Andrzej Korytko

Rzeczpospolita i państwa EuropyWschodniej wobec wojnytrzydziestoletniej (do 1635r.) :rekonesansEcha Przeszłości 15, 27-39

2014

ECHA PRZESZŁOŚCI XV, 2014 ISSN 1509-9873

A n d rze j K orytkoIn s ty tu t H is to r ii i S to su n k ó w M iędzynarodow ych U n iw e rsy te t W arm iń sk o -M azu rsk i w O lsz tyn ie

RZECZPOSPOLITA I PAŃSTWA EUROPY WSCHODNIEJ WOBEC WOJNY

TRZYDZIESTOLETNIEJ (DO 1635 R.) - REKONESANS

Słowa kluczowe: wojna trzydziestoletnia, wojna o ujście Wisły, relacje polsko-szwedzko- -rosyjskieKey words: Thirty Year’s War, battle at the mouth of the Vistula River, Polish-Swe- dish-Russian relations

N ajw ięk szy k o n flik t zb ro jny w XV II w., ja k im b y ła w o jna trz y d z ie s to le t­n ia abso rbow ał w m n ie jszy m lu b w iększym s to p n iu p raw ie c a łą E uropę, a rozległość t e a t r u d z ia ła ń m ilita rn y c h i po litycznych o raz w ielow ym iarow ość dyp lom atycznych p o w iązań sp raw ia , że w o jna cieszy się n ie s łab n ący m z a in ­te re so w a n ie m b ad aczy do dziś. N in ie jszy szk ic to jed y n ie sk ro m n y w yraz tego z a in te re so w an ia , gdyż n iezw yk le tru d n o w k ró tk im z za ło żen ia a r ty k u le p rzed staw ić ta k rozleg łe zag ad n ien ie , ja k im je s t s to su n e k R zeczypospolitej i p a ń s tw E u ro p y W schodniej, w ty m w y p ad k u og ran iczonych jed y n ie do Szw ecji i M oskwy, do om aw ianego k onflik tu .

N ie m iejsce tu n a p rz y ta c z an ie pow szechn ie z n an y ch faktów , k tó re do­p row ad ziły do w yb u ch u w m a ju 1618 r. p o w s ta n ia w K ró lestw ie Czech. B a r ­dziej in te re s u ją c a je s t sy tu a c ja R zeczypospolitej, Szw ecji i M oskw y u p rogu eu rope jsk iego k o n flik tu . P o w stan ie czesk ie w ybuchło bow iem w o k resie ro z­w iązy w an ia po litycznych prob lem ów w tró jk ąc ie w sp o m n ian y ch p ań stw . Spo­kój p an o w ał n a lin ii M o sk w a-S zw ec ja po p o d p isa n iu 9 III 1617 r. - p rzy w y m iern y m u d z ia le ang ie lsk iego p o s ła s ir J o h n a M e rric k a i m ed ia to ró w h o ­le n d e rsk ic h - k o rzy stn eg o d la Szw ecji poko ju w S to łbow ie1. S tan o w ił on

1 M. Roberts, Gustavus Adolphus A History of Sweden 1611-1632, Vol. 2, London 1953-1958, s. 84-85. Car zrezygnował z pretensji do Inflant, z praw do Iwangorodu, Jamu, Koporje,

28 Andrzej Korytko

p u n k t zw ro tn y w szw edzkiej po lityce zag ran iczn e j i pozw olił n a za in ic jow a­n ie p rzez G u s ta w a II A dolfa dyplom atycznej o fensyw y2 o raz n a w znow ienie d z ia ła ń w ojennych w In f la n ta c h przeciw ko L itw in o m 3. T ym czasem n a lin ii S zw ecja-R zeczp o sp o lita ju ż od k ilk u n a s tu la t trw a ł s ta n wojny, p rzed łu żan y ko le jnym i zaw ieszen iam i b ron i. O s ta tn ie w 1618 r. polscy k o m isa rze po d p i­sz ą 15 lis to p a d a w K a rk u s , a szw edzcy 8 g ru d n ia w T o lsbu rgu4. N ie było też spoko ju w re lac jach R zeczypospolitej z M oskw ą, gdyż m niej w ięcej w tym czasie , k iedy trw a ły rozm ow y polsko-szw edzk ie kró lew icz W ład y sław n a cze­le k ilk u ty s ię c z n e j a rm ii k o ro n n e j i około 20 000 K ozaków m a sz e ro w a ł w k ie ru n k u M oskw y5. T ak pok ró tce p rz e d s ta w ia ła się sy tu a c ja trz e c h głów ­n y ch ak to ró w m iędzynarodow ej sceny n a w schodzie Europy.

N ie w ą tp liw ie n a jw ię k sz e z a in te re s o w a n ie w y p a d k a m i w K ró le s tw ie C zech, z rac ji b liskości w y d arzeń , w y k azy w ała n a p o czą tk u R zeczpospolita . M ów iąc o R zeczypospolitej, będz iem y j ą tra k to w a ć dychotom icznie , pon iew aż in te re s y i cele po lsk ich w ładców w o k resie w ojny trzy d z ie s to le tn ie j n ie były zb ieżne ze s tan o w isk iem szlach ty . S pecy fika u s tro jo w a po lsko-litew skiego p a ń s tw a , z s i ln ą ro lą se jm u w sp ra w a c h k sz ta łto w a n ia po lity k i zag ran iczn e j, z m u sz a ła Z y g m u n ta I II W azę do s z u k a n ia m n ie j o fic ja ln y ch ro z w ią z a ń w re a liz o w a n iu w ła sn y ch m iędzynarodow ych planów , w śród k tó ry ch n a d ­rz ęd n y m było o d zy sk an ie ko ro n y szw edzkiej. P o lsk o -litew sk a sz la c h ta d a le k a b y ła od p o p ie ra n ia po lity k i k ró lew sk ie j i n ie p rze jaw ia ła , p rzy n a jm n ie j n a p o czą tk u k o n flik tu , z a in te re so w a n ia w y d a rzen iam i w C zechach6. T ym czasem polsk iego k ró la w k o n flik t z czesk im i p o d d an y m i p róbow ał w m anew row ać ce sa rz M aciej ju ż w czerw cu 1618 r., pow ołując się p rzy ty m n a p a k t z a w a rty

Noteborga oraz miał wypłacić Szwedom odszkodowanie. Gustaw Adolf natomiast zrzekał się pretensji do tronu moskiewskiego, a także zwracał m.in. Ładogę i Nowogród. Istotnym punktem pokoju było zobowiązanie niezawierania z Rzecząpospolitą porozumień skierowanych przeciwko stronom stołbowskiego układu. Z. Anusik, Gustaw II Adolf, Wrocław-Warszawa-Kraków 1996, s. 36; I. P. Szaskolskij, Cele wojen szwedzkich przeciwko Rosji w XVI i początkach XVII w., „Zapiski Historyczne”, 1975, t. 40, z. 2, s. 48.

2 Do Danii, Niderlandów i Anglii we wrześniu 1617 r. wysłał Johana Skytte na dwór kopenhaski z poleceniem zorientowania się w zamiarach Chrystiana IV. Nie uzyskawszy żad­nych deklaracji ze strony duńskiego władcy, poseł udał się do Niderlandów, skąd - po bezowoc­nych rozmowach - w listopadzie przyjechał do Anglii. Zob. korespondencję J. Skytte do Riksra- det i Gustawa Adolfa w: Rikskanseleren Axel Oxenstiernas skńfter och brefvexling (dalej: RAOSB), Senarea afdelningen (dalej: Ser. 2), Bd 10: Carl Carlsson Gyldenhielms bref. Johan Skyttes bref. Pfalzfgrefven Johan Casimir bref, Stockholm 1900, s. 184-255.

3 H. Wisner, Kampania inflancka Krzysztofa Radziwiłła w latach 1617-1618, „Zapiski Historyczne”, 1970, t. 35, z. 1, s. 9-35.

4 Ibidem, s. 31. Układ, który miał obowiązywać do 21 listopada 1620 r., pozostawiał w ręku Szwedów Parnawę, z zastrzeżeniem jej zwrotu Rzeczypospolitej po zatwierdzeniu trak­tatu przez Zygmunta III. Król, jak to miał w zwyczaju, traktatu nie podpisał.

5 A. A. Majewski, Moskwa 1617-1618, Warszawa 2006, passim; idem, Wyprawa królewicza Władysława na Moskwę w latach 1617-1618, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” (dalej: SMHW), 2004, t. 41, s. 5-25.

6 R. Lolo, Rzeczpospolita wobec wojny trzydziestoletniej. Opinie i stanowiska szlachty pol­skiej (1618-1635), Pułtusk 2004, s. 90.

Rzeczpospolita i państwa Europy Wschodniej wobec wojny trzydziestoletniej... 29

w 1613 r. w P re sz b u rg u . W p raw dzie Z y g m u n t III n a ty m e ta p ie u z n a ł w y d a­rz e n ia w m o n arch ii h a b sb u rsk ie j za u p ra w n ia ją c e do u d z ie le n ia pew nej po­m ocy M aciejow i (zak az w e rb u n k u p rzez reb e lian tów , w sp arc ie akcji w e rb u n ­kow ej d la c e sa rz a ) , a le odm ów ił b e z p o ś re d n ie j in te rw e n c ji m i l i t a r n e j7. W edług polsk iego m o n arch y n iezak o ń czo n a ek sp ed y c ja m o sk iew sk a i g roźba „n ieb ezp ieczeń stw a od p o g an ”, to by ły zdecydow anie w ażn ie jsze k w estie , w o­kół k tó ry ch sk u p ia ły się p o lsko -litew sk ie d z ia ła n ia 8. Z tego pow odu lis ty polskiego k ró la do s tan ó w ś lą sk ic h i czesk ich z s ie rp n ia 1618 r., zachęcające pow stańców do p o s łu sz e ń s tw a cesarzow i i in fo rm u jące o e w e n tu a ln e j pom ocy m o n arsze , n a leży u z n ać raczej za g rę d y p lo m aty czn ą9.

Z y g m u n t III p rzy ją ł w ięc p o staw ę w yczeku jącą , bez an g a ż o w a n ia się w k o n flik t, k tó ry w każde j chw ili m ógł przecież zakończyć się po lubow nym ro zw iązan iem . N a p o n o w n ą p ro śb ę c e sa rz a z 12 V III 1618 r .10 po lsk i k ró l po ra z ko le jny u d z ie lił odm ow nej odpow iedzi, z a s ła n ia ją c się zag ro żen iem tu re c ­k im , ta ta r s k im i w o jnam i z M oskw ą i S zw ecją11. P rzy ch y ln a n e u tra ln o ść Z y g m u n ta III św iadczy ła o rea lizm ie po litycznym m onarchy . W łączen ie się do k o n flik tu w m om encie n iepew nej sy tu ac ji n a po łudniow ym -w schodzie i pó ł­nocy k ra ju m ogło być k ro k iem sam obójczym . Z daw ał sobie z tego sp raw ę n a jb liższy w ładcy k rą g senato rów , k tó ry rów nież n ie był p rz e k o n a n y do in te r ­wencji.

Do zaan g a żo w a n ia się k ró la je d n a k doszło, a le sam o podjęcie decyzji było p rocesem d łu g o trw a ły m i - ja k się w ydaje - p rzem y ślan y m . D ecyzja z a p a d ła dopiero po w sp o m n ian y m wyżej u re g u lo w a n iu sp ra w ze Szw ecją o raz po p o d p isa n iu k o rzy stn eg o ro ze jm u z M oskw ą w s ty czn iu 1619 r. w D yw ilin ie (D eulin ie). O s ta teczn e p la n y w y s ła n ia n a pom oc now em u cesarzow i F e rd y ­n an d o w i II n a jem n y ch oddziałów lekk ie j jazdy , tzw. lisowczyków, w y k ry s ta li­zow ały się m n ie j w ięcej w połow ie 1619 r .12 C a łą w y p raw ę n a S iedm iogród i zw ycięstw o w lis to p ad z ie pod H u m ie n n e m w yczerpu jąco p rz e d s ta w ił A dam K e rs te n , ty m sam y m n ie zo s tan ie o n a w ty m m ie jscu om ów iona13. W w y n ik u te j akcji k s iążę s iedm iogrodzk i B e th le n G abor ( len n ik Turcji) zm uszony zo­s ta ł do o d w ro tu spod obleganego W ied n ia i z aw a rc ia ro ze jm u z cesarzem . Z y g m u n t III u zy sk a ł po lityczny cel, czyli u ra to w a ł H absburgów , a le n a ra z ił się n a o s tre głosy sp rzec iw u szlach ty , k tó ra p o tę p iła w yp raw ę lisow czyków i p ro h a b sb u rsk ą po litykę k ró la . W aza je d n a k u m ie ję tn ie odżegnyw ał się od u d z ia łu w p rzygo tow an iu całego p rzedsięw zięc ia14. Czy ca łą akcję Z ygm un t III

7 Ibidem, s. 89.8 Riksarkivet w Sztokholmie (dalej: RA), Extranea IX. Polen, vol. 102, Zygmunt III do

Wawrzyńca Gembickiego, Warszawa 6 VII 1618.9 A. Szelągowski, Śląsk i Polska wobec powstania czeskiego, Lwów 1904, s. 52.

10 RA, Extranea IX. Polen, vol. 90, Maciej Habsburg do Zygmunta III, Wiedeń 12 VIII 1618.11 R. Lolo, op. cit., s. 92.12 J. Macurek, Ceskie powstani r 1618-1620 a Polsko, Brno 1937, s. 33, przyp. 2.13 A. Kersten, „Odsiecz wiedeńska” 1619 roku, „SMHW”, 1964, t. 10, cz. 2, s. 47-87.14 Król obiecywał nawet ukaranie winnych. Ibidem, s. 82.

3 0 Andrzej Korytko

m ógł u z n ać za sukces? N iew ątp liw ie zad em o n stro w a ł cesarzow i sw oją p rz y ­ja ź ń , n ie w p lą tu ją c p rzy ty m R zeczypospolitej w w ojnę, a le jednocześn ie n a ra z i ł się n a k ry ty k ę ze s tro n y opozycji. Ta k ry ty k a b y ła szczególnie o s tra n a sejm ie w 1620 r., zw ołanym po k lęsce cecorsk ie j15.

W edług n iek tó ry ch b ad aczy t ą „p ie rw szą odsieczą W ied n ia” po lsk i k ró l w p lą ta ł je d n a k p ań s tw o po lsko -litew sk ie w w ojnę z T u rc ją16. B ard z ie j po­w ściąg liw y w ocenie był A. K e rs te n , k tó ry sądz ił, iż ak c ja zb ro jn a „nie by ła je d y n ą p rzy czy n ą w ojny tu re c k ie j”, ale spow odow ała jed y n ie je j p rzysp iesze- n ie 17. S ą też historycy, k tó rz y w y su w a ją d y sk u sy jn ą tezę , że w o jna polsko- t u r e c k a z la t 1 6 2 0 -1 6 2 1 to „polski f ro n t w w ojnie trz y d z ie s to le tn ie j”18. Takiej ro li n ie d o s trzeg a ł R y sza rd M ajew sk i, k tó ry u w aża ł, iż n a ja z d lisow- czyków był p ro b lem em m a rg in a ln y m , a s a m a T urcja , z je j licznym i p ro b le m a ­m i w ew n ę trzn y m i, n ie b y ła z a in te re so w a n a jak im k o lw iek zaan g ażo w an iem się w w ojnę trz y d z ie s to le tn ią 19.

