New Zassan Dugaar 3

1

ÝÐÕ Ç¯É, ÑÝÒÃÝËÃÝÝ: ¯ÇÝË ÁÎÄÎË, ÝÐÃÝÖ¯¯ËÝË

¨ñ ñóðòàõóóíä ñóóðèëñàí õóóëü 7Àêàäåìè÷, ØÓÀ-ûí ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõ ç¿éí õ¿ðýýëýíãèéí çºâëºõ Ñ.Íàðàíãýðýë

Ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî õîîðîíäûí ÿëãàà: ºì÷ëºõ ýðõèéí ¿çýë áàðèìòëàë 14Õóóëü ç¿éí óõààíû äîêòîð (LL.D.) Æ.Îþóíòóíãàëàã

Ýðõ ç¿éí ø¿¿ìæ ñóäëàë 19ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí Ïðàêòèê ñóðãàëòûí òýíõèìèéí áàãø, Çàõèðãààíû õýðãèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷ Ö.Öîãò“Îþóíû-Èííîâàöè” Ýðõ ç¿é ñóäëàà÷äûí òºâèéí òýðã¿¿í Ï.Áàòòóëãà

¯íäñýí õóóëüò ¸ñíû òºëºâøèë áà ¯íäñýí õóóëèéí “öàãààí òîëãîé” 25ÕÑÈÑ-èéí Òºð çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí ýðõëýã÷, äîêòîð (Ph.D) Á.Íàðìàíäàõ

Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûã õàìãààëàõàä ø¿¿õèéí ¿¿ðýã îðîëöîî ÷óõàë áîëîõ íü 29

Ä¿¿ðãèéí Èðãýíèé õýðãèéí àíõàí øàòíû 1 ä¿ãýýð ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷, ìàãèñòð (LL.M) Ã.Äàâààäîðæ

ÕÓÓËÜ ÒªÐªÕÈÉÍ ªÌÍª /ÎÍÖËÎÕ ªÃ¯¯ËÝË, ßÐÈËÖËÀÃÀ/

Çàõèðãààíû øèíýòãýë, õºãæëèéí õàíäëàãà 33ÕÇß-íû Òºðèéí çàõèðãààíû óäèðäëàãûí ãàçðûí äàðãà, äîêòîð (Dr.jur) Ä.Ñ¿íæèä

Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëèéã øèíý÷ëýí íàéðóóëàõ øààðäëàãà 39

Õóóëü ç¿éí ñàéäûí çºâëºõ, ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí àõëàõ áàãø Ä.Ýíõçóë

Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä çààñàí ãîìäëîîð àâ÷ õýëýëöýõ õýðãèéí òóõàé 45

ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí àõëàõ áàãø Ä.Õóÿã

ÕÓÓËÈÉÍ ÕÝÐÝÃÆÈËÒ, ¯Ð ÍªËªª, ÀÑÓÓÄÀË

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààí äàõü ø¿¿ã÷èéí îðîëöîî, àíõààðàõ àñóóäàë 52

Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí äýä çàõèðàë, äîêòîð (LL.D) Á.ÀìàðñàíààÕóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí áîäëîãûí ñóäëàà÷ Ã.Öàãààíáàÿð

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ

Õóóëü ç¿éí ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãàà, ïðàêòèêèéí óëèðàë òóòìûí ñýòã¿¿ë

2014 îí, Öóâðàë 3 (49)

2

Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààí äàõü õîõèðîã÷èéí îðîëöîîíû àñóóäàëä 58

Ýð¿¿ãèéí õýðãèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû 2 äóãààð ø¿¿õèéí Åðºíõèé ø¿¿ã÷ Í.Áîëîðìàà

Çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêòûí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãóóëàõ íýõýìæëýë 64

ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí àæèëòàí Ý.Ìºíõäàâàà

ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÎÉÌ

Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã áàãàñãàõ, õÿíàõòàé õîëáîîòîé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò 69

ÕÇ¯Õ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóäàëãààíû òºâ

ÃÀÄÀÀÄ ÎÐÍÛ ÒÓÐØËÀÃÀ

Õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëò, òýâ÷èøã¿é õýëáýðèéí õºäºëìºð 87ýðõëýëòèéã áóóðóóëàõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí ìàãèñòðàíò Ã.Ñóâäàà

ÃÀÄÀÀÄ ÕÝË ÄÝÝÐÕ Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ÁÓËÀÍ

Ïðèîðèòåòû ðàçâèòèÿ þðèäè÷åñêîãî îáðàçîâàíèÿ â âîåííûõ âóçàõ 94Ïîäïîëêîâíèê þñòèöèè Ãèðñêàÿ Ìàðèíà Âàëåðüåâíà, êàíäèäàò íàóê, äîöåíò, äîêòîðàíò êàôåäðû ïåäàãîãèêè Âîåííîãî óíèâåðñèòåòà ÌÎ ÐÔ, ã. Ìîñêâà

3

LEGAL THOUGHTS: REFLECTION

Law Based on Morality 7(S.Narangerel Sc.D, Academician, and Counsel of the Institute for Philosophy, Sociology and Law under Mongolian Academy of Science)

Differences Between Legal Systems: A Concept of Ownership Right 14(J. Oyuntungalag, LL.D)

Critical Legal Study 19(Ts. Tsogt, Lecturer of Practical Training Department, National University of Mongolia School of Law, Judge of Adminstrative Appellate Court; P. Battulga, Chairman of “Innovation of Mind” NGO)

Development of the Constitutionalism and the “alphabet”of the Constitution 25(B. Narmandakh, Ph.D, Head of the State and Administrative Law Department, Law Enforcement University)

Emphasizing the Role of the Court in Environmental Protection 29(G. Davaadorj, LL.M, Judge of the First District Court of First Instances for Civil Cases)

BEFORE CREATING A LAW(UNDERLINING ARTICLE, INTERVIEW)

Administrative Reform and Development Tendency 33 (D. Sunjid, Dr. Jur, Director of State Administration and Management Department,Ministry of Justice

Needs for Revising the Law on Court Enforcement 39(D.Enkhzul LL.M, Senior Lecturer, National University of Mongolia, School of Law, Advisor to the Minister of Justice)

The Case Initiated by the Complaint in the Civil Procedure Law 45(D. Khuyag, Senior Lecturer, National University of Mongolia, School of Law)

IMPLEMENTATION OF LAW, EFFICIENCY, PROBLEMS

Participation of Judge in the Mediation Process: Issues to Consider 52(B.Amarsanaa, LL.D, Vice Director of the National Legal Institute;G.Tsagaanbayar, Policy researcher of the National Legal Institute)

Issues of victim’s participation in the Criminal Proceedings 58(N.Bolormaa,Chief Judge of the Second Appellate Court for Criminal Cases)

Claims for Damages Due to Illegal Administrative Act 64(E. Munhdavaa, Officer, National University of Mongolia, School of Law)

4

RESEARCH OVERVIEW

Legal Regulation for Reducing and Restricting Usages of Alcoholic 69Beverages

Summary of Research Paper of the National Legal Institute (Legal Research Center of the National Legal Institute)

INTERNATIONAL PRACTICE

Legal Regulation for Reducing Child Labour and Intolerable Form of Labour 87(G. Suvdaa, LL.M candidate, National University of Mongolia School of Law)

ARTICLES AND ESSAYS IN FOREIGN LANGUAGE

Development Tendency of Legal Education in Military Institutes in Russia 94(Girskay Marina Valerievna, Candidate of Doctor of Legal Sciences, Military Institute of the Ministry of Devence of the Russian Federation)

5

Óëñûí á¿ðòãýëèéí äóãààð:279ISSN:2226-9185Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãýýñ ýðõëýí ãàðãàâ. Æèëä 5 äóãààð ãàðíà.

Õàÿã: Óëààíáààòàð - 46, ×èíãýëòýé ä¿¿ðýã, ×èíãèñ õààíû òàëáàé-7Óòàñ: +(976)-11-315735 Ôàêñ: 315735Âýá õóóäàñ: www.legalinstitute.mnÖàõèì õàÿã: [email protected]

ÑÝÒÃ¯¯ËÈÉÍ ÇªÂËªË

Æ.Àìàðñàíàà ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí äàðãà, àêàäåìè÷

Á.Àìàðñàíàà Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí äýä çàõèðàë, äîêòîð

À.Áàêåé ÓÈÕ-ûí Òºðèéí áàéãóóëàëòûí áàéíãûí õîðîîíû äàðãà

Á.Áàÿðñàéõàí Õóóëü ç¿éí äîêòîð

Ä.Áàÿðñàéõàí Õóóëü ç¿éí äîêòîð

Æ.Áàÿðöýöýã ÕÇß-íû Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà

Æ.Áÿìáàäîðæ Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññûí äàðãà

Ä.Ãàíáàò ÓÈÕ-ûí Õóóëü ç¿éí áîäëîãûí áàéíãûí õîðîîíû äàðãà

Á.Ã¿íáèëýã Õóóëü ç¿éí äîêòîð

Ä.Äîðëèãæàâ Õóóëü ç¿éí ñàéä

Ö.Çîðèã Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí Åðºíõèé ø¿¿ã÷

Â.Îþóìàà Õóóëü ç¿éí äîêòîð

×.ªíºðáàÿð Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí Õóóëèéí áîäëîãûí çºâëºõ, äîêòîð

Õ.Òýì¿¿æèí Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í

Á.Òýì¿¿ëýí ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí çàõèðàë, äîêòîð

Ï.Öàãààí Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí Òàìãûí ãàçðûí äàðãà

Ð.×èíãèñ ÖÅÃ-ûí äàðãà

×.Ýíõáààòàð Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð

À.Ýðäýíýöîãò Õóóëü ç¿éí äîêòîð

Åðºíõèé ýðõëýã÷Õ.Íîìèíãýðýë

Ýðõëýã÷È.Èäýø

Õàðèóöëàãàòàé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàÄ.Íÿìáàÿð

Õýâëýëèéí ýõèéãÁ.Öýðýíëõàì

http://www.legalinstitute.mn

6

EDITORIAL BOARD

J.Amarsanaa Chairman, Constitutional Court of Mongolia, and Academician

B.Amarsanaa Vice Director of the National Legal Institute, (LL.D)

A.Bakei Chairman, Standing Committee on State Structure of State

Great Hural of Mongolia

B.Bayarsaikhan Ph.D

D.Bayarsaikhan Ph.D

J.Bayartsetseg State Secretary, Ministry of Justice of Mongolia

J.Byambadorj Chief Commissioner, National Human Rights Commission of Mongolia

D.Ganbat Chairman, the Standing Committee on Legal Policy of State

Great Hural of Mongolia

B.Gunbileg Ph.D

D.Dorligjav Minister of Justice

Ts.Zorig Chief Justice, Supreme Court of Mongolia

V.Oyumaa Ph.D

Ch.Unurbayar Legal Advisor to the President of Mongolia, Ph.D

Kh.Temuujin Member of the State Great Hural of Mongolia

B.Temuulen Dean, School of Law, National University of Mongolia

P.Tsagaan Head, the Office of the President

R.Chinggis Chief, General Police Department of Mongolia

Ch.Enkhbaatar Sc.D

A.Erdenetsogt Ph.D

Editor-in-ChiefKh.Nomingerel

Executive Editor-in-ChiefI.Idesh

Acting Assistant EditorD. NyambayarDesigned by

B.Tserenlkham

State Registration Number:279ISSN: 2226-9185Published by the National Legal Institute. Five issues in a Year.

Address: Ulaanbaatar-46, Chingeltei District, Chinggis khaan Square -7Phone:+(976)-11-315735 Fax: 315735Website: www.legalinstitute.mnE-mail: [email protected]

http://www.legalinstitute.mn

Ýðõ ç¿é ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë

7

Îðøëûí îðîíä Èõ ýçýí ×èíãèñ õààí:

“Òýíãýðèéí èâýýëýýð áîëñîíÌºðèéã ìèíü á¿¿ ìºøãºãò¿í.Áóñ ñýòãýëòíèé ¿ãýíä îðæ,Ìºõºñä¿¿ëýí ñýòãýâýýñÌºí çàðëèã çàñàã ìºõºñäºíº ø¿¿,

òà íàð”1 õýìýýí õè÷ýýíã¿éëýí çàõèñàí áàéäàã áèëýý. ¯¿ãýýðýý ×èíãèñ õààí ìîíãîë÷óóä òà íàð ººðñäèéíõºº õàð òîëãîéãîîð íàðèéí òóíãààí áîäîæ, óëñ îðîí, àðä ò¿ìíèéõýý ºâºðìºö îíöëîãûã õàðãàëçàí ¿çýõã¿éãýýð áóñäûã õóóëáàðëàí äóóðèàõ ñýòãýëãýýíä àâòàãäâàë òºðò ¸ñ, õóóëü öààç ÷èíü ñóëàðíà ø¿¿ ãýñýí ÷óõàë ñàíààã èëýðõèéëæýý. Ïåðñèéí ò¿¿õ÷ Ðàøèä-àä-Äèí2 îäîîãîîñ 800 æèëèéí ºìíº “...×èíãèñ õààíû ¸ñ ñóðòàõóóí, Çàñàã õóóëèéã ººð÷ëºëã¿éãýýð ñàõèâàë òýäíèé ã¿ðýíä ìºíõ Òýíãýðýýñ àâðàë áóóæ, òýä õýçýý ÿìàãò áàÿð áàÿñãàëàíòàé, àç æàðãàëòàé áàéõ áîëíî”3 ãýæ áè÷èõäýý 1 Мэргэн гэгээн Лувсандамбийжалцан Алтан товч – Монгол т¿¿хэн эх сурвалжийн цуврал.., 12 дугаар боть., УБ., 2006, 165 дахь тал.2 Персийн т¿¿хч Рашид-ад-Диний туурвисан “Сударын чуулган” нь дундад зууны ¿еийн Ази, Европын аль ч улс т¿мэнд байхг¿й т¿¿хийн хосг¿й нэвтэрхий тольд тооцогддог.3 Рашид-ад-Дин Сударын чуулган...., I боть..., орос

¨Ñ ÑÓÐÒÀÕÓÓÍÄ ÑÓÓÐÈËÑÀÍ ÕÓÓËÜ

Àêàäåìè÷, ØÓÀ-ûí ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõ ç¿éí õ¿ðýýëýíãèéí çºâëºõ

Ñ.Íàðàíãýðýë

ýõëýýä ¸ñ ñóðòàõóóí, äàðàà íü Çàñàã õóóëü ãýñýí áàéíà. Ïåðñèéí ýíý èõ ýðäýìòýí ÷óõàì õóóëèéí ºìíº ÿàãààä ¸ñ ñóðòàõóóíûã îðóóëñàí þì áîë ãýñýí ç¿é ¸ñíû àñóóäàë ¿¿ñíý. Òèéì ó÷ðààñ ýõëýýä ¸ñ ñóðòàõóóí ãýæ ÷óõàì þó þì áý? ãýäãèéã àâ÷ ¿çýõ çàéëøã¿é øààðäëàãà ¿¿äýí ãàð÷ áàéíà.

¨ñ ñóðòàõóóí ¨ñ ñóðòàõóóí áîë õ¿íèéã àðààòàí àäãóóñíààñ çààãëàí ÿëãàäàã ò¿¿íèé óóðàã òàðõèíä îðøäîã ìèêðî ýñèéí ¿¿ñìýë áóñ òºðìºë ºãºãäºë þì4. Àëèâàà õ¿íèé äóíäæààð íýã àðàâíû òàâàí êã æèíòýé óóðàã òàðõèíä 14-15 òýðáóì áè÷èë ýñ áàéäãèéã ñóäëàà÷èä òîãòîîæýý. Ýäãýýðèéí íýã õýñýã íü ñàéíûã ýðìýëçýõ õ¿íèé õ¿ñýë òýì¿¿ëëèéí áè÷èë ýñ áàéäàã. Àëäàðò ñýòãýã÷, ã¿í óõààí÷ Êàíò ¸ñ ñóðòàõóóíûã õ¿íèé ñýòãýõ¿é äîòðîîñ ýðýëõèéëæ, òýíä áàéäàã õýìýýí íîòëîîä õ¿í ñàéí áàéõûã õ¿ñýõ òóë ñàéí áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çæýý. Ãåðìàíû ã¿í óõààí÷ Ïðåõò “Õ¿íèé ìîðàëûí (¸ñ ñóðòàõóóíû) ÷àäâàð òºðºëõèéí ãýõäýý õýð èõ âý ãýäãèéã õýëýõýä õ¿íäðýëòýé. Áèäíèé ïðèìàòààñ ãàðàëòàé òàðõè áóñäûí ñýòãýëèéã îéëãîõ áîëîìæ îëãîñîí áà ìºí “ñàéí ¿éë” õèéñíèéõýý òºëºº íåéðî õèìèéí óðàìøóóëàë àâàõàà ÷ ìýääýã. Èéìä ýòèêòýé (¸ñ ç¿éòýé) çàí òºðõ áîë ìàø íàðèéí òºâºãòýé àëüðóèçì áºãººä ñýòãýë áîëîí ýðãýö¿¿ëýí áîäîõîîñ á¿òíý... Ìîðàëàà (¸ñ ñóðòàõóóíàà) ÿìàð ò¿âøèíä õýðýãëýõ íü õ¿í ººðèéãºº õ¿íäëýõ õ¿íäëýë áîëîí õ¿ì¿¿æëýýñ õàìààðäàã”5 õýìýýí áè÷ñýí. Ýäãýýðýýñ ¿çýõýä ¸ñ ñóðòàõóóí áîë õ¿íèé ñýòãýë ç¿ðõíèé ñàéí õýìýýí áîäîæ ÿâäàã øèíæèéí öîãö ìºí.

хэлнээс монгол хэлнээ хºрв¿¿лсэн Ц.С¿рэнхорлоо.., УБ., 2002, 404 дэх тал.4 С.Нарангэрэл Чингис хааны ёс суртахуун-эрх з¿йн шастир.., Улаанбаатар., 2014, 22-23 дахь талыг ¿знэ ¿¿.5 Ричард Давид Би хэн бэ? Тийм гэвэл хэдэн Би вэ?.., Монсудар., 2013, 170-171 дэх тал.

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2014 ¹3 (49)

8

ªºðººð õýëáýë, àëèâàà õ¿íèé çàí ñóðòàõóóíû ýðõýì íàíäèí çàí ÷àíàðûí öîãö ãýæ ¿çýæ áîëíî. Èéì ýðõýì íàíäèí çàí ÷àíàð áîë øóäàðãà ñ, è÷èõ áà ýìýýõ ñýòãýë, ýð çîðèã, ¿¿ðýã áà õàðèóöëàãà, æóäàã, íèíæèí ºðºâ÷ ñýòãýë, ¿íýí, èòãýë, íýð òºð, íàéðñàã ýåëäýã çàí... çýðýã þì. ×èíãèñ õààíû áàãø õóòàãò àðø ×àí÷óíü áîìáî “¨ñûã (¸ñ ñóðòàõóóíûã) ÷èí ñýòãýëýýð ¿íýíõ¿¿ áÿñàëãàõóéä õàä ÷óëóóã òóóëàí ºíäºð óóëíàà àâèðàõ ìýò áîëîõ àãààä äýýøëýõ òóòàì áýðõ áîëîõ òóë õýðýâ àëõàìûí òºäèéä àëäâààñ óðüäûí á¿õ ç¿òãýë òàëààð áîëîõ áèé. Èéìèéí òóë ¸ñûã (¸ñ ñóðòàõóóíûã) òóéëûí ÷àíäààð ñàõèæ ÷àäàõ íü ¿íýõýýð áýðõ àãààä åðòºíöèéí ýãýë õ¿ì¿¿ñ òèéí ÿâæ ¿ë ÷àäàõ íü äààí÷ èõ àæãóó. ¨ñíîîñ ”(¸ñ ñóðòàõóóíààñ) òýðñëýí òà÷ààãñàä, øóíàãñàä áîëáîîñ óóëíààñ ºíõðºõ ÷óëóó ëóãàà àäèë õîðîìõîí çóóðò ¿ëäýõ ìºðã¿é òàëèéìóé”6õýìýýí ñóðãàæýý. ×èíãèñ õààíû ¿åä ò¿ãýí äýëãýðñýí “Ýðäýíèéí ýðõè Ñóáàøèä”-ä “Ìóó þì åðòºíöºä îëîí áèé áîëîâ÷ Ìóó õ¿íòýé àäèë àþóëò þì åð ¿ã¿é”7õýìýýí áè÷ñýí áàéäàã. Òýãâýë õóóëü ãýæ þó âý?

Õóóëü Õóóëü áîë óãòàà àëáàäëàãûí äýã æóðìààñ ººð þó ÷ áèø. Õóóëèàð òîãòîîñîí ¿¿ðãèéã çºð÷ñºí çàí ¿éëèéí ¿ð äàãàâàð áîëîõ òîäîðõîé ¿éëäëèéã çààæ, ò¿¿íä õ¿ëýýëãýõ ñàíêöûã òîãòîîíî.8 Àóãàà èõ ñýòãýã÷ Àðèñòîòåëü (ìýº 384-322) îäîîãîîñ 2500 æèëèéí ºìíº “Õóóëü ñàéí ¿éëèéã ë òîãòîîäîã”9 ãýæ áè÷æýý. Àðèñòîòåëèéí ýë ñàíàà õóóëü íü ¸ñ ñóðòàõóóíòàé ñàëøã¿é õîëáîîòîé áîëîõûã èëýðõèéëæ áàéíà. Ýíý ÷óõàë ñàíàà Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëü áîëîí áóñàä õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàëàà îëñîí. Òóõàéëáàë, ¯íäñýí õóóëèéí 1 ä¿ãýýð ç¿éëèéí õî¸ð äàõü õýñýãò “øóäàðãà ¸ñ... íü òºðèéí áàéãóóëëàãûí

6 Ли Жичан Чанчунь бомбын ºрнº этгээдэд зорчсон тэмдэглэл..., орчуулж тайлбарласан Я.Ганбаатар, Ц.Ганбаатар.., УБ., 2010, 98-99 дэх тал.7 Сажа Бандид Гунгаажалцан Эрдэнийн сан Субашид..., Монсудар.., УБ., 2009, 52 дахь тал.8 Ханс Кельзин Хэм хэмжээний тухай ерºнхий онол..., герман хэлнээс орчуулсан М.Хатанбаатар.., УБ., 2013, 37 дахь талыг ¿знэ ¿¿.9 Аристотель Никомахын ёс з¿й..., орос хэлнээс орчуулсан Б.Даш-Ёндон.., УБ., 2007, 319 дэх тал.

¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí çàð÷èì ìºí” ãýæ çààæýý. Ýð¿¿ãèéí õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõäýý Ìîíãîë óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñàí÷ëàí øóäàðãà ¸ñ, ýíýðýíã¿é ¸ñ, ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà ãàðöààã¿é áàéõ çàð÷ìûã10 äàãàæ ìºðäºõ ¸ñòîé. Õýðãèéí áàéäëûã òàë á¿ðýýñ íü á¿ðýí áîäèòîéãîîð òîãòîîíî11 ãýæ Ýð¿¿ãèéí Áàéöààí Øèéòãýõ Õóóëüä çààæýý. Ýäãýýðýýñ ¿çýõýä õóóëèàð øóäàðãà ¸ñ, ýíýðýíã¿é ¸ñ, ¿íýí çýðýã ¸ñ ñóðòàõóóíû ¿íýò ç¿éëñèéã òîãòîîäîã. Àãóó Àðèñòîòåëü îäîîãîîñ 2500 æèëèéí ºìíº “Õóóëü òîãòîîã÷èä áîëáîîñ äàäàë çóðøëûíõàà ä¿íä ñàéí òàë ðóó íýãýíò õýëáèéí îä÷èõñîí õ¿ì¿¿ñ äàãàíà õýìýýí îéëãîñíû ¿íäñýí äýýð ¿ëýìæ ñàéíû íýðèéí ºìíººñ òýäíèéã ñàéí ¿éë ð¿¿ óðèàëàí øàõàõ õýðýãòýé, õàðèí äóóëãàâàðã¿é áºãººä íóðóó ìóóòàé õ¿ì¿¿ñèéã çàëõààæ, öýýðë¿¿ëæ áàéâàë çîõèíî”12 õýìýýí áè÷ñýí áàéíà. Òýðáýýð ¸ñ ñóðòàõóóíûã ãàæóóäóóëáàë õóóëèéí öýýðëýë (àëáàäëàãà) òîãòîîõ ¸ñòîé õýìýýñýí ñàíààã òóí îéëãîìæòîé èëýðõèéëæýý. ¯¿íòýé “Îþóí ò¿ëõ¿¿ð” øàñòèðò “Ãýìòíèéã ãýñãýýâýë ò¿ìýí àìüòíûã æàðãóóëæ ÷àäàõ áîëíî”13 ãýæ áè÷ñýí íü óòãà íýã áàéíà.

¨ñ ñóðòàõóóí áà õóóëèéí óÿëäàà Ýíý àñóóäëûã äàðààõ áàéäëààð òîâ÷ àâ÷ ¿çüå. Ýíý õî¸ð óõàãäàõóóí ¿¿ñëèéíõýý öàã õóãàöààíû õóâüä õ¿í áóþó õ¿í òºðºëõòºí ¿¿ñýõýä ¸ñ ñóðòàõóóí àëü õýäèéí áóé áîë÷èõñîí áàéñàí. Õ¿ì¿¿ñ ¸ñ ñóðòàõóóíûõàà õýì õýìæýýã íîöòîé çºð÷ººä áàéõààð ò¿¿íèéã òîãòîîí áàðèõûí òóëä îâîã àéìãèéí óäèðäàã÷äûí íýð õ¿íä, çàðëèã àéëäâàð, øàøèí çýðãèéã àøèãëàñàí áîëîâ÷ õ¿ññýí ¿ð ä¿íä õ¿ðýýã¿é. Òýãýõýýð òºðèéã áóé áîëãîæ, áîëîõ áà áîëîõã¿éí çààã ÿëãààã òîãòîîæ, õýðýâ òýð õîðèãèéã çºð÷âºë òºðèéí àëáàäëàãûí àðãà õýìæýý õýðýãëýõýýð áîëñîí. Ýíý íºõöºëä õóóëü áà òºð ¿¿ñæýý. ¯¿íýýñ

10 Монгол улсын хууль...., эмхтгэл..., дºрºвд¿гээр боть.., УБ., 2008, 868 дахь талыг ¿знэ ¿¿.11 Мºн тэнд, 168 дахь талыг ¿знэ ¿¿.12 Аристотель, дурдсан б¿тээл, 319 дэх тал.13 Ш.Чоймаа Монгол ёс заншил, уламжлалт ухаанаа заан сургагч нарт тус дэм.., УБ., 2012, 289 дэх тал.


9

¿çýõýä ¸ñ ñóðòàõóóí àíõäàã÷, õóóëü ò¿¿íýýñ ¿¿ñìýë þì.

