Ne nur leteroj de plum-amikoj (No sólo cartas de amigos de la pluma)

1

eLIBRONE NUR LETEROJ DE PLUM-AMIKOJ

Marjorie Boulton

Ne nurleteroj de

plum-amikoj

I N K O

eLIBRO

2


Marjorie BoultonNE NUR LETEROJ DE PLUM-AMIKOJEsperanta literaturo — fenomeno unika

eLIBROAran¸is: Franko Luin

ISBN [email protected] INKO · SE-13542 TYRESÖ · SVEDIO

http://www.omnibus.se/inko DECEMBRO 2000

3


Enkonduko

Tiu çi libreto pri la esperanta literaturo kredeble ÿajnus aliu ajn sperta, aktiva esperantisto eç plorinde nesufiça.

Sed por esperantistoj jam spertaj mi ne verkis ¸in. Sveda Es-peranto-Federacio petis min verki libreton, en esperanto, tra-dukeblan en la svedan kaj eble en aliajn lingvojn, por legan-toj, kiuj scias ankoraû tre malmulton pri esperanto kaj pri laliteraturo de esperanto.

Tial mi celis libreton tre impresionisman, eç iomete anek-dotan, personan, kaprican, kiu precipe donos al la leganto iankoncepton pri la skalo kaj nivelo de la ¸isnuna esperanta li-teraturo, stimulos scivolemon kaj ankaû iom emfazos la eks-terordinaron, la veran mirindecon de fenomeno, kredebleunika en la historio de la mondliteraturo. Mi volis eviti sufokekaj eble fortimige abundajn informojn; sed pro tio mi devismulton elekti. Mi iom oferis detalan sciencon al facila lege-bleco. Mi penis kura¸igi hezitanton meti esploreman piedonen malprofundan akvon, ne îeti lin en oceanon, kies vastecoeble panikigus lin. Tiu çi libreto estas neniel definitiva; ¸i es-tas nur elementa kaj enkonduka.

Mi volas dediçi tiun çi libreton al meritplena esperantisto,kiu jam dum pli longa tempo, ol mi mem vivadis, fidele ser-vadis al esperanto, valore kontribuis al ¸ia literaturo kaj dummultaj jaroj kura¸igadis min per pli da elpensitaj amikaîoj, olmi povus kalkuli — sinjoro Tiberio Morariu … danke.

Marjorie Boulton

4


Temposkemo sciencfikciaen reala mondo

Esperanto prezentas interesajn kaj unikajn fenomenojnkulturajn kaj lingvistikajn. ¯i estas lingvo vere vivanta,

plene funkcianta por miloj da internaciaj komunikaîoj divers-nivelaj, çiutage; kaj ¸i estas lingvo, kies historion ek de ¸ianaski¸o oni povis observi.

Filologo tamen ne povus multe indukti, el la konata histo-rio de esperanto, ¸eneralajn le¸ojn pri la evoluado de lingvoj.La evoluado de esperanto estis kelkrilate mala al tiu de naciajlingvoj. Unu homo, L. L. Zamenhof plenintence kaj plenkon-scie kreis ¸in, laû elpensitaj principoj. ¯i poste multe evolu-is, laû homaj bezonoj, sub la plumo kaj en la buÿoj de la uzan-toj, precipe per multe ampleksi¸anta vortostoko, sed çiamkonservante çiujn esencajn strukturojn kaj obeante la prin-cipojn de Zamenhof.

Rakonto pri homunkuloj, pri Frankenstejno, pri robotoj,esprimas verajn psikologiajn reagojn kaj verÿajne ankaû ve-ran probablecon pri artefaritaj kvazaûhomoj. Ni atendus, keia homumaîo, kreita en laboratorio, estos ne tute homa, emo-cie malvarma aû eç tordita, sen vera homa personeco komp-lika kaj unika, sen mistera heredaîo tiel riça de genetiko, his-torio, kulturo: io strange nekompleta, aû kompatinda, aû ti-minda.

Ni supozu, ke kontraû çiuj ÿajnaj probablecoj, sciencistokreus en laboratorio ne kvazaûhoman feton, sed belan kna-

5


bon jam kapablan fari çiujn ordinarajn taskojn de knabo kajmultajn de plenkreskulo; ke oni poste edukus tiun knaboninter aliaj knaboj, vaste kaj varie; ke tiu knabo i¸us maturaviro bela, forta, sana, emocie varma kaj sentoriça, tre inteli-genta, elokventa, logikema, kun multaj artaj talentoj kaj sci-encaj scioj, kun agrabla voço kaj eç çarma humuro: do nekvazaûhomo interesa nur kiel eksperimentaîo, sed vere inte-resa kaj valora simpatia individuo. Kontraûe al çiu tradicio kajatendado — ¸uste tiel okazis pri esperanto, kontraûe al çiualia projektita internacia helplingvo. Estas malfacile, eç poresperantistoj mem, plene koncepti kiel eksterordinara estasla nuna fenomeno de vigle vivanta esperanta kulturo. Min ¸ipensigas pri la fama paradokso de la frua kristana teologoTertuliano: ”Estas certe, çar estas tute neeble.”

Eble la miraklo de esperanto estas miraklo de fido. Alivor-te: eble temas pri ia psikodinamiko de fortaj sopiroj al paco,mondfratareco, interkomprenado, de malegoismaj sindediçojkaj artismaj entuziasmoj. Aliajn klarigojn proponos diversajfakuloj kaj ideologianoj. Sed, kial ajn kreskis la semo tiel ne-atendinde, iu ajn nun rajtas gustumi la abundajn fruktojn.

Lingvoj kutime evoluadas dum jarcentoj ¸is iu esploras ilinscience. Pralingvoj draste ÿan¸i¸as. Skribado venas longe postparolado. Tre malfrue aperas gramatiko intence organizita kajgramatikaj kaj leksikologiaj preskriboj.

Esperanto naski¸is en la unua libreto de Zamenhof (1887)kiel minimuma gramatika regularo, malgranda vortaro kajkelkaj specimenoj de aplikado. Poste ¸i evoluadis riçe kaj va-rie, sed jam kun preskribitaj limoj, kiuj malebligis, ekzemple,esceptojn kaj anomaliojn. La Fundamento de Esperanto (1905),akceptita de la jam internacia kaj aktiva esperantistaro, por

6


çiam fiksis preskribitan bazon por la lingvo, lasante maksi-muman liberon por la detaloj de aplikado.

La literaturo de esperanto estas eksterordinara parto delingva fenomeno entute eksterordinara. La literaturo naski¸is¸emele kun la lingvo.

Naciaj literaturoj kutime komenci¸as per primitivaj verkoj,ekzemple kantoj pri amo aû batalo, krudaj tekstoj religiaj,naivaj kronikoj. Çiu esperantisto, eç dum la frua epoko, jamhavis propran nacilingvan kulturon kaj evoluintan literaturonne naivan. Multaj esperantistoj konis ankaû aliajn kulturojn,ekzemple la latinan kaj helenan aû tiun de najbara lando. Tialili jam havis kelkajn kriteriojn pri literaturo, eç se ili ne for-mulis ilin.

Pri sia lingvo Zamenhof de la komenco sekvis sa¸an prin-cipon de praktika provado. Li provis la uzeblecon de esperan-to por traduki kaj verki originale, eç antaû la aperigo de siaunua libro. En la unua libro ni trovas: tradukojn de Patro nia,de kelkaj versoj de Genezo kaj de poemeto de Heine, kaj duoriginalajn lirikojn.

Kvankam tiuj lirikoj gravas çefe historie, kaj oni ne povusaserti, ke ili estas grandaj poemoj, ili havas poeziajn formojnkaj stilojn kompareblajn kun simplaj lirikoj en multaj lingvoj.Ili montras korektan, eç melodian metrikon, formalajn rimos-kemojn, klaran kaj naturan esprimadon de emocioj, ordan kajekvilibran internan strukturon sintaksan, emocian kaj logi-kan, kontentigan memsufiçan kompletecon.

Stranga estis la genio kaj eble pli stranga la fido de tiu judo,neforta, neriça, ne lingvisto, laû temperamento humila kajretiri¸ema, kiu kapablis verki literature akcepteblajn lirikojnen lingvo, kiun nur li en la tuta mondo tiutempe konis (Kla-

7


ra, kiel fiançino kaj poste edzino de Zamenhof, ja frue lernisla novan lingvon, do ni ne scias precize kiajn siajn fruajn ver-ketojn Zamenhof verkis tute sen leganto. Sed certe li ekpro-vis la lingvon literature, kiam li ankoraû ne povis havi eç unuleganton.)

Dumvive li daûrigis siajn provajn laborojn per tradukoj elmajstroverkoj de diversaj lingvoj. Jam en 1894 aperis liaHamleto, kiu plejparte donas tolereblajn ekvivalentojn por laÿekspira teksto, en la sama versformo kaj en stilo surscenejeparolebla.

Lingvo, kiu nur ebligus plumamikajn rilatojn tra la tutamondo kaj faciligus turismon kaj komercon, estus utila. Sedne nur tiajn utilojn celis Zamenhof. Multaj esperantistoj ha-vis, kiel multaj ankoraû havas, seriozajn humanajn idealojnkaj kulturajn interesojn. Tiaj homoj havis ion propran poresprimi: esperanto montris sin lingvo fleksebla, kun multajlatentaj esprimrimedoj. Tiaj homoj deziris pruvi, ke esperantokapablas esprimi preskaû çion, kion povas esprimi nacia ling-vo. Ne mankis nacilingvaj verkoj tradukindaj, sed ne tro fa-cile tradukeblaj. Tiaj homoj konis multajn jam maturajn lite-raturajn ¸enrojn kaj metodojn, kiujn oni povos provi origina-le en la nova lingvo. Ju pli oni tiel esploris la esprimeblecojn,des pli sin manifestis riçe variaj kaj koncize trafaj paroltumoj,kiujn ebligis lingvo samtempe tiel rigide disciplinita çe la ba-zo kaj tiel neordinare libera çe çio alia.

Jam dum la unua jardudeko aperis esperanta literaturo,traduka kaj originala, certe sufiça por pruvi la plenan vivan-tecon kaj literaturan taûgecon de esperanto. Sed tiu unua rojode la monto kreskis tra la pli facilaj valoj en riveregon poten-can. Nun ekzistas esperanta literaturo surprize vasta.

8


La ampleksode la esperanta literaturo

Verkante en 1977 (kaj ¸isdatigante la tekston en januaro1981), mi skribas pri la amplekso de la esperanta litera-

turo sciante, ke ankoraû vivas en la mondo dekmiloj da ho-moj, kiuj naskigis, kiam esperanto ankoraû ne ekzistis.

Estus malfacile doni tute fidindajn statistikojn pri la nom-bro de esperantaj libroj. Ni devus unue difini, kiom grandadevus esti iu presitaîo por esti libro. La Butler-biblioteko çela Brita Esperanto-Asocio en Londono havas çirkaû 30 000registritajn erojn, el kiuj 11000 estas nedubeble libroj. La Bul-gara Nacia Biblioteko en Sofia havas çirkaû 11500 librojn enkaj pri esperanto; la biblioteko Hector Hodler çe UEA en Ro-terdamo çirkaû 10 000 erojn, el kiuj minimume 3 500 estasnedubeble libroj en esperanto. La Internacia Esperanto Mu-zeo en Vieno havas 17 721 librojn, plejparte en aû pri espe-ranto, kaj milojn da aliaj esperantaîoj. (Kompreneble pri bib-liotekoj la nombroj çiam grandi¸as, tiel ke niaj presitaj nom-broj estas, neeviteble, jam tro malaltaj …)

Kvankam multaj el tiuj libroj estas relative senvaloraj aûefemeraj, kaj artverkoj nepre meritantaj senmortecon neabundas, tamen la supraj ciferoj evidentigas, ke esperantojam posedas literaturon eksterordinare ampleksan post mal-pli ol jarcento.

En la katalogo de la libroservo de Universala Esperanto-Asocio 1980/1982, tio estas katalogo nur de aktualaj libroj an-

9


koraû açeteblaj, mi kalkulis 1616 diversajn librojn. Eç se onisubtrahas çiujn lernolibrojn, terminarojn, pedagogiajn lemo-librojn kaj porinfanajn librojn, bibliografiojn kaj primovadajnverkojn, ankoraû restas 1 102 libroj: romanoj, noveloj, rakon-toj, teatraîoj, filmoscenarioj, poezio, biografio, filozofio, his-torio, religio, politiko, scienco, tekniko, geografio, himnarojkaj kantaroj kaj miksitaj volumoj.

En la sama katalogo trovi¸as listo de cent tridek esperan-toeldonejoj. Inter tiuj eldonejoj trovi¸as kelkaj ne çefe es-perantaj, sed eldonantaj esperantajn librojn inter aliaj; kelkaj,kiuj okupas sin nur pri politikaj aû religiaj propagandaîoj kajpluraj, kies eldonado estas tre malgrandskala. Sed ekzistasminimume dek ses sendependaj eldonejoj, kiuj regule aperi-gas librojn sufiçe gravajn kaj kulture valorajn, bone prezen-titajn kaj nur esperantajn.

Jam aperis en esperanto verkoj tradukitaj el literaturoj dekvardek landoj kaj pli ol kvardek lingvoj. Oni vidas bone, perla jam menciita librolisto de UEA, kiom da literaturaj ¸enrojreprezenti¸as en esperanto per verkoj tradukitaj kaj origi-nalaj. Oni jam trovas en esperanto stilojn, kiuj varias ek de laplej simplaj anekdotoj taûgaj por komencantoj ¸is komplek-saj grandskalaj eksperimentaj verkoj.

Kompreneble ne çio eldonita estas altvalora. Ekzistas ver-koj, kiuj celas provizi simplan legmaterialon por pedagogiajceloj, nuraj propagandaîoj de sinceraj idealistoj aû de pli po-tencaj organizoj, kies sincereco estas ofte pli duba. Ekzistasefemeraj polemikoj pri iu iaîo aû edifaj prediketoj pri iu tiaîo;ankaû verkoj, kiuj celas ian literaturan valoron, sed apenaûatingas ¸in, tradukoj ne sufiçe sentemaj, originalaj artverkojtro amatorecaj.

10


Sed restas rimarkinda kvanto da verkoj, kiuj atingas artannivelon tian, ke oni povus serioze diskuti pri ili same kiel prikonataj artverkoj en nacia lingvo. Tio çi signifas, ke jam ek-zistas esperantaj verkistoj, kiuj verkas same serioze, profesie-ce, dediçite, kiel nacilingvaj seriozaj verkistoj. La fakto estasdes pli rimarkinda, se oni konsideras la nenormalan situaci-on de serioza esperantista verkisto, kiu deziras verki artismekaj do kies sinteno estas kvazaû profesia.

11


La esperanta verkisto:izolo, malprofito, fido

Kvankam simpla provado de la eblecoj de la lingvo estisgrava motivo por la laboroj de la pioniraj esperantaj ver-

kistoj, ili ankaû estis, memevidente, veraj literaturamantoj. Laplej bonaj verkoj staras sendepende, dignaj literaturaîoj, nenur sufiçecaj specimenoj.

La fruaj verkistaj laboroj en esperanto sugestas ian pure-con de motivoj, kiu ÿajnus al multaj io freneza, preskaû mon-stra: plenplena, sinofere persista semado de oraj greneroj me-ze de dezerto. Al pli poeziaj animoj ¸i eble ÿajnus estetikeplaça, heroe nobla ¸uste pro la absurdeco. Zamenhof tradu-kis vastskale, multe verkis originale. Vastaj tradukaj laborojde Antoni Grabowski inkluzivis la dekmilversan epopeon deMickiewicz, Sinjoro Tadeo. Kazimierz Bein (Kabe) tradukisinter aliaj verkoj la romanegon de Prus, La faraono. V.N. Dev-jatnin verkis kvar volumojn de originalaj poemoj. StanislavSchulhof tri. Henri Valienne verkis du dikajn romanojn. Çiujverkis antaû 1918, do antaû ol la lingvo estis 20-jara. Eta es-tis la publiko, duba la sukceso kaj malsukceso de la lingvosignifus ankaû senvalorigon de la tuta verkaro. Nur Kabe ialforlasis la aferon kaj li forlasis ¸in nur post servoj tiel kolosaj,ke ili antaûpagis sian pardonon.

Kiel ofte en la vivo prudentaj homoj eraris kaj tiuj kaj mul-taj aliaj donki˛otoj pravis. La lingvo daûre vivis kaj la litera-turo kreskadis.

12


Tamen ankoraû en 1924 Kålmån Kalocsay, kiu i¸is unu ella plej grandaj esperantaj verkistoj, veis pri la sorto de ”poe-to sen popolo”. (En Amara horo, Streçita kordo, p. 34.)

Nuntempe esperanta verkisto certas almenaû, ke ekzistaspubliko. Se unu eldonejo ne akceptas lian verkon, eble ¸i pla-ços al alia. Ekzistas gazetoj, en kiuj aperas seriozaj recenzojkaj eç jam ekzistas en pluraj landoj, kaj internacie sub la aû-spicioj de UEA ekzamenoj, kiuj postulas fakan studadon deesperantaj verkoj. Sed la situacio de esperanta verkisto restasaparta kaj malavanta¸a.

Esperantistoj ¸enerale, kaj verkistoj speciale, ofte riskismulton kaj foje viktimi¸is, eç ¸is koncentreja pordego aû ek-zekuta fosto sub diktatoraj re¸imoj. Malmulte gravas la po-litika koloro de la re¸imo. Sub iu ajn subprema sistemo tiu,kiu ebligas senperajn kontaktojn kun aliaj landoj, kaj tiu, kiukapablas verki sindediçe kaj sendepende, estas homoj iomdan¸eraj. (Detaloj pri suferoj kaj foje eç martiri¸o de esperan-tistoj sub totalismaj re¸imoj trovi¸as en La dan¸era lingvo deUlrich Lins (1973) kaj en Esperanto en perspektivo.) Sed eç enlandoj tre liberaj, tie kie nacilingva verkado portas presti¸on,esperanta verkado ÿajnas ofte io tiel ekscentra, ke la verkistosentas sin iom malhelpita kariere. Tiajn stultajn antaûju¸ojnoni povas venki, se estas tempo por adekvataj klarigoj. Sed iuelektokomitato por posteno kutime ne disponas tempon pordiskuti tian flankan aferon.