J e ś l i pó jdziem y tro p em „polsk ich fron tów ”, to b a rd zo ła tw o m o żn a popaść w p u ła p k ę ta k ie j k o n s ta ta c ji, że w łaściw ie k ażd y k o n flik t z R zecząpospo litą w ro li głów nej był e le m e n te m trzy d z ies to le tn ieg o k o n flik tu . W ta k im - polo- n o cen try czn y m - u jęc iu rów nież w ojnę R zeczypospolitej ze S zw ecją z la t 1 6 2 1 -1 6 2 2 n a leża ło b y u z n ać z a „polski f ro n t” w w ojnie trzy d z ie s to le tn ie j - p rzecież w ią z a ła część po lsk o -litew sk ich w ojsk n a północy k ra ju , u n iem o ż li­w ia jąc e w e n tu a ln ą pom oc H ab sb u rg o m . A le ju ż W ład y sław K onopczyński s łu szn ie zauw aży ł, że „G u staw A dolf w ydobył m iecz z pochw y n ie po to , aby ra to w a ć »czystą E w angelię« , lecz aby zad ać Polsce cios w plecy”20. S am a R zeczpospo lita , czyli i k ró l, i s z la c h ta o jak ie jk o lw iek in te rw en c ji w R zeszy n a w e t n ie p ró b o w ała m yśleć.

T ym czasem d la szw edzkiego w ładcy w y d a rz e n ia w R zeszy początkow o n ie m ia ły w iększego zn aczen ia , a so jusz z F ry d e ry k ie m V W itte lsb ach em („kró lem zim ow ym C zech”) i U n ią P ro te s ta n c k ą n ie in te re so w a ł G u s ta w a II A dolfa n a ty le , żeby pod jąć jak iek o lw iek m ili ta rn e d z ia łan ia . „Lew Północy” sk u p ia ł się n a rozgryw ce z R zeczpospo litą i ty m p lan o m pośw ięcał c a łą e n e r ­gię. F ro n te m w ojny trzy d z ie s to le tn ie j zaczął się bliżej in te re so w ać dopiero po

15 J. Pietrzak, Po Cecorze i podczas wojny chocimskiej. Sejmy z lat 1620 i 1621, Wrocław 1983, s. 59-60. Trzeba jednak w tym miejscu przyznać, że klęska cecorska przykryła - używając współczesnego języka - akcję lisowczyków.

16 Np. A. Szelągowski, op. cit., s. 142; J. Macurek, op. cit., s. 110; M. Serwański, Francja wobec Polski w dobie wojny trzydziestoletniej (1618-1648), Poznań 1986, s. 31; idem, Rzeczpo­spolita wobec wojny trzydziestoletniej, w: Polska wobec wielkich konfliktów w Europie nowożyt­nej. Z dziejów dyplomacji i stosunków międzynarodowych w XV-XVIII wieku, pod red. R. Skow­rona, Kraków 2009, s. 545.

17 A. Kersten, op. cit., s. 87.18 M. Franz, Wojna polsko-turecka 1620-1621 jako element wojny trzydziestoletniej, w:

Polska wobec wielkich konfliktów..., s. 587.19 R. Majewski, Cecora. Rok 1620, s. 51-54.20 W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, wstęp J. Maternicki, posłowie J. Dzięgie-

lewski, oprac. J. Dzięgielewski, M. Nagielski, wyd. 3, Warszawa 1996, s. 263.

Rzeczpospolita i państwa Europy Wschodniej wobec wojny trzydziestoletniej... 31

u m o cn ien iu się w In f la n ta c h i po p rz e g ra n e j p rzez p ro te s ta n tó w w ojnie0 P a la ty n a t w 1623 r., k tó ry ch p rzyw ódca F ry d e ry k V p rzeb y w ał n a w y g n a ­n iu w H ad ze i ta m p rze ły k a ł gorycz o d e b ra n ia m u godności e lek to rsk ie j, oddanej w ręce M a k sy m ilia n a B aw arsk ieg o 21.

In n a sp ra w a , że to w R zeszy zaczęto się baczn ie p rzy g ląd ać sukcesom G u s ta w a II A dolfa - szczególnie zdobycie Rygi w e w rz e śn iu 1621 r. p rzyku ło uw agę całej E u ro p y i pokazało siłę refo rm ow anego w b ły sk aw iczn y m tem p ie p a ń s tw a 22. K iedy je d n a k zaczęła rysow ać się p e rsp e k ty w a in te rw en c ji D an ii n a froncie n iem ieck im , szw edzk i k ró l z n iepoko jem zaczął śledzić rozwój w ypadków . B y n ie dopuścić do n iebezp iecznej d la Szw ecji dom inacji C h ry ­s t ia n a IV, la te m 1623 r. p rz e d s ta w ił p ro je k t u tw o rz e n ia n ieza leżn e j od D an ii ligi k s ią ż ą t pó łnocnon iem ieck ich o raz o fe rtę zbrojnej pomocy. W p ro w ad zo ­nych ro k o w an iach z A dolfem F ry d e ry k ie m M ek lem b u rsk im o raz H o len d ram i, G u s ta w II A dolf w z a m ia n za in te rw en c ję żąd a ł k ie ro w n ic tw a politycznego n a d p rzedsięw zięc iem o raz naczelnego dow ództw a n a d a rm ią . O fe r ta z o s ta ła je d n a k o d rzu co n a23. N a n ic się w ięc zdały późn ie jsze k u sz e n ia G u s ta w a II A dolfa w iz ją ce sa rsk ie j k o ro n y p rzez p rzyby łego n a sz to k h o lm sk i dw ór w lis to p ad z ie 1623 r. L u d w ik a C a m e ra r iu s a 24.

B ezpośredn io po u p a d k u P a la ty n a tu t rw a ła szeroko zak ro jo n a ak c ja dy­p lo m aty czn a , k tó re j celem było zw erbow an ie Szw ecji do w ojny p rzeciw H a b s ­bu rgom . W łączył się do niej J a k u b I S tu a r t , k tó ry d ąży ł do o d zy sk an ia P a la - ty n a tu d la zięcia F ry d e ry k a i có rk i E lżbiety . Z ty ch zabiegów zd aw ał sobie sp raw ę szw edzk i k ró l, k tó ry z a p o śred n ic tw em s ir J a m e s a S p e n sa zw rócił się z p ro śb ą do angielsk iego w ładcy o zezw olenie n a w e rb u n ek szkockiego w ojska do o d p arc ia ew en tu a ln e j inw azji ze s tro n y R zeczypospolitej25. 24 III 1624 r. szkocka ra d a u p o w ażn iła sy n a J a m e s a S p e n sa do zo rg an izo w an ia zac iągu w liczbie 2000 żo łn ierzy i p rz e tra n sp o r to w a n ia do Szw ecji26. Zgoda J a k u b a I w y n ik a ła z p la n u w c iąg n ięc ia G u s ta w a II A dolfa do lig i p ro te s ta n c k ie j1 zach ęcen ia go do m ilita rn e j in te rw en c ji w posiad ło śc iach c e sa rsk ic h 27. N ie p rzeszk ad za ło to an g ie lsk ie m u w ładcy w yrazić w cześniej zgody n a w erb u n e k

21 Popularnonaukową monografię na temat pierwszego okresu wojny trzydziestoletniej napisał ostatnio W. Biernacki, Wojna trzydziestoletnia. Powstanie czeskie i wojna o Palatynat 1618-1623, cz. 1-2, Zabrze 2008-2010.

22 Z. Anusik, op. cit., s. 74.23 Ibidem, s. 82-83.24 G. Parker, The Thirty Years War, London 1997, s. 70.25 RA, Anglica, vol. 4, k. 22-22v, Libellus memorialis dla J. Spensa, Graphisholm 23 IX/3 X

1623. Spens ponadto miał za zadanie powstrzymywać wszelkimi sposobami realizację akcji werbunkowej na rzecz Polski przez Roberta Stuarta oraz dyskredytować stronę polską w oczach angielskiego władcy.

26 E. I. Carlyle, Sir James Spens, w: Dictionary of National Biography, ed. by G. Smith, L. Stephen, S. Lee, vol. 18, Oxford 1921-22 (reprint), s. 789; W. Borowy (Anglicy, Szkoci i Irland­czycy w wojsku polskim za Zygmunta III, w: Studia z dziejów kultury, pod red. H. Barycza i J. Hulewicza, Warszawa 1949, s. 312) pisał o liczbie 1200 żołnierzy.

27 A. Norberg, Polen i svensk politik 1617-1626, Stockholm 1974, s. 214.

32 Andrzej Korytko

8000 żo łn ierzy do w a lk i ze Szw ecją kuzynow i R obertow i S tu a r to w i28, a n a ­s tę p n ie A rth u ro w i A stonow i s ta rsz e m u , k tó rz y m ie li sp row adzić w ojsko do R zeczypospolite j29. Z am ieszczony p rzez E d w a rd a A. M ierzw ę w ykaz zw erbo­w an y ch p rzez A sto n a w ojsk dow odzi, że zac iąg n ię to p o n ad 2,5 ty s. żo łn ie­rzy 30. W szystko w sk azu je je d n a k n a to , że w ojsko to n ie d o ta rło w g ran ice R zeczypospolite j31.

J a k u b I n ie u s ta w a ł w p ró b ach w ciąg n ięc ia Szw ecji do wojny. Jeszcze la te m 1624 r. w ysła ł do S z to k h o lm u znanego n a m s ir J a m e s a S p e n sa 32, k tó ry poza o fic ja lnym i propozycjam i od an g ie lsk iego w ładcy p rz e d s ta w ił o fe rtę a u ­to rs tw a k s ięc ia B u c k in g h a m a i F ry d e ry k a V. Z a dyw ersy jn y a ta k G u s ta w a II A dolfa n a R zeczpospo litą obiecyw ali m u fin an so w e w sp arc ie w w ysokości 20 ty s . fu n tó w sz te r lin g ó w m ie s ię c z n ie 33. T a p ro p o zy c ja sp o d o b a ła się szw ed zk iem u w ładcy, a le swój ak ces do obozu p ro te s tan ck ieg o u z a le ż n ia ł od p rzy jęc ia postaw io n y ch p rzez sieb ie w arunków , g łów nie od p o w ie rzen ia m u k ie ro w n ic tw a n a d ca łym m ilita rn y m p rzed sięw zięc iem 34. Podobny w a ru n e k szw edzk i k ró l p o s taw ił C hristo ffe row i B ellinow i, posłow i e le k to ra b ra n d e n ­b u rsk ieg o Je rzeg o W ilhelm a. W z a m ia n za b e z p o śre d n ią in te rw en c ję m il i ta r ­n ą w Rzeszy, G u s ta w II A dolf oczekiw ał p rzed e w szy stk im k ie ro w n ic tw a n a d co n a jm n ie j 5 0 -ty sięczn ą a rm ią o d d a n ą do jego dyspozycji, subsyd iów oraz p rz e k a z a n ia dw óch portów : W ism aru i B rem y, n iezb ęd n y ch do w y sad zen ia n a lą d szw edzk ich w ojsk35. Szczególnie zależało szw ed zk iem u kró low i n a ob ję­c iu k o n tro li n a d ca ło śc ią d z ia łań , by zapobiec objęciu p rzy w ó d z tw a p rzez C h ry s tia n a IV. G u s ta w II A dolf zd aw ał sobie p rzy ty m sp raw ę , że przyjęcie jego propozycji i czynny u d z ia ł w w ojnie osłab i jego a k ty w a w In fla n ta c h , a n a w e t m oże doprow adzić do u t r a ty zdobyczy n a d M orzem B ałtyck im . J a k się je d n a k o kazało J a k u b I, a w łaśc iw ie k s iążę K aro l z k sięc iem B u ck in g h am n a p o czą tk u 1625 r. od rzucili szw ed zk ą i w y b ra li ta ń s z ą o fertę - d u ń sk ą , k tó rą z K open h ag i przyw iózł s ir R o b ert A n s tru th e r36.

Jeszcze J e rz y W ilhelm w p ierw szej połow ie 1625 r. p róbow ał w ciągnąć G u s ta w a II A dolfa do wojny, o fe ru jąc w sp ó łd z ia łan ie z C h ry s tia n e m IV n a

28 Jakub I do Zygmunta III, Cramborn 13/23 VIII 1623, w: Elementa ad fontium editiones, t. 6: Res polonicae Jacobo I Angliae regnante conscriptae ex Archivis publicis Londoniarum, wyd. Ch. Talbot, Romae 1962, s. 281, nr 239.

29 A. Aston do NN, b.m. 6/16 XII 1623, w: Elementa..., t. 6, nr 246, s. 287-288.30 E. A. Mierzwa, Anglia a Polska w pierwszej połowie XVII wieku, Warszawa 1986, s. 247,

przyp. 116.31 Możliwe, że nie wyraził zgody na przeprawę wojsk przez Sund król duński Chrystian IV,

co nie było jednostkowym przypadkiem. Zob. W. Czapliński, Cień Polski nad Sundem (Kartki z dziejów dyplomacji w latach 1621-1626), „Kwartalnik Historyczny”, 1979, R. 86, nr 2, s. 329.

32 Zob. RA, Anglica, vol. 5, Discursus pro memoria datus Jacobo Spensio de Wormston, b.m. VIII 1624; ten list także w: RAOSB, Ser. 1, Bd 2, s. 729-735.

33 Z. Anusik, op. cit., s. 87; E. I. Carlyle, op. cit., s. 789.34 S. R. Gardiner, The Thirty Years’ War 1618-1648, London 1874, s. 82-83.35 A. Rydfors, De diplomatiska forbindelserna mellan Sverige och England 1624 - maj

1630, Uppsala 1890, s. 24.36 Z. Anusik, op. cit., s. 89; S. R. Gardiner, op. cit., s. 83.

Rzeczpospolita i państwa Europy Wschodniej wobec wojny trzydziestoletniej... 33

dw óch osobnych fro n tach , ale k ró l szw edzk i z d u ż ą re z e rw ą odn iósł się do tak ieg o p la n u . W cześniejsze przy jęcie o ferty d u ń sk ie j p rzez A nglię, a ty m sam y m n iep ew n e fin an so w an ie d z ia ła ń szw edzk ich , n ie w sp o m in a jąc ju ż0 ry w alizac ji duńsko-szw edzk ie j w sp raw ie p rzew o d n ic tw a n a d k a m p a n ią , to były w y sta rcza jące powody, aby odłożyć p la n y pom ocy p ro te s ta n to m w w ojnie z H a b sb u rg a m i i za jąć się in n y m te a tre m w ojennym . Tym te a tre m s ta ły się In flan ty , a n a s tę p n ie P ru s y K ró lew sk ie . D z ia ła n ia p rzeciw L itw ie w 1625 r. doprow adziły do tego, że Szw edzi s ta li się p a n a m i u jśc ia D źw iny i p raw ie całych In f la n t37. A w o jna o u jśc ie W isły (1626-1629), ja k n azw a ł j ą A dam S zelągow sk i38, pozw oliła G u staw ow i II A dolfowi n a k o n tro lę p raw ie całego południow o-w schodniego w y b rzeża B a łty k u 39.

W ojna w P ru sa c h , o k tó re j „Lew Północy” m y śla ł n a k i lk a la t p rzed ląd o w an iem w P iław ie i do k tó re j p róbow ał b ezsk u teczn ie zachęcić c a ra M i­c h a ła R om anow a o raz B e th le n a G ab o ra40, o tw orzy ła drogę do m a rsz u n a po łu d n ie w celu u d z ie le n ia pom ocy w ojskom p ro te s ta n c k im w N iem czech w trw a jące j w ojnie trzy d z ie s to le tn ie j. Ten k o n te k s t część po lsk ich i e u ro p e j­sk ich h is to ry k ó w w y k o rzy stu je do p o s ta w ie n ia tezy, iż w o jna z l a t 1626-1629 s ta n o w iła d ru g i f ro n t ogó lnoeuropejsk iego k o n flik tu . T a k ą tezę p o n ad sto la t te m u w y su n ą ł A. S zelągow ski, p isząc: „Wojnę p ru s k ą m o żn a ju ż tra k to w a ć ja k o w y p ad ek sk o ordynow any z w o jn ą d u ń s k ą n ie ty lko chronologicznie , ale1 przyczynow o, ja k o w alk ę pom iędzy m o ca rs tw am i p ro te s ta n c k im i m o rsk im i, tj. D an ią , Szw ecją, po części A n g lią i S ta n a m i G e n e ra ln y m i a m o cars tw am i k a to lick im i lądow ym i, ja k R zeczpospo litą , R zeszą, a w znacznej m ierze też i z H isz p a n ią ”41. K ilk a d z ie s ią t la t później do p ro b lem u pow rócił J e rz y Teo- dorczyk, k tó ry stw ie rd z ił, że w o jn a z la t 1626-1629 „była n ie jako częśc ią w ojny 3 0 -le tn ie j”42. W zm ocnił tę tezę Z bigniew W ójcik, u trzy m u jąc , iż: „Nie u leg a n a jm n ie jsze j w ątp liw ości, że z m a g a n ia po lsko-szw edzk ie 1625-1629 stan o w iły p rzed e w szy stk im fra g m e n t w ojny ogó lnoeuropejsk iej i z tego też ty tu łu m o żn a by m ów ić o po lsk im o k resie wojny, ta k ja k n ie k tó rz y h is to ry cy m ów ią o w łosk im ”43. O s ta tn io rów nież R y sza rd S kow ron p o d k re ś la ł zn acze­n ie w ojny polsko-szw edzkiej „d la da lszego b ieg u w y d a rz e ń w E u ro p ie ”, a k ­cen tu jąc , iż „w ojna po lsko -szw edzka s ta ła się je d n y m z w ażn y ch e lem en tów

37 Zob. H. Wisner, Wojna inflancka 1625-1629, „SMHW”, 1970, t. 16, cz. 1.38 A. Szelągowski, O ujście Wisły. Wielka wojna pruska, Warszawa 1905. Zob. reedycję

monografii: idem, O ujście Wisły. Wielka wojna pruska, oprac. A. Korytko, Dąbrówno 2012.39 Warunki rozejmu zob. M. Cichocki, Mediacja Francji w rozejmie altmarskim, Kraków

1928, s. 131-133 oraz H. Brulin, Stillestandet i Altmark 1629, Uppsala-Stockholm 1908.40 A. Norberg, op. cit., s. 271-273.41 A. Szelągowski, O ujście Wisły..., s. 361.42 J. Teodorczyk, Bitwa pod Gniewem 22 IX-29 IX - 1 X 1626. Pierwsza porażka husarii,

„SMHW”, 1966, t. 12, cz. 2, s. 71.43 Z. Wójcik, Rzeczpospolita na arenie międzynarodowej w XVII w. (Wybrane zagadnienia

dyskusyjne), w: Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Lublinie 17-21 wrze­śnia 1968 r , t. 1: Referaty. Sekcje 1-6, Warszawa 1968, s. 231-232. Cytat za: idem, Historia powszechna XVI-XVII wieku, wyd. 8, Warszawa 1999, s. 368.

3 4 Andrzej Korytko

w polityce eu ro p e jsk ie j, gdyż fak ty czn ie s ta n o w iła w schodn ie sk rzyd ło w ojny toczonej w ów czas n a te re n ie R zeszy”44. Podobn ie R ad o sław Lolo, odnosząc się do d y sk u sji h is to ry k ó w zag ran iczn y ch , p o d k reś lił bezspornośó fa k tu po­w ią z a n ia „w ojny p ru sk ie j z w o jn ą trz y d z ie s to le tn ią w w ie lu a sp e k ta c h : po li­tycznym , m ilita rn y m i ekonom icznym ”45. Z d rug ie j strony , część badaczy z w ięk szą w strzem ięź liw o śc ią podchodzi do u z n a w a n ia po lsko-szw edzkich zm a g a ń w P ru sa c h za po lsk i o k res w ojny trz y d z ie s to le tn ie j46.

P isząc o fro n ta c h w ojny trzy d z ie s to le tn ie j, w a rto w ty m m ie jscu p rzy p o ­m nieć, że w h is to rio g ra fii eu ro p e jsk ie j funkc jonu je w iele koncepcji n a te n te m a t. A n g ie lsk i h is to ry k S ig frid H e n ry S te in b e rg w y su n ą ł in te re s u ją c ą tezę, iż w ojny z la t 1 6 0 0-1660 p o s ia d a ją je d n ą w sp ó ln ą cechę - w a lk ę o hegem onię w E u ro p ie47. P róbow ał ty m sam y m udow odnić, że w ojny rozg ryw ające się n a p rz e s trz e n i 60 la t s ta n o w ią je d e n w ielki konflik t, p o d k reśla jąc ty m sam ym znaczen ie w ojny o ujście Wisły. W ojnę z la t 1626-1629 u zn aw a ł za je d n ą z w ojen tow arzyszących lu b pobocznych d la w ojny trzydz iesto le tn ie j n iem iecki badacz Golo M ann , w prow adzając p rzy ty m do obiegu pojęcie die N ebenkrie ­ge48. N a to m ia s t M ichael R oberts - znak o m ity znaw ca epoki G u s taw a II A dolfa - s ta ł n a s tan o w isk u , iż k o n flik t o ujście W isły to e fek t pośredniego zaan g ażo ­w a n ia Rzeczypospolitej w w ojnę trzy d z ie s to le tn ią4 9 . S ą też badacze, k tó rzy m a ją odm ienne zdan ie n a te m a t najw iększego k o n flik tu zbrojnego w XVII w ieku. N a p rzy k ład N icola M. S u th e r la n d stw ierdził, że „w ojna trzy d z ie s to le t­n ia je s t w ie lk ą sz tu czn ą koncepcją, k tó ra s ta ła się n iezn iszczalnym m item ”50. P rz y czym , rzecz ja sn a , w sw oich ro zw ażan iach zupełn ie n ie zauw aży ł wojny polsko-szw edzkiej z la t 1626-1629. N ie rozstrzy g a jąc tych ocen, R adosław Lolo słu szn ie zauw aży ł, że sa ty s fa k c jo n u ją c ą odpow iedź m ogłaby dać now oczesna m o n o g ra fia w ojny o p o rty p ru sk ie . S am w iąza ł w ojnę p ru s k ą z trz y d z ie s to le t­n ią w „w ielu asp ek tach : po litycznym , m ilita rn y m i ekonom icznym ”51.

T ym czasem p o lsk a sz la c h ta n ie zaw sze b y ła w s ta n ie rozdzielić lu b po­w iązać w y d arzeń z w ojny o ujście W isły z d z ia łan iam i w ojny trzydz iesto le tn ie j.

44 R. Skowron, Olivares, Wazowie i Bałtyk. Polska w polityce zagranicznej Hiszpanii w latach 1621-1632, Kraków 2002, s. 134.

45 R. Lolo, op. cit., s. 292.46 M. Serwański, Rzeczpospolita wobec wojny trzydziestoletniej, w: Polska wobec wielkich

konfliktów..., s. 545. Henryk Wisner, podsumowując dokonania Zygmunta III, również pisał: „Nie doszło do uwikłania się Rzeczypospolitej w wojnę trzydziestoletnią poprzez sprawę Ślą­ska”: idem, Zygmunt III Waza, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 215.

