvote ili prava na pristup drugim ograničenim resursima.

U skladu sa MRS 20 – Računovodstvo državnih davanja, imovina stečena kroz državno davanje početno se priznaje po fer vrijednosti ili nominalnoj vrijednosti uvećanoj za bilo kakve izdatke koji se mogu pripisati pripremi nematerijalne imovine za njenu dalju upotrebu.

2.3.1.4. Razmjena

Jedan ili više oblika nematerijalne imovine može se steći u zamjenu za nemonetarno sredstvo (sredstva) ili za kombinaciju monetarnih i nemonetarnih sredstava. Ukoliko se nematerijalna imovina stiče kroz razmjenu, ista se priznaje po fer vrijednosti ako su ispunjeni uslovi da transakcija razmjene ima komercijalnu suštinu, ili ako se fer vrijednost dobijene ili ustupljene imovine može pouzdano izmjeriti. Ako nisu ispunjeni ovi uslovi, onda se imovina priznaje po nabavnoj vrijednosti. Stečena imovina se odmjerava na ovaj način čak i ako preduzeće ne može odmah prestati da priznaje ustupljenu imovinu.

Ukoliko se stečena imovina ne odmjerava po fer vrijednosti, njena nabavna vrijednost se odmjerava po knjigovodstvenoj vrijednosti ustupljene imovine.

Prilikom razmjene, preduzeće utvrđuje da li transakcija ima ko-mercijalnu suštinu razmatranjem stepena u kojem se očekuje da će njegovi budući tokovi gotovine da se promijene kao rezultat transakcije. Transakcija razmjene ima komercijalnu suštinu ako (MRS 38, paragraf 46):

1. se struktura (npr. rizik, vrijeme i iznos) tokova gotovine u vezi sa primljenom imovinom razlikuje od strukture tokova gotovine u vezi sa transferisanom imovinom; ili

2. kao rezultat razmjene dođe do izmjene specifične vrijednosti preduzeća za onaj dio poslovanja preduzeća na koji utiče transakcija; i

3. je razlika pod 1. ili 2. značajna u odnosu na fer vrijednost razmijenjenih sredstava.

Pored utvrđivanja komercijalne suštine, drugi uslov priznavanja nematerijalne je pouzdano utvrđivanje fer vrijednosti. Fer vrijednost nematerijalne imovine može se pouzdano odmjeriti ukoliko: (a) promjenljivost opsega razumnih odmjeravanja fer vrijednosti nije značajna za tu imovinu ili (b) vjerovatnoća različitih procjena u okviru ovog opsega može se ocijeniti u razumnoj mjeri i koristiti pri odmje-ravanju fer vrijednosti (MRS 38, paragraf 47). Ukoliko je preduzeće u mogućnosti da pouzdano odmjeri fer vrijednost bilo primljene ili ustupljene imovine, tada se za odmjeravanje nabavne vrijednosti koristi fer vrijednost ustupljene imovine osim u slučajevima kada je fer vrijednost primljene imovine više očigledna.

2.3.1.5. Interno generisanje

Pored navedenih oblika sticanja, nematerijalna imovina može se steći internim generisanjem. Prilikom procjene o tome da li interno generisana imovina ispunjava uslove za priznavanje, preduzeće klasifikuje generisanje imovine na fazu (MRS 38, paragraf 52):

a) istraživanja i

b) razvoja.

Ukoliko preduzeće ne može napraviti razliku između faze istraživanja i faze razvoja internog projekta za kreiranje nematerijalne imovine, preduzeće tretira izdatke prema osnovu tog projekta kao da su nastali samo u fazi istraživanja.

Nematerijalna imovina koja proističe iz istraživanja ne priznaje se kao nematerijalna imovina. Izdatak po osnovu istraživanja priznaje se kao rashod onda kada je on nastao, jer u fazi istraživanja internog projekta, preduzeće ne može pokazati da nematerijalna imovina postoji i da će proizvesti izvjesne buduće ekonomske koristi. Zbog toga se ovaj izdatak priznaje kao rashod kada je nastao, a ne kao nematerijalna imovina.

U paragrafu 56 MRS 38 navedeni su sljedeći primjeri aktivnosti istraživanja:

–– aktivnosti čiji je cilj sticanje novog znanja;

–– traganje za primjenama nalaza istraživanja i drugog znanja, njihovim vrednovanjem i konačnim izborom;

–– traganje za alternativama za materijale, uređaje, proizvode, procese, sisteme ili usluge i

–– formulisanje, dizajniranje, vrednovanje i konačni izbor mogućih alternativa za nove ili poboljšane materijale, uređaje, proizvode, procese, sisteme ili usluge.


57

business combination. If the fair value cannot be measured reliably, intangible assets are recognised by carrying amount. Since the fair value of an intangible asset reflects market expectations about the probability of the future economic benefits, the expected flow of economic benefits is always considered to be satisfied for intangible assets acquired in a business combination.

In accodance with IAS 38 and ISFR 3, at the acquisition date an acquiree recognises separately from goodwill an intangible asset of the acquired enterprise if the asset’s fair value can be measured reliably, irrespective of whether the asset has been recognised before the business combination. This means that the acquiree recognises, as an asset, separately from goodwill, an inprocess research and development project of the acquiree if the project meets the definition of an intangible asset and its fair value can be measured reliably. An acquiree’s inprocess research and deve-lopment project meets the definition of an intangible asset when it (IAS 38, paragraph 34):

– meets the definition of an asset; and

– is identifiable, i.e. is separable or arises from contractual or other legal rights.

If an intangible asset acquired in a business combination is se-parable, or if it results from legal or other contractual rights there are enough information to measure reliably the fair value of the asset. Intangible assets acquired in a business combination can be separable only in a combination with related contract, assets (that can be measured) or liability. In such cases, the acquiree recognises intangible assets separately as goodwill but together with the related item.

In accordance with IAS 38, the acquiree may recognise a group of complementary intangible assets as a single asset. At acquring complementary intangible assets an acquiree may recognise the group as a single asset provided that the individual assets have si-milar useful lives. Similarly, the terms ‘brand’ and ‘brand name’ are often used as synonyms for trademarks and other marks. However, a brand name is a general marketing term that is typically used to refer to a group of complementary assets such as a trademark (or service mark) and the trade name related to it, formulas, recipes and technological expertise.

2.3.1.3. Acquisition with the help of a Government Grant

Apart from a separate acquisition and acquisition as part of a business combination, an intangible asset may be acquired free of charge, with the help of a government grant. This may happen when a government transfers or allocates to an enterprise intangible assets such as airport landing rights, licences to operate radio or television stations, import licences or quotas or rights to access other restricted resources. In accordance with IAS 20 – IAS 20 Accounting for Government Grants, assets acquired by way of a government grant are initially recognised by their fair value or nominal amount plus any expenditure that is directly attributable to the preparation of the asset for its further use.

2.3.1.4. Exchange of Assets

One or more intangible assets may be acquired in exchange for a nonmonetary asset or assets, or a combination of monetary and nonmonetary assets. If an intangible asset is acquired by exchange, the cost of such an intangible asset is measured at fair value if exchange transaction has commercial substance, or if the fair value of the asset received or the asset ceded is reliably measurable. If the conditions are not met, then the asset is recognised at cost amount. The acquired asset is measured in this way even if an enterprise cannot immediately derecognise the asset ceded. If the

acquired asset is not measured at fair value, its cost is measured at the carrying amount of the asset ceded.

At exchange, an enterprise determines whether an exchange transaction has commercial substance by considering the extent to which its future cash flows are expected to change as a result of the transaction. An exchange transaction has commercial substance if (IAS 38, paragraph 46):

1. the configuration (i.e. risk, timing and amount) of the cash flows of the asset received differs from the configuration of the cash flows of the asset transferred; or

2. the result of the exchange brings the change to the enterprise specific value in the portion of the enterprise’s operations that is affected by the transaction changes; and

3. the difference in 1. or 2. is significant relative to the fair value of the assets exchanged.

Apart from measuring commercial substance, another condition for recognising an intangible asset is a reliable fair value measure. The fair value of an intangible asset can be reliably measured if (IAS 38, paragraph 47): (a) the variability in the range of reasonable fair value estimates is not significant for that asset or (b) the probabilities of the various estimates within the range can be reasonably assessed and used in estimating fair value. If an enterprise is able to determine reliably the fair value of either the asset received or the asset ceded, then the fair value of the asset ceded is used to measure cost unless the fair value of the asset received is more clearly evident.

2.3.1.5. Internally-generated Intangible Assets

Intangible assets can be acquired by internal generation. In order to assess whether an internally generated intangible asset meets the criteria for recognition, an enterprise classifies the generation of the asset into 2 phases (IAS 38, paragraph 52):

(a) a research phase; and

(b) a development phase.

If an enterprise cannot distinguish the research phase from the development phase of an internal project to create an intangible asset, the enterprise treats expenditure on that project as if it were incurred in the research phase only.

An intangible asset arising from research shall not be recognised as an intangible asset. An expenditure based on the reseach phrase is recognised as an expense when it is incurred because in the rese-arch phase of an internal project, an enterprise cannot demonstrate that an intangible asset exists and that it will bring probable future economic benefits. Therefore, when incurred, this expenditure is recognised as an expense and not as an intangible asset.

Paragraph 56, IAS 38 describes the examples of research activities as:

– activities aimed at obtaining new knowledge;

– the search for, evaluation and final selection of, applications of research findings or other knowledge;

– the search for alternatives for materials, devices, products, processes, systems or services; and

– the formulation, design, evaluation and final selection of possible alternatives for new or improved materials, devices, products, processes, systems or services.

An intangible asset arising from development shall be recognised if, and only if, an enterprise can demonstrate the following (IAS 38, paragraph 57):


58

Nematerijalna imovina koja proističe iz razvoja priznaje se kao nematerijalna imovina ako i samo ako preduzeće može da dokaže (MRS 38, paragraf 57):

–– tehničku izvodljivost završavanja nematerijalne imovine, tako da će ona biti raspoloživa za korišćenje ili prodaju;

–– namjeru da završi nematerijalnu imovinu i da je koristi ili proda;

–– sposobnost korišćenja ili prodaje nematerijalne imovine;

–– generisanje vjerovatne buduće ekonomske koristi;

–– demonstrira postojanje tržišta za proizvod nematerijalne imovine ili samu nematerijalnu imovinu ili, ukoliko se koristi interno, upotrebljivost nematerijalne imovine;

–– raspoloživost adekvatnih tehničkih, finansijskih i drugih resursa za završavanje razvoja i korišćenje ili prodaju nematerijalne imovine;

–– sposobnost pouzdanog odmeravanja izdataka koji se mogu pripisati nematerijalnoj imovini tokom njenog razvoja.

Imajući u vidu da je faza razvoja naprednija od faze istraživanja, u fazi razvoja internog projekta, preduzeće može, u određenim okol-nostima, identifikovati nematerijalnu imovinu i demonstrirati da će imovina generisati vjerovatne buduće ekonomske koristi. U paragrafu 59 posmatranog standarda navedeni su sljedeći primjeri aktivnosti razvoja: (a) projektovanje, izgradnja i testiranje prototipova i modela prije proizvodnje i prije upotrebe; (b) projektovanje alata, montažnih uređaja, kalupa i matrica koje podrazumijeva novu tehnologiju; (c) projektovanje, izgradnja i rad pilot-postrojenja, koje po obimu nije ekonomski izvodljivo za komercijalnu proizvodnju i (d) projektovanje, izgradnja i testiranje odabrane alternative za nove ili poboljšane materijale, uređaje, proizvode, procese, sisteme ili usluge.

Izdaci po osnovu interno generisanih zaštitnih znakova, impresuma, izdavačkih naslova, lista kupaca i stavki slične sadržine ne mogu se razlikovati od troškova razvoja poslovanja kao cjeline, te se ove stavke ne priznaju kao nematerijalna imovina.

Cijena koštanja interno generisane nematerijalne imovine za potrebe odmjeravanja po nabavnoj vrijednosti jeste zbir izdataka nastalih od dana kada je nematerijalna imovina prvi put ispunila kriterijum priznavanja (u skladu sa paragrafima 21, 22 i 57), s tim da je (pa-ragrafom 71) zabranjeno ponovno pojavljivanje izdataka prethodno priznatih kao rashod. Cijena koštanja uključuje sve direktno pripisive troškove neophodne za kreiranje, proizvodnju i pripremu imovine za funkcionisanje na način koji je rukovodstvo preduzeća predvidjelo. Primjeri direktno pripisivih troškova jesu (MRS 38, paragraf 66):

–– troškovi materijala i usluga korišćenih ili potrošenih u generi-sanju nematerijalne imovine;

–– troškovi primanja zaposlenih (kako su definisani u MRS 19) koji nastaju u generisanju nematerijalne imovine;

–– provizije za registrovanje zakonskog prava; i

–– amortizacija patenata i licenci koje se koriste za generisanje nematerijalne imovine;

uz napomenu da MRS 23 – Troškovi pozajmljivanja precizira kri-terijume za priznavanje kamate kao elementa nabavne vrijednosti interno generisane nematerijalne imovine.

S druge strane, sljedeće pozicije nisu komponente cijene koštanja interno generisane imovine (MRS 38, paragraf 67):

–– izdaci prodaje, administrativni izdaci i drugi opšti režijski izdaci, ukoliko se ovi izdaci ne mogu direktno pripisati pripremi imovine za korišćenje;

–– identifikovane neefikasnosti i početni gubici poslovanja nastali prije nego što je nematerijalna imovina ostvarila planirane performanse; i

–– izdaci osposobljavanja zaposlenih za korišćenje nematerijalne imovine.

Konačno, izdatak može nastati i prilikom generisanja buduće eko-nomske koristi, ali rezultat nije kreiranje nematerijalne imovine koja ispunjava kriterijume priznavanja iz MRS 38. Takav izdatak često se opisuje kao izdatak koji doprinosi interno generisanom goodwillu. Interno generisani goodwill ne priznaje se kao imovina zato što nije resurs koji se može identifikovati, koji preduzeće kontroliše i koji se može pouzdano odmjeravati prema nabavnoj vrijednosti − cijeni koštanja (MRS 38, paragraf 48). Razlika između fer vrijednosti preduzeća i knjigovodstvene vrijednosti njegove neto imovine koja se može identifikovati, u bilo kom vremenskom trenutku može obu-hvatiti opseg faktora koji utiču na vrijednost preduzeća. Međutim, takve razlike ne predstavljaju nabavnu vrijednost (cijenu koštanja) nematerijalne imovine koju kontroliše preduzeće.

2.3.1.6. Priznavanje rashoda

Izdatak po osnovu nematerijalne stavke priznaje se kao rashod onda kada je nastao, osim (MRS 38, paragraf 68):

–– ako ne ulazi u nabavnu vrijednost (cijenu koštanja) nematerijalne imovine koja ispunjava uslove priznavanja ili

–– ako stavka nije stečena u poslovnoj kombinaciji i ne može se priznati kao nematerijalna imovina, te u tom slučaju stavka predstavlja dio iznosa priznatog kao goodwill na datum sticanja.

U pojedinim slučajevima izdaci nastaju u cilju obezbjeđenja buduće ekonomske koristi, ali se time ne stiče niti se kreira nematerijalna imovina. U slučajevima nabavke robe (dobara), preduzeće priznaje izdatak kao rashod kada stekne pravo pristupa dobrima. U slučaju nabavke usluga, preduzeće priznaje izdatak kao rashod kada su usluge izvršene. Tako se i izdatak istraživanja priznaje kao rashod kada je nastao, osim kada je stečen kao dio poslovne kombinacije. Drugi primjeri izdataka (koji se priznaju kao rashod kada nastanu) uključuju (MRS 38, paragraf 69):

–– izdatak započinjanja poslovanja (troškovi pokretanja posla) osim ako ovaj izdatak nije uključen u nabavnu vrijednost (cijenu koštanja) neke nekretnine, postrojenja i opreme u skladu sa MRS 16. Troškovi započinjanja poslovanja mogu se sastojati od troškova osnivanja, kao što su pravni i administrativni troškovi nastali pri osnivanju, izdatak otvaranja novog objekta ili preduzeća (troškovi prije započinjanja poslovanja) ili izdaci započinjanja novih poslovnih aktivnosti ili lansiranja novih proizvoda ili procesa (predoperativni troškovi);

–– izdatak aktivnosti obuke;

–– izdatak reklamnih i promotivnih aktivnosti (uključujući kataloge za poručivanje putem pošte);

–– izdatak premještanja nekog dijela ili cijelog preduzeća na drugu lokaciju ili njihove reorganizacije.

Na kraju treba napomenuti da se ranije nastali rashodi ne priznaju kao imovina, tj. izdatak za nematerijalnu stavku koja je početno priznata kao rashod ne priznaje se kao dio nabavne vrijednosti (cijene koštanja) imovine na neki kasniji datum.

2.4. Vrednovanje nematerijalnih sredstava nakon početnog priznavanja

Nakon početnog priznavanja, nematerijalno sredstvo se vodi po nje-govoj nabavnoj vrijednosti umanjenoj za akumulisanu amortizaciju


59

– the technical feasibility of completing the intangible asset so that it will be available for use or sale;

– its intention to complete the intangible asset and use or sell it;

– its ability to use or sell the intangible asset;

– probabilty of future economic benefits;

– demonstrate the existence of a market for the output of the intangible asset or the intangible asset itself or, if it is to be used internally, the usefulness of the intangible asset;

– the availability of adequate technical, financial and other resources to complete the development, to use or to sell the intangible asset;

– its ability to measure reliably the expenditure attributable to the intangible asset during its development.

Bearing in mind that the development phase of a project is more progressive than the research phase, in the development phase of an internal project, an enterprise can, in some instances, identify an intangible asset and demonstrate that the asset will generate probable future economic benefit.

Paragraph 59 of the same standard states the examples of deve-lopment activities: (a) the design, construction and testing of pre production or pre use prototypes and models; (b) the design of tools, jigs, moulds and dies involving new technology; (c) the design, construction and operation of a pilot plant that is not of a scale eco-nomically feasible for commercial production; and (d) the design, construction and testing of a chosen alternative for new or improved materials, devices, products, processes, systems or services.

Expenditure on internally generated brands, mastheads, publishing titles, customer lists and items similar in substance cannot be distinguished from the cost of developing the business as a whole, therefore, such items are not recognised as intangible assets.

The cost of an internally generated intangible asset for the purpose of measuring its cost is the sum of expenditure incurred from the date when the intangible asset first meets the recognition criteria (in accordance with paragraphs 21, 22 and 57). It is prohibited (by paragraph 71) to reinstate the expenditure previously recognised as an expense. The cost of an internally generated intangible asset comprises all directly attributable costs necessary to create, produce, and prepare the asset to be capable of operating in the manner intended by management. Examples of directly attributable costs are (IAS 38, paragraph 66):

– costs of materials and services used, or consumed in generating the intangible asset;

– costs of employee benefits (as defined in IAS 19) arising from the generation of the intangible asset;

– fees to register a legal right; and

– amortisation of patents and licences that are used to generate the intangible asset.

IAS 23- Borrowing Costs specifies criteria for recognition of interest as an element of the cost of an internally generated intangible asset.

On the other hand, the following are not the components of the cost of an internally generated intangible asset (IAS 38, paragraph 68):

– selling, administrative and other general overhead expenditure unless this expenditure can be directly attributed to preparing the asset for use;

– identified inefficiencies and initial operating losses incurred before the asset achieves planned performance; and

– expenditure on training staff to operate the asset.

Finally, an expenditure may be incurred to generate future economic benefits, but it does not result in the creation of an intangible asset that meets the recognition criteria in this Standard. Such expenditure is often described as an expenditure which contributes to internally generated goodwill. Internally generated goodwill is not recognised as an asset because: it is not an identifiable resource (i.e. it is not separable, nor does it arise from contractual or other legal rights), controlled by the enterprise that can be measured reliably at cost (IAS 38, paragraph 48). The difference between the fair value of an enterprise and the carrying amount of its identifiable net assets at any time may capture a range of factors that affect the value of the enterprise. However, such differences do not represent the cost of intangible assets controlled by the enterprise.

2.3.1.6. Recogniton of an Expense

Expenditure on an intangible item shall be recognised as an expense when it is incurred unless (IAS 38, paragraph 68):

– it forms part of the cost of an intangible asset that meets the recognition criteria, or

– the item is acquired in a business combination and cannot be recognised as an intangible asset. If this is the case, this expenditure shall form part of the amount attributed to goodwill at the acquisition date.

In some cases, expenditure is incurred to provide future economic benefits to an enterprise, but no intangible asset or other asset is acquired, or created that can be recognised. In the case of goods acquisition, an enterprise recognises expenditure as as expense when it gets the right to claim upon goods. In the case of service acquisition, an enterprise recognises expenditure as as expense once the services are done. Expenditure on research is recognised as an expense when it is incurred, except when it forms part of the cost of a business combination. Other examples of expenditure (that is recognised as an expense when it is incurred) include (IAS 38, paragraph 69):

– expenditure on start up activities (i.e. start up costs), unless this expenditure is included in the cost of an item of property, plant and equipment in accordance with IAS 16. Start-up costs may consist of establishment costs such as legal and administrative costs incurred in establishing a legal enterprise, expenditure to open a new facility or business (i.e. pre opening costs) or expenditures for starting new operations or launching new products or processes (i.e. pre operating costs).

– expenditure on training activities;

– expenditure on advertising and promotional activities (including mail order catalogues);

expenditure on relocating or reorganising a part of the enterprise or the whole enterprise.

It should be noted that prior expenses are not recognised as assets, i.e. expenditure on an intangible item that was initially recognised as an expense shall not be recognised as part of the cost of an intangible asset at a later date.

2.4. Measurement after Initial Recognition

After initial recognition, an intangible asset shall be carried at its cost reduced by accumulated amortisation and accumulated impairment losses or at a revalued amount, its fair value at the date of the revaluation reduced by any subsequent accumulated amortisation and any subsequent accumulated impairment losses (Šnjegota, 2017, pg. 44).

Cost is the highest value that can be used for asset recognition. Compared to other methods, the application of cost accounting


60

i akumulisane imparitetne gubitke ili po revalorizacionom iznosu koji predstavlja njegovu fer vrijednost na datum revalorizacije, umanjenu za akumulisanu amortizaciju i sve naknadne akumulisane imparitetne gubitke (Šnjegota, 2017, str. 44).

Nabavna vrijednost je najviša vrijednost po kojoj se sredstvo može priznati. Primjena metoda nabavne vrijednosti jednostavnija je u odnosu na drugi metod, jer ne zahtijeva izračunavanje fer vrijednosti i prilagođavanje knjigovodstvene i fer vrijednosti. Naknadno vredno-vanje imovine putem ove metode podrazumijeva da će se imovina knjižiti po svojoj nabavnoj vrijednosti umanjenoj za akumuliranu amortizaciju i eventualno akumulirane gubitke od obezvređenja, u skladu sa MRS 36.

U pogledu načina naknadnog vrednovanja, važno je odrediti da li nematerijalna imovina ima ograničen ili neograničen koristan vijek trajanja. Ukoliko ima ograničen vijek, preduzeće treba da odredi vremenski period ili broj proizvedenih ili sličnih jedinica koje čine taj korisni vijek trajanja. Na koristan vijek trajanja nematerijalne imovine mogu uticati zakonski i ekonomski faktori. Ekonomski faktori određuju period tokom kog će preduzeće dobijati buduće ekonomske koristi, a zakonski mogu ograničiti pristup tokom kog će se kontrolisati pristup tim koristima.

Amortizacija počinje onda kada je nematerijalno sredstvo ras-položivo za upotrebu, odnosno kada se nalazi na mjestu i u sta-nju neophodnom za funkcionisanje. Amortizacija nematerijalnih sredstava obično se vrši pomoću pravolinijske (linearne) metode (Šnjegota, 2017, str. 46). Pored pravolinijskog obračuna, predu-zeća mogu koristiti degresivni ili funkcionalni metod, s tim da se metod amortizacije bira na osnovu očekivane potrošnje budućih ekonomskih koristi sadržanih u imovini. Izabrani metod dosljedno se primjenjuje ukoliko ne dođe do promjene očekivane potrošnje ekonomskih koristi koje će proisteći iz imovine.

Amortizacija prestaje na datum kada je nematerijalno sredstvo klasifikovano kao sredstvo namijenjeno za prodaju ili ukoliko je uključeno u grupu za otuđenje (ukoliko je namijenjeno za prodaju) u skladu sa MSFI 5. Takođe, amortizacija prestaje i kada se prestaje s priznavanjem nematerijalnog sredstva, a izbor prestanka zavisi od toga koji događaj je ranije nastupio.

Prilikom naknadnog vrednovanja nematerijalnog sredstva, preduze-će treba da pretpostavi da je rezidualna vrijednost nematerijalnog sredstva jednaka nuli, osim ako postoji obaveza treće strane da kupi to sredstvo na kraju korisnog vijeka trajanja ili postoji aktivno tržište za to sredstvo i rezidualna vrijednost se može utvrditi prema

tom tržištu, a vjerovatno je da će to tržište postojati na kraju vijeka trajanja sredstva.