¨ñ ñóðòàõóóí áà õóóëèéí àëü àëü íü ÷óõàìäàà õýì õýìæýý ìºí. Õýì õýìæýý íü ëàòèí õýëíèé “norma” ãýñýí ¿ãíýýñ ãàðàëòàé àæýý. ÕÕ çóóíû òýðã¿¿ëýõ õóóëü÷ Õàíñ Êåëüçèí “ãåðìàí õýëýíä øèëæèæ èðýõäýý á¿õèé ë òîõèîëäîëä áèø ÷ ãýñýí ýí òýðã¿¿íä çàðëèã, ä¿ðýì, æóðàì, òóøààë ãýñýí óòãàòàé áàéäàã áèëýý”14 ãýæ áè÷ñýí áàéäàã. Ìîíãîë õýëýíä áîëîõëîîð òîãòîîñîí äýã ¸ñ ãýñýí óòãàòàé.15 Çîõèîã÷ íèéòýýðýý çààâàë áèåë¿¿ëýõ çàí ¿éëèéí æóðàì õýìýýí ¿çäýã.16 Æèøýýëáýë, “áóñäûí ýä õºðºíãèéã õóëãàéëáàë”, “àëáàí òóøààëòàí õàõóóëü àâáàë” ãýñýí íü õýì õýìæýý ìºí. Ýäãýýð íü ¸ñ ñóðòàõóóíû ÷, ýðõ ç¿éí ÷ õýì õýìæýý áèëýý.

¨ñ ñóðòàõóóí áà õóóëèéí àëü àëü íü ñàíêöûã àãóóëíà. ¨ñ ñóðòàõóóíû ñàíêö íü ¸ñ ñóðòàõóóíû õýì õýìæýýã çºð÷âºë õ¿ì¿¿ñèéí ç¿ãýýñ ø¿¿ìæëýõ, ýãä¿¿öýõ, äóðã¿éöýõ, áóðóóøààõ, õýëõýý õîëáîîãîî òàñëàõ, çàé áàðèõ çýðãýýð èëýðíý. Õàìãèéí ãîë íü ýíý ñàíêö õ¿íèé ñýòãýë ç¿ðõýíä øóóä íºëººëíº. Òýãâýë ýðõ ç¿éí ñàíêö íü õóóëü ç¿éí àëáàäëàãûí àðãà õýìæýýíýýñ á¿ðäýíý.17 Öààçààð àâàõ, õîðèõ, òîðãîõ, ýðõ õàñàõ, àëáàäàí õºäºëìºðë¿¿ëýõ çýðãýýð òºðººñ òîãòîîñîí àëáàäëàãûí àðãà õýìæýý þì.

¨ñ ñóðòàõóóí áà õóóëèéí ÿëãàà ¨ñ ñóðòàõóóíû õàðèóöëàãàä õººí õýëýëöýõ õóãàöàà áàéäàãã¿é áîë õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãûí õóâüä õàðèóöëàãàä òàòàõ õóãàöàà, øèéòãýëèéí õóãàöàà, øèéòãýëòýéä òîîöîãäîõ õººí õýëýëöýõ õóãàöàà ãýæ áèé. ªíãºö õàðàõàä õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãà õ¿íä þì øèã ñàíàãäàæ áîëîõ áîëîâ÷ õýðýã äýýðýý ¸ñ ñóðòàõóóíû õàðèóöëàãà õàìãèéí õ¿íä íü þì. Íàñàí òóðøèä íü òºäèéã¿é õýäýí ¿åä íü àðèëøã¿é “õàð òîëáî” òàâüäàã. Çàðèì ¿åä õàéð õ¿íäëýë õ¿ëýýñýí ¿ð

14 Ханс Кельзин, дурдсан б¿тээл, 17 дахь тал.15 Монгол хэлний дэлгэрэнг¿й тайлбар толь...., (таван боть)..., анхдугаар хэвлэл.., Х-Я., УБ, 2818 дэхь талыг ¿знэ ¿¿.16 С.Нарангэрэл Эрх з¿йн эх толь бичиг..., гурав дахь хэвлэл.., УБ., 2011, 669 дэх талыг ¿знэ ¿¿.17 Мºн тэнд, 665 дахь талыг ¿знэ ¿¿.

óäàì íü ñýâòñýí íýð òºðèéã íü ñýðãýýæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðýõ òîõèîëäîë öººíã¿é.

Õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãààñ õàõóóëü ºãºõ, àëáàí òóøààëûí áàéäëàà õîðòîé óðâóóëàí àøèãëàõ, òàíèë òàë õàðàõ, íîòëîõ áàðèìòûã õóóðìàãëàõ, áàëëàõ, õóóëü çàâõðóóëàõ çýðãýýð ìóëòàðñàí áàéæ áîëîõ áîëîâ÷ ¸ñ ñóðòàõóóíû ãýñãýýëýýñ õýí áóãàé ÷ çàéëñõèéæ ÷àääàãã¿é. Ýíý õîðâîîä ººð èéì õàòóó öýýðëýë ãýæ áàéõã¿é.

Õóóëèéí òóõàé ×èíãèñ õààíû ãýðýýñ. Ãåðìàíû ýðäýìòýí Óäî Á.Áàðêìàíí “×èíãèñ õààí ñóäëàë, Ìîíãîëûí èõ ýçýíò ã¿ðíèé ò¿¿õèéí ñóäàëãàà Áàðóóíä õîë óðàãøèëæýý. Ýäãýýð ñóäàëãààíû ä¿íä Áàðóóíû åðòºíöºä ×èíãèñ õààíû òàëààð îëæ àâñàí áèäíèé îéëãîëò òºñººëºë á¿ðìºñºí ººð÷ëºãäñºí þì. Áèä ×èíãèñ õààíûã “õàðãèñ õýðöãèé”, “ÿðãà÷èí” ãýõýý áîëèâ. Áèä ò¿¿íèé ñóó áèëèã, ãýðýýñ áîøãûí18 òàëààð ìýäýæ àâàõûã õè÷ýýõ áîëîâ”19 ãýæ áè÷æýý. XIII çóóíû ¿åèéí ìîíãîë÷óóäûí ¸ñ ñóðòàõóóíûã ñóäëàõàä ×èíãèñ õààíû Èõ çàñàã õóóëü ¸ñ ñóðòàõóóíû õýì õýìæýýíä ñóóðèëàãäñàí ãýäýã íü èõ òîäîðõîé áîëñîí þì. Ýíý ä¿ãíýëò íü þóíû ºìíº ãàäààäûí ýë÷, ýðäýìòýí ìýðãýä, ñàíâààðòàí, õóäàëäàà÷èí, àÿëàã÷äààñ XIII çóóíû ¿åèéí ìîíãîë÷óóäûí ¸ñ ñóðòàõóóíû òàëààð áè÷ñýí ýõ ñóðâàëæèä ¿íäýñëýãäñýí þì. Ýíý òàëûí áóþó ººðººð õýëáýë, ×èíãèñ õààíûã ýíõ òóíõ áàéõ ¿åèéí õî¸ð àÿí çàìûí òýìäýãëýë íü ýä¿ãýý ¿ëäñýí áàéíà. Ýõíèéõ íü ×èíãèñ õààíû áàãø, õóòàãò20 àðø21 ×àí÷óíü áîìáûí22 ºðíº ýòãýýäýä çîð÷ñîí òýìäýãëýë þì. ×èíãèñ õààí õóòàãò àðøèéã îëîí óäàà óðèí çàëæ, ò¿¿íä á¿ð õóâèéí çàõèäàë áè÷èæ áàéæýý.23 Çàõèäëûã õ¿ëýýæ 18 Бошиг гэсэн ¿г нь монгол хэлнээ зарлиг, соёрхол, айлдал, сургаал, сургамж, суртал гэсэн утгатай ажээ.19 Удо Б.Баркманн Монголын т¿¿х, улс тºрийн асуудлын тухай ºг¿¿лл¿¿д.., УБ., 2013, 229 дэх тал.20 Хутагт гэдэг бол хувилгаадад олгодог цол.21 Арш бол х¿ний хºл хºдºлгººнººс зайдуу, буйдхан газар ном бясалгал ¿йлдэж буй даяанч х¿н.22 Бомбо бол манай эриний эхэн ¿ед Энэтхэг, Тºвд улмаар Хятад дэлгэрсэн даосын шашин. 23 Уг захидалд Чингис хаан “ºдгºº миний бие эрдэмтэн мэргэдийг залж, авъяастан чадвартныг т¿шихийг х¿сэж буй нь дэлхий дахиныг амирлиулахын тºлºº


10

àâààä íàñ ñ¿¿äýð 70 ãàðñàí ÷ ýíý óäààä èõ õààíû óðèëãà çàëëàãààñ öààðãàëæ ÷àäñàíã¿é. ×èíãèñ õààí Õîðåçì ðóó õºäºë÷èõñºí áàéñàí ó÷èð àðø ×àí÷óíü áîìáî ò¿¿íòýé óóëçàõûí òóëä õîéíîîñ íü íýí èõ áàðòààò çàìûã 2 æèëèéí òóðøèä òóóëæ, Ñàìàðêàíä îð÷èìä èõ õààíä áàðààëõæýý. ×èíãèñ õààí ò¿¿íèéã ã¿í õ¿íäëýëòýé õ¿ëýýí àâ÷, áàãøàà ãýæ äýýäëýí, äýðãýäýý 2 æèë îð÷èì áàéëãàæ, õóòàãò àðøèéí íîì ñóðãààëûã õè÷ýýíã¿éëýí ñîíñæýý.24

Íºãºº íü Õÿòàäûí ýë÷ Ìý-äà Áýé-ëóãèéí “Ïîëíîå îïèñàíèå ìîíãîëî-òàòàð” /Ìîíãîë-òàòàðûí á¿ðýí òýìäýãëýë/25 þì. Õÿòàäûí ýíý ýë÷ 1221 îíä ×èíãèñ õààíòàé óóëçàõûã çîðüñîí áîëîâ÷ òýðáýýð àëñàä äàéëààð ìîðäñîí ó÷èð ßíüöçèíä (Ýä¿ãýýãèéí Áýýæèí õîò) Ìîíãîëûí öýðãèéí èõ æàíæíû ºðãººíä çî÷èëæ, íýëýýä õóãàöààãààð Èõ

болой. Гэвч миний хаан сууринд суусан цагаас янагш чин сэтгэлээр тºр засагт з¿тгэсээр ºнººг х¿рэхдээ ¿¿нд нийцэх х¿нийг хараахан эс олсон анам. Харин ºдгºº сонсохул багштан Та бомбын ¿нэн биеийг олоод ёсыг журамлан ихийг ¿зэж, ¿лэмжийг мэдэн, далдыг ухаад ёс з¿йд нэвтрэн эрдэм чадал тºгс б¿рджээ хэмээн улс даяараан алдаршиж, эртний богд мэргэдийн сургаалыг ºвºрлºн, эрдэмт х¿м¿¿ний сайн ёсоор аглаг уулнаа бясалгал хийн удтал сууж буй гэнэм. ªвºг дээдсийнхээ ¿лдээсэн эрдэм увидасыг ºвлºн уламжилж, ¯нэнх¿¿ эрдэмт арш болсон эрхэм таныг Бомбын ёсны замд орсон с¿сэгтэн олон ¿¿лэн мэт хуран х¿рээлсэн гэдгийг мºхºс би саявтархан олж мэдэвэй. Хаан миний бие алсын аянд мордсон хойноо сая, эрхэм Таныг хязгаар нутагтаан буйг сонсоод таныг ихэд бишрэн санагалзах сэтгэл минь ер ¿л дарагдах болов. Бас таны тухай ¿лгэр домог болсон яриа хººрººг сонсон нэн ихээр бахархах боловч уул гол хэтэрхий хол тул энэ удаад х¿рч учран золгож эс чадавай. Иймийн тул мºхºс би алс газраас боловч суудлаасаа босч, бие мэхийн Танд ёсолж, шадар т¿шмэлээ илгээн, Таныг мянган бээрийн газрын чанадаас урин залж байнам. Эрхэм арш биеийг тºр з¿дрээн, элсэн цºлийг элчилг¿й алс хэмээн тºвºгшººж, эргэж буцалг¿йгээр морилон ирж, т¿мэн олны зовлон з¿дг¿¿рийг арилгаж, дэлхий дахиныг засах ¿йл эрдмийг мºхºс надад зºвлºн хэлж, жич бас миний биед насыг уртасгаж, ºлзий хутгийг бататгах увидас эрдмийг зааж хайрлах болов уу? Тэр цагт мºхºс би багш Таныг ººрийн биеэр х¿ндлэн асрангаа мэргэн ¿г, шидэт сургаалыг сонсоё хэмээн ихэд хичээнг¿йлэн х¿снэм. Эрхэм багш Таны эрдэм сургаалыг т¿р ч атугай х¿ртвээс надад буян завшаан болох буй заа” - Ли Жичан Чанчунь бомбын ºрнº этгээдэд зорчсон тэмдэглэл..., орчуулж тайлбарласан Я.Ганбаатар, Ц.Ганбаатар.., УБ., 2010, 19-20 дахь тал. 24 С.Нарангэрэл Чингис хааны ёс суртахуун-эрх з¿йн шастир.., УБ., 2014 номноос ¿знэ ¿¿.25 Эл тэмдэглэл монгол хэлнээ хºрв¿¿лэгдээг¿й бºгººд эртний хятад хэлнээс орос хэлнээ орчуулагджээ.

Ìîíãîë óëñàä áàéæ, ìîíãîë÷óóäûí ¸ñ ñóðòàõóóíûã ñóäàëæýý.

Ïëàíî Êàðïèíà26, Æóâåéíè27, Ðóáðóê28, Ðîíàëüä Ëåéòõýì29, Ðàøèä-àä-Äèí30 íàðûí áè÷ñýí íîì, àÿí çàìûí òýìäýãëýë íü ºíºº ¿åä õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí íü ×èíãèñ õààíû ¿åèéí ¸ñ ñóðòàõóóíûã ñóäëàõàä áàòòàé, õºäºëøã¿é ýõ ñóðâàëæ áîëñîí þì. Äîðíî äàõèíû ñóäëàà÷, ýðäýìòýí Ï.Ðà÷íåâñêèé “Ìîíãîë÷óóäûí ¸ñ ñóðòàõóóíä ×èíãèñ õààíû õóóëü òîãòîîìæèéí àâ÷èðñàí ãàéõàëòàé ººð÷ëºëòèéã ñóäàð÷èä áîëîí àÿëàã÷äûí áàðèìòóóä òîãòîîõ áîëîìæèéã áèäýíä îëãîæ áàéãàà áèëýý”31 õýìýýí áè÷ñýí íü ýäãýýð áîëîí ãàäààäûí ýðäýìòýä, ñóäëàà÷äûí áóñàä á¿òýýëèéã õýëñýí õýðýã þì. Ïåðñèéí ò¿¿õ÷ Æóâåéíè “×èíãèñ õààí íî¸ðõîñíûõîî ýõýýð àéìãóóäûí äîòîð çºâøººðºãäñºí áóþó ÿâàãäàæ áàéñàí áîëõè á¿ä¿¿ëýã çàíøëûã ýâäýæ, îíîëûí òàëààð ¿çñýí ÷ ñàéøààãóóøòàé õóóëü òîãòîîìæèéã òîãòîîæýý”32 ãýæ áè÷ñýí áàéíà. 26 Ромын папын элчээр томилогдон 1245-1247 онд амьдарсан итали ¿ндэстэн Плано Карпина нутагтаа буцаж очоод, аян замын тэмдэглэлээ Монголчуудын т¿¿х (Historia Mongalorum quos nos Tartaros appellamus) эмхтгэн гаргажээ27 Ил хаант улсын нºлºº б¿хий сурвалжит т¿шмэл, персийн т¿¿хч Жувейни Хархорумд хоёр ч удаа ирсэн бºгººд 1252-1253 онд “Дэлхийг байлдан дагуулагчийн т¿¿х” номоо бичсэн байна.28 Францын IX Людовик хааны элчээр 1253-1254 онд Их Монгол улсад х¿рэлцэн ирж, аян замын тэмдэглэлээ Дорно этгээдэд зорчсон тэмдэглэл (Itinerarium fratris Willielmi de Rubruquis de ordine fratrum Minorum) хэмээх нэрээр гаргасан юм. 29 Италийн алдарт аялагч, худалдаачин Марко Поло ººрийн худалдаачин эцэг, авга ахын хамт 15 настай байхдаа 1260-аад оны ¿ед Хубилай хаанд бараалхаж т¿¿ний итгэлийг олжээ. Тэрбээр 1272-1289 оны хооронд Хубилай хааны дэргэд 17 жил алба хааж, т¿¿ний элчээр олон газар зарагдаж байжээ. Их Монгол улсад алба хааж байхдаа ¿зэж харсан ба сонссон з¿йлээ Р¿стикэлло хэмээх х¿нд хэлж бич¿¿лсэн нь Орчлонгийн элдэв сонин (Livres des merveilles de monde) хэмээх ном болон гарчээ.30 Рашид-ад-Дин Чингис хааны отгон хºв¿¿н Толуйгийн гурав дугаар хºв¿¿н Х¿лэг¿гийн цогцлоон байгуулсан Ил хаант улсын сайд, т¿¿хч, олон талын мэдлэгтэй эрдэмтэн х¿н байжээ. Монголын хаадын захиалгаар 1301-1311 оны хооронд СУДАРЫН ЧУУЛГАН хэмээх тºрийн албан ёсны т¿¿хийг удирдан зохиожээ. Энэ т¿¿хийг б¿тээхэд Монголын цэргийн з¿тгэлтэн Болод чинсан, хоёр нарийн бичгийн дарга, хоёр хятад эрдэмтэн, энэтхэг санваартан нар оролцсон.31 Пауль Рачневский Чингис хаан т¿¿ний амьдрал ба ºв..., англи хэлнээс орчуулсан Л.Мºнх-Эрдэнэ.., УБ., 2006, 142 дахь тал.32 Жувейни Дэлхийг байлдан дагуулагчийн т¿¿х....,


11

Äýëõèéí õàìãèéí õ¿÷èðõýã áºãººä 140 ãàðóé æèë îðøèí òîãòíîñîí ýçýíò ã¿ðíèéã ×èíãèñ õààí öîãöëîîõîä ¸ñ ñóðòàõóóí ÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæýý. ×èíãèñ õààí “õóó÷èí ¿ãèéã õóóëü áîëãî”33 õýìýýí àéëäñàí íü îëîí ò¿ìíèé ºäºð äóòìûí àìüäðàëààð áè÷èãäýýã¿é õóóëü áîëñîí ¸ñ ñóðòàõóóíû õýì õýìæýýíä òóëãóóðëàí õóóëü ãàðãà ãýñýí íýí ãàéõàìøèãò ñàíààã äýâø¿¿ëñýí áàéíà. Èéíõ¿¿ òýðáýýð ¸ñ ñóðòàõóóíûõàà à÷ààð Æóâåéíèé áè÷ñýí÷ëýí “òýð áàðàã ãàíöààðõíàà, çýð çýâñýãã¿é ãýìýýð öººí öýðýãòýé áàéæ ºäèé òºäèé õ¿÷èðõýã äàéñíóóä äóíäààñ, òýð ¿åèéíõýý ñàéòàð çýâñýãëýñýí ôàõòóð (áîãä õààä) ìýòèéí õ¿÷èðõýã õààäûí äóíäààñ öîéëîí ãàðààä äîðíîîñ ºðíº õÿçãààð õ¿ðòëýõ ýðõ ìýäýëòíèéã áàðàã òóëàëäàëã¿éãýýð ýðõýíäýý îðóóëæ ÷àäñàí”34 þì. Ìàðêî Ïîëî “×èíãèñ õààíû çàñàãëàë øóëóóí øóäàðãà, õ¿í àðääàà ýýëòýé ýíýðýíã¿éã ¿çñýí áóñàä îðíû õ¿í àðä ÷ ò¿¿íòýé ººðñäºº èðæ íèéëýí íýãäñýýð áàéâ. Íýã ìýäýõýä ò¿¿íèéã äàãàëäàãñàä, äýìæèí òàëàðõàãñàä ãàçàð äýëõèéã õó÷èí á¿ðõñýí ¿é ò¿ìýí áîëñîí”35 ãýæ áè÷ñýí áàéäàã áèëýý.

Õóóëèéí òàëààðõ ×èíãèñ õààíû ãýðýýñ ¿ã¿éñãýãäñýíèé ó÷èð Ôðàíöûí ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýã÷, ôèëîñîôè÷ Ø.Ìîíòåñüêî äýëõèéä íýðä ãàðñàí “Õóóëèéí àìèí ñ¿íñ” (1748 îí) õýìýýõ á¿òýýëäýý “Õóóëü öààç áîë õóóëü òîãòîîã÷èéí òóñãàéëñàí, íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëñîí áàéãóóëàìæ”36, õàðèí ¸ñ ñóðòàõóóíûã “àðä îëíû äóíäûí á¿òýýë”37 õýìýýí áè÷ñýíýýðýý õóóëü íü ¸ñ ñóðòàõóóíòàé õîëáîîã¿é ãýñýí îíîëûí ¿íäñèéã òàâüñàí áèëýý.

Ýíý îíîëûã áóé áîëãîõäîî òýðáýýð

тэрг¿¿н боть..., Мизра Мухаммед Казвинийн эмхтгэсэн номыг перс хэлнээс англи хэлээр орчуулсан Ж.Э.Бойл, орос хэлнээс орчуулсан М.Бадамням.., УБ., 2006, 28 дахь тал.33 Ц.Дамдинс¿рэн Монголын нууц товчоо.., УБ., 2009, 181 дэх тал.34 Жувейни, дурдсан б¿тээл, 18 дахь тал.35 Рональд Лейтхэм Марко Поло аялал.., англи хэлнээс орчуулсан О.Б¿рэнжаргал., УБ., 2012, 147 дахь тал.36 Шарль Монтесько Хуулийн амин с¿нс..., францаас монголчилсон Т.Тºмºрх¿лэг.., Монсудар., УБ, 2008 номноос ¿знэ ¿¿.37 Мºн тэндээс ¿знэ ¿¿.

ìîíãîë÷óóäûã äîðä ¿çýõ ¿çëèéã èëýðõèé äýâýðãýñýí þì.

Àìåðèêèéí ýðäýìòýí Æàê Óýòåðôîðä “Ñýðãýí ìàíäàëòûí ¿åèéí çîõèîë÷èä, àÿëàã÷ íàð ×èíãèñ õààí áîëîí ìîíãîë÷óóäààð èëò áàõàðõäàã áàéñàí áîë 18 äóãààð çóóíû ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýõ ¿åèéíõýí ìîíãîë÷óóäûã àñàð óóäàì Àçè òèâèéí ìóó ìóóõàé, ñîãîãòîé á¿õíèé áèëýãäýë áîëãîí Àçèéí ýñðýã ¿çýë ñóðòëûã äýâýðãýâ. 1748 îíä Ôðàíöûí ã¿í óõààí÷ Ìîíòåñüêî “Õóóëèéí ¿çýë ñàíàà” çîõèîëäîî Àçèéíõíûã äîðä ¿çýõ ýõëýëèéã òàâüñàí áºãººä òýäíèé ìóó ìóóõàé á¿õíèéã äýëõèé äýýðõ õàìãèéí õà÷èí õ¿ì¿¿ñ ãýæ íýðëýñýí ìîíãîë÷óóäàä õàìààðóóëàâ. Òýäíèéã íîìõîí õ¿ëöýíã¿é áîîë, õàðãèñ äîãøèí ýçýä ãýæ òýðáýýð íýðëýýä çîãñîîã¿é ýðòíèé Ãðåãýýñ Ïåðñ õ¿ðòëýõ á¿õ ¿åèéí ñî¸ë èðãýíøèëä ó÷èðñàí õàëäëàãà äàéðàëòóóäàä õàìààðóóëæ, Ýíýòõýãýýñ Ãàçàð äóíäûí òýíãèñ õ¿ðòýë Àçèéã ò¿éâýýí ñ¿éòãýæ, Ïåðñýýñ äîðíîä ç¿ãò îðøèõ á¿õ óëñûã óñòãàí ýëñýí öºë áîëãîñîí ãýæ Àçèéí îâîã àéìãóóäûã áóðóóøààí, àðä÷èëëûã ¿¿ñãýã÷èä õýìýýí Åâðîïûí îâîã àéìãóóäûã ìàãòàí äóóëàâ. Ãðåãèéí ýçýíò ã¿ðíèéã óñòãàæ áîîë÷ëîë, ìºëæëºãèéã òàòàð÷óóä ýõë¿¿ëñýí áîë ãîò÷óóä ðîìûí ýçýíò ã¿ðíèéã äèéëæ, õààíò çàñàã, ýðõ ÷ºëººã áóé áîëãîñîí ãýäýã ýíýõ¿¿ äîìîãò ¿íäýñëýí Àçèéí ñî¸ë èðãýíøë¿¿äèéã õîìîðãîëîí ãóòààæ, Àçèéí ìóó ¸ðûí ñ¿íñ á¿õèé äýãëýìèéã òýä ººð÷èëæ ÷àäààã¿é. Ýíý óëñûí ò¿¿õýíä ÷ºëººò ¿çýë ñàíàà ìàíäñàí íýã ÷ ¿å áàéõã¿é äàðëàë ìºëæëºã ë áàéñàí” ãýæ ºã¿¿ëýâ. ×èíãèñ õààí ýíý ìýò äàéðàëòûí çîëèîñ áîëîâ”38 ãýæ áè÷æýý.

Ø. Ìîíòåñüêî “Õóóëèéí àìèí ñ¿íñ” (1748 îí) õýìýýõ á¿òýýëäýý ìîíãîë÷óóäûã “ìàíàé äýëõèéí õàìãèéí ýòãýýä ñîíèí óëñ”39 õýìýýãýýä “Àçè òèâä òîìîîõîí ýçýíò ã¿ðýí óäàà äàðàà áàéãóóëàãäàæ áàéñàí. Åâðîïîä áîë õýçýý ÷ òèéì ýçýíò ã¿ðýí îðøèí òîãòíîæ 38 Жак Уэтерфорд ºнººгийн Ертºнцийг ¿ндэслэгч эзэн Чингис хаан..., орчуулсан Г.Ганболд., УБ., 2009, 224-225 дахь тал.39 Ш.Монтесько, дурдсан б¿тээл, 312 дахь тал.


12

áàéãààã¿é. Þó âý ãýâýë, áèäíèé ìýäýõ Àçè òèâ èë¿¿ èõ òàë õýýð íóòàãòàé, òýíãèñ äàëàéãààñ òîìîîõîí õýñýã áîëîí òàñëàãäñàí àæ. Óðàãøëàõ òóñàì áóëàã øàíä íü àìàðõàí øèðãýäýã, óóë íóðóóä íü àñàð èõ öàñã¿é, ãîë ìºðºí íü òºäèé ë ºðãºí áèø òóë ó÷ðàõ ñààä òîòãîð áàãà. Èíãýõëýýð àçèä Çàñàã òºð íü ÿìàãò ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áàéæ òààðíà”40 ãýæ áè÷æýý. Ø.Ìîíòåñüêî Åâðîï òèâä ÷ºëººò àðä ò¿ìýí õàðèí Àçè òèâä çýðëýã áà á¿ä¿¿ëýã àðä ò¿ìýí áèé ãýæ ¿çýõäýý “Çýðëýã óëñ ò¿ìýí, á¿ä¿¿ëýã óëñ ò¿ìíèé õîîðîíä ÿëãàà áèé. Çýðëýã óëñ ò¿ìýí íü òàðæ ñàðíèñàí æèæèã ¿íäýñòí¿¿ä áºãººä àëü íýã îíöãîé ó÷èð øàëòãààíààð õóðàí öóãëàð÷ ÷àääàãã¿é, òýãýõýä á¿ä¿¿ëã¿¿ä íü áîë íèéëæ íýãäýæ ÷àääàã æèæèã ¿íäýñòí¿¿ä þì. Çýðëýã¿¿ä íü àâ õîìðîãîîð õººöºëääºã, á¿ä¿¿ëã¿¿ä íü áîë ìàë àæ àõóé ýðõýëäýã óëñ ò¿ìýí þì. ¯¿íèéã Óìàðä Àçèä òîäîðõîé õàðæ áîëíî. Ñèáèðèéí óëñ ò¿ìýí õ¿éãýýðýý àìüäàð÷ ÷àäàõã¿é, ó÷èð íü ãýâýë ººðñäèéãºº òýæýýõ àìü çóóëãàã¿é. Òàòàðóóä41 áîë öàã óëèðëûí àÿñààð õ¿éãýýðýý àìüäàð÷ ÷àäíà. Þó âý ãýâýë ìàë ñ¿ðýã íü òîäîðõîé õóãàöààíä õóðàí íèéëæ áîëíî.

Òýãýõýýð á¿õèé ë á¿ä¿¿ëýã îâîã àéìàã íýãäýí íèéëæ áîëíî. ßàæ íèéëýõ âý ãýâýë íýã óäèðäàã÷ íü áóñàä îëîí îâîã àéìãèéã ººðòºº íýãòãýñíèé ä¿íä áîëîé. ×èíãèñíèé äàðàà õî¸ð þìíààñ íýãèéã ë ñîíãîõ àæèëòàé òóëãàðíà. ¯¿íä, íýã áîë òàðöãààõ, ýñâýë ªìíºäèéí àëü íýã ýçýíò óëñûã áàéëäàí äàãóóëàõààð àÿí äàéíä ìîðäîõ àæèë”42 ãýæ áè÷ñýí áàéíà.

Ø.Ìîíòåñüêîãèéí õóóëü íü ¸ñ ñóðòàõóóíààñ àíãèä áàéõ òóõàé îíîëûí ¿íäýñëýãýýã ò¿¿íèé äàðààõ ¿åèéí ñýòãýã÷èä òóóøòàé ¿ðãýëæë¿¿ëñýí áèëýý. Ýíý îíîë ºíººäºð ìàíàé ãàðèã äýýð íî¸ðõëîî òîãòîîñîí þì. ÕÕ çóóíä Ìîíòåñüêîãèéí ýë îíîëûã Õàíñ Êåëüçèí òóóøòàé ¿ðãýëæë¿¿ëýí “¨ñ ñóðòàõóóíû õýì õýìæýý... íü ýðõ ç¿éãýýñ àíãèä ìºí ÷àíàðàà õàäãàëæ, 40 Мºн тэнд, 300 дахь тал.41Тартар (tartar) гэж VI-X зууны ¿ед одоогийн монгол хэлтэн улс т¿мнийг ингэж ерºнхийлºн нэрлэдэг байжээ.42 Ш.Монтесько, дурдсан б¿тээл, 308 дахь тал.

ýðõ ç¿é áîëæ õóâèðäàãã¿é áèëýý”43 õýìýýí áè÷ñýí íü ýä¿ãýýãèéí ýðèí öàãèéí ýðõ ç¿éã òîäîðõîéëæ áàéãàà áèëýý. Ìîíòåñüêîãèéí îíîë ºíººãèéí ìîíãîëûí õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû òýðã¿¿ëýõ îíîëûí óðñãàë áîëñîí.

¨ñ ñóðòàõóóíä ñóóðèëñàí õóóëèóäòàé áîëîõ àñóóäàë ¨ñ ñóðòàõóóíûã õóóëèàñ àíãèä àâ÷ ¿çýõ îíîë ñóðãààëûã áàðèìòëàõ áîëñíîîñ õîéø ìîíãîëûí íèéãýìä ÷óõàì þó áîëîâ? Ìîíãîë óëñ 1992 îíû ¯íäñýí õóóëèà áîëîâñðóóëàõ ÿâöäàà Ø.Ìîíòåñüêîãèéí ýðõ ìýäýë õóâààðèëàõ îíîëûã óäèðäëàãà áîëãîñîí áèëýý. Ýíý íü îëîí “òîëãîé” áóé áîëãîæ, óëñ îðíû ÷èãëýñýí çîðèëãîòîé íýãäìýë óäèðäëàãûã àëäàãäóóëñàí. Ïåðñèéí ò¿¿õ÷ Æóâåéíè ×èíãèñ õààí ¿ð õ¿¿õä¿¿ääýý “Õýðýâ òà íàð íýã óäèðäàã÷, íýã òîëãîéëîã÷ã¿é, ò¿¿íäýý áóñàä àõ ä¿¿, ¿ð õ¿¿õýä, òºðºë ñàäàí, íàéç íºõºä íü çàõèðàãääàãã¿é áàéâàë îëîí òîëãîéòîé ìîãîéí ¿ëãýðýýð ìºõºõ òàâèëàíòàé. Íýã óäàà îëîí òîëãîéò ìîãîé øºíº äààðààä í¿õýíäýý îðæ õîðãîäîõ ãýõýä íýã òîëãîé íü í¿õ ð¿¿ øóðãàõàä áóñàä òîëãîé ººð òèéø ç¿òãýýä í¿õýíäýý îðæ ÷àäàëã¿é õºëäºæ ¿õñýí ãýäýã. Ãýòýë ãàíö òîëãîéòîé óðò ñ¿¿ëò ººð íýãýí ìîãîé ÿìàð ÷ ñààäã¿é í¿õýíäýý îðæ, äààð÷ õºðºëã¿é óíòñàí ò¿¿õòýé” ãýñýí ñóðãààëò äîìãèéã áàéíãà ÿðüæ ºãäºã áàéñàí44 õýìýýí áè÷æýý. Ýíý ó÷ðààñ óëñ îðíû õºãæèë äýâøëèéã õàíãàõ ýå ýâèéã äýýäýëñýí íýãäìýë óäèðäëàãûã òîãòîîõîä ÷èãëýãäñýí õóóëü òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãàà çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëñîí.

Ëèöåíç õýìýýõ àëãûí ÷èíýý õîîñîí öààñààð óëñ îðíûõîî ºíãºòýé, ººäòýé áàÿëãèéã öºëì¿¿ëæ, äýëõèéä áàðàã ãàíöõàí øàõóó ¿ëäñýí í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí ñóóðü áîëñîí ìàëûí áýë÷ýýðýý ñ¿éòã¿¿ëæ, óíäíû óñã¿é áîëæ áàéíà. ßàãààä èéì áàéäàëä õ¿ðýâ ãýõýýð Ìîíãîëûí õóóëèóä ãîë÷ øóäàðãà ÷àíàðàà àëäñàíä îðøèíî. ×èíãèñ õààí ººðèéí áàãø õóòàãò àðø ×àí÷óíü áîìáîä ÷èí ñýòãýëýýð ÷èã÷

43 Ханс Кельзин, дурдсан б¿тээл, 123 дахь тал.44 Жувейни, дурдсан б¿тээл, 32-33 дахь тал.


13

øóäàðãûã òîãòîîëîî45 õýìýýí áè÷èæ áàéæýý. ×èíãèñ õààíä çºâëºõ¿¿ä ò¿¿íä “ªºðèéí áèå øóäàðãóó áàéâààñ çàðëèã ýñ áóóëãàñàí õýðýã á¿òüþ¿, ººðèéí áèå øóäàðãóó áóñ áàéâààñ çàðëèã õýäèé áóóëãàâ÷ ýãýë àðä ýñ äàãàþó”46 ãýñýí ñóðãààëûã õýëæ ºã÷ áàéñàí ëàâòàé.

¨ñ ñóðòàõóóíûã ñ¿ñýëäýã õóóëü÷èäòàé áîëîõ àñóóäàë ×èíãèñ õààí Øèõèõóòóãèéã óëñûí èõ çàðãà÷ààð òîìèëîõäîî ò¿¿íèé ¸ñ ñóðòàõóóíû òºëºâøëèéí áàéäàëä îíöãîé àíõààðàë òàâüñíû ¿íäñýí äýýð øèëæ ñîíãîí àâñàí áàéäàã.

Ìîíãîëûí õóóëü÷äûã ìýðãýæèëäýý ÷èí ñýòãýëýýð ¿íýí÷ øóäàðãà õàíääàã áîëãîõã¿éãýýð ìîíãîëûí íèéãýì õºãæèë öýöýãëýëòèéí çàìä òóóøòàé îðæ ÷àäàõã¿é. 2012 îíä áàòëàãäñàí “Õóóëü÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé” õóóëèéí 5 äóãààð ç¿éëèéí íýã äýõ õýñýãò “õóóëü÷ íü ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãààãàà ¿íýí÷ øóäàðãààð áèåë¿¿ëíý” ãýæ òóíõàãëàñàí áîëîâ÷ õóóëü÷ ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãààíäàà øóäàðãà áóñààð õàíäàõ ãýæ þó áîëîõûã òîäîðõîéëñîí õýì õýìæýýã ýðýýä îëñîíã¿é. Èéì íºõöºëä õóóëü÷äûã øóäàðãààð àæèëëóóëàõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñ á¿ðäýõã¿é.

Ø¿¿ã÷äèéã àëèâàà õýðýã ìàðãààíûã õýí ÷ ìàðãàõûí àðãàã¿éãýýð øóäàðãà øèéäâýðëýäýã áîëãîõ íü ìîíãîë÷óóä èðýýä¿éäýý èòãýëòýé,õýðýâ øóäàðãà áóñ ¿éë ¿éëäâýë áè õýçýý ÷ ººäòýé ÿâàõã¿é þì áàéíà ãýäãèéã óõàìñàðëóóëàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëíý. Ø¿¿ã÷äèéí õóâüä óëñ òºðèéí äàðàìò øàõàëò, õàõóóëü, òàíèë òàíèë, äàðãûí òóøààëä çàõèðàãääàãã¿é, õýçýý ÷ íÿöààãäàøã¿é øóäàðãà ¿íýíèéã òîãòîîã÷èä áàéõ ¸ñòîé. Òýãâýë ìîíãîë÷óóä øóäàðãà íü èðýýä¿éäýý èòãýë òºãñ, øóäàðãà áóñ íü òîõèðîõ øèéòãýëýý õ¿ëýýõ íü ãàðöààã¿é áîëîõûã ìýäð¿¿ëáýë, äýëõèéä ãàíöõàí

45 Ли Жичан Чанчунь бомбын ºрнº этгээдэд зорчсон тэмдэглэл..., орчуулж тайлбарласан Я.Ганбаатар, Ц.Ганбаатар.., УБ., 2010, 18 дахь талыг ¿знэ ¿¿.46 К¿нз Ш¿¿мжлэл ºг¿¿лэл.., хятад хэлнээс орчуулсан М.Чимэдциеэ.., УБ., 2013, 124 дэх тал.

¿ëäñýí í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøëèéíõýý õºðñ ñóóðèéã óõàæ äºíõºí, ñ¿éð¿¿ëýí áàéæ îëáîðëîæ áóé àëò, í¿¿ðñýýñ èë¿¿ àøèã òóñûã áèä îëîõ áîëíî. Ãýòýë 2012 îíä áàòëàãäñàí “Ø¿¿ã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé” õóóëèéí 9 ä¿ãýýð ç¿éë áóþó ø¿¿ã÷èéí á¿ðýí ýðõ ãýñýí çààëòàä ø¿¿ã÷ àëèâàà õýðýã ìàðãààíûã øóäàðãààð øèéäâýðëýõ ãýñýí õýì õýìæýý àëãà áàéíà. Èéì íºõöºëä ø¿¿ã÷äèéã õýðõýí ÿàæ øóäàðãààð àæèëëóëàõ âý? Ýë õóóëèéí 32 äóãààð ç¿éëèéí íýã äýõ õýñýãò “Ø¿¿ã÷ Ø¿¿ã÷èéí ¸ñ ç¿éí ä¿ðìèéã ¿éë àæèëëàãààíäàà ìºðäëºã áîëãîí àæèëëàíà” ãýæ çààñàí áîëîâ÷ ø¿¿ã÷èéí ¸ñ ç¿éí ä¿ðýì ãýæ ÷óõàì þóã õýëæ áàéãàà, òýíä øóäàðãà ¸ñíû òàëààð þó ãýæ çààñàí òàëààð ¿ã ¿ñýã àëãà áàéíà.

Ãýìò õýðãèéí õàëóóí ìºðººð îðæ, õàéãóóë÷èéí íýãýí àäèë íîòëîõ áàðèìòûí óë ìºðèéã ýðæ õàéäàã ìºðäºã÷äèéí àæèëëàõ õýâèéí íºõöëèéã íýí äàðóé á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áîëæýý.

Ãýìòíèéã óëàéòàë íü ÿëëàæ, ãýìã¿éã àç æàðãàëòàé, ñýòãýë òýí¿¿í áàéëãàæ ÷àääàã ïðîêóðîðòîé áîëîõûã àðä ò¿ìýí àëü õýäèéíýýñ õ¿ñýæ áàéãàà áèëýý.

Àìüäðàëäàà õóóëèéí áàéãóóëëàãûí õààëãà òàòíà ãýæ áîäîæ ÿâààã¿é, ò¿¿íèé ñ¿ð õ¿÷èíä ñ¿ðäýæ, àëü ÷ ó÷ðàà îëîõã¿é ÿâàà èðãýäýä õóóëü ç¿éí ìýðãýæëèéí òóñëàëöààã ñýòãýë õàðàìã¿é ¿ç¿¿ëæ, òóðøëàãà, íýð õ¿íä, õè÷ýýë ç¿òãýëäýý íèéöñýí õºëñèéã ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ýýñýý àâäàã, õóëõèääàãã¿é, õî¸ð òàëä àæèëëàäàãã¿é, íèíæèí íýã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëèéí íºìºð íºëººëãèéã ¿ç¿¿ëæ ÷àääàã ºìãººëºã÷äèéã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãà áîëæýý.

Õóó÷èí Èõ Ìîíãîë Óëñûã öîãöëîîí áîñãîñîí, ×èíãèñ õààíû Ýçýíò ã¿ðíýýñ ìýíäýëñýí ¸ñ ñóðòàõóóíä øèíý Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã àç æàðãàëòàé, àìàð æèìýð àìüäðóóëàõ “ýðäýíèéí ñàí” îðøèæ áàéæ ìýäýì ¿é.


14

Õóóëü ç¿éí óõààíû äîêòîð (LL.D.) Æ.Îþóíòóíãàëàã

ÓäèðòãàëÍèéãìèéí õºãæëèéí àëü ÷ ¿åä

õ¿íèé àìüäðàëûí àìèí ÷óõàë àñóóäàë áîëîõ ýä õºðºíãèéí ºì÷ëºë, ºì÷ëºõ ýðõèéí çîõèöóóëàëò íü èðãýíëýã áîëîí íèéòëýã ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä òîìîîõîí ÿëãààòàé áàéäãèéã õóóëü÷èä, ñóäëàà÷èä õ¿ëýýí çºâøººðäºã.

Äàÿàð÷ëàë, ýäèéí çàñãèéí èíòåãðàöèòàé õîëáîîòîéãîîð ýðõ ç¿é òîãòîëöîîíû õóâüä ÷ èíòåãðàö÷ëàãäàõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéãàà áîëîâ÷ äýëõèéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî õîîðîíäûí ÿëãàà á¿ðýí àðèëæ áàéãàà, èæèë áîëæ áàéãàà ãýæ ¿çýõ íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí õóâüä ýðò áàéãàà þì. Ñàíõ¿¿ãèéí îëîí ÿíçûí õýðýãñë¿¿ä õ¿ì¿¿ñèéí ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä íýâòýð÷ áàéãààòàé õîëáîîòîé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã íóòàãøóóëàí àâàõ áóþó “transplant” õèéõ øààðäëàãà ç¿é ñîîð óðãàí ãàð÷ áàéãààã ¿ã¿éñãýõã¿é áîëîâ÷ ººð òîãòîëöîîíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí, õàìãààëàëòûí àðãà õýðýãñë¿¿äèéã ººðèéí óëñûí òîãòîëöîîíä íýâòð¿¿ëýõäýý òîãòîëöîî õîîðîíäûí ÿëãààã ìýäýæ áàéõ íü øèíýýð íýâòýð÷ áóé èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààã ç¿é ¸ñîîð õàìãààëàõ, ñóóðü ¿çýë áàðèìòëàëä ¿íäýñëýí õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ, õýðýãëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã.

Ýíý ºã¿¿ëëèéí õ¿ðýýíä õóâèéí ýðõ ç¿éä òîãòîëöîî õîîðîíäûí õàìãèéí òîì ÿëãààã èëýðõèéëæ áàéäàã ºì÷ëºõ ýðõèéí òàëààðõè ÿëãààòàé ¿çýë áàðèìòëàëóóä, òýð íü ýðõ ç¿éí ñèñòåìä õýðõýí íºëººëæ áàéãààã òîâ÷ëîí õ¿ðãýõèéã çîðüñîí áîëíî.

ªì÷ëºõ ýðõèéí á¿òöèéí ÿëãàà

ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÒÎÃÒÎËÖÎÎ ÕÎÎÐÎÍÄÛÍ ßËÃÀÀ: ªÌ×ËªÕ ÝÐÕÈÉÍ ¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀË

Èðãýíëýã áóþó ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä ºì÷ëºõ ýðõèéã òóéëûí áóþó àáñîëþò ýðõ ãýäãýýð íü àâ÷ ¿çäýã1 áîë íèéòëýã áóþó àíãëî-àìåðèêèéí ýðõ ç¿éä ýíýõ¿¿ òóéëûí ºì÷ëºõ ýðõ ãýñýí îéëãîëò áàéäàãã¿é.Òîäðóóëáàë, èðãýíëýã ýðõ ç¿éä ºì÷ëºõ ýðõèéí õ¿ðýýíä ºì÷ëºã÷èéí õºðºíãºº ÷ºëººòýé çàõèðàí çàðöóóëàõ, ýçýìøèõ, àøèãëàõ ãýñýí òîäîðõîé 3 àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ òóõàé ¿çýë áàðèìòëàë õýâøèæ òîãòñîí áàéäàã áîë, íèéòëýã ýðõ ç¿éä ºì÷ëºõ ýðõýýð õàìãààëàãäàõ àøèã ñîíèðõëûã òîäîðõîé çààãëàäàãã¿é áàéíà/Õàâñðàëò 1 ãðàôèê /.

Èéìä èðãýíëýã ýðõ ç¿éä ºì÷ëºã÷èéí øààðäàõ ýðõèéí òºðë¿¿ä òîäîðõîé, ýçýìøèë ãýñýí îéëãîëòûã ýðõ áóñ “áîäèò áàéäàë” ãýäýã ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çýæ ýçýìøèë áîë ýðõ áèø ãýæ ¿çäýã.2 Ýíý óòãààðàà èðãýíëýã ýðõ ç¿éä ýçýìøèë ýðõ áèø áîë ò¿¿íèéã ÿàãààä ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ õàìãààëàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã òàëààð ýðäýìòäèéí äóíä çóóí äàìæñàí ìàðãààí ºðíºäºã3. Ýçýìøëèéã õàìãààëæ áàéãàà áèø ýçýìøèã÷èéí õ¿ñýë çîðèãèéí ÷ºëººò áàéäëûã õàìãààëàõ íü õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëººíèé çàð÷ìûí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàãäàíà ãýæ Èåðèíã ¿çñýí áîë, ýçýìøëèéã õàìãààëñíààð íèéãìèéí äýã æóðìûã àëäàãäóóëàõã¿é áàéõ à÷ õîëáîãäîëòîé ãýñýí òàëààñ íü Ñàâèíüåé òàéëáàðëàñàí áàéäàã. Ýíý ìýò÷èëýí èðãýíëýã ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä ýíý ìàðãààí íýã ìºð ýöýñëýãäýí äóóñààã¿é áàéãàà áºãººä ñóäëàà÷äûí õóâüä íýýëòòýé ñýäýâ 1 Гражданское право (Н.К.Толстойго под, ред А.П.Сергеева), М., 1998, с 732 N.Foster&S.Sule, German Legal System and Laws, 3rd ed., 2008, p.4403 Ж.Оюунтунгалаг, Харьцуулсан иргэний эрх з¿й, УБ, 2013 он, 60-63 дахь тал


15

õýâýýð ãýæ ¿çýõýýð áàéíà. Õàðèí íèéòëýã ýðõ ç¿éä ýçýìøèã÷,

ò¿ðýýñëýã÷, áàðüöààëàã÷ çýðýã ýòãýýä¿¿äèéã ºì÷ëºã÷èéí íýãýí àäèë õàìãààëàõ áîëîâ÷ õýí èë¿¿ ýðõòýé4 íü èë¿¿ ºì÷ëºõ, ýçýìøèõ ýðõòýé ãýñýí àãóóëãàòàé áàéäàã. ªºðººð õýëáýë, èðãýíëýã ýðõ ç¿éä ºì÷ëºõ ýðõèéí õ¿ðýý íü ýçýìøèõ, àøèãëàõ, çàõèðàí çàðöóóëàõ, àøèã ñîíèðõëîîð õÿçãààðëàãääàã áîë íèéòëýã ýðõ ç¿éä ºì÷ëºëòýé õîëáîîòîé àøèã ñîíèðõëûí òºðëèéã õóâü ýòãýýä¿¿äýä ººðñäºº òîäîðõîéëîõ èë¿¿ áîëîìæòîé ãýæ ¿çäýã áàéíà4.

ªì÷ëºõ ýðõèéí õ¿ðýýíä õàìãààëàãäàõ àøèã ñîíèðõëûí õ¿ðýýã òîäîðõîéëîõ õóóëü ç¿éí òåõíèêèéí õóâüä ÿëãààòàé áîëîâ÷ ¿íäñýí, ñóóðü çàð÷ìûí õóâüä ýðñ ÿëãààòàé ç¿éë áàéõã¿é ãýæ íèéòëýã ýðõ ç¿éí çàðèì ýðäýìòýä ¿çñýíèéã çàðèì òàëààð õ¿ëýýí çºâøººðºõ áîëîìæã¿é þì.ªì÷ëºã÷èéí õóâüä ºì÷ëºõ ýðõèéí ¿íäñýí äýýð øààðäëàãà ãàðãàõ áóþó âèíäèêàö, ãýðýýíèé ¿¿ðãèéí äàãóó øààðäëàãà ãàðãàõ ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõ æóðàì íü èðãýíëýã ýðõ ç¿éä ººð áàéäàã. Òóõàéëáàë, îðîí ñóóöàà áóñäûí õóóëü áóñ ýçýìøëýýñ øààðäàõ ýðõèéí ¿íäýñëýë íü Èðãýíèé õóóëèéí 106 äóãààð ç¿éëèéí 106.1 äýõ õýñýãò çààñíààð òîäîðõîéëîãääîã áîë îðîí ñóóö õºëñëºõ ãýðýý äóóñãàâàð áîëñíû äàðàà õºëñëºã÷ººñ îðîí ñóóöûã ÷ºëººëºõººð øààðäàõ ýðõèéí ¿íäýñëýëèéã ãýðýýíèé ¿¿ðãèéí õ¿ðýýíä áóþó 295 äóãààð ç¿éëèéí 295.1 äýõ õýñýãò çààñíààð òîäîðõîéëíî. Õàðèí íèéòëýã ýðõ ç¿éä èéíõ¿¿ õî¸ð ººð øààðäàõ ýðõèéí ¿íäýñëýëýýð çààãëàí ÿëãàõ õàíäëàãà íàðèéí òîãòîîã¿é áàéäàã þì.

Íèéòëýã ýðõ ç¿éä ºì÷ëºõ ýðõèéã õàìãààëàõ øààðäëàãûã àâ÷ ¿çýõäýý “îwnership” áóþó ºì÷ëºõ ýðõ ãýñýí óòãààð àâ÷ ¿çäýãã¿é, õàðèí “estate” áóþó ãàçàðòàé õîëáîîòîé àøèã ñîíèðõëóóä ãýñýí óòãààð àâ÷ ¿çäýã áàéíà. Òóõàéëáàë, 4 J.Gordley, Foundations of Private Law: property, tort, con-tract, unjust enrichment, 2007, p.49

ãàçàðòàé õîëáîîòîé àøèã ñîíèðõëóóä äîòðîîñ õàìãèéí ºðãºí íü “Fee simple” áóþó ºì÷ëºëèéí ç¿éëèéã õÿçãààðã¿éãýýð çàõèðàí çàðöóóëàõ, áóñäàä øèëæ¿¿ëýõ ýðõ áàéäàã. Ýíýõ¿¿ “Fee simple” õýìýýõ îéëãîëò íü Àíãëèéí ýðõ ç¿éä ãàçðûã õýðõýí àâ÷ ¿çýæ áàéñàíòàé õîëáîîòîé ¿¿ññýí. Àëèâàà ãàçðûí ºì÷ëºã÷ íü ýçýí õààí áàéõ áà áóñàä ýòãýýä¿¿ä ýçýí õààíààñ îëãîñîí ãàçðûã ýçýìøèæ, óã ãàçðûã ýçýìøñíýýð ººðèéí áóñàä àøèã ñîíèðõëûã õýðýãæ¿¿ëýõ, õàìãààëóóëàõ ýðõèéã îëæ àâñàí.

Ýäãýýð ãàçàðòàé õîëáîîòîé ýðõ¿¿ä äîòðîîñ ýçýìøèõ õàìãèéí ºðãºí õ¿ðýýòýé, õàìãèéí èë¿¿ àøèã ñîíèðõëûã èëýðõèéëäýã. Ýíýõ¿¿ õàìãèéí ºðãºí õ¿ðýýíèé ýçýìøèõ ýðõ äýýð ¿íäýñëýãäñýí ýðõ áóþó óã ãàçðûí õàìãèéí àíõíû ýçýìøèëòýé ººðèéíõ íü àøèã ñîíèðõîë õýðõýí õîëáîãäîæ, ¿íäýñëýãäýæ áàéãààã íîòîëñîí òîõèîëäîëä õóóëèàð õàìãààëàãäàõ áîëîìæòîé áîëíî5. Èéíõ¿¿ ºì÷ëºã÷èéí ýðõèéã ñýðãýýõ “tracing right” ãýäýã íü õàìãèéí ýõíèé ýçýìøèã÷èéí ýðõòýé ººðèéí ýðõèéã õîëáîõ çàìààð ýçýìøèõ ýðõýý íîòëîõ ÿâäëààð èëðýí ãàðäàã áàéíà.

Óõàãäàõóóíû ÿëãàà: íèéòëýã ýðõ ç¿éãýýñ èðãýíëýã ýðõ ç¿é ð¿¿

Äýýð äóðäñàí íèéòëýã ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû ºì÷èéí ýðõèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí õ¿ðýýíä õàìãààëàãääàã çàðèì õàðèëöàà, æèøýýëáýë êîìïàíèéí õóâüöàà ýçýìøèã÷ýýñ ýõëýýä áóñàä òºðëèéí ¿íýò öààñ ýçýìøèã÷èä, õºðºíãº îðóóëàëòûí ñàíãèéí õºðºíãº îðóóëàã÷, ýä õºðºíãºº áóñäàä øèëæ¿¿ëýí óäèðäóóëàõ çàìààð àøèã, îðëîãî îëîõ çîðèëãîîð ººðò õºðºíãèéã áîäèòîé ýçýìøèëäýý áàéëãàõ áîëîìæã¿é áîëîâ÷ ¿ð øèì, àøèã, òîõèîëäëûí àëäàãäàë, ýðñäýëèéã õ¿ëýýæ áàéäàã ýòãýýä¿¿ä áîëîí õºðºíãèéã áîäèòîéãîîð ýçýìøèëäýý áàéëãàæ áàéãàà ýòãýýä¿¿äèéí õîîðîíäûí õàðèëöààã òîäîðõîéëîõ ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýí¿¿ä 5 J.Gordley, Foundations of Private Law: property, tort, con-tract, unjust enrichment, 2007, p.58


16

íü Èðãýíèé õóóëèéí ºì÷ëºõ ýðõèéí çîõèöóóëàëòòàé õýðõýí óÿëäóóëàõ àñóóäàë ìàíàé óëñàä òºäèéã¿é èðãýíëýã ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîòîé á¿õ ë óëñàä áàéäàã áèëýý. Îäîîã õ¿ðòýë ¿¿íèéã ÿâ öàâ íèéö¿¿ëýõ á¿ðýí òºãñ àðãà õýðýãñë¿¿ä áèé áîëîîã¿é áîëîâ÷ èðãýíëýã ýðõ ç¿éí ººð ººð èíñòèòóòûí õ¿ðýýíä òîäîðõîé õýìæýýíä õàìãààëàãääàã.6

Òîâ÷õîí õýëýõýä äýýð äóðäñàí õºðºíãèéí ¿ð øèì, ýðñäýëèéã õ¿ëýýæ áàéäàã ýòãýýäèéã íèéòëýã ýðõ ç¿éä “øóäàðãà ¸ñíû ºì÷ëºã÷” áóþó “owner in equity”, “beneficial owner” ãýõ çýðãýýð èëýðõèéëýõýä ÿìàð àøèã ñîíèðõëûã íü õàìãààëàõ øààðäëàãàòàé ãýäãèéã øóóä îéëãîäîã,íºãºº òàëààñ áîäèòîéãîîð ýçýìøèëäýý áàéëãàæ, ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí õóâüä òóõàéí ýä õºðºíãèéã ºì÷ëºõ ýðõòýé áàéäàã áîëîâ÷ ýä õºðºíãººñ ¿ð øèì õ¿ðòýõ ýðõã¿é ýòãýýäèéã “nominal owner”, “trustee” ãýõ çýðãýýð èëýðõèéëýõýä ýíý íü “æèíõýíý ºì÷ëºã÷ áèø” þì áàéíà ãýäãèéã àêàäåìèê ñóäëàà÷èä òºäèéã¿é á¿õ õóóëü÷èä îéëãîäîã.

Ýíý îéëãîëòóóä ìàíàé óëñûí áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðóóäàä íýãýíò íýâòýðñýí, õóóëü òîãòîîìæèä òîäîðõîé õýìæýýãýýð òóññàí áàéãàà õýäèé ÷ ¿¿íèéã ìàíàé óëñûí åðäèéí õóóëü÷äààð õÿçãààðëàãäàõã¿é õóâèéí ýðõ ç¿éí õè÷ýýë çààäàã áàãø íàð “øóäàðãà ýçýìøèã÷”, øóäàðãà áóñ ýçýìøèã÷” ãýñýí îéëãîëòóóäòàé õîëüæ, òºñººòýé õýìýýí àíäóóð÷ áóðóó òàéëáàðëàí òàíèóëàõ õàíäëàãà áàéãààã àíõààðóóøòàé.

Àëèâàà ç¿éëèéã õàðüöóóëàí, òºñººòýé ãýæ ¿çýõèéí òóëä íýã ïàðàìåòðò îðóóëàõ ¸ñòîé, Èðãýíèé õóóëèéí 90 ä¿ãýýð ç¿éëýýð òîäîðõîéëñîí øóäàðãà ýçýìøèã÷èéí òóõàé îéëãîëò íü äýýð äóðäàæ áóé íèéòëýã ýðõ ç¿é äýõ “æèíõýíý ºì÷ëºã÷” ãýäýã îéëãîëòîîñ “òýñ” ººð îéëãîëò þì. Èðãýíëýã ýðõ ç¿éä áàéäàã ýçýìøëèéã “øóäàðãà”, “øóäàðãà áóñ” ãýæ ¿çýõ òóõàé ¿çýë áàðèìòëàë 6 Ж.Оюунтунгалаг, Хºрºнгº итгэмжлэх эрх з¿йн ¿зэл баримтлал, АХБ, СЗХ, Онол практикийн бага хурлын илтгэлийн эмхтгэл, УБ, 2011 он

íèéòëýã ýðõ ç¿éä “good faith”, “bad faith” ãýñýí îéëãîëòóóäààð èëýðõèéëýãääýã áºãººä“beneficial owner”, “nominal owner” ãýäãèéã òàéëáàðëàõã¿é. Ó÷èð íü “possessor in good faith” ãýäýã íü òóõàéí ýä õºðºíãèéã ýçýìøèëäýý çºâ çàìààð áóþó õóóëü ýñõ¿ë ãýðýýíèé äàãóó îðóóëñàí ãýæ ººðºº èòãýæ áàéãàà áóþó ººðèéíõºº õóóëü áóñ áàéäëûí òàëààð ìýäýõ áîëîìæã¿é áàéñàí íºõöºëä áàéäëûã òîäîðõîéëäîã òóë ìàíàé Èðãýíèé õóóëü äàõü “øóäàðãà ýçýìøèã÷” ãýñýí àãóóëãàòàé ä¿éö¿¿ëýí îéëãîæ áîëîõ áºãººä èë¿¿ ôàêòûí àñóóäàë áàéäàã. Õàðèí “owner”ãýñýí îéëãîëòûí õ¿ðýýíä ÿëãàæ áóé “beneficial”, “nominal” ãýäýã íü àëü íýã íü ë ºì÷ëºõ ýðõòýé ãýñýí àñóóäàë áóñ õàðèí íýã õºðºíãº äýýðõ ººð ººð àøèã ñîíèðõîë, çàðèìäàà “nominal” ºì÷ëºã÷èéí õóâüä “¿¿ðýã” õ¿ëýýæ áàéãàà óòãà àãóóëãàòàé ó÷èð ìàíàé õóóëèéí “õóóëü ¸ñíû” ºì÷ëºã÷, “øóäàðãà” ýçýìøèã÷ íàðûí õîîðîíäûí õàðèëöààòàé ç¿éðëýí èæèë õýìýýí ¿çýõ áîëîìæã¿é áèëýý.

Çîõèöóóëàëòûí ïàðàäîêñÄýýð äóðäñàíààð ººð òîãòîëöîîíû

¿çýë áàðèìòëàëûã õ¿÷ýýð òàéëáàðëàõ ãýñýí õàíäëàãààñ ãàäíà ººðèéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû ìºí ÷àíàðòàé îãò íèéöýõã¿é, ºì÷ëºëèéí øèíý òºðë¿¿äèéã õóóëèàð áèé áîëîõ õàíäëàãà áàéíà. Æèøýýëáýë, Óëñûí á¿ðòãýëèéí åðºíõèé õóóëüä7 ºì÷ëºõ ýðõ, ýçýìøèõ ýðõ, àøèãëàõ ýðõ ãýñýí ãóðâàí òºðëèéí ýä õºðºíãèéí ýðõèéí á¿ðòãýë áàéõ òóõàé çààæýý.

Ìàíàé óëñûí Èðãýíèé õóóëèàð ºì÷ëºõ ýðõèéí õ¿ðýýã òîäîðõîéëîí, ýçýìøèë, àøèãëàëò áîë òîäîðõîé õýìæýýíä õàìãààëàãäàõ ¸ñòîé àøèã ñîíèðõîë áîëîõîîñ ýðõ áèø ãýäãèéã òîãòîîñîí áàéäàã8 àòàë “ìýðãýæëèéí áóñ” õ¿ì¿¿ñèéí ÿðèàä áàéãàà øèã ìàíàé óëñ íèéòëýã ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîòîé áîëñîí ìýò õàðàãäàõààð áàéíà. Óã õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëààñ ¿çâýë 7 Улсын б¿ртгэлийн ерºнхий хууль, 2009 он, 2-р з¿йл 2.1 дэх хэсэг8 Б.Тэм¿¿лэн нар, Иргэний эрх з¿йн ерºнхий анги, УБ, 2010 он. 49 дэх тал


17

“àøèãëàõ ýðõ”, “ýçýìøèõ ýðõ” íü çààâàë òóñäàà “ýðõèéí á¿ðòãýë” áóñ õàðèí “òýìäýãëýãýý” áàéæ áîëîõ þì.Àëèâàà ýòãýýäèéí ýä õºðºíãèéã áàðüöààíä àâñàí ýòãýýä ò¿¿íèéãýý ýðõ ãýæ á¿ðòã¿¿ëäýãã¿é, ÿàãààä ãýâýë ìàíàé óëñûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä áàðüöààëàã÷ íü “ºì÷ëºõ ýðõ”-ã¿é, èéìä ò¿¿íèéã óã ýä õºðºíãèéã áàðüöààëñàí òàëààð óëñûí á¿ðòãýëä çºâõºí “òýìäýãëýý” õèéãääýã. Ýä õºðºíãèéí ýðõèéí óëñûí á¿ðòãýë, òýìäýãëýãýý ãýäýã íü õî¸ð ººð óõàãäàõóóí áºãººä á¿ðòãýëä ýðõ íü á¿ðòãýãäñýíýýð ºì÷ëºõ ýðõ áàòàëãààæèæ áàéãàà áîë “òýìäýãëýãýý” íü ºì÷ëºõ ýðõ ¿¿ñãýõã¿é, ãàãöõ¿¿ ãóðàâäàã÷ ýòãýýä¿¿äèéí õóâüä óã õºðºíãèéã çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõ íü ººð àøèã ñîíèðõëîîð õÿçãààðëàãäñàí áàéãààã äóðääàã. Ýíý óòãààð íü àâ÷ ¿çâýë ò¿ðýýñèéí ãýðýýã óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëýõ áóñ õàðèí òýìäýãë¿¿ëýõ ¸ñòîé àòàë õóóëü÷èä “ò¿ðýýñèéí ãýðýýã á¿ðòã¿¿ëýýã¿é òóë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ...” ãýõ çýðãýýð òàéëáàðëàõ õàíäëàãà áàéíà.

Ìºí, Õºðºíãèéí ¿íýëãýýíèé òóõàé õóóëèéí íýð òîìú¸îíû òàéëáàð õýñýãò9 “ñàíõ¿¿ãèéí ºì÷ëºõ ýðõ” ãýæ çààãààä îðõèñîí áàéõ çýðãýýð ìàíàé Èðãýíèé õóóëèéí ºì÷ëºõ ýðõèéí òàëààðõè ¿çýë áàðèìòëàëòàé õýðõýí íèéöýõ íü òîäîðõîé áóñ òºäèéã¿é, ÿìàð ýðõèéã áàòàëãààæóóëààä áàéãàà íü îéëãîìæã¿é òîìú¸îëëóóä áàéíà. Ýíý á¿ãäèéã íýã á¿ð÷ëýí äóðäàæ çàäëàí øèíæëýõ íü ýíý ºã¿¿ëëèéí çîðèëãî áèø ó÷èð öààøèä ñàéí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé áàéãààã äóðäàæ áàéíà.

Öààøèëáàë, ºì÷ëºõ ýðõ íü àëèâàà ýòãýýäýýñ ººðèéí ýä õºðºíãºä õàëäàõã¿é áàéõûã øààðäàõ òóéëûí ýðõ àòàë, ¿¿íèéã õàðüöàíãóé ¿¿ðýã áîëãîñîí øèíæòýé çîõèöóóëàëòóóä áàéõ þì. Æèøýýëáýë îðîí ñóóö ºì÷ëºã÷äèéí äóíäûí ºì÷ëºëèéí ýä ç¿éëñèéã àð÷ëàí õàìãààëàõ, ýçýìøèõòýé õîëáîîòîé õàðèëöààã çîõèöóóëñàí Ñóóö ºì÷ëºã÷äèéí õîëáîîíû ýðõ ç¿éí áàéäàë, 9 Хºрºнгийн ¿нэлгээний тухай хууль, 2010 он, 3 дугаар з¿йлийн 3.1.3 дахь хэсэг

íèéòèéí çîðèóëàëòòàé îðîí ñóóöíû áàéøèíãèéí äóíäûí ºì÷ëºëèéí ýä õºðºíãèéí òóõàé õóóëüä10“ ñóóö ºì÷ëºã÷ íü îðîí ñóóöàà áóñäàä øèëæ¿¿ëýõ áîë õîëáîîíäîî ìýäýãäýõ ¿¿ðýãòýé” ãýñýí çààëò áàéíà. ªì÷ëºã÷èéí ýðõ íü òóéëûí ýðõ ãýñýí óòãààðàà áóñäûí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã çºð÷èõã¿éãýýð ÿìàð íýã áîëçîë íºõöºëã¿éãýýð ýä õºðºíãºº ýçýìøèæ, àøèãëàæ, çàõèðàí çàðöóóëàõ áîëîìæ áèëýý.¯¿íèéã Èðãýíèé õóóëèéí 101 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 101.2 äàõü õýñýãò “ºì÷ëºã÷ áóñäàä ãýì õîð ó÷ðóóëàõ çàìààð ºì÷ëºõ ýðõýý óðâóóëàí àøèãëàõûã õîðèãëîíî” ãýæ ìàø òîäîðõîé çààñàí íü ºì÷ëºã÷èéí õóâüä õóóëèàð òîãòîîñîí õîðèãèéã çºð÷èõã¿é áàéõ öîðûí ãàíö “èäýâõã¿é ¿¿ðýã”-èéã çààæýý. Èíãýæ ¿çâýë, äýýð äóðäàæ áóé “õîëáîîíäîî ìýäýãäýõ” òóõàé “èäýâõòýé ¿¿ðýã” íü ñóóö ºì÷ëºã÷èéíõºº õóâüä õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã áàéõ áîëîìæã¿é, õàðèí ñóóö ºì÷ëºã÷èéí õîëáîîíû ãèø¿¿íèé õóâüä õ¿ëýýõ ¿¿ðýã áîëîâ óó. Ñóóö ºì÷ëºã÷èéí ýñâýë õîëáîîíû ãèø¿¿íèé õóâüä õ¿ëýýõ ¿¿ðãèéí õîîðîíä ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâðûí ÿëãàà áàéäàã íü îéëãîìæòîé áàéõ.

Ìàíàé óëñûí õóóëü òîãòîîìæóóäàä ºì÷ëºõ ýðõ, ýçýìøèõ ýðõ, àøèãëàõ ýðõ ãýñýí îéëãîëòóóäûã ÿìàð àãóóëãààð òóñãàæ áàéãààã ñóäëàí ¿çýõ ÿâöàä “õîã õàÿãäëûã ºì÷ëºõ ýðõ“ ãýñýí îéëãîëò áèé áîëæ, õîã õàÿãäëûí ºì÷ëºõ ýðõ øèëæèõ òóõàé çîõèöóóëàëò áàéæýý11. Óã íü áîë Àõóéí áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí õîã õàÿãäëûí òóõàé õóóëèàð èðãýä, àæ àõóéí íýãæ¿¿ä õîãèéã õýðõýí çàéëóóëàõ, áóñäàä õîð àþóëã¿é áîëãîõ æóðìûã òîãòîîñîí çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí øèíæòýé ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëñîí áàéõ áîëîâ÷ ãýíýò “ºì÷ëºõ ýðõ” õýðõýí ¿¿ñýõ, øèëæèõ òóõàé çîõèöóóëàëòûã òîäîðõîéëñîí íü ãàéõàëòàé.

10 Сууц ºмчлºгчдийн холбооны эрх з¿йн байдал, нийтийн зориулалттай орон сууцны байшингийн дундын ºмчлºлийн эд хºрºнгийн тухай хууль, 2003 он, 13-р з¿йл 13.2.8 дахь хэсэг11 Ахуйн болон ¿йлдвэрлэлийн хог хаягдлын тухай хууль 2003 он , 5-р з¿йл /энэ хуулийг 2012.5.17-ны ºдºр х¿чинг¿йд тооцсон/


18

Ä¯ÃÍÝËÒ

Ýðõ ç¿éí ñèñòåì õîîðîíäûí ºì÷ëºõ ýðõèéí òóõàé ¿çýë áàðèìòëàëûã áóðóó, çºð¿¿, äóòóó îéëãîñíîîð íýã áîë ººð òîãòîëöîîíû íýð òîìú¸îã “ìàõ÷ëàí” îð÷óóëæ õ¿÷ýýð ñóóëãàõ, ýñõ¿ë õýò “ìîíãîë÷ëîí” ººðèéíõººðºº îéëãîæ, øèíý ¿çýë áàðèìòëàëûã õ¿ëýýí àâàõã¿é, õààëò ¿¿ñãýõ áàéäàë ¿¿ñ÷ áîëçîøã¿é áàéíà. Øèíý õýì õýìæýý, ä¿ðýì æóðìûã áèé áîëãîõäîî ººðèéí òîãòîëöîîíû

ºì÷ëºõ ýðõèéí ¿çýë áàðèìòëàë, ºì÷ëºõ ýðõèéí õ¿ðýý, õàìãààëàãäàõ àøèã ñîíèðõîë, îíöëîãèéã àíõààðàõã¿é áîë ìàø ºâºðìºö “ºì÷ëºõ ýðõ”, ñóóðü õóóëü áîëîõ Èðãýíèé õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëòàé õýðõýí õîëáîãäîæ áàéãàà íü îéëãîìæã¿é çààëòóóä îëíîîð ãàðàõ õàíäëàãà áàéãààã æèøýýëýí äóðäñàí ó÷è íü ºì÷ëºõ ýðõèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã çºâ îéëãîõûí à÷ õîëáîãäëûã èëýðõèéëýõ çîðèëãîòîé áàéâ.

---o0o---


19

ÝÐÕ Ç¯ÉÍ Ø¯¯ÌÆ ÑÓÄËÀË

“Îþóíû-Èííîâàöè” Ýðõ ç¿é ñóäëàà÷äûí òºâèéí òýðã¿¿í Ï.Áàòòóëãà

ÌÓÈÑ-ûí Õóóëü ç¿éí Ñóðãóóëèéí áàãø, Çàõèðãààíû õýðãèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû

ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷ Ö.Öîãò

ÓÄÈÐÒÃÀË

1990-ýýä îíû ýõýí áîëîí äóíä ¿åèéí õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí îþóòíóóäàä ýõ õýëýýð áè÷èãäñýí ìýðãýæëèéí íîì áàðàã áàéäàãã¿éãýýñ ãàíö íýã îðîñ õýë äýýðõ íîìûã óíøäàã áàéñàí öàã ñàÿõàí. Ìîíãîë Óëñàä õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû òîãòîëöîî á¿ðýëäýí áèé áîëñíîîñ õîéø ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ñóóðü áîëîí õàâñàðãà ñóäàëãààã íèéòèéí, õóâèéí áîëîí îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ñàëáàðààð õèéñýýð èðñýí áºãººä ÿëàíãóÿà ñ¿¿ëèéí 20 æèëèéí õóãàöààíä íýëýýä ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ èðñíèé ¿ð ä¿íä Ìîíãîëûí õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààí õºãæëèéíõºº øèíý øàòàíä øèëæýýä áàéãàà áèëýý.

Õóóëü÷èä ÷ îëíîîð áýëòãýãäýæ, ¿¿íèé õýðýýð ýðõ ç¿éí ÷èãëýëèéí á¿òýýë òóóðâèë èõ ãàðäàã áîëëîî. Ýíý áîë ñàéí õýðýã áºãººä îëîí óðãàë÷ ¿çýë äýëãýð÷, ñàëáàð ýðõ ç¿éí ÷èãëýëýýð îëîí ñóäëàà÷èä, áàãø, õóóëü÷èä òºäèéã¿é îþóòíóóä ÷ ìºí àäèë íîì áè÷äýã áîëæýý. Ãýñýí õýäèé ÷ õóóëü ç¿éí ÷èãëýëýýð æèëäýý ãàð÷ áàéãàà õýäýí àðâàí íîì, ñóðàõ áè÷èã, ò¿¿í÷ëýí õóóëü

òîãòîîìæ, ø¿¿õèéí øèéäâýðò ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãºõ, îíîëûí ìýòãýëöýýí ºðí¿¿ëýõ, ø¿¿ìæ ãàðãàõ ïðàêòèê áèé áîëîîã¿éãýýñ çàðèì òîõèîëäîëä òýäãýýðèéí ñóäàëãààíä ñóóðèëñàí, ÷àíàð, øèíæëýõ óõààí÷ áàéäàë îðõèãäîõîä õ¿ð÷ áàéíà. Èéìä õóóëü ç¿éí ÷èãëýëèéí á¿òýýë¿¿äèéí ÷àíàðò òîäîðõîé õýìæýýãýýð ìýðãýæëèéí, õºíäëºíãèéí ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãºõ øààðäëàãàòàé áîëæýý. “¯íýëýëò ä¿ãíýëò” ãýäýãò çºâõºí òýäãýýðò ø¿¿ìæ áè÷èõ àðãà áºãººä ò¿¿íýýñ ººð àðãààð õÿíàëò òàâèíà ãýâýë áîëîëöîîã¿é òºäèéã¿é óòãàã¿é ¿éëäýë áîëíî.1

Õàðüöóóëáàë, óðàí çîõèîëûí íîì, ÷àíàð, çîõèîë÷äûí ìýðãýæëèéí ò¿âøèí, óð ÷àäâàðò ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãäºã ìýðãýæëèéí øèíæýý÷èä áàéäàã. Òýäíèéã “óòãà çîõèîë ø¿¿ìæëýã÷” ãýæ íýðëýäýã. Òýãâýë ýíýõ¿¿ óòãà çîõèîë ø¿¿ìæëýã÷ øèã “ýðõ ç¿éí ø¿¿ìæëýã÷”–äèéã õóóëü ç¿éí ñàëáàðò õºãæ¿¿ëýõ, òýäíèéã äýìæèõ õýðýãöýý, øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òóëãàð÷ áàéíà.2

1 http://tsogt.blogmn.net/15588/%22erh-zuin-shuumjlel%22.html С¿¿лд 2014.06.15-ны ºдºр хандсан.2 Мºн тэнд.

http://tsogt.blogmn.net/15588/%22erh-zuin-shuumjlel%22.html

http://tsogt.blogmn.net/15588/%22erh-zuin-shuumjlel%22.html


20

Õóóëü ç¿éí áàêàëàâð, ìàãèñòðèéí äèïëîì, äîêòîðûí äèññåðòàöè õàìãààëóóëàõàä ø¿¿ìæ ¸ñ òºäèé áè÷èæ áàéãààã3 ýñ òîîöâîë ýðõ ç¿éí ø¿¿ìæ áè÷èõ ïðàêòèê, äàäàë áàéõã¿éòýé àäèë. Ýíý íü ìàíàéä õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðò ãàð÷ áóé àëèâàà á¿òýýëä øèíæëýõ óõààí÷ààð ø¿¿ìæ ºðí¿¿ëýõ ñî¸ë õýâøýýã¿éã õàðóóëæ áàéíà.

Íºãºº òàëààñ, ýðõ ç¿éí ø¿¿ìæ áîäèòîéãîîð àæèë õýðýã áîëæ ýõëýõèéí ºìíº ò¿¿íä òàâèãäàõ àãóóëãà, øààðäëàãûí òàëààð ñàëáàðûí ìýðãýæèëòí¿¿ä òîäîðõîé çºâøèëä õ¿ðýýã¿éãýýñ ñºðºã ¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýæ áîëçîøã¿éã áîäîëöîæ, ø¿¿ìæ ñóäëàëûí òàëààðõè ¿íäñýí îéëãîëòóóäûã õºíäºæ ýíýõ¿¿ íèéòëýëèéã áè÷èõýýð çîðüñîí þì. Èéìä ýíýõ¿¿ íèéòëýëä ýðõ ç¿éí ø¿¿ìæèéí àãóóëãà, õýëáýð, ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäëûí òàëààð õºíäºæ ºã¿¿ëýõèéã îðîëäñîí áîëíî.

Ø¯¯ÌÆ ÑÓÄËÀË

Ýíãèéí ÿðèàíû õýëýíä “Ø¿¿ìæ” ãýäýã ¿ã íü ÿìàð íýã ç¿éëèéã áóðóóøààõ þì óó, ìóó òàë äýýð õýò àíõààðàë õàíäóóëàõ ãýñýí óòãàòàéãààð õýðýãëýãääýã. Òýãâýë øèíæëýõ óõààíû ò¿âøèíä ø¿¿ìæ, ø¿¿ìæëýë ãýäãèéã èéíõ¿¿ øóóä óòãààð íü õýðýãëýäýãã¿é. Øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààíä ø¿¿ìæ íü òóõàéí ÷èãëýëýýð ìýðãýøñýí ñóäëàà÷, ìýðãýæèëòýí àëèâàà á¿òýýë (ñóäàëãààíû àæèë, êèíî, õºãæèì, æ¿æèã, íîì ãýõ ìýò) -èéã ìýðãýæëèéí ¿¿äíýýñ ñóäëàí øèíæèëæ, á¿òýýëèéí åðºíõèé àãóóëãà, îíöëîã, áîäèò áàéäëûã íýýí èëð¿¿ëæ, ýåðýã, ñºðºã øèíæ, äàâóó áîëîí ñóë òàëûã òýíöâýðòýéãýýð ãàðãàí òàâèõûã õýëíý. Òîâ÷õîíäîî ø¿¿ìæ ãýäýã áîë þìñ, ¿çýãäýë, ¿éë ÿâäàë, á¿òýýë áîëîí áè÷âýðò ºãñºí ø¿¿ìæëýëò ¿íýëãýý þì.4 Äýëõèé äàõèíä ºðãºí äýëãýðñýí, ºíäºð ò¿âøèíä õºãæñºí óðëàã, íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû ø¿¿ìæ ñóäëàëûí 3 Энэ нь нийтэд ил бус, ач холбогдол багатай байдаг.4http://writingcenter.unc.edu/handouts/book-reviews/ С¿¿лд 2014.08.25-ны ºдºр хандсан.

òºðë¿¿ä áàéäàã. Òóõàéëáàë:- Óðàí çîõèîëûí ø¿¿ìæ;- Êèíî ø¿¿ìæ;- Íîìûí ø¿¿ìæ;- Ñýòã¿¿ë ç¿éí ø¿¿ìæ;- Óðàí áàðèëãûí ø¿¿ìæ;- Ä¿ðñëýõ óðëàãèéí ø¿¿ìæ;- Òåàòðûí ø¿¿ìæ ãýõ ìýò.Õýäèéãýýð ñàëáàðûíõàà øèíý÷ëýë

ººð÷ëºëòèéã òóõàé á¿ðò íü ìýäýæ, ìýäëýãýý áàÿæóóëæ áàéõ íü òóõàéí ìýðãýæëèéã ýçýìøñýí õ¿ì¿¿ñèéí õóâèéí õàðèóöëàãûí àñóóäàë áàéäàã ÷ àëèâàà ñàëáàð øèíæëýõ óõààíû ø¿¿ìæ ñóäëàëûã õºãæ¿¿ëýõ íü èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé. Òåàòðûí ø¿¿ìæ ñóäëàë ãýõýä òåàòðûí ºíãº òºðõ, óðàí á¿òýýë÷äèéí óð ÷àäâàðûã ¿íýí çºâ òîäîðõîéëäîã ãàíö òîëü íü áàéäàã.5 Óðàí çîõèîëûí ø¿¿ìæ áîë óðàí çîõèîëûí á¿òýýëèéã ººðèéí óðàí ñàéõíû ¿çýë áàðèìòëàëààð ø¿¿í òóíãààæ, îþóí ñàíààíû ¿íýëýìæ, åðòºíöèéí òóõàé òºñººëºëòýéãºº óÿëäóóëàí ãîî ç¿éí çºí ìýäðýìæýýðýý ø¿¿ìæëýã÷èéí ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä øèíæëýí òîäîðõîéëñîí ¿íýëýëò, ä¿ãíýëò áàéäàã

Ýðõ ç¿é ø¿¿ìæèéí çîðèëãî ÷ ìºí àäèë áóñàä ø¿¿ìæ ñóäëàëûí çîðèëãîòîé èæèë þì. Òóõàéëáàë, ñóäëàà÷èä ýðõ ç¿éí ø¿¿ìæèéí çîðèëãûã: “...òîäîðõîé àñóóäëûí òàëààðõè ñóäëàà÷èéí áîäîë ñàíààã õàðóóëàõ, à÷ õîëáîãäëûã íü ãàðãàæ èðýõ, äýìæèõ, ýðõ ç¿éí àñóóäëààðõ ñàíàà áîäëûã õóóëü, ýðõ ç¿éí áóñàä ýõ ñóðâàëæèä òóëãóóðëàí õàðüöóóëàõ, ä¿ãíýëò õèéõ, ñóäëàà÷äûí á¿òýýëä ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãºõ, ñóäàëãààíû àðãóóäûã àøèãëàí òîäîðõîé àñóóäëûí òàëààð ¿íäýñëýë ãàðãàæ èðýõ...”6 ãýõ çýðãýýð òîäîðõîéëñíîîñ õàðæ áîëîõ þì. Ø¿¿ìæ ñóäëàë íü òóõàéí ñàëáàð øèíæëýõ óõààíä ø¿¿ìæèéí ÿìàð îíöëîã øèíæ, àãóóëãà òîõèðîõ, òýäãýýðèéí õýëáýð, õºãæèë, õàíäëàãà çýðãèéã òîäîðõîéëîí ãàðãàæ èðäýã àðãà óõààí þì.5 Ардын ж¿жигчин С.Сарантуяагийн ярилцлагаас http://www.mongolnews.mn/w/40991 С¿¿лд 2014.07.18-ны ºдºр хандсан.6 http://e-commercelawyer.blogspot.com/2011/07/critical-le-gal-study.html С¿¿лд 2014.06.20-ны ºдºр хандсан.

http://writingcenter.unc.edu/handouts/book-reviews/

http://www.mongolnews.mn/w/40991

http://www.mongolnews.mn/w/40991

http://e-commercelawyer.blogspot.com/2011/07/critical-legal-study.html

http://e-commercelawyer.blogspot.com/2011/07/critical-legal-study.html


21

Áîäèòîé ø¿¿ìæ íü òóõàéí á¿òýýëèéí òàëààðõè åðºíõèé îéëãîëòûã õýðýãëýã÷äýä ºã÷, îíîë, ïðàêòèêèéã õàðüöóóëàí ¿íýëýëò, ä¿ãíýëò ºãºõ áîëîìæòîé áîëãîõ áºãººä ñàëáàðûí ìýðãýæèëòí¿¿ä ìýäëýãýý áîäèòîîð ñàéæðóóëàõàä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã.7 Óëìààð òóõàéí ñàëáàð äàõü õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ïðàêòèê, øèíæëýõ óõààíû õàíäëàãûã ø¿¿ìæëýëòýé ºíöãººñ îéëãîæ ìýäýõ áîëîìæ îëãîõ, á¿òýýëèéí åðºíõèé àãóóëãà, äàâóó áîëîí ñóë òàëûã áîãèíî õóãàöààíä ìýäýõ áîëîìæèéã äàâõàð îëãîäîã. Áàñõ¿¿ ºíººãèéí ºðñºëäººíò íèéãýìä ººðèéí á¿òýýëèéã îëîíä òàíèãäñàí, íýð õ¿íäòýé ìýðãýæèëòí¿¿äýýð õÿíóóëàõ, ø¿¿ìæë¿¿ëýõ íü ººðèéí õ¿÷èí ÷àðìàéëòûã ¿íýë¿¿ëýõ, á¿òýýëýý îëîí íèéòýä õ¿ðãýõ ÷óõàë àðãà õýðýãñëèéí íýã áîëæýý.

ÝÐÕ Ç¯ÉÍ Ø¯¯ÌÆ

Ýðõ ç¿é íü ººðºº øóäàðãà ¸ñ, ýðõ ÷ºëººíèé øààðäëàãà, àãóóëãûã òóñãàõ áóþó õóóëü íü ýðõ ç¿éí èëðýõ ãàäààä õýëáýð áîëîõûí õóâüä õóóëüä íºëººëºõ ç¿é òîãòîëòîé áèëýý.8 Àðäûí áàãø Á.×èìèä ýðõ ç¿é áîë äýëõèéíõ, õóóëü áîë Ìîíãîëûíõ ãýæ íýãýíòýý õýëñýí áàéäàã. Õóóëü ç¿éí ÷èãëýëýýð ãàð÷ áàéãàà àëèâàà á¿òýýë íü äýëõèé ñòàíäàðòàä çýðýãöñýí, ñóäàëãààíû ºðãºí öàð õ¿ðýýã õàìàðñàí, ýðõ ç¿éí óòãà àãóóëãà ðóó õºòºëñºí áàéõ ¸ñòîé. Ýíý ¿¿äíýýñ ýðõ ç¿éí òàëààñ íü ø¿¿ìæëýë õºãæ¿¿ëýõ, ýíýõ¿¿ ø¿¿ìæèéí àðãà, òºðºë, õýëáýðèéã ñóäëàõ ¿éë àæèëëàãàà íü “ýðõ ç¿éí ø¿¿ìæ ñóäëàë” þì.

Ýðõ ç¿éí ø¿¿ìæèéí àãóóëãà, öàð õ¿ðýýã þóí ò¿ð¿¿íä õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààíû àæëûí õ¿ðýýíä ãàð÷ áàéãàà á¿òýýëèéí òºðºëòýé íü õîëáîí àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé. Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿í íü èõýâ÷ëýí íýã ñýäýâò

7 Lowman, R. L. (1998). The ethical practice of psychology in organizations. Washington, D.C.: APA.8 Д.Баярсайхан. “Эрх з¿йн онол”.,УБ, 2010 он, 51-52 дахь тал.

çîõèîë, ýðäýì øèíæèëãýýíèé èëòãýë, ºã¿¿ëýë, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãà, õóóëèéí òàéëáàð, òîëü áè÷èã, ýìõòãýë çýðýã îëîí òºðºë, õýëáýðòýé á¿òýýëä èëýðõèéëýãääýã áºãººä òýäãýýð íü òóñ òóñûí ºâºðìºö çîðèëãî, àðãà, õýëáýð, á¿òýö, øèéäýë, çàð÷èìòàé áàéäàã9 òóë ýðõ ç¿éí ø¿¿ìæ íü ýíý á¿ãäèéã õàìàðíà. Ìºí ø¿¿õèéí øèéäâýð, õóóëü òîãòîîìæèéí òºñºëä ø¿¿ìæ áè÷èæ, ò¿¿íèéãýý ñóðãàëòàíä àøèãëàäàã, ýðäýì øèíæèëãýýíèé óóëçàëòóóä õèéæ õýëýëö¿¿ëýã ºðí¿¿ëäýã áàéõ íü îíîë, ïðàêòèêèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áèëýý.10

ªíãºðñºí õóãàöààíä õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû á¿òýýë, òóóðâèë áè÷èõ àñóóäàëä ºíäºð à÷ õîëáîãäîë ºã÷ èðñýí ÷ òóõàéí á¿òýýëèéã ººð ºíöãººñ õàðæ, óã á¿òýýëèéí ýåðýã, ñºðºã, äàâóó áîëîí ñóë òàëûã èë ãàðãàí ýíý òàëààð ¿çýë áîäëîî ñîëèëöîõûí à÷ õîëáîãäëûã ¿íýëýõã¿é, ¿¿íèéã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð àëõàì õèéãäýõã¿é ÿâñààð ºäèéã õ¿ðëýý. Ã.Ñîâä “Õóóëü ç¿éí òàéëáàð òîëü (Ìîíãîë Óëñûí òºð, ýðõ ç¿éí ò¿¿õ) ãýäýã íîìûí òóõàé,11 Á.Ýíõáàÿð “Ðîìûí ýðõ ç¿é” õýìýýí ãóðâàí á¿òýýëèéí çàðèì àñóóäëûí øèíæèëñýí ø¿¿ìæ12 çýðãèéã ýñ òîîöâîë ýðõ ç¿éí á¿òýýëä ø¿¿ìæ áè÷èæ áàéñàí òîõèîëäîë àëãà áàéíà.

Ìàíàé óëñûí õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðò ø¿¿ìæ ñóäëàë õºãæèõã¿é áàéãàà íü çàðèì òîõèîëäîëä òóõàéí á¿òýýëèéã óíøèæ ìýäëýã îëæ àâ÷ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä, ÿëàíãóÿà àíõëàí ñóðàëöàã÷ îþóòíóóä, øèíý çàëóó õóóëü÷äàä èõýýõýí ñºðºã ¿ð äàãàâàðòàé áàéæ áîëîõ þì. Òóõàéëáàë, îíîë, øèíæëýõ óõààíû õóâüä øàëãàãäààã¿é,

9 Г.Совд. Эрх з¿й сэтг¿¿л. 2003, 10-11 дэх хэвлэл. “Хууль З¿йн тайлбар толь (Монгол Улсын Тºр, эрх з¿йн т¿¿х) гэдэг номын тухай”, 197 дахь тал.10 Ш¿¿хийн шийдвэр¿¿д дээр онолын д¿гнэлт гаргаад энэ талаар хэлэлцдэг байгаач гэсэн Б.Чимид багшийн “даалгавар”. ¯¿нийг л биел¿¿лэх ёстой юм. ¯ндсэн хуулийн цэцийн гиш¿¿н Д.Ганзоригийн ярилцлагаас http://www.supremecourt.mn/index.php?option=com_content&view=art ic le&id=2033:2014-05-23-06-17-18&catid=48:2011-01-04-03-38-49&Itemid=55 С¿¿лд 2014.07.22-ны ºдºр хандсан.11 Эрх з¿й сэтг¿¿л. УБ., 2003, 10-11 дэх хэвлэл.12 Эрх з¿й сэтг¿¿л. УБ., 2000 №1 дэх хэвлэл.

http://www.supremecourt.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=2033:2014-05-23-06-17-18&catid=48:2011-01-04-03-38-49&Itemid=55




22

á¿ðýí ñóäëàãäààã¿é òóõàéí çîõèîã÷èéí õóâèéí ¿çýë áîäîë, çàðèì òîõèîëäîëä ìàðóóõàí îð÷óóëãà çýðãèéã õýâë¿¿ëýí ò¿ãýýõ, ñóðãàëòàä àøèãëàõ íü ýðñäýëòýé.

Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààí ºíäºð õºãæñºí çàðèì îðíóóäàä ýðõ ç¿éí ÷èãëýëýýð ãàð÷ áàéãàà íîì, ñóðàõ áè÷ãèéã ñóðãàëòûí õýðýãëýýíä îðóóëàõ ¿íäñýí øàëãóóð íü íîìûí ø¿¿ìæ, ñóäëàà÷äûí ¿íýëãýý áàéäàã àæýý.

Äýëõèéí òîìîîõîí õóóëèéí èõ ñóðãóóëèóäèéí äýðãýä ïðîôåññîð, îþóòíóóä áîëîí õºíäëºíãèéí áóñàä ñóäëàà÷èä (ø¿¿ã÷, ºìãººëºã÷, ìýðãýæëèéí äàäëàãà õèéæ áóé ýðõ ç¿é÷)-ààñ á¿ðäñýí ýðõ ç¿éí ñóäàëãàà, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë õèéæ, õèéñýí àæëóóäàà íýãòãýí íîì, ñýòã¿¿ë õýëáýðýýð ãàðãàí îëîí íèéòýä ò¿ãýýõ çîðèëãî á¿õèé áàã àæèëëàõ íü ò¿ãýýìýë áàéäàã áàéíà. Æèøýý íü: ÀÍÓ-í òîìîîõîí õóóëèéí ñóðãóóëèóäûí äýðãýä ýðõ ç¿éí ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé ñýòã¿¿ë íèéòëýõ çîðèëãîòîé èõýâ÷ëýí îþóòíóóäûí áèå äààñàí áàã ýðõëýí àæèëëóóëäàã “Law Review” íýðòýé ñýòã¿¿ëòýé áàéäàã13 õàðèí Åâðîïûí óëñóóäûí òóõàéä èæèë òºñòýé ñýòã¿¿ë¿¿ä íü äèéëýíõäýý ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä ýðõëýí ãàðãàäàã áàéíà. Óã ñýòã¿¿ëä îþóòíóóäûí áè÷ñýí á¿òýýë¿¿äýýñ ãàäíà õºíäëºíãèéí ñóäëàà÷äûí á¿òýýë¿¿äèéã ÷ íèéòýëäýã. Ìºí ýíýõ¿¿ ñýòã¿¿ëèéã ýðõëýí ãàðãàõ íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ýðäýì øèíæèëãýýíèé ôîðóì áîëäîã áàéíà.

Äýýðõ ñýòã¿¿ëä îëîí íèéòýä òàíèãäñàí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí òóóðâèñàí íîìîíä ïðîôåññîð, ø¿¿ã÷, õóóëü÷, ºìãººëºã÷ íàðûí áè÷ñýí ø¿¿ìæ ºã¿¿ëýë, ýðõ ç¿éí àñóóäëààðõ îþóòíóóäûí òýìäýãëýë /Notes/, ñ¿¿ëèéí ¿åèéí êåéñ¿¿ä, õóóëü òîãòîîìæóóäûí òàëààðõè íèéòëýë¿¿äèéã îðóóëäàã. Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí êåéñ¿¿ä ñýäâýýð íèéòëýë áè÷èõäýý ÀÍÓ-í Äýýä ø¿¿õýýñ áóñàä

13 http://harvardlawreview.org/, https://lawreview.uchicago.edu/page/about-law-review гэх мэт сайтаас дэлгэр¿¿лж ¿знэ ¿¿, С¿¿лд 2014.07.20-ны ºдºр хандсан.

ø¿¿õ¿¿äèéí øèéäâýðò ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, õàðèí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí õóóëü òîãòîîìæóóä ñýäâýýð íýãäñýí óëñûí áîëîí ìóæèéí õýìæýýíä øèíýýð ãàð÷ áóé á¿õèé ë õóóëü òîãòîîìæóóäàä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ íèéòýëäýã àæýý.

Îëîí óëñàä íýëýýä õºãæñºí ø¿¿ìæèéí òºðºë áîë íîìûí ø¿¿ìæ (book review) þì. Íîìûí ø¿¿ìæ äîòîð ýðõ ç¿éí íîìûí (law book review) ø¿¿ìæ çîõèõ áàéð ñóóðèéã ýçýëíý. Ýðõ ç¿éí íîìûí ø¿¿ìæ íü ýðõ ç¿éí ø¿¿ìæ ñóäëàëûí íýã õýñýã áîëîõ òºäèéã¿é íîìûí ø¿¿ìæèéí íýã òºðºë þì.

Íîìûí ø¿¿ìæ áè÷èõ íü á¿òýýë òóóðâèñàí õ¿íäýý ÷, òóõàéí á¿òýýëèéã óíøèã÷äàä ÷ ìºí àäèë ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã òóë çºâõºí íîìûí ø¿¿ìæ áè÷èõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóä îëîí óëñàä ¿¿ñýí áèé áîëæýý. Òóõàéëáàë, ÀÍÓ-ûí Óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààíû õîëáîîíä õàðüÿàëàãäàõ “Ýðõ ç¿é áîëîí óëñ òºðèéí íîìûí ø¿¿ìæ” (Law Politics Book Review) íýðòýé áàéãóóëëàãà áàéäàã14 áà ýíý áàéãóóëëàãà íü ýðõ ç¿é áîëîí óëñ òºðèéí ñýäýâòýé á¿õèé ë íîìóóäàä çîõèîã÷èéí õ¿ñýëòýýð ø¿¿ìæ áè÷äýã áàéíà.15 Æèøýý íü Ìèäâýñò íîìûí ø¿¿ìæ (The Midwest Book Review) ãýäýã áàéãóóëëàãà çºâõºí ýðõ ç¿éí íîìûí ø¿¿ìæýýð õÿçãààðëàãäàõã¿éãýýð îëîí ÷èãëýëèéí íîìûí ø¿¿ìæ áè÷èõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áàéíà.16

Ø¯¯ÌÆÈÄ ÒÀÂÈÃÄÀÕ ØÀÀÐÄËÀÃÀ

1.Ø¿¿ìæëýã÷èä òàâèãäàõ øààðäëàãàÝðõ ç¿éí á¿òýýëä èéì õ¿í ø¿¿ìæ

áè÷íý ãýñýí õàòóó òîãòîîñîí øààðäëàãà áàéõã¿é ÷ ø¿¿ìæ áè÷èõ ýòãýýä íü òóõàéí á¿òýýë òóóðâèãäñàí ñàëáàðûí ìýðãýæèëòýí áàéõààñ ãàäíà óã ñýäâýýð îíîëûí áîëîí ïðàêòèê òóðøëàãàòàé õ¿í áàéõ íü çîõèìæòîé.

14 Дэлгэрэнг¿йг http://www.lpbr.net/ эндээс ¿знэ ¿¿..15 http://lawcourts.org/LPBR/about.html С¿¿лд 2014.07.27-ны ºдºр хандсан.16Дэлгэрэнг¿йг http://www.midwestbookreview.com/ эндээс ¿знэ ¿¿.

http://harvardlawreview.org/

https://lawreview.uchicago.edu/page/about-law-review

https://lawreview.uchicago.edu/page/about-law-review

http://www.lpbr.net/

http://lawcourts.org/LPBR/about.html

http://www.midwestbookreview.com/


23

Ýíý íü ø¿¿ìæ ººðºº õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ òºäèéã¿é ø¿¿ìæ áè÷èõ ¿íäñýí çîðèëãîäîî õ¿ðýõ ýõíèé àëõàì áîëîõ þì. Íºãºº òàëààñ õ¿ì¿¿ñ ìýäëýã, òóðøëàãàòàé, íýð õ¿íäòýé ìýðãýæèëòí¿¿ä ø¿¿ìæ áè÷ñýí á¿òýýëä èë¿¿ èõ à÷ õîëáîãäîë ºãäºã. ¯¿ãýýð çîãñîõã¿é, ø¿¿ìæ áè÷èõýä çàðèì òîãòñîí ïðàêòèê, ¿íýëýìæ áàéäàã àæ. Òóõàéëáàë, ø¿¿ìæèéã ººðèéí äîòíû áîëîí òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿íýýð áè÷¿¿ëæ áîëîõ ÷ òóõàéí õ¿íòýé ÿìàð õàðèëöààòàé áîëîõîî áè÷èõ øààðäëàãàòàé áàéäàã, èíãýñíýýð òóõàéí á¿òýýëèéã áîäèòîîð ¿íýëýãäñýí ýñýõýä óíøèã÷, ñóäëàã÷èä ä¿ãíýëò ºãºõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëäýã àæýý.

2.Ø¿¿ìæèéí àãóóëãà áîëîí õýëáýðò òàâèãäàõ øààðäëàãà

Þóíû ºìíº ø¿¿ìæ íü òîäîðõîé ä¿ãíýëò õèéñýí, ¿íäýñëýë äýâø¿¿ëñýí áàéõ øààðäëàãàòàé. Ø¿¿ìæèéí õàìãèéí ÷óõàë ýëåìåíò áîë òóõàéí á¿òýýëèéí òàëààðõè òîâ÷ òàíèëöóóëãà ãýõýýñýý èë¿¿òýé ñàíàë äýâø¿¿ëñýí, ä¿ãíýëò ºãñºí áàéäàë þì. Ìºí ø¿¿ìæýýð òóõàéí á¿òýýëèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ ýñõ¿ë õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é áàéãààãàà áîëîí á¿òýýëèéí àãóóëãà, ä¿í øèíæèëãýý áîëîí á¿òöèéí øèíýëýã ñàíàà ýñõ¿ë àëäàà äóòàãäëûí òàëààð ººðèéí áàéð ñóóðèéã èëýðõèéëýõ ó÷èðòàé. Ø¿¿ìæ¿¿ä íü ºíãº àÿñ, äýâø¿¿ëæ áóé àñóóäàë, áè÷ëýãèéí õýëáýðýýðýý ÿëãàðàõ õýäèé ÷ äàðààõ íèéòëýã øèíæ¿¿äòýé:17

• Íýãä¿ãýýðò,á¿òýýëèéíòàëààðõèòîâ÷, òîäîðõîé îéëãîëòûã óíøèã÷äàä õ¿ðãýäýã. Ýíý õýñýãò òóõàéí ñýäâèéí òàëààðõè òàéëáàð, åðºíõèé ñàíàà, ¿íäýñëýë áîëîí çîðèëãûí òàëààð áè÷íý.

• Õî¸ðäóãààðò, á¿òýýëèéíàãóóëãûí òàëààð ø¿¿ìæëýëò ¿íýëãýý ºãäºã. Á¿òýýëèéí àíõààðàë òàòàõóéö õýñýã, òýð íü ¿ð ä¿íòýé, èòãýë ¿íýìøèë òºð¿¿ëýõ¿éö áàéñàí ýñýõ, äýâø¿¿ëñýí àñóóäëûí òàëààðõè òàíû îéëãîëòûã 17http://writingcenter.unc.edu/handouts/book-reviews/ С¿¿лд 2014.07.20-ний ºдºр хандсан.

õýðõýí íýìýãä¿¿ëñýí òàëààð áè÷íý.• Ýöýñò íü, á¿òýýëä åðºíõèé

ä¿ãíýëò ºãºõººñ ãàäíà óíøèã÷èä á¿òýýëä õýðõýí õàíäàõ áàéñàí òàëààð ººðèéí ñàíàëûã òóñãàñàí áàéíà.

Ø¿¿ìæ íü èõýâ÷ëýí òîäîðõîé òîâ÷ áàéõ áºãººä òîìîîõîí á¿òýýë¿¿äèéí õóâüä èë¿¿ ºðãºí ñàíàë äýâø¿¿ëñýí, ø¿¿ìæ¿¿ä áàéäàã. Ãýõäýý àëü ÷ òîõèîëäîëä ø¿¿ìæèéã õýòýðõèé íóðøóó áè÷èõýýñ çàéëñõèéäýã áàéíà. Ø¿¿ìæ íü åðºíõèéäºº äàðààõ á¿òýöòýé áàéäàã:

• Îðøèë (á¿òýýë òóóðâèã÷èéíòàëààðõè ìýäýýëýë, á¿òýýëèéí õàìðàõ ñàëáàð, ãîë ñàíàà ãýõ ìýòèéã îðóóëíà)

• Òîâ÷ àãóóëãà (Á¿òýýëèéíàãóóëãûã óíøèã÷äàä ìàø òîâ÷ áàéäëààð òàíèëöóóëíà)

• Ä¿í øèíæèëãýý áà ¿íýëãýý(ººðèéí äýâø¿¿ëæ áóé ¿íäýñëýë, áóñàä á¿òýýëòýé õàðüöóóëñàí õàðüöóóëàëò ãýõ ìýòèéã îðóóëíà)

• Ä¿ãíýëò

3. Ø¿¿ìæ õèéõ õýëáýðØ¿¿ìæèéã èõýâ÷ëýí áè÷ìýë

õýëáýðýýð íèéòýëäýã áºãººä çàðèì îðîíä ø¿¿ìæ õýâë¿¿ëäýã òóõàéëñàí ñîíèí, õýâëýë ÷ áàéäàã. Çàðèì òîõèîëäîëä äàãíàñàí ø¿¿ìæ íèéòýëäýã öàõèì õóóäàñ áàéõ òºäèéã¿é, òýäãýýð íü ø¿¿ìæ ò¿¿íèé àãóóëãà, ÷àíàð çýðýãò ìýðãýøëèéí çºâëºãºº ºãäºã, çîõèîã÷ íèéòëýã÷ íàðûã ø¿¿ìæëýã÷ íàðòàé õîëáîäîã òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ãàçàð áîëñîí íýãýí ÷ áàéäàã àæýý.

Ìºí òóõàéí á¿òýýëèéí òàëààð ëåêö õýëáýðýýð ø¿¿ìæ õèéõ áîëîìæòîé. Òîäîðõîé á¿òýýëä áè÷ñýí ø¿¿ìæèä ¿íäýñëýí ìýðãýæëèéí áîëîí õîëáîãäîõ ñàëáàðûí õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ðýýíä èëòãýë òàâèõ, õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ àðãààð ø¿¿ìæèéã òàíèëöóóëàõ áîëîìæòîé áàéäàã.

http://writingcenter.unc.edu/handouts/book-reviews/


24

Ä¯ÃÍÝËÒÈÉÍ ÎÐÎÍÄ

Ìàíàé õóóëü ç¿éí ñàëáàðò ø¿¿ìæ ñóäëàëûã õºãæ¿¿ëýõýä äºõºì áîëîõ ¿¿äíýýñ äàðààõ àæëóóäûã õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýõ ñàíàëûã äýâø¿¿ëæ áàéíà.

• Ýðõç¿éíø¿¿ìæ,ò¿¿íèéãñóäëàõ,õºãæ¿¿ëýõ ñýäâýýð óóëçàëò (àíõíû) çîõèîí áàéãóóëàõ;

• Ýðõç¿éíìýðãýæëèéíñýòã¿¿ë¿¿äýäø¿¿ìæ íèéòýëäýã òóñãàé áóëàí áèé áîëãîõ;

• Õóóëü÷äûí õîëáîîíû ýðõ ç¿éíñàëáàðûí õîðîîä íü òóõàéí ñàëáàð ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä ãàðñàí øèíý íîì, á¿òýýë, ñóäàëãààíû òàëààð ø¿¿ìæ õýëýëö¿¿ëýã18 çîõèîí áàéãóóëæ õýâøèõ;

• Ø¿¿õèéíøèéäâýðòõºíäëºíãèéí,ìýðãýæëèéí ¿¿äíýýñ ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, òýäãýýðèéã øèíæëýõ óõààíû ýðãýëòýä îðóóëàõ áîëîìæóóäûã ýðýëõèéëýõ;

• Õóóëü ç¿éí ýðäýì øèíæèëãýý,ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãóóäàä îðîí òîîíû áóñ (êëóáûí õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàãäñàí) ø¿¿ìæ õýëýëö¿¿ëãèéí á¿òýöòýé áîëîõ,

18 Хууль з¿йн ¿ндэсний х¿рээлэн, МУИС-Хууль З¿йн Сургууль хамтран (МУИС-ХЗС-ийн багш, доктор О.Мºнхсайхан, Хуульчдын холбооны ОУ-ын эрх з¿йн хорооны тэрг¿¿н, доктор Б.Г¿нбилэг нарын хамтарсан “¯ндсэн хуулийн цэцийн гиш¿¿н Д.Сугарт сахилгын шийтгэл ногдуулсан шийдвэрт хийсэн д¿н шинжилгээ” сэдэвт хэлэлц¿¿лэг, 2014.04.23), мºн Нээлттэй нийгэм форум (МУИС-ХЗС-ийн багш, доктор О.Мºнхсайхан: “Цэцийн шийдвэрийн ш¿¿мж: Анхан шатны ш¿¿х б¿рэлдэх¿¿нд иргэдийн тºлººлºгчийг оролцуулах нь ¯ндсэн хууль зºрчººг¿й” сэдэвт хэлэлц¿¿лэг, 2014.07.01) зэрэг байгууллагууд судлаачидтай хамтран эхний оролдлогуудыг хийж эхэлсэн.

òóõàéí áàéãóóëëàãóóäàä ñóðàëöàæ, ñóäàëãàà õèéæ áóé õóóëü÷äûí á¿òýýëä óã á¿òöýýð äàìæóóëàí áîäèòîé, õºíäëºíãèéí ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ãàðãàäàã áîëîõ;

• Ýðõ ç¿éí ÷èãëýëèéí íîìûíø¿¿ìæèéã ìýðãýæëèéí áîëîí ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãóóä äýìæèæ õýâë¿¿ëäýã áîëîõ;

• Ýðõ ç¿éí ÷èãëýëèéí íîìûãñóðãàëòàíä àøèãëàõ, çºâøººðºõºä òóõàéí íîìûí òàëààðõè ø¿¿ìæèä òóëãóóðëàäàã áàéõ çýðýã áîëíî.

Ýöýñò íü òýìäýãëýí õýëýõýä öààøèä Ìîíãîë Óëñàä ýðõ ç¿éí ø¿¿ìæ ñóäëàëûã õºãæ¿¿ëæ, ñóäëàà÷èä íýãäýæ ýíý ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëáàë õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû á¿òýýëèéí ÷àíàð ñàéæðàõ, õºíäëºíãèéí ìýðãýæèëòíèé ¿íýëýëò, øàëãóóðã¿éãýýð áóñäàä ò¿ãýýõ, á¿òýýë òóóðâèõäàà îþóíû ºì÷èéã äýýäýëñýí, øèíæëýõ óõààí÷ áàéäëààð õàíääàã áîëãîõîä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëýõ íü äàìæèãã¿é.

---o0o---


25

¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÜÒ ¨ÑÍÛ ÒªËªÂØÈË ÁÀ¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÈÉÍ “ÖÀÃÀÀÍ ÒÎËÃÎÉ”1

1

ÕÑÈÑ Òºð Çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí ýðõëýã÷ Õóóëü ç¿éí óõààíû äîêòîð (Ph.D)

Á.Íàðìàíäàõ

¯íäñýí õóóëü íü íèéãìèéí ñóóðü õàðèëöààã áàòàòãàí áýõæ¿¿ëñýí ãîë òóëãóóð õóóëü ó÷ðààñ àëèâàà óëñûí õºãæëèéí õàíäëàãûã òîäîðõîéëîõîä ¯íäñýí õóóëèéí ñóäàëãàà îíöãîé ¿¿ðýãòýé.

Äýëõèé äàõèíû õýìæýýíä àâ÷ ¿çâýë ¯íäñýí õóóëü íü 220 ãàðóé æèëèéí ò¿¿õòýé õ¿í òºðºëõòíèé òºðò ¸ñ, õóóëü öààçûí ò¿¿õýíä îíöãîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ èðñýí óëñ òºð, ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷èã ìºí áºãººä îð÷èí ¿åä ¯íäñýí õóóëèéã íýã òàëààñ, íèéãìèéí àðàã ÿñûã á¿ðä¿¿ëýã÷, íºãºº òàëààñ õ¿íëýã áàéäëûí ¿¿äíýýñ õýçýý ÷ ººð÷èëæ áîëîõ àãóóëãà, ãóðàâäóãààðò, óäèðäëàãûí àðä÷èëñàí õýëáýð, ýðõ ç¿éò òºðèéí ìºí ÷àíàðûã òýýã÷ ¿íäñýí ýëåìåíò¿¿äèéã àãóóëñàí ººðèéí ñóóðü á¿òýö á¿õèé ìàòåð ãýõ çýðãýýð îéëãîõ áîëæýý.

¯íäñýí õóóëèéã øèíý õàíäëàãà, øèíý àðãà ç¿éãýýð øèíæëýí ñóäëàõ íü ò¿¿íèé õýâ ìàÿã, ìºí ÷àíàð, ¿¿ðýã, à÷ õîëáîãäëûã ¿íýí çºâººð ¿íýëæ, áîäèò ä¿ãíýëò õèéõ, ñóðãàìæ àâàõ àíõäàã÷ íºõöºë áîëíî ãýæ ãàâüÿàò õóóëü÷, äîêòîð, ïðîôåññîð Á.×èìèä “¯íäñýí õóóëèéã äýýäëýí ø¿òýõ ¸ñ” õýìýýõ á¿òýýëäýý áè÷æýý.

ªíººäºð óëñ òºð, ýðõ ç¿éä áîëîâñîð÷, ò¿¿íèéã ñîíèðõîí ñóäàëæ áóé õýí áîëîâ÷ îþóí óõààíäàà àðä÷èëëûí õýì õýìæýý, ýðõ ÷ºëººíèé ¿çýë áàðèìòëàë, ¿¿ðýã õàðèóöëàãûí òàëààðõè ¯íäñýí õóóëüò ¸ñíû îíîëûí

1 ¯ндсэн Хуулийн Цэцийн даргын нэрэмжит сэдэмж бичгийн уралдааны тусгай байранд шалгарсан илтгэл

ºðãºí õýëýëö¿¿ëýã ºðí¿¿ëñýí ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýã÷äèéí ýðèí ¿åèéí ä¿ð òºðõººð äýëõèé íèéò àìüñãàëæ áàéãààã õàðæ áàéíà. Òýðëýã÷ ìèíèé áèå ÷ òýäíèé íýã ò¿¿÷ýý áîëæ, ¯íäñýí õóóëüò ¸ñíû àñóóäëûã îáúåêòèâ÷ëàí àâ÷ ¿çäýã óëàìæëàëò õàíäëàãààð áèø, áàéõ ñòîé ç¿éëèéí ò¿âøèíä óëñ òºð, ýðõ ç¿éí ¿íýò ç¿éëñòýé õîëáîí òîäîðõîéëîõ õàíäëàãûí äàãóó Basic norm2-ä òóëãóóðëàí àâ÷ ¿çýæ ººðèéí ä¿ãíýëò ñàíàëûã òà á¿õýíä òîëèëóóëàõûã õè÷ýýëýý.

ªíººäºð ¯íäñýí õóóëüò ¸ñíû àñóóäëààð óëñ òºð, ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä:

• “Ìàíàé õóóëü áîë ÓÈÕõóóëü òîãòîîíî, Çàñãèéí ãàçàð õóóëü ã¿éöýòãýíý, ø¿¿õ õýðýãæ¿¿ëíý ãýñýí ãîë çàð÷èìòàé. Íýã íü íºãººãèéíõºº àæëûã õèéõã¿é. ÓÈÕ, Çàñãèéí ãàçàð íèéë÷èõýýð õýí õýíèéõýý àæëûã îðëîîä õàðèóöëàãûã ñóëðóóëààä ýâëýðýë, ÿëçðàë áèé áîëãîîä áàéíà. Ýíý ÿàæ õàðàãäàõ âý ãýõýýð Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä ãîë ãîãöîîã áàðüæ áàéäàã òºñâèéí àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í äýýð òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéãàà þì. ßàãààä ãýâýë Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèé ñàéä òºñâºº áàðüæ áàéõ ¸ñòîé. Îäîî Åðºíõèé ñàéä òºñâºº ìýäýõã¿é áàéíà. Íýã õýñãèéã íü ÓÈÕ, íýã õýñãèéã íü ñàéä íàð ìýäýæ áàéíà ø¿¿ äýý.”3

• “Áóñàä çàðèì ç¿éëä îðóóëàõíýìýëò, ººð÷ëºëò ÷ ãàð÷ èðýõ íü òîäîðõîé. Õàðèí ¯íäñýí õóóëèéí àñóóäàëä àëñûã ñàéí õàðàõã¿é, äóòóó äóëèìàã, ò¿ðãýí ò¿¿õèé õàíäàæ áîëîõã¿é ãýäãèéã áèä ýíý îí æèë¿¿äýä óõààðëàà. ¯íäñýí õóóëü äýýäëýãäýõ äàðõëàà ÷ ãýæ áèé. Õýðýâ ¯íäñýí õóóëü õ¿íèé ýðõèéí 2 Хэн нэгний дур зорго, х¿сэл зориг биш, тухайн ¿еийн хний танин мэдэх¿йн х¿рсэн т¿вшингээр хязгаарлагдан тогтсон суурь хэм хэмжээ.3 Хºдºлмºрийн баатар, ардын багш, гавъяат хууль, доктор, профессор Б.Чимид.


26

õàìãààëàëò, òºðèéí ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëòàä ãàæóóäàë ¿¿ñãýñýí çààëò àãóóëàõ àõóë ¯íäñýí õóóëèéí äàðõëààíä ñºðãººð íºëººëíº. ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëáàë äàõèí àëäàõ ¸ñã¿é.”4

• Ýíýáîëáèäíèé íäñýíõóóëèéíóã ¿íäñèéã á¿ðýí óõàæ, îéëãîæ ÷àäàõã¿é áàéãàà, áàñ äýýð íü õóóëü, ýðõ ç¿é, øèíæëýõ óõààíààñàà èë¿¿ ¿íýòýé, õ¿÷òýé ãàæ óëñ òºðæèëòèéã èòãýë ¿íýìøëýý áîëãîîä áóéí èëðýë áîëîâ óó. Åð íü Ìîíãîëä ýðäýìòýé íîìòîé ãýæ òîîöîãääîã îëîí õ¿í ºíººäºð òºð, çàñãèéí òºëºº ñàíàà çîâèíîí õóóëèéã ç¿ãýýð íýã àìíààñ óíàõ ¿ã, öààñàí äýýð áóóõ ¿ñýã ìýò õàðæ, ò¿¿íèéã äóðòàé ¿åäýý, òºðä íèéö¿¿ëýí äóð çîðãîîðîî ººð÷èëæ áîëäîã ìýò àÿãëàí, á¿ðäñýí äýýä ¯íäñýí õóóëèà ìóó ìóóõàé, ò¿¿íèéã çàñàõã¿é áîë áîëîõã¿é, ¿¿íýýñ áîëæ Ìîíãîëûí òºð áàëàð÷ áàéíà õýìýýí íèéãýìä ñóðòàëäàõ áîëæ. Òºðºº õàéðëàíà, äýýäýëíý ãýäãýýðýý õàðæ, ¯íäñýí õóóëüä ¿çýë ñàíààíû ãàæóóäàë ãàðãàí, ãàð õ¿ðýõ ãýæ íýã õýñýã íü õººðöºãëºæ, íºãºº õýñýã íü öààä óãòàà òºðèéí íýðýýð óëñ òºð õèéæ, áóñäûí õºëñ õ¿÷ýýð àìüäðàõ àðãà çàìàà óëàì á¿ð òºãºëäºðæ¿¿ëýõ ãýæ áîäîæ áóé áîë ýäãýýðèéí àëü íü áàéñàí ººðèéãºº õ¿íäýëäýã õýí ÷ "òºð èðãýíýýñýý èë¿¿ ýðõ ýäëýõ ¸ñã¿é” ãýõ áîäîë ñàíààãààðàà õóóëü ¸ñ, àðä÷èëàëä õýíýýñ ÷ èë¿¿ îéð çîãñîæ, òîòàëèòàðè õýâ ìàÿã, áîîãäìîë ñýòãýëãýýòýé áàéãàà áàéäëààðàà çºð÷èëäºæ áàéäãèéíõàà õóâüä ñàíàà çîâíèæ ë òààðíà.5

• “Äîðäóóëñàíäîëîîíººð÷ëºëò”õýìýýí íýðëýãäñýí ýäãýýð íýìýëò ººð÷ëºëòèéã õèéõäýý õóóëèéí òºñëèéã ºðãºí ìýä¿¿ëýõ áîëîí Áàéíãûí õîðîîäîîð ñàíàë, ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõ, íýãäñýí õóðàëäààíààð õýëýëöýõ äýã, æóðìûã çºð÷ñºíººñ ãàäíà õî¸ð õýëýëö¿¿ëãèéã íýã öàãèéí çàéòàé íýã õ¿íèé ñàíàëòàé ÿâóóëñàí. Ìºí ¯íäñýí

4 УИХ-ын гиш¿¿н, хууль з¿йн шинжлэх ухааны доктор /Sc.D/, профессор Д.Л¿ндээжанцан.5 Эрх мэдэлд дурлагсад ¯ндсэн хуультай ойлголцдогг¿й. Х.Тэм¿¿жин.

õóóëèéí 68 äóãààð ç¿éëä çààñàí ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñàíàëûã ¯íäñýí õóóëèéí Öýö ÓÈÕ-ä ºðãºí ìýä¿¿ëýõ, àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëæ áîëîõ òóõàé çààëòóóäûã ¿ë òîîìñîðëîñîí íü ¯íäñýí õóóëèà çºð÷ñºí ¿éëäýë áîëñîí õýìýýí ¿çýæ áóéãàà òóñ õîëáîîíû òºëººëºã÷èä ÓÈÕ-ûí äàðãàä èëýðõèéëñýí. Òèéìýýñ 1992 îíä áàòàëñàí ¯íäñýí õóóëüä 2000 îíä îðóóëñàí äîëîîí íýìýëò, ººð÷ëºëòèéã õóóëü áóñ õýìýýæ, õ¿÷èíã¿é áîëãîõ òóõàé õ¿ñýëòýý øèíýýð áàéãóóëàãäñàí ÓÈÕ, Çàñãèéí ãàçàðò èéíõ¿¿ áè÷ãýýð õ¿ðã¿¿ëæ áàéãààãàà òóñ õîëáîîíûõîí õýëñýí àæ. Òóõàéëáàë, ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíû õóðàëäààíû èðöèéã ãóðàâíû õî¸ðîîð àâäàã áàéñíûã ãóðàâíû íýã áîëãîæ áóóðóóëñàí, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íýýð àæèëëàõûã òîäîðõîé òîîíä õÿçãààðëààã¿é íü ÓÈÕ-ûí ¿éë àæèëëàãààíû ÷àäâàðûã ñóëðóóëñàí, àðä÷èëñàí øèíæèéã àëäàãäóóëñàí, òºðèéí ýðõ ìýäýë õóâààðèëàõ çàð÷ìûã áóäëèàíòóóëñàí õèéãýýä Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí ýðõ ìýäýëä õàëäñàí çýðýã îëîí ñºðºã ¿ð äàãàâàð äàãóóëæ áóéã ñóäàëæ, òîâ÷ ä¿ãíýëò õèéæýý. Òóñ õîëáîîíîîñ ýäãýýð àñóóäëûã íýí òýðã¿¿íä ººð÷èëæ, 2013 îíä áàãòààí øèéäâýðëýæ ºãºõèéã õ¿ñ÷ýý.6 ãýõ çýðãýýð ¯íäñýí õóóëèéí 2000 îíû íýìýëò ººð÷ëºëò ¯íäñýí õóóëèéí ñóóðü äàðõëààã àëäàãäóóëñíûã õ¿ëýýí çºâøººðñººð èðñýí.

Ãýñýí õýäèé ÷ ºíººäðèéã õ¿ðòýë “äîðäóóëñàí” ãýæ íýðëýýä áàéãàà 7 íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí äàãóó Ìîíãîë óëñûí òºðèéí áàéãóóëëûí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëæ, àæèëëóóëæ 14 äýõ æèëèéíõýý í¿¿ðèéã ¿çýæ áàéíà. Ýíý òàëààð çàñàã òºð, íàì, óëñ òºðèéí áàéãóóëëàãà, ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä ºíººäðèéã õ¿ðòýë õàðèëöàí àäèëã¿é áàéð ñóóðèéã èëýðõèéëæ èðñýí.

Óã íýìýëò, ººð÷ëºëò íü ºíººäðèéã õ¿ðòýë îíîëûí õóâüä õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ, ýñ çºâøººðºãäºõ ýñýõ 6 http://politics.time.mn/content/19084.shtml#sthash.s8qi2Myd.dpuf


27

íü ìàðãààíòàé íºõöºë áàéäëûã ¿¿ñãýæ áàéãàà áºãººä ýíý íü óã õàðèëöààã çîõèöóóëæ áóé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ýñõ¿ë îäîîãèéí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýãýý íýã ìºð îéëãîãäîõóéö õýìæýýíä òàéëáàðëàõ øààðäëàãûã áèé áîëãîæ áàéíà.

Òèéìýýñ óã ¯íäñýí õóóëèéí íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí òàëààð 2000-2008 îíûã õ¿ðòýëõ õóãàöààíä ºäºð òóòìûí õýâëýëä íèéòëýãäñýí ñóäëàà÷äûí áîëîí îëîí íèéòèéí, íàì, òºðèéí àëáà õààã÷äûí áàéð ñóóðèéã èëýðõèéëñýí 240 /äàâõàðäñàí òîîãîîð/ ãàðóé ºã¿¿ëýë, íèéòëýë, àëáàí áàðèìò áè÷èã7, ÿðèëöëàãà çýðãèéã ò¿¿âýðëýí àâ÷ àíãèëàí àâ÷ ¿çâýë ¯íäñýí õóóëèéí íýìýëò ººð÷ëºëòèéí ýðãýí òîéðîíä äàðààõ àñóóäëóóä õºíäºãäºí ãàðñàí áàéíà.¯¿íä:

•¯íäñýíõóóëüäîðóóëñàííýìýëòººð÷ëºëò¿¿ä àãóóëãûí õóâüä ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëä íèéöýæ áàéãàà ýñýõ àñóóäàë;

•¯íäñýíõóóëüäíýìýëòººð÷ëºëòîðóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà íü õóóëüä íèéöñýí ýñýõ;

• ¯íäñýí õóóëèéí íýìýëòººð÷ëºëòèéí òóõàé õóóëüä ÌÓ-ûí Åðºíõèéëºã÷ õîðèã òàâèõ ýðõòýé ýñýõ;

•¯íäñýíõóóëüäíýìýëòººð÷ëºëòîðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíä ¯ÕÖ ÿìàð ýðõ õýìæýýòýé îðîëöîõ ýñýõ;

• Åð íü ¯íäñýí õóóëèéã ººð÷ëºõøààðäëàãà áàéñàí ýñýõ çýðýã àñóóäëóóäûã õºíäæýý.

¯íäñýí õóóëèéí íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí òàëààðõè îíîë-àðãà ç¿éí õóâüä ìàðãààíòàé àñóóäëûã íýã ìºð øèéäâýðëýõ, ¯íäñýí õóóëèéí àãóóëãûí õèéãýýä õóóëü ç¿éí õ¿÷èí ÷àäëûã áýõæ¿¿ëýõ õýðýãöýý øààðäëàãûã ¿íäýñëýí ó÷èð þó âý õýìýýí ¿çâýýñ

• Àñóóäàëä ñýòãýãäýë òºäèéõàíääàã,

• ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë ñàíààã7 ¯ндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, ººрчлºлт нь ¯ндсэн хууль зºрчсºн эсэх тухай маргааныг хянан хэлэлцсэн тухай ¯ндсэн хуулийн Цэцийн д¿гнэлт, 2000 оны 03 дугаар сарын 15, №03, “Тºрийн мэдээлэл” сэтг¿¿л, 2000 он, №20, г.м.

õ¿í òºðºëõòíèé ¿íýò ç¿éëñ, çàð÷èì, ¿çýë áàðèìòëàë, õ¿ñýë ýðìýëçëýëèéí ¿¿äíýýñ îéëãîæ õýðýãæ¿¿ëäýã ñýòãýëãýýíèé øèíý÷ëýë õèéãäýëã¿é,

• Óëàì á¿ð ¿ë ã¿éöýëäýõøèíæòýé áîëæ, øèíý ¿åèéí ¿íýëýìæ, îéëãîëòîîð á¿ðäýæ àñàí ýðõ ÷ºëºº íóòãàðõàõ, íàì÷èðõàõ, àëü íýã ëèäåð äàãàæ àâèëãàäàõ, çàñàãëàëä äóëäóéäàæ áÿëäóóë÷ëàõ õýëáýðòýé ýðõ ÷ºëºº áîëîí õóâèð÷, ýöýñòýý ýíý íü õóóëü, ¸ñ ç¿éã¿é ýðõ áàðèã÷äûí ààø, àÿãààð òîäîðõîéëîãäîæ, àðä÷èëàë, ¯íäñýí õóóëüò ¸ñ çýðýìäýãëýãäýõýä õ¿ðãýæ áàéíà.

Çàðèì íýã õ¿íèé ÿðüæ áóé÷ëàí òºðºº áîäîæ, ò¿¿íèéã äàðõëààæóóëàõ ãýõ ìýòýýð ¯íäñýí õóóëüä õ¿ðýõ ãýæ áóé áîë çàñàãëàã÷äûí äóð çîðãûã ÷àäàí ÿäàí õÿçãààðëàæ áóé õóóëèéí õ¿÷ ÷àäëûã ñóëðóóëæ, èðãýíèé ýðõèéã õàìãààëàëòã¿é áîëãîõ íü ãýæ õàðäàæ áîäîõ íü çºâ, áàñ ýð¿¿ë áàéõ. Òýãýõã¿é áîë Çàñãèéí ãàçðûã ø¿¿õèéí õÿíàëòààñ ãàäóóð ãàðãàæ áàéãàà áèäíèé áàéäàë, ýðõ ç¿éä õÿçãààðëàãäñàí çàñàã òîãòîîõ ¯íäñýí õóóëèéí îíîë õî¸ð íýã ë àâöàëäàõã¿é.

Ýíý áîë áèäíèé ¯íäñýí õóóëèéí óã ¿íäñèéã á¿ðýí óõàæ, îéëãîæ ÷àäàõã¿é áàéãàà, áàñ äýýð íü õóóëü, ýðõ ç¿é, øèíæëýõ óõààíààñàà èë¿¿ ¿íýòýé, õ¿÷òýé ãàæ óëñ òºðæèëòèéã èòãýë ¿íýìøëýý áîëãîîä áóéí èëðýë áîëîâ óó.

XX çóóíû õóóëèéí ýöýã ãýãäýõ Õàííñ Êåëüçåíèé “Õóóëü÷èä ÿìàð ÷ õàìààã¿é ¿íýýð õóóëèéã óëñ òºðèéí ÿâóóðã¿é çîðèëãîä ãóéâóóëàõààñ õàìãààëàõ ¸ñòîé. Ýíý áîë íèéãìèéí áóñàä ãèø¿¿äèéí ºìíº òýäíèé õ¿ëýýñýí ¸ñ ñóðòàõóóíû ¿¿ðýã” ãýõ ¿ã áèé.

Áèäíèé õóâüä ýðõ ç¿éí ¿çýë ñýòãýëãýý óõàìñðàà øèíýòãýæ, ¿¿íèéãýý çàëðóóëàõã¿éãýýð ¯íäñýí õóóëüä ººð÷ëºëò îðóóëàõ ãýæ îðîëäîõ áóñ õàðèí ¯íäñýí õóóëèéí àóãàà çîðèëãûã îéëãîæ, óõàìñàðëàõ íü íýí ÷óõàë.


28

¯¿íèé òóëä áèä àëèâàà îéëãîëòûã õýò åðºíõèéëºõ áóþó á¿ä¿¿â÷ëýõ íü îéëãîëòûã á¿ðõýãä¿¿ëýí ñàìóóðóóëàõ òàëòàéã õàðãàëçàí îéëãîëòûí íýãäìýë õýðýãëýýã áèé áîëãîõûã ÷óõàë õýìýýí ¿çýæ áàéíà. Ãýõäýý îéëãîëò ìààíü ¯íäñýí õóóëèéí íýð òîìú¸îîãîîð èëýðõèéëýãäýæ, ò¿¿íèéã õýðýãëýã÷èä ººð ººðèéí “öàãààí òîëãîé”-ãîîð óíøààä áàéãàà íü àñóóäëûí ãîë ãîãöîî áîëîîä áàéíà.

ÎÕÓ-ûí ýðäýìòýí Ä.À.Êåðèìîâ íýð òîìú¸îîíû òàëààð “îéëãîãäîíî, òàíèãäàíà, ãýõäýý òîäîðõîéëîõã¿é” ãýæ òýìäýãëýñíýýñ8. ¿çâýë íýð òîìú¸îî íü

8 Керимов Д.А. Законодательная техника. М., 1998. С. 62-63.

îéëãîëòûí íýð, òèéìýýñ íýð òîìú¸îãîîð èëýðõèéëýãäýõ îéëãîëò íü íýãäìýë íýã ¿çýë ñàíààãààð èëýðõèéëýãäýæ òàéëáàðëàãäàæ áàéõ ó÷èðòàé.

¯íäñýí õóóëèéí íýð òîìú¸îãîîð èëýðõèéëýãäýõ îéëãîëòûã àðä÷èëñàí îðíóóäàä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí “Basic norm”-ààð ¿íýëýí, òýðõ¿¿ íýãäìýë ¿çýë ñàíàà íü íäñýí õóóëèéí “öàãààí òîëãîé” áàéæ Ìîíãîë óëñûí èðãýí á¿ð ¯íäñýí õóóëèà íýã ìºð îéëãîæ, õýðýãæ¿¿ëýõ áîëòóãàé.

---o0o---


29

Õ¯ÐÝÝËÝÍ ÁÓÉ ÎÐ×ÍÛÃ ÕÀÌÃÀÀËÀÕÀÄØ¯¯ÕÈÉÍ ¯¯ÐÝÃ ÎÐÎËÖÎÎ ×ÓÕÀË ÁÎËÎÕ ÍÜ

Ä¿¿ðãèéí Èðãýíèé õýðãèéí àíõàí øàòíû 1 ä¿ãýýð ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷, Õóóëü ç¿éí óõààíû

ìàãèñòð (LL.M) Ã.Äàâààäîðæ

ÓÄÈÐÒÃÀË

Ìàíàé äýëõèéí õ¿í òºðºëõòíèé àæ àìüäðàë, ç¿é çîõèñã¿é õýðýãëýýíýýñ óëáààëæ õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, óóë óñ, îé ìîä, óðãàìàë, àí àìüòàí ãýõ ìýò áàéãàëèéí ¿íýò ç¿éëä õîìñäîë, äîðîéòëûí àþóë òóëãàð÷, öàã àãààðûí ººð÷ëºëò, öºëæèëò, ýêîëîãèéí õýò ñ¿éðýë í¿¿ðëýýä áàéíà.Òîäðóóëáàë õ¿íèé õýðýãöýý, øààðäëàãà ãýäýã õÿçãààðã¿é, õîîë õ¿íñ, õóâöàñ õýðýãëýë öààøëààä óðãàìëûí ãàðàëòàé ýìèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, ãî¸ë ÷èìýãëýë, ¿íäýñíèé ñî¸ëûí õºãæèë çýðýã íü áàéãàëü, ýêîëîãèéí ñèñòåìä øóóä íºëººëæ áàéãàà.

Íºãºº òàëààð õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíòîé õîëáîîòîé õóóëü òîãòîîìæ íü áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë ãýäýã íü ìàðãààíã¿é áîëîâ÷ òýäãýýðèéí õýðýãæèëòèéí õàíãàëòã¿é áàéäàë íü ñàíàà çîâîîñîí àñóóäàë õýâýýð áàéíà. Ýíý íü ìàíàé îðíû õóâüä ÷ òºäèéã¿é äýëõèéí áóñàä îðîíä ÷ òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëñîí áºãººä öàãààí äýýð õàð áýõýýð áè÷ñýí õóóëü òîãòîîìæèéí ¿éë÷ëýë áîäèò áàéäàë áóþó õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéí õîîðîíä àñàð òîì àí öàâ ¿¿ññýí ãýæ

õýëæ áîëíî.Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûã õàìãààëàõ

òóõàé “ñàéí” õóóëü òîãòîîìæ áàòëàãäñàí ÷, õýðýãæèëò íü õàíãàëòã¿é áàéõ, ò¿¿í÷ëýí õóóëü÷èä áàéãàëü îð÷íû õóóëü òîãòîîìæèéí òàëààðõè íàðèéí ìýäýýëýë, ìýäëýãã¿é, ìýðãýøýýã¿é áàéäàë çýðãýýñ øàëòãààëæ òóõàéí õóóëèéí çîðèëãî íü ëîîçîí ìýò ¿ëäýõ, èðãýäèéí ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ýðõ çºð÷èãäºõ, õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëýýñ øàëòãààëàõ áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë, öàã àãààðûí ººð÷ëºëò ¿¿ñýõ ñºðºã íºëºº óëàì èõñýõ áîëæýý.Òèéìýýñ õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûã õàìãààëàõàä ø¿¿õèéí ¿¿ðýã, îðîëöîî ÷óõàë þì.1

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ªÍªªÃÈÉÍ ÍªÕÖªË ÁÀÉÄÀË

Ìîíãîë Óëñàä áàéãàëü îð÷íû ñàëáàðûí 30 ãàðóé õóóëü õ¿÷èí òºãºëäºð ìºðäºãäºæ áàéãàà áºãººä áàéãàëèéí áàÿëãèéã îëáîðëîõ, ¿éëäâýðëýõ çýðãýýñ ¿¿äýí áàéãàëü îð÷èí, ò¿¿íèé íººö áàÿëãèéí àøèãëàëò, ãàçàð, ò¿¿íèéã ýçýìøèõ, àøèãëàõ, ºì÷ëºõ ýðõ,ò¿¿í÷ëýí ãýð á¿ëèéí õýðýãöýýíèé áîëîí àæ àõóéí çîðèóëàëòààð èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ áîëñîíòîé õîëáîîòîé ìàðãààí ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãäýõ õàíäëàãà èõýýõýí íýìýãäýæ áàéíà.

Óëñûí õýìæýýãýýð 2007 îíä ÿâóóëñàí óñíû òîîëëîãîîð íèéò 5128 ãîë, ãîðõè á¿ðòãýãäñýíýýñ 852 íü øèðãýñýí,9306 áóëàã, øàíä á¿ðòãýãäñýíýýñ 2277 íü øèðãýñýí, 3747 íóóð, òîéðîì á¿ðòãýãäñýíýýñ 1181 íü øèðãýñýí, 429 ðàøààí óñ á¿ðòãýãäñýíýýñ 60 íü øèðãýñýí ä¿í ãàðñàí áàéíà. Ìºí 2007 îíû áàéäëààð óëñûí õýìæýýíä ãàçàð, ò¿¿íèé õýâëèé 14076.6 ìÿíãàí ãà ãàçàðò õîõèðîë ó÷èðñàí íü 2006

1 L. Kotze - A.R. Paterson (eds), The Role of the Judiciary in Environmental Governance. Comparative Perspectives, Preface, Kluwers Law International, London, 2009, p. 23.


30

îíûõîîñ 2998.0 ìÿíãàí ãàãààð ºññºí áàéíà. Óõàãäàæ ýâäýðñýí íèéò 43232.0 ãà ãàçàð áàéãààãààñ ãåîëîãèéí ýðýë õàéãóóëûí àæëààñ 1721.9 ãà, àøèãò ìàëòìàëûí îëáîðëîëòîîñ 14565 ãà, áàòëàí õàìãààëàõ àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ 25483 ãà, áàðèëãà, èíæåíåðèéí øóãàì ñ¿ëæýý áàðèõ, çàñâàð ¿éë÷èëãýýíèé àæëûí óëìààñ 255.6 ãà, çàì òýýâýð õîëáîîíû áàðèëãà çàñâàð ¿éë÷èëãýýíèé àæëààñ 1206.4 ãà ãàçàð òóñ òóñ óõàãäàæ ýâäýðñýí ãýñýí òîî áàðèìòóóä áàéíà.2

Òýãâýë Ìîíãîë Óëñàä áàéãàëü îð÷èíä ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé õýðãèéã 2010-2013 îíä ø¿¿õýýð õÿíàí øèéäâýðëýñýí òàëààðõè ñóäàëãààã òîâ÷îîð àâ÷ ¿çýõýä Ä¿¿ðãèéí ýð¿¿ãèéí õýðãèéí àíõàí øàòíû 1 ä¿ãýýð ø¿¿õ 21 õýðýã, Ä¿¿ðãèéí èðãýíèé õýðãèéí àíõàí øàòíû 1 ä¿ãýýð ø¿¿õ 2 õýðýã, Ä¿¿ðãèéí ýð¿¿ãèéí õýðãèéí àíõàí øàòíû 2 äóãààð ø¿¿õ 19 õýðýã, Ä¿¿ðãèéí ýð¿¿ãèéí õýðãèéí àíõàí øàòíû 3 äóãààð ø¿¿õ 2 õýðýã, Ñóì äóíäûí 7 äóãààð ø¿¿õ 10 õýðýã, Ñóì äóíäûí 10 äóãààð ø¿¿õ 15 õýðãèéã òóñ òóñ õÿíàí øèéäâýðëýæýý. Èíãýõäýý ãýìò õýðãèéí çàìààð õóðààãäñàí àìüòíû ýä, ýðõòýíã õóðààæ Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí öóãëóóëãûí ñàíä õàäãàëàí, øèíæëýõ óõààíû çîðèóëàëòààð àøèãëóóëàõààð, õóðààãäñàí øèíýñ, íàðñ, õóø ìîäûã áîðëóóëæ óëñûí îðëîãîä îðóóëàõ, îíîãäóóëñàí òîðãóóëèéí ìºíãèéã Òºðèéí ñàíãèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíä îðóóëàõààð òîãòîîñîí áàéíà.3

Äýýð äóðäñàí õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä íü õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûã äîðîéòóóëàõ ãîë øàëòãààíû íýãýýõýí õýñýã áºãººä áîäèòîé çàíàëõèéëýë áèé áîëñîí ãýäýã íü õàðàãäàæ áàéíà.Òèéìýýñ îëîí óëñûí ò¿âøèíä õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû äîðîéòëîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, áàéãàëü îð÷èíòîé õîëáîãäóóëæ èðãýäèéí ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ íºõöºëèéã õàíãàõ, õàìãààëàõ áîëîí òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàð÷èì, áîäëîãî, áàéãàëü îð÷íû õóóëü 2 www.mne.mn Байгаль орчны мэдээллийн сан, С¿¿лд 2014.10.25-ны ºдºр хандсан.3 Ш¿¿хийн ерºнхий зºвлºл., Ш¿¿хийн судалгаа, мэдээлэл, сургалтын х¿рээлэнгийн судалгаа, УБ, 2014 он,

òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõàä äàãíàñàí, ìýðãýøñýí, òóðøëàãàòàé õóóëü÷, ø¿¿ã÷èéã áýëòãýõ, öààøëààä õýðýã ìàðãààíûã äàãíàí øèéäâýðëýäýã òàíõèì, äàãíàñàí ø¿¿õèéã áàéãóóëàõ à÷ õîëáîãäëûã îíöîëæ áàéíà.

ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ×ÈÃ ÕÀÍÄËÀÃÀ

Áàéãàëü îð÷èí, ò¿¿íèé íººö áàÿëàãòàé õîëáîîòîé õýðýã, ìàðãààíûã ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãààð ø¿¿í òàñëàõ, õÿíàí øèéäâýðëýõ àðãà çàì, áàéäàë íü òóõàéí îðíû ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû îíöëîã, óëàìæëàë çýðãýýñ õàìààð÷ õàðèëöàí àäèëã¿é áà òýäãýýðèéã äàðààõ ¿íäñýí ãóðâàí àíãèëàëä õàìààòóóëæ áîëîõ þì.

1.Áàéãàëü îð÷íû õýðýã, ìàðãààíûã ø¿¿õèéí åðäèéí õàðüÿàëëûí õ¿ðýýíä,

2. Òîäîðõîé øàòíû ø¿¿õýä òàíõèì áèé áîëãîõ çàìààð,

3. Äàãíàñàí ø¿¿õ áàéãóóëàõ çàìààð áàéãàëü îð÷íû õýðýã, ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýæ áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí õóâüä áàéãàëü îð÷èí, ò¿¿íèé íººö áàÿëàã, íºõºí ñýðãýýëò, õîõèðîëòîé õîëáîîòîé ¿¿ñýõ ìàðãààíûã åðäèéí õàðüÿàëëûí õ¿ðýýíä øèéäâýðëýæ áàéãàà áîë ÀÍÓ áîëîí Åâðîïûí îëîí óëñ îðíóóä òîäîðõîé øàòíû ø¿¿õýä òàíõèì áàéãóóëàõ, äàãíàñàí ø¿¿õ áàéãóóëàõ çàìààð øèéäâýðëýæ áàéíà.Õàðèí çàðèì óëñ îðíû õóâüä çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ íü áàéãàëü îð÷íû õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõàä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé ãýæ ¿çýæ áàéãàà. Æèøýýëáýë:Ôèíëàíä Óëñûí çàõèðãààíû äýýä ø¿¿õýýð õÿíàãäàæ áàéãàà ãóðâàí ìàðãààí òóòìûí íýã íü áàéãàëü îð÷èíòîé õîëáîîòîé õýðýã áàéäàã áîë Áåëüãè Óëñûí õóâüä åðäèéí íèéò ìàðãààíû äºðºâíèé íýã íü áàéãàëü îð÷èíòîé õîëáîîòîé ìàðãààí áàéäàã ãýñýí ñóäàëãàà áàéíà.

Í¯Á-ûí áàéãàëü îð÷íû õºòºëáºðººñ 2002 îíä ªìíºä Àôðèêèéí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñàä 60 ãàðóé îðíû ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãûí äýýä ò¿âøèíèé òºëººëºã÷ îðîëöñîí òîãòâîðòîé õºãæèë áîëîí õóóëèéí ¿¿ðýã ðîëèéí òàëààðõè Äýëõèéí ø¿¿ã÷äèéí

http://www.mne.mn


31

ñèìïîçèóì çîõèîí áàéãóóëñàí áîë 2010, 2013 îíä Àçèéí õºãæëèéí áàíêíû äýìæëýãòýéãýýð Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí îðíû ø¿¿ã÷, ñóäëàà÷èä Ôèëèïïèíè Óëñûí íèéñëýë Ìàíèëà õîòîä, õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû àíõààðàë òàòñàí àñóóäëààðõ õóðàëäààíûã çîõèîí áàéãóóëñàí.

¯¿íýýñ ¿çýõýä áàéãàëü îð÷íû ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ òàë äýýð à÷ õîëáîãäîë ºã÷, òîäîðõîé øàòíû ø¿¿õýä òàíõèì áèé áîëãîõ ýñõ¿ë äàãíàñàí ø¿¿õ áàéãóóëàõ àñóóäëûã ñóäëàí ¿çýõ íü ÷óõàë áîëæ áàéíà. Òîäîðõîé øàòíû ø¿¿õýä òàíõèì áèé áîëãîõ áóþó ø¿¿õèéí ¿íäñýí òîãòîëöîîíä ººð÷ëºëò îðóóëàõã¿éãýýð áàéãàëü îð÷íû äàãíàñàí ø¿¿ã÷, ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð õýðýã, ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé áºãººä ýíý òàëààðõè æèøýýã äóðäâàë: Òàéëàíä Óëñûã íýðëýæ áîëîõ áºãººä 2005 îíä òóñ óëñûí Äýýä ø¿¿õýä áàéãàëü îð÷èíòîé õîëáîãäîõ ìàðãààí øèéäâýðëýäýã èðãýíèé áîëîí ýð¿¿ãèéí õýðãèéí òàíõèìûã, 2006 äàâæ çààëäàõ øàòàíä, 2009 îíä èðãýíèé äàãíàñàí ø¿¿õèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òöýä áàéãàëü îð÷íû òàíõèìûã òóñ òóñ áàéãóóëñàí áàéäàã.

Äýëõèéí ýðõ ç¿éí ò¿¿õýýñ àâ÷ ¿çâýë äàãíàñàí ø¿¿õ, ø¿¿ã÷èéí òóõàé îéëãîëò øèíý ¿çýãäýë áèø þì. Æèøýýëáýë: Ðîìûí ýçýíò ã¿ðíèé ¿åä Ðîìûí èðãýä õîîðîíäûí ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýäýã ø¿¿ã÷, ãàäíû èðãýäòýé õîëáîîòîé ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýäýã ø¿¿ã÷ ãýæ òóñãàéëàí òîìèëîí àæèëëóóëäàã áàéæýý. Áàéãàëü îð÷íû äàãíàñàí ø¿¿õèéí õóâüä 17 äóãààð çóóíû ¿åä Äàíèéí êîëîíè áàéñàí îäîîãèéí Øðè Ëàíê Óëñàä ãàçðûí ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýäýã ø¿¿õèéã áàéãóóëæ áàéñíûã äóðäàæ áîëíî. Ìºí ò¿¿í÷ëýí Øâåä Óëñàä íü 1918 îíä Óñíû òóõàéõóóëü áàòëàãäñàíààð áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òàâüñàí áàéíà.

Ãýõäýý1970 îíîîñ áàéãàëü îð÷èí, áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã õàìãààëàõ, îëîí íèéòèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºëººõ õºäºëãººíèé ¿ð ä¿íä äýëõèéí îëîí îðîíä áàéãàëü îð÷íû äàãíàñàí ø¿¿õ,

“íîãîîí” òàíõèì áàéãóóëàõ ÿâö íü áîäèòîîð áèåëýëýý îëæýý.

Õýäèé òèéì áîëîâ÷ 2009 îíä ÿâóóëñàí Äýëõèéí áàÿëàãèéí èíñòèòóö /World Resources Institution/ õýìýýõ áàéãóóëëàãûí ñóäàëãààãààð 41 óëñ îðîíä 360 ãàðóé áàéãàëü îð÷íû õýðýã, ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ ýðõ á¿õèé èíñòèòóö òîäîðõîé óëñ îðíû áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä àæèëëàæ áàéãàà áà òýäãýýðèéí äèéëýíõ 2005 îíîîñ õîéø áàéãóóëàãäñàí áàéíà. Áàéãàëü îð÷èí, ãàçàð, õîò òºëºâëºëòººð äàãíàñàí ø¿¿õ, äàãíàñàí òàíõèìòàé óëñóóäàä Àâñòðàëè, Øèíý-Çåëàíä, Áàíãëàäåø, Èðëàíä, Øâåä, Äàíè, Êàíàä, ÁÍÕÀÓ, Òàéëàíä, ÀÍÓ-ûí çàðèì ìóæèéã äóðäàæ áîëíî.

Áàéãàëü îð÷íû äàãíàñàí ø¿¿õèéí Àâñòðàëèæñàí çàãâàð, Øâåäèéí áîëîí Àâñòðèéí çàãâàð áèé áîëîí õºãæèæ áàéãàà áºãººä á¿ãä ººð ººðèéí îíöëîãòîé þì.4

ÑÀÍÀË, Ä¯ÃÍÝËÒ

Ìîíãîë Óëñûí õóâüä 2012 îíä áàòëàãäñàí Ìîíãîë Óëñûí Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèéí 15 äóãààð ç¿éëèéí 15.2 äàõü õýñýãò “Óëñûí Äýýä ø¿¿õ íü ø¿¿í òàñëàõ àæëûí òºðëººð õýðýã, ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ èðãýí, ýð¿¿, çàõèðãààíû õýðãèéí äàãíàñàí òàíõèìòàé áàéíà” ãýæ, ìºí õóóëèéí 22 äóãààð ç¿éëèéí 22.3 äàõü õýñýãò “Àíõàí øàòíû ø¿¿õ òîäîðõîé õýðýã, ìàðãààíû òºðëººð íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿ì¿¿ñèéí õýðãèéí, ãýð á¿ëèéí, õºäºëìºðèéí ìàðãààíû çýðýã òàíõèìòàé áàéæ áîëíî” ãýæ òóñ òóñ çààñàí áàéäàã.

Äýýðõýýñ ¿çâýë 15 äóãààð ç¿éëèéí 15.2 äàõü õýñýãò çààñíààð Óëñûí Äýýä ø¿¿õ íü èðãýí, ýð¿¿, çàõèðãààíû õýðãèéí äàãíàñàí òàíõèìààñ áóñàä ø¿¿í òàñëàõ àæëûí òºðëººð òàíõèì áàéãóóëàõ áîëîìæã¿é ãýæ õàðàãäàæ

4 Австралижсан загварын ш¿¿хийн ¿ндэс суурь 1979 онд байгуулагдсан.Австрали Улсын шинэ ªмнºд Уэльс мужийн Газар болон байгаль орчны ш¿¿х.1996 онд байгуулагдсан Шинэ-Зеланд Улсын Байгаль орчны ш¿¿х.Эдгээр ш¿¿хийг бусад улс орон, ялангуяа БНХАУ, Энэтхэггэх мэт улс нь загвар болгон ººрийн байгаль орчны ш¿¿хийг байгуулж, эрх з¿йн орчноо б¿рд¿¿лж байна.


32

áàéãàà þì.ªºðººð õýëáýë, áàéãàëü îð÷íû õýðýã, ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ òàíõèì áàéãóóëàõ àñóóäàë Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí ò¿âøèíä îäîîãèéí õ¿÷èí òºãºëäºð õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íû õ¿ðýýíä áîëîìæã¿é áàéãàà áîëíî.

Õàðèí 19 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 19.3,22 äóãààð ç¿éëèéí 22.3-ò çààñíààð àíõàí áîëîí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ òîäîðõîé õýðýã, ìàðãààíû òºðëººð íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿ì¿¿ñèéí õýðãèéí, ãýð á¿ëèéí, õºäºëìºðèéí ìàðãààíû çýðýã òàíõèìòàé áàéæ áîëíî ãýæò îäîðõîéëñîí íü áàéãàëü îð÷íû õýðýã, ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ òàíõèì áàéãóóëàõ áîëîìæòîéã õàðóóëæ áàéíà.

Ó÷èð íü: Õóóëèéí äýýðõ çààëòàä áàéãàà “çýðýã” ãýäýã ¿ãèéí óòãààñ õàðâàë õàìò, öóã, áóñàä ãýñýí õóðààíãóéëñàí óòãûã èëýðõèéëñýí áàéõ òóë ãýð á¿ëèéí, õºäºëìºðèéí ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ òàíõèìààñ ãàäíà ººð õýðýã ìàðãààíûã äàãíàí øèéäâýðëýõ òàíõèì áàéãóóëàõ áîëîìæèéã õýëæýý.5

Òýãâýë Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí äº÷èí íàéìäóãààð ç¿éëèéí 1-ò “Ø¿¿õèéí ¿íäñýí òîãòîëöîî Óëñûí äýýä ø¿¿õ, àéìàã, íèéñëýëèéí ø¿¿õ, ñóì áóþó ñóì äóíäûí, ä¿¿ðãèéí ø¿¿õýýñ á¿ðäýõ áºãººä ýð¿¿, èðãýí, çàõèðãààíû çýðýã ø¿¿í òàñëàõ àæëûí òºðëººð ø¿¿õèéã äàãíàí áàéãóóëæ áîëíî. Äàãíàñàí ø¿¿õèéí ¿éë àæèëëàãàà, øèéäâýð íü Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí õÿíàëòààñ ãàäóóð áàéæ ¿ë áîëíî” ãýæ äàãíàñàí ø¿¿õ áàéãóóëæ áîëîõûã çààæ ºãñºí áºãººä Óëñûí Èõ Õóðëààñ 2002 îíû 12 äóãààð ñàðûí 26-íû ºäºð Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ áàéãóóëàõ òóõàé õóóëèéã áàòàëæ, 2004 îíû 6 äóãààð ñàðûí 1-íèé ºäðººñ ýõëýí Ìîíãîë Óëñàä çàõèðãààíû ø¿¿í òàñëàõ àæëûí òºðëººð äàãíàñàí ø¿¿õèéã áàéãóóëñàí.

Ýíýõ¿¿ ¿éë ÿâöûã äàõèí íýã øàò àõèóëæ Óëñûí Èõ Õóðëààñ 2013 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 24-íèé ºäºð Ø¿¿õ áàéãóóëàõ òóõàé õóóëèéã øèíý÷ëýí íàéðóóëæ, àíõàí øàòíû ø¿¿õ, àéìàã, íèéñëýëèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû

5 И.Дамбажав, Оюун билгийн мэлмийг нээгч аялгуу сайхан Монгол ¿гийн дээж 1-р боть, УБ, 2010 он, 845-846 дахь тал

ø¿¿õèéã èðãýíèé, ýð¿¿ãèéí áîëîí çàõèðãààíû ø¿¿í òàñëàõ àæëûí òºðëººð äàãíàí áàéãóóëààä áàéíà.

¯¿íýýñ ¿çýõýä ìàíàé óëñàä ø¿¿õèéí ¿íäñýí òîãòîëöîîíû õ¿ðýýíä àíõàí áîëîí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýä áàéãàëü îð÷íû “íîãîîí” òàíõèìûã áàéãóóëàõ, ýñõ¿ë äàíãàñàí ø¿¿õèéã áàéãóóëàõ áîëîìæòîé þì.

Äàãíàñàí ø¿¿õèéí à÷ õîëáîãäîë íü òîäîðõîé ìàðãààí, ýðõ ç¿éí òîõèîëäîë äýýð òºâëºðºõ áîëîìæ á¿ðääýã áºãººä ø¿¿õ òóðøëàãàæèæ ìýðãýøèõ, ø¿¿ã÷ áîëîí õóóëü÷äûí óð ÷àäâàð ñàéæðàõ, ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäàë áýõæèõ, ø¿¿õèéí øèéäâýð ÷àíàðæèõàä ò¿ëõýö ¿ç¿¿ëíý.6

Áàéãàëü îð÷íû “íîãîîí” òàíõèì áîëîí äàãíàñàí ø¿¿õ íü äýýðõ äàâóó òàëóóäûã ººðòºº àãóóëàõûí çýðýãöýý, èðãýíèé ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ýðõ,óóë óóðõàé, ¿éëäâýðæèëòèéí õîîðîíä ¿¿ñýõ çºð÷ëèéã øóäàðãààð, èë òîä, íýýëòòýé, øóóðõàé áàéäëààð òýíöâýðæ¿¿ëýí øèéäâýðëýõ íýã õýðýãñýë áîëäîã ãýäãèéã áàéãàëü îð÷íû äàãíàñàí ø¿¿õòýé îðíóóäûí òóðøëàãààñ õàðæ áîëîõîîð áàéíà.

Ýöýñò íü Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí àðâàíçóðãàäóãààð ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýãò çààñíààð Ìîíãîë Óëñûí èðãýí ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ, îð÷íû áîõèðäîë, áàéãàëèéí òýíöýë àëäàãäàõààñ õàìãààëóóëàõ ýðõòýé áà àìüä áàéãàëèéí ººðèéí æàìààðàà íºõºí ñýðãýõ íºõöºëèéã õàíãàñàí äýëõèé íèéòèéí õ¿ëýýí çºâøººðñºí òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàð÷ìûã íóòàãøóóëàõàä ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãûí ¿¿ðýã, èäâýõèòýé, èë òîä ¿éë àæèëëàãàà ÷óõàë þì. Óóë, óóðõàé, ýäèéí çàñàã ýð÷èìòýé õºãæèæ áàéãàà ìàíàé îðíû õóâüä ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãûí ¿íäñýí òîãòîëöîîíû õ¿ðýýíä áàéãàëü îð÷íû õýðýã ìàðãààíû òºðëººð äàãíàñàí ø¿¿ã÷ áýëòãýõ, õýðýã ìàðãààíûã äàãíàí øèéäâýðëýõ òàíõèì, äàãíàñàí ø¿¿õèéã áàéãóóëàõ õýðýãöýý øààðäëàãà áèé áîëæýý. 6 М.Батсуурь, Улсын дээд ш¿¿хийн ш¿¿гч, Монголын Тºр, эрх з¿й. 2013 №3(73) “Монгол улс дахь дагнасан ш¿¿хийн тогтолцоо: ¯р нºлºº, анхаарах зарим асуудал”, 3 дахь тал

Õóóëü òºðºõèéí ºìíº

33

ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ØÈÍÝÒÃÝË, ÕªÃÆËÈÉÍ ÕÀÍÄËÀÃÀ

ÕÇß-íû Òºðèéí çàõèðãàà óäèðäëàãûí ãàçðûí äàðãà, Õóóëü ç¿éí óõààíû äîêòîð

(Dr.jur) Ä.Ñ¿íæèä

1.ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÕªÃÆÈË

Ìîíãîë óëñûí çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí õºãæëèéí ò¿¿õ íü íýã íàìûí óäèðäëàãà á¿õèé ñîöèàëèñò óëñ òºðèéí äýãëýìòýé õîëáîîòîé 1990 îíîîñ ºìíº òºâëºðñºí óäèðäëàãà, íýãäìýë òîãòîëöîîãîîð òîäîðõîéëîãäîæ áàéâ.

1990 îíû íèéãýì, óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëòèéí äàðààõ çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí õºãæëèéí ¿å øàòûã äàðààõ áàéäëààð õóâààæ ¿çýæ áàéíà. 1

Íýãäýõ ¿å øàò (1990-1991) Íýã íàìûí óäèðäëàãà á¿õèé óëñ òºðèéí äýãëýìèéã áýõæ¿¿ëñýí õóó÷èí ¯íäñýí õóóëèéí çààëòûã õ¿÷èíã¿é áîëãîñíîîñ ýõëýí õ¿íèé ýðõèéã äýýäýëñýí ýðõ ç¿éò òºð òºâòýé îëîí íàìûí ÷ºëººò òîãòîëöîîíû ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òîäîðõîéëñîí ¯íäñýí õóóëü õ¿÷èí òºãºëäºð áîëæ ¿éë÷ëýõ õ¿ðòýëõ ¿å. Ýíý ¿å øàòàíä õóó÷èí äýãëýìèéã õàëæ øèíèéã áèé áîëãîõîä òóñëàõ ¿¿ðýãòýé óðüäà÷ íºõöºëèéã áèé áîëãîõ àëõìóóäûã õýðýãæ¿¿ëñýí.

Õî¸ð äàõü ¿å øàò (1992-2002) Ýíý ¿å øàòàíä ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëä íèéö¿¿ëýí òºðèéí çàõèðãààíû èíñòèòóöèîíàë á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûã ººð÷ëºí øèíý÷ëýõýä ÷èãëýñýí Çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí íýãæ,ò¿¿íèé óäèðäëàãûí òóõàé õóóëü 1992, Òºñâèéí òóõàé õóóëü 1992, Çàñãèéí ãàçðûí òóõàé õóóëü 1993, Õîò, òîñãîíû ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëü 1993, Íèéñëýëèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëü 1994, Òºðèéí 1 УИХ-ын гиш¿¿н, Ж.С¿хбаатар, “Захиргааны шинэтгэлийн тойм, сургамж, цаашдын чиг хандлага” илтгэл, 2011 он

àëáàíû òóõàé õóóëü 1995, Òºðèéí õÿíàëò øàëãàëòûí òóõàé õóóëü 1995, Òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ºì÷èéí òóõàé õóóëü 1996, Àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðëûí ñîíãóóëèéí òóõàé õóóëü 1996, çýðýã ãîë õóóëèóäûã ÓÈÕ-ààñ áàòëàí ãàðãàâ.

Ýíý ¿å øàòàíä “Ìîíãîë Óëñûí òºðººñ Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë, á¿òöèéí åðºíõèé òîãòîëöîîíû ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýëèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãûí òóõàé” áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàí ÓÈÕ-ûí 1996 îíû 5 äóãààð ñàðûí 21-íèé 38 äóãààð òîãòîîëîîð áàòàëæýý.

Ãóðàâ äàõü ¿å øàò (2002-ºíººã õ¿ðòýë) Óëñûí ñàëáàðûí øèíý ìåíåæìåíòèéí2 çàãâàðûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿å - Òºñâèéí áàéãóóëëàãûí, óäèðäëàãà ñàíõ¿¿æèëòèéí òóõàé (ÒÁÓÑÒÕ) õóóëèéã 2002 îíä áàòàëæ, 2003 îíîîñ ìºðäºæ ýõýëñýí ¿å.

ÒÁÓÑÒÕ-ä íèéö¿¿ëýí Ìîíãîë óëñûí Íýãäñýí òºñâèéí òóõàé õóóëü 2002, Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëü 2002, Òºðèéí õÿíàëò øàëãàëòûí òóõàé õóóëü 2003, Òºðèéí àóäèòûí òóõàé õóóëü 2003, ßàìíû ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëü 2004, Çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàãèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëü 2004, Òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ºì÷èéí õºðºíãººð áàðàà, àæèë,¿éë÷èëãýý õóäàëäàí àâàõ òóõàé õóóëü 2005 çýðýã õóóëèóäûã áàòàëñàí þì.

Ýíý ¿å øàòàíä áîäëîãûí áàðèìò áè÷ã¿¿ä áîëîõ Ìîíãîë óëñûí “Òºðèéí àëáàíû øèíýòãýëèéí äóíä õóãàöààíû ñòðàòåãè”-ã ÓÈÕ-ûí 2004 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 30-íû 24 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí 2008 îíû 12 2 Шинэ Зеланд, Австралийн загвар гэх улсын салбарын шинэ менежмент -new public management


34

äóãààð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí “Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¯íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãî”-ûã áàòàëñàí íü óðò õóãàöààíû ñòðàòåãèéã áàòàëæýý.

2002 îíû 12-ð ñàðûí 26-íû ºäºð “Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé”, “Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ áàéãóóëàõ òóõàé” õóóëü áàòàëæ, 2004 îíû 6 äóãààð ñàðûí 1-íèé ºäðººñ Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ ýõýëñýí áºãººä òóñ ø¿¿õ áàéãóóëàãäñàí íü Ìîíãîë óëñûí çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí õºãæèëä íýí ÷óõàë òîâîéëãîõ ¿éë ÿâäàë áîëîõ íü ìàðãààíã¿é áèëýý. Èéíõ¿¿ çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ ýõýëñíýýð çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäûí õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ, õóóëèéí äàãóó ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áàéäàëä òîäîðõîé àõèö ñàéæðàë ãàðñàí íü îíöëîõ ¿éë ÿâäàë áîëíî. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýýð õÿíàí øèéäâýðëýãäýæ áóé õýðãèéí òîî æèëýýñ æèëä ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà áºãººä ñ¿¿ëèéí õî¸ð æèëèéí áàéäëààð 2012 îíä 961 õýðýã àíõàí øàòíû ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãäýæ áàéñàí áîë 2013 îíä 1106, äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãäñýí õýðãèéí òîî 517-598, õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãäñýí õýðãèéí òîî 220-268 áîëæ ºññºí áàéíà. 3

Òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ, èðãýäèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ, îðîí íóòàãò îëãîõ ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýãèéã òîìú¸îíä òóëãóóðëàñàí çàãâàð÷èëñàí áàéäëààð îëãîõ ¿çýë áàðèìòëàë á¿õèé 2011 îíä áàòëàãäñàí Òºñâèéí òóõàé õóóëü õýðýãæèæ ýõëýýä áàéíà.

Èðãýíä îéð ¿éë÷èëãýýã çàõèðãààíààñ ñàíàë áîëãîæ, òºðèéí çàõèðãààíû ¿éë÷èëãýýíä öàõèìæóóëàëòûã ýð÷èìæ¿¿ëæ áàéíà. Ýíý õ¿ðýýíä Çàñãèéí ãàçðûí 2005 îíû 216 äóãààð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí “Öàõèì Ìîíãîë” ¿íäýñíèé õºòºëáºð, 2012 îíû 101 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí “Öàõèì çàñàã” ¿íäýñíèé 3 Монгол улсын ш¿¿н таслах ажиллагааны нэгдсэн тайлангийн хураангуй, 2013 он

õºòºëáºðèéã áàòàëæ, ò¿¿íä íèéö¿¿ëýí òºðèéí ¿éë÷èëãýýã öàõèìæóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ ñýðãèéëýõ, Íèéòèéí àëáàíä íèéòèéí áîëîí õóâèéí àøèã ñîíèðõëûã çîõèöóóëàõ, àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé õóóëü 2012 îíîîñ ¿éë÷èëæ ýõëýýä áàéãàà áºãººä ýíý íü àíõ óäàà áàòëàãäàí õýðýãæèæ áàéãààãèéí õóâüä òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû èë òîä áàéäàë, àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä ÷óõàë íºëººòýé þì.

2. ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ØÈÍÝÒÃÝËÈÉÍ ÕÀÍÄËÀÃÀ 1990 îíîîñ ºíººäðèéã õ¿ðòýë

çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí ñàëáàðûí õºãæëèéí áàéäëûã ñèñòåì÷èëæ öààøèä Ìîíãîë óëñûí çàõèðãààíû øèíýòãýëä àíõààðàõ àñóóäëûã õî¸ð áàãöëàí àâ÷ ¿çýæ áîëíî.

Íýãä¿ãýýðò: Óëñûí ñàëáàðûí øèíý÷ëýë áóþó çàõèðãààíû ìåíåæìåíòèéí àñóóäëóóä.4 Ýíý õ¿ðýýíä Çàñãèéí ãàçðûí áîëîí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí ÷èã ¿¿ðãèéí øèíæèëãýý, ò¿¿íä ñóóðèëñàí öîìõîí, ÷àäâàðëàã á¿òýö, çàõèðãààíû çàðäëûí ¿ð àøãèéí òîîöîî, çàõèðãààíû ¿ð ä¿íãèéí òîãòîëöîî, óÿëäàà õîëáîî á¿õèé òºëºâëºëò, èðãýíä îéðõîí ¿éë÷èëãýý õ¿ðãýõ áîëîìæèò õóâèëáàð /öàõèì òåõíîëîãè/, òºðèéí àëáàí õààã÷äûí óäèðäëàãà çýðýã àñóóäëóóä õàìààðíà.

Õî¸ðäóãààðò: Çàõèðãàà õóóëü ¸ñíû ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, õóóëü ¸ñíû øèéäâýð ãàðãàõ, èíãýñíýýð ýðõ ç¿éò òºðèéí çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëæ ò¿¿íä òàâèãäàõ õÿíàëòûí àñóóäàë õàìààðíà. Çàõèðãààíä òàâèõ õÿíàëò íü õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð äàìæóóëñàí îëîí íèéòèéí õÿíàëò, ñàíõ¿¿ãèéí òóñãàé õÿíàëò, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí äîòîîäûí õÿíàëò /óðüä÷èëàí õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà/ áîëîí ø¿¿õèéí 4 Энэ талаар Овен Хьюс,Улсын салбарын менежмент ба тºрийн захиргаа, 2012 он Ц.Даваадуламын орчуулсанаар, Салватор Шиаво-Кампо, Пачампет Сундарам нарын “ºрсºлдººнт ертºнцºд тºрийн захиргааг сайжруулах нь” зэрэг номыг жишээ татаж болно.


35

õÿíàëòààð äàìæèí õýðýãæäýã áèëýý. Ýõíèé àñóóäëûí õ¿ðýýíä Ìîíãîë

óëñûí Ýäèéí çàñãèéí ÿàìíààñ îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí Ìîíãîë óëñûí õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ òºñëèéí õ¿ðýýíä Õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòèéí òóõàé õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëæ áàéíà. Ýíý íü òºðººñ íýãäìýë, óÿëäààòàé áîäëîãî òîäîðõîéëîõ, òºëºâëºõ, áàòëàãäñàí áàðèìò áè÷ãèéí õýðýãæèëòýä ìîíèòîðèíã õèéõ, ãàæóóäëûã òóõàé á¿ð çàëðóóëàõ áîëîìæèéã îëãîõ þì. Ìºí ¿ð ä¿íä ñóóðèëñàí õÿíàëò øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõýýð óðò õóãàöààíû òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ, óëìààð 2013 îíä Çàñãèéí ãàçðààñ “Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé íèéòëýã æóðàì” øèíý÷ëýí áàòëààä áàéíà. “Íýýëòòýé çàñàãëàëûí ò¿íøëýë”-ä Ìîíãîë óëñ íýãäýæ 2013 îíä òºðèéí ¿éë àæèëëàãààã èë òîä áîëãîæ, èðãýäèéí îðîëöîîã õàíãàõ, õ¿íä ñóðòëûã õàëæ, ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ, àâëèãûã áóóðóóëæ øóäàðãà ¸ñ òîãòîîõ ãýñýí ¿íäñýí 3 ÷èãëýëýýð Çàñãèéí ãàçðààñ òºëºâëºãºº áàòàëæýý.

Õóóëü ç¿éí ÿàì ÃÎÓÕÀÍ-òàé õàìòðàí 2008 îíîîñ õÿíàëò øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé òîãòîëöîî áýõæ¿¿ëýõ õ¿ðýýíä “¯ð ä¿íä ÷èãëýñýí çàõèðãààíû çàðäàë- ¿ð ä¿íãèéí òîîöîî õèéõ àðãà÷ëàë”-ûã 2013 îíä áàòëààä áàéíà.

2011 îíû Òºñâèéí òóõàé õóóëèàð øèíýýð îðóóëñàí äîòîîä àóäèòûí íýãæèéã á¿õ ÿàìäàä áàéãóóëàí 2012 îíîîñ ¿éë àæèëëàãàà ýõëýýä áàéíà.

Òºðèéí àëáàíû óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëò, òºðèéí àëáàí õààã÷èéã ñîíãîí øàëãàðóóëàõ, ÷àäàâõæóóëàõ, êàðüåðèéí òîãòîëöîîã äýìæèõòýé õîëáîîòîé ÇÃÕÝÃ-ààñ Íèéòèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëæ áàéíà.

Öààøèä ¿ð àøèãòàé çàõèðãààã òºëºâø¿¿ëýõ, ñàéæðóóëàõ íü ¿å øàòòàé õèéãäýõ àæèë þì.

Õî¸ðäóãààð àñóóäëûí õ¿ðýýíä ìýðãýøñýí ø¿¿õèéí õÿíàëòûã

Ìîíãîë óëñàä áèé áîëãîæ õóóëü÷ëàí çîõèöóóëààä 10 æèë õýðýãæ¿¿ëýýä áàéíà. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ¿¿ä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ ýõýëñíýýð çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäûí õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ, õóóëèéí äàãóó ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áàéäàëä ìýäýãäýõ¿éö ººð÷ëºëò ãàðàõ õàíäëàãàòàé áàéãàà áºãººä ¿¿íýýñ øàëòãààëàí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé òîãòîëöîî, äîòîîä á¿òýö, õàðèëöàí óÿëäàà õàìààðàë, ãàäàãø ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãàà, ÿëàíãóÿà, áóñäûí ýðõýä õàëäàõàä ÷èãëýñýí øèéäâýðò òàâèãäàõ õóóëü ç¿éí øààðäëàãà ãýõ ìýò çàõèðãààíû ñóäëàãäàõóóíóóä õºãæèõ, øèíý õàíäëàãà, îéëãîëòóóä õóóëü÷ëàãäàõ ÿâö ýõýëæ áàéíà.5

Ýíý íºõöºë áàéäàëòàé õîëáîîòîé Õóóëü ç¿éí ÿàìíààñ áîëîâñðóóëæ Çàñãèéí ãàçàðò ºðãºí ìýä¿¿ëýýä áàéãàà Çàõèðãààíû åðºíõèé õóóëü áàòëàãäâàë çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí õºãæëèéí äàðààãèéí ¿å øàòûã ýõë¿¿ëýõ þì.

Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ çàõèðãààíû ñàëáàðò áàðèìòëàõ öààøäûí õàíäëàãûã òîäîðõîéëæ 2012-2016 îíû ìºðèéí õºòºëáºðèéí òàâ äàõ á¿ëýãò:

-çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãààã íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëñàí õóóëèéã áàòëóóëæ, íèéòèéí çàõèðãààã ìýðãýø¿¿ëýõ, õàðèóöëàãàæóóëàõ ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ;

-íèéòýä òóñòàé ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé õóóëü áàòëóóëæ, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí ñàíõ¿¿æèëòèéí øèíý õóâèëáàðóóäûã áèé áîëãîõ; òºðèéí çàðèì ÷èã ¿¿ðãèéã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, ìýðãýæëèéí õîëáîîäîä øèëæ¿¿ëýõ àæëûã áîäèòîéãîîð õýðýãæ¿¿ëýõ;

-íèéòèéí ýðõ àøãèéã òºëººëºí íýõýìæëýõ ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëæ, áàéãàëü õàìãààëàë, õ¿¿õäèéí ýðõ, íèéòèéí ýð¿¿ë ìýíä, íèéòèéí ºì÷, äýä á¿òýöòýé õîëáîîòîé àñóóäëûã ø¿¿õýä íýõýìæëýí õàìãààëàõ ñòðàòåãèéí 5 Ц.Цогт, Хууль дээдлэх ёс, 2013 он, дугаар №4, цуврал 44, Захиргааны эрх з¿й: Хºгжлийн хандлага, 31 дэх тал


36

ºìãººëºë, áîäëîãûí íºëººëëèéã á¿õ òàëààð äýìæèõ;

-çàõèðãààíû áîëîí ýð¿¿ãèéí çºð÷ëèéã á¿ðòãýõ íýãäñýí ñàí áèé áîëãîæ, ýðã¿¿ëèéí öàãäàà, õèëèéí àëáà, òàòâàð, áóñàä ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ¿éë àæèëëàãààíä ýðñäýëèéí óäèðäëàãûí ìåíåæìåíòèéã íýâòð¿¿ëýõ;

-òºðèéí àëáàí òóøààëòíû ýðõ ìýäëèéã òîäîðõîéëñîí õóóëü ç¿éí áîäëîãûã ººð÷èëæ, òºðèéí àëáûã íèéòèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëæ, èðãýíä ¿éë÷ëýõ íèéòèéí àëáà, èðãýíèé àëáà áîëãîí øèíý÷ëýõ àñóóäëûã òóñãààä áàéíà.

3. ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÅÐªÍÕÈÉ ÕÓÓËÜ

Çàñãèéí ýðõ àðä ò¿ìíèé ìýäýëä áàéõ, ýðõ ç¿éò òºðä àðä÷èëñàí ñ èëðýëýý îëîõ íü òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õóâèàðëàõ, ø¿¿õèéí õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõòýé øóóä óÿëäàà õîëáîîòîé áºãººä Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 1 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 1.2-ò “Øóäàðãà ¸ñ, ýðõ ÷ºëºº, òýãø áàéäàë, ¿íäýñíèé ýâ íýãäëèéã õàíãàõ, õóóëü äýýäëýõ íü òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí çàð÷èì ìºí”, 16 äóãààð ç¿éëèéí 16.12-ò “Òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä ºðãºäºë, ãîìäëîî ãàðãàæ øèéäâýðë¿¿ëýõ ýðõòýé. Òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí íü èðãýäèéí ºðãºäºë, ãîìäëûã õóóëèéí äàãóó øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé”, 16.14-ò “... øóäàðãà ø¿¿õýýð ø¿¿ëãýõ ýðõòýé”, 19 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 19.1-ò “Òºðººñ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõóéö ýäèéí çàñàã, íèéãýì, õóóëü ç¿éí áîëîí áóñàä áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõòýé òýìöýõ, õºíäºãäñºí ýðõèéã ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã èðãýíèéõýý ºìíº õàðèóöàõ”-ààñ ãàäíà òºðèéí ýðõ ìýäýë õóâààðèëàëòûí àñóóäëûã ìºí õóóëèéí ãóðàâäóãààð á¿ëýãò çîõèöóóëñàí áàéíà.

¯íäñýí õóóëèéí ñóóðü çîõèöóóëàëòàíä òóëãóóðëàí Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèàð çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí, çàõèðãààíû àêò, óðüä÷èëàí

õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà, çàõèðãààíû ø¿¿õýýñ çàõèðãààíû àêòûã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã çîõèöóóëæ áàéãàà õýäèé ÷ ýíý ¿éë àæèëëàãààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ øààðäëàãà áîäèòîé òóëãàðààä áàéíà.

ªíººäºð Ìîíãîë óëñàä 4216 õóóëü ¿éë÷èëæ áàéãààãèéí 2507 ãàðóé õóóëü íü çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé áºãººä ýäãýýð á¿õ õóóëüä çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí ýðõ, ¿¿ðãèéã çààñàí áîëîâ÷ çàõèðãààíààñ ãàäàãø ÷èãëýñýí øèéäâýð ãàðãàõäàà áàðèìòëàõ íèéòëýã çàð÷èì, õ¿ðýý õÿçãààð, èðãýä, õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõèéã õºíäºæ áóþó õÿçãààðëàæ áàéãàà òîõèîëäîëä õèéãäýõ ¿éë àæèëëàãààíû äàðààëàë, õóãàöàà, ¿íäýñëýë, ãàðãàñàí øèéäâýðýý èðãýä, õóóëèéí ýòãýýäýä õ¿ðãýõ ìýäýýëýõ òóõàé çýðýã íü òîäîðõîéã¿é áóþó áàéõã¿éãýýñ çàõèðãààíû õ¿ëýýõ õàðèóöëàãà ÷ á¿ðõýã õýâýýð áàéíà. Òóõàéëáàë: Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé õóóëèéí 12 äóãààð ç¿éëèéí 12.1 äýõ çààëòàä ...çºâøººðºë îëãîõ ýñýõ òóõàé àñóóäëûã õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë ºðãºäºë õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø àæëûí 21 õîíîãèéí äîòîð øèéäâýðëýíý ãýæ çààñàí áîë Ãàçðûí òóõàé õóóëèíä ãàçàð ýçýìøèõ, ºì÷ëºõ õ¿ñýëò ãàðãàñàí èðãýíä õàðèó ºãºõ òóñãàéëñàí õóãàöààã õóóëèíäàà çààãààã¿é, õàðèí òóñ õóóëèéí 37 äóãààð ç¿éëèéí 37.2 äàõ çààëòàä ... õ¿ñýëòèéã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø 15 õîíîãèéí äîòîð ... ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð÷èëãýýíèé õóãàöààã ñóíãàõ øèéäâýð ãàðãàíà ãýæ çààæýý.

Ãýòýë åðºíõèé çîõèöóóëàëò á¿õèé Èðãýäýýñ òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä ãàðãàñàí ºðãºäºë, ãîìäëûã øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí 16.1 äýõ çààëòàä çààñíààð òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíààñ ºðãºäºë, ãîìäëûã õ¿ëýýí àâñàí ºäðººñ õîéø 30 õîíîãò áàãòààí øèéäâýðëýõ ¸ñòîé áàéíà. 6 ХЗЯ-ны албан ёсны статистик, 2014.05.05-ны байдлаар.7 Хууль з¿йн яамны Захиргааны ¿йл ажиллагааны тухай хуулийн ажлын хэсгийн танилцуулгаас. 2014.01.23.


37

Ýíý ìýòýýð çàõèðãààíû øèéäâýð ãàðãóóëàõûí òóëä èðãýäýýñ á¿ðä¿¿ëýõ ìàòåðèàë, ò¿¿íä òàâèãäàõ øààðäëàãà, õóãàöàà, äàðààëàë çýðãèéã ñàëáàðûí õóóëèóä, äàãàëäàí ãàðãàñàí æóðìóóäàä õàðèëöàí àäèëã¿é çîõèöóóëæ áàéãàà íü íýãäìýë êîäèôèêàöè áóþó çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ øààðäëàãûã íºõöºëä¿¿ëæ áàéíà. ßëàíãóÿà àøèãò ìàëòìàëûí òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ, ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ, ýçýìø¿¿ëýõ õàðèëöààíû çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíä çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä õàíäàæ øèéäâýðë¿¿ëæ áàéãàà ìàðãààíààñ ýíý áàéäàë òîäîðõîé àæèãëàãääàã.

Ýðõ øèëæ¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ ãàðãàäàã æóðàìëàñàí õýì õýìæýýíèé àêòûí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ íü çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí ñàëáàðûí òóëãàìäñàí àñóóäëûí íýã áîëîîä áàéíà. Õóóëèàð ýðõ îëãîîã¿é ñóáüåêòýýñ íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ õýì õýìæýýíèé àêò áàòëàí ãàðãàäàã, õóóëèàñ äàâñàí çîõèöóóëàëòûã æóðàìä îðóóëäàã äóòàãäàë áàéñààð áàéíà. ªíººäðèéí áàéäëààð íèéò 9588 íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ õýì õýìæýý òîãòîîñîí àêò ÕÇß-íä á¿ðòãýëòýé áàéíà. Ýíý íü Ìîíãîë óëñûí õóóëèàñ 2 äàõèí èë¿¿ õàðüöààòàé òîî áºãººä ýäãýýð àêò íü á¿ãä òºðòýé èðãýíèé õàðèëöàõ ãîë ñóâàã áîëîõ çàõèðãààíû ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíä õàìààðàëòàé áàéäàã. Èðãýäýä ¿éë÷èëãýýã àëü áîëîõ ò¿ðãýí øóóðõàé, õîîðîíäîî óÿëäààòàé, ÷èðýãäýëã¿é, èë¿¿ äàìæëàãàã¿é õ¿ðãýõýä æóðàìëàñàí ýðõ ç¿éí àêò, ò¿¿íèé çîõèöóóëàëò ñºðãººð íºëººëäºã áºãººä õ¿ðòýýìæòýé, èë òîä áàéäàë õàíãàëòã¿é ãýæ 2013 îíä Àçèéí ñàíòàé õàìòðàí õèéñýí ñóäëàà÷äûí ñóäàëãààíû òàéëàíä äóðäæýý.

Çàõèðãààíû åðºíõèé õóóëèéí òºñºëä òóñãàñàí øèíýëýã îéëãîëòóóäûã òîéìëîâîë:

8 ХЗЯ-ны албан ёсны статистик, 2014.05.05-ны байдлаар.

1. Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûã çºâõºí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààð õÿçãààðëàõã¿éãýýð íèéòýä õàìààòàé èðãýäèéí ýðõèéã íü õºíäºæ øèéäâýð ãàðãàäàã íèéòèéí ýðõ ç¿éí ñóáüåêòèéã õàìààðóóëàí íèéòèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûã õàìòàä íü îéëãîæ òîäîðõîéëñîí ÇÕÕØÒÕ-èéí 3 äóãààð ç¿éëèéí 3.1.1 äýõ çààëòàä çààñíûã ºðãºæ¿¿ëýí Çàñãèéí ãàçðààñ áàéãóóëàãääàãã¿é õóóëèéã áèåë¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áèå äààñàí áàéãóóëëàãûã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà ãýæ îéëãîõ, õóóëü òîãòîîõ áîëîí ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ õóóëèéã áèåë¿¿ëýí çàõèðãààíû øèéäâýð ãàðãàæ áàéãàà òîõèîëäîëä çàõèðãàà ãýæ ¿çýõýýð òóñãààä áàéíà. ªºðººð õýëáýë, ýíýõ¿¿ õóóëèéí çîõèöóóëàëò íü ñóáüåêòýýð õÿçãààðëàãäàõã¿éãýýð õóóëü áèåë¿¿ëýí øèéäâýð ãàðãàõòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààãààð òîäîðõîéëîãäîíî. Ìºí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí ãýæ ÇÕÕØÒÕ-èàð òîäîðõîéëñîí îéëãîëòûã øèíý õóóëèéí òºñºëä Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà õýìýýí íýã îéëãîëòîîð èëýðõèéëýí òóñãààä áàéíà.

2. Çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãàà íü õýëáýðèéí õóâüä èðãýíä íààøòàé ýåðýã ¿ð äàãàâàð ¿¿ñãýõýýð, ýñâýë ýðõèéã íü õÿçãààðëàñàí ñºðºã ¿ð äàãàâàð ¿¿ñãýõýýð, ìºí íýã óäààãèéí àðãà õýìæýýãýýð èëðýõ, ýñõ¿ë áîäèò ¿éëäëýýð, àìààð èëðýõýýð, ìºí íèéòýä õàìààòàé õýì õýìæýý òîãòîîñîí áàéäëààð, çàõèðãààíû ãýðýý áàéäëààð, çàõèðãààíû òóñãàé ¿éë àæèëëàãààíû õýëáýðýýð èëýð÷ áîëîõ áà ýöýñòýý äýýðõ ãóðâàí øèéäâýðèéí àëü íýã òºðëººð íü õýëáýðæèíý. Çàõèðãààíû àêòûã ºíººäðèéí õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áóé õóóëèéí òîäîðõîéëîëòîä çààñàíòàé àäèë, /ÇÕÕØÒÕ-èéí 3.1.4 äýõ çààëò/ çàõèðãààíû õýì õýìæýýíèé àêò íü Çàñãèéí ãàçðûí 2010 îíû 119 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð òîäîðõîéëîãäñîíòîé àäèë çîõèöóóëàëò áîë õàðèí Çàõèðãààíû ãýðýý íü õóóëü÷ëàí çîõèöóóëàãäààã¿é áàéñàí øèíý îéëãîëò þì.


38

3. Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ ãàðãàõ óëñ òºðèