2. Dzieje geologiczne obszaru Polski

Obecny krajobraz Polski wynika, m.in. z:przeszłości geologicznej świata, a w szczególności Europy Środkowej,

oddziaływania zarówno czynników endogenicznych, jak i egzogenicznych.

Polska jest obszarem, na którym graniczą wielkie jednostki (struktury), tektoniczne:

prekambryjska platforma wschodnioeuropejska,

struktury fałdowań paleozoicznych Europy Zachodniej i Środkowej (kaledońskich i hercyńskich),

objęte fałdowaniem alpejskim – strefy fałdowań alpejskich Europy Południowej.

Platforma wschodnioeuropejska leży w północno-wschodniej i wschodniej Europie.

Jej zachodnia granica, zwana linią Teisseyre’a-Tornquista(TT), ciągnie się od Płw. Jutlandzkiego, przez Polskę (Kołobrzeg, Toruń, Puławy, Przemyśl), aż do Morza Czarnego.

Na obszarze platformy skorupa ziemska znajduje się na głębokości ponad 45-50 km,

czyli około 20 km głębiej, niż na terenie struktur leżących na zachód od linii TT.

W Polsce obejmuje ona północno-wschodnią część kraju i składa się z dwóch części:

ze starszego fundamentu krystalicznego (jedne z najstarszych struktur geologicznych na Ziemi),

z młodszej pokrywy osadowej (płytowo zalegających utworów permsko-mezozoicznych).

Powierzchnia fundamentu krystalicznego:

najpłycej występuje w północno-wschodniej Polsce (na głębokości poniżej 500 m)

pochyla się w kierunku z NE na SW – występując przy granicy zachodniej (granicy TT) na głębokości już około 7 km.

W obrębie samej platformy wyróżnia się kilka głównych jednostek (powierzchnia fundamentu krystalicznego znajduje się na ich terenie na odmiennych wysokościach):

obniżenie perybałtyckie (ciągnące się dalej na wschód, aż do J. Ładoga) – będące głęboką niecką, w której zalegają osady starszego paleozoiku, mezozoiku i kenozoiku,

wyniesienie mazurskie (mazursko-suwalskie), w obrębie którego strop podłoża krystalicznego znajduje się bardzo płytko (na głębokości około 250 m) i na którym zalega seria skał triasowych i/lub jurajskich,

obniżenie podlaskie (synekliza podlaska), wypełnione osadami paleozoicznymi, mezozoicznymi i kenozoicznymi; krystaliczny trzon leży na głębokości ponad 1000 m,

strefa zrębowa, podlasko – lubelska, która jest mocno wypiętrzoną strukturą; wyróżnia się w niej dwie zasadnicze części:

wyniesienie Sławatycz (strop podłożakrystalicznego znajduje się na głębokościokoło 400 m),

obniżenie nadbużańskie – ponacinane licznymiuskokami i pokryte zróżnicowanymi,proterozoiczno-paleozoiczno-mezozoicznymiskałami osadowymi.

Obszar fałdowań paleozoicznych powstał w wyniku ruchów górotwórczych orogenezy: kaledońskiej i hercyńskiej (waryscyjskiej), przyczyniając się do wypiętrzenia Sudetów i Gór Świętokrzyskich.

Na tym terenie zalegają w sposób nieciągły skały paleozoiczno-mezozoiczno-kenozoiczne.

W kenozoiku, w wyniku ruchów górotwórczych orogenezy alpejskiej Sudety uległy odmłodzeniu i przekształceniu w struktury zrębowe.

Ponieważ miało to miejsce w strukturach dość starych –uległy one mocnej denudacji.

W obrębie tej strefy wyróżniamy pięć mniejszych jednostek tektonicznych:

blok dolnośląski położony w południowo-zachodniej części Polski (pomiędzy dolinami Odry i Nysy Łużyckiej), ograniczony z trzech stron uskokami; w jego obrębie wyróżniamy dwa bloki, oddzielone od siebie tzw. uskokiem brzeżnym:

sudecki (Sudety Zachodnie i Środkowe),

przedsudecki;

blok górnośląski, na którego dnie (zbudowanym ze zmetamorfizowanych skał prekambryjskich), zalegają grube serie skał węglonośnych, przykryte permsko-mezozoicznymi skałami młodszymi,

trzon krystaliczny Gór Świętokrzyskich zbudowany ze skał paleozoicznych i wulkanicznych,

antyklinorium Dolnego Sanu, stanowiące kontynuację trzonu Gór Świętokrzyskich.

Jednostki laramijskie, leżące w obrębie platformy paleozoicznej, zostały ukształtowane na pokrywie paleozoicznej.

Wyżej zalegają lekko sfałdowane serie skał mezozoicznych, pokryte utworami kenozoicznymi.

W skład tej struktury, licząc kolejno od granicy TT, wchodzą:

niecka brzeżna (synklinorium brzeżne) – która wypełniona jest skałami kredy i paleogenu;w obrębie tej jednostki wyróżniamy kolejno od północy:

nieckę pomorską,

nieckę warszawską,

nieckę lubelską;

wał środkowopolski (antyklinoriumśrodkowopolskie) – dość wąska i bardzodługa struktura, zbudowana ze skałpermsko-mezozoicznych;

przebiega on w kierunku południowo--wschodnim od Danii, aż do KotlinySandomierskiej;

w jego obrębie wyróżniamy kolejno odpółnocy:

wał pomorski,

wał kujawski(z neogeńskimi złożami soli kamiennejw postaci wysadów solnych),

wał południowopolski;

W skład tej struktury, licząc kolejno od granicy TT, wchodzą:

niecka szczecińsko-łódzko-miechowska (synklinorium szczecińsko-łódzko-miechowskie), która ze względu na specyficzneprzewężenia i trzy rozszerzenia dzieli się na podstruktury:

nieckę szczecińską(zdominowaną przez skały kredowe),

nieckę mogielińsko-łódzką(z licznymi wysadami solnymi),

nieckę miechowską,

monoklina przedsudecka i śląsko-krakowska,wchodzące w skład jednolitej strukturyzbudowanej ze skał permsko-kredowych;

w skałach monokliny przedsudeckiej powstałyzłoża miedzi i węglowodorów,

w strukturach monokliny śląsko-krakowskiejm.in. rudy cynku i ołowiu, a także srebroi żelazo.

Najsilniejszy wpływ na obraz Europy wywarła orogeneza alpejska.

W Polsce, w wyniku silnych ruchów górotwórczych, trwających od kredy do neogenu powstały Karpaty,na ich przedpolu w Kotlinie Sandomierskiej i Kotlinie Oświęcimskiej utworzone zostało w paleogenie zapadlisko przedkarpackie,gdzie w miocenie (w płytkim morzu i w warunkach klimatu ciepłego), powstały: sól kamienna oraz złoża siarki.

Fałdowanie Karpat przyczyniło się do powstania dwóch głównych jednostek geologicznych:

Karpat Wewnętrznych – obejmujących Tatry, Podhale i Pieniny, zbudowanych ze sfałdowanych i przemieszczonych seriimezozoicznych skał osadowych (wapieni, margli, łupków, dolomitów i piaskowców), magmowych (granitoidów – bardziejodpornych na erozję) i metamorficznych (gnejsów i łupków krystalicznych – także bardzo odpornych na niszczenie),pomiędzy którymi w obniżeniach znajdują się skały fliszu karpackiego,

Karpat Zewnętrznych – okalających Karpaty Wewnętrze i leżących na terenie Pogórza Karpackiego i Beskidów(zbudowanych z osadów fliszu karpackiego w obrębie płaszczowin).

EON ERA OKRES EPOKAPOCZĄTEK OKRESU

(W MLN LAT)

fanerozoik

kenozoiczna

czwartorzędholocen 0,0117

plejstocen 2,59

neogenpliocen 5,3

miocen 23

paleogen

oligocen 34

eocen 56

paleocen 66

mezozoiczna

kreda 145

jura 201

trias 252

paleozoiczna

perm 299

karbon 359

dewon 419

sylur 443

ordowik 485

kambr 541

kryptozoikprekambr

proterozoiczna 2500

archaiczna 4000

azoik hadejska 4600

Skomplikowana i różnorodna budowa geologiczna warunkuje obecność na terenie naszego kraju różnych surowcówmineralnych:

energetycznych, metalicznych, chemicznych i skalnych, szczególnie na terenie fałdowań paleozoicznych.

Rodzaj surowca

Czas powstania

Przykłady występowania

węgiel kamienny

karbon

Wyżyna Śląska, Sudety: rejon Wałbrzycha,Wyżyna Lubelska,Polesie Lubelskie

węgiel brunatny

neogenokolice Bełchatowa, Konina i Bogatyni

ropa naftowa

neogen Pogórze Karpackie

perm

okolice Kamienia Pomorskiego,szelf bałtycki (na północ od Rozewia)

torf holocenPobrzeże Szczecińskie, Pojezierze Pomorskie, Niz. Południowopodlaska

gaz ziemny

neogen Pogórze Karpackie

paleozoikPoj. Wielkopolskie,Nizina Wielkopolska

Rodzaj surowca

Czas powstania

Przykłady występowania

rudy cynku i ołowiu

triasokolice Olkusza i Tarnowskich Gór

rudy miedzi i srebra

permokolice Legnicy, Lubina, Polkowic

Rodzaj surowca

Czas powstania

Przykłady występowania

sól kamienna

Neogen / miocen

okolice Bochni i Wieliczki

permokolice Inowrocławia, Wapna i Kłodawy

siarka rodzima

neogen okolice Tarnobrzega

Rodzaj surowca

Czas powstania

Przykłady występowania

gips neogen Niecka Nidziańska

wapienie

karbonWyżyna Krakowsko-Częstochowska

jura

Wyżyna Kielecko-Sandomierska, Wyżyna Lubelska, okolice Opola, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska

dolomity trias Wyżyna Śląska

granity karbon Przedgórze Sudeckie

marmury paleozoik Sudety

piaskowce

kredaBeskidy, Sudety, Roztocze

porfiry, melafiry, diabazy

paleozoik, neogen

Sudety, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska

piaski i żwiry

plejstocen, holocen

powszechnie w całej Polsce

Materiały pomocnicze do naukiOpracowane w celach edukacyjnych (niekomercyjnych)

Opracowanie i redakcja: Sławomir DmowskiKontakt: kontakt@geografia24.eu

WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE- KOPIOWANIE ZABRONIONE -