Pored navedenog, MRS 36 propisuje testiranje i utvrđivanje da li je vrijednost nematerijalne imovine umanjena. Testiranje imovine na obezvređenje podrazumijeva poređenje knjigovodstvene vri-jednosti imovine ili jedinice koja generiše gotovinu i njene nado-knadive vrijednosti. Ukoliko je knjigovodstvena vrijednost viša od nadoknadive vrijednosti, postoji gubitak od umanjenja vrijednosti, dok u suprotnom ne postoji umanjenje vrijednosti nematerijalne imovine. Nadoknadivi iznos imovine (sredstva) jeste fer vrijednost umanjena za troškove prodaje ili upotrebna vrijednost, u zavisnosti od toga koja je vrijednost viša (MRS 36, paragraf 18). Procjenji-vanje upotrebne vrijednosti nematerijalne imovine podrazumijeva procjenjivanje budućih gotovinskih priliva i odliva koji će nastati po osnovu kontinuiranog korišćenja sredstva i njegovog konačnog otuđenja, te primjenjivanje odgovarajuće diskontne stope na buduće gotovinske tokove.

Ukoliko preduzeće primjenjuje metod revalorizacije za naknadno vrednovanje nematerijalne imovine, preduzeće nematerijalnu imovinu vrednuje po revalorizovanoj vrijednosti, što je njena fer vrijednost na dan revalorizacije, umanjena za akumuliranu amor-tizaciju (koja je naknadno uslijedila) i bilo kakve naknadne gubitke od umanjenja vrijednosti. Prilikom revalorizacije određenog sredstva (imovine) potrebno je revalorizovati čitavu grupu kojoj određeno sredstvo pripada (sredstva slične prirode i upotrebe u poslovanju), s tim da je revalorizaciju potrebno obavljati dovoljno redovno da se knjigovodstvena vrijednost ne razlikuje bitno od fer vrijednosti na datum bilansa.

U slučaju primjene fer vrijednosti kao načina vrednovanja nema-terijalnih sredstava nakon početnog priznavanja (vrednovanje po revalorizacionom iznosu), ovu vrijednost je potrebno odrediti na aktivnom tržištu. Revalorizacija se vrši dovoljno redovno u onom stepenu koji omogućava da se knjigovodstveni iznos sredstava na datum bilansa stanja značajno ne razlikuje od njegove fer vrijednosti. Primjena metoda revalorizacije nije moguća ukoliko nematerijalno sredstvo ranije nije bilo priznato kao sredstvo, a koje opet ne mo-že biti početno priznato po iznosima koji su različiti od nabavne vrijednosti nematerijalnog sredstva.

Nabavna vrijednost nematerijalnog sredstva klasifikovanog u grupu ostalih nematerijalnih sredstava iznosi 50.000 KM, a akumulisana ispravka vrijednosti 25.000 KM. Fer vrijednost sredstva na datum prve revalorizacije iznosi 30.000 KM.

Prvi način knjiženja:

Red. br. Konto Naziv konta Duguje Potražuje

1.

0140 Ostala nematerijalna sredstva 10.000

0190 Ispravka vrijednosti nematerijalnih sredstava 5.000

3303 Revalorizacione rezerve – nematerijalna sredstva 5.000

- za efekte prve revalorizacije

Drugi način knjiženja:

Red. br. Konto Naziv konta Duguje Potražuje

1.

0190 Ispravka vrijednosti nematerijalnih sredstava -5.000

3303 Revalorizacione rezerve – nematerijalna sredstva 5.000

- za efekte prve revalorizacije


61

is simpler because it does not require fair value calculation and fair value adjustment. Subsequent valuation of assets using this method implies that assets will be recorded by its cost reduced by accumulated amortisation and eventual accumulated impairment losses in accordance with IAS 36.

With regard to subsequent measurement, it is important to de-termine whether the useful life of an intangible asset is finite or indefinite. If finite, an enterprise shall asses useful life or number of production or similar units constituting that useful life.

Both economic and legal factors may influence the useful life of an intangible asset. Economic factors determine the period over which future economic benefits will be received by the enterprise. Legal factors may restrict the period over which the enterprise controls access to these benefits.

Amortisation shall begin when the asset is available for use, i.e. when it is in the location and condition necessary for it to be capable of operating. Assets are depreciated on a straight-line (linear) basis (Šnjegota, 2017, pg. 46). Apart from linear method, entities may use degressive or functional method. The amortisation method is selected on the basis of the expected future economic benefits embodied in the asset. It is to be used consistently unless there is a change in the expected pattern of consumption of those economic benefits.

Amortisation shall cease when the asset is classified as the asset held for sale or included in a disposal group that is classified as held for sale in accordance with IFRS 5. The amortisation also ceases when the asset is derecognised, where the cause of derecognition is conditioned by the event that preceded.

In subsequent evaluation of an intangible asset, an enterprise should assume that the residual value of an intangible asset is zero unless: there is a commitment by a third party to purchase the asset at the end of its useful life; or there is an active market for the asset and residual value can be determined by reference to that market;

and it is probable that such a market will exist at the end of the asset’s useful life.

Moreover, according to IAS 36, it should be tested and determined whether the value of intangible asset is impaired. When testing an asset for impairment, the carrying amount of the assets or cas-hgenerating unit shall be compared to recoverable amount. If the carrying amount of an asset exceeds its recoverable amount there is an impairment loss. Recoverable amount of intangible asset is a fair value less sell cost and its value in use depending on which of them is higher (IAS 36, paragraph 18). Estimating value in use of intangible assets assumes estimation of future cash flow expected to be derived from continuous use of the asset and its final disposal, applying the appropriate discount rate used in the future cash flow.

If an enteprise uses revaluation method for subsequent estimati-on of intangible assets it is to be measured by revaluated value which is its fair value less any accumulated amortisation and any accumulated impairment losses.

If an intangible asset is accounted for using the revaluation model, all the other assets in its class (assets of a similar nature and use in an enterprise’s operations) shall also be accounted for using the same model. Revaluations shall be made with such regularity that at the balance sheet date the carrying amount of the asset does not differ materially from its fair value.

If a fair value is applied for measuring intangible assets after initial recognition (measuring by revaluation amount), it shall be determi-ned by reference to an active market. Revaluation shall be regular so that the carrying amount of the asset does not differ from its fair value at the balance sheet. The revaluation model is not possible if intangible assets have not previously been recognised as assets, and that cannot be initially recognised at amounts other than cost.

The cost of an intangible asset classified as other intangible assets is 50,000 BAM, and accumulated impairment loss is 25,000 BAM. Fair value of the asset at the date of first revaluation is 30.000 BAM.

One way of recording in balance sheet:

Number Account Account entitled Liabilities Equity

1

0140 Other intangible assets 10,000

0190 Accumulated amortization 5,000

3303 Revaluation surplus – intangible assets 5,000

- first revaluation

Another way of recording in balance sheet:

Number Account Account entitled Liablities Equity

1

0190 Accumulated amortization -5,000

3303 Revaluation surplus – intangible assets 5,000

- first revaluation

If an intangible asset is revalued, any accumulated amortisation at the date of the revaluation is either restated proportionately with the change in the gross carrying amount of the asset so that the carrying amount of the asset after revaluation equals its revalued amount, or eliminated against the gross carrying amount of the asset and the net amount restated to the revalued amount of the asset.

Revaluation can cause an increase or decrease in the carrying amount of an intangible asset. If an intangible asset’s carrying

amount is increased as a result of a revaluation, the increase shall be credited directly to equity in an account entitled revaluation surplus except in the part in which previous decrease of its carrying amount based on revaluation is debited to loss. If an intangible asset’s carrying amount is decreased as a result of a revaluation, the decrease shall be debited directly to equity in an account entitled revaluation surplus formed by previous revaluation of the asset. If it is not possible, the decrease shall be debited to loss.


62

Prilikom revalorizacije, na datum revalorizacije, akumulisana amortizacija se ponovo iskazuje srazmjerno promjenama u bruto knjigovodstvenom iznosu sredstava tako da se knjigovodstveni iznos sredstava nakon revalorizacije izjednačava sa njegovim revalorizacionim iznosom. Pored navedenog, na datum revalori-zacije, akumulisana amortizacija se može eliminisati kroz bruto knjigovodstveni iznos sredstva, a neto iznos se ponovo iskazuje kao revalorizovani iznos sredstva.

Revalorizacijom može doći do povećanja ili smanjenja knjigovod-stvene vrijednosti nematerijalnog sredstva. Povećanje knjigovod-stvene vrijednosti pripisuje se revalorizacionim rezervama, osim u mjeri u kojoj je prethodno smanjenje njegove knjigovodstvene vrijednosti po osnovu revalorizacije uključeno u rashode perioda. Smanjenje knjigovodstvene vrijednosti po osnovu revalorizacije knji-ži se na teret revalorizacionih rezervi koje su formirane prethodnom

revalorizacijom tog sredstva, a ukoliko to nije moguće, smanjenje se knjiži na teret rashoda perioda.

3. REZULTATI ISTRAŽIVANJAU cilju istraživanja značaja nematerijalne imovine, izvršena je analiza finansijskih pokazatelja o pojedinim oblicima nematerijalne imovine, kako u razvijenim ekonomijama tako i na našem području. Prema podacima iz finansijskih izvještaja preduzeća koja se smatraju liderima u svojim djelatnostima (preduzeća navedena u tabeli 5), vrijednost nematerijalne imovine se povećava, a učešće ove imovine je sve značajnije u ukupnoj imovini. Za potrebe ovog rada, povećanje vrijednosti i značaja nematerijal-ne imovine prikazano je na primjeru tržišnog znaka6 (brenda) preduzeća koja u svijetu imaju najveću vrijednost ovog oblika nematerijalne imovine.

Tabela 5. Vrijednost tržišnog znaka u posljednjih pet godina

Red. br. NazivVrijednost tržišnog znaka (milioni €)

2018. 2017. 2016. 2015. 2014.

1. Amazon.com 128.204 94.65 64.074 46.219 32.746

2. Apple 124.379 95.313 134.252 105.659 75.926

3. Google 102.786 97.385 81.123 63.149 49.771

4. Samsung Group 78.455 58.908 53.932 67.294 57.12

5. Facebook 76.24 55.153 31.283 19.912 -

6. AT&T 70.067 77.409 55.115 48.439 32.937

7. Microsoft 68.997 67.845 61.881 55.225 45.538

8. Verizon 53.408 58.602 58.07 49.281 38.78

9. Walmart 52.264 55.343 49.367 46.697 32.479

10. ICBC 50.317 42.551 33.429 22.613 16.539

Izvor: http://brandirectory.com/league_tables/table/global-500-2018

6 U MRS 38 (paragraf 9) navodi se da zaštitni znakovi čine jedan od oblika nematerijalne imovine, s napomenom da se u paragrafu 63 definiše da se interno generisani zaštitni znakovi ne priznaju kao nematerijalna imovina, jer se ne mogu razlikovati od troškova razvoja poslovanja kao celine (paragraf 64).

7 Nova banka nije analizirana, jer je djelatnost banke različita od ostalih preduzeća navedenih u tabeli8 BIRS – Berzanski indeks Republike Srpske.

Najveću vrijednost brenda (tržišnog znaka) ima preduzeće Amazon.com, koje je u posljednjih pet godina povećalo vrijednost brenda za približno 95 miliona evra, tj. vrijednost brenda je u 2018. godini za približno četiri puta veća u odnosu na 2014. godinu.

Jedno od najpoznatijih preduzeća čije se usluge i proizvodi koriste i na ovim prostorima, Facebook Inc., 2018. godine imalo je 76.24 miliona € vrijednost tržišnog znaka, dok pet godina ranije nije uop-šte imalo iskazanu vrijednost ovog oblika nematerijalne imovine. Razlozi povećanja vrijednosti brenda su višestruki, a samo pojedini (dostupni javnosti, za period prije 2014) navedeni su u nastavku (izvor: https://www.facebook.com/pg/facebook/about/):

–– godine 2004. studenti sa fakulteta u SAD su se priključili na mrežu,

–– godine 2005. srednjoškolci su se priključili na mrežu,

–– godine 2006. Facebook je „otvoren“ za svakoga,

–– godine 2010. Facebook pokreće čuvenu opciju „Like Button“,

–– godine 2012. Facebook ima više od 1.000.000.000 aktivnih korisnika.

Facebook, kao komercijalna internet društvena mreža, svoju viziju, misiju i ciljeve zasniva na razvoju nematerijalne komponente. Istoimeno preduzeće, koje je vlasnik društvene mreže, rast i razvoj poslovanja zasniva na rastu i razvoju nematerijalne komponente imovine (raznim oblicima razvoja mreže), a koje za posljedicu imaju različite oblike prihoda (od reklama) i zarada.

S druge strane, isti izvor (niti neki drugi relevantan izvor) ne sadrži uporedive podatke o vrijednosti brenda za preduzeća iz Bosne i Her-cegovine. Stoga je izvršena analiza podataka iz finansijskih izvještaja preduzeća koja kotiraju na Banjalučkoj berzi, te je za potrebe ovog rada izvršena analiza finansijskih izvještaja 14 preduzeća7 čije hartije od vrijednosti ulaze u sastav BIRS-a2 (izvor: www.blberza.com).

U narednoj tabeli prikazana je struktura nematerijalne imovine, odnos ukupne nematerijalne imovine i ukupne imovine posmatranih preduzeća (podaci iz finansijskih izvještaja za 2017).


63

6 Although IAS 38 (paragraph 9) lists brand as one of the examples of intangible asset paragraph 63 defines that internally generated brands shall not be recognised as intangible assets because they cannot be distinguished from the cost of developing the business as a whole (paragraph 64).

7 Nova banka has not been analysed since it has a different field of activity8 BLSEI: Banja Luka Stock Exchange Index of the Republic of Srpska.

3. RESULTSWith the aim of assessing the significance of intangible assets we have performed an analysis of financial indicators of some forms of intangible assets in developed economies and in our economy. According to the data from financial statments delivered by the

enterprises which are considered leaders in their fields (enterpri-ses are given in table 5), the value of intangible assets in financial statements increases and their partaking in total assets becomes more significant. Increase in the value and significance of intangible asstets is shown on the example of brand6 of the enterprises that have the highest value of this type of intangible asset in the world.

Table 5. Brand value in the last 5 years

No. NameBrand value (million €)

2018 2017 2016 2015 20141 Amazon.com 128.204 94.65 64.074 46.219 32.7462 Apple 124.379 95.313 134.252 105.659 75.9263 Google 102.786 97.385 81.123 63.149 49.7714 Samsung Group 78.455 58.908 53.932 67.294 57.125 Facebook 76.24 55.153 31.283 19.912 -6 AT&T 70.067 77.409 55.115 48.439 32.9377 Microsoft 68.997 67.845 61.881 55.225 45.5388 Verizon 53.408 58.602 58.07 49.281 38.789 Walmart 52.264 55.343 49.367 46.697 32.47910 ICBC 50.317 42.551 33.429 22.613 16.539

Reference: http://brandirectory.com/league_tables/table/global-500-2018

Enterprise Amazon records the highest brand value. In the last 5 years it has increased brand value for approximately 95 million €. Brand value of this enterprise in 2018 was almost four times higher than in 2014.

One of the most popular enterprises, whose services and products are also used in this country, Facebook Inc, in 2018 recorded 76.24 million € worth brand value, whereas 5 years earlier, it had no va-lue recorded for this type of intangible asset. The reasons for the increase in its brand value are many, a few of which (accessible to public before 2014) are listed here (Reference: https://www.facebook.com/pg/facebook/about/):

–– in 2004 students from American universities signed up for Facebook;

–– in 2005 high school pupils signed up for the net;

–– in 2006 Facebook was extended beyond educational institutions to anyone;

–– in 2010 Facebook launched „Like Button“;

–– in 2012 Facebook surpassed 1,000,000,000 active users.

Facebook as a commercial internet social netwok bases its vision, mission and aims on the development of an intangible component. The enterprise with the same name which owns the social network bases its growth and development on the growth and development of intangible component of asset (miscellaneous forms of network development), which result in miscellaneous forms of revenue (from advertisements) and profit.

On the other hand, the same source (or any other relevant source) does not have comparable data on brand value of companies from Bosnia and Herzegovina. Therefore, we have analysed the data from financial statement of the companies quoted in the Banja Luka Stock Exchange. Moreover, we have carried out the analysis of financial statements of 14 companies 7 whose securities are listed on the BLSEI8.

The table below shows the structure of intangible assets, the relation between total intangible assets and total assets of the companies in question (the data are taken from financial statement for 2017).

Table 6. The structure of intangible assets of companies whose securities are listed on the BLSE

Enterprise non-current assets

Structure of intangible assets (net carrying value)

share in non-current assets In

vest

men

t in

Deve

lopm

ent

Conc

essi

ons,

Pa

tent

s, L

ince

c-es

and

Oth

er

Righ

ts

Good

will

Othe

r In

tang

ible

As

sets

Prep

aym

ent o

f In

tang

ible

As-

sets

TOTA

L

Boksit 56.274.155 0 0 0 0 0 0 0,00%ZTC Banja Vrućica 38.230.478 2.224 0 0 0 0 2.224 0,01%Čajavec mega 12.085.183 0 0 0 0 0 0 0,00%Elektrokrajina 449.086.729 0 3.914.528 0 3.289.701 602.827 7.807.056 1,74%Elektro - Bijeljina 246.720.368 61.077 520.567 0 871.837 1.777.453 3.230.934 1,31%


64

Tabela 6. Struktura nematerijalne imovine preduzeća čije hartije od vrijednosti ulaze u sastav BIRS-a

PreduzećeStalna sred-

stva

Struktura nematerijalne imovine (neto iznos)Učešće u stalnim sredst-vima

Ulag

anja

u

razv

oj

Konc

esije

, pat

-en

ti, li

cenc

e i

osta

la p

rava

Good

will

Osta

la n

ema-

ter.

sred

stva

Avan

si i

nem

a-te

r. sr

edst

va u

pr

ipre

mi

UKUP

NO

Boksit 56.274.155 0 0 0 0 0 0 0,00%ZTC Banja Vrućica 38.230.478 2.224 0 0 0 0 2.224 0,01%Čajavec mega 12.085.183 0 0 0 0 0 0 0,00%Elektrokrajina 449.086.729 0 3.914.528 0 3.289.701 602.827 7.807.056 1,74%Elektro-Bijeljina 246.720.368 61.077 520.567 0 871.837 1.777.453 3.230.934 1,31%Elektro Doboj 279.970.596 0 2.641.215 0 752.383 86.201 3.479.799 1,24%Hidroelektrane na Drini 516.256.879 0 1.318.846 0 1.517.771 0 2.836.617 0,55%Hidroelektrane na Vrbasu 261.951.843 7.200 149.498 0 6.831.524 1.115.000 8.103.222 3,09%Hidroelektrane na Trebišnjici 929.934.769 0 27.774.527 0 0 2.109.767 29.884.294 3,21%Krajinapetrol 15.923.481 0 0 0 31.632 0 31.632 0,20%Rudnici željezne rude Ljubija 49.547.181 0 0 0 435.483 176.500 611.983 1,23%RiTE Gacko 498.503.014 1.335.471 2.727.657 0 3.333.906 831.733 8.228.767 1,65%RiTE Ugljevik 524.297.060 0 0 0 1.520.415 1.312.625 2.833.040 0,54%Telekom Srpske 701.499.402 0 25.976.988 0 18.169.240 21.681.773 65.828.001 9,38%

Izvor: analiza podataka autora.

9 Istraživanjem je utvrđeno da preduzeće Boksit ima sopstvenu web-stranicu http://www.ad-boksit.com/. Stranica je kreirana 2005. godine, a na stranici je navedeno: „Copyright (c) 2005−2017. Kompanija „BOKSIT“ a.d. Milići. Sva prava zadržana.“ Slično je i sa drugom internet stranicom.

Imajući u vidu nerazvijenost domaćeg tržišta, te oskudnu ponudu ranije navedenih oblika nematerijalne imovine, nematerijalna imo-vina nema značajno učešće u stalnoj imovini, odnosno materijalna komponenta imovine i dalje ima značajno učešće. Od ukupno predviđenih pet bilansnih pozicija koje čine nematerijalnu imovinu, pojedina preduzeća su prikazala samo jedan oblik (na primjer: ZTC Banja Vrućica), dok preduzeća Boksit ili Čajavec u svom bilansu stanja nemaju iskazan nijedan oblik nematerijalne imovine, što implicira da preduzeća ne koriste čak ni knjigovodstveni program (ili taj program nema nikakvu knjigovodstvenu vrijednost), niti da imaju web-stranicu koja se može priznati kao nematerijalna imovina.9

Pored analize bilansa preduzeća čije hartije od vrijednosti ulaze u sastav BIRS-a, izvršena je analiza stalne imovine preduzeća koja

kotiraju na Banjalučkoj berzi. Izvršena je analiza stalne imovine 432 preduzeća. Ukupna vrijednost stalne imovine (koju čine nematerijal-na sredstva; nekretnine, postrojenja, oprema i investicione nekret-nine; biološka sredstva; dugoročni finansijski plasmani i odložena poreska sredstva) posmatranih preduzeća iznose 9.776.604.857 KM. Od ukupne vrijednosti, 278.301.078 KM čini nematerijalna imovina (3%), dok ostatak od 9.498.303.779 KM (97%) čini imovina koja ima materijalnu (fizičku) komponentu.

Struktura nematerijalne imovine posmatranih preduzeća, a koju čine ulaganja u razvoj, koncesije, patenti i licence, goodwill, ostala nematerijalna sredstva i avansi i nematerijalna sredstva u pripremi, navedena je u nastavku.

Grafikon 1. Struktura ukupne nematerijalne imovine prikazane u finansijskim izvještajima 432 preduzeća koja kotiraju na Banjalučkoj berzi

Izvor: analiza podataka autora.


65

9 The entities have their website http://www.ad-boksit.com/. The site was created in 2005 and it says: „Copyright (c) 2005-2017. Enterprise “BOKSIT” a.d. Milići. All rights reserved.“ The same case is with another website.

Elektro Doboj 279.970.596 0 2.641.215 0 752.383 86.201 3.479.799 1,24%

Hidroelektrane na Drini 516.256.879 0 1.318.846 0 1.517.771 0 2.836.617 0,55%

Hidroelektrane na Vrbasu 261.951.843 7.200 149.498 0 6.831.524 1.115.000 8.103.222 3,09%

Hidroelektrane na Trebišnjici 929.934.769 0 27.774.527 0 0 2.109.767 29.884.294 3,21%

Krajinapetrol 15.923.481 0 0 0 31.632 0 31.632 0,20%

Rudnici željezne rude Ljubija 49.547.181 0 0 0 435.483 176.500 611.983 1,23%

RiTE Gacko 498.503.014 1.335.471 2.727.657 0 3.333.906 831.733 8.228.767 1,65%

RiTE Ugljevik 524.297.060 0 0 0 1.520.415 1.312.625 2.833.040 0,54%

Telekom Srpske 701.499.402 0 25.976.988 0 18.169.240 21.681.773 65.828.001 9,38%

If we bear in mind that our home market is underdeveloped, that the offer of previously mentioned forms of intangible assets is rather poor, it is not surprising that intangible assets do not have a significant share in non-current assets, that is tangible assets still have a significant share. Out of a total of 5 anticipated balance positions that make intangible assets, some companies (e.g. ZTC Banja Vrućica) recorded only one, whereas companies like Boksit or Čajevec do not have any form of intangible assets recorded in their balance sheets, which implies that these companies do not even use bookkeeping programme (or the progamme does not have a bookkeeping value), neither do they have web site that can be recognised as an intangible asset.9

Besides the analysis of balance sheets of companies whose secu-rities are listed on the BLSE, we have also analysed non-current

assets of companies quoted on the Banja Luka Stock Exchange. The analysis comprises non-current assets of 432 companies. Total value of non-current assets (made of intangible assets; property, machinery, equipment and investment in immovable property, bio-logical assets, long-term financial placements, deferred tax assets) of the companies is 9.776.604.857 KM. Only 3 % (278.301.078 KM) belongs to intangible assets while the rest, or 97 % (9.498.303.779 KM) belongs to assets that have the physical component.

The structure of intangible assets pertaining to the companies in question and comprised of Investment in Development, Concessions, Patents, Licences, Goodwill, Other Intangible Assets and Prepayment and Intangible Assets in Preparation is illustrated in the chart below.

Chart 1 - Structure of total intangible assets recorded in financial statements of 432 companies quoted on the Banja Luka Stock Exchange

Reference: Analysis of the authorConcessions, patents, and licences have the biggest share (45%) in the structure of intangible assets. They are followed by other intangible assets (32%), prepayment of intangible assets (19%), investment in development (3%) and goodwill (1%).

Balance sheets of 272 companies (out of a total of 432 companies) did not record intangible assets (63%), which means that over 60% of the analysed companies does not have intangible assets recorded (or the carrying amount of the asset is zero). Such a situation casts doubt on the accuracy of the following procedures: accounting treatment of assets, internal control of the analysed companies, control done upon submitting financial statements by the Agency for brokerage, and financial services, efficiency of auditing finan-

cial statements of companies quoted in stock exchange, and the organisation of the Banja Luka Stock Exchange itself.

Enterprise Telekom from Banja Luka recorded the highest value of total intangible assets (65.828.001 KM), whereas the lowest (positive) value of intangible asset was recorded by Veterinarska stanica Prijedor (24 KM).

The highest value of investment in development was recorded by Prvo penzionersko mikrokreditno društvo Banja Luka (1.908.913 KM), whilest the lowest (positive) value of investment in deve-lopment was recorded by Veterinarska stanica Prijedor (24 KM). Only 27 companies (out of a total of 432 companies) have value of investment in development recorded (6 %).