Esperanta verkado estas ankoraû preskaû neniam pagita.Esperanta eldonado ankaû ne povas celi bonan profiton,

nur daûran sinsubtenadon.Estas neprobable, ke iu atingos veran literature valoran alt-

nivelon en esperanto, kiu ne kapablus verki ¸is simila nivelo

13


en nacia lingvo. Kutime tia laboro estus, kvankam ofte mal-multe, pagita.

Ni ne forgesu, ke la esperanta verkisto devas verki ne nursen espero pri materia rekompenco, sed kun certeco pri ma-teriaj oferoj. Tiu verkisto laboras senpage, sed mem devaspagi sian paperon, siajn skribilojn, skribmaÿinon, inkruban-dojn, karbopaperon kaj tre kostan afrankon, ofte al eksterlan-do. El multaj landoj, pro la fiagoj de ÿtatoficistoj aû simplanefidindeco de poÿtaj servoj, verkisto devas ankaû registrisian manuskripton, tre koste. Li ankaû oferas tempon, kiun lipovus dediçi al pagita verkado en nacia lingvo, aû eç al aliapagita laboro.

Zamenhof montris sin tre klarmensa, eç klarstila, diligen-ta. Li ege laboradis dum sia tuta vivo pro esperanto kaj en siaprofesio de okulisto. Homo tiel genia certe povus verki, ek-zemple, popularsciencajn verkojn, kiuj multe helpus lin fi-nance. Julio Baghy, unu el la plej bonaj esperantaj verkistoj,çiam vivis tre malriçe kaj multe suferadis pro siaj vivkondiçoj.Li nepre havis la kapablon verki streçajn nacilingvajn roma-nojn, kiuj eble tute ÿan¸igus lian financan situacion. Jam kiamli estis nur dudekjara li estis eldoninta plurajn novelojn kajmultajn poemojn hungarlingvajn en nacilingvaj gazetoj. Sedli poste dediçis sin plene al esperanto.

Mi mem ne oferadis heroe. Dum nur du jaroj de mia vivomi vivadis mizere laû okcidenteûropaj kriterioj, kaj tiam miankoraû ne estis esperantisto. Sed mi estas profesia, kvankamne eminenta, verkistino en la angla kaj mi iam kalkulis, ke çiuel miaj relative grandskalaj esperantaj verkoj malprofitigis almi çirkaû 1000 pundojn, kiam mi konsideras, kian anglanverkon mi povus dum la sama tempo kaj per simila penado

14


verki, kaj kiom da aûtoraj tantiemoj mi povus ricevi (dumkelkaj jaroj, ne tuj) per tia verko.

Eç la plej nebona verkisto en esperanto meritas ian esti-mon, eç se ironian. Ankaû li oferas tempon kaj monon. Li oftemontras kortuÿan idealismon, sinoferon kaj kulturajn aspi-rojn, kvankam li ne havas adekvatajn artajn kriteriojn, ek-zemple pri strukturo, stilo, ordo. Li ne komprenas, ke veraverkado estas io malfacila, disciplina, iasence suferiga persençesa memkritikado. Sed li ja komprenas, ke li ricevos ne-nian pagon.

Tial ankoraû ne povas ekzisti profesia verkisto en esperan-to, kvankam dum la lastaj kelkaj jaroj la situacio iomete pli-boni¸is. Çiuj esperantaj verkoj devas krei¸i dum liberaj horojde alia profesio. La plimulto de nacilingvaj verkistoj frontassimilan problemon dum almenaû parto de la vivo, sed rajtasesperi, ke ili povos gajni sufiçon per verkado por forlasi pan-gajnan profesion ofte tute ne amatan. Esperantisto scias ekdela komenco, ke li neniam liberi¸os al kariero nur verkista, eçse li verkos je la nivelo arta kaj same amplekse kiel ekzempleZamenhof, Kalocsay, Baghy, Auld.

Tiu çi aparta kaj ofte kruela ekonomia situacio estas gra-va faktoro en la iom strangaj proporcioj de la panoramo dela esperanta literaturo. Preskaû tute mankas verkoj nur pro-fitcelaj: streçaj, sed literature senvaloraj romanoj, skandalaîurnalismo kaj similaj efemeraîoj, kafotablaj bildlibroj, stere-otipaj farsoj. Ne ekzistas en Esperantujo verkistaj klikoj kajkulisaj intrigoj. Recenzoj persone ven¸aj maloftegas. Kie neestas profito, almenaû la homoj ne prostituas siajn talentojnprofitcele.

Maloftas dramoj pli ol unuaktaj: dramaturgo scias, ke es-

15


tas tre neprobable, ke longa dramo prezenti¸os ie. Ekzistasteatraj trupoj esperantistaj, eç tre bonaj, sed ne estas ia teatro,kiu regule kaj profite prezentas esperantajn dramojn al gran-da publiko.

Maloftas biografioj kaj similaj studaîoj, kiuj postulas seri-ozan fakan esploradon. Tiaj verkoj postulas eç pli da tempokaj elspezado ol verkoj, kiujn oni povas skribi en la hejmo.Nur esperantisto vere riça aû kun speciala helpo povus pasigimonatojn en fakaj bibliotekoj kaj poste verki gravan fakanlibron. Maloftas seriozaj literaturecaj aûtobiografioj.

Maloftas grandskalaj romanoj. Eç unu el la plej arte seri-ozaj esperantaj romanoj, La granda kaldrono de John Francis,devis dum jaroj resti en tirkesto. Malmultaj homoj, kiuj po-vas verki nur dum liberaj horoj post laciga pangajna taglabo-ro, kapablas verki grandan romanon. Simile mankas grand-skalaj verkoj altnivele eksperimentaj. Kie estus, eç hodiaû, lapubliko? Maloftaj estas grandskalaj sciencaj verkoj.

¯enerale ankoraû restas por esperantaj verkistoj tia ekono-mia situacio, ke estas ege malfacile verki kaj aperigi verkojngrandskalajn, precipe grandajn volumene.

Ekzistas tamen respektindaj specimenoj de çiuj eblaj lite-raturaj ¸enroj, el kiuj multaj mencii¸os poste. Ekzistas ankaûeksterordinare riça stoko de mallongaj poemoj artisme ma-turaj, kune kun modere riça stoko de noveloj tre diversspe-caj kaj aliaj bonaj mallongaj verkoj.

La amplekso de la esperanta literaturo invitas grandan esti-mon por la kelkcentoj, kiuj verkis esperante, kaj la kelkdekoj,kiuj eldonadis esperante, kaj ties motivoj ne povis esti mate-rialistaj. ¯i invitas ankaû iom da estimo por la kulturavidaesperantistaro, çar la esperantistoj açetas multajn librojn. Mi

16


sufiçe ofte renkontis esperantistojn, kiuj pro manko de kle-rigado legas malmulte en la nacia lingvo, sed kiuj legas mul-te, kaj ofte verkojn surprize altnivelajn kaj malfacilajn, enesperanto. Kiel ofte insistis Julio Baghy, esperanto ne estasnur lingvo: ¸i estas kulturo.

17


Kelkaj indikojde postpubereco

Kelkaj iom periferiaj detaloj iom surprizos la novan studanton per sia atestado pri la matureco de la esperanta

literaturo, pri la jama malnaivi¸o; kelkaj fenomenoj, kiuj nepovus ekzisti, se ne ekzistus ampleksa kaj varia literaturo,multaj inteligentaj kaj elektemaj legantoj, multaj diversaj ver-kistoj kaj kelkaj evoluintaj kriterioj.

La nivelo de recenzado, ekzemple, multe alti¸is dum la la-staj jardekoj. Ne nur aperadas en pluraj esperantaj gazetojrecenzoj laû metodoj de vera beletristiko, eç recenzoj vereerudiciaj pri fakaj studaîoj, sed recenzoj pri elstaraj esperantajverkoj komencas aperi sporade en nacilingvaj gazetoj.

La esperantistaro dum multaj jaroj subtenis literaturajn ga-zetojn, inter kiuj estis la bonegaj Literatura Mondo, Nica Li-teratura Revuo, Belarto, Monda Kulturo, kaj Norda Prismo; sedla subteno ofte ne estis sufiçe grandskala. Nuntempe ni ha-vas Fonto kaj Literatura Foiro; sed multaj mondaj kaj naciajesperanto-gazetoj enhavas almenaû iajn literaturajn erojnvalorajn, kaj la bonega ¸enerala gazeto Monato iom uzas li-teraturaîojn kaj eç pagas la verkistojn!

Universala Esperanto-Asocio jam dum jardekoj aran¸adisen la kadro de çiu jara Universala Kongreso, bone reklamitajnBelartajn Konkursojn. lo tia komenci¸is jam en 1909, sub lanomo de Floraj ludoj, en la kvina Universala Kongreso en Bar-celono. Multaj konataj esperantaj verkistoj debutis antaû la

18


esperantistaro per verkoj premiitaj en tiaj konkursoj. La bran-çoj iom varias de jaro al jaro, sed kutime ili inkluzivas alme-naû originalan poezion, originalan teatraîon, originalan pro-zon. Dum multaj jaroj tradukitaj verkoj estis gravaj, sed nun-tempe la tradukarto malpligravi¸as, parte pro la malfacilajproblemoj pri ju¸ado, kiam povus temi pri iu ajn lingvo en lamondo. Povas esti konkursoj ankaû pri aliaj brançoj de lite-raturo aû por neliteraturaj artoj, ekzemple fotografio. Apar-tan premion oni alju¸as çiujare por ”nova talento”. Sufiçajnovaj talentoj daûre aperadas. La konkursaîoj devas esti ver-koj ankoraû nepresitaj. La ju¸antaro konsistas el mondkona-taj esperantistoj kun speciala kompetenteco pri beletristiko.La kriterioj estas severaj. Oni preferas ne alju¸i la unuan aûeç la duan premion ol permesi malaltigon de la nivelo. Kuti-me konkursas çiujare inter kvardek kaj kvindek verkistoj.

Alia komitato çiujare elektas esperantan ”aûtoron de la ja-ro”. Tiu persono estas tiu, kies kontribuaîo al la esperanta li-teraturo dum la jaro estas ju¸ita la plej valora. Kutime tiakontribuaîo devas esti ne nur altkvalita, sed iom grandkvanta.

Ekzistas kelkaj aliaj literaturaj konkursoj por esperantajverkistoj. Naciaj kaj internaciaj kongresoj, eç lokaj kunvenoj,plej ofte enhavas ian literaturan parton. ¯ia skalo varias deplena, luksa prezentado de traduko el mondliteratura verko,ekzemple Ÿekspiro, Sartre, Goldoni, Ibsen sur la scenejo deurba teatro kaj per profesia trupo, ¸is skeço iom improvizitakaj kelkaj deklamitaj poemoj. Multi¸as aran¸oj por esperan-tistoj — someraj kursoj, semajnfinaj renkonti¸oj, vesperajkursoj kaj tiel plu, en kiuj studado de esperantaj literaturajverkoj estas parto de la pedagogia programo. Mi mem me-moras, ekzemple, seminariojn en kiuj miaj kursanoj detale

19


komparis specimenojn de la du esperantaj tradukoj de Ham-leto (Zamenhof, Newell) kaj de Son¸o de someromeza nokto(Briggs, Kalocsay).

Kvankam la plej elementaj ekzamenoj pri esperanto, en di-versaj landoj, esploras nur la ordinaran lingvoscion de la kan-didato, jam ekzistas diversaj pli altnivelaj ekzamenoj, inter ilila Internacia Diplomo sub la aûspicioj de UEA, kaj pluraj kur-soj en universitatoj. Por tiuj pli altgradaj ekzamenoj la kandi-dato devas montri scion pri la historio de la esperanta litera-turo kaj pri la plej gravaj verkistoj kaj libroj.

Jam en 1933 aperis unua Enciklopedio de Esperanto; ne ia¸enerala enciklopedio en esperanto, sed enciklopedio pri es-peranto, esperantistoj kaj esperantaj aferoj: duvoluma, 600-pa¸a, kun 300 aldonaj bildpa¸oj. Tie trovi¸as artikoloj priAntologioj, pri kvin apartaj gravaj esperantaj Bibliotekoj, pri laesperanta Gazetaro (33 kolumnoj detaloplenaj); Humoro, Kri-tiko en Esperanto, Libroj, Literaturo, Neologismoj, Rimo, Ritmo,Stilo, Teatro, Sonfilmoj. Mi faris ian krudan kalkuleton pri ki-om da verkistoj kaj apartaj verkoj tiutempe ricevis artikole-tojn. Homoj povus, kompreneble, havi diversajn opiniojn prikriterioj; sed se mi ellasas lernolibrojn, vortarojn, librojn nurpri esperanto aû esperantologio, terminarojn, esperantajnpropagandaîojn kaj simile, enlasante nur verkistojn kaj ver-kojn literaturajn almenaû laûsence, mi kalkulas 291 verki-stojn kaj 396 diversspecajn verkojn. Ne tre alta estas la pro-cento de verkistoj kaj verkoj artisme daûre gravaj. Same kielçe naciaj literaturoj oni devas havi grandan arbaron por kekelkaj orpomaj arboj kresku.

Tiu Enciklopedio de 1933, siatempe tre erudicia kaj tre kon-scienca laboraîo, estas nun mankoplena pro nura malnove-

20


co; kaj novgeneracia esperantisto erudicia, Reinhard Haupen-thal, nun redaktas duan pli grandan Enciklopedion de Esperan-to, al kiu multaj kolegoj jam kontribuas.

Iom indikas maturecon de pluraj esperantaj literaturajoj lafakto, ke oni tradukis ilin en naciajn lingvojn. Populara kla-rigo pri radio, de Eugéne Aisberg, traduki¸is poste en dudekunu lingvojn, inter ili la çinan; juvela verko pri La vivo de laplantoj, de Paul Neergaard, aperis en ok lingvoj; oni tradukisen diversajn eûropajn kaj ekstereûropajn lingvojn kvar ro-manojn kaj plurajn novelojn de Julio Baghy; du de Jean For-ge; unu de Miyamoto, ekzemple. ¯is 1974 aperis 133 verkojtradukitaj el esperanto. Oni ankaû uzis esperanton kiel pont-lingvon por tradukoj. ¯is 1969 aperis pli ol cent verkoj, kiu-jn oni tradukis en unu lingvon pere de esperanta traduko ella originala lingvo. Pluraj el tiuj verkoj estas efemeraj politi-kaj propagandaîoj, sed multaj estas vere valoraj artverkoj.Inter ili, nur ekzemple, trovi¸as Eûgeno Onegin de Puÿkin, ella rusa en la çinan; Marta de E. Orzaszkowa, el la pola en lajapanan (ankaû filmigita!) kaj la çinan, pere de la majstra tra-duko de Zamenhof mem; Sinjoro Tadeo, jam menciita, el lapola en la vjetnaman; Johano la Brava de Petöfi en la çinan,pere de fama traduko de Kalocsay; poemoj de Marie Underel la estona en la japanan…

Kvankam tiaj kulturaj atingoj estas imponaj, eble du el laplej interesaj kaj decidaj pruvoj pri la vera postpubereco dela esperanta literaturo estas du verkoj poramuzaj. Aperis en1970 ampleksa antologio de plejparte malçastaj anekdotoj,Kruko kaj Baniko el Bervalo, de Louis Beaucaire. La anekdotojmem estas pli bonstilaj ol bonmoraj, sed por nia nuna temola signifoplena detalo estas, ke por titoli multajn el siaj anek-

21


dotoj la aûtoro prunteprenas titolojn de konataj esperantajartverkoj originalaj kaj tradukaj, kaj kelkajn citaîojn el trekonataj esperantaj poemoj. La plimulto el aliaj titoloj estaskonataj esperantaj proverboj. La apliko de librotitoloj al te-moj, por kiuj la estimataj verkistoj nepre ne destinis ilin, ofteefikas tre sprite kaj donas al malnovaj ÿercoj unikan spicon.Tiaj profanaîoj ne povus okazi sen literatura kulturo konatainter multaj legantoj.

Eç pli signifa estas brila libreto siaspeca, kiu aperis en 1962:Specimene, de Henri Baupierre (kaÿnomo). Tie Baupierre paro-dias tridek naû konatajn esperantajn verkistojn. (Trovi¸as dualiaj eroj.) Kelkajn el la verkistoj mi mem ne sufiçe konas porju¸i parodiojn. Sed certe pri la plimulto la imitado de meto-doj, stilo, verkista temperamento, vortprovizo kaj, ekzemple,versformoj, estas brila. Baupierre videble kapablas je tre de-talaj stilaj studoj kaj havas fajnan orelon por nuancoj. Ke liajparodioj pri miaj propraj poemoj estas plene justaj kaj teru-re riproçaj, estas afero inter li kaj mi; eble feliçe estas ankaûgranda tera distanco inter li kaj mi. Sed ke povas entute ek-zisti volumo de brile amuzaj kaj ege trafaj parodioj, estas kre-deble absoluta pruvo, ke jam evoluadis en esperanto ne nur¸eneralaj kriterioj pri stilo, sed analizeblaj individuaj artismajstiloj.

22


Esperanta poezio:mirakla rikolto

Tria signifoplena indiko pri la amplekso kaj arta nivelo dela esperanta literaturo estas Esperanta Antologio — Poe-

moj 1887–1957, redaktita de William Auld, aperinta en 1958.¯i konsistas el 539 pa¸oj de poeziaj tekstoj, plus enkondu-

ko, glosoj, notoj kaj biografiaj notoj. ¯i prezentas zorge elek-titajn specimenojn el la verkoj de naûdek poetoj el Aûstrio,Belgio, Brazilo, Britio, Bulgario, Çe˛oslovakio, Çinio, Danlan-do, Estonio, Francio, Germanio, Hispanio (inkl. Katalunio),Hungario, Islando, Italio, Japanio, Jugoslavio, Latvio, Meksi-kio, Nederlando, Novzelando, Panamo, Pollando, Rumanio,Ruslando, Sarlando, Sudafriko, Svedio, Svisio kaj Usono. Eçkiam ni deprenas du aûtornomojn, kiuj estas kaÿnomoj poraliaj poetoj en specialaj aspektoj de siaj personecoj, kaj la lan-don Panamon, kiu eble rilatas pli al la signifo de la greka su-fikso ol al geografia situo, restas multaj poetoj el multaj lan-doj. Post multa elektado Auld reduktis sian Antologion al 349poemoj.

Auld celis artan antologion de la plej bonaj esperantaj po-emoj. Konsultolibro devas mencii eç la ne sufiçe lertajn ar-tistojn. Esperanto en Perspektivo, 1974, menciis 185 poetojnesperantajn, kaj al la supra listo de landoj ni devas aldoniArgentinon kaj Israelon. La sama verko mencias almenaû 136apartajn volumojn de originalaj poemoj, sed kompreneblemultaj poemoj aperis nur en gazetoj .

23


Ni memoru denove, ke esperanto enmondi¸is nur en 1887.Statistiko do eksterordinara tamen diras malmulton pri po-ezio: la grava demando estas ne, çu poetoj aû libroj estasmultnombraj, kvazaû temus pri produktado de radringoj, sedçu la poemoj estas arte valoraj.

Persona konfeso eble plivigligos nian temon. Estis la kva-lito de la esperanta poemaro, kiu vere igis min mem esperan-tisto.

Miaj anglaj verkoj temas plejparte pri la angla literaturo kajpri ¸i estis plejparte miaj fakaj studoj kaj instruistaj laboroj.Mi ankaû iom esploris kelkajn aliajn literaturojn. Eklerninteesperanton en 1949, grandparte pro pacamaj motivoj, mi ra-pide konsentis, ke la lingvo estas facila, logika, utila. Mi kom-encis legi: hazarde, senkonsile mi elektis unue tre malfortantradukon de angla majstroverko, kiun mi ege amas; posteetan poemaron ne sen infaneca çarmo, sed sen vera poeziavaloro. Mi ricevis impreson, ke esperanto estas utila por ce-loj kiel turismo kaj kolektado, sed ne estas adekvata por lakulturaj celoj, kiuj en mia vivo plej gravas. Kaj se lingvo neestas adekvata por poezio, ¸i ne estas adekvata por io ajn, kiotemas pri niaj pli komplikaj pensoj, emocioj, psikaj aktivoj.

Tamen, kiam pianoludado malplaças al la orelo, ne çiamestas, çar la fortepiano bezonas agordadon. Foje estas la pi-anludanto, kiu bezonas agordadon kaj majstro povas per lasama instrumento krei ravan muzikon.

¯uste kiam mi estis preta i¸i nura, kvankam danka, inter-ÿan¸anto de bildkartoj kaj probable eterna komencanto, sa¸ainstruisto en daûriga koresponda kurso pruntis al mi Streçi-ta kordo de Kalocsay. Tiutempe mi ne perfekte komprenis lalibron. La vortprovizo estis por mi iom tro granda, multajn

24


subtilaîojn mi kredeble ne perceptis. Sed mi tuj vidis, ke çi tiemi havas poemojn, kiujn oni povus tute sen absurdeco kom-pari kun konataj bonaj poemoj en mia nacia lingvo: kiuj ha-vas enhavojn signifoplenajn, elpensitajn kaj pensigajn; diver-sajn formojn perfekte regitajn; verajn vortmuzikojn divers-specajn; riçajn tropojn, emociajn nuancojn kaj kolorojn,strukturojn logikajn kaj emociajn; poemojn, kiuj senduberajtas esti partoj de la mondliteraturo. Estis esence pro tiujpoemoj de Kalocsay, ke mi restis esperantisto kaj faris kelkajnseriozajn laborojn por esperanto.

Pli ol dudek jarojn pli poste mi vidis, kiel io tre simila oka-zis çe amikino mia, doktorino Kathleen Hall, lektorino pri lafranca literaturo. Ÿi lernis la elementojn de esperanto, ÿatis¸ian logikon, trovis ¸in bona ludilo kaj iom utila. Poste ÿi çe-estis prelegon pri Kalocsay, eklegis liajn verkojn kaj tiel egeentuziasmi¸is, ke ÿi faris multajn bonegajn tradukojn de po-emoj de Kalocsay en la anglan. Mi ankaû ne povas plu kalkuli,kiom ofte mi modifis favore la sintenon de iu klerulo pri es-peranto, montrante aû laûtlegante ian poemon de Kalocsay.Al angla klerulo traduko de angla poemo ofte estas tute kon-vinka atestaîo pri la literatura valoro de esperanto. Se Kaloc-say estus la sola esperanta poeto, ne povus post li resti ia ajnracia dubo, çu la lingvo taûgas plene por çiuj poeziaj taskoj:epopeo, satiro, liriko, didaktika versa eseo, epigramo, medi-taîo, elegio, poezia dramo, psikologia monologo, kabaredakanzono ktp.

Sed la sola li ja ne estas. Mi jam menciis, ke oni registris185 poetojn. Nu, kompreneble multaj el ili havis pli da bonaintenco ol da talento. Multaj verkis verÿajne por propagandajaû pedagogiaj celoj. Eç Julio Baghy, vere granda esperanta

25


verkisto, iam rapidege verkis sian etan poemaron La vagabon-do kantas, kiu, kvankam ¸i enhavas plurajn perlojn kaj la hu-muran poemon eble plej deklamitan en esperantaj rondoj,enhavas ankaû versajn ÿercetojn, komplimentojn kaj aliajnbagatelojn, kies celo estas pedagogia: prezenti simplajn ver-saîojn por komencantoj. Baghy, homo rimarkinde malego-isma, ofte priparolis sian opinion, eç principon, ke verkistojesperantistaj devas foje verki, sinofere, ion pli simplan ol ilideziras kiel artistoj verki, por provizi al komencantoj legma-terialon simplan, sed tamen lingve senriproçan.

Eç kiam ni deprenas fuÿaîojn, malfortajn versaîojn, eç ver-kojn laûdindajn kiel legmaterialon, sed sensignifajn kiel art-verkojn, restas vera esperanta rikolto poezia kiu en la histo-ria, sociologia kaj ekonomia situacio ÿajnas mirakla.

La leganto ne profitos multe per sufoka, anakonde longanomaro aû titolaro nur. Scivolema leganto esploru la grandanantologion kaj la konsultolibrojn. Sed kelkaj elektitaj detalojdonos ian elementan koncepton pri la perspektivoj de la es-peranta poezio.

¯i komenci¸as kune kun la lingvo mem, per la poemoj deZamenhof en la Unua libro; Zamenhof poste verkis sep aliajnpoemojn. Du estas malgravaj porokazaj versoj, el kiuj unu, Alla fratoj, estas rimarkinde malpli lerta ol la aliaj. Nuntempe lapoeziaj metodoj de Zamenhof ÿajnas primitivaj kaj naivaj: lifoje rimas nur per gramatikaj finaîoj, liaj metaforoj estas iombanalaj. Tamen jam li pruvis, ke oni povas verki en esperan-to ne nur versajn organizitajn strofojn, sed poemojn almenaûdignajn kaj memorindajn; eç ke oni povas foje envortigi aû-tentikan lirikismon. Li verkis kelkajn poemojn ankaû en lajida. (Pri la jidaj poemoj de Zamenhof esploris A. Holzhaus.

26


Kelkaj informoj aperis en la kvina kajero de la ”iam komple-tigota plena verkaro ” de Zamenhof, Hebreo en la geto, Kioto1976). Li certe havis ian poezian talenton, kvankam vivo deturmenta trookupiteco, kaj korpo ofte malsana, malhelpis laevoluadon de du talento. La du lirikoj de la Unua libro restaskortuÿaj. La espero restas oficiala himno por esperantaj kon-gresoj kaj similaj kunvenoj; alia edifa poemo, La vojo, restaskara kaj konata; Pre¸o sub la verda standardo esprimas, simplekaj sincere, kaj vere kun ia efika simpla klimaksemo kaj emo-ciiga ripetado, idealon de religia toleremo kaj interfrati¸o dela tuta homaro. Lasta poemo de Zamenhof, Pluvo, estas his-torie kaj psikologie interesa, sed ankaû poezie iom signifa:liriko pri freÿi¸o de spirito dum pluva tago, eble kun nuancode pensiga ambigueco aû simbolismo; poemo de Zamenhofmem, sen edifa aû pormovada celo, artverketo sendependakaj — siamaniere kaj simple — sukcesa.

Unua florado de esperanta poezio komenci¸is preskaû tujpost la enmondi¸o de la lingvo, tiel ke jam en 1893 AntoniGrabowski povis redakti etan antologion de poemoj en espe-ranto, La liro de la esperantistoj. Unu el liaj propraj poemoj, Latagi¸o, edifa metafora kura¸igo por la esperantistoj, restasÿatata kiel kanto. Du el la fratoj de L. L. Zamenhof, Felikso kajLeono, iom verkis poemojn. Inter fruaj poetoj, kiuj montrisian teknikan kompetentecon, kaj kiuj havis percepteble dife-rencigeblajn poeziajn personecojn, oni povas mencii, laûelekto neeviteble iom arbitra: Vasilij N. Devjatnin, kiu verkisproze kaj poezie, originale kaj traduke; Stanislav Schulhof,konata çefe kiel originala poeto, kvankam li ankaû tradukis ella çe˛a; Stanislaw Karolczyk, en kies unu originala poemarooni trovas kelkajn poemojn, en kiuj li firme regas malfacilajn

27


strofoformojn; Boris Mirski, milda satiristo. Tre rilata al nianuna temo estas ankoraû amuza fabelo de Mirski pri kokino,kiu kredas, ke inkubatoro ne povas kovi ovojn kaj produktisanajn kokidojn … same kiel multaj homoj kredas, ke lingvokreita kiel estis kreita esperanto, ne povas naski artverkojn.

Sed la plej bona poeto de la frua epoko estis, sendube, Ed-mond Privat, siatempe konata ekster esperantistaj rondoj:docento çe launiversitato de ¯enevo, li verkis gravajn franclingvajn librojnpri historiaj kaj diplomatiaj temoj; pioniris pri popolklerigokaj kooperativismo; aktivis pri la Ligo de Nacioj. (Kiel lerne-janino mi legis verkon de Privat pri problemoj de mondpaco,kiam mi eç ne sciis pri la ekzisto de esperanto.) Lia biografietopri Zamenhof estas nobla prozpoemo; lia verketo Esprimo desentoj en esperanto estas tre valora eseo pri trafaj stilaj rime-doj; simile liaj malmultaj lirikoj estas vere poluritaj. Oni sen-tas malantaû ili la kriteriojn de kulturhomo, kiu konas kelkajneûropajn poeziajn tradiciojn. La vortmuziko estas plaça, flua,delikata, eleganta; ne trovi¸as ÿtopvortoj aû troaj tordi¸oj, sedja trovi¸as reala observado kaj kora sentemo.

La plej bonaj poemoj de tiu frua periodo klare pruvis, ke enesperanto oni povas verki versojn korektajn, koncizajn, laû lalongaj tradicioj de eûroplingvaj lirikoj. La fruaj pa¸oj de laEsperanta antologio ofte pensigas min pri la multaj kantarojkaj lirikaroj, bonaj sed ne elstaraj, kiuj aperis en Anglujo dumla deksesa jarcento.

Okazis revolucio en la originala esperanta poezio, kiam de-butis la tielnomita Budapeÿta Skolo, kies naski¸on ni povasdati per la apero en 1921 de Mondo kaj koro, unua originalapoemaro de Kálmán Kalocsay. Rapide sekvis Preter la vivo de

28


Gyula Baghy en 1922. (Tiel iliaj nomoj hungare, sed ili kuti-me uzis la esperantajn formojn Kolomano kaj Julio.) Estis lafino de primitivismo kaj diletantismo.

Sekvantaj poetoj povis çerpi kriteriojn kaj ekzemplojn, nenur el nacilingvaj literaturoj, sed el la esperanta literaturomem.

Kalocsay kaj Baghy iasence komplementis unu la alian. Ka-locsay estis tre klera, poligloto, ¸is nun nia plej granda tradu-kisto; altnivele sukcesa en sia kariero kiel kuracisto; dediçitaçefe al literaturo kaj lingvistiko. Baghy estis relative neklera,scipovis nur esperanton kaj la hungaran; li estis aktoro, kieskariero estis ruinigita per la unua mondmilito; li havis pli bo-hemian temperamenton, vivis çiam pli-malpli malriçe; mul-te instruadis esperanton kaj aktivis en la esperantomovado.

Kalocsay, sentante la bezonon de pli riça vortaro por alt-nivela poezio, kaj dezirante eviti en poezio kelkajn longajnkunmetaîojn, enkondukis en esperanton manplenon da no-vaj vortoj, kiel laû la Fundamento mem li rajtis fari. Multaj liajneologismoj prosperis, kelkaj estis mortnaskitaj. Dum la fruajjaroj de la budapeÿta skolo senproporciaj protestoj kontraûtiuj neologismoj ÿajnigis ilin pli gravaj ol la ege signifa fakto,ke jen aperis esperanta poeto tute malnaiva kaj matura, kiespoemojn oni povus kompari kun tiuj de iu similtema respek-tata poeto nacilingva.

Eç la foje monstra maldankemo kaj blindecoj de grupoj daesperantistoj, kaj dolora izolsento, ne detruis la sindediçon deKalocsay. Meze de granda profesia okupiteco li montris kre-an energion gigantan. Liajn tradukajn verkojn ni konsiderosaliloke. Liaj originalaj poemoj estis çefe tiuj en Mondo kaj ko-ro, Streçita kordo kaj Izolo, kiu lasta volumo, plejparte pereis

29


dum la dua mondmilito. (Finfine oni represis ¸in en 1977.)Volumeto, Rimportretoj, priskribas, ofte sprite, kvindek sepkonatajn esperantistojn per formo ege strikta kaj facile mo-notonika de la rondelo. Kalocsay tiel brile uzis la formon, keçe li ¸i ne i¸is monotona.

¯uste priskribi la atingojn de Kalocsay postulus tutan li-bron. Inter liaj atingoj menciindaj tie çi estas, nur ekzemple:primovadaj, edifaj poemoj, kiuj vere estas artverkoj, kiam,ekzemple, por kongreso en Helsinki Kalocsay verkis salutanpoemon laû la aliteracia formo de Kalevala; multajn tenerajnampoemojn, inter ili la longa Maja idilio, kiu majstre utiligasvariajn strofoformojn por kapti lirikismon, pasion, ur¸on, lu-demon, misteron de juna amo; en Patrineco, belega portreto,senteme tenera kaj komprenema pri vivospertoj laû virinavidpunkto, pri la misteroj de frua amo kaj unua gravedi¸o;brila poemserio, sub la titolo Ahasvero de amo, kiu per priskri-boj kaj dramaj monologoj montras, kiel edzo ankoraû amantatamen malfidelas, poste pentas; kelkaj bonegaj poemoj en li-beraj versoj, kiuj ne estas distrançitaj prozaîoj, sed poezio dis-ciplinita, ÿparema, majeste vortmuzika; en Kompato, poten-ca poemo pri religio kaj politiko, kies pensevoluado kaj kom-plekseco forte kontrastas kun la banala sloganado de multajpoemoj pri tiaj temoj.

Kalocsay havis tiun memsufiçon, kiun kredeble oni pre-skaû çiam trovas çe vere grandaj artistoj: li perfektigis en izo-lo la artverkon, sendepende, memkritike; kaj li atendas, ke laleganto streçu sin kaj saltu, se necese.

Baghy, pli pedagogia, malpli parnaseca, pli indulgas la nes-pertan poezileganton per poemoj iom pli simplajn, per refre-noj kaj ripetadoj, per enhavo iasence malpli pure literature-

30


ca. Liaj verkoj tre taûgas por iu, kiu deziras komenci studa-don de la esperanta poezio. Sed ni ne subtaksu lian genion.Li regis multajn strofoformojn; liaj plej bonaj poemoj estasrektaj, ÿparemaj, drastaj; vivoplenaj estas liaj bildoj; li ofte trebone sugestas, ne nur malpezajn emociojn — çar li estas çar-ma poeto de flirtado kaj de ÿercado — sed tragikajn, intensajnemociojn. Ni legu, ekzemple, lian dramecan monologon An-taû la tribunalo, en kiu junulino, hontoplena, rakontas kieldommastro delogis ÿin kaj ÿi mortigis sian novnaskitan infa-non, sed poste protestas kontraû nejusta, senkompata sociaordo, kiu severe punas la malpli kulpajn homojn; aû Sangajlarmoj, en kiu la videblaj suferoj de ekspluatata anamo (t.e.lo¸anto de centra parto de Vjetnamio) venenas la plezuron,kiun li sentas antaû bela tropika pejza¸o; Interrompita ro-mano, pri juna çiesulino, kiu devas rezigni al simpatia junu-lo kaj deca amo por honte gajni sian panon; Ivançjo, pri nai-va juna pacifisto, ekzekutita pro rifuzo de soldata devo; Infa-noj en la parko, kiu oblikve sed intense prilumas, pere de in-fanaj nekomprenoj, la profundan tragikon kaj moralan ironi-on de prostituado. Baghy estis grandparte poeto de sociajprotestoj, kiuj fontis nek el envio nek el dubaj dogmoj, sed elprofunda kompato kaj karitato kaj aûtentikaj vivospertoj.

Baghy speciale regis versajn dialogojn kaj originalajn epo-sojn. Multaj el liaj poemoj havas dramecajn kvalitojn, kaj liverkis multajn poemojn notinde taûgajn por arta deklamado.Liaj poemkolektoj estas Preter la vivo, Pilgrimo, La vagabondokantas; Çielarko, polurita kolekto de dek du fabeloj el dek dulandoj, reverkitaj en diversaj strofoformoj; Aûtuna foliaro, las-ta kolekto, en kiu trovi¸as kelkaj interesaj eksperimentoj, ek-zemple internaj e˛oj, kiujn Baghy nomas ”çenrimoj”.

31


Esti¸is tuta budapeÿta skolo, kies influo etendi¸is lar¸e.Kune kun la granda esperantologo kaj leksikologo GastonWaringhien Kalocsay preparis libron, Parnasa gvidlibro, kiudonas ”çion, krom genio” por fari¸i poeto: informojn pri rit-moj, strofoformoj, rimoskemoj; rimvortaron ktp, kaj brilanHoraciecan versan eseon de Kalocsay Pri arto poetika. Tiu çilibro kredeble multe influadis inteligentajn esperantajn poe-tojn. Inter la budapeÿtanoj mem trovi¸is almenaû unu aliavere granda poeto, Lajos Tárkony (pli frue Totsche), kies solased granda kolekto, Soifo, aperis nur en 1964. Tárkony regisla soneton petrarkan kaj la iom epigraman mallongan poe-mon, sed unika en esperanto estas lia longa poemo, en mul-taj diversaj strofoformoj, Okcidento, en kiu li ame, klere, kunmultaj vivaj bildoj, lertaj kontrastoj, subitaj surprizoj kaj epi-grame trafaj resumoj skizas la kulturan historion de okciden-ta Eûropo. Bonaj estas ankaû kelkaj poemoj de Ferenc Szilá-gyi (kiu pasigis grandan parton de sia vivo en Svedio) kaj ImreBaranyai (”Emba”), poeto de sociaj protestoj, sed serioza nenur enhave, sed teknike.

Inter alilandaj poetoj, kiuj verkis pli-malpli sub la influo dela budapeÿta skolo, kelkaj el la plej menciindaj estas G.E.Maura, kiu en 1979 finfine demetis sian maskon de pana-mano kaj aperis kiel la alifake eminentega esperantisto Gas-ton Waringhien; N. Kurzens, poeto malmulte verkinta, sedforte, pri malgajaj sentoj; la unua meritplena poetino, HildaDresen; grava kaj ege individueca poeto E. Mi˛alski, tre kons-cia pri la dialektiko de kontraûoj, inter tiuj de viro kaj virino;kaj la franco Raymond Schwartz, humura kaj satira poetokun versoj kaloçaje poluritaj: poeto de vortludoj, fiÿercoj, ko-mentoj pri homaj absurdaîoj. Liaj kolektoj, Verdkata testamen-

32


to, La stranga butiko, La ¸oja podio kaj Kun siaspeca spico! do-nis multan plezuron al legantoj, inkluzive multajn, kiuj ne ka-pablus ¸ui pli seriozajn verkojn; kaj liaj plej bonaj verkoj es-tas vere piroteknikaj virtuozaîoj.

Longe daûris la budapeÿta skolo kaj ¸ia influo restas gran-da. Sed en 1952 aperis grava libro, Kvaropo, kiu signalis ladebuton de la tielnomita ”skota skolo”, kiu mem en tiu vo-lumo konfesis sian ÿuldon al Budapeÿto. La nova kvaropokonsistis el William Auld, John Dinwoodie, John Francis kajReto Rossetti.

William Auld estas ¸is nun kredeble la sola poeto, kiu po-vus rivali kun Kalocsay por la titolo de la plej granda esperan-ta poeto. Lia parto en Kvaropo jam montris grandan diverse-con de temoj kaj rimedoj: de amuza, virtuoza onomatopeamimiko de ebrio, ¸is fortaj bildoj pri seksaj turmentoj kajmondakuza realisma portreto pri la mizera, nehomiga vivode laboristedzino en aça kvartalo. Sekvis lia çefverko La infa-na raso; kaj poemaroj Unufingraj melodioj kaj Humuroj. Auldçiam havas ion por diri kaj çiam aplikas severe elpensitajnrimedojn.

John Dinwoodie estas kredeble ¸is nun la plej bona religiapoeto en esperanto, kun kristala klareco kaj granda sincere-co artlerte esprimitaj. Liaj karitato kaj kompato, ankaû la te-nereco de liaj ampoemoj, pensigas ofte pri Baghy. John Fran-cis prezentis sin en Kvaropo per longa poemo pri la evoluo kajmalapero de la kosmo, kun bildoj sciencfikciecaj bele aran-¸itaj en fluaj kvarversoj. Liaj mallongaj poemoj restas neko-lektitaj. Reto Rossetti miksas frivolajn aû satiretajn poemojnkun elverÿoj de fortaj emocioj: li povas vortludi same pirotek-nike kiel Schwartz, sed ankaû verki tenere pri amo aû ama-

33


re pri sufero. Rossetti ¸enerale brile kaj elegante trafas ¸ustetion, kion li kredeble celas. Liaj celoj estas kutime relativemalgrandskalaj, sed en la dua kolekto, Pinta krajono, aperis Lajubilea eposo, versa skizo pri la historio de la esperanto-mo-vado, kiu, eç sen muziko kaj scenoj de la prezentado en 1955en Bolonjo, restas interesa, varia kaj kulture valora; kaj egeindividueca filozofia poemserio Mestizo de la mondo.

Pli-malpli ligitaj al la skota skolo estas Marjorie Boulton,pri kiu la nuna verkanto ne kapabla skribi tre objektive, skri-bos nenion; kaj Albert Goodheir, kies unua volumo, Merlo surmenhiro donas esperojn pri vere granda talento sendependa.Liaj poemoj ofte havas kristalan klarecon, sed la klarecon delago tre pura kaj profunda.

La akceptita termino ”la skota skolo” estas iom misinfor-ma: Rossetti estas sviso lo¸anta en Britio; Boulton estas ang-lino; Goodheir estas nederlanddevena.

Oni rajtas ami aû malami la oblikvajn, formesplorajn, el-vokivajn metodojn de kelkaj nuntempaj poeziaj specoj; sed senuntempa lingvo ne povas adapti¸i al tiaj metodoj, ¸i ne es-tas plene adekvata por nuntempaj seriozaj poetoj. Oni ja nepovas nur sençese imiti eç la plej belajn modelojn. Sed jamekzistas esperanta poezio, kiun oni povus nomi modernisma.Jam en 1914 N. Borisov tradukis kelkajn tiamajn rusajn futu-ristajn poemojn. Sed en 1956 aperis vere tre grava verko deAuld, La infana raso, grandskala filozofieca poemo, influitaper la metodoj de T.S. Eliot kaj Ezra Pound: ekzemple bildojvivaj, sed kies kunligitecon oni devas mem esplori; eksperi-mentaj uzoj de vortoj, ekzemple signifoplenaj vortludoj kajtipografiaj neordinaraîoj; kompleksaj aludoj. Aliaj poetoj, kiujuzas draste modernajn rimedojn, estas Baldur Ragnarsson,

34


kiu uzas multajn simbolojn, metaforojn, imagojn strange in-terrilatajn; Sylla Chavez, kun iom hipnotaj liberaj versoj; kaj,debutinte nur en 1972 per volumo Vojo kaj vorto, RobertoPassos Nogueira, kiu verkas originalajn poemojn laû tre eks-perimentaj metodoj — ekzemple vortludoj, bizaraj kunme-taîoj de ideoj, rompitaj frazoj ktp. — kaj kunlabore kun Socor-ro Sampaio tradukis el multaj konataj poetoj, ekzempleBrecht, Dylan Thomas, T.S. Eliot, Pound, Neruda. Edwin deKock ne estas tiel tuj-videble kaj draste eksperimenta, sed liajpoemoj estas riçe pensigaj enhave kaj teknike.

Alian aspekton de la uzado de lingvo çe la malfacilaj limo-zonoj de lingvaj ebloj donas rimarkinda volumo, La libro deamo, konsistanta el la Sekretaj sonetoj de Peter Peneter, kiupritraktas normalan, sanan kaj feliçan amrilaton inter du ge-junuloj, ¸is la unua ido estas preskaû preta naski¸i; kaj kolek-to de tradukoj, parodioj kaj originalaîoj de Georgo PeteridoPeneter, kiuj çefe pritraktas multajn tre diversajn kaj foje per-versajn aspektojn de la seksa vivo. Peter estis probable Kaloc-say, kvankam li neniam plene konfesis tion, kaj Peterido es-tas Waringhien. En iu ajn lingvo La libro de amo estus raraîo.¯i trovas rimedojn por priskribi fiziologiajn intimaîojn de laseksa vivo kun tenero, foje humuro, kaj varieco; certe esteti-ke tre sukcese, kvankam tia libro ne estas por çies gusto.

La nuna çapitro celas pritrakti nur kelkajn plej signifajnverkojn kaj verkistojn; sed oni devas klare kompreni, ke iliekzistas en kadro de multaj pli vastaj perspektivoj: ekzistasmultaj bonaj minoraj poetoj esperantaj, kaj estas ofte malfa-cile difini minorecon. Nur kelkaj inter multaj menciindaj es-tas: Eli Urbanová, kiu aparte mastras sapfajn strofojn; NikolajHohlov, grava lirikisto; L.N. Newell; A.D. Foote, kies fakte tre

35


originalan kaj potencan talenton tragika malsano malhelpisplene evolui¸i; Poul Thorsen, eble çefe pensiga humuristo,sed ankaû kun lirika talento; Aldo di Giorgi, talento eble an-koraû evoluonta el interesaj komencoj; Miyamoto Masao. Mimem eble morgau farus iom alian liston, kaj alia verkisto cer-te farus.

Plurajn esperantajn poemojn oni jam riçigis per muzikno-toj. Esperanta antologio estas certe ¸is nun la plej bona anto-logio de esperantaj originalaj poemoj; sed multaj aliaj mal-grandaj antologioj ekzistas. Recitadoj de poemoj estas nemalofte partoj de kulturaj esperantaj eventoj; kaj la Magne-tofona servo de UEA vendas multajn sonbendojn de poetoj,kiuj laûtlegas la proprajn poemojn. La originala poezio enesperanto estas jam matura literatura fako. De longe ne plutemas pri nura provado de lingvo per diversaj formoj, sedpoezio tute sendependa, aûtonomia, kiu proponas ion legin-dan por çiuj poeziamantoj, ekde tiuj, kiuj deziras melodiajn,simplajn korelverÿojn aû pikantajn epigramajn komentojn prila vivo, ¸is tiuj, kies defieme aktivaj pensoj preferas lukti kunla plej kriptaj simboloj kaj elipsoj de la avangardo.

36


Prozo fikcia

Bonega enkonduko en la fikcian prozon esperantan estasla antologio 33 rakontoj (1964), redaktita de Reto Rossetti

kaj Ferenc Szilágyi. ¯i prezentas tridek tri novelojn, de dudeknaû aûtoroj el dek sep landoj. La unua, çarma noveleto deMagnus Nordensvan, siaspece eleganta kaj koncize rakontita,datas de 1898; la lasta, amhistorio milde ironia de László Böti,kun tragika, surpriza finklimakso, datas de 1961. Çiuj el la tri-dek tri noveloj estas legindaj, facile legeblaj, kaj en stiloj di-versaj, pli malpli individuaj. Trovi¸as noveloj seriozaj, eç veretragikaj; aliaj bonhumoraj — realisme aû fantazie — novelojkun fortaj, plektitaj intrigoj; aliaj pli skizaj. Sed çiuj estas no-veloj kun veraj temoj, strukturoj, klimaksoj, stiloj. Tiuj stilojvarias de tre trafa, kristaleca simpleco de Stellan Engholm ¸isla riça vortostoko kaj neatenditaj parolturnoj, sed same tra-fa taûgeco, de Reto Rossetti aû Jean Ribillard. Tiu çi sola vo-lumo plene pruvas, ke jam krei¸is esperanta prozo tute ma-tura kaj sufiça por fikciaj artoj.

Ekzistas jam lingva ilaro por altnivelaj maturaj romanoj;sed ne estas eble aserti, ke fikcia prozo en esperanto atingisjam nivelon similan al tiu de la originala poezio. Jam abun-das interesegaj, foje artisme bonaj, rakontoj; çu ekzistas ro-manaj majstroverkoj, estas dubinde; kaj certe esperanto an-koraû ne havas siajn Tolstoj, Dostojevski, Dickens, Balzac,Zola, George Eliot, Henry James.

37


Mi jam aludis la ekonomian flankon de la malhelpoj. Prigrandskala esperanta romano ekzistas alia malhelpo: veregranda romano, laû modernaj konceptoj de tiu arta ¸enro,devas kredeble enhavi ian profundan psikologian esploradonde pluraj individuoj, kaj samtempe iom lar¸an penetradon deiu socia medio. Devas esti eksterordinare malfacile verki gra-van romanon vere taûgan por internacia legantaro; adekva-te rilatigi sufiçe universalan mondrigardon, pli grandan ollokaj dogmoj, al tiu amaso de lokaj, tempaj kaj precipe per-sonaj detaletoj, kies malfortaj fadenoj teksi¸as kompleksegeen la vivtapeton. Ni pensu, kiel ofte tre laûdata romano tra-dukita ÿajnas tiel fremda, ke ni legas, spertante ¸in pli kielekzotikan kuriozaîon ol kiel eminentan fikcion. Por verki ple-ne memstaran kaj vere universalan esperantan romanon onikredeble bezonus ne nur geniulon kiel Balzac aû Henry Ja-mes, sed unu el tiuj supergeniuloj kiel Ÿekspiro, kiuj tre ma-lofte trakometas la çielon de iu ajn lando. Tamen ekzistas re-spektinda esperanta fikciaro. La esperanta romano debutis en1907 per la sensacia, felietoneca romano de Henri Vallenne,Kastelo de Prelongo, kiun sekvis en 1908 lia Çu li? Sed, samekiel pri la poezio, la budapeÿta skolo multon kontribuis al artamaturi¸o de la esperanta romano. Julio Baghy restas ¸is nununu el la plej bonaj esperantaj romanistoj: Viktimoj kaj Sursanga tero, tragikaj, emociplenaj romanoj bazitaj sur liaj pro-praj travivaîoj kiel militkaptito en Siberio, estas almenaû pliol fikcioj nur distraj. Inter aliaj meritoj, Baghy brile evoluigisesperantajn konversaciajn stilojn, eç diverslandajn ”akcen-tojn”; kaj kapablis vere krei karakterojn kaj emociojn. Iommalpli forta romano, iom sentimentala, Printempo en aûtuno,tamen ne estas sen psikologiaj meritoj kaj realismaj detaloj.

38


Sed eble la plej interesa fikcio de Baghy estas surprize la av-angarda romano Hura!, kiu miksas (foje kun neatendita ias-peca realismo, çar la vivo mem miksas la ̧ enrojn ofte tre mal-bonguste!) elementojn de filozofieca satiro, gajege ekstrava-ganca farsa satiro, sciencfikcio kaj fantazio, komiko pli realis-ma, seriozaj emocioj de simpatiaj homoj serioze pritraktitaj,romantika politika intrigo. ¯i enhavas multajn vere potencajnpa¸ojn, tre riçan inventaîaron kaj, kvankam la siberiaj ro-manoj estas pli kortuÿaj kaj intensaj, Hura! estas eble ¸is nunla plej solide intelekte originala kaj interesa esperanta roma-no.

Baranyai verkis romaneton, Marta kaj la grupo, en kiu lamedio de esperanta grupo estas la fono por serioza historiopri individuoj; Szilágyi kriminalromaneton iom neordinaran,Tiel okazis, aû Mistero minora; kaj Sándor Szathmári vere bri-lan satiran romanon, tre similan al la konata Gulliver de Jo-nathan Swift: Voja¸o al Kazohinio, kiu akre trapikas la absur-decojn de homa senracieco, koncize kaj inventeme; kvankamtiu polurita verko havas la finfine neadekvatan negativismonde la satira ¸enro.

Raymond Schwartz debutis kiel romanisto per mallonga,sed bone verkita romano Anni kaj Montmartre en 1930, sednur en 1962 aperis lia plej ambicia kaj serioza verko, relativegrandskala romano, Kiel akvo de l’rivero, unu el la plej gravajromanoj ¸is nun en esperanto. ¯i pritraktas, ¸enerale realis-me, travivaîojn de familio, kies individuajn vivojn diversma-niere frapis la du mondmilitoj. Ne mankas la konata ÿvarcahumuro, gajaj bildoj pri festoj kaj drinkado kaj simile, sedsube fluas malpli trilanta rivero, la voço de malpli ridema, eçiom sombra Schwartz, kiu vere komprenas la tragikon de ho-

39


maj vivoj, kaj kiel la potencavido de kelkaj povas disbati lavivojn de multaj, kiuj avidas nur iom da senkulpa personafeliço. Tre alispecan miksaîon de personaj koncernoj kun po-litikaj motivoj oni trovas en la soveta romano de VladimirVarankin, Metropoliteno (1933). Kelkaj ÿatataj romanistoj mal-pli altgradaj, sed kies verkoj estas legindaj, inkluzivas JanFethke (”Jean Forge”), Stellan Engholm, H.J. Bulthuis, Hein-rich Luyken. Eble aparte interesa estas tre originala verketode Jean Ribillard, kiu uzas la sufiçe oftan metodon satiri lahoman vivon tra la buÿo de besto en Vivo kaj opinioj de majs-tro M’Saud — simpatia kaj elokventa azeno.

Pro la preskaû plena manko de komercaj motivoj çe es-peranta verkado kaj eldonado ne ekzistas en esperanto lagranda literaturo nur distra kaj sensacia, kiun oni trovas enmultaj nacilingvaj literaturoj. Kaj ankoraû ne ekzistas, ek-zemple, detektivromanoj aû streçromanoj je arta nivelo kajmalnaivo-nivelo de la plej bonaj specimenoj de tiu minoraarto en, ekzemple, la angla aû la franca. Esperantistoj tamenkomencas konscii, ke oni vere bezonas ian tian relative frivo-lan literaturon. Multaj homoj, kiuj ne legas altnivelajn artver-kojn malfacilajn, volonte legas ion pli eskapisman, kaj por es-perantistoj foje pedagogiaj aû propagandaj motivoj ansta-taûas la komercajn motivojn de aliaj. Eble la detektivromanoen esperanto komencas iom evolui. La tri detektivromanoj deJohån Valano, Çu vi kuiras çine?, Çu li bremsis sufiçe? kaj Çu livenis trakosme? estas bonstilaj kaj sianivele iom realismaj, kre-as medion (eç kun propra dialekto, kiu havas specialan funk-cion en la intrigo) kaj havas iom da psikologio.

La esperanta novelo estas iom pli lar¸e kaj bone evoluin-ta ol la ¸isnuna romano, verÿajne grandparte pro la mencii-

40


taj ekonomiaj motivoj. Estas eble signife, ke Plena llustritaVortaro (1970) jam difinas ”novelo” (”mallonga literatura ver-ko, skizanta per karakterizaj trajtoj fakton de la vivo, econ dekaraktero ks” kun aludo al kondensado kaj al majstroj aliling-vaj de la novelo, tiel ke klare temas pri eble altnivela artver-ko; sed ke la difino de ”romano” ankoraû iom emfazas la plieskapisman kaj sensacian aspekton de tiu artformo, kaj nemencias la plej altajn kriteriojn de la arta romano grava.

Inter fruaj esperantaj novelverkistoj ne malestimindaj tro-vi¸as Jeanne Flourens (”Roksano”) kaj, pli bona, Ivan Ÿirjaev.Denove elstaris la budapeÿta skolo: Julio Baghy restas unu elniaj plej eminentaj novelistoj, kaj same bone prezentas la ko-mikon kaj tragikon de la vivo, socian proteston aû psikologi-on de amaj tentoj. Liaj kolektoj estas: Dancu marionetoj!, Mig-ranta plumo, Koloroj. Ferenc Szilágyi debutis kiel novelisto permilde satiraj, ÿerce modernigitaj fabeloj en Trans la fabeloce-ano, kiu ankaû enhavas pli ambiciajn novelojn kaj tre amu-zan karikaturan fantazion pri la personoj de la budapeÿtaskolo. Pli kompleksaj estas kelkaj liaj noveloj en la kolektoj Lagranda aventuro, Inter sudo kaj nordo kaj Koko krias jam! Ray-mond Schwartz verkis bonajn variajn novelojn, kolektitajn enVole … novele. Menciindaj estas la egiptofonaj noveloj de L. N.M. Newell en Bakÿiÿ kaj la satiraj noveletoj de Forge en Laverda raketo. En la novelaro Se grenereto… K.R.C. Sturmer(”Kenelm Robinson”) realisme kaj kortuÿe portretas, interaliaj temoj, la internan vivon de lernejknabo.

Ankaû la skota skolo valore kontribuis al la esperanta no-velarto. Elstara novelisto estas John Francis, kies kolekto Vit-ralo enhavas, inter aliaj bonaj noveloj, kelkajn brilajn satirajnnovelojn pri fantazia regno de Juglando, kun seka ironia hu-

41


muro, bele trafaj rapidaj frapoj kaj multa inventemo; kaj ebleunu el la plej vere potencaj noveloj ¸is nun verkitaj en espe-ranto, la neforgesebla ¯ermoj en rikolto, kiu montras, tra laetaj kruelaîoj kaj amuzoj de kelkaj knaboj, la neraciecon, ka-pricemon kaj sencelan kruelecon de ni homoj. Reto Rosset-ti, en El la maniko, verkas kortuÿe, skizante realisme pecetojnel la vivo aû ellaborigante komplikan historion malpezan aûtragikan, sed çiam per stilo virtuoze elpensita kaj tre perso-na. Ankaû Marjorie Boulton verkis novelojn, kolektitajn enOkuloj.

La satiraj noveloj de Szathmári, kolektitaj en Maÿinmondo,ne atingis la famon de lia romano, sed meritas atentemanlegadon. John Hammond Rosbach estas çefe novelisto kaj liajkolektoj Bagatelaro, Homoj kaj riveroj, La mirinda eliksiro kajDisko, kvankam ne tiel frape elstaraj, kiel tiuj de, ekzemple,Francis aû Baghy, estas legindaj kaj bonstilaj. Inter aliaj no-velistoj menciindaj estas: Mason Stuttard, R.J. French, JuliaPióro, Ÿtefo Urban, Andreo Szabó, Bertram Potts, UeyamaMasao, Konisi Gaku. Aperis tra la esperanta gazetaro sufiçemultaj unuopaj noveloj ne malbonaj.

Kaj la simpatia fiverkisto Louis Beaucaire daûrigis sian pro-fanadan laboron per novelaro El la vivo de bervala sentaûgulo,gaje cinikaj kaj sprite senpietataj rakontoj pri seksaj aventurojen esperantista medio. Kvankam liaj ekzemploj por la vivkon-duto estas de tre duba valoro, lia uzado de esperanto estasbrila, kun multaj lertaj aludoj kaj, inter aliaj priesperantajÿercoj, çarmaj citaîoj el la Fundamento de esperanto, rilate alkuntekstoj, al kiuj Zamenhof nepre ne destinis ilin. Lingvodevas enhavi tre viglan vivon, por ke oni tiel ¸oje kaj ¸ojigemisuzu ¸in.

42


Morale pli malbonaj, laû mia morala sento, estas tiuj mul-taj verkoj en esperanto, kiuj estas mallar¸mensaj kaj unuflan-kaj, dogmigaj kaj malamoplenaj, propagandaîoj de totalismajregistaroj. Mi sentis fortan tenton klasifiki ilin sub nia nunatitolo de prozo fikcia; sed, kvankam ja ne temas pri prozo mal-fikcia, mankas çe ili la interesigaj artoj kaj la sentemaj percep-toj, kiujn oni atendas çe arta fikcio. Do ni lasu ilin en propraLimbo de tiuj verkoj, kiuj estas nek artaj nek sciencaj.

43


Dramoj en esperanto

Esperanto estas lingvo taûga por dramaturgio: ¸ia foneti-ko igas ¸in facile aûdebla, sen multa risko pri orela mis-

kompreno; ¸ia gramatika strukturo estas tia, ke oni aûdas ¸insen multa risko pri intelekta miskompreno; por geaktoroj es-tas facile paroli ¸in klare; roloj estas relative facile parkerige-blaj. Eç foje geaktoroj, kiuj ne vere scipovas esperanton, po-vas uzi ¸in profesie. Mi mem iam vidis tute kontentigan pre-zentadon de esperanta komedieto fare de bonaj profesiaj ge-aktoroj, kiuj nur studis la lingvon sufiçe por kompreni, par-kerigi kaj interpreti siajn aktualajn rolojn.

Esperanton oni sukcese uzis en pluraj filmoj; ne nur enkelkaj filmoj tute esperantaj, por esperantistoj, sed foje ennacilingvaj filmoj, kiam re¸isoro bezonis ian ”fremdan ling-von”, kiu ofendu nenies naciajn sentojn. Unu el la plej gravajtiaj uzoj estis en la granda kontraûnazia filmo de Chaplin, Thegreat dictator (”La granda diktatoro”).

Kutime en Universalaj Kongresoj kaj aliaj grandskalaj es-perantaj eventoj oni prezentas dramojn. Mi mem vidis mul-tajn bonegajn kaj plensukcesajn dramajn prezentadojn enesperanto. Sed preskaû çiam temis pri tradukoj: kutime tra-dukoj de famaj literaturaj verkoj, ekzemple de Shakespeare,Sartre, Cocteau, Ibsen, Machiavelli kaj aliaj. Ne temas pri ori-ginalaj esperantaj dramoj .

Originalajn unuaktaîojn aû skeçojn oni sufiçe ofte prezen-

44


tas en Universalaj Kongresoj, en kongresoj aû konferencojnaciaj aû regionaj. Radiostacioj, ekzemple Romo aû Varsovio,foje elsendas originalajn unuaktaîojn en esperanto. Tamen ladramaturgio esperanta ja ne ankoraû donis rikoltojn kompa-reblajn kun la nacilingvaj dramaroj aû kun la variaj kaj ma-turaj poemaro aû novelaro esperanta.

Ekzistas multaj komedietoj kaj skeçoj, kies celo ne estasartliteratura. Simplaj paroleblaj skeçoj, sen artaj pretendoj kajlingve iom elementaj, estas tre utilaj por instruistoj kaj kursg-vidantoj. Ili helpas timhezitemajn lernantojn almenaû malfer-mi la buÿojn kaj ion diri; instruas utilajn frazojn kaj normojnde konversacia lingvaîo; varias lecionajn rutinojn kaj do do-nas stimulon, plezuron, amuzon, helpojn al memoro. Prezen-ti skeçon çe loka aû grupa kunveno estas tauga celeto porkursanaro. Estas laûdinde verki skeçojn pedagogie utilajn,konsiderante bezonojn de komencantoj; des pli laûdinde sela skeçoj vere amuzas aûdantaron (en kiu ofte trovi¸as aliajkomencantoj). Tamen ne tiel oni kreas gravajn literaturaîojn.

Kelkaj verkistoj serioze provis krei arte signifajn dramojnen esperanto. La unua provo de vera esperanta tragedio es-tis Gustav Vasa de Reinhold Schmidt en 1910. Tiu verko tielplene malaperis sub la ondoj, ke mi neniam vidis ¸in, kaj vi-dis ¸ian nomon nur en konsultlibroj. Aliaj fruaj dramverki-stoj, kiuj meritas laûdojn almenaû pro pioniraj provoj estasV.N. Devjatnin, Marie Hankel, Miguel Cases-Martin, Vicen-te Inglada-Ors, ”Roksano”, Nadina Kolowrat, R. Unterman, A.Paolet kaj Frederic Pujaû-la-Vallès. Iliajn verkojn oni nuntem-pe povas legi nur en grandaj esperantaj bibliotekoj.

La sola frua esperanta originala dramo, kiun oni ankoraûlegas, kaj kiu estas siaspeca artverko polurita kaj ekvilibra,

45


estas Ginevra de Edmond Privat. Tiun triaktan versan dramononi dufoje prezentis çe Universalaj Kongresoj (1913 kaj 1925;en 1925 Julio Baghy re¸isoris la prezentadon) kaj ¸i represi¸isen Juna¸a verkaro de Privat en 1960.

La elstaran talenton de Privat oni devus eç pli alte estimi,scii¸ante, ke li verkis Ginevra kiam li estis nur junulo (maksi-mume 23 jara, kaj Baghy asertis, ke li verkis estante nur 18 aû19-jara!). Ginevra estas perlo: ¸i havas la stilan purecon, lakristalan klarecon kaj simplan sed plene elpensitan trafecon,kiujn oni atendus de Privat. La versoj estas melodiaj, tameniom variaj laû la diversaj parolantoj, kaj bone elparoleblaj. Sela intrigo ÿajnas iom minimuma, ¸i estas bone konstruita, kajmiksaîo de emociplenaj dialogoj iom senmovaj, kaj streça fa-roplena klimakso, efikas ne malbone. Trovi¸as fortaj sentoj,kelkaj noblaj pensoj, iom da inteligenta psikologio, eble pre-cipe çe la malheroo Modredo. Fina opinio pri tiu vere belapionira dramo tamen apenaû povus esti, ke Ginevra estasgranda dramo; nur ke ¸i estis frua esperanta dramo, kiun onipovas estimi kiel literaturan verkon dignan, klasikan kaj vojo-montran.

¯is nun la plej grava dramaturgo esperanta estas nepreJulio Baghy. La plej ambicia dramo en esperanto, almenaû kiuestas ankaû vere sukcesa artverko, estas lia Son¸e sub pomar-bo, kiun li mem priskribas kiel ”triakta lirika komedio en sesfantaziaj bildoj”. ¯i aperis en 1958.

¯i estis nova dokumento en la historio de sinoferoj kaj deesperadoj en senesperigaj cirkonstancoj, kiuj grandparte kon-sistigas la historion de esperanto ekde la unuaj verkoj de Za-menhof. Baghy longe antaûpripensis sian draman çefverkon.Li verkis ¸in dum la nigraj tagoj de la tragika hungara konflik-

46


to de 1956, kiam li en Varsovio sidadis treme apud radiapa-rato, spirite krucumita kiel hungaro kaj kiel humana homo,vundita per çiu malrespekto kontraû la vivo kaj kontraû lavero. La verko tamen ne respegulas la preskaû frenezigan psi-kan torturon de tiuj semajnoj. ¯i estas ekvilibra, foje eç hu-mura, artisme tre polurita, teknike varia kaj brila, kaj çe lafino serena.

Son¸e sub pomarbo estas verko ege individua, tute unika. ¯isimilas al la romano Hura! per la miksado de ¸enroj kaj ÿan-¸i¸oj de tonoj, kiuj povas ÿajni malharmonio kaj malbongu-sto, sed kiuj povas ankaû strange sugesti la malkongruaîojnkaj konstante ÿan¸i¸antajn temojn de la vivo mem.

Son¸e sub pomarbo, epizodo de juna amo, idilia, iom miks-anta la çarmon de pastoralo kun psikologio, kiu, se ¸i ne es-tas plene realisma, percepteme kaj perceptige simbolas mul-tajn realaîojn, enkadrigas son¸on, kiu havas la logikan nelo-gikecon kaj vivkomprenigan memkompreneblecon, kiujn oftehavas niaj pli interesaj son¸oj. Baghy certe pensis pli poeziekaj eç sceneje ol psikoanalize, sed liaj fantazioj çiam enhavasian intelekte akcepteblan signifon. Li iom preparas la spek-tanton por la diversaj tonoj kaj simboloj de la son¸o, kiam limontras kiel la junulino (Eva) estas simpla junulino, nepinode arbaristo, naiva kaj revema, sed inteligenta kaj amema,dum la junulo (Adamo) estas studento, kies kapo estas plenane nur de amo, sed de helenismaj kaj aliaj kulturaj tradicioj.

La son¸o mem enhavas: nimfon kaj faûnon el la helenakulturo, kaj gnomojn, elfojn kaj parolantajn bestojn de nord-eûropaj kamparaj tradicioj; originalan miton, kiu ÿuldas ional la geneza mito pri la edena pomo, sed fandi¸as kun filo-zofia pli moderna simbolismo pri tempo, vivo, vivociklo kaj

47


morto; la deziro, kiun çiuj el ni kredeble iam sentis, ke la tem-po haltu por ni nun en feliça situacio, pelas la geamantojn alsorço, kiu iasence ekstertempigas kaj senmortigas ilin ¸is ilimem decidas malsorçi sin mortige; bildon el la mondo sci-encfikcia, pri teknokratoj, kiuj havas grandajn sciencajn ka-pablojn, sed nek varmajn homajn emociojn nek respondeco-senton pri la mondo; kaj bildon kvazaû el mezepoka ligno-gravuraîo pri mortofiguro, kiu dancante proklamas sian uni-versalan potencon. Meze trovi¸as pli homeordinara komikasceno, kies funkcio en la mito estas montri, kiel la ekstertem-pigitaj geamantoj ne plu povas kontribui al la normala vivo,sed kiu ankaû amuze bildigas, kiel junaj geamantoj povas fin-fine i¸i tedaj, malbonhumoraj maljunaj geedzoj, kaj kiel kru-de materialisma sinjoro povas tre alte taksi sin kiel eblan fian-çon nur pro stokoplena butiko.

La dramo havas filozofion, fantazion, komikon, psikologi-on, kortuÿon, ioman streçitecon. La versoj çiam fluas glate, trevarie, ofte kun virtuozaj fluecoj kaj fajra vervo; diversaj ritmojkaj stiloj taûgas por la etosoj de diversaj scenoj. Baghy, spertapri la viva teatro, pensis ankaû pri efiko sursceneja de siajepizodoj. La versoj estas tre deklameblaj, ankaû deklamindaj.Son¸e sub pomarbo vere estas eksperimento grandskala degranda artisto. Bone prezentita ¸i povus ankaû esti brila spek-taklo. ¯i atingis la ¸isnunan limon de la esperanta drama po-ezio. ¯i pensigas pri Goethe, Maeterlinck, Mádach. Tamen, eçdum oni rekonas, ke tiu çefverko de Baghy multrilate havasnivelon de mondkulture valora dramo, oni povas dubi, çu ¸iperfekte sukcesas. Partoj estas eble eç iom tro longaj kaj mal-rapidaj; eble la rimoj mem, kiujn Baghy tiel virtuoze kaj va-rie manipulas, iom kontribuas al tiu foje iom trena irado; eble

48


por la tempodaûro de la dramo la intrigo estas iom tro simp-la; eble la profundaîoj kaj amaraj sugestoj ¸enus aû tedus lanaivajn spektantojn, dum la naivaj pastoralaj dialogoj ÿajnusal konscie malnaivaj teatrovizitantoj iom tro rozfreÿaj por estiinteresaj. Eble la verko taûgas pli por legado ol por la scene-jo. Mi ne scias pri iu plena prezentado de ¸i. (Mi kredas, ke¸i estas unu el malmultaj esperantaj dramoj, kiuj eble boneadapti¸us por televido).

Son¸e sub pomarbo certe estas vojkoloneto en la historio dela esperanta dramarto. Neniam antaûe aperis io, kio kunigistian skalon kaj tian plene ellaboritan teknikon. Eç se oni po-vus dubi pri perfekta sukceso, ¸i restas eksterordinara speci-menaro pri stiloj, dialogaj metodoj, ¸enraj teknikoj, lingvajrimedoj detalaj. La historio de naciaj literaturoj foje sugestasian le¸on: ke, kiam lingvo kaj literaturo atingis tian stadion dematureco, ke povas aperi ambicia verko, kiu preskaû plensuk-cesas, baldaû aperos la majstroverko, pri kies sukceso neniupovas heziti: la rimedoj kaj la kriterioj estas pretaj.

Dume, Son¸e sub pomarbo, grava verko de artisto sentori-ça, pensoriça, fantazioriça kaj super çio artisme konscienca,meritas minimume, ke çiu serioza studanto pri la literaturode esperanto legu ¸in atente kaj mem ju¸u pri ¸i.

Eç sen tiu grandskala verko Baghy restus ¸is nun la plejprofesieca kaj grava dramaturgo en esperanto. Liaj poemojinkluzivas plurajn deklamindajn dialogojn, kiuj estas esencedrametoj pri la homa spirito. Liaj multaj unuaktaj dramoj kajvodeviloj restis longe dise en diversaj gazetoj. Oni represiskvin en En maskobalo (Budapeÿto 1977). Kredeble lia plej ko-nata vodevilo estas La holanda pupo, plurfoje prezentita. Bona

49


specimeno de unuakta dramo estas 1:11 trovebla en Ora du-opo, 1966.

Kelkaj drametoj iom meritaj de aliaj verkistoj ankaû ka-ÿi¸as ¸is nun en gazetoj. Esperanto kredeble jam liveris sufi-çajn bonajn specimenojn por antologio de drametoj, simil-skala al 33 rakontoj; kaj mi suspektas, ke tia antologio, samelerte redaktita, konatigus plurajn valorajn, preskaû forgesitajnverkojn.

Inter esperantaj unuaktaîoj, kiujn oni trovas jam en vo-lumoj, kredeble per multo la plej valora estas Kvazaû birdojkonstruas de William Auld; tion oni trovas en lia poemaroUnufingraj melodioj, 1960.

¯i estas malgranda komedio, verkita tute per elegante pol-uritaj, glataj senrimaj versoj, kiuj samtempe piroteknikas permultaj freÿaj, surprizaj parolturnoj, kaj lasas impreson de ianatureca konversacio; ¸i estas io majstra rilate al la lingvaîo.La intrigo estas minimuma sed sufiça kaj donas ian streçite-con kaj peripetian psikologion: en kadro (ne detale prezenti-ta) de la helena civilizo voja¸inta edzo kaÿas siajn trajtojn perbarbo por tenti sian propran edzinon. Post multaj lerte elek-titaj vortoj, li eligas de ÿi kontraûvolan konfeson pri deziro,rivelas sin, denuncas ÿin. Sed la edzino ne pardonpetas. Ÿi¸uste kaj digne ofendi¸as kaj la edzo devas trovi taktajn rime-dojn por havigi al si ÿian pardonon. Estas nur tri rolantoj:edzo, edzino kaj servistino. La komedio estas perfekta siaspe-ce, brile ÿparema, samtempe tre riça stile, sprite kaj psikolo-gie. Sed ¸i estas perlo nur malgranda.

Du longaj dramoj ne sen meritoj, kvankam ne sur la nivelode Baghy aû Auld, estas Ivan VI de Geraldo Mattos kaj Joze-fo de J.D. Applebaum. Inter drametoj estas menciindaj: kel-

50


kaj skeçoj de Raymond Schwartz; la serioza drameto La retode Bukar, kaj la plej bonaj drametoj de Emilija Lapenna kajMarjorie Boulton. Pligrandi¸as, kaj kvalite pliboni¸as, la sto-ko de skeçoj kaj dramoj, kies celoj estas çefe pedagogiaj, ek-zemple de Boulton, de Zora Heide, Bertram Potts, R. Mack-ay. Sed pedagogia celo preskaû neeviteble malebligas altanartan nivelon.

Do, kvankam la studanto trovos kelkajn esperantajn origi-nalajn dramojn legindajn, inter ili kredeble unu vere imponanlongan dramon kaj unu brile poluritan drameton, li ne trovosmulton. La esperantistoj çiam deziris bonajn dramojn. Jam en1903 Zamehof mem en letero esprimis deziron, ke esti¸u es-perantista teatra grupo. La lingva materialo jam estis pretapor majstroverko, sed la majstro ankoraû ne montris sin.

51


Prozo nefikcia

Kompreneble ekzistas granda nefikcia libraro esperanta,kies valoro povas esti granda por iu homa celo, sed kiu

ne havas la kvalitojn artismajn, kiujn oni postulas de litera-tura verko: priskriboj de urboj kaj institucioj, propagandaîoj,pedagogiaj aû porinfanaj verkoj, verkoj pri organizaj aferoj,konsultlibroj, kaj tiel plu. Rigardo al la librolisto de UEA aûde alia sufiçe internacia esperanta librovendejo tuj montros,ke multaj fakuloj povas nun trovi diversajn fakajn informojnpere de esperanto.

Kiel çe la naciaj lingvoj, homoj legos inter prozaîoj nefik-ciaj kutime nur tiujn librojn, kies fakaj temoj ial interesas ilin.Oni apenaû legos Atakoj kontraû ¸ardenplantoj — libron mo-delan de sia speco, lingve, klarige kaj science — de Paul Ne-ergaard, se oni tute ne havas intereson pri ¸ardenplantoj.; lasimile modelan Vivo de Gandhi de Edmond Privat, se oni sen-tas nenian intereson pri la problemoj de politiko aû la miste-roj de la homa animo. Eç la leterojn de Zamenhof mem, kor-tuÿaj dokumentoj pri nobla homo kaj interesaj laû stila kaj laûhistoria vidpunkto, oni apenaû legos, se oni uzas esperantonnur pro tujaj praktikaj celoj kaj ne sentas ian intereson priesperantologio kaj la historio de la movado. Kaj eç la homoplej lar¸kultura kaj legema ne povas legi çion. Mi do volasemfazi, ke jam ekzistas originala faka literaturo en esperan-to tre diversa, kun multaj libroj vere fake utilaj. Sed mi aldo-

52


nas kelkajn rekomendojn pri nefikciaj prozaîoj, kiuj ÿajnas almi aparte meritaj kaj interesaj al preskaû çiuj legantoj.

Ekzistas en esperanto almenaû unu elstara verko verÿajneaûtobiografia, kvankam çu temas parte pri fikcio, mi ne sci-as: Kredu min, sinjorino! de Cezaro Rossetti, frato de la poetokaj novelisto esperanta Reto Rossetti. ¯i estas kredeble unuel la plej amuzaj libroj en esperanto, kun stilo malpeza, oftekun brilaj reprezentadoj de normalaj homaj konversacioj, sedlingve modela. ¯i brile kaptas la kirli¸adon de la çiutaga vivokaj ¸i spegulas vervan, humuran personecon. Temas pri lasimpatia friponeta vivo de profesia vendisto çe foiroj, ktp.Çarma, varia, ridiga, kelkmomente eç kortuÿa, ¸i estas ankaûpensiga kaj iom averta.

Grava por tiuj, kiujn interesas poezio, estas la eseo de Gas-ton Waringhien pri esperanta metriko en Parnasa gvidlibro,sed ni ne forgesu, ke Waringhien estas ankaû ¸is nun la plejaltnivela kaj multflanka serioza eseisto esperanta. Lia stiloestas elstare klara, sed neniam banala, kaj bele individueca.Li verkas precipe pri literaturo, arto, lingvistiko kaj religio (laûvidpunkto liberpensa), kaj liajn eseojn oni trovos en kvin gra-vaj kolektoj: Eseoj, Lingvo kaj vivo, Ni kaj ¸i, 1887 kaj la sekvo,Kaj la ceter’ … nur literaturo. La eseoj de Waringhien kutimemontras ne nur viglan intelekton kaj genion por klara instru-ado, sed lar¸an kulturon kaj esploreman erudicion.

Elstare belstila, kaj por çiuj legebla, popularscienca verkoestas Vivo de la plantoj de Paul Neergaard, jam tradukita enplurajn lingvojn. En ¸i klarega kaj detala scienca informadoatingas preskaû nivelon de proza poemo.

Profesia esploristo kun estiminda verkista talento kaj vivo-plena personeco, Tibor Sekelj, verkis amuze, pensige kaj in-

53


forme pri siaj tre variaj travivaîoj. Sed li estas poligloto kaj lasola grava esperanta libro lia, kiun li mem originale verkisesperante estas Nepalo malfermas la pordon. Pli unueca kajkortuÿa estas lia Tempesto super Akonkagvo, sed H. E. Garot-te tradukis tiun libron el hispana originalo, kaj E. Sonnenfeldlian Tra lando de indianoj ankaû el la hispana. Sed çar Sekeljmem reviziis la tradukojn, ili havas iajn ecojn ne nur de liapersoneco, sed de lia stilo. Mi jam menciis mian opinion, keesperanta verkisto, kiu vere atingis altan artan nivelon, estasverÿajne talentulo, kiu kapablus atingi similan nivelon en na-cia lingvo. Sekelj estas unu el tiuj esperantaj aûtoroj, kiu plenepruvis sian kapablon sukcesi kiel profesia verkisto en eç kel-kaj naciaj lingvoj.

Ankaû Ivo Lapenna, kredeble la plej granda oratoro es-peranta ¸is nun, kaj estimata fakulo pri internacia juro, ver-kis sukcese plurlingve pri fakaj temoj: serbokroate, itale, fran-ce, angle. Tiu, kiu neniam aûdis lin oratori, ne plene scias prilia granda talento: kiel oratoro antaû granda publiko li neor-dinare kunigas altnivelan kulturon kaj altan fakan scion, in-telekte konsekvencan enhavon kaj potencan retorikon, kiufoje tre emocias grandajn aûdantarojn. Lia voço, el oro kajÿtalo, kaj liaj bele regataj gestoj, ne povas surpaperi¸i. Sed,kvankam oni neeviteble perdas ion, legante en studçambro,ekzemple, lian Elektitaj paroladoj kaj prelegoj, restas enhavovalora kaj tre pensiga, kaj modele klara stilo. Kredeble la plejkonata kaj valora verko de Lapenna estas lia Retoriko; kiel Lainfana raso de William Auld ¸i estas inter tre malmultaj es-perantaj verkoj, kiuj jam aperis en dua eldono. Retoriko havisgrandan influon tra la esperantomovado, kaj kredeble trekontribuis al altigo de la nivelo de publika parolado en espe-

54


ranto. ¯i enhavas kelkajn informojn pri lingvistikaj teorioj,kiuj sendube eksdati¸os post novåj esploroj, kiel eksdati¸asçiaj tiaj fakaj teorioj; sed la libro konsisti¸as plejparte el bo-nega gvidlibro pri çiuj aspektoj de publika parolado, kaj tiujkonsiloj neniam eksdati¸os. Stile la libro estas tiel instrue kla-ra, ke la klareco mem ofte havas estetikan çarmon. ¯i estasforte rekomendinda, al iu ajn, kiu kapablas legi esperantonkaj deziras instrui, prelegi aû iamaniere paroli por publiko.Tre valoraj, ekzemple, estas la konsiloj de Lapenna pri la psi-kologio de la oratoro, ekzemple pri la natura kaj signifople-na ”timotremo”.

La verkoj de L L Zamenhof estas, kompreneble, ankoraûmulte legataj kiel modeloj de esperanta stilo. Foje lia stilonuntempe ÿajnas iom eksmoda, sed nekorekta ¸i ne povasesti. Tiuj, kiuj ne sentas intereson pri la historio de esperan-to, ne multe deziros legi la verkojn de Zamenhof. Ne çiu, es-perantisto sentas la specialan pietaton, kiun multaj seriozajesperantistoj ankoraû sentas pri Zamenhof; kaj pietaton onipovas nur senti, ne instrui. La legemulo tamen ne tro rapidedecidu, çar Zamenhof verkis, originale, precipe pri esperan-to mem kaj la frua esperantomovado, ke liaj verkoj estas mal-aktualaj. Pensigaj por çiuj restas, ekzemple, liaj verkoj (plej fa-cile haveblaj en Originala verkaro) Esenco kaj estonteco de laideo de lingvo internacia; la siatempe tre kura¸a, nuntempetragike ironia, Post la granda milito; aû la dokumentoj pri hi-lelismo aû homaranismo. La leganto, kiu komencas sian stu-dadon per tiaj verkoj, eble poste volos pli esplori la verkaronde homo elstare nobla kaj altruista, sed ankaû sendependeinteligenta kaj kun logika, disciplinita menso. Mi ofte ricevas¸eneralan impreson pri similaîoj inter la stilo de Zamenhof

55


kaj la stilo de Lapenna; tion mi neniam detale analizis, sed mikredas, ke temas grandparte pri la kristala klareco, la neku-tima elektado de du lingva rimedo, kiu por esprimi la ideonestos la plej rekta kaj simpla, do la plej facila por la leganto.

La leganto, kiu ankoraû ne sentas intereson pri la verkoj deZamenhof, almenaû legu Vivo de Zamenhof de Privat; ¸i neestas longa. Nun ekzistas biografioj pli faktoplenaj, sed ¸iestas tre bela, sincera, poezia, baza biografio, kaj malgranda.Juvelo de la esperanta literaturo — kaj de la homa konsci-enco.

Kredeble çiu modere klera esperantisto prezentus propranliston de rekomendaîoj el la multaj nefikciaj esperantaj ver-koj; mi aldonos kelkajn aliajn rekomendojn miajn al la nefa-kulo: la belajn verkojn pri geologio de Leander Tell, La belasubtera mondo kaj Esti¸o de la tero kaj de la homo; kortuÿan kajstreçan libron de Teodoro S. Ÿvarc, Maskerado çirkaû la mor-to, kiu vive kaj persone bildigas, kiel estis esti judo proskribitaen naziokupita Hungarlando. Mirinde, tiu aûtentika verko prineforgesebla tragika epoko kaj korfrostigaj maljustaîoj kajpersekutoj estas verko, kiu enhavas ne nur streçitecon, sedmultan humuron. ¯i estas valora dokumento, pri la kapablojde la homo por malbono kaj ankaû pri la pli noblaj flankoj dela homa psiko. Kaj Enciklopedieto japana, konsultlibro, estaspor okcidentanoj konsultlibro tiel ekzotika, çarma, kaj tieliasence bonveniga kaj helpema, ke ¸i certe donos plezuron almultaj legantoj.

Sed legemuloj konsultu ankaû librolistojn, çar neniu inte-resi¸as pri çio; sed esperanto jam proponas ion, se ne pri çio,certe pri multaj el la kulturaj, sciencaj, spiritaj kaj korpaj in-teresoj de la homaro.

56


Tradukoj

Estas facile kredi kaj iasence estas eç vere, ke traduko es-tas verko iom duagrada. Certe ne povus ekzisti traduko,

kiu pri çiu detalo perfekte redonus la intencon de la originalaaûtoro, kiu çiurilate samefikus kiel la originalo. Eç çe la plejbrile trafa traduko la neevitebla granda malsameco de la so-noj jam kaûzas grandajn diferencojn. Sed traduko estas ver-ko duagrada nur kompare kun tiu sama verko en la origina-la lingvo. Bona traduko el Dante estas ja pli valora ol tuteoriginala verko de iu senkriteria amatoreca versfaranto. Tra-dukado estas grava kultura arto. Iu ajn, eç poligloto, kiu de-ziras iom lar¸e rigardi la panoramon de la mondliteraturo,devos multe fidi al tradukoj. Parenteze: mi renkontis anglojn,kiuj konfesis al mi, ke ili komprenas pli bone la bonajn es-perantajn tradukojn el Ÿekspiro ol la anglajn originalojn, çarla nun tre arkaika angla lingvo de la deksesa jarcento, kom-preneble traduki¸is en esperanton de la dudeka!

Ek de Zamenhof mem en la unua libro esperantistoj mul-te tradukadis, pro kelkaj gravaj motivoj.

Ili deziris pruvi, ke la lingvo estas adekvata por seriozaj li-teraturaj verkoj. Zamenhof tradukis romaneton de Dickens(bedaûrinde unu el liaj plej nesignifaj, La batalo de la vivo),¸uste çar iu asertis, ke estus neeble traduki tian verkon enesperanton. La respondo de Zamenhof estis la sola plene re-futa respondo. Gravaj estas tiaj defioj kaj reagoj, çar se ling-

57


vo ne sufiças por traduki maturajn altnivelajn nacilingvajnliteraturaîojn, ¸i ja ne sufiças por esti plene funkcianta litera-tura lingvo. Kredeble la çefa esceptaîo estas, ke plej ofte onine povas perfekte traduki vortludojn de unu lingvo al alia.Sed tiuokaze bona tradukisto penos trovi ian pli-malpli ekvi-valentan vortludon. Kaj se lingvo ne permesas vortludojn, ¸ido denove kredeble ne estas lingvo çiurilate adekvata porhomaj bezonoj.

Esperantistoj ankaû komprenis, ke per tradukado ili pli es-ploros kaj grandigos la esprimrimedojn de sia lingvo. Tiu, kiuverkas originale, rajtas decidi, ke jen estas io, kion li ne diros,çar li ne disponas lingvajn rimedojn por ¸in diri. Neniu sci-os, ke li jam deziris diri ion alian. Sed tradukisto ne rajtas tielforkuri de la problemo; li devas alfronti ¸in kaj trovi la es-primrimedojn. La tuta strukturo de esperanto donas al ¸i ko-losajn esprimrimedojn latentajn; restas ankaû la rajto propo-ni novajn radikojn en kazo de vera bezono. Grandaj artistoj,kiel ekzemple Kalocsay, Auld kaj Waringhien, do pene kajkonscience elfor¸is, tradukante, lingvon pli esprimoriçan,fortan, koncizan, elegantan. Kaj lingvo plievoluinta estas po-ste la jama posedaîo de çiuj verkistoj.

Preskaû çiuj esperantistoj estas pli-malpli internaciistoj kajdeziras plibonigi interkomprenon kaj toleremon inter la na-cioj. Ankaû tio povas esti forta motivo ideologia por traduka-do. Kun tiu internaciismo ofte miksi¸as la plej nobla speco denaciismo: la deziro montri al alinacianoj, kiel belaj estas laçefverkoj de nia landa kulturo. Traduki nacilingvan verkon,pri kiu oni fieras, estas samtempe pliigi la gloron de la pro-pra nacio kaj fari belan donacon al alilandanoj. Traduki maj-

58


stroverkon el la kulturo de alia lando, kiel faris ekzemple Ka-locsay, estas ankaû nobla supernacieca altruismo.

Finfine, bonaj tradukoj havas ian specialan utilon: pedago-gian valoron por lernado de lingvoj. Tiu, kiu ankoraû ne trebone scipovas la lingvon, sed volas progresi, ofte povas mul-ton lerni per studado de traduko el nacilingva verko, kiun libone konas. Jam konante la enhavon, ne frontante plenanmisteron, li povas vere rimarki diversajn esprimrimedojn kajsolvojn de problemoj, kaj tiel multe lernas pri la traduka ling-vo.

Multaj, kiuj kun plezuro legas propran literaturon, sed tresentas, ke traduko estas iom duagrada, ne konscias, ¸is kio-ma grado multaj el la originalaj verkoj, kiujn ili amas, estastradukoj. La Biblio, kiu en diversaj naciaj lingvoj tre kontri-buis al la lingvaj kutimoj, estas same traduka en la sveda, lanorvega, la franca, la angla, la rusa, la germana, kiel en espe-ranto. Surprize multaj poemoj de la renesanco, en diversajlingvoj, estas plimalpli tradukoj el la latina aû la helena. Plurajpioniraj anglaj sonetoj estas tradukoj el la itala. Faka esplo-rado pri nacia literaturo ofte malkovras uzadon de literatu-raj fontoj, kiu almenaû proksimas al tradukado libera. Do,tradukado kaj adaptado ofte gravis en la maturi¸o de naci-lingvaj literaturoj, kiel ili gravis en la maturi¸o de esperanto.

Esperanto tamen povas havi aparte riçan kaj rapide evolu-antan tradukan literaturon, çar ekzistas esperantistoj en çiujcivilizaj landoj. Oni do rajtas atendi, ke pli-malpli frue ape-ros iu esperantisto, kiu kapablas verki artajn tradukojn el sianacia literaturo. Jam ekzistas en esperanto tradukoj el la je-naj lingvoj: albana, angla (inkluzive kelkajn usonajn kaj ang-la-sudafrikajn verkojn), araba, armena, bengala, bulgara, çe˛a

59


kaj slovaka, çerkesa, çina, dana, estona, finna, flandra, fran-ca, frisa, germana, hebrea, helena, hispana (inkluzive verkojnel Meksikio, Urugvajo kaj Argentino), hungara, eble eta tra-duko el indiana lingvo (sed tiun verkon oni kredeble tradu-kis el angla versio), indonezia, islanda, itala, japana, jida, ju-goslaviaj lingvoj (precipe kroata kaj slovena), kartvela, katalu-na, kirgiza, laosa, latina, latva, litova, nederlanda, norvega,persa, pola, portugala (inkluzive multajn verkojn el Brazilo),provenca, retoromança, rumana, rusa, sanskrita, sveda, ukraj-na, uzbeka kaj vietnama. Jen do la perspektivo estas esencetutmonda.

Kompreneble ne çiuj tradukoj eç eldonitaj estas çefverkoj.Por traduki artverkon adekvate oni devas mem esti artisto, nefacile kontenti¸i, kaj esti vere sentema pri literaturaj kvalitoj.Ekzistas plorindaj fuÿaîoj, sed ankaû ekzistas multaj esperan-taj tradukoj rimarkinde bonaj kaj multaj, kiuj estas eç tiel sen-spirige trafaj, ke ili povas doni tiun senton pri ia malgrandamiraklo, kiun oni foje sentas antaû vere inspirita kaj poluri-ta artverko.

Aperis en esperanto multaj malgrandaj, pluraj vere gran-daj, antologioj el naciaj literaturoj, aû foje el diversaj naciajliteraturoj en unu volumo. La unua el proksimume dudekantologioj el ununaciaj literaturoj estis la ankoraû legindaPola antologio de 1906. Du gravaj pioniraj antologioj çerpantajel multaj literaturoj estis redaktitaj de la nelacigebla Grabow-ski: La liro de la esperantistoj (1893) kaj El parnaso de popoloj(1913); la dua havis tradukojn el tridek lingvoj. Pluraj el lafruaj poemtradukoj, ankoraû plejparte legindaj, estas nun plejfacile troveblaj en la Fundamenta krestomatio. Rimarkindaj

60


estas tie, inter aliaj, pluraj tradukoj de Zamenhof mem kaj launua kanto de la Iliado en traduko de A. Kofman.

Inter la grandskalaj naciaj antologioj estas Sveda antologio,duvoluma; Sveda poemaro kaj Sveda novelaro; Svisa antologio;Dana antologio; Çe˛oslovaka antologio; Kataluna antologio. Dugrandskalaj antologioj, kiuj vere estas elstaraj artverkaroj,estas Hungara antologio (1933), kies tradukintoj estis spertajverkistoj de la budapeÿta skolo, kaj Angla antologio I, kies tra-dukintoj estis anoj de la skota skolo aû pli-malpli proksimajal ¸i. Estas vere mal¸ojige, ke precipe pro financaj malhelpoj— parte çar Angla antologio ne disvendi¸is sufiçe — la delongepreskaû preta dua volumo, kiu enhavos brilajn tradukojn de,ekzemple, Byron, ankoraû ne eldoni¸is. La plej valora diver-snacia antologio estas kredeble ankoraû Eterna bukedo (1931),en kiu nur unu homo, la unika Kalocsay, prezentis siajn tra-dukojn el grandaj poemoj el 23 lingvoj: angla, bengala, bul-gara, çe˛a, çina, egipta, estona, finna, franca, germana, he-brea, helena, hispana, hungara, itala, japana, latina, nederlan-da, pola, portugala, rumana, rusa kaj sveda! Çiujn tiujn ling-vojn eç Kalocsay ne scipovis. Almenaû por la neeûropaj ling-voj li uzis pontajn tradukojn, sed çiam, kiam eble, li uzis orig-inalan tekston. Kie mi kompetentas por kontroli liajn tradu-kojn, mi miregas pri la mikso de fidelaj ekvivalentoj kaj novapoezia memsufiço. Eterna bukedo restis dum jaroj la libro,kiun mi plej ofte utiligis por montri al kleraj pridemandantoj,kion kapablas esperanto en la manoj de majstro.

Kalocsay mortis postlasante grandan parton de sia kolosaprojekto, Tutmonda sonoro, kvinvoluma antologio el la tut-monda literaturo. Specimenoj aperis jam en diversaj gazetoj.Tutmonda sonoro aperis fine de 1981 en Budapeÿto.

61


Neeldonitaj restas multaj bonaj tradukoj el dramoj: iu tra-dukis gravan dramon por grava prezentado, ekzemple çeUniversala Kongreso. La prezentado sukcesis, sed la tradukone presi¸is. Inter tiaj valoraj sed ne sufiçe konataj tradukojtrovi¸as — nur ekzemple — Friponaîoj de Skapeno (Moliére);Pigmaliono (G. B. Shaw); La homa voço (Cocteau); La leciono(Ionesco); La morto de lia ekscelenco (Matkoviç); Homo kun lafloro enbuÿe (Pirandello); Komedio de eraroj (Shakespeare);Kataki (S. Wincelberg). Ke diversaj verkistoj volonte tradukistiajn dramojn, nur por kelkaj prezentadoj kaj sen promeso prieldonado, vere atestas tre noblan sindediçon. Tamen multajel tiuj prezentadoj estis neforgeseble imponaj, tiel ke oni tuteforgesis, ke temas pri traduko.

Estas neeble prepari tute kontentigan liston de rekomen-dindaj tradukitaj verkoj, çar kriterioj ofte kontraûas unu laalian: unu leganto deziras havi la plej brilajn tradukojn, aliala plej gravajn verkojn; unu deziras esplori la taûgecon deesperanto per detala komparado de traduko kun amata, bonekonata verko en lia nacia lingvo; alia deziras çefe legi ion tra-dukitan, kion li tute ne kapablas legi en la originala lingvo;unu deziras legi nur altkulturajn majstroverkojn; alia dezirasnur malpezajn aû almenaû simplajn verketojn, kiuj distros linpost laciga labortago. Preskaû çiu facile trovos ion Iaû sia gu-sto inter la librolistoj de esperantaj librovendejoj.

Mi tamen opinias, ke estas bone listigi tie çi nur kelkajnelektitajn tradukitajn verkojn, kiuj estas samtempe tradukojkompetentaj aû pli ol nur kompetentaj, kaj el verkoj, kiuj laûsufiçe ¸enerala interkonsento estas mem kulture altvaloraj.Mi volas emfazi, ke tiu çi listo estas afero de persona, eble

62


iasence kaprica, elektado kaj alia literaturamanto eble prepa-rus tre malsimilan liston simile atentindan.

La fizike plej bela libro havebla en esperanto estas La diakomedio de Dante, eldonita en Milano en 1963: librego 709-pa¸a, pli ol du-kilograma, belege bindita kaj presita, kaj kunmultaj ilustraîoj de Botticelli; libro por çiu libroamanto, kiutrovas specon de volupto çe vere luksa libro, sed libro ankaûpor rigorema fakulo, çar ¸i enhavas tutan aparaton por pro-funda studado. La itala originalo kaj la esperanta traduko deGiovanni Peterlongo estas paralele presitaj. Peterlongo neredonas la tre malfacilan tercinan formon de Dante, sed aliela traduko estas tre laûdinda, laû estimindaj beletristoj.

Alia grava traduko de Dante estas Infero de Kalocsay, kiumajstre uzas tercinojn. ¯i estis siatempe epokfara traduko enesperanton kaj estas denove havebla pro îusa represo.

Ekzistas tradukoj de Ÿekspiraj dramoj malbonaj, mezbonajkaj brile ravaj. En la lastan kategorion mi senhezite metos:Otelo en la traduko de Reto Rossetti; Re¸o Lear, Somermeznok-ta son¸o kaj La tempesto en la tradukoj de Kalocsay. Tie onitrovos ekvivalentojn ofte de du specoj, çe kiu ege penoplenakaj memkritikema elpensado finfine liveras ion, kio estas tielabsolute trafa, ke ¸i aspektas facila — al la leganto. Kalocsaykaj Rossetti apartenas al tiu malgranda aro da tradukistoj,kiuj, kiam ili trovas frazon tute ne tradukeblan, traserças siantutan lingvan ilaron ¸is ili trovas la ¸ustan neeblan tradukon;kaj ili samtempe montras, kion kapablas esperanto, se onieluzas ¸iajn eblojn.

Aperis en 1977 tre bona traduko de Epifanio (angle Twelfthnight, komedio, kies abundaj vortludoj prezentas apartan

63


problemon por tradukisto) de William Auld, kaj en 1980 sim-ila eminenta traduko de Rikardo Tria de John Francis.

Hamleto estas havebla en du tradukoj. La traduko de Za-menhof aperis jam en 1894. ¯i estas tre inteligenta, la versojfluas, ¸i bone kaptas la sencon kaj multajn stilaîojn. Zamen-hof tamen ne adekvate por tia tasko konis la anglan kaj hel-pis sin per ia ne tro fidinda traduko aû eble tradukoj, do liatraduko estas multloke kritikinda. Sed, kiel taksis ¸in Waring-hien, ”¯i estas belstila kaj ¸i estas scenotaûga”. Çiuokaze, tra-duki malfacilan, enigmoplenan, filozofiecan draman majstro-verkon en lingvon nur sepjara¸an, tiel ke la traduko finfineestas ne nur belstila kaj scenotaûga, sed tute rekonebla kielesence Hamleto, eç se kelkaj mistraduketoj makulas ¸in, es-tis atingo, kredeble nur çar ¸i okazis. La dua tradukisto, L. M.Newell, havis du grandajn avanta¸ojn: li estis anglo, kaj kle-ra anglo, kiu fake studadis la anglan literaturon. Li tradukisinter 1959 kaj 1962, kiam esperanto estis multe pli maturakiel literatura lingvo, kaj li havis antaû si la kriteriojn, kiujnstarigis jam gravaj tradukoj de ne nur Zamehof, sed Kalocsay,Grabowski kaj aliaj. Ne estas mirinde, ke la traduko de Ne-well estas pli lingve verva, pli fidela al la angla teksto, ofte plipoezia. Atentema studado de la du tradukoj paralele mirigusiun ajn inteligentan leganton kredeble pri tri neklarigeblajfenomenoj: la genio de Ÿekspiro mem; la genio kaj kura¸o kajartisma konscienco de Zamenhof; kaj la altnivelo de la novaatingo de Newell. Tiu sama leganto, post tia studado, multepli bone scipovus esperanton kaj komprenus ¸iajn esprimri-medojn. Mi mem tamen ne metus la tradukon de Newell surla saman nivelon kiel tiujn de Kalocsay kaj Rossetti.

Rossetti ankaû montris sian elstaran traduktalenton ne nur

64


en partoj de Angla antologio I, sed en Robert Burns: Poemoj,kantoj kaj satiroj, kie li kaj William Auld redonas perfekte lamalfacilegajn strofoformojn de la skota poeto, multajn brilajnekvivalentojn, kaj la saman vivoplenan paroleblecon, kiu tielnin ravas çe la originalaj poemoj; kaj en traduko de la farsaoperoteksto de W. S. Gilbert, La piratoj de Penzanco.

Tute elstara, kaj laû mia opinio unu el la plej magnete in-teresaj kaj impone altnivelaj poeziaj verkoj en esperanto es-tas Aniaro, traduko, kiun faris William Auld kaj Bertil Nilssonel la tremiga majstroverko de Harry Martinson. Tiun gravanpoemon mi legis en la esperanta kaj angla tradukoj — kaj laesperanta versio ÿajnas al mi la pli bela kaj potenca. Tiu vo-lumo estas ankaû unu el niaj plej bele presitaj libroj, sed ¸iestas nur por tiuj, kiuj kun plezuro legas poezion avangardankaj kompleksan.

Relative malmultaj homoj, kaj mi ne estas inter ili, kapa-blas ju¸i la trafecon de la tradukoj el la hungara, kiujn farisKalocsay; sed liaj multaj tradukoj el poemoj de Petöfi, kaj elLa tragedio de la homo de Imre Madách, estas tre legindaj kajmemsufiçaj artverkoj .

Mi devus simile verdikti pri komika majstroverketo La bap-to de caro Vladimiro de K. H. Borovsky, verko, kiun tradukis ella çe˛a Tomaÿ Pumpr. Verve svingi¸as mallongaj, tre ÿpare-me kunmetitaj versoj, trompe simplaÿajnaj, tre enhavoriçaj.Devis esti terure malfacile traduki ion tian. Kelkaj legantojeble ÿoki¸us pro ne tro respektoplenaj aludoj al religiaj afe-roj, sed la poemo estas ne atako kontraû sincera religia fido,sed kontraû despotismo, obskurantismo kaj ekleziaj dubin-daîoj.

Kalocsay kaj Waringhien kunlaboradis pri du elstaraj ver-

65


koj, grandskalaj, ege legindaj, siaspece eble perfektaj: La florojde l’malbono de Charles Baudelaire kaj Kantoj kaj romancoj deHeinrich Heine. Waringhien faris sola aliajn tre bonajn tra-dukojn el la franca; kaj Roger Bernard faris elstarajn tradu-kojn de Sartre (La naûzo, La respektinda p., Sen eliro) kaj dePagnol (Topaze).

Restas legindaj la çefaj tradukoj de Zamehof: Georgo Dan-din (Moliére) el la franca, La revizoro (Gogol) el la rusa, Ifige-nio en Taûrido (Goethe) kaj La rabistoj (Schiller) el la germa-na; la nobla pionira romano pri virinaj rajtoj, Marta (ElizaOrzeszkowa) el la pola; kaj la Fabeloj de H.C. Andersen. Laesperanta Biblio estas kompreneble grava verko kaj la Malno-va testamento estas tradukita de Zamenhof mem. Zamenhofverÿajne mortigis sin grandparte per kvazaû superhoma tro-laborado, sed malmultaj homoj postlasas tiom da valoraj la-borfruktoj.

La Biblio estas centra libro de okcidenta kulturo. La noblakorano, centra libro de la araba kulturo kaj la islama mondo,estas nun ankaû havebla en esperanta traduko de Italo Chi-ussi. ¯i flue legi¸as, sed mi ne kompetentas ju¸i la nivelon dela tradukarto.

¯is nun ekzistas multe pli da tradukoj el eûropaj ol el ali-aj lingvoj, sed nuntempe plimulti¸as tradukoj el la japana.Bona specimeno estas Kvin virinoj de amoro de Ihara Saikaku,kiun tradukis unu el la plej aktivaj japanaj verkistoj esperan-taj, Miyamoto Masao.

La gravegaj kulturoj helena kaj latina restas nesufiçe repre-zentitaj en esperanto; sed valoraj estas Antigona kaj Re¸o Edi-po de Sofoklo en la tradukoj de D. B. Gregor, kaj Bak˛antinojde Eûripido en la traduko de Albert Goodheir. Multaj tradu-

66


koj de Kalocsay restas nepresitaj aû presitaj nur en gazetoj,sed kelkaj belegaj tradukoj el ambaû lingvoj trovi¸as en Eter-na bukedo. La plej grandskala ¸isnuna traduko el la latina es-tas la Eneido de Virgilio, en traduko de Valienne. ¯i aperis en1906 kaj restas leginda kaj multrilate estiminda, kvankam laûla pli rigoraj kriterioj de la nuntempo ¸i estas ankaû multri-late kritikinda.

Svedoj eble deziros komenci sian studadon pri tradukitajverkoj en esperanto per kelkaj tradukoj bonaj el gravaj sve-daj verkoj . Stellan Engholm tradukis tri verkojn de SelmaLagerlöf: La mono de sinjoro Arne, Gösta Berling kaj La ringo dela generalo; ankaû aliaj verkoj ÿiaj aperis en esperanto. Eng-holm tradukis ankaû Pasko de Strindberg, de kiu aperis jamankaû Fraûlino Julie, Pario, Insulo de la feliçuloj kaj La konsci-enco riproças. La tri verkoj Sveda antologio, Sveda novelaro kajSveda poemaro kovras grandan kaj varian terenon.

Çio, kion mi supre menciis, estas nur eta komenco pri latradukita literaturo esperanta. La tereno estas jam tiel vasta,ke nur enciklopedia verko povus adekvate pritrakti ¸in. Mivolas emfazi konklude pri du konceptoj: esperanto jam mont-ris sin tute taûga, en la manoj de sentemaj kaj konsciencajtradukistoj, por redoni çion iel redoneblan en alia lingvo, dealtvalora literatura verko, eç kiam la valoro trovi¸as grand-parte en vortmuziko, vortonuancoj, stilaj komplikaîoj kajsubtilaîoj, kiuj prezentas grandajn problemojn al tradukisto.Kaj esperanto estas la sola lingvo, kiu donas al çiuj naciaj (kajminoritataj) lingvoj iasence egalajn rajtojn por tradukado.Kredeble estas ne nur koincido, ke tiel multaj verkoj jam ape-ris, tradukitaj el kelkaj lingvoj, kies anoj spertis lingvan impe-riismon: la hungara, kataluna, la jugoslaviaj lingvoj, la pola,

67


la estona. La tradukisto bezonas nur sian propran lingvon kajesperanton — kvankam ambaû tiujn li konu tre bone. Para-lele, esperanto demokratiigas la kulturon sen forlaso de kri-terioj: homoj, kiuj neniam havos tempon aû okazon por ler-ni plurajn grandajn kulturlingvojn, povas per esperanto jamkonati¸i kun vastaj perspektivoj de la monda kulturo. Mi an-koraû kun kortuÿo memoras pri amiko mia, portugala ÿar¸-aûto-kondukisto, kiu mortis longe antaû la falo de la portu-gala dekstra diktaturo. Li vizitadis la lernejon nur ¸is la dek-tria jaro, li estis mizere malriça kaj iam suspektemaj policanojkonfiskis çiujn malmultajn librojn, kiujn li ame kaj ofere aku-mulis en sia aça eta lo¸ejo. Li ofte malsatis. Frostoj vintrajturmentis lin per tusado kaj pernioj. Kiel tia homo povus es-peri, ke io nutros lian intelekton, varmigos lian spiriton? Sedesperanton li lernis, kvankam li devis lerni kaÿe; kaj mi me-moras, kiel avide li ricevis, kiel entuziasme li pridiskutis lete-re, senditajn esperantajn tradukojn el Ÿekspiro, Baudelaire,Sofoklo kaj aliaj. Por tiaj homoj esperanto ne estas unu el lafenestroj al la mondo; ¸i povas esti la sola fenestro. Des pligrava estas la laboro de la tradukisto, kaj des pli dankinda.

68


Kelkaj specialaj verkoj

La plej grandskala kaj valora konsultlibro pri esperanto es-tas nun Esperanto en perspektivo, kiu, aperinte en 1974,

restas relative ¸isdata. Tiu libro estas dolore kosta, sed kom-pare kun la nuntempaj prezoj ne nur de grandaj konsultli-broj, sed de efemeraj libroj, ¸i estas bonaçeto. ¯i devus mi-nimume trovi¸i en bibliotekoj, kien iras homoj, kiuj montrasseriozan intereson pri esperanto.

Enkonduka libreto, kiel la nuna, ne povas ne iom distordila perspektivojn per necesa elektado kaj simpligado. Personajgustoj neeviteble sin trudas iom; personaj sciomankoj ankaûpovas misirigi. La leganto, kiu deziras multe pli detalajn in-formojn, kaj vidi la foliojn sur la arboj ¸is nun viditaj nur enimpresionisma pentraîo, turnu sin al Eperanto en perspektivo.Kompreneble ne çiuj povus aprobi çiun vorton en librego844-pa¸a kaj dense presita. Sed la libro estas ege faktoriça,¸enerale tre klarstila kaj verkita de seriozaj, dediçitaj fakuloj.Kompreneble ¸i estas fonto de informoj ne nur pri literaturo,sed ankaû pri multaj aliaj temoj pri esperanto, ekzemple teo-riaj demandoj, instruado, kulturaj interÿan¸oj kaj uzo de es-peranto por praktikaj celoj, kaj la historio de la esperanto-movado. Sed la informoj pri literaturo estas la plej detalaj ¸isnun haveblaj en unu libro.

Alia valora konsultlibro estas la duvoluma Enciklopedio deEsperanto de 1933, kiu enhavas pli longajn artikolojn pri di-

69


versaj libroj, aûtoroj kaj aliaj interesaj temoj. En 1980 ¸i es-tis represita senÿan¸e kaj estas denove havebla; sed ¸i kom-preneble estas tre eksdata. Espereble ne pasos tro multaj ja-roj antaû la apero de la nun verkata nova Encikopedio.

Tiu, kiu nun apenaû komencis sian seriozan studadon priesperanto, verÿajne uzis çefe ian vortaron nacilingvan-espe-rantan. Tian vortaron çiu bezonas. Mi esperantisti¸is en 1949kaj, iom mirige al mi mem, estas anino de la Akademio deesperanto; kaj ankoraû preskaû çiutage mi konsultas anglan-esperantan vortaron, se nur por kontroli ion. Oni neniam po-sedas vortojn por çio, kion oni deziras diri.

Tiu, kiu volas profundi¸i en lingvon kaj plene kompreni¸ian literaturon, tamen ne restu çiam çe la stadio de naciling-va-alilingva vortaro nur. Iam oni devas turni sin al vortaro tia,kian uzas la nacilingvano; en la kazo de esperanto la vera kva-zaûnacilingva internacilingvano. Oni tiam rapide rimarkos,kiel la nova vortaro pligrandigas la komprenon pri la lingvokaj la nuancojn de la literaturo.

Nacilingvaj-esperantaj vortaroj estas de tre diversaj nive-loj de fidindeco. Foje ili iom erarigas pri nuancoj aû pri la verainternaciismo de ia uzado. Ekzistas feliçe du tre bonaj vor-taroj esperantaj-esperantaj. La malgranda Plena vortaro deesperanto, kune kun sia Suplemento (kiu unue eldoni¸is aparte;sed la nuna poÿformata Plena vortaro inkluzivas la Suplemen-ton kiel aldonon) estas tre valora normiga vortaro por çiuj, kajaparte valora, çar ¸i enhavas multajn ekzemplojn de akcep-teblaj vortuzadoj el la verkoj de Zamenhof kaj kelkaj aliaj¸enerale estimataj fruaj esperantaj verkistoj. ¯iaj difinoj oftetre helpas ne nur komprenon de unuopaj vortoj, sed kompre-non de esprimrimedoj kaj internaciaj normoj de komprena-

70


do. Tiu, kiu volas vere studi la esperantan literaturon, neprehavigu al si la Plenan vortaron, se eble.

La Plena vortaro ekzistas en tre praktika poÿformata eldo-no, kiun oni povas sen troa ¸eno porti tien-reen, ekzempledum voja¸ado aû al kurso. Oni preskaû bezonus kamelon porporti tien-reen la plej grandan vortaron esperanta-esperan-tan. La Plena ilustrita vortaro, 1300-pa¸a, aperis en 1970, postmultaj jaroj da heroe pacienca, malfacila kaj sindona labora-do de Gaston Waringhien kaj multa helpo de multaj — sin-donaj fakspertaj kunlaborantoj. ¯i estas inter la elstaraj eru-diciaj verkoj de esperanto kaj, same kiel la grandaj fruaj vor-taroj de naciaj lingvoj (kiel anglino mi tuj pensas pri la reno-ma angla vortaro de Samuel Johnson), ¸i havas profundan li-teraturan valoron kaj signifon. La difinoj estas tiel adekvataj,ke la libro estas iasence tre informa unuvoluma enciklopediopri la sciencoj, artoj, geografio, religio, medicino ktp. Multe-gaj ekzemploj el literaturo helpas limigi kaj lar¸igi normojnpri uzado. Kosta, peza, kaj ne por komencantoj, ¸i estas egevalora libro por tiu, kiu volas studi serioze; kaj ¸i estas vor-taro ne nur konsultebla, sed vere ofte legebla, pro ¸eneralakultura intereso.

Vortaroj tre gravas por la evoluado de literaturo kaj eç dehoma pensado, çar la eroj de eç la plej profunda artverko kajde çiuj niaj pensoj estas, finfine, niaj unuopaj vortoj. Oni netro longe studu kun nesufiçe altgrada vortaro.

Fine mi mencios tri librojn, kiujn mi povus alie ellasi, sedkiuj ÿajnas al mi aparte menciindaj.

La Fundamenta krestomatio de esperanto, aperinte en 1903,estas kompreneble nun iom eksdata stile kaj enhave. La nunaçetebla eldono de 1954 enhavas multajn piednotojn pri stilaj

71


arkaismoj aû dubaj punktoj. La libro restas tamen valora ko-lekto kaj aparte interesa por tiu, kiu deziras studi la literatu-ron laû historia metodo, çar ¸i enhavas multajn alie nun nehaveblajn tradukojn de Zamenhof, multajn specimenojn dela verkaroj de pioniraj verkistoj, alie ne facile troveblaj, kaj eçmultajn verketojn, ankoraû legindajn por si mem.

Oni nepre iam rigardu verketon çarman de Zamenhof, laProverbaro esperanta. Tiu kolekto de esperantaj proverboj kajkonversaciaj idiotismoj naski¸is kiel aldono al kvarlingva pro-verbaro, kiun preparis la patro de Zamenhof. Pro tio la ordode la esperantaj proverboj impresas kiel iom kaprica. (Moder-na eldono de la Proverbaro, redaktita de C. Rogister, 1961, pre-zentas la proverbojn en alfabeta ordo kun indeksoj.) ¯i estasideala libreto por hazarda legado dum liberaj minutoj kaj trebone donas ian senton kaj tonon de esperanto por la çiuta-ga vivo. Zamenhof kreis individue kaj sinteze ion, kio kutimeestus parto de nacia folkloro; kaj per unu el tiuj spegulecajrenversigoj, kiuj estas iom karakterizaj por la miriga historiode esperanto, tiu aûtore kreita proverbaro grandparte i¸isparto de la esperantistara folkloro! Oni multe citas ilin, multeuzas ilin en konversacioj, foje imitas ilin aû ÿerce misuzas ilin.

Tute alispeca verko, kiun oni almenaû rigardu, estas Sci-encaj studoj, redaktita de Paul Neergaard. Leganto, kiu inte-resi¸as pri la scienca kaj teknika temo, iam trovos en la lib-rolisto librojn pri sia faka intereso, sed SciencaJ studoj estaskolekto de artikoloj pri multaj diversaj sciencaj temoj — ori-ginalaj esploroj je iom alta nivelo — kaj interese montras, kielpor tre diversaj sciencaj laboroj fakuloj povas uzi esperanton.Inter la eseoj trovi¸as dek kvin humanismaj temoj: lingvisti-ko, literaturo, interlingvistiko, bibliografio, psikologio, arke-

72


ologio, juro, muziko ktp; kaj dudek unu pri matematikaj kajnatursciencaj temoj: matematiko, astronomio, geologio, ko-lorsistemoj, ˛emio, botaniko, biologio ktp. Kredeble, neniuleganto povus vere kompreni çiujn el tiuj eseoj, sed la kolektoprezentas tre atestan kaj interesan bildon pri la lingvaj rime-doj, kiujn esperanto proponas por tiuj fakaj celoj.

73


Kie komencu komencanto?

lu, kiu jam lernis esperanton sufiçe por legi esperantajn li-brojn ne nur pedagogiajn, aû iu, kiu îus konvinki¸is, ke va-

loras la ne tre pezan penon por lerni esperanton, esperebletrovis en tiu çi libreto ian elementan diagramon, pri kio ek-zistas leginda, kaj trovos en propra kapo ideon, kion li aû ÿipersone deziras esplori, laû sia temperamento kaj gustoj.

Sed eble nia hipoteza nesperta scivolulo volus demandi:”Kie, en tereno pli vasta ol mi atendis, mi komencu mian es-plorvoja¸on?”

Do: oni çiam devas komenci voja¸on de la loko, kie oniestas, tio estas la granda malfacilaîo de la vivo!

Unue: la komencanto komencu per io, kio eble iom sani-ge streços, sed ne tute venkos, lian nunan lingvokapablon.Neniam forîetu libron indigne, çar la stilo estas tro kompli-ka, la vortaro tro granda, sed respekte flankenmetu ¸in. Treeble ¸i estas verko valora, kiun vi ankoraû ne estas preta legi.

Due: la komencanto komencu per io, kio interesas lin aûÿin. Por mi la poezio estis unu el la plej gravaj aferoj, post labazaj bezonoj, en la vivo, sed tio ne devigas, ke por çiuj aliaj¸i estu tia. Se vi estas sciencema kaj neniam legas nacilingvajnpoemojn, komencu per, ekzemple, La vivo de la plantoj. Sedse via pasio estas la sveda literaturo, turnu vin unue al Svedaantologio. Se vi dediças multajn liberajn horojn al muziko,esploru inter la multaj esperantaj kantaroj kaj provu esperan-

74


ton por kantado; kaj tiel plu. Eble iam vi trovos, kiel jam tro-vis multaj homoj, ke, çar la lingvo estas relative facila, vi po-vas ÿati multajn kulturajn aferojn pere de esperanto, kiujn viantaûe iel ne apetitis. Sed unue sekvu la propran nazon al tiukaserolo, kies odoro plej allogas vin.

Trie: ekzistas fuÿverkoj en esperanto, same kiel en aliajlingvoj. De fuÿverko vi povus ricevi, kiel mi mem iam ricevis,tre negativan kaj maljuste negativan impreson pri esperantokaj vi ankaû povus imite lerni erarojn, kiujn vi poste devospene mallerni. Estas do konsilinde komenci per verkoj, kiujestas lingve kaj stile tre bonaj. Se vi dubas, vi povas konsultiiun spertan esperantiston — tamen ne forgesante, ke pro-verbi¸is la biblia averto, ke se blindulo kondukas blindulon,ili ambaû falos! Ne çiu, kiu laûte bruas pri esperanto, estasvera spertulo pri ¸i. Kiel ofte en la vivo ¸enerale, la grand-buÿulo povas esti la grandfuÿulo kaj manopleneto de senkul-turaj ekscentraj esperantistoj tielnomitaj ofte senkreditigisesperanton kaj malhelpadis la racian plimulton. Laû tiaj ho-moj nepre ne ju¸u. Certe estos atingebla ia sa¸a konsilonto.

Jen du libroj tre bonaj por esplorema postkomencanto: El-lernu! de Ferenc Szilágyi kaj Paÿoj al plena posedo de WilliamAuld. Tiuj çi libroj donas diversajn valorajn informojn prigramatiko kaj aliaj aferoj, multajn bone elpensitajn ekzercojn,sed ankaû tre bone elektitajn specimenojn el la esperanta li-teraturo: specimenojn, kiuj ne estas stile tiel malfacilaj, ke ilikonfuzus la nespertan leganton, sed kiuj ankaû ne estas sti-le aû enhave porinfanaj; ili estas veraj specimenoj de litera-turo. Se serioza studanto estas ankoraû çe la stadio, kie li aûÿi preferas teni la manon de gvidanto, Szilágyi aû Auld mon-

75


tros sin gvidanto helpema, inteligenta, çarma kaj neniam te-da.

Multaj komencis plezuran studadon pri la esperanta lite-raturo per strange virtuoza libreto de Julio Baghy, La verdakoro. Li verkis romaneton, simplan sed kortuÿan kaj interesan,pri militkaptitoj kaj aliaj en Siberio dum la unua mondmili-to kaj pri esperanto en iliaj vivoj. Sed li komencis per mini-muma vortaro kaj plej simplaj frazoj, kaj nur paÿo post paÿoprogresigas la leganton al komprenado de pli komplikaj fra-zoj. Baghy verkis ¸in ¸uste por komencantoj. Estante ne nurapedagogo, sed vera verkisto, li samtempe kreis simplan art-verkon aûtentikan. Jen do bona deirpunkto.

Al tiu, kiu volas posedi kelkajn bonajn librojn, sed havasmalmultan monon aû librospacon, mi konsilus, ke post vor-taro, gramatiko kaj elementaj legolibroj laûdezire — li kom-encu per: Esperanta antologio, 33 rakontoj; se ¸i ekzistas, an-tologio de tradukoj bonaj el la nacia lingvo, ekzemple Svedapoemaro, Sveda antologio, Sveda novelaro; kelkaj originalaj ver-koj kaj tradukoj de Zamenhof kaj poste, laû personaj elektoj,sed nepre ne ellasante Baghy kaj Kalocsay, Privat, Auld kaj —eble iom pli malfrue Waringhien. Sed jen preskribo persona;la literaturo de esperanto estas tiel riça kaj enhavas tiom daaltnivelaj verkoj, ke aliaj povus preskribi alimaniere.

Çiuokaze, esperanto malfermas novan fenestron sur lamondo, ne nur por tiu, kiu povas voja¸i, sed por tiu, kiu promanko de mono, forto aû pasporto povas nur sidadi kaj silen-te legi. Eblas spiritaj aventuroj, eç dum oni estas sola sur lase¸o.

76


www.omnibus.se/inko

ISBN 91-7303-066-X

Documents

Ne nur leteroj de plum-amikoj (No sólo cartas de amigos de la pluma)