47 S. H. Steinberg, The Thirty Years War and the Conflict for European Hegemony 1600-1660, New York 1966, s. 1-2.

48 [G. Mann], Wallenstein. Seine Leben erzält von Golo Mann, Frankfurt am Main 1971, s. 639-649.

49 M. Roberts, Countdown to peace, w: The Thirty Years War, ed. by G. Parker, London­-New York 1998, s. 139.

50 „The Thirty Years War is a largely factitious conception which has, nevertheless, beco­me indestructible myth”: N. M. Sutherland, The Origins of the Thirty Years War and the Structu­re of European Politics, „English Historical Review”, 1992 July, Vol. 107, nr 424, s. 587.

51 R. Lolo, op. cit., s. 292.

Rzeczpospolita i państwa Europy Wschodniej wobec wojny trzydziestoletniej... 35

D o strz e g a ła je d n a k p rz e m a rsz w ojsk E rn e s ta M an sfe ld a i k s ięc ia B e rn a rd a W eim arsk iego , czy akcję m ob ilizacy jn ą B e th le n a G ab o ra i ś led z iła p o ten c ja l­ne zag ro żen ia , k tó re m ogły pojaw ić się w raz ze w znow ien iem d z ia ła ń m il i ta r ­nych od l a ta 1626 r. w tzw. o k resie d u ń sk im w ojny trzy d z ie s to le tn ie j. J e ś li b ezp o śred n ie zag rożen ie zn ikało , sz la c h ta p rz e s ta w a ła się in te re so w ać a re n ą eu rope jsk ie j wojny, co p o k aza ły se jm ik i i se jm w 1627 r., n a k tó ry ch n ie w ypow iadano się w ogóle n a te m a t w ojny trz y d z ie s to le tn ie j52. Z d rug ie j s tro ­ny w iele d z ia ła ń Z y g m u n ta III Wazy, zw iązan y ch z w e rb u n k ie m żołn ierzy w ce lu pom ocy cesarzow i, u m y k a ło uw ad ze sz lach ty m .in . z pow odu zak ro jo ­nych n a sze ro k ą sk a lę zaciągów p rzeciw G ustaw ow i II Adolfowi.

N a zakończen ie pow yższych ro zw ażań w a rto przy toczyć jeszcze jed n o zd an ie R. S kow rona, dotyczące za in ic jow anych w m a ju 1627 r. akcji d y p lo m a­tycznych H isz p a n ii i H o lan d ii: „D yp lom atyczna w a lk a o P o lsk ę m iędzy dw o­m a w rogam i, z k tó ry ch je d e n p ra g n ie w ojny d ru g i zaś poko ju n ie b y ła p rz y ­p ad k iem i w sk azu je n a zasad n icze zn aczen ie w ojny polsko-szw edzkiej d la dalszego b ieg u w y d a rzeń w E u ro p ie ”53. T ru d n o n ie zgodzić się z au to re m , że w o jna z la t 1 6 2 6 -1 6 2 9 o d e g ra ła dość is to tn ą ro lę, szczególnie w iążąc szw edz­k ą a rm ię , k tó ra n ie m ogła być rz u co n a n a f ro n t d z ia ła ń m ilita rn y c h w R ze­szy. Co w ięcej, po lsko-szw edzk ie z m a g a n ia aż do zaw a rc ia ro ze jm u w S z tu m ­skiej W si (12 IX 1635) były p rzed m io tem uw ażn e j obserw acji g łów nie p rzez p a ń s tw a , k tó re w alczyły w w ojnie trzy d z ie s to le tn ie j. Z naczen ie w ojny o u jście W isły w k o n tek śc ie trw a jące j w ojny w E u ro p ie n ie pod lega dysk u sji, n a to ­m ia s t u z n a n ie je j za f ro n t w ojny trzy d z ie s to le tn ie j to k w e s tia p rzy ję ty ch k ry te rió w i m niej lu b ba rd z ie j tra fn y c h in te rp re ta c ji . Z p u n k tu w id zen ia w sp ó łc z e sn e g o p r a w a m ię d z y n a ro d o w e g o z a ró w n o R z e c z p o sp o lita , j a k i S zw ecja w la ta c h 1626-1 6 2 9 n ie b y ła w s ta n ie w ojny z ż a d n ą z w alczących s tro n w ty m n a jw ięk szy m konflikcie zb ro jnym XV II w. N ie zaw sze je d n a k dzisie jsze n o rm y p ra w a m iędzynarodow ego m o żn a w p ro s t p rzeszczep ić n a g r u n t s ied em n asto w ieczn y ch re a lió w m ięd zy n aro d o w ej p o lity k i, co m oże u p ra w n ia ć do śm iałych , łam iący ch s te reo ty p y te z 54. Z au w aża jąc i n ie neg u jąc sze reg u p o w iązań w ojny p ru sk ie j z w o jn ą trz y d z ie s to le tn ią , odw ołam y się je d n a k do p o lsk o -litew sk ich u reg u lo w ań p raw n y ch . W k o n s ty tu c ji z 1611 r. dotyczącej p o p a rc ia w ojny z M oskw ą w y raźn ie zak azan o ro zp o czy n an ia w o­je n ofensyw nych bez zgody se jm u 55. To, iż w an a lizo w an y m o k resie sejm n ie w y raz ił zgody n a ż a d n ą w ojnę o fensyw ną, a w o jna o u jśc ie W isły b y ła typ o w ą k a m p a n ią o b ro n n ą z n iep rzy jac ie lem , k tó ry rów noleg le n ie by ł z aan g ażo w a­ny w w ojnę trz y d z ie s to le tn ią u p o w ażn ia do p o s ta w ie n ia tezy, że z fo rm aln o ­

52 Ibidem, s. 296, 310.53 R. Skowron, op. cit., s. 183.54 Zob. A. Korytko, Posłowie, w: A. Szelągowski, O ujście W isły., s. 263-267.55 Poparcie woyny Moskiewskiey, w: Volumina Legum, t. 3, oprac. J. Ohryzko, Petersburg

1859, s. 5-6. Okoliczności powstania tej konstytucji analizował E. Opaliński, Kultura polityczna szlachty polskiej w latach 1587-1652. System parlamentarny a społeczeństwo obywatelskie, s. 137-139.

3 6 Andrzej Korytko

p raw n eg o p u n k tu w id zen ia z m a g a n ia zbro jne ze S zw ecją w la ta c h 1626-1629 n ie by ły fro n tem w ojny trzy d z ie s to le tn ie j.

N a pew no zw ycięski d la G u s ta w a II A dolfa rozejm w S ta ry m T argu (26 IX 1629), w ynegocjow any w głów nej m ierze p rzez w y traw n eg o a n g ie l­skiego dy p lo m atę s ir T h o m asa Roe, o tw orzył drogę do in te rw en c ji w Rzeszy, a n a to liczył K aro l I S tu a r t i F ry d e ry k V, dążący do o d zy sk an ia P a la ty n a tu . K ró l szw edzk i zabezpieczył sobie f ro n t w schodn i sześc io le tn im rozejm em , ale p rzed e w szy stk im u zy sk a ł p o trzeb n e p ien iąd ze do p ro w a d z e n ia k a m p a n ii w N iem czech , w czym w y d a tn ie pom ogła d y p lo m aty czn a a s y s ta s ir T h o m asa Roe. W d n iu 28 II 1630 r. w T iegenhofie (N ow y D w ór) rozm ow y szw edzko- -g d ań sk ie zakończyły się p o d p isan iem n iek o rzy stn eg o u k ła d u d la G d ań sk a , w ed łu g k tó rego 3,5 proc. c ła od w arto śc i to w arów in k aso w a ł s k a rb szw edz- k i56. A n g ie lsk i poseł początkow o p rzeciw ny szw edzk im cłom zm ien ił s ta n o w i­sko, k ied y s ta ło się ja s n e , że in te rw e n c ja Szw edów w N iem czech je s t bezpo­śred n io u z a le ż n io n a od w ysokości w pływ ów n a m ilita rn e w y d a tk i57. Jeszcze w p a ź d z ie rn ik u 1629 r. Roe p isa ł do jed n eg o z p rzed s taw ic ie li K om pan ii W schodniej (E a s tla n d C om pany), że „...Szw edzi m u sz ą m ieć p ien iąd ze n a sw oje podboje, inaczej n ie będzie żadnego t r a k ta tu ”58.

G u s ta w II A dolf s ta ra n n ie przygo tow yw ał a ta k n a pó łnocne N iem cy. D la ­tego też zain ic jow ał akcję d y p lom atyczną , celem k tó re j było zak tyw izow an ie M oskwy, by sw oim i d z ia ła n ia m i zw iąza ła ręce R zeczypospolitej. N a p o czą tk u k w ie tn ia 1630 r. szw edzk i a m b a sa d o r A n to n M onier, k tó ry p rzek o n y w ał c a ra M ich a ła R om anow a, że n a jw ięk sze n iebezp ieczeństw o d la obu k ra jó w grozi ze s tro n y p a ń s tw a polsko-litew sk iego , w rócił do S z to k h o lm u z c a r s k ą o b ie tn i­c ą a ta k u n a R zeczpospo litą w n ied a lek ie j p rzyszłośc i59. O d tego czasu rozpo­czę ła się d y p lo m aty czn a , m is te rn a g ra w okół b u d o w a n ia so ju szu szw edzko- -m osk iew sk iego60 . P o w staw a ł on w tra k c ie dy n am iczn y ch z m ia n n a a ren ie

56 Historia Gdańska..., s. 624.57 B. Krysztopa-Czupryńska układ szwedzko-gdański określiła jako „wielką porażkę”

T. Roe’a. Eadem, Kompania Wschodnia (Eastland Company) a Rzeczpospolita w latach 1579-1673, Olsztyn 2003, s. 73. W kontekście handlowym układ w Tiegenhofie można uznać za porażkę angielskiego ambasadora, natomiast w szerszym aspekcie politycznym ta ocena nie może być tak jednoznaczna i surowa. Szwedzi uzyskali bowiem spory zastrzyk pieniędzy, które pozwoliły królowi Szwecji na podjęcie decyzji o interwencji w Niemczech, na czym zależało Londynowi. Szerzej zob. E. Wendt, Det svenska licentvasendet i Preussen 1627-1635, Uppsala 1933.

58 J. K. Fedorowicz, England’s Baltic Trade in the early seventeenth century. A study in Anglo-Polish commercial diplomacy, Cambridge 1980, s. 192. National Archive w Londynie, State Papers 88/6, f. 57v, T. Roe do A. Clotherow, Gdańsk 13/23 X 1629. Ten list w Bibliotece Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (dalej: BPAUiPAN), Teki Londyńskie (dalej: TL), rkps 8183, k. 127-129v.

59 B. F. Porsnev, Muscovy and Sweden in the Thirty Years’ War, Cambridge 1995, s. 71; idem, Tridcatiletnaa vojna i vstuplenie v nee Svecii i moskovskogo gosudarstva, Moskva 1976, s. 202 idem, Moskovskoe gosudarstvo i vstuplenie Svecii v tridcatiletnuu vojnu, „Istoriceskij Zurnal”, 1945, nr 3, s. 20.

60 Szwedzki król nie tylko wcześniej uzyskał subsydia od cara, ale na przełomie 1629/1630 roku wysłał Aleksandra Leslie z ofertą reorganizacji rosyjskiej armii na wzór szwedzki.

Rzeczpospolita i państwa Europy Wschodniej wobec wojny trzydziestoletniej... 37

w ojny trzy d z ie s to le tn ie j. W lipcu 1630 r. G u s ta w II Adolf, zabezpieczony p rz y ja ź n ią i o b ie tn icam i d z ia ła ń ze s tro n y M oskwy, o s ta teczn ie zaan g ażo w ał się bezpo śred n io w w ojnę i lą d u ją c w P e e n e m ü n d e rozpoczął tr iu m fa ln y m a rsz w g łąb Rzeszy. D w u le tn ia k a m p a n ia , p iln ie śled zo n a p rzez R zeczpo­sp o litą , b u d z iła zan iepoko jen ie w śród sz lach ty i na jpow ażn ie jszego k a n d y d a ­t a do tro n u , k ró lew icza W ład y sław a , po śm ierc i Z y g m u n ta III w k w ie tn iu 1632 r. N ależy w ty m m ie jscu zgodzić się ze Z b ign iew em A n u sik iem , k tó ry u w aża ł tezę B o ry sa P o rsn e v a o p rzy g o to w an iach szw edzkiego k ró la do a ta k u n a R zeczpospo litą w la ta c h 1630-1 6 3 1 za b łę d n ą 61. G u s ta w II A dolf by ł zbyt w y traw n y m i re a ln ie ocen ia jącym sy tu ac ję w odzem , żeby pozw olić sobie n a w ojnę n a dw óch fro n tach . J e ś l i n a w e t p ro w ad ził k o respondenc ję ze s tro n ą m o sk iew sk ą , w y k azu jąc gotow ość do w ojny z p a ń s tw e m po lsko-litew sk im , b y ła to g ra d y p lom atyczna , m a ją c a n a ce lu zachęcen ie M oskw y do d z ia łań zbro jnych p rzeciw R zeczpospo lite j62.

T y m c z a se m R z e c z p o sp o lita n ie z a m ie rz a ła c z y n n ie a n g a ż o w a ć się w sp ra w y w Rzeszy, o g ran icza jąc się jed y n ie do akcji w erbunkow ej n a rzecz a rm ii cesa rsk ie j. N a dw orze po lsk im zdaw ano sobie d o skonale sp raw ę , że ja k a k o lw ie k in te rw e n c ja w N iem czech będzie o zn acza ła b ezp o śred n ie z a a n ­gażow an ie w eu ro p e jsk i k o n flik t i rów nocześn ie ze rw an ie ro ze jm u ze S zw e­cją. D la tego też m im o u s iln y ch s ta r a ń p o sła au s tr ia c k ie g o M a th ia s a A rnoldi- n a von C la r s te in a n ie u d a ło się n am ó w ić po lsk iego k ró la -e le k ta i jego doradców do zbrojnej in te rw en c ji w N iem czech , o czym z n ie sk ry w a n ą s a ty s ­fak c ją donosił do L o n d y n u F ra n c is G ordon63. Tym bard z ie j że p rzed p a ń ­s tw em p o lsko -litew sk im s ta n ę ło now e, w y m agające ogrom nego w y siłk u m ili- ta rn o -fin an so w eg o , w yzw anie — w ojsk a ro sy jsk ie w p a ź d z ie rn ik u 1632 r. rozpoczęły ob lężen ie S m o leń sk a64. W ład y sław IV od m o m e n tu z e rw a n ia ro ­ze jm u p rzez M oskw ę, m ocno in sp iro w a n ą p rzez Szw edów , o g ran icza ł pomoc m il i ta rn ą d la C e sa rs tw a , w y raża jąc jed y n ie gotow ość do m ed iac ji m iędzy

W grudniu 1630 r. desygnował ponownie Antona Moniera do Moskwy z propozycją zaciągu w Niemczech żołnierzy do służby w rosyjskiej armii. Natomiast w 1631 r. ustanowił w Moskwie stałego rezydenta Johana Mollera. B.F. Porsnev, Muscovy and Sweden..., s. 72 i n.; Z. Anusik, op. cit., s. 204.

61 Ibidem, s. 283, przyp. 4.62 Inaczej tę kwestię zinterpretował Dariusz Kupisz, który poszedł tropem Porsneva

i uważał, że plany dwustronnego ataku na Rzeczpospolitą były zaawansowane i realne. D. Ku­pisz, Smoleńsk 1632-1634, Warszawa 2001, s. 46-48.

63 BPAUiPAN, TL, rkps 8185, k. 165, F. Gordon do D. Carletona, lorda Dorchester, Gdańsk 23 XI/3 XII 1632.

64 B. F. Porsnev (Muscovy and Sw eden., s. 70-71, 106) podkreślał znaczenie wojny smoleń­skiej (1632-1634), widząc jej ścisły związek ze szwedzkim okresem wojny trzydziestoletniej (1630-1635). Z. Wójcik (Rzeczpospolita na arenie międzynarodowej w XVII w. (Wybrane zagadnienia dyskusyjne), w: Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Lublinie 17-21 września 1968 r., t. 1: Referaty. Sekcje 1-6, Warszawa 1968, s. 231) uznawał wojnę smoleńską za drugi front wojny trzydziestoletniej. Podobna ocena u D. Kupisza, op. cit., s. 6, który pisał: „W świetle najnowszych badań nie ulega wątpliwości, wojna smoleńska była odległym frontem wojny trzy­dziestoletniej, mającym absorbować Rzeczpospolitą w okresie ofensywy szwedzkiej w Rzeszy”.

38 Andrzej Korytko

zw aśn io n y m i s tro n a m i. K iedy u p o ra ł się z a rm ią M ich a ła S z e in a i zakończył w ojnę sm o le ń sk ą (1 632-1634) k o rzy stn y m pokojem , w rócił do głów nego celu po litycznego - o d zy sk an ia szw edzkiej korony. W ydaw ało się, że w szy stk ie okoliczności sp rzy ja ły rea lizac ji tego celu: śm ie rć G u s ta w a II A dolfa i m ało- le tn io ść K rystyny , słabość lig i h e illb ro ń sk ie j i k lę sk a Szw edów pod N ord lin - g en (5 -6 IX 1634) o raz zgoda se jm u n a e w e n tu a ln ą w ojnę ze Szw ecją65. Co w ięcej, W ład y sław IV - dążący do zbrojnego ro z w ią z a n ia ze S zw ecją - z jed­n a ł sobie K a ro la I S tu a r ta p ro jek tem m a r ia ż u z E lż b ie tą W itte lsb ach , có rką F ry d e ry k a V66.

J e d n a k k ró lew sk ie p la n y pokrzyżow ały w y d a rz e n ia w E u ro p ie , k tó re zasadn iczo zm ien iły u k ła d s ił w trw a jące j w ojnie. N a jp ie rw t r a k t a t szw edz- k o -fran cu sk i z a w a rty w C om piègne (28 IV 1635), a n a s tę p n ie w ypow iedzenie p rzez F ra n c ję w ojny H iszp an ii, k a z a ły u w zg lęd n iać kró low i f ra n c u sk ie d z ia ­ła n ia . P óźn ie jszy pokój p ra sk i (30 V 1635) p o d p isan y p rzez S ak so n ię i C e sa r­stw o, a po k ilk u m ies iącach p rzez B ra n d e n b u rg ię o s ta teczn ie pogrzebały n ad z ie je W ład y sław a IV n a w y stąp ien ie w ro li m e d ia to ra w w ojnie trz y d z ie ­s to le tn ie j. C zary goryczy d la sam ego w ładcy dopełn ił w ynegocjow any, p rzy a sy śc ie a n g ie lsk ie j, f ra n c u sk ie j, h o le n d e rsk ie j i b ra n d e n b u rs k ie j , rozejm w S z tu m sk ie j W si (12 IX 1635), k tó ry p a ra d o k sa ln ie kończył n a jlep szy ok res rząd ó w drug iego Wazy.

R easu m u jąc , p rz y ję ta cezu ra , n a k tó re j zakończono n in ie jsze ro zw ażan ia , m oże n ie j e s t n a jb a rd z ie j p recyzy jna , a le p rzy n a jm n ie j d la Szw ecji i R zeczy­pospo lite j s tan o w i zakończen ie pew nego e ta p u d z ia ła ń n a a re n ie m ię d z y n a ­rodow ej. T ru izm em je s t s tw ie rd zen ie , że m im o różn y ch sieci po litycznych i m ilita rn y c h p ow iązań , bezpo śred n io w w ojnę trz y d z ie s to le tn ią z aan g ażo w a­ła się po s tro n ie p ro te s ta n tó w Szw ecja. W ynikało to z ek sp an sy w n e j po lityk i G u s ta w a II A dolfa, rea lizu jąceg o k o n sek w en tn ie po litykę budow y p o d staw now oczesnego p a ń s tw a , o p arteg o n a siln ie zm odern izow anej a rm ii. T ym cza­sem R zeczpospo lita zach o w ała n e u tr a ln ą p rzychy lność o typow ej d la p ie rw ­szego - i j a k się okaże rów nież d rug iego - W azy p ro h a b sb u rsk ie j o rien tac ji, z jed y n y m w y ją tk iem p ro je k tu m a r ia ż u z p a la ty n ó w n ą 67. J e ś l i p ań stw o po l­

65 Poparcie wojny ze Szwedami, w: Volumina legum, wyd. J. Ohryzko, t. 3, Petersburg 1859, s. 402-403.

66 Polsko-angielskie relacje wiosną 1635 r. były więcej niż poprawne, a nawet dobre. Zauważali to bezstronni obserwatorzy z zagranicy. Zob. Relacja V. Gussoni, b.m. 13 IV 1635, w: Calendar of State Papers and Manuscripts, relating to English affairs, existing in the archi­ves and collections of Venice and in other libraries of Northern Italy, ed by A. B. Hinds, vol. 23: 1632-1636, London 1921, s. 368, nr 460. Projekt mariażu Władysława IV z palatynówną posiada już swoją literaturę. Ostatnio pisał o nim A. Korytko, Echa znad Wisły. Dyplomaci weneccy o mariażu Władysława IV z Elżbietą Wittelsbach, w: Ad fontes. Studia ofiarowane Księdzu Profesorowi Alojzemu Szorcowi w siedemdziesięciolecie urodzin, pod red. Z. Jaroszewicz-Piere- sławcew i I. Makarczyk, Olsztyn 2006, s. 177-182. W przypisie 1 cytowanego artykułu znajduje się wykaz publikacji związanych z projektowanym małżeństwem.

67 Według W. Czaplińskiego (Władysław IV wobec wojny 30-letniej (1637-1645), Kraków 1937, s. 3) Władysław IV już w okresie negocjowania rozejmu polsko-szwedzkiego w 1635 r. podjął decyzję w sprawie zbliżenia z Cesarstwem.

Rzeczpospolita i państwa Europy Wschodniej wobec wojny trzydziestoletniej... 39

sko -litew sk ie próbow ało angażow ać się, to ty lko w m om encie zbieżności po li­tycznych in teresów , o rg an izu jąc p rzed e w szy stk im pom oc m ilita rn ą , choć n ie zaw sze w zgodzie ze s tan o w isk iem sp o łeczeń stw a szlacheckiego . N ajd a le j od w ojny trzy d z ie s to le tn ie j trz y m a ła się M oskw a, liż ąca jeszcze ra n y po okresie w ielk iej sm u ty i p o k ą sa n a w cześn iej p rzez Szw ecję i R zeczpospolitą . Je d y n ie a ta k n a p ań s tw o p o lsko -litew sk ie w 1632 r. spow odow ał, że część h is to r io g ra ­fii, ja k się w ydaje , nieco p rz e sa d n ie p o d k re ś la ro lę m osk iew sk iego p a ń s tw a w czasie w ojny trzy d z ies to le tn ie j.

SUM M ARY

The article discusses the Thirty Years’ War from its outbreak until the end of the Swedish period in 1635. It attem pts to present Poland’s, Sweden’s and Russia’s attitudes towards the biggest arm ed conflict in 17th century Europe. It also analyzes the w ar in P russia (1626-1629) with the aim of establishing w hether it constituted the second front of the Thirty Years’ War. The author is aware th a t this discussion is still far from reaching conclusions.