66

Najveće učešće u strukturi nematerijalne imovine imaju koncesije, patenti i licence (45%), zatim slijedi ostala nematerijalna imovina (32%), avansi i nematerijalna sredstva u pripremi (19%), ulaganje u razvoj (3%) i goodwill (1%).

Od ukupno posmatrana 432 preduzeća, u bilansima 272 preduzeća nije iskazana nematerijalna imovina (63%), što implicira da preko 60% posmatranih preduzeća nema prikazan nijedan oblik nema-terijalne imovine (ili je knjigovodstvena vrijednost takve imovine nula), a isto tako predstavlja osnov za različita pitanja u vezi sa računovodstvenim tretmanom posmatrane imovine, interne kontrole u posmatranim preduzećima, logičke kontrole APIF-a prilikom pre-daje finansijskih izvještaja, efikasnosti revizije finansijskih izvještaja preduzeća koja kotiraju na berzi, pa do samog načina funkcionisanja Banjalučke berze.

Najveću vrijednost ukupne nematerijalne imovine prikazalo je preduzeće Telekom srpske iz Banjaluke (65.828.001 KM), dok je najmanju (pozitivnu) vrijednost nematerijalne imovine prikazalo preduzeće Veterinarska stanica iz Prijedora (24 KM).

Najveću vrijednost ulaganja u razvoj prikazalo je preduzeće Prvo pen-zionersko mikrokreditno društvo iz Banjaluke (1.908.913 KM), dok je najmanju (pozitivnu) vrijednost ulaganja u razvoj prikazalo preduzeće Veterinarska stanica iz Prijedora (24 KM). Od ukupno posmatranih 432 preduzeća, 27 ih ima prikazanu vrijednost ulaganja u razvoj (6%).

Najveću vrijednost koncesija, patenata, licenci i ostalih prava prika-zalo je preduzeće Vodovod i kanalizacija iz Bijeljine (51.508.152 KM), dok je najmanju (pozitivnu) vrijednost prikazalo preduzeće Hemijska

industrija Destilacija iz Teslića (70 KM). Od ukupno posmatranih 432 preduzeća, 50 preduzeća ima prikazanu vrijednost koncesija, patenata, licenci i ostalih prava (12%).

Najveću vrijednost goodwilla prikazalo je preduzeće Zrak − op-toelektronika iz Teslića (622.399 KM), dok je najmanju (pozitivnu) vrijednost prikazalo preduzeće Krajina GP iz Banjaluke (233.420 KM). Od ukupno posmatranih 432 preduzeća, samo pet preduzeća ima prikazanu vrijednost goodwilla (1%).

Najveću vrijednost ostalih nematerijalnih sredstava prikazalo je preduzeće Telekom srpske iz Banjaluke (18.169.240 KM), dok je naj-manju (pozitivnu) vrijednost prikazalo preduzeće Rudnik iz Ugljevika (120 KM). Od ukupno posmatranih 432 preduzeća, 113 preduzeća ima prikazanu vrijednost ostalih nematerijalnih sredstava (26%).

Najveću vrijednost avansa i ostalih nematerijalnih sredstava prikazalo je preduzeće Telekom srpske iz Banjaluke (21.681.773 KM), dok je najmanju (pozitivnu) vrijednost prikazalo preduzeće Mermer iz Čelinca (2.835 KM). Od ukupno posmatranih 432 preduzeća, 29 preduzeća ima prikazanu vrijednost avansa i ostalih nematerijalnih sredstava (7%).

Od svih nematerijalnih sredstava, istraživanje i razvoj posebno oku-piraju pažnju analitičara jer istraživanje i razvoj jača konkurentnost, opstanak i/ili razvoj preduzeća. Brojne naučne studije obezbijedile su dokaze da u razvijenim zemljama postoji pozitivan odnos između investiranja u istraživanje i razvoj, s jedne strane, i tržišne vrijednosti s druge strane, a sljedeća dva pokazatelja često se koriste za tu procjenu (Kothari, Barone, 2012, str. 138):

Kako se globalna ekonomija sve više kreće ka tehnološki razvijenom svijetu, koji je bogat znanjima, nematerijalna sredstva dobijaju sve veći značaj u konkurentskim strategijama svih preduzeća (Kothari, Barone, 2012, str. 138). Međutim, pošto se određena nematerijalna sredstva ne iskazuju u bilansu stanja, može se uočiti irelevantnost računovodstvenih informacija, a jedan od dokaza irelevantnosti jeste i razlika između knjigovodstvene i tržišne vrijednosti preduzeća (pogledati: MRS 38, paragraf 10).

Imajući u vidu da se u većini posmatranih preduzeća koja kotiraju na Banjalučkoj berzi ne prikazuje nematerijalna imovina, u ovom istraživanju nisu izračunati prethodno navedeni pokazatelji. Razlozi neprikazivanja nematerijalne imovine u preko 60% preduzeća mogu biti različiti, počev od nepoznavanja materije (teorije), pogrešnog računovodstvenog tretmana, pogrešne računovodstvene politike, pogrešnog inicijalnog i naknadnog prikazivanja, pa do pogrešnog obračunavanja i/ili objelodanjivanja. Imajući u vidu navedene razloge, u nastavku rada prikazano je inicijalno i naknadno vrednovanje nematerijalne imovine s različitim primjerima poslovnih promjena i knjigovodstvenih evidentiranja navedenih poslovnih promjena.

4. DISKUSIJANa osnovu MRS 38, preduzeće u svojim finansijskim izvještajima treba da objavi informacije (MRS 38, paragraf 118):

-– o tome da li je upotrebni vijek sredstava neodređen ili konačan, a ako je konačan, potrebno je navesti korišćeni upotrebni vijek i stope amortizacije;

-– o metodama amortizacije koje se koriste za amortizaciju nema-terijalnih sredstava sa konačnim upotrebnim vijekom;

-– bruto knjigovodstveni iznos i akumulisanu amortizaciju (u zbir-nom iznosu sa svim akumulisanim imparitetnim gubicima) na početku i na kraju perioda;

-– prikaz pozicije bilansa uspjeha u koju je uključen iznos amor-tizacije;

-– informacije o usaglašavanju knjigovodstvenog iznosa sredstava na početku i na kraju perioda, sa jasnim prikazom unapređenja po osnovu razvoja i onih koja su pribavljena eksterno, odvojeno ili u okviru poslovne kombinacije;

-– informacije o sredstvima klasifikovanim za prodaju ili uključenim u grupu za otuđenje u skladu sa MSFI 5, drugim otuđenjima, povećanjima ili smanjenjima tokom perioda koja su rezultat revalorizacije i imparitetnih gubitaka priznatih ili poništenih direktno u kapitalu, imparitetnim gubicima priznatim u bilansu uspjeha tokom perioda, kao i onim koji su poništeni kroz bilans uspjeha, neto kursnim razlikama proizašlim iz prevođenja finan-sijskih izvještaja u izvještajnu valutu i iz prevođenja inostranog poslovanja i izvještajnu valutu pravnog lica i svim ostalim promjenama knjigovodstvenog iznosa tokom perioda.

Za nematerijalno sredstvo za koje je utvrđen neograničen upotrebni vijek treba objaviti knjigovodstveni iznos sredstva i razloge koji podržavaju procjenu neodređenog upotrebnog vijeka. Za nema-terijalna sredstva pribavljena posredstvom državnih donacija i početno priznata po fer vrijednosti treba objaviti početno priznatu fer vrijednost, njihov knjigovodstveni iznos, da li se sredstva nakon početnog vrednovanja vode prema metodu nabavne vrijednosti ili prema metodu revalorizacije.


67

The highest value of concessions, patents, licences and other rights was recorded by Vodovod i kanalizacija Bijeljina (51.508.152 KM), whilest the lowest (positive) value was recorded by Hemijska indu-strija Destilacija Teslić (70 KM). Only 50 companies (out of a total of 432 companies) have value of concessions, patents, licences and other rights recorded (12 %).

The highest value of goodwill was recorded by Zrak - optoelektronika Teslić (622.399 KM), whilest the lowest (positive) value was recorded by Krajina GP Banja Luka (233.420 KM). Only 5 companies (out of a total of 432 companies) have value of goodwill recorded (1 %).

The highest value of other intangible assets was recorded by Tele-kom srpske Banjaluka (18.169.240 KM), whilest the lowest (positive) value was recorded by Rudnik, Ugljevik (120 KM). A third of these

companies (113 companies out of a total of 432 companies) have value of other intangible assets recorded (26%).

The highest value of prepayment and other intangible assets was recorded by Telekom srpske Banjaluka (21.681.773 KM), whilest the lowest (positive) value was recorded by Mermer Čelinac (2.835 KM). Only 29 companies (out of a total of 432 companies) have value of prepayment and other intangible assets recorded (7 %).

Of all intangible assets, research and development draw attraction of financial analysts since they increase competitiveness, ensure the survival and/or development of an enterprise. Many scientific studies of highly developed economies established a connection between investment in research and development, on the one hand and market value on the other hand. The following two indicators are commonly used for that estimation (Kothari, Barone, 2012, pg. 138):

As the global economy moves towards technically developed co-untries whose breadth of knowledge is amazing, intangible assets are becoming more and more important in competative strategies of all companies (Kothari, Barone, 2012, pp. 138). Since certain intangible assets are not recorded in balance sheet, the irrelevance of such accounting information is obvious, and it can be proved by showing the difference between the carrying and the market value of an enterprise (In accordance with IAS 38, paragraph 10).

Most of the companies quoted on the Banja Luka Stock Exchange do not record intangible assets, hence we have not calculated previously mentioned indicators. The reasons behind the decision of 60% companies not to record intangible assets are many and may include: the lack of theoretical knowledge, erroneous accounting treatment, erroneous accounting policy, erroneous initial and su-bsequent recording, or even incorrect calculation and /or disclosure.

Having those reasons in mind, we are going to present initial and subsequent valuation of intangible assets with different examples of business changes and the records of these changes in bookkeeping.

4. DISCUSSIONAccording to IAS 38, an enterprise shall disclose the following information (IAS 38, paragraph 118):

– whether the useful lives are indefinite or finite and, if finite, the useful lives or the amortisation rates used;

– the amortisation methods used for intangible assets with finite useful lives;

– the gross carrying amount and any accumulated amortisation (aggregated with accumulated impairment losses) at the be-ginning and end of the period;

– the line item(s) of the income statement in which any amorti-sation of intangible assets is included;

– a reconciliation of the carrying amount at the beginning and end of the period showing: the improvement based on development, and the improvement acquried externally or through business combinations;

– assets classified as held for sale or included in a disposal group classified as held for sale in accordance with IFRS 5 and other

disposals; increases or decreases during the period resulting from revaluations, impairment losses recognised or reversed directly in equity, impairment losses recognised in profit or loss during the period or loss and those reversed in profit or loss during the period, net exchange differences arising on the translation of the financial statements into the presentation currency, and on the translation of a foreign operation into the presentation currency of the enterprise; and other changes in the carrying amount during the period.

For an intangible which has an indefinite useful life, an enterprise shall also disclose the carrying amount of that asset and the reasons supporting the assessment of an indefinite useful life.

For intangible assets acquired by way of a government grant and initially recognised at fair value, an enterprise shall also disclose the fair value initially recognised for these assets, their carrying amount; and whether they are measured after recognition under the cost model or the revaluation model.

In accodance with IAS 38, if intangible assets are accounted for at revalued amounts, an enterprise shall disclose the following intangible assets per class: the effective data of the revaluation, the carrying amount of revalued intangible assets; and the carrying amount that would have been recognised had the revalued class of intangible assets been measured after recognition using the cost model, the amount of the revaluation surplus that relates to intangible assets at the beginning and end of the period, infomation on methods and significant assumptions applied to estimate the assets’ fair values.

An enterprise shall also disclose limitations on an intangible property and non- current assets offered as a guarantee for liabilities. It can be concluded that one part of data required by IAS and IFRS is stated within balance schemes and another part in notes to financial statement.

Finally, some forms of intangible assets owned by an enterprise cannot be disclosed, nor recognised in balance sheets and ledgers. For that reason, accounting information given in financial state-ments may be irrelevant. Having in mind that the global economy is orientated towards technically developed countries which have plenty of knowledge and values without physical substance, the recognition of this irrelevance takes on a new significance. The reasons behind the decision of 60% companies not to record intan-


68

Prema MRS 38, ako se nematerijalna sredstva obračunavaju po revalorizacionim iznosima, po svakoj klasi nematerijalnih sredstava objavljuju se informacije o važećem datumu revalorizacije, knjigo-vodstvenom iznosu revalorizacionih nematerijalnih sredstava i knji-govodstvenom iznosu koji bi bio priznat da je revalorizovana klasa nematerijalnih sredstava nakon priznavanja vrednovana primjenom metode nabavne vrijednosti, iznosu revalorizovanog viška koji se odnosi na nematerijalna sredstva na početku i na kraju perioda, informacije o metodama i značajnim pretpostavkama primijenjenim prilikom procjene fer vrijednosti sredstava i drugo.

Takođe, treba objaviti i postojanje i iznos ograničenja u vlasništvu nad nekim nematerijalnim sredstvom, kao i iznos stalnih materijalnih sredstava koja su založena kao garancija za obaveze. Iz navedenog se može zaključiti da se jedan dio informacija zahtijevanih u MRS i MSFI prezentuje u okviru propisanih bilansnih šema, a drugi dio u okviru zabilješki, tj. nota uz finansijske izvještaje.

Konačno, pojedini oblici nematerijalne imovine, koje preduzeće stvarno posjeduje, ne može se objelodaniti, a ni priznati u bilansima i poslovnim knjigama, što za posljedicu ima irelevantnost računovod-stvenih informacija sadržanih u finansijskim izvještajima. Imajući u vidu da je globalna ekonomija usmjerena ka tehnološki razvijenom svijetu, koji je bogat znanjima i vrijednostima bez fizičkog sadržaja, navedena irelevantnost još više dobija na značaju.

Pored problema irelevantnosti, razlozi neprikazivanja nematerijal-ne imovine u preko 60% posmatranih domaćih preduzeća mogu biti različiti, počev od nepoznavanja materije (teorije), pogrešnog računovodstvenog tretmana, pogrešne računovodstvene politike, pogrešnog inicijalnog i naknadnog prikazivanja, pa do pogrešnog obračunavanja i/ili objelodanjivanja.

ZAKLJUČAKZa bilansiranje nematerijalne imovine (sredstva) potrebno je ispuniti određene uslove koji se odnose na definiciju sredstva (da postoji mogućnost identifikacije i da je rezultat prošlih događaja, da je kontrolisano od strane preduzeća i da se korišćenjem tog sredstva očekuje priticanje budućih ekonomskih koristi) i kriterijume za pri-znavanje (da je vjerovatno da će buduće ekonomske koristi priticati u pravno lice po osnovu upotrebe tog sredstva i da sredstvo ima cijenu ili vrijednost koja se može pouzdano izmjeriti).

U finansijskim izvještajima preduzeće priznaje nematerijalnu imo-vinu ako i samo ako je vjerovatno da će se buduće ekonomske koristi, koje su pripisive imovini, uliti u preduzeće i ako se nabavna vrijednost imovine može pouzdano odmjeriti. Vrijednost po kojoj se inicijalno priznaje nematerijalna imovina zavisi od načina sticanja, dok se prilikom naknadnog vrednovanja mogu primijeniti modeli nabavne vrijednosti ili revalorizacije, s tim da u obzir treba uzeti da li nematerijalna imovina ima ograničen ili neograničen vijek trajanja. Ukoliko ima ograničen vijek trajanja, nematerijalna imo-vina se amortizuje, dok se u slučaju neograničenog vijeka trajanja nematerijalna imovina testira na obezvređenje.

Imajući u vidu da se globalna ekonomija sve više kreće ka teh-nološki razvijenom svijetu koji je bogat znanjima, nematerijalna sredstva dobijaju sve veći značaj u konkurentskim strategijama svih preduzeća. Navedeni trend potvrđuju podaci iz finansijskih izvještaja preduzeća koji se smatraju liderima u svojim djelatno-stima, u kojima se vrijednost nematerijalne imovine u kontinuitetu povećava. Međutim, istraživanjem je dokazano da nije moguće sve oblike nematerijalnih sredstava prikazati u bilansu stanja, što za posljedicu ima irelevantnost računovodstvenih informacija sadržanih u finansijskim izvještajima preduzeća (koji imaju značajne vrijednosti nematerijalne imovine).

U cilju rješavanja problema istraživanja predlažu se sljedeće mjere:

–– upoznavanje računovodstvene (i revizorske) profesije sa novim trendovima u oblasti razvoja nematerijalne imovine u razvijenim društvima;

–– primjena novih saznanja o različitim oblicima nematerijalne imovine od strane računovodstvene i revizorske profesije;

–– poboljšanje kvaliteta internih kontrola i internih kontrolnih postupaka koji se odnose na nabavku, razvoj i/ili održavanje nematerijalne imovine; i

–– poboljšanje kvaliteta eksternih kontrola koji se odnose na na-bavku, razvoj i/ili održavanje nematerijalne imovine.

Pored predloženih mjera, rezultati rada mogu se primijeniti za dalja istraživanja iz oblasti računovodstva, bilansiranja i primjene računovodstvenih politika, ali i iz drugih oblasti finansija, kao što je istraživanje različitih politika dobiti, te utvrđivanje razlika između računovodstvenog i ekonomskog koncepta dobiti, kao jednog od ciljeva opstanka i razvoja preduzeća.

IZVORI1. Aleksić-Marić, V., Stojanović, D. (2005). Informacioni sistemi.

Banjaluka: Ekonomski fakultet.2. Božić, R., Kondić, N. (2012). Revizija finansijskih izvještaja – vodič

kroz praktičnu reviziju. Banjaluka: Finrar i Ekonomski fakultet.3. Božić, R. (2016). Mogućnosti računovodstvene informacione

podrške upravljanju aktivnostima inoviranja. Banja Vrućica: 20. međunarodni kongres računovodstvene i revizorske profesije Republike Srpske „Finansijsko izvještavanje kao katalizator rasta ekonomije“.

4. Božić, R. (2015). Fer prezentacija, kvalitet i pouzdanost finan-sijskih izvještaja – pristup, ograničenja, dometi i novi izazovi. Banja Vrućica: Zbornik radova, 19. kongres Saveza računovođa i revizora Republike Srpske „Finansijsko izvještavanje i upravljanje kao determinante uspješnijeg poslovanja“.

5. Daničić, D. (2014). Intelektualna svojina – nematerijalna imovina koja stvara vrijednost, očuvanje i zaštita. Banjaluka: Finrar broj 12 (12).

6. Vujičić, D. Računovodstveni tretman nematerijalne imovine. Banjaluka: Finrar broj 15 (05).

7. Kothari, J., Barone E. (2012). Finansijsko računovodstvo: među-narodni pristup. Beograd: DataStatus.

8. Malešević, Đ., Vranković, M. (2007). Poslovna analiza. Subotica: Ekonomski fakultet.

9. Rodić, J. (1997). Teorija i analiza bilansa. Beograd: Beostar.10. Šnjegota, D. (2017). Primjena MSFI kroz bilansni kontni okvir.

Banjaluka: Ekonomski fakultet i Finrar.11. Škarić Jovanović, K; Spasić D. (2012). Specijalni bilansi. Beograd:

Ekonomski fakultet. 12. Škarić-Jovanović K., Radovanović, R. (2006). Finansijsko raču-

novodstvo. Beograd: Ekonomski fakultet. 13. Zakon o računovodstvu i reviziji Republike Srpske, „Službeni

glasnik Republike Srpske“ br. 94/15.14. Pravilnik o kontnom okviru i sadržini računa u kontnom okviru

za privredna društva, zadruge, druga pravna lica i preduzetnike, „Službeni glasnik Republike Srpske“ br. 106/15.

15. Odbor za Međunarodne standarde finansijskog izvještavanja (2017). Međunarodni standardi finansijskog izvještavanja (MSFI). Preuzeto 20. 12. 2019. sa http://www.srrrs.org.


69

gible assets are many and they stem from: the lack of theoretical knowledge, erroneous accounting treatment, erroneous accounting policy, erroneous initial and subsequent recording, or even incorrect calculation and /or disclosure.

CONCLUSIONIn order to balance intangible assets it is necessary to meet cer-tain conditions primarily those related to the definition (that there is a possibility to identify it as the result of past events, that it is controlled by an enterprise and that it is expected to provide future economic benefits) and criteria for recognition (the probability that the expected future economic benefits embodied in the asset will flow to the enterprise, and that the asset has a cost or value that can be measued).

An enterprise recognises intangible assets in its financial statements if, and only if it is probable that the future economic benefit of the asset will flow to the enterprise and if the carrying amount of the asset can be measured reliably. Initial valuation of intangible assets depends on its acquisition, whereas in subsequent measurement two models can be applied- carrying amount model or revaluation. With regard to subsequent measurement it is important to determine whether the useful life of an intangible asset is finite or indefinite. If finite, intangible assets should be subject to impairment testing.

As the global economy moves towards technically developed countries whose breadth of knowledge is amazing, intangible assets are becoming more and more significant in competative strategies of enterprises. This trend is set by the enterprises that are considered to be leaders in their fields of activity. Their financial statements show that the value of intangible assets is increasing continuously. Hower, the reseach has shown that it is not always possible to record all forms of intangible assets in a balance sheet. As a result, irrelevance of accounting information may occur in the financial statements of enterprises (which have significant values of intangible assets).

With the aim of solving the problems presented in this research the following measures should be taken:

– new successful patterns of dealing with intangible assets in highly developed countries should be presented to accountants and auditors in our country,

– accountants and auditors in our country should follow new trends in applying intangible assets,

– the systems of internal auditing and and internal auditing pro-cedures pertaining to acquisiton and development of intangible assets should be improved,

– the systems of external control pertaining to acquisiton and development of intangible assets should also be improved.

Apart from the aforementioned, the results of this admission paper can be applied in further researches not only in the field of accountancy, balancing, and accounting policies, but also in some other fields of finances such as research on different profit policies,

and detection of differences between accounting and economic concept of profit as one the prerequisites of enterprise’s survival and development.

REFERENCES1. Aleksić-Marić, V, i Stojanović, D. (2005). Informacioni sistemi.

Banja Luka: Ekonomski fakultet.

2. Božić, R. i Kondić, N. (2012). Revizija finansijskih izvještaja – vodič kroz praktičnu reviziju. Banja Luka: Finrar i Ekonomski fakultet.

3. Božić, R. (2016). Mogućnosti računovodstvene informacione podrške upravljanju aktivnostima inoviranja. Banja Vrućica: 20. međunarodni kongres računovodstvene i revizorske profesije Republike Srpske „Finansijsko izvještavanje kao katalizator rasta ekonomije“.

4. Božić, R. (2015). Fer prezentacija, kvalitet i pouzdanost finan-sijskih izvještaja – pristup, ograničenja, dometi i novi izazovi. Banja Vrućica: Zbornik radova, 19. kongresa Saveza računovođa i revizora Republike Srpske „Finansijsko izvještavanje i uprav-ljanje, kao determinante uspješnijeg poslovanja“.

5. Daničić, D. (2014). Intelektualna svojina – nematerijalna imovina koja stvara vrijednost, očuvanje i zaštita. Banja Luka: Finrar, broj 12 (12).

6. Vujičić D. Računovodstveni tretman nematerijalne imovine. Banja Luka: Finrar broj 15 (05);

7. Kothari, J; Barone E. (2012). Finansijsko računovodstvo: me-đunarodni pristup. Beograd: DataStatus.

8. Malešević, Đ; Vranković, M. (2007). Poslovna analiza. Subotica: Ekonomski fakultet.

9. Rodić, J. (1997). Teorija i analiza bilansa. Beograd: Beostar.

10. Šnjegota, D. (2017). Primjena MSFI kroz bilansni kontni okvir. Banja Luka: Ekonomski fakultet i Finrar.

11. Škarić-Jovanović K; Spasić D. (2012). Specijalni bilansi. Beo-grad: Ekonomski fakultet.

12. Škarić-Jovanović K; Radovanović, R. (2006). Finansijsko raču-novodstvo. Beograd: Ekonomski fakultet.

13. Zakon o računovodstvu i reviziji Republike Srpske, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 94/15;

14. Pravilnikom o kontnom okviru i sadržini računa u kontnom okviru za privredna društva, zadruge, druga pravna lica i preduzetnike, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 106/15;

15. Odbor za Međunarodne standarde finansijskog izvještavanja (2017). Međunarodni standardi finansijskog izvještavanja (MSFI). Retrieved 20.12.2019. from http://www.srrrs.org



71

Slavica Dragišić*

Uticaj digitalizacije bankarskih usluga na performanse komercijalnih banaka

The impact of digitalisation of banking services on the performance of commercial banks

Rezime Svako tržište, pa tako i finansijsko, danas karakteriše borba učesnika za opstanak u dinamičnom poslovnom okruženju u kojem su insti-tucionalne, organizacione i funkcionalne promjene neizbježne. Te promjene uslovljene su razvojem i primjenom informacionih tehnologija i sistema, koje su uticale na privredne subjekte da mijenjaju i prilagođavaju svoje poslovne strategije novoformiranim uslovima. Digi-talizacija kao oblik inovativne strategije sve više predstavlja predmet interesovanja banaka i jedan od načina na koji se banke bore sa konkurencijom i tržišnim promjenama. Postavljanjem digitalizacije u fokus svojih poslovnih strategija, programa i mjera, banke teže da doprinesu unapređenju poslovanja i jačanju konkurentnosti. Inovativnost se nameće kao nužnost, a digitalizacija je ta koja doprinosi stvaranju razlika između tržišnih učesnika. U ovom radu traži se odgovor na istraživačko pitanje u kojoj mjeri banke u Bosni i Hercegovini (BiH) koriste digitalizaciju bankarskih usluga i da li primjena digitalizacije usluga kao inovativna strategija utiče na performanse banke i na jačanje tržišne pozicije banke. Odgovore na ova pitanja ćemo pokušati dobiti desk analizom dostupnih javno objavljenih podataka na veb-stranicama svih banaka u BiH. Kvalitativno istraživanje metodom studije slučaja na primjeru dvije banke, pri čemu je jedna od banaka u većinskom vlasništvu stranog kapitala, dok je druga u većinskom vlasništvu domaćeg kapitala, provedeno je na osnovu podataka prikupljenih iz izvještaja Agencije za bankarstvo Republike Srpske i Centralne banke BiH, te zvaničnih finansijskih izvještaja banaka. Cilj istraživanja je da utvrdimo da li digitalizacija utiče na poslovanje komercijalnih banaka u BiH i Republici Srpskoj. U širem smislu, analizom prikupljenih podataka i njihovim deskriptivnim prikazom, rezultati istraživanja ukazuju na pozitivnu vezu između primjene digitalizacije i savremenih informacionih tehnologija u razvoju proizvoda i usluga banaka, ali i u povećanom korištenju informacione tehnologije, pogo-tovo u segmentu plaćanja, te pojavu novih oblika banaka. Rezultati mogu biti korišteni u smislu unapređenja bankarskog poslovanja i potpunije primjene strategije digitalizacije.

Ključne riječi: inovativne strategije, digitalizacija, inovacije, komercijalna banka, bankarsko poslovanje.

AbstractEvery market, and so the financial one, is nowadays characterized by stakeholders’ struggle to survive in dynamic business environment where the institutional, organisational and functional changes have become inevitable. The necessity of those changes is a result of the development and application of information technologies and systems, which have made economic subjects change and adjust their business strategies to newly created conditions. As a form of innovative strategy, digitalisation has become an all-the-more frequent sub-ject of research carried out by banks, as well as one of the methods used by the banks in combatting competition and market changes. By putting digitalisation in the focus of their business strategies, programmes and measures, banks tend to contribute to an improvement in business and strengthening of competitiveness. Innovation imposes itself as a necessity, and digitalisation is what contributes to mak-ing differences between market participants. This paper tends to look for an answer to the research question of how much the banks in Bosnia and Herzegovina (BiH) use the digitalisation of banking services and whether the application of the digitalisation of services as an innovative strategy influences the performance of the bank and the strengthening of the bank’s position on the market. We will try to find answers to these questions through desk analysis of the available data publicly announced on the websites of all the banks in BiH. Qualitative research based on the method of case study of two banks, one with the majority ownership of foreign capital and the other with the majority ownership of domestic capital, has been conducted based on the information collected from the reports from the Bank-ing Agency of the Republic of Srpska and the Central bank of BiH, as well as from the official financial reports of the banks. The aim of the research is to determine whether the digitalisation affects the business operations of commercial banks in BiH and the Republic of Srpska. In a broad sense, through the analysis of the collected data and their descriptive interpretation, the results of the research indicate a positive correlation between the application of digitalisation and modern information technologies in the development of the banks’ products and services, as well as in an increased use of information technology, especially in the payment segment and the emergence of the new forms of banks. The results can be used for the purpose of advancement of banking business and more complete application of the digitalisation strategy.

Key words: innovative strategies, digitalisation, innovations, commercial bank, banking business

* Master ekonomije, Nova banka AD Banja Luka, e-mail: [email protected]

UDK 336.71:005.7(497.6) PREGLEDNI RADDOI: 10.7251/FIN1904071D


72

UVODVelike i brze transformacije, uslovljene razvojem tehnologije, te njenom selidbom u druge oblasti ekonomije i društva, pa time i u oblasti bankarskog poslovanja, karakterišu današnje poslovanje (Kandžija i Pucar, 2017). U cilju održavanja konkurentske pozicije i opstanka u tržišnoj borbi, inovativnost poslovnih subjekata se nameće kao nužnost, a inovacije su te koje će, uz preduzetničko rukovođenje i precizno definisane preduzetničke strategije, zasno-vane na inovativnosti, stvoriti razliku između poslovnih subjekata i njihovog poslovnog uspjeha. Definisanjem strategija, svaki poslovni subjekat, pa tako i banka, usmjerava svoje kapacitete u pravcu unapređenja poslovanja, pronalaženja ideja i pretvaranja rezultata istraživanja u znanje, a potom i u tehnološki inovativne proizvode i usluge. Upravo iz tog razloga, problem istraživanja ovog rada bi se mogao definisati kroz pitanje: U kojoj mjeri banke u Bosni i Herce-govini (BiH) koriste digitalizaciju bankarskih usluga i da li primjena digitalizacije usluga kao inovativna strategija utiče na performanse banke i na jačanje tržišne pozicije banke? Vodeće banke u svijetu i kod nas postaju svjesne da je digitalna tehnologija, primijenjena kroz elektronsko i mobilno poslovanje, elektronske baze podataka, interakciju sa klijentima putem društvenih mreža, postala ključni faktor u borbi za očuvanje profitabilnosti i jačanje tržišne pozicije (Levar i Nikolić, 2012). Predmet istraživanja ovoga rada jeste uticaj informacionih tehnologija i digitalizacije na bankarsko poslovanje, kako kroz razvoj novih proizvoda i usluga, tako i kroz pojavu novih oblika savremenih banaka i jačanje konkurentske pozicije banke. Inovativnost se u bankama najviše ogleda kroz primjenu digitaliza-cije, koja je usmjerena ne samo ka stvaranju ponude savremenih i funkcionalnih proizvoda, obezbjeđenju visokog kvaliteta usluga, već i ka boljoj organizaciji poslovanja u smislu prikupljanja, obrade i analize podataka, boljoj povezanosti zaposlenih, usavršava-nju znanja zaposlenih i pružanju većeg broja usluga na jednom mjestu. Istraživanja su ukazala na značaj koji digitalizacija može imati u procesu rangiranja digitalnih banaka u svijetu (Financial IT, 2017), kao i na podjelu kompanija na osnovu primijenjenih inovativnih preduzetničkih strategija (Ramadani i Gerguri, 2010). Neki od zaključaka istraživanja ukazuju na to da, pored poteškoća u razumijevanju i verifikaciji tehnoloških rješenja, te rizika koji nosi, razvoj bankarskog poslovanja, potpomognut digitalitacijom, doprinosi povećanju sigurnosti novčanih tokova, lakšem praćenju potreba i zahtjeva korisnika, što podstiče ulaganja u istraživanja i razvoj i inovacije putem kanala finansiranja (Lin, Liu i Wei, 2018).

Promjene u potrebama i navikama potrošača zahtijevaju ponudu bankarsko-finansijskog sektora koja će biti drugačija od univerzalnih bankarskih proizvoda koji su ograničeni na distribuciju kroz fizičko prisustvo, uglavnom putem filijala (Tešić i Krstić, 2016). Da bi banke bile u stanju da odgovore i isprate promjene u svom okruženju, one teže primjeni preduzetničkih strategija koje su usmjerene ka izmjeni organizacije poslovanja, povećanju efikasnosti i produktivnosti po-slovanja. U uslovima rastuće konkurencije, banke sve više teže ka automatizaciji procesa i upotrebi savremenih elektronskih sistema (Lukić i Nikolić, 2015). Ovakvo poslovanje zahtijeva preduzetničko rukovođenje, svjesno dinamike i intenziteta promjena u okruženju, na koje će biti sposobno da odgovori stvaranjem organizacije koja će biti sposobna za inovacije usluga i bankarskih procesa uopšte. Preduzetnički orijentisano upravljanje organizacijom za cilj ima primjenu strategija koje će omogućiti pravo usmjeravanje bankar-skih proizvoda, održavanje interakcije sa potrošačima i kreiranje rješenja koja će zadovoljiti njihove potrebe (Lukić i Nikolić, 2015).

Osnovna hipoteza istraživanja, definisana na osnovu prikupljene i analizirane literature, mogla bi se formulisati na sljedeći način: Primjena inovativnih strategija kroz proces digitalizacije pozitivno

utiče na razvoj bankarskog poslovanja. Pomoćne hipoteze ukazuju na to da primjena savremene informacione tehnologije i proces digitalizacije utiču na povećanje efikasnosti poslovanja banke, razvoju novih oblika proizvoda i usluga, te tako doprinose jačanju konkurentske pozicije banke. U prvom dijelu rada, u pregledu literature, objasnili smo pojam inovacija i inovativnih strategija. U drugom dijelu je posebna pažnja posvećena razumijevanju digita-lizacije kao oblika inovativne strategije, ukazuje se na međusobni uticaj koji inovacije i digitalizacija mogu imati na bankarsko po-slovanje i bankarski sektor, sa jedne strane, a sa druge uticaj koji bankarski sektor ima na primjenu strategije digitalizacije. U trećem dijelu rada prikazani su rezultati istraživanja na osnovu prikupljene literature i analiza prikupljenih podataka, uz ocjenu postavljenih hipoteza. Na kraju, u diskusiji i zaključku izvedenom na osnovu analizirane literature i rezultata istraživanja, ukazali smo na koristi koje proces digitalizacije može imati za unapređenje postojećih i razvoj novih oblika digitalnih proizvoda i usluga, te za razvoj mjera za unapređenje bankarskog poslovanja uopšte.

1. PREGLED LITERATUREDanašnje poslovanje karakterišu velike i brze transformacije uslov-ljene razvojem tehnologije i znanja o upotrebi tehnologije, te njenom selidbom u druge oblasti ekonomije i društva, pa time i u oblasti bankarskog poslovanja (Kandžija i Pucar, 2017). Rastući uticaj koji tehnologija ima na razvoj bankarskog poslovanja u posljednjih nekoliko godina čini inovacije i digitalizaciju ključnim faktorom rasta konkurentske prednosti. Inovacija predstavlja sprecifično oruđe preduzetnika, sredstvo pomoću kojeg oni koriste promjenu kao mogućnost za izvršavanje različitih proizvodnih ili uslužnih djelatnosti (Drucker, 1991). Osnov savremenog shvatanja inovacije bi se mogao predstaviti kroz model inovacije koje su podstaknute tehnologijom, ali koje predstavljaju atipične primjere interakcije između tehnoloških mogućnosti i potreba tržišta (Deakins i Freel, 2012). Inovacije zasnovane na novim naučnim otkrićima koriste preduzetnici koji su spremni da preuzmu rizik i da brzo reaguju, te radikalno razvijaju nove proizvode. Uzevši u obzir navedeno, pre-duzetništvo se u uslovima inovativnosti odnosi na stvaranje novog proizvoda ili usluge, ili na stvaranje takvog proizvoda i usluge koji će se znatno razlikovati od ostalih koji se nude na tržištu (Deakins i Freel, 2012). Inovacije u oblasti bankarstva obuhvataju razvoj i primjenu novih informacionih tehnologija koje doprinose ne samo razvoju novih proizvoda i usluga, već i višem kvalitetu bankarskih usluga, promjeni u strukturi i veličini tražnje na tržištu bankarskih proizvoda, što je uticalo na banke da teže povećanju efikasnosti radi povećanja pofitabilnosti i stvaranju konkurentske prednosti (Pjanić i Marjanović, 2010). Inovacije su tretirane kao pojave koje utiču na ekonomiju, dovode do uspostavljanja nove proizvodne funkcije. Privredni razvoj podrazumijeva realizaciju novih načina proizvodnje, a preduzetnik, zajedno sa preduzetničkim inovacijama, narušava tržišnu ravnotežu i tako dovodi do promjena u privredi (Stojanović, 2009).

Vodeće banke u svijetu i kod nas postaju svjesne da su digitalna tehnologija, elektronsko i mobilno poslovanje, elektronske baze podataka, interakcija sa klijentima putem društvenih mreža, postali ključni faktori u borbi za očuvanje profitabilnosti i jačanju tržišne pozicije. Savremena tehnologija omogućuje bankama da lakše iden-tifikuju klijente na koje će usmjeravati svoje napore (Levar i Nikolić, 2012), dok uz digitalizaciju eleminišu problem geografske udalje-nosti klijenta i banke i omogućuju lakšu komunikaciju, povezivanje klijenata i protok informacija (Obradović, Dragosavac i Arsić, 2015).


73

INTRODUCTIONGreat and fast transformations which resulted from the development of technology, as well as from its transition into other fields of economy and society, and thus in the field of banking business too, characterize today’s business (Kandžija and Pucar, 2017). With the aim of maintai-ning competitive position and surviving in the market race, innovative-ness of business subjects imposes itself as a necessity, and innovati-ons are those which, combined with entrepreneurial management and precise definition of entrepreneurial strategy based on innovativeness, will create a difference between business subjects and their business success. By defining strategies, every business subject, and thus the bank, directs its capacities towards business advancement, generating ideas and transforming research results into knowledge and then into technologically innovative products and services. For that very reason, the matter of research in this paper could be defined in terms of the following question: To what extent do the banks in Bosnia and Herzego-vina (BiH) use the digitalisation of banking services and does the appli-cation of digital services as an innovative strategy have an influence on the bank’s performance and on strengthening the bank’s market posi-tion? The leading banks in the world and in our country are becoming aware of the fact that digital technology, applied through electronic and mobile business, electronic databases, interaction with clients through social networks, has become the key factor in an effort to keep profi-tability and strengthen the market position (Levar and Nikolić, 2012). The subject of research in this paper is the influence that informati-on technologies and digitalisation have on the banking business, both through the development of new products and services and through the emergence of new forms of modern banks and strengthening the competitive position of the bank. Innovativeness in the banks is mostly reflected in the application of digitalisation, which is directed not only towards creating the offer of cutting-edge and functional products, ensuring high-quality services, but also towards better organisation of business in terms of collecting, processing and analysing data, better networking of the staff, professional development of the staff and provi-ding a greater number of services in one place. Research has indicated the importance that digitalisation can have in the process of ranking digital banks in the world (Financial IT 2017), as well as the categorisa-tion of companies based on the applied innovative entrepreneurial stra-tegies (Ramadani and Gerguri, 2010). Some conclusions of the research indicate that besides the difficulties in understanding and verification of technological solutions, along with the risks they carry, the level of banking business, assisted by digitalisation, contributes to the increase in the safety of cash flow, easier monitoring of the users’ needs and de-mands, which stimulates the investments in research and development and the innovations through funding channels (Lin, Liu and Wei, 2018).

The changes in needs and habits of consumers demand the offer from the banking-financial sector which will be different from the universal banking products which are limited to the distribution through physical presence, mainly via branch offices (Tešić and Krstić, 2016). In order to be capable of responding to and monitoring the changes in their environment, banks tend to apply the entrepreneurial strategies direc-ted towards the change in the organisation of business, the increase of efficiency and productivity of business. In the conditions of growing competition, banks are increasingly in demand for the automation of processes and the use of modern electronic systems (Lukić and Nikolić, 2015). Such business demands entrepreneurial management, aware of the dynamics and the intensity of the changes in the environment, to which it will be capable of responding by creating an organisation which will be capable of innovating the services and banking processes in general. Entrepreneurially oriented management of an organisation has the aim to apply strategies which will enable appropriate direction of banking products, maintaining interaction with the users and creating solutions which will meet their needs (Lukić and Nikolić, 2015).

The major hypothesis of the research, defined on the basis of the collected and analysed literature could be formulated as follows: The application of innovative strategies through the process of digitalisati-

on positively influences the development of the banking business. The sub-hypotheses indicate that the application of cutting-edge informati-on technology and the process of digitalisation influence the increase in the efficiency of the business activities of the bank, the development of the new forms of products and services, and thus contribute to stren-gthening of the competitive position of the bank. In the first part of the paper, in the literature overview, we explained the concept of innova-tions and innovative strategies. In the second part, special attention is paid to understanding digitalisation as a form of innovative strategy; the mutual influence which innovations and digitalisation might have on banking business and banking sector, on the one hand, and on the other the influence which the banking sector has on the application of the strategy of digitalisation is indicated. The third part of the paper presents the results of the research based on the collected literature and analyses of the collected data, along with the assessment of the set hypotheses. In the end, in the discussion and conclusion drawn on the basis of analysed literature and the results of the research, we in-dicated the benefits which the process of digitalisation might have for the advancement of the present and the development of the new forms of digital products and services, as well as for the development of the measures for the advancement of the banking business in general.

1. LITERATURE OVERVIEWToday’s business is characterised by great and fast transformations which resulted from the development of technology and knowledge of the use of technology, as well as its transition into other fields of eco-nomy and society, and thus in the field of banking business too (Kan-džija and Pucar, 2017). The growing influence the technology has had on the development of banking business in the last few years makes innovations and digitalisation the key factor in the growth of competitive advantage. Innovation represents a specific tool of an entrepreneur, a way of using change as an opportunity to conduct different production or services activities (Drucker, 1991). The basis of contemporary un-derstanding of innovation could be represented through the model of innovations which were stimulated by technology, but which represent atypical examples of interaction between technological possibilities and demands of the market (Deakins and Freel, 2012). Innovations based on new scientific discoveries are used by entrepreneurs who are ready to take the risk and act swiftly, as well as radically develop new products. Taking into account the abovementioned, the entrepreneurship within the conditions of innovativeness refers to the creation of the new pro-duct or service, or to the creation of such product and service which will be significantly different from the others offered on the market (Deakins and Freel, 2012). Innovations in the field of banking include the deve-lopment and application of new information technologies which contri-bute not only to the development of new products and services, but also to higher quality of banking services, to the change in structure and size of the demand on the market of banking products, which influenced the banks to strive to increase efficiency for the purpose of increasing profitability and creating competitive advantage (Pjanić and Marjanović, 2010). Innovations are treated as phenomena which influence economy and lead to the establishment of new production functions. Economic growth implies the realisation of new modes of production, and the en-trepreneur, along with entrepreneurial innovations disrupts the market balance and thus brings about changes in the economy (Stojanović, 2009).

The leading banks in the world and in our country are becoming awa-re of the fact that digital technology, electronic and mobile business, electronic databases, as well as interaction with clients through social networks, have become the key factors in an effort to keep profitability and strengthen the market position. Cutting-edge technology enables banks to identify clients towards whom they will direct their efforts more easily (Levar and Nikolić, 2012), while along with digitalisation they eli-


74

Razvojem savremenih tehnoloških rješenja omogućeno je smanjenje kompleksnosti u obavljanju transakcija u realnom vremenu, te inte-gracija komponenti ekonomske aktivnosti koje značajno smanjuju troškove poslovanja (Zamfir, 2014). Sa promjenom tehnologije dolazi i do tržišnih promjena jer novi proizvodi mogu da se plasiraju na nova tržišta, da supstituišu postojeća ili da čak doprinose ulasku na nova regionalna tržišta (Sagić, 2016). I dok jedni digitalizaciju vide kao vid transformacije putem interneta, koja treba da kroz standardizaciju doprinese poboljšanju i automatizaciji procesa, drugi je vide kao način obnove poslovnih modela koji prate potrebe kupaca pomoću novih tehnologija (Mergel, Elelmann i Haug, 2019).

1.1. Digitalizacija kao korporativna preduzetnička strategija

Strategija se često definiše kao vještina upravljanja, vođenja po-slova, dok nam ekonomska literatura strategiju definiše kao način ostvarivanja ciljeva. Svaka inovacija „donosi promjenu tržištu ili društvu, kao i plodove svom korisniku, veće kapacitete društvu za proizvodnju bogatstva, veću vrijednost ili veće zadovoljenje neke potrebe. Najbolji test svake inovacije je ono što donosi korisniku. Otuda preduzetništvo uvijek ima potrebu da bude vođeno na tržišni način“, (Drucker, 1991, str. 320). Ramadani i Gerguri (2010) ukazali su na izveštaj Buza Alena Hamiltona (Booz Allen Hamilton) iz 2007, u kojem je statističkom analizom uzorka od 1000 kompanija, na osnovu primijenjenih strategija, izvršio podjelu u tri različite kate-gorije: kompanije koje se fokusiraju na traganje za novim vidovima potreba, kompanije usmjerene na istraživanje tržišta i kompanije koje su vođene tehnologijama (Need Seekers, Market Readers and Technology Drivers). Kompanije koje tragaju za potrebama fokusiraju se prvo na predstavljanje novih proizvoda na tržištima i svoje istra-živačko-razvojne napore temelje na dobijanju informacija od kupaca. Oni aktivno angažuju trenutne i potencijalne kupce za oblikovanje novih proizvoda, usluga i procesa. Kompanije koje se usmjeravaju ka istraživanju i razumijevanju promjena na tržištu jesu kompa-nije koje su se istakle po pažljivom posmatranju inkrementalnih promjena i stvaranju vrijednosti na tržištu i kao brzi sljedbenici na tržištima. Tehnološki orijentisane kompanije fokusiraju se na pristup zasnovan na tehnološkim inovacijama, dok manje obraćaju pažnju na učešće klijenta i njihov doprinos procesu. Proces usmjeravaju prema svojim tehnološkim mogućnostima, uz dodatna ulaganja u istraživanje i razvoj (Ramadani i Gerguri, 2010). Inovativnost pred-stavlja jednu od važnijih odlika preduzetnički orijentisanih preduzeća, koja preuzimaju rizik prihvatajući nove tehnologije, nove razvojne mogućnosti koje možda prevazilaze trenutno stanje u datoj oblasti, ali koje vode ka razvoju novih procesa, proizvoda, usluga ili razvoju novih tržišta (Kyn, 2005).

Banke i drugi privredni subjekti, u nastojanju da obezbijede adekvat-nu tržišnu poziciju, a zavisno od definisanog cilja i vizije, definišu strategiju kojom sagledavaju svoju poziciju na konkurentskom tržištu i primjenjuju različite metode za jačanje te pozicije, uz pravilno usmjeravanje svojih materijalnih, ljudskih i informacionih resursa. Definisanje strategije polazi od analize ukupne ponude i tražnje, uzimajući u obzir komparativne prednosti konkurenata. Uopšteno, banke imaju na raspolaganju izbor između strategije poslovanja zasnovanog na primjeni savremene tehnologije i digitalizaciji, strategije tradicionalnog bankarstva, ili kombinacije ovih strate-gija. Strategija tradicionalnog bankarskog poslovanja uglavnom se zasniva na širenju broja filijala i poslovnica kako bi se klijentu olakšao pristup bankarskim proizvodima i uslugama. Ovakve banke fokusiraju se na obavljanje kreditno-depozitnih poslova, ne obraćaju dovoljnu pažnju na konkurenciju, imaju dosta homogenu ponudu proizvoda i usluga, nisu usmjerene ka zadovoljavanju potreba i zahtjeva klijenata (Gregović i Crnogorac, 2016). Izborom strategije digitalizacije, banka se usmjerava na bolje zadovoljenje potreba korisnika finansijskih usluga, pokazuje spremnost ka većoj inova-

tivnosti i bržim promjenama, posebno kada je riječ o bankarskim proizvodima, tehnologiji, organizaciji poslovanja, postojanju boljeg preduzetničkog duha, posebno kod top menadžera. Svoje poslovanje usmjeravaju ka primjeni savremene tehnologije, koja omogućuje ekonomiju obima, jačanje konkurencije, niže troškove poslovanja i širok asortiman novih proizvoda i usluga.

1.2. Mogućnosti primjene strategije digitalizacije u bankarskom sektoru

Inovacije su preduzećima omogućile razvoj poslovanja i unapređenje položaja na tržištu. Posebnu ulogu u tome imala je tehnologija. Me-đutim, inovacije nisu samo rezultat razvojno-istraživačkog procesa već predstavljaju sposobnost preduzeća da kroz pravilno definisane strategije doprinesu prihvatanju i primjeni novih tehnologija. Teh-nološke inovacije, osim što utiču na produktivnost i profitabilnost, predstavljaju glavni generator revolucionarnih promjena u bankar-skom sektoru (Gregović i Crnogorac, 2016). Inovativnost predu-zeća ogleda se i kroz njegovu sposobnost definisanja i primjene strateškog pristupa.

Firme mogu koristiti različite strategije kako bi razvile svoje ino-vacije. One mogu koristiti „strategiju saradnje“ i razvijati inovacije zajedno sa spoljnim partnerima, preduzećima ili institucijama i tako interno znanje dopuniti eksternim znanjem i ekspertizom. Firme mogu sarađivati formalno ili neformalno sa drugim preduzećima ili institucijama, poput dobavljača, kupaca, konkurenata, konsul-tantskih firmi i univerziteta. Menadžment se takođe može odlučiti za „internu strategiju“, odnosno za proces razvijanja inovacija uglavnom unutar preduzeća u situaciji kada procijeni da je spoljno znanje nevažno jer je interno znanje već uspostavljeno, a na taj način preduzeće može izolovati inovacijske aktivnosti od spoljne firme ili institucije i tako spriječiti „curenje“ znanja (Bonte i Dienes, 2012). Primjenom inovativnih strategija doprinosi se unapređenju produktivnosti, smanjenju troškova proizvodnje kroz razvoj novih metoda i tehnika, jačanju konkurentnosti, povećanju efikasnosti kroz poboljšanje internih procesa i kroz povezivanje sa eksternim učesnicima (Ravić i Gavrić, 2015).

Digitalizacija, uz to što doprinosi razvoju odnosa i jačanju saradnje banaka sa kompanijama iz drugih oblasti, postala je i kriterijum prema kojem su se banke rangirale. Tako su prema istraživanju koje je sproveo Financial IT (2017) pod naslovom Financial IT’s digital bank ranking, kao osnovni kriterijumi za rangiranje digitalnih banaka u svijetu korišteni: medijska pokrivenost digitalnih kanala, broj zaposlenih i procjena uticaja digitalne banke na bankarski sektor uopšte.

Vodeća banka, prema ovim kriterijumima, jeste WeBank iz Kine, osnovana 2015. godine. WeBank je komercijalna banka sa inter-netskim fokusom koja koristi facijalne softverske proizvode za prepoznavanje. Nudi male iznose zajmova i investicione proizvode putem svojih platformi na mreži. Ova banka svoje proizvode razvija u saradnji sa kompanijom Tencent, vodećom kineskom internet kompanijom. Druga po veličini i značaju je MYbank, banka iz Kine, osnovana u saradnji sa kompanijom Alibaba, zatim dolazi Digibank by DBS, banka iz Indonezije koja je priznata kao „najsigurnija banka u Aziji“. Pored navedene top tri, u vodeće digitalne banke se ubrajaju i BankMobile iz SAD, EQ Bank iz Kanade, Atom Bank iz Velike Britanije, Hello Bank! iz Belgije i K Bank iz Koreje (Financial IT, 2017, str. 46).

Ono što je zajedničko većini poslovnih strategija, pa tako i strategiji digitalizacije, jeste uspostavljanje saradnje sa telekomunikacionim kompanijama, kompanijama specijalizovanim za pružanje usluga procesinga i ostalim kompanijama netipičnim za bankarski sektor. Takođe, banke utiču na razvoj inovativnosti svojih komitenata. U


75

minate the problem of geographical distance between the client and the bank and enable easier communication, connection of clients and flow of information (Obradović, Dragosavac and Arsić, 2015). The de-velopment of modern technological solutions has decreased the com-plexity of performing transactions in real time, as well as the integration of the components of economic activity which significantly decrease the cost of business (Zamfir, 2014). Along with the change of techno-logy come the market changes because new products can be placed on new markets, to substitute the existing ones or even contribute to breaking into new regional markets (Sagić, 2016). And while some see digitalisation as a means of transformation via the Internet which needs to contribute to the advancement and automation of the process thro-ugh standardisation, the others see it as a way of renewal of business models which follow the needs of buyers aided by new technologies (Mergel, Elelmann and Haug, 2019).

1.1. Digitalisation as corporate entrepreneurial strategy

The very concept of strategy is often defined as the skill of management, running businesses, while the economic literature defines strategy as a way of realizing goals. Every innovation “brings change to market or society, as well as fruits of labour to its user, greater capacities to the so-ciety for the production of wealth, higher value or greater satisfaction of a certain need. The best test of every innovation is that which it brings to the user. Therefore, entrepreneurship always needs to be led marketwi-se” (Drucker, 1991, p. 320). Ramadani and Gerguri (2010) indicated the report from Booz Allen Hamilton from 2007 in which, by the statistical analysis on the sample of 1000 companies, based on applied strategies, he distinguished 3 different categories: companies which focus on se-arching for new aspects of needs, companies directed towards market research and companies led by technologies (Ned Seekers, Market Re-aders and Technology Drivers). Companies which search for the needs focus firstly on presenting new products on markets and base their research-development efforts on getting information from customers. They actively involve the existing and prospective buyers to shape new products, services and processes. The companies which are directed towards research and comprehension of market changes are the com-panies which have distinguished themselves by careful monitoring of incremental changes in value creation on the market as well as by be-ing fast followers on the market. The technology-oriented companies focus on the approach based on technological innovations while paying less attention to clients’ involvement and their contribution to the proce-ss. They direct the process according to their technological capabilities, along with extra investments in research and development (Ramadani and Gerguri, 2010). Innovativeness represents one of the main features of entrepreneurially-oriented companies, which take risks by accep-ting new technologies, new development possibilities which might be exceeding the current state in a given field, but which lead towards the development of new processes, products, services or the development of new markets (Kyn, 2005).

Banks and other business entities, in an effort to secure an adequate market position, and depending on the defined aim and vision, define the strategy with which they perceive their position in the competitive market and apply different methods to strengthen that position, along with proper direction of their material, human and information resour-ces. Defining strategy starts with the analysis of the total supply and demand, taking into account the comparative advantages of the com-petitors. Generally, banks have at their disposal the choice between the business strategy based on the application of modern technology and digitalisation, the strategy of traditional banking, or the combination of these strategies. The strategy of traditional banking business is ma-inly based on broadening the number of branch offices and divisions in order to facilitate the client’s access to bank’s products and services. Such banks focus on administering credit-deposit issues, not paying enough attention to competition, they have a rather homogenous offer of products and services, they are not directed towards meeting the needs and requests from the clients (Gregović and Crnogorac, 2016).

By choosing the strategy of digitalisation, bank directs itself towards better satisfaction of the needs of users of financial services, it shows enthusiasm for greater innovativeness and faster changes, especially when it comes to banking products, technology, business organisation, presence of better entrepreneurial spirit especially with top managers. They direct their business towards the application of modern techno-logy, which enables the economy of scale and a wide range of new products and services.

1.2. Possibilities of applying the digitalization strategy in the banking sector

Innovations have enabled companies to develop their business and ad-vance their position in the market. Technology has a special role in it. However, innovations are not only the result of development-research process, but they also represent the capability of a company to use accurately defined strategies to contribute to the acceptance and appli-cation of new technologies. Technological innovations, apart from the influence they have on the productivity and profitability, represent the main generator of revolutionary changes in the banking sector (Grego-vić and Crnogorac, 2016). Innovativeness of a company is also reflected in its capability to define and apply the strategic approach.

Firms can use different strategies in order to develop their innovations. They can use “the strategy of cooperation” and develop innovations along with external partners, companies or institutions and in that way complement internal knowledge with external knowledge and experti-se. Firms can cooperate formally or informally with other companies or institutions, such as suppliers, buyers, competitors, consulting firms and universities. Management can also decide to use “the internal strategy”, i.e. the process of developing innovations mainly inside the company in the situation when it estimates that the external knowledge is unimpor-tant because the internal knowledge has already been established, and in that way the company can isolate the innovation activities from the external firm or institution and thus prevent the “leakage” of knowledge (Bonte and Dienes, 2012). Application of innovative strategies contribu-tes to the advancement of productivity, reduction of production costs through the development of new methods and techniques, strengthe-ning competitiveness, increase of efficiency through the improvement of internal processes and through connecting with external participants (Ravić and Gavrić, 2015).

Digitalisation, apart from contributing to the development of relationshi-ps and strengthening the cooperation between banks and companies from other fields, has become a criterion against which the banks have been ranked. Consequently, according to the research conducted by Financial IT (2017) under the title Financial IT’s digital bank ranking, the following were used as the main criteria in ranking digital banks in the world: media coverage of digital channels, the number of employees and the evaluation of the influence of the digital bank on the banking sector in general.

The leading bank under these criteria is WeBank from China, founded in 2015. WeBank is a commercial bank with internet focus which uses facial software programmes for recognition. It offers small loan amo-unts and investment products via its platforms on the net. This bank develops its products in cooperation with Tencent, the leading Chinese Internet company. The second in size and significance is MYbank, a bank from China, founded in cooperation with Alibaba company, then follows Digibank by DBS, a bank from Indonesia which is recognised as “the safest bank in Asia”. Along with the top three, in the leading digital banks there are also BankMobile from the USA, EQ Bank from Canada, Atom Bank from Great Britain, Hello Bank! from Belgium and K Bank from Korea. (Financial IT, 2017, p. 46.)

What is common for the majority of business strategies, and the stra-tegy of digitalisation alike, is the establishment of cooperation with te-lecommunication companies, companies specialised in providing servi-


76

istraživanju Instituta Azijske razvojne banke (Asian Development Bank Institute, 2018) navedeno je da najveći problem u uspostavljanju i odr-žavanju međusobnih odnosa u finansiranju novih tehnologija između banaka i tehnoloških firmi nastaje zbog poteškoća u razumjevanju i verifikaciji tih tehnologija, kao i u količini rizika koju tehnologije nose (Lin, Liu i Wei, 2018). U istraživanju Instituta Azijske razvojne banke koje je obuhvatilo kompanije iz SAD, Azije i Evrope (Italija), fokus je stavljen na uticaj razvoja lokalnog bankarstva kroz inovativne aktiv-nosti firme. Zaključak istraživanja ukazuje na to da razvoj lokalnog bankarstva pozitivno utiče na inovativne aktivnosti firmi, pri čemu je najveći efekat zabilježen za visokotehnološke kompanije. Konkretno, pristup bankarskim kreditima igra značajnu ulogu u finansiranju različitih inovativnih aktivnosti, uključujući uvođenje novih proizvoda i tehnologija i usvajanje novih proizvodnih procesa. Iako ne sugerišu uzročno-posljedičnu vezu, nalazi ukazuju na povoljan uticaj razvoja bankarstva na inovacije putem kanala finansiranja (Lin et al., 2018).

1.3. Uticaj strategije digitalizacije na razvoj bankarskog sek-tora

Tehnološke inovacije u bankarstvu najveći uticaj su imale na platni promet i transfer novčanih sredstava, jačanje trenda prelaska sa gotovinskog oblika plaćanja na različite oblike elektronskog, mobil-nog plaćanja, razvoj kartičnog oblika plaćanja (paypass, Gcas, mpos tehnologija...), primjenu ATM i POS uređaja, kontakt centre, SMS usluge. Digitalizacija bankarskog poslovanja započela je sa prvim elektronskim prenosom novca u bankarstvu 1860. godine od strane Western Uniona putem telegrafa koji je u tom periodu predstavljao jednu od najvećih tehnoloških inovacija (Zelenović, 2012). Telegrafski transfer novca omogućio je razvoj Fedvajera (Fedwire), kao jednog od najvećih platnih sistema pri sistemu federalnih rezervi SAD (Zelenović, 2012.). Barclays Bank je 1967. godine uvela prvi ATM, koji je izumio Džon Šepard Baron (John Shepherd Barron), koji je omogućavao samo isplatu gotovine (Zelenović, 2012). Frenk Meknamara (Frank Meknamara) 1950. godine je slučajno pronašao platnu karticu kao jednu od najvećih inovacija u bankarstvu. Iste godine osniva Diners Club, prvu kompaniju za kreditne kartice na svijetu, a krajem pede-setih godina počinje sa radom American express, a potom sa radom počinje i BankAmericard, kasnije poznata kao Visa card (Vunjak i Kovačević, 2011).

Digitalni oblici plaćanja klijentu omogućuju brže obavljanje transakcija bez čekanja u redovima ispred šaltera banke, niže cijene usluga, lakši pristup informacijama, direktan uvid u stanje i promet po računu, realizaciju transakcija 24/7/365. „Istraživanja pokazuju da plaćanje računa gotovinom traje minimum 33 sekunde, a platnom karticom 23 sekunde, dok je posljednja generacija kartica sa NFC (Near Field Communication) beskontaktnom tehnologijom skratila vrijeme tran-sakcije na 12 sekundi, zahvaljujući opciji autorizovanja transakcije bez PIN koda.“ (Gregović i Crnogorac, 2016) Mobilno bankarstvo predstavlja jednu od najbrže prihvaćenih bankarskih inovacija, a integracija mobilnih telefona sa NFC beskontaktnom tehnologijom predstavlja posljednju inovaciju u okviru bezgotovinskog načina plaćanja. Primjena ove inovacije je dodatno digitalizovala bankarsko poslovanje, jer tehnologija nije skupa, veliki broj stanovnika posje-duje mobilne telefone, pogodna je za mlađu, informatički pismenu generaciju. Elektronske baze podataka i trenutni pristup ovakvim informacijama su uveliko olakšali zaposlenima pristup podacima i internu komunikaciju.

U procesu transformacije bankarstva usljed digitalizacije, banke su različito reagovale na promjene. „Tako su istraživanja iz 2014. go-dine pokazala da četvrtina vodećih svjetskih banaka transformaciju posmatra samo na projektnoj osnovi za budući period, 42% banaka digitalizaciju posmatra kao sastavni dio poslovanja, dok je 32% ba-naka osnovalo posebnu poslovnu jedinicu unutar organizacije.“ (Krstić i Tešić, 2016) Digitalizacija bankarskog poslovanja sa sobom nosi pojavu novih tržišnih igrača i novih konkurenata koji imaju značajan uticaj na tradicionalni način bankarskog poslovanja i uslovljavaju

promjene u ovoj oblasti. Ovo se posebno odnosi na kompanije koje se bave uslugama platnog prometa, kartičarstva, mikrofinansiranja.

Jedan od primjera novih igrača je kompanija PayPal, jedan od pionira u elektronskoj oblasti platnog prometa, koji broji preko 180 miliona aktivnih računa širom svijeta. Tu su i Google Wallet, Square kao rje-šenje za procesiranje kreditnih kartica, Fundbox za mikrokreditiranja, Applpay za beskontaktno plaćanje za korisnike Apple telefona i niz drugih vrsta fin-teh kompanija (Krstić i Tošić, 2016).

Istraživanje koje je sprovela Unikredit banka u maju 2018. godine (preuzeto sa zvanične internet stranice Zagrebačke banke) pokazuje da je digitalna infrastruktura korisnika interneta i mobilnih telefona u zemljama Srednje i Istočne Evrope na istom nivou kao i u naprednim zemljama, te da je penetracija korisnika mobilnih telefona veća od 100 (jedna mobilna pretplata po osobi), dok je penetracija interneta veća od 60% (Unikredit banka, 2018). Demografski trendovi, takođe, idu u korist ubrzanoj digitalizaciji, budući da je gotovo 50% stanov-ništva mlađe od 35 godina, za razliku od Zapadne Evrope, gdje je taj podatak oko 40%. Upotreba internet bankarstva u zemljama kao što su Češka, Turska i Srbija udvostručila se od 2010. godine. U Srednjoj i Istočnoj Evropi posluje više od 600 fin-teh kompanija, od čega se više od 50% kompanija bavi poslovima iz oblasti finansija, transakcija i plaćanja, a više od trećine ovih kompnija je osnovano u periodu između 2012. i 2016. godine (Unikredit banka, 2018). Na osnovu podataka Centralne banke BiH za 2018. godinu, 22 banke nude usluge internet i mobilnog bankarstva, koje koristi ukupno 667.551 klijent (Godišnji izvještaj CBBiH za 2018. godinu).

Prema istraživanju koje je sproveo Dilojt (Deloitte, 2016), koje je obuhvatilo najveće kompanije Centralne Evrope, uključujući i banke, više od 79% ispitanika smatra da će digitalna revolucija imati uticaj na njihovo poslovanje. Čak 90% ispitanih banaka vjeruje da digitalna transformacija ima veliki uticaj na bankarski sektor i na ostvarene rezultate, pri čemu čak 95% banaka ima jasnu viziju za primjenu strategije digitalne transformacije. Suština strategije digitalizacije svodi se na kontinuirano unapređenje i transformaciju pozadinskih procesa sa ciljem postizanja veće učinkovitosti i kvaliteta usluga, po-većanja performansi bankarskog poslovanja uz potpuno novi koncept, koji od klijenata zahtijeva da prihvate nove servise, ali i promjene u načinu razmišljanja, koje donose novi trendovi u bankarstvu. Dodatni aspekt digitalizacije ogleda se u automatizaciji manuelnih zadataka, elektronskog potpisivanja, te većoj kontroli pristupa i upravljanja dokumentacijom, što snižava operativne troškove.

2. EMPIRIJSKO ISTRAŽIVANJE, METOD I ISTRAŽIVAČKI UZORAK

Bankarski sistem BiH uključuje 23 banke sa većinskim privatnim kapitalom, uz dominaciju stranog privatnog kapitala, dok su dvije banke u većinskom vlasništvu domaćih akcionara. Metodom studije slučaja analiziran je uticaj digitalizacije na bankarsko poslovanje u BiH, uz primjer dvije banke koje su odabrane na osnovu pokazatelja o nivou razvijenosti digitalnih usluga, pri čemu je jedna od banaka u većinskom vlasništvu stranog kapitala (u nastavku teksta Banka 1), dok je druga u većinskom vlasništvu domaćeg kapitala (u nastavku teksta Banka 2).

Istraživanje za potrebe ovog rada obuhvatilo je period od četiri poslovne godine, tačnije 2015, 2016, 2017. i 2018. godinu, a podaci su prikupljeni na osnovu zvanično publikovanih izvještaja Centralne banke Bosne i Hercegovine, Agencije za bankarstvo Republike Srp-ske, te dvije banke koje su odabrane na osnovu pokazatelja o nivou razvijenosti digitalnih usluga. Za potrebe istraživanja sprovedena je kvalitativna analiza podataka objavljenih u sljedećim publikacijama:


77

ces in processing and other companies atypical of the banking sector. Moreover, the banks influence the development of innovativeness of their clients. In the research conducted by Asian Development Bank Institute (2018) it is stated that the biggest problem in establishing and maintaining correlations in financing new technologies between banks and technological firms arises from the difficulties in understanding and verification of those technologies, as well as in the amount of risk the technologies carry (Lin, Liu, and Wei, 2018). In the research by Asian Development Bank Institute which included companies from the USA, Asia, Europe (Italy), the focus was put on the influence of local banking development through innovative activities of the firm. The conclusion of the research indicates that the development of local banking posi-tively affects innovative activities of firms, whereby the largest effect was registered with high-tech companies. Specifically, the access to the bank loans plays a significant role in financing different innovative activities, including the introduction of new products and technologies and acquiring new production processes. Although they do not suggest cause and effect relationship, the findings indicate a favourable influ-ence of the development of banking on the innovations through funding channels (Lin et al., 2018).

1.3. The influence of the strategy of digitalisation on the development of the banking sector

Technological innovations in banking have had the biggest influen-ce on payment systems and money transfer, reassuring the trend of switching from the cash form of payment to various ways of electronic, mobile payment, development of card form of payment (paypass, Gcas, mpos technology…), use of ATM and POS devices, contact centres, SMS services. Digitalisation of banking business started with the first electronic money transfer in banking in 1860 by the Western Union via telegraph which in that period represented one of the greatest tech-nological innovations (Zelenović, 2012). Telegraphic money transfer enabled the development of Fedwire as one of the greatest payment systems within the system of federal reserves of the USA (Zelenović, 2012). In 1967, Barclays Bank introduced the first ATM, invented by John Shepherd-Barron, which allowed only cash withdrawals (Zeleno-vić, 2012). In 1950, Frank Meknamara by chance invented the payment card as one of the greatest innovations in banking. The same year, he establishes the Diners Club, the first credit card company in the world, and in the late fifties the American express starts up, followed by the Bank Americard, later known as Visa card (Vunjak and Kovačević, 2011).

Digital forms of paying enable the client to do the transactions faster without queuing in front of the bank counter, lower prices of services, easier access to information, direct insight into the account balance and turnover, realization of transactions 24/7/365. “Research shows that paying bills in cash takes minimally 33 seconds and by payment card 23 seconds, while the last generation of the cards with NFC (Near Field Communication) aided by non-contact technology, has shortened the transaction time to 12 seconds and by virtue of the option of authorizing the transaction without the PIN code” (Gregović and Crnogorac, 2016). Mobile banking represents one of the most rapidly accepted banking innovations and the integration of mobile phones with NFC non-contact technology represents the last innovation in the scope of non-cash way of payment. The application of this innovation has additionally digita-lised the banking business, as the technology is not expensive, great number of citizens own mobile phones, it is convenient for younger, computer-literate generation. Electronic databases and current access to such information have significantly facilitated data access and inter-nal communication for the employees.

In the process of transformation of banking caused by digitalisation, banks have reacted differently to the changes. “Thus the research from 2014 indicated that a quarter of the leading world banks consider tran-sformation only on the basis of projection for the future period, 42% of the banks considers digitalisation as a component of business, while 32% of the banks established a special business unit within the orga-nisation”. (Krstić and Tešić, 2016). Digitalisation of banking business

brings along the emergence of the new market players and new com-petitors who have a significant influence on the traditional way of ban-king business and condition the changes in this field. This especially refers to the companies which deal with the payment system services, cards, microfinance.

One of the examples of the new players is PayPal company, one of the pi-oneers in the electronic field of payment system, which numbers over 180 million of active accounts around the world. Then there are Google Wallet, Square, as a solution for credit card processing, Fundbox for microcre-dits, Applpay for non-contact payment for the users of Apple phones and a number of other kinds of fin-tech companies (Krstić and Tošić, 2016).

The research conducted by Unicredit Bank in May 2018 (taken from the official Internet page of Zagrebačka banka) indicates that the digital infrastructure of Internet and mobile phone users in the countries of middle and eastern Europe is on the same level as in the developed countries, and also that the penetration of the mobile phone users is bigger than 100 (one mobile subscription per user), while the penetra-tion of the Internet is bigger than 60% (Unicredit bank, 2018). Demo-graphic trends benefit faster digitalisation as well, since almost 50% of the citizens are younger than 35 years of age, as opposed to the Western Europe where that data is around 40%. The use of internet banking in countries such as the Czech Republic, Turkey and Serbia has doubled since 2010. In Middle and Eastern Europe, more than 600 fin-tech companies do business, out of which more than 50% of compa-nies deal with business in the field of finance, transaction and payment and more than a third of these companies were founded in the period from 2012 to 2016 (Unicredit bank, 2018). Based on the data from the Central bank of BiH for 2018, 22 banks provide services of Internet and mobile banking, which is used by 667.551 clients (Annual report of the Central bank of BiH for 2018).

According to the research conducted by Deloitte (2016), which inclu-ded the largest companies of Central Europe, including the banks, more than 79% of respondents think that digital revolution will have an impact on their business. As much as 90% of the interviewed banks believe that digital transformation has a great influence on the banking sector and realised results, where as much as 95% of the banks have a clear vision of the application of the strategy of digital transforma-tion. The essence of digitalisation strategy comes down to continual advancement and transformation of background processes with the aim to achieve higher efficiency and quality of services, increase the performances of banking business with a brand new concept, which demands from clients to accept new services but also the changes in the way of thinking, which are brought by the new trends in banking. An additional aspect of digitalisation is reflected in the automation of manual tasks, electronic signature, and greater access control and documentation management, which lowers operative costs.

2. EMPIRICAL RESEARCH, METHOD AND THE RESEARCH SAMPLE

The BiH banking sector includes 23 banks with majority private equity; foreign private equity is dominant, whereas two banks are in the majority ownership of local shareholders. In this paper, the case study method was used to analyse the impact of digitalisation on the banking business in BiH, with the example of two banks that were chosen on the basis of indicators of digital services development state, whereby one of the banks is in the majority ownership of foreign equity (hereinafter: Bank 1), while the other one is in the majority ownership of domestic equity (hereinafter: Bank 2).

The research carried out for the purpose of writing this paper included a period of four business years, namely 2015, 2016, 2017 and 2018,


78

− Izvještaj o stanju u bankarskom sistemu Republike Srpske na 31. 12. 2015, 31. 12. 2016, 31. 12. 2017. i 31. 12. 2018;

− Centralna banka BiH – Godišnji izvještaji za 2015, 2016, 2017. i 2018. godinu;

− Godišnji izvještaji preuzeti sa zvaničnih veb-stranica dviju posmatranih banaka za 2015, 2016, 2017. i 2018. godinu.

Prikaz uticaja digitalizacije na poslovanje banaka predmet je ana-lize ovog rada. Osnovna svrha ovog istraživanja je da se ukaže na sve veću primjenu inovativnih digitalnih rješenja u bankarskom poslovanju, a u vidu bankomata, POS terminala, platnih kartica, digitalnih šaltera, mobilnog i elektronskog bankarstva, te sve veću međuzavisnost razvoja bankarskog poslovanja i primjene savremene tehnologije, kroz proces digitalizacije. Istraživanje je bazirano na analizi podataka poslovanja iz navedenih izvještaja, u kojima su pojedini podaci dati okvirno. Plan istraživanja odnosi se na istraživanje prikupljene literature i ostalih relevantnih izvora, sa ciljem dolaska do potrebnih podataka, njihove kvalitativne i kvantitativne obrade, te tabelarnog i grafičkog prikaza. U analizi rezultata istraživanja, korišćena je deskriptivna statistika.

2.1. Ograničenja u istraživanju

U procesu istraživanja postojala su određena ograničenja koja su se posebno odnosila na mogućnost prikupljanja podataka za veći broj banaka. Razlog tome je činjenica da mnoge banke ne daju saglasnost za objavljivanje detaljnih podataka, a podaci koji su javno dostupni u publikacijama, kao što su godišnji finansijski izvještaji, dosta banaka predstavlja procentualno, kao rast/pad u

odnosu na prethodno posmatrani period, bez brojčanih podataka. Agencija za bankarstvo Republike Srpske u svojim izvještajima nema podatak o broju izdatih platnih kartica, kao ni podatak o broju korisnika elektronskog i mobilnog bankarstva, što predstavlja dodatno ograničenje u dijelu istraživanja.

Dodatna ograničenja u istraživanju predstavlja i činjenica da banke, a ni CBBiH ili ABRS, ne objavljuju podatake o drugim dostupnim digitalnim rješenjima, kao što su broj i-komerc (engl. e-commerce) trgovaca, broj korisnika mvalet rješenja, broj uplata na račun putem uplatnih bankomata i digitalnih šaltera, broj korisnika elektronskog pečata za predavanje platnih naloga i pologa pazara, kao ni promet ostvaren na ovakav način.

2.2. Rezultati istraživanja

Istraživanje je sprovedeno sa ciljem dolaska do podataka koji pokazuju uticaj koji primjena savremenih tehnoloških dostignuća ima na bankarsko poslovanje. Plan istraživanja se odnosio na istraživanje prikupljene literature i kvalitativnu obradu primjenom metode komparacije, te njihovu deskriptivnu, grafičku i tabelarnu obradu i prikaz. U prvom dijelu istraživanja bazirali smo se na po-datke prikupljene iz publikovanih izvještaja Centralne banke BiH i izvještaje Agencije za bankarstvo Republike Srpske, a koji se odnose na podatake o kartičnom poslovanju, broju instaliranih bankomata i POS terminala, te prometu ostvarenom na ATM i POS uređajima u BiH i RS. Uovom dijelu istraživanja nastojali smo da prikažemo udio posmatranih banaka (Banke 1 i 2) u broju instaliranih bankomata i POS terminala na tržištu.

Tabela 1. Podaci za Bosnu i Hercegovinu

Godina Broj kartica

Promjene u odnosu na prethodnu

godinu

Broj bank-omata


godinu

Broj POSterminala


godinu

Broj korisnika mobilnog i

elektronskog bankarstva


godinu

2015. 2.013.219 4,18% 1.509 5,82% 25.579 14,17% 314.777 47,39%2016. 2.042.280 1,44% 1.512 0,20% 27.353 6,94% 383.761 21,92%2017. 2.005.213 -1,81% 1.539 1,79% 27.458 0,38% 490.859 27,91%2018. 2.153.346 7,39% 1.582 2,79% 28.239 2,84% 667.551 36,00%

Izvor: autorova obrada podataka

Na osnovu prethodne tabele može se vidjeti da je u 2018. došlo do vraćanja višegodišnjeg pozitivnog trenda povećanja broja aktivnih kartica na godišnjem nivou koji je prekinut prošle godine kada je zabilježen negativan trend i pad za 1,81%. Broj bankomata i POS

terminala je u konstantnom porastu. Ono što se posebno ističe je rast broja korisnika elektronskog i mobilnog bankarstva, koji se na kraju posmatranog perioda udvostručio u odnosu na prvu godinu posmatranja.

Grafički prikaz 1. ATM i POS uređaji u BiH po godinama

Kada je riječ o podacima o broju instalisanih bankomata i POS terminala za Republiku Srpsku, Agencija za bankarstvo RS u svojim izvještajima prikazuje podatke za banke iz Republike Srpske, ali

i podatke za banake iz Federacije BiH koje imaju organizacione dijelove koji posluju na teritoriji Republike Srpske.



79

while the data was collected from the officially published reports by the Central Bank of Bosnia and Herzegovina, the Republic of Srpska Ban-king Agency, and two banks that were chosen on the basis of indicators of digital services development state. A qualitative analysis of the data published in the below listed publications was done for the needs of the research:

1. Report on the state in the Republic of Srpska banking system on 31.12.2015, 31.12.2016, 31.12.2017. and 31.12.2018,

2. Central Bank of BiH – Annual reports for 2015, 2016, 2017 and 2018,

3. Annual reports taken over from the official websites of the two observed banks for 2015, 2016, 2017. and 2018.

The subject of analysis in this paper is to review the impact of digita-lisation on the business operation of banks. The main purpose of this research is to indicate an all-the-greater application of innovative di-gital solutions in the banking business, in terms of automated teller machines, POS terminals, payment cards, digital teller windows, mobile and electronic banking, as well as an all-the-larger interdependence of the development of banking business and the application of modern technology, through the process of digitalisation. The research is based on an analysis of the business data from the stated reports, in which certain data is given generally. The research plan pertains to the inve-stigation of the collected literature and other relevant sources, with the aim of obtaining the necessary data, their qualitative and quantitative processing, as well as tabular and graphic presentation of the same. Descriptive statistics was used in the analysis of the research results.

2.1. Research limitations

In the research process there were certain limitations that were parti-cularly related to the possibility of gathering data for a larger number

of banks. The reason for this is the fact that many banks do not give agreement to the publication of detailed data, and present the data that is publicly available, such as the annual financial reports, in percentage, as growth/fall in relation to the previous observed period, without any numerical data. The Banking Agency of the Republic of Srpska does not have the data on the number of issued payment cards in their reports, nor the data on the number of users of electronic and mobile banking, which represents additional limitation in one part of the research.

The fact that the banks, including the CBBiH and BARS, do not pu-blish data on other available digital solutions such as the number of e-commerce traders, mWallet users, the number of payments to the account through payment automated teller machines and digital teller windows, the number of users of electronic seal for submitting payment orders and collections of takings, or the turnover realised in this manner, represents an additional limitation in this research.

2.2. Research results

The research was carried out with the aim of obtaining data that shows the impact of the application of modern technological achievements on the banking business. The research plan pertained to the investi-gation of the gathered literature and qualitative processing using the method of comparison, as well as its descriptive, graphic and tabular processing and presentation. The first part of the research is based on the data collected from the published reports by the Central Bank of Bosnia and Herzegovina and the ones by the Banking Agency of the Republic of Srpska, which pertain to the data on card transactions, the number of installed automated teller machines and POS terminals, as well as turnover realised on ATMs and POS devices in BiH and RS. In this part of the research we endeavoured to present the share of the observed banks (Banks 1 and 2) in the number of installed automated teller machines and POS terminals on the market.

Table number 1. Data for Bosnia and Herzegovina

YearNumber of

cards

Changes in relation to

previous year

Number of ATMs


previous year

Number of POS terminals


previous year

Number of users of mo-bile and elec-tronic banking


previous year

2015 2,013,219 4.18% 1.509 5.82% 25.579 14.17% 314.777 47.39%2016 2,042,280 1.44% 1.512 0.20% 27.353 6.94% 383.761 21.92%2017 2,005,213 -1.81% 1.539 1.79% 27.458 0.38% 490.859 27.91%2018 2,153,346 7.39% 1.582 2.79% 28.239 2.84% 667.551 36.00%

Source: Data processed by the author

The previous table shows that 2018 saw the return of years-long positive upward trend in the number of active cards annually, which had been interrupted the year before, when a negative trend i.e. fall by 1,81% had been recorded. The number of automated teller machines and POS terminals is constantly on the rise.

What stands out in particular is the growth in the number of electronic and mobile banking users, which doubled relative to the first year of observation, at the end of the period under observation.

Graphic presentation number 1. ATM and POS devices in BiH by years.



80

Tabela 2. Broj bankomata i POS terminala na teritoriji Republike Srpske i Bosne i Hercegovine

Uređaj ATM POS terminaliGodina 2015. 2016. 2017. 2018. 2015. 2016. 2017. 2018.Banke u RS 365 362 365 383 4.512 4.674 5.324 5.473Org. dijelovi banaka iz FBiH u RS 85 93 104 109 1.779 2.088 2.249 2.685Ukupno RS 450 455 469 492 6.291 6.762 7.573 8.158Ukupno BiH 1.509 1.512 1.539 1.582 25.579 27.353 27.458 28.239


Na osnovu podataka koje su posmatrane banke objavile u svojim godišnjim izvještajima, a primjenom metoda komparacije, možemo vidjeti da Banka 1 učestvuje sa 4,15% u ukupnom broju instalisanih POS terminala u BiH i sa 14,38% u broju instalisanih POS terminala u RS. Kada je riječ o Banci 2, ona u ukupnom broju instalisanih POS terminala na području BiH učestvuje sa 9,08%, a na području RS sa 31,43%.

U ukupnom broju instalisanih bankomata u BiH, Banka 1 učestvuje sa 2,4% i sa 7,72% u RS, dok Banka 2 u ukupnom broju bankomata u BiH učestvuje sa 6,57%, a u RS sa 21,14%. Veći rast u broju insta-lisanih POS terminala ukazuje na to da klijenti (trgovci, ali i korisnici kartica) sve više koriste platne kartice kao instrument plaćanja, a ne samo kao instrument podizanja gotovine na bankomatima.

Grafički prikaz 2. i 3. Prikaz broja instalisanih POS terminala i bankomata


Na tržištu BiH najzastupljenije su debitne kartice, sa preko 80% učešća u ukupnom broju izdatih kartica, zatim dolaze kreditne kartice (revolving, charge, installment) i poklon kartice. Najzastu-pljeniji kartični brend na tržištu BiH od 2018. godine je MasterCard, dok je godinama unazad taj primat imala Visa. Na tržištu su još zastupljeni American Express, Diners i domaća kartica BamCard. Grafički prikaz broja izdatih platnih kartica ukazuje na pozitivnu korelaciju povećanja ukupno izdatih kartica u BiH i povećanja broja izdatih kartica kod dvije posmatrane banke. Banka 1 ostvaruje

4,88% učešća u ukupnom broju izatih kartica u BiH, dok Banka 2 ostvaruje 4,13% učešća.

Većoj popularnosti kartica doprinosi mogućnost upotrebe kartica na internetu, e-commerce platforma za plaćanje, koju banke postepeno uvode, uz mogućnost odgođenog plaćanja i plaćanja na rate. Pove-ćanju broja transakcija na internetu doprinosi i uvođenje dodatnih sigurnosnih mjera na strani izdavaoca i na strani prihvatioca, a kroz uvođenje 3D Secura i Verified by Visa.

Grafički prikaz 4. Broj platnih kartica izdatih u BiH



81

When it comes to data on the number of installed automated teller machines and POS terminals for the Republic of Srpska, the Repu-blic of Srpska Banking Agency shows in its reports the data for the

banks in the Republic of Srpska, but also those from the Federation of Bosnia and Herzegovina with organisational units operating on the territory of the Republic of Srpska.

Table number 2. The number of automated teller machines and POS terminals on the territory of the Republic of Srpska and Bosnia and Herzegovina

Device ATM POS terminalsYear 2015 2016 2017 2018 2015 2016 2017 2018Banks in the RS 365 362 365 383 4.512 4.674 5.324 5.473Org. units of FBiH banks in the RS 85 93 104 109 1.779 2.088 2.249 2.685RS total 450 455 469 492 6.291 6.762 7.573 8.158BiH total 1.509 1.512 1.539 1.582 25.579 27.353 27.458 28.239

Source: Data processed by the authorOn the basis of the data published by the observed banks in their annual reports and applying the comparison method we can see that the num-ber of POS terminals installed by Bank 1 amounts to 4,15% of the total number in BiH, that is, 14,38% in the RS. When it comes to Bank 2, the number of installed POS terminals on the territory of BiH amounts to 9,08%, that is, 31,43% in the RS.

Bank 1 has installed 2,4% of the total number of installed automated teller machines in BiH, that is, 7,72% in the RS, while the figures for Bank 2 are 6,57% for BiH and 21,14% for the RS. The greater growth in the number of installed POS terminals indicates that clients (traders and card users alike) use payment cards as the means of payment, not only as the instrument of withdrawing cash from automated teller machines.

Graphic presentation number 2 and 3. Presentation of the number of installed POS terminals and automated teller machines.

Source: Data processed by the author.On the BiH market debit cards have the greatest presence with over 80% of the total number of issued cards; then come credit cards (revol-ving, charge, and instalment) and gift cards. The card brand used on the BiH market the most since 2018 has been MasterCard, whereas years before this primacy had been held by Visa. Other card brands that are present on the market are American Express, Diners and the domestic BamCard. The graphic display of the number of issued payment cards indicates positive correlation between the increase in the total number of issued cards in BiH and the rise in the number of issued cards with

the two observed banks. Bank 1 makes up 4,88% of the total number of issued cards in BiH, whereas Bank 2 constitutes 4,13% of the same.

The possibility of using cards on the Internet, e-commerce payment platform which is gradually being introduced, as well as the possibility of delayed payment and payment through instalments, contribute to the greater popularity of cards. On the other hand, the introduction of additional safety measures on the part of the issuer and the receiver, via 3D Secure and Verified by Visa, also contribute to the increase in the number of Internet transactions.

Graphic presentation number 4. The number of payment cards issued in BiH.

Source: Data processed by the author.


82

Da se korisnici bankarskih usluga sve više okreću ka alternativnim načinima plaćanja, pokazuju i podaci da je karticama izdatim od strane banaka iz BiH u 2018. godini ostvaren promet u vrijednosti od 10,29 milijardi KM, što je rast za 8,2% u odnosu na prethodnu godinu. Promet je realizovan kroz transakcije podizanja gotovine na bankomatima (7,16 milijardi KM) i kroz transakcije plaćanja na

POS terminalima (3,12 milijardi KM). Kartični promet u periodu od 2015. do 2018. godine, bilježi konstantan rast, kako u broju, tako i u volumenu ostvarenih transakcija. Podaci o prometu za period od 2015. do 2018. godine ukazuju na rast prometa realizovanog karticama izdatim u BiH koji je u prosjeku rastao za 8,6% u po-smatranom periodu.

Tabela 3. Pregled prometa karticama izdatim u BiH (u milijardama KM)

2015. 2016. 2017. 2018.

POS 1,96 2,55 2,76 3,12

Promjene u odnosu na prethodnu godinu 7,0% 30,2% 8,2% 13,2%

ATM 5,71 6,24 6,75 7,16


Ukupno 7,66 8,79 9,51 10,29


Izvor: CBBiH – Godišnji izvještaj 2018.

Kartice su se pokazale kao veoma pogodan instrument plaćanja u inostranstvu, pogotovo kada se uzme u obzir da korisnici ne moraju razmišljati o konverziji valuta. Na povećano korištenje kartica izdatih u BiH u inostranstvu ukazuje podatak da u prosjeku promet po

osnovu ove vrste transakcija rastao 13,59% godišnje, dok je promet ostvaren upotrebom kartica izdatih u inostranstvu na uređajima u BiH u prosjeku rastao za 15,57%.

Tabela 4. Promet u inostranstvu ostvaren radom kartica izdatih u BiH i promet ostvaren radom inostranih kartica u BiH

Rad kartica izdatih u BiH na uređajima u inostranstvu (u milionima KM) 2015. 2016. 2017. 2018.

POS 153,36 157,43 149,12 148,72

ATM 277,47 336,23 380,34 474,03

Ukupno 430,83 493,66 529,46 622,75

Rad kartica izdatih u inostranstvu na uređajima u BiH (u milionima KM) 2015. 2016. 2017. 2018.

POS 973,12 1075,01 1212,93 1390,4

ATM 327,82 394,69 527,3 650,25

Ukupno 1300,94 1469,7 1740,23 2040,65


Na osnovu podataka iz prethodne tabele, može se vidjeti zanimljiv podatak, a to je da se kartice izdate u BiH u inostranstvu u većoj mjeri koriste za podizanje gotovine, dok se kartice izdate u ino-stranstvu uglavnom u BiH koriste za plaćanje.

Drugi dio istraživanja odnosi se na prikaz podataka o digitalnim kanalima plaćanja, kao što su elektronsko i mobilno bankarstvo za fizička i pravna lica.

Tabela 5. Broj korisnika mobilnog i elektronskog bankarstva u Bosni i Hercegovini

Korisnici mobilnog i elektronskog bankarstva u BiH 2015 2016 2017 2018

Pravna lica 44.802 48.053 64.961 58.670

Fizička lica 269.975 335.708 425.898 608.881

UKUPNO 314.777 383.761 490.859 667.551


Podaci o korisnicima usluga mobilnog i elektronskog bankarstva pokazuju da banke konstantno bilježe rast broja korisnika, pogotovo kada je riječ o fizičkim korisnicima i usluzi mobilnog bankarstva. Tako je samo u 2018. godini zabilježen rast broja korisnika od 36% u odnosu na 2017. godinu, pri čemu je 91% korisnika fizičko lice, dok je samo 9% korisnika registrovano kao pravno lice koje koristi uslugu elektronskog bankarstva. Uslugu elektronskog bankarstva na tržištu BiH nude 22 od ukupno 23 banke.

Na osnovu objavljenih podataka o korisnicima elektronskog i mo-bilnog bankarstva za posmatrane dvije banke, vidimo da Banka 1 ima značajno veći broj korisnika, što se može pripisati i podatku da Banka 2 u posmatranom periodu nije imala u ponudi uslugu mobilnog bankarstva. Ovo je posebno zabrinjavajuće ako se uzme u obzir podatak da je broj korisnika mobilnog bankarstva prvi put u 2018. godini prestigao broj korisnika internet bankarstva.


83

That users of banking services are more and more frequently turning to alternative payment methods is also shown by the data that a tur-nover in the amount of 10,29 billion BAM was realised by means of cards issued by the banks in BiH in 2018, which represents growth by 8,2% relative to the year before. This turnover was realised through cash withdrawal transactions at automated teller machines (7,16 billion

BAM) and via payment transaction on POS terminals (3,12 billion BAM). The card turnover in the period from 2015 to 2018 records a constant growth both in the number and volume of realised transactions. The data on the turnover for this period of time indicate growth in the turno-ver realised by means of cards issued in BiH, which on average grew by 8,6% in the time period under observation.

Table number 3. Overview of turnover by cards issued in BiH (billion BAM)

2015 2016 2017 2018

POS 1.96 2.55 2.76 3.12

Changes in relation to the year before 7.0% 30.2% 8.2% 13.2%

ATM 5.71 6.24 6.75 7.16


Total 7.66 8.79 9.51 10.29


Source: CBBiH – Annual report 2018.

Cards have proven to be a very convenient payment instrument abroad, especially in light of the fact that users need not think about currency conversion. The increased use of cards issued in BiH abroad is further testified by the data that the turnover based

on this kind of transaction on average grew by 13,59% annually, while the turnover realised by means of cards issued abroad, on the devices in BiH, on average grew by 15.57%.

Table number 4. Turnover realised abroad on the basis of transactions using cards issued in BiH and the turnover realised on the basis of cards issued abroad and used in BiH

Transactions using cards issued in BiH on devices abroad (billion BAM) 2015 2016 2017 2018

POS 153.36 157.43 149.12 148.72

ATM 277.47 336.23 380.34 474.03

Total 430.83 493.66 529.46 622.75

Transactions using cards issued abroad on devices in BiH (billion BAM) 2015 2016 2017 2018

POS 973.12 1075.01 1212.93 1390.4

ATM 327.82 394.69 527.3 650.25

Total 1300.94 1469.7 1740.23 2040.65


The previous table shows interesting data, namely that cards issued in BiH are more frequently used to withdraw cash abroad, whereas cards issued abroad are in BiH mainly used for payment.

The second part of the research pertains to the presentation of data on digital payment channels, such as electronic and mobile banking for private individuals and legal entities.

Table number 5. The number of users of mobile and electronic banking in Bosnia and Herzegovina

Users of mobile and electronic banking in BiH 2015 2016 2017 2018

Legal entities 44,802 48,053 64,961 58,670

Private individuals 269,975 335,708 425,898 608,881

TOTAL 314,777 383,761 490,859 667,551


Data on the users of mobile and electronic banking services shows that banks constantly increase the number of users, especially when it comes to private individuals and mobile banking service. Thus, only in 2018 there was a growth in the number of users by 36% in relation to 2017, whereby 91% of the users are priva-te individuals, and only 9% are registered as legal entities using electronic banking services. This service is offered by 22 out of the total 23 banks on the Bosnia and Herzegovina market.

On the basis of published data on the users of electronic and mobi-le banking for the two observed banks, we can see that Bank 1 has a significantly larger number of users, which can be attributed to the fact that Bank 2 did not have mobile banking service on offer in the observed period. This is particularly worrying in light of the data that the number of mobile banking users surpassed that of Internet banking users for the first time in 2018.


84

Grafički prikaz 5. Broj korisnika elektronskog i mobilnog bankarstva u BiH


Tabela 6. Korisnici mobilnog i internet bankarstva u BiH u 2018. godini

Mobilno ban-karstvo – pravna

lica

Mobilno ban-karstvo – fizička

lica

Mobilno ban-karstvo – ukupno

Internet ban-karstvo – pravna

lica

Internet bankarst-vo – fizička lica

Internet bankarst-vo – ukupno

Mobilno i internet bankarstvo -

UKUPNO

1.783 357.265 359.048 56.887 251.616 308.503 667.551

Izvor: Godišnji izvještaj CBBiH, kartičarstvo u BiH 2018.Broj korisnika elektronskog i mobilnog bankarstva se u posljednje četiri godine udvostručio, a o povećanom korištenju usluga elek-tronskog bankarstva govori i podatak da je u 2018. godini Banka 1 povećala volumen platnih transakcija za 18% u odnosu na prethodnu godinu, i to kada je riječ samo o transakcijama unutrašnjeg platnog prometa. Posmatrana banka je ovaj digitalni kanal počela da koristi i u svrhu promocije i prodaje ostalih proizvoda i usluga banke, pa je tako u 2018. godini plasirala više od 400 kredita za koje su klijenti zahtjev podnijeli putem elektronskog bankarstva.

Grafički prikaz 6. Odnos broja korisnika elektronskog bankarstva u 2018. godini


3.3. Provjera hipoteza

U radu je postavljena jedna glavna i dvije pomoćne hipoteze. Glavna hipoteza glasi: Primjena inovativnih strategija kroz proces digitalizacije pozitivno utiče na razvoj bankarskog poslovanja koje se manifestuje jačanjem konkurentske pozicije banke, povećanjem

broja klijenata, povećanjem broja transakcija i volumena plaćanja, te poboljšanjem ostalih performansi banke. Testiranje glavne hipoteze obavljeno je pregledom prikupljene literature i analizom prikupljenih podataka u istraživačkom dijelu.

Prva pomoćna hipoteza (H1) glasi: Primjenom savremene infor-macione tehnologije u bankarstvu doprinosi se stvaranju digitalnih proizvoda i usluga koji utiču na povećanje performansi bankarskog poslovanja, te jačanje konkurentske pozicije banke na tržištu. Analizom prikupljene literature, te na osnovu podataka objavljenih u istraživanjima koja su sproveli Unikredit banka (2018), Dilojt (De-loitte, 2016) i Fajnešenel AjTi (Financial IT, 2017), možemo zaključiti da se ide u pravcu digitalizacije bankarskih proizvoda i usluga, te da digitalna transformacija ima veliki uticaj na bankarski sektor i na ostvarene rezultate poslovanja, doprinosi povećanju poslovnih performansi bankarskog poslovanja, pogotovo kada se uzme u obzir sve više rastuća konkurencija u oblasti pružalaca finansijskih usluga. U skladu sa pokazateljima navedenih istraživanja, možemo reći da je prva pomoćna hipoteza potvrđena, odnosno da digitalizacija doprinosi jačanju performansi banke i njene tržišne pozicije.

Druga pomoćna hipoteza (H2) glasi: Digitalizacijom bankarskih pro-izvoda i usluga, banka osvaja nove klijente, pronalazi nove načine promocije i prodaje bankarskih proizvoda, te dolazi do rasta broja i volumena transakcija. Drugu pomoćnu hipotezu dokazujemo na osnovu studije slučaja i rezultata istraživanja. Na osnovu prikuplje-nih podataka možemo vidjeti da se iz godine u godinu povećava broj korisnika digitalnih proizvoda i usluga, te da raste promet po osnovu primjene digitalnih inovacija u bankarstvu. Prema prikazanim rezultatima istraživanja, potvrđena je i druga pomoćna hipoteza.

Nakon provjere pomoćnih hipoteza, i glavna hipoteza (H0) potvr-đena je kao istinita. Strategija digitalizacije doprinosi poboljšanju performansi banke kroz razvoj i primjenu novih proizvoda i usluga, kroz povećanje broja klijenata, rast prometa po osnovu upotrebe digitalnih rješenja, te u konačnici kroz jačanje tržišne pozicije banke. Glavna istraživačka hipoteza je potvrđena pregledom literature, kao i na osnovu prikupljenih podataka prikazanih u istraživačkom dijelu


85

Graphic presentation number 5. The number of users of electronic and mobile banking in Bosnia and Herzegovina.

Source: Data processed by the author Table number 6. Users of mobile and Internet banking in BiH

Mobile banking – legal entities

Mobile banking – private individuals

Mobile banking – total

Internet banking – legal entities

Internet banking – private individu-

als

Internet banking – total

Mobile and In-ternet banking

- TOTAL

1.783 357.265 359.048 56.887 251.616 308.503 667.551

Source: Annual report by CBBiH, Card transactions in BiH 2018.

The number of users of electronic and mobile banking has doubled in the last 4 years, and proof of the upward trend in the use of electronic banking services is the fact that in 2018 Bank 1 incre-ased the volume of payment transactions by 18% in relation to the year before, with the internal payment transactions only. This bank started to use this digital channel for the purposes of promo-tion and sale of other products and services too; thus in 2018 it placed more than 400 loans the applications for which had been submitted via electronic banking.

Graphic presentation number 6. The relation between the num-ber of users of electronic banking in 2018.

Source: Data processed by the author.

3.3. Hypothesis testing

One major and two sub-hypotheses were set in this paper. The ma-jor hypothesis runs as follows: Application of innovative strategies through the process of digitalisation positively impacts on the de-velopment of banking business which is reflected in strengthening the bank’s competitive position, increase in the number of its cli-ents, increase in the number of transactions and volume payments, as well as in an improvement of the bank’s other performances.

Major hypothesis testing was done by reviewing the collected lite-rature and analysing the collected data in the research part.

The first sub-hypothesis (H1) runs as follows: Application of mo-dern information technology in banking contributes to the creation of digital products and services that have an impact on better ban-king business performances, as well as strengthening of the bank’s competitive position on the market. On the basis of analysis of the collected literature and data published in the research carried out by Unicredit Bank (2018), Deloitte (2016) and Financial IT (2017), we can conclude that there is a tendency towards the digitalisation of banking products and services, as well as that the digital tran-sformation has a huge impact on the banking sector and achieved business results, that it contributes to an improvement of the busi-ness performances of banking operation, especially when bearing in mind the fact that the competition in the area of financial service providers has mushroomed. In accordance with the indicators of the stated researches, we can say that the first sub-hypothesis has been confirmed, that is, that digitalisation contributes to the strengthening of the bank’s performances and its market position.

The second sub-hypothesis (H2) goes as follows: By digitalising banking products and services banks win new clients, find new ways of promotion and sale of their products, and achieve growth in the number and volume of transactions. We prove the second sub-hypothesis on the basis of case study and research results. We can see on the basis of the collected data that the number of users of digital products and services increases year by year, as well as that turnover based on the application of digital innovations in ban-king is growing too. According to the research results presented, the second sub-hypothesis has been proven too.

After the sub-hypotheses were tested, the major hypothesis (H0) was confirmed to be true. Digitalisation strategy contributes to an improvement of bank performances via the development and application of new products and services, via increased number of clients, increase in the turnover based on the use of digital solu-tions, and finally through strengthening the bank’s position on the


86

rada. Rezultati istraživanja koji su nas usmjerili u pravcu prihvatanja glavne hipoteze jesu:

–– prosječno godišnje povećanje broja izdatih kartica na teritoriji BiH za 2,8%;

–– konstantan rast broja izdatih kartica kod posmatranih banaka;

–– prosječan godišnji rast prometa ostvarenog karticama izdatim u BiH za 8,6%;

–– prosječan godišnji rast broja korisnika internet bankarstva za 33%;

–– rast broja korisnika elektronskog i mobilnog bankarstva kod posmatranih banaka;

–– konstantan rad na razvoju i primjeni novih digitalnih rješenja (paypass, Gcas, mpos tehnologija, e-commerce, mvalet...);

–– razvoj novih oblika kompanija specijalizovanih za obavljanje određenih oblika bankarskih poslova.

DISKUSIJA I ZAKLJUČAKPreduzeća i preduzetnici učestvuju u oblikovanju promjena, kroz definisanje strategija i organizacione strukture, pri čemu treba imati u vidu da ne postoji jedna strategija koja je jednako dobra za sva preduzeća, jer upravo uspjeh strategije zavisi od razlika koja predu-zeća ispoljavaju, te od uslova koje nameće okruženje. Definisanjem strategije digitalizacije bankama je omogućeno da razviju proizvode i usluge koji će privući nove kategorije klijenata, uz istovremeno zadržavanje postojećih, jer digitalizacija doprinosi povećanju efika-snosti poslovanja postojećih banaka, uz mogućnost stvaranja novih (virtuelnih) oblika banaka, širenju saradnje sa kompanijama iz drugih oblasti, kao što su telekomunikacione kompanije, što je dodatno bankama omogućilo i kreiranje nove baze klijenata. U procesu transformacije bankarstva usljed digitalizacije, banke su različito reagovale na promjene. Istraživanja iz 2014. godine su pokazala da četvrtina vodećih svjetskih banaka transformaciju posmatra samo na projektnoj osnovi za budući period, 42% banaka digitalizaciju posmatra kao sastavni dio poslovanja, dok je 32% banaka osno-valo posebnu poslovnu jedinicu unutar organizacije (Krstić i Tešić, 2016). Dilojt (Deloitte, 2016) je u svojim istraživanjima došao do zaključka da 90% banaka vjeruje da digitalna transformacija ima veliki uticaj na bankarski sektor i na ostvarene rezultate, pri čemu čak 95% banaka ima jasnu viziju za primjenu strategije digitalne transformacije. Istraživanja Unikredit banke (2018) ukazuju na to da demografski trendovi idu u korist digitalizacije poslovanja, po-sebno ukazujući na to da se upotreba internet bankarstva u nekim zemljama udvostručila. Istraživanja posebno ukazuju na povećanje broja fin-teh kompanija, pri čemu se više od 50% kompanija bavi poslovima iz oblasti finansija, transakcija i plaćanja.

Banke danas teže digitalnoj organizaciji procesa, posebno u oblasti kreditiranja, platnog prometa, kartičarstva. Uticaj interneta, mobilnih uređaja, razvoj mogućnosti prikupljanja i obrade velike količine po-dataka jesu faktori koje su banke morale uzeti u obzir u definisanju strategije poslovanja. Analizirajući prikupljene podatke došli smo do saznanja koja ukazuju na sve veću primjenu strategije digitalizacije u poslovanju banaka na teritoriji BiH. Od uvođenja prvih bankomata i POS terminala, do razvoja kartičnog poslovanja, digitalizacija proši-ruje svoj uticaj na bankarsko poslovanje kroz uvođenje elektronskog i mobilnog bankarstva, i-komerc (e-commerce) platformi, mvolita (mvalet) i ostalih digitalnih rješenja. Banke bilježe rast u broju instaliranih uređaja (prosječan rast od 6,08% POS i 2,65% ATM

godišnje), broju korisnika kartica (prosječan rast od 2,8% godišnje), ali poseban rast je zabilježen kod broja korisnika digitalnih kanala plaćanja (prosječan rast od 33,3% godišnje). Odnos ove dvije digitali-zovane usluge govori da je od ukupnog broja registrovanih digitalnih korisnika u 2018. godini 54% korisnika mobilnog bankarstva, dok je 46% korisnika elektronskog bankarstva. Prema podacima CBBiH za 2018. godinu, u BiH je registrovano ukupno 359.048 korisnika mobilnog bankarstva, od čega je 357.265 korisnika fizičkih lica, dok su 1.783 korisnika pravno lice. Sa druge strane, kada je riječ o inter-net, odnosno elektronskom bankarstvu, podatak za 2018. govori da je registrovano 251.616 korisnika elektronskog bankarstva, fizičkih lica i 56.887 pravnih lica kao korisnika elektronskog bankarstva.

Digitalizovane banke će se u budućnosti sve više okretati ka potro-šačima, uz diferenciranje svojih proizvoda i usluga, većim ulaganjem u tehnologiju prikupljanja i obrade podataka. Banke treba da rade na izradi strategije koja će doprinositi povećanju korištenja digitalnih proizvoda i usluga banke, pogotovo ako se uzmu u obzir podaci koji govore da digitalne usluge u većem obimu koriste privredni subjekti, dok se stanovništvo i dalje uglavnom opredjeljuje za šal-ter. Potrebno je raditi na jačanju interakcije u radu sa karticama, podnošenje zahtjeva za ostale usluge putem interneta, te povećati obim plaćanja putem elektronskog i mobilnog bankarstva. Da bankarsko poslovanje ide u pravcu sve veće primjene nekog od oblika digitalnog načina plaćanja pokazuju i rezultati istraživanja u dijelu koji se odnosi na promet karticama, a koji pokazuje prosječno povećanje prometa od 8,6%.

Provedeno istraživanje nameće potrebu za dodatnim istraživanjima, koja bi trebalo da pruže uvid i u:

–– strukturu transakcija, kako bi se vidjelo za koja plaćanja se najčešće koriste digitalni kanali;

–– volumen transakcija, kako bi se vidjelo koliko od ukupnog prometa banke se obavlja preko digitalnih kanala;

–– strukturu klijenata koji su korisnici digitalnih proizvoda i uslu-ga, kako bi banke mogle usmjeriti svoje akcije na privlačenje različitih kategorija klijenata.

Nakon analize dobijenih rezultata istraživanja, kao i pregleda priku-pljene literature, smatramo da su postavljene hipoteze dokazane, te zaključujemo da inovativna strategija digitalizacije doprinosi poboljšanju i razvoju poslovanja banke, kroz uvođenje novih oblika proizvoda i usluga, povećanje broja klijenata, povećanje broja i volumena transakcija.

LITERATURA1. Bonte, W., & Dienes, C. (2012). Energy and Material Efficiency

Innovations: The Relevance of Innovation Strategies. Schum-peter Discussion Papers 2012-001.

2. Cobzari, L., & Verdes, D. (2014). The Constraining faktors of the innovative direction in the banking system. Preuzeto 09.07.2019 sa https://ideas.repec.org/

3. Draker, P. (1991). Inovacije i preduzetništvo, praksa i principi. Beograd: Privredni pregled.

4. Deakins, D., i Freel, M. (2012). Preduzetništvo i male firme. Peto izdanje. Beograd: Data Status.

5. Deloitte. (2016). CEE Top 500 2016: An era of digital tran-sformation. Preuzeto 16.10.2019. sa https://www2.deloitte.com/content/dam/Deloitte/global/Documents/About-Deloitte/


87

market. The main research hypothesis was confirmed following a review of literature and on the basis of the collected data presented in the research part of the work. The research results that have di-rected us toward accepting the major hypothesis are the following:

–– Average annual increase in the number of issued cards on the territory of BiH by 2,8%,

–– Constant growth in the number of issued cards at the observed banks,

–– Average annual growth in turnover realised by means of cards issued in BiH by 8,6%,

–– Average annual growth in the number of users of Internet banking by 33%,

–– Growth in the number of users of electronic and mobile banking at the observed banks,

–– Constant work on the development and application of new digital solutions (paypass, Gcas, mpos technology, e-commerce, mWallet…)

–– Development of new forms of companies specialised in perfor-ming certain forms of banking business.

DISCUSSION AND CONCLUSIONEnterprises and entrepreneurs participate in shaping changes, through the definition of strategies and organisational structure, whereby one should bear in mind that there is no single strategy which is equally good for all enterprises, because the success of a strategy depends precisely on the differences manifested by the enterprises, and on con-ditions imposed by the environment. Defining the digitalisation strategy has allowed banks to develop products and services that will attract new categories of clients, and at the same time keep the existing ones, because the digitalisation contributes to increased efficiency of the existing banks, with the possibility of creating new (virtual) bank forms, expanding cooperation with companies operating in other areas, such as telecommunication companies, which has additionally allowed banks to create new client base. In the process of banking transfor-mation due to digitalisation, banks have reacted to changes differently. Researches from 2014 proved that one quarter of the leading world banks see transformation only at the future project level, 42% of the banks see digitalisation as an integral part of the business operation, while 32% have formed special business unit within their organisation (Krstić and Tešić, 2016). Deloitte (2016) came to the conclusion that 90% of the banks believe that digital transformation has a huge impact on the banking sector and realised results, whereby even 95% of the banks have a clear vision for the application of digital transformation strategy. Researches carried out by Unicredit Bank (2018) indicate that demographic trends are beneficial for business digitalisation, and in particular, that the use of Internet banking in certain countries has do-ubled. Researches especially indicate an increase in the number of fin-tech companies, whereby more than 50% of the companies deal with activities in the areas of finance, transactions and payment.

Nowadays banks tend to organise their processes digitally, especially in the area of loans, payments, and card transactions. The impact of Internet, mobile devices, the development of possibility of collecting and processing huge amounts of data are factors that banks have to take into consideration when defining business strategy. Analysing the collected data we have come to know that the digitalisation strategy is being applied in the business operation of the banks on the territory of BiH all the more. From the introduction of the first automated teller machines and POS terminals to the development of card business, digitalisation expands its impact on the banking business through the introduction of electronic and mobile banking, e-commerce platforms,

m-Wallets and other digital solutions. Banks record growth in the num-ber of installed devices (with an average POS growth by 6.08% and ATM growth by 2.65% annually), growth in the number of card users (an average growth by 2.8% annually), especially in the number of users of digital payment channels (an average growth by 33.3% annually). The relation between these two digitalised services implies that out of the total number of registered digital users in 2018, 54% are users of mobile banking, and 46% are electronic banking users. According to the data of CBBiH for 2018, there are 359.048 registered users of mobile banking in BiH, 357.265 users being private clients and 1.783 being legal entities. On the other hand, when it comes to the Internet, that is electronic banking, the data for 2018 imply that there are 251.616 regi-stered users of electronic banking, including private clients and 56.887 legal entities as users of electronic banking.

In the future, digitalised banks will more and more frequently turn to consumers, by differentiating their products and services and investing into the technology of data collection and processing. Banks should work on developing a strategy that will contribute to an increased use of digital products and services of the bank, especially if we take into account data that says that digital services are to a greater extent used by economic subjects than the population that still prefers teller windows. Work needs to be done on strengthening the interaction in working with cards, submission of applications for other services via the Internet, as well as increasing the scope of payments made via electronic and mobile banking. That the banking business is heading in the direction of an all-the-greater application of one of the forms of digital payment methods is also shown by the results of the research in the part that pertains to the card turnover and which demonstrates an average increase in the turnover by 8,6%.

The conducted research imposes the need for additional investigations that should provide insight into the following:

–– Structure of transactions, in order to see which payments use digital channels the most often,

–– Volume of transactions, in order to see how much of the total bank turnover is done via digital channels,

–– Structure of clients who are users of digital products and services, in order for the banks to be able to direct their actions towards attracting different categories of clients.

On the basis of the analysis of the obtained results of research, as well as on the basis of the review of the collected literature, we believe that the set hypotheses have been proven, and conclude that the innovative digitalisation strategy contributes to the improvement and development of the bank’s business operation through the introduction of new forms of products and services, increase in the number of clients and the number and volume of transactions.

REFERENCES1. Bonte, W., & Dienes, C. (2012). Energy and Material Efficiency

Innovations: The Relevance of Innovation Strategies. Schum-peter Discussion Papers 2012-001.

2. Cobzari, L., & Verdes, D. (2014). The Constraining faktors of the innovative direction in the banking system. Retreieved 09.07.2019 from https://ideas.repec.org/

3. Draker, P. (1991). Inovacije i preduzetništvo, praksa i principi. Beograd: Privredni pregled.

4. Deakins, D., i Freel, M. (2012). Preduzetništvo i male firme. Peto izdanje. Beograd: Data Status.

5. Deloitte. (2016). CEE Top 500 2016: An era of digital transfor-


88

central-europe/ce-top-500-2016.pdf

6. Gregović, N., i Crnogorac, D. (2016). Promjene u savremenom bankarstvu sa osvrtom na BiH. Poslovni konsultant, 8(59), 47-59.

7. Kyn, O. (2005.) INOVATIONS - ENTREPRENEURSHIP - CREDIT in the Theory of J. A. Schumpeter. (English translation of the article from Hospodarske noviny, 34/1966). Preuzeto 03.07.2019. sa https://ideas.repec.org/p/wpa/wuwpdc/0509019.html 3.7.2019

8. Kandžija, V., i Pucar, S. (2017). Innovativnes and tehnological development as factors of BIH integration into the EU. Inovacije i preduzetništvo – pokretači razvoja i zapošljavanja, IV Među-narodna naučno-stručna konferencija, str. 80-93. Banja Luka: Univerzitet u Banjoj Luci, Ekonomski fakultet.

9. Krstić, N., i Tešić, D. (2016). Digitalna transformacija bankarskog poslovanja – opaasnost ili prilika. Bankarstvo. 45(2), 12-33. Preuzeto 28.05.2019. sa: http://www.ubs-asb.com/Portals/0/Casopis/2016/2/UBS-Bankarstvo-2-2016-Krstic-Tesic.pdf; DOI:10.5937/bankarstvo1602012K

10. Lalić, N. (2016). Preduzetništvo i odlučivanje. Brčko: Ekonomski fakultet Brčko

11. Lever, M., I Nikolić, M. (2012). Inovacije i razvoj kao uzrok i posljedica preduzetništva. Hrčak, portal hrvatskih znavstvenih i stručnih časopisa, 2(1), 63-68. Preuzeto 28.05.2019. sa https://www.semanticscholar.org/

12. Lukić, A., i Nikolić, S. (2015). Preduzetnik kao privredni subjekt u svjetlu savremenog bankarskog poslovanja. Ekonomski izazovi, 4(8), 13-19.

13. Lin, C., Liu, S., & Wei, L. (2018). Banking and Inovattion. Asian Development Bank Institute. ADBI Working paper 815. Preuzeto 14.10.2019. sa https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3198681.

14. Mergel, I., Edelmann, N., & Haug. N. (2018). Defining digi-tal transformation: Results from expert interviews. Preuzeto 14.10.2019. sa http://www.sciencedirect.com/

15. Mihalcescu, C., Ciolacu, B., Pavel, F., & Titrade, C. (2019). Risk and innovation in e-banking. Romanian Economic and Business Review, 3(2), 86-91. Preuzeto 14.08.2019 sa http://ideas.repec.org/

16. Obradović, J., Dragosavac, M., i Arsić, S. (2015). Primena savremenih tehnologija u bankarstvu: zloupotrebe i moguća rešenja. Synthesis, 463-468. Preuzeto 28.05.2019 sa http://portal.sinteza.singidunum.ac.rs/Media/files/2015/463-468.pdf. DOI:10.15308/Synthesis-2015-463-468.

17. Paunović, B. (2017). Preduzetništvo i upravljanje malim predu-zećem. Treće izdanje. Beograd: Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu.

18. Peters, T. (1996). Uspešan u haosu. Beograd: Grmeč.

19. Pjanić, M., i Marjanović, D. (2010.) Inovacije bankarskih proizvo-da i usluga u funkciji rasta i razvoja poslovanja banke. Preuzeto 28.05.2019 sa http://ebooks.ien.bg.ac.rs/1240/1/M33-15.pdf.

20. Ravić, N., i Gavrić. G. (2015). Uloga i značaj inovacija za ra-zvoj malih i srednjih preduzeća u Republici Srbiji. Ekonomija, teorija i praksa, 8(4), 47-63. Preuzeto 03.07.2019. sa https://scindeks-clanci.ceon.rs/data/pdf/2217-5458/2015/2217-54581504047R.pdf.

21. Ramadani, V., & Gerguri, S. (2010). Innovation: Principles and Strategies. Preuzeto 12.08.2019. sa: http://mpra.ub.uni-mu-enchen.de/22267/

22. Sagić, Z. (2016). Inovacije i preduzetništvo. Preuze-to 19.08.2019. sa http://mhtsps.vpts.edu.rs/docu-ments/090515/2.5/BTC%20Uzice%20-%20Innovations%20and%20entrepreneurship.pdf.

23. Selimović, S., i Simić, Ž. (2017). Nužnost inovacija u inova-tivnoj organizaciji. Zbornik radova EkonBiz, 257-264. Preu-zeto 08.05.2019. sa http://www.ekonbiz.ues.rs.ba/ojs/article/view/70.html.

24. Stojanović, B. (2009). Osnove austrijske teorije. Beograd: Eko-nomski fakultet Univerziteta u Beogradu.

25. Vukmirović, N. (2012). Preduzetništvo u ekonomskoj teoriji i praksi. Inovativni sistemi kreiranja i efikasnijeg korištenja resur-sa. Banja Luka: Ekonomski fakultet Univerziteta u Banjoj Luci.

26. Vunjak, N., i Kovačević, Lj. (2011). Bankarstvo. Bankarski me-nadžment. Subotica: Ekonomski fakultet Subotica

27. Vukmirović, N. (2005). Inovacije i preduzetnički intelidžens u funkciji razvoja korporativnog preduzetništva. Preuzeto 28.05.2019. sa https://scindeks-clanci.ceon.rs/data/pdf/0350-0373/2005/0350-03730502027V.pdf. 28-43.

28. Verhoef. P., Broekhuizen, T., Bart, Y., Bhattacharya, A., Qi Dong, J., Fabian, N., & Haenlein, M. (2018). Digital transformation: A multidisciplinary reflection and research agenda. Preuzeto 14.10.2019. sa http://www.sciencedirect.com/

29. Zamfir, B. (2014). The development of production activity in enterprises by introducing of modern tehnology. Economy Series, 6, 185-189. Preuzeto 14.08.2019. sa https://ideas.repec.org/a/cbu/jrnlec/y2014v6p185-189.html

30. Zelenović, V. (2012). Marketing u bankarstvu. Subotica: Proleter, Bečej.


89

mation. Retreieved 16.10.2019. from https://www2.deloitte.com/content/dam/Deloitte/global/Documents/About-Deloitte/central-europe/ce-top-500-2016.pdf

6. Gregović, N., i Crnogorac, D. (2016). Promjene u savremenom bankarstvu sa osvrtom na BiH. Poslovni konsultant, 8(59), 47-59.

7. Kyn, O. (2005.) INOVATIONS - ENTREPRENEURSHIP - CREDIT in the Theory of J. A. Schumpeter. (English translation of the article from Hospodarske noviny, 34/1966). Retreieved 03.07.2019. from https://ideas.repec.org/p/wpa/wuwpdc/0509019.html 3.7.2019

8. Kandžija, V., i Pucar, S. (2017). Innovativnes and tehnological development as factors of BIH integration into the EU. Inovacije i preduzetništvo – pokretači razvoja i zapošljavanja, IV Među-narodna naučno-stručna konferencija, str. 80-93. Banja Luka: Univerzitet u Banjoj Luci, Ekonomski fakultet.

9. Krstić, N., i Tešić, D. (2016). Digitalna transformacija bankarskog poslovanja – opaasnost ili prilika. Bankarstvo. 45(2), 12-33. Retreieved 28.05.2019. from http://www.ubs-asb.com/Por-tals/0/Casopis/2016/2/UBS-Bankarstvo-2-2016-Krstic-Tesic.pdf; DOI:10.5937/bankarstvo1602012K

10. Lalić, N. (2016). Preduzetništvo i odlučivanje. Brčko: Ekonomski fakultet Brčko

11. Lever, M., I Nikolić, M. (2012). Inovacije i razvoj kao uzrok i posljedica preduzetništva. Hrčak, portal hrvatskih znavstvenih i stručnih časopisa, 2(1), 63-68. Retreieved 28.05.2019. from https://www.semanticscholar.org/

12. Lukić, A., i Nikolić, S. (2015). Preduzetnik kao privredni subjekt u svjetlu savremenog bankarskog poslovanja. Ekonomski izazovi, 4(8), 13-19.

13. Lin, C., Liu, S., & Wei, L. (2018). Banking and Inovattion. Asian Development Bank Institute. ADBI Working paper 815. Retreie-ved 14.10.2019. from https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3198681.

14. Mergel, I., Edelmann, N., & Haug. N. (2018). Defining digital transformation: Results from expert interviews. Retreieved 14.10.2019. from http://www.sciencedirect.com/

15. Mihalcescu, C., Ciolacu, B., Pavel, F., & Titrade, C. (2019). Risk and innovation in e-banking. Romanian Economic and Business Review, 3(2), 86-91. Preuzeto 14.08.2019 from http://ideas.repec.org/

16. Obradović, J., Dragosavac, M., i Arsić, S. (2015). Primena savremenih tehnologija u bankarstvu: zloupotrebe i moguća re-šenja. Synthesis, 463-468. Retreieved 28.05.2019 from http://portal.sinteza.singidunum.ac.rs/Media/files/2015/463-468.pdf. DOI:10.15308/Synthesis-2015-463-468.

17. Paunović, B. (2017). Preduzetništvo i upravljanje malim predu-zećem. Treće izdanje. Beograd: Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu.

18. Peters, T. (1996). Uspešan u haosu. Beograd: Grmeč.

19. Pjanić, M., i Marjanović, D. (2010.) Inovacije bankarskih pro-izvoda i usluga u funkciji rasta i razvoja poslovanja banke. Retreieved 28.05.2019 from http://ebooks.ien.bg.ac.rs/1240/1/M33-15.pdf.

20. Ravić, N., i Gavrić. G. (2015). Uloga i značaj inovacija za razvoj malih i srednjih preduzeća u Republici Srbiji. Ekonomija, teorija i praksa, 8(4), 47-63. Retreieved 03.07.2019. from https://scindeks-clanci.ceon.rs/data/pdf/2217-5458/2015/2217-54581504047R.pdf.

21. Ramadani, V., & Gerguri, S. (2010). Innovation: Principles and Strategies. Retreieved 12.08.2019. from http://mpra.ub.uni-muenchen.de/22267/

22. Sagić, Z. (2016). Inovacije i preduzetništvo. Retreie-ved 19.08.2019. from http://mhtsps.vpts.edu.rs/docu-ments/090515/2.5/BTC%20Uzice%20-%20Innovations%20and%20entrepreneurship.pdf.

23. Selimović, S., i Simić, Ž. (2017). Nužnost inovacija u inovativnoj organizaciji. Zbornik radova EkonBiz, 257-264. Retreieved 08.05.2019. from http://www.ekonbiz.ues.rs.ba/ojs/article/view/70.html.

24. Stojanović, B. (2009). Osnove austrijske teorije. Beograd: Eko-nomski fakultet Univerziteta u Beogradu.

25. Vukmirović, N. (2012). Preduzetništvo u ekonomskoj teoriji i praksi. Inovativni sistemi kreiranja i efikasnijeg korištenja resur-sa. Banja Luka: Ekonomski fakultet Univerziteta u Banjoj Luci.

26. Vunjak, N., i Kovačević, Lj. (2011). Bankarstvo. Bankarski me-nadžment. Subotica: Ekonomski fakultet Subotica

27. Vukmirović, N. (2005). Inovacije i preduzetnički intelidžens u funkciji razvoja korporativnog preduzetništva. Retreieved 28.05.2019. from https://scindeks-clanci.ceon.rs/data/pdf/0350-0373/2005/0350-03730502027V.pdf. 28-43.

28. Verhoef. P., Broekhuizen, T., Bart, Y., Bhattacharya, A., Qi Dong, J., Fabian, N., & Haenlein, M. (2018). Digital transformation: A multidisciplinary reflection and research agenda. Preuzeto 14.10.2019. from http://www.sciencedirect.com/

29. Zamfir, B. (2014). The development of production activity in enterprises by introducing of modern tehnology. Economy Series, 6, 185-189. Retreieved 14.08.2019. from https://ideas.repec.org/a/cbu/jrnlec/y2014v6p185-189.html

30. Zelenović, V. (2012). Marketing u bankarstvu. Subotica: Proleter, Bečej.


8888

UPUTSTVO AUTORIMA

1. DOSTAVLJANJE RADOVA

Radovi se objavljuju pod uslovom da nisu prethodno objavljivani, niti je podnesen zahtjev za njihovo objavljivanje u nekom drugom časopisu. Radovi koji nisu adekvatno pripremljeni na osnovu ovog uputstva neće se uzimati u razmatranje.

Radovi sa prilozima obavezno se dostavljaju u elektronskom obliku. Tekst rada i grafički prilozi (fotografije, grafikoni) moraju biti odvojeni dokumenti i u pogodnom obliku za konvertovanje i tehničko manipulisanje.

Prilikom dostavljanja rada, autor dostavlja i kontakt podatke: ime i prezime sa srednjim slovom, naučno i titularno zvanje, brojeve mobilnog i fiksnog telefona, poštansku adresu, elektronsku adresu, naziv ustanove u kojoj je zaposlen i radno mjesto u toj ustanovi.

Samo podaci koji se navode kao dio opreme članka (tzv. metapodaci) biće objavljeni u časopisu.

2. PRAVA I OBAVEZE AUTORA I IZDAVAČA

Za objavljivanje se prihvataju radovi koji, po mišljenju urednika i recenzenata, zadovoljavaju kriterijume časopisa u pogledu rele-vantnosti, profesionalnog nivoa i aktuelnosti. Redakcija zadržava pravo da radove prilagodi opštim pravilima uređivanja časopisa i standardu jezika.

Za sva mišljenja iznesena u objavljenom radu odgovoran je isključivo autor. Urednik, recenzenti ili izdavač ne prihvataju odgovornost za autorova iznesena mišljenja.

Ukoliko je rad prihvaćen za objavljivanje, pravo reprodukcije rada u svim drugim medijima pripada izdavaču od datuma prihvatanja.

Prilog treba da bude pripremljen prema standardima časopisa. Ukoliko se ne poštuju kriterijumi navedeni u nastavku, redakcija može da ne prihvati tekst ili da traži da se rad prilagodi, zbog čega objavljivanje može da kasni.

3. TEHNIČKE NORME OBLIKOVANJA ČLANKA

3.1. Obim rada

Rad treba da ima najviše do 15 strana A4 formata (između 15.0000 i 30.000 znakova).

3.2. Formati dokumenata, stilovi i oblikovanje

Tekst rada u elektronskom obliku mora biti u jednom od standardnih formata: doc, docx, rtf (Microsoft Word).

Ilustrativne priloge treba priložiti u elektronskoj formi kao zasebne datoteke u nekom od standardnih formata: ai, cdr, eps (grafikoni, šeme) ili jpeg, tiff, gif, pdf (fotografije) sa rezolucijom od najmanje 300 tačaka po inču u prirodnoj veličini. U tekstu rada treba jasno označiti mjesto gdje se prilog pojavljuje i naziv priloga kako je označen na mediju.

Bez obzira na jezik, neophodno je da rad bude otkucan u fontu koji podržava unikodni standard (Unicode), po mogućnosti Times New Roman.

3.3. Jezik i pismo rada

Jezik rada, pored srpskog ili drugog jezika konstitutivnih naroda BiH može biti bilo koji jezik raširene upotrebe u međunarodnoj komunikaciji i u datoj naučnoj oblasti.

3.4. Sastavni dijelovi opreme članka

3.4.1. Ime autora

Navodi se puno ime i prezime (svih) autora, sa srednjim slovom. Prezimena i imena domaćih autora uvijek se ispisuju u originalnom obliku (sa srpskim dijakritičkim znakovima), nezavisno od jezika rada. Naučna i titularna zvanja autora u tekstu za objavu se ne navode (npr. prof., dr...).

3.4.2. Kontakt podaci

Adresa ili e-adresa autora objavljuje se u časopisu. Ako je autora više, daje se samo adresa jednog, obično prvog autora.

3.4.3. Naziv ustanove autora (afilijacija)

Navodi se pun (zvanični) naziv i sjedište ustanove u kojoj je autor zaposlen, a eventualno i naziv ustanove u kojoj je autor obavio istraživanje. U složenim organizacijama navodi se ukupna hijerarhija. Bar jedna organizacija u hijerarhiji mora biti pravno lice. Ako je autora više, a neki potiču iz iste ustanove, mora se naznačiti iz koje od navedenih ustanova potiče svaki od navedenih autora.


89

INSTRUCTIONS FOR AUTHORS

1. DELIVERY OF PAPERS

Papers are published on condition that they have not been previously published, nor have they been requested for publishing them in another magazine. Papers that are not adequately prepared on the basis of this instruction will not be taken into consideration.

Papers with attachments must be submitted electronically. The text and graphics (photographs, graphs) must be separate documents and in a suitable form for conversion and technical manipulation.

When submitting the paper, the author also submits contact information: name and surname with the middle letter, scientific and titular title, mobile and fixed telephone numbers, postal address, e-mail address, the name of the institution in which he/she is employed and a position in that institution.

Only the data that classifies as part of the article equipment (so-called metadata) will be published in the journal.

2. RIGHTS AND OBLIGATIONS OF AUTHORS AND PUBLISHERS

Only papers which, in the opinion of editors and reviewers, meet the criteria of the journal in terms of relevance, professional level and actuality, are published. The editorial board reserves the right to adapt the paper to the journal policy and the language standard.

All the opinions expressed in the published paper are solely responsibility of the author. Editor, reviewers or publisher do not accept responsibility for the author’s expressed opinions.

If the paper is accepted for publication, the right to reproduce work in all other media belongs to the publisher from the date of accep-tance.

The attachment should be prepared according to the standards of the journal. If the criteria listed below are not respected, the editorial board may not accept the text or request adjustments, which may cause the publication to be delayed.

3. TECHNICAL NORMS OF ARTICLE DESIGN

3.1. The scope of paper

The paper should have up to 15 pages of A4 format (between 15.000 and 30.000 characters).

3.2. Document formats, styles and design

The text in electronic format must be in one of the standard formats: doc, docx, rtf (Microsoft Word).

Illustrative attachments should be submitted electronically as separate files in one of the standard formats: ai, cdr, eps (charts, sche-mes) or jpeg, tiff, gif, pdf (photos) with a resolution of at least 300 dpi in natural size. The text of the paper should clearly indicate the place where the attachment should appear and the name of the attachment as it is marked on the medium.

Regardless of the language, the paper needs to be typed in a font that supports a unique standard (Unicode), preferably Times New Roman.

3.3. Paper language and letter

The language of paper, in addition to Serbian or the language of other constituent nations in B&H , can be any language of widespread use in international communication and in a given scientific field.

3.4. Components of the article equipment

3.4.1. Author nameThe full name of (all) authors, with a middle letter, is listed. The first and last names of domestic authors are always printed in their original form (with Serbian diacritics), regardless of the language of paper. Scientific and titular titles of the author in text for publication are not listed (for example, PhD).

3.4.2. Contact InformationThe address or e-mail address of the author is published in the journal. If there are multiple authors, only the address of one, usually the first author, is listed.

3.4.3. Name of the author’s institution (affiliation)The full (official) name and headquarters of the institution in which the author is employed is listed, and possibly the name of the insti-tution in which the author performed the research. In complex organizations, the overall hierarchy is listed. At least one organization in the hierarchy must be a legal entity. If there are multiple authors is, and some of them are employed by the same institution, the instituion of each author has to be listed.


90

3.4.4. Naslov

U opštem je interesu da se u naslovu koriste riječi prikladne za indeksiranje i pretraživanje. Ako takvih riječi nema u naslovu, po-željno je da se naslovu pridoda podnaslov. Naslov se ispisuje na dva jezika, i to:

– u datoteci priloga, na dva mjesta – na početku rada (na jeziku na kome je napisan rad) i u rezimeu (na jeziku na kome je napisan rezime).

3.4.5. Podnaslovi

Podnaslovi se numerišu po nivoima, arapskim brojevima, po principu: 1. Prvi podnaslov, 2. Drugi podnaslov, 2.1. Prvi podnaslov drugog reda, 2.2. Drugi podnaslov drugog reda, 3. Treći podnaslov... (poput strukture podnaslova korišćene u ovom uputstvu).

3.4.6. Rezime

Rezime je kratak informativan prikaz sadržaja članka koji čitaocu (ali i učesnicima u uređivačkom procesu) omogućava da brzo i tačno ocijeni njegovu relevantnost. U interesu je autora da sažeci sadrže termine koji se često koriste za indeksiranje i pretragu članaka. Sastavni dijelovi sažetka su cilj istraživanja, metodi, rezultati i zaključak.

Sažetak treba da ima od 100 do 200 riječi i treba da stoji:

– u datoteci priloga, između naslova i ključnih riječi. Sažetak mora biti napisan na jeziku na kome je i rad. Sažetak ne sadrži reference.

Ukoliko je rad samo na srpskom jeziku, rezime treba da bude napisan i na engleskom jeziku. Za rezime na engleskom jeziku autor mora obezbijediti gramatičku i pravopisnu ispravnost. Obim rezimea može biti do 1/10 obima članka.

3.4.7. Ključne riječi

Ključne riječi su termini koje najbolje opisuju sadržaj članka za potrebe indeksiranja i pretraživanja. Treba ih dodjeljivati s osloncem na neki međunarodni izvor (popis, rječnik ili tezaurus) koji je najšire prihvaćen unutar date naučne oblasti.

Broj ključnih riječi ne smije biti veći od osam.

Ključne riječi daju se na jeziku na kome je napisan rad i na jeziku na kome je napisan rezime. U članku se daju neposredno nakon rezimea.

3.4.8. Sadržaj rada

Rad treba da bude relevantan za naučnu i stručnu javnost, sa jasno naglašenim ciljevima, uvodom, primijenjenim metodama, re-zultatima istraživanja, diskusijom, zaključkom, referencama u tekstu i bibliografskim jedinicama na kraju. Ideje u radu moraju biti originalne i značajno doprinositi razvoju predmeta istraživanja, a metodologija mora biti jasno opisana.

3.4.9. Tabelarni i grafički prikazi

Tabelarni i grafički prikazi treba da budu dati na jednoobrazan način. Svaka tabela, grafikon ili slika moraju biti označeni brojem po redoslijedu navođenja u tekstu, s adekvatnim nazivom (npr.: Tabela 2. Pouzdanost varijabli).

3.4.10. Citiranje

Citiranje je doslovno navođenje tuđih otkrića, spoznaja, teorija, definicija, dokaza, stavova, teza, interpretacije mišljenja, podataka i sl. i njihovo jasno odvajanje od autorovih, te naznačavanje bibliografskog izvora iz kojeg potiču.

Pozivanje na izvore citiranog teksta označava se u zagradi na mjestu gdje se on nalazi, navođenjem prezimena autora, godine izdanja djela i stranice s koje je citat preuzet, a sam tekst se stavlja pod navodnike.

3.4.11. Implicitno navođenje teksta (parafraziranje)

Implicitno navođenje ili parafraziranje je prenošenje otkrića, spoznaja, teorija, definicija, dokaza, stavova, teza, interpretacije mi-šljenja, podataka i sl. nekog drugogog autora, ali ne doslovno, kako stoji u korišćenom izvoru, već na sopstveni način, odnosno sopstvenim izražajnim stilom.

Informacioni sadržaj parafraziranjem mora biti prenesen jasno i vjerodostojno, ali sopstvenim stilskim izražajem. Parafrazirani tekst nije iste dužine kao izvorni, on može biti duži ili kraći u zavisnosti od cilja koji se želi postići, ali mora sačuvati suštinu izvornog teksta.

Pozivanje na izvore parafraziranog teksta označava se u zagradi na mjestu u tekstu gdje se on nalazi, navođenjem prezimena autora i godine izdanja djela iz kojeg je tekst preuzet u zagradi.

3.4.12. Napomene (fusnote)

Napomene se daju pri dnu strane na kojoj se nalazi komentarisani dio teksta. Ne unose se „ručno“, već uz pomoć automatskih alatki za označavanje fusnota u konkretnom programu.

3.4.13. Korišćeni izvori u radu

Izvori obuhvataju, po pravilu, bibliografske izvore (članke, monografije i sl.) i daje se isključivo u zasebnom odjeljku članka, u vidu liste referenci. Reference se ne prevode na jezik rada, niti se preslovljavaju.


91

3.4.4. Title

It is general interest to use words suitable for indexing and searching in the title. If there are no such words in the title, it is advisable to add a subtitle to the title. The title is written in two languages:

in the attachment file, in two places - at the beginning of the paper (in the language in which the paper is written) and in the summary (in the language in which the summary is written).

3.4.5. Subtitles

The subtitles are numbered by levels, using Arabic numerals, according to the principle: 1. First subtitle, 2. Second subtitle, 2.1. The first subtitle of the second order, 2.2. The second subtitle of the second order, 3. Third subtitle ... (like the subtitle structure used in this manual).

3.4.6. Summary

The summary is a brief informative overview of the contents of the article that allows the reader (but also the participants in the editorial process) to quickly and accurately assess its relevance. It is in the author’s interest that the summaries contain terms that are often used to index and search articles. The constituent parts of the summary are the aim of the research, the methods, the results and the conclusion.

The summary should contain from 100 to 200 words and should be in the attachment file, between titles and keywords.

The summary must be written in the same language as the paper. The summary does not contain references.

If the paper is in Serbian only, the summary should also be written in English as well. For the English summary, the author is responsible for grammatical and spelling accuracy. The scope of the summary can be up to 1/10 of the scope of the article.

3.4.7. Keywords

Keywords are terms that best describe the content of the article for indexing and search purposes. They should be assigned with a reference to an international source (list, dictionary or thesaurus) that is most widely accepted within the given scientific field.

The number of keywords must not exceed eight.

Keywords are given in the language in which the paper is written and in the language in which the summary is written. In the article they are provided after the summary.

3.4.8. Content of paper

The paper should be relevant to the scientific and professional public, written in accordance with IMRAD (Introduction, Method, Results and Discussion) by the presence of text organization with clearly stated goals, introduction, applied methods, research results, discu-ssion, conclusion, references in the text and bibliographic units at the end. The ideas in the paper must be original and significantly contribute to the development of the subject of research, and the methodology must be clearly described.

3.4.9. Tabular and graphic representations

Tabular and graphic representations should be presented in a uniform manner. Each table, chart, or image must have a number assi-gned accoridng to the order in which they appear in the paper, with the appropriate title (for example: Table 2. Reliability of variables).

3.4.10. Quoting

Quoting is a literal reference to others’ discoveries, cognitions, theories, definitions, proofs, attitudes, theses, interpretations of opinions, data, and so on, their clear separation from author’s, and the identification of the bibliographic source from which they originate.

Source of the quoted text is indicated in brackets at the place where it is located, by naming the author’s surnames, the year of publi-cation of the work and the page from which the quote was taken, and the quoted text is under quotation marks.

3.4.11. Implicit citing (paraphrasing)

Implicit citing or paraphrasing is the transfer of discoveries, cognitions, theories, definitions, proofs, attitudes, theses, interpretations of opinions, data, etc. of another author, not literally, as it is in the used source, but in author’s own manner or own expressive style.

Paraphrased content must be cited clearly and credibly, but in the author’s own style. The paraphrased text is not the same length as the original, it may be longer or shorter depending on the goal to be achieved, but it must preserve the essence of the source text.

Source of the paraphrased text is indicated in brackets at a place where it is located by stating the surname of the author and the year of publication of the work from which the text was taken.

3.4.12. Notes (footnotes)

The notes are provided at the bottom of the page where the commented part of the text is located. They are not inserted “manually”, but with the help of automatic tools in a specific program.

3.4.13. The sources used in the paper

Sources include, as a rule, bibliographic sources (articles, monographs, etc.) and are listed exclusively in a separate section of the article, in the form of a list of references. References are not translated into the language of the paper, nor is their letter changed.


92

Za različite vrste bibliografskih jedinica različito se navode bibliografski podaci. Treba poštovati pravila standarda APA, http://www.apastyle.org/index.aspx. Nestandardno, nepotpuno ili nedosljedno navođenje izvora jedan je od kriterijuma za objavljivanje članka u časopisu.

U spisku literature navode se samo reference koje je autor koristio pri izradi, abecednim redom po prezimenima autora ili naslovu citirane reference ukoliko se ona tretira kao anonimno djelo.

Tip izvora Navođenje u spisku izvora Navođenje u tekstu

MonografijaStojanović, M. (2012). Ekonomika nacionalne privrede. Beograd: Globus print.

(Stojanović, 2012)

Monografija s više autora

Stanić, S., Komić, J. i Redžić, C. (1991). Matematički modeli i metode u ekonomiji. Banja Luka: Ekonomski fakultet.

prvo citiranje: (Stanić, Komić i Redžić, 1991) dalja citiranja: (Stanić i dr., 1991)

Dio priređene monografije ili članak u zborniku radova

Dmitrović Šaponja, Lj. i Rakovački Tubić, S. (2010). Računovodstvo i zaštita životne sredine. U: Uloga finansijske i računovodstvene profesije u prevazilaženju krize u realnom i finansijskom sektoru (str. 105–137). Banja Luka: Savez računovođa i revizora Republike Srpske.

prvo citiranje i dalja citiranja – ako se radi o dva autora: (Dmitrović Šaponja i Rakovački Tubić, 2010)

Odrednica u enciklopediji ili rječniku

Tomaš, R. (1994). Budžetska jednačina. U: Ekonomska i poslovna enciklopedija (Tom 1, A–M, str. 117–118). Beograd: Savremena administracija.

(Tomaš, 1994)

Članak u časopisu s brojevima godišta i svezaka

Komić, J. i Božić, M. (2002). Neki aspekti specifikacije linearnog regresionog modela vjerovatnoće. Acta Economica, 1(1), 69–78.

prvo citiranje i dalja citiranja – ako se radi o dva autora: (Komić i Božić, 2002)

Članak na internetuFabris, N. (2006). Eurizacija kao instrument monetarne politike Srbije. Preuzeto 19.04. 2015. sa http://www.http://ea.ekof.bg.ac.rs/pdf/168/1-1%20Fabris.pdf

(Fabris, 2006)

Članak u novinamaRener Smajović, M. (2013, 26. februar). Školovanje u deficitu. Nezavisne novine, 5110, 13.

(Rener Smajović, 2013)

Časopis koji se objavljuje samo na internetu

Novakov, D. (2001). Brankica Čigoja: Najstariji srpski ćirilski natpisi. Lingvističke aktuelnosti, 5. Preuzeto 13. 8. 2011. sahttp://www.komunikacija.org.rs/komunikacija/casopisi/ lingakt/II_5/d010/show_html?stdlang=sm NAPOMENA: Prema 6. izdanju uputstva za APA, kad god je moguće, treba upisivati DOI broj. DOI broj se upisuje na kraju opisa bez tačke.

(Novakov, 2001)

Neobjavljene teze i disertacije

Petraš, M. (2013). Osnovni uzroci neefikasnosti fiskalnih sistema zemalja u razvoju. Neobjavljena doktorska disertacija. Banja Luka: Ekonomski fakultet.

(Petraš, 2013)

Pravni izvoriZakon o privrednim društvima. Službeni glasnik Republike Srpske, br. 127/08, 58/09, 100/11.

(Zakon o privrednim društvima, 127/08)

StandardiISO/IEC. (2005). ISO/IEC 27001:2005 Information technology – Security techniques – Specification for an Information Security Management System. Geneva, Switzerland: ISO/IEC.

(ISO/IEC 27001, 2005)

Lična komunikacijane navodi se (D. Jovanović, lična komunikacija,

9. maj 2012) Ako publikacija ima više izdavača i/ili mjesta izdanja, navodi se samo prvi.

Nema nikakve potrebe navoditi seriju, biblioteku u kojoj je knjiga izdata (to važi i za sabrana/izabrana djela), niti prevodioca, ako je monografija prevedena.Ako je relevantno istaći broj izdanja, on se navodi iza naslova, u zagradi.

3.4.14. PrilogU prilogu bi trebalo dati samo one opise materijala koji bi čitaocima bili korisni za razumijevanje, evaluiranje ili ponavljanje istraži-vanja.

3.5. Jezičke preporukeJezik rada treba da pripada naučnom stilu standardnog jezika i da, stoga, bude usaglašen u što je moguće većoj mjeri s pravopi-snom, gramatičkom i stilskom normom.Individualne skraćenice bi trebalo izbjegavati, a ako se koriste, moraju biti raščitane pri prvoj upotrebi.


93

Bibliographic data is listed differently for different types of bibliographic units. APA rules must be respected, http://www.apastyle.org/index.aspx. Non-standard, incomplete or inconsistent source guidance is one of the criteria for disregarnig the article.

Only the references used by the author are listed in the literature list, in the alphabetical order of the author’s surnames or the sources’ titles,for those that are treated as anonymous works.

Type of source Listing in the source list Listing in the text

Monograph Stojanović, M. (2012). Ekonomika nacionalne privrede. Beograd: Globus print. (Stojanović, 2012)

Monograph with mul-tiple authors

Stanić, S., Komić, J. and Redžić, C. (1991). Matematički modeli i metode u ekonomiji. Banja Luka: Ekonomski fakultet.

first quote: (Stanić, Komić and Redžić, 1991) following quotes: (Stanić et. al., 1991)

Part of the monograph or article in the pro-ceedings

Dmitrović Šaponja, Lj. and Rakovački Tubić, S. (2010). Računovodstvo i zaštita životne sredine. U: Uloga finansijske i računovodstvene profesije u prevazilaženju krize u realnom i finansijskom sektoru (str. 105–137). Banja Luka: Savez računovođa i revizora Republike Srpske.

first quote and following quotes - if it is about two authors: (Dmitrović Šaponja and Rakovački Tubić, 2010)

A keyword in the ency-clopedia or dictionary

Tomaš, R. (1994). Budžetska jednačina. U: Ekonomska i poslovna enciklopedija (Tom 1, A–M, str. 117–118). Beograd: Savremena administracija.

(Tomaš, 1994)

An article in the journal with year and volume indication

Komić, J. and Božić, M. (2002). Neki aspekti specifikacije linearnog regresionog modela vjerovatnoće. Acta Economica, 1(1), 69–78.

first and following quotes - if there are two authors: (Komić and Božić, 2002)

Article on the InternetFabris, N. (2006). Eurizacija kao instrument monetarne politike Sr-bije. Retrieved 19.04. 2015. from http://www.http://ea.ekof.bg.ac.rs/pdf/168/1-1%20Fabris.pdf

(Fabris, 2006)

Article in the news-paper

Rener Smajović, M. (2013, 26. februar). Školovanje u deficitu. Ne-zavisne novine, 5110, 13. (Rener Smajović, 2013)

Journal published only on the Internet

Novakov, D. (2001). Brankica Čigoja: Najstariji srpski ćirilski nat-pisi. Lingvističke aktuelnosti, 5. Retrieved 13. 8. 2011. from http://www.komunikacija.org.rs/komunikacija/casopisi/ lingakt/II_5/d010/show_html?stdlang=sm NOTE: According to the 6th edition of the APA instructions, whenever possible, the DOI number should be listed. The DOI number is istedl at the end of the description without a dot.

(Novakov, 2001)

Unpublished theses and dissertations

Petraš, M. (2013). Osnovni uzroci neefikasnosti fiskalnih sistema zemalja u razvoju. Neobjavljena doktorska disertacija. Banja Luka: Ekonomski fakultet.

(Petraš, 2013)

Legal sources Zakon o privrednim društvima. Službeni glasnik Republike Srpske, br. 127/08, 58/09, 100/11.

(Zakon o privrednim društvima, 127/08)

StandardsISO/IEC. (2005). ISO/IEC 27001:2005 Information technology – Security techniques – Specification for an Information Security Management System. Geneva, Switzerland: ISO/IEC.

(ISO/IEC 27001, 2005)

Personal communica-tion Not to be listed (D. Jovanović, personal communi-

cation, 9. maj 2012)

If the publication has multiple publishers and / or publishing sites, only the first one is listed.There is no need to indicate the series, the library in which the book was issued (this also applies to the collected / selected papers), nor the translator, if the monograph is translated.If it is relevant to indicate the issue number, it is listed behind the title, in brackets.

3.4.14. AttachmentAttachments should only provide descriptions of materials that would be useful for readers to understand, evaluate or repeat the research.

3.5. Language recomendationsThe language of paper should belong to the scientific style of the standard language and, therefore, be as harmonized as possible with spelling, grammatical and stylistic norms.Individual abbreviations should be avoided, and if they are used, they must be explained at first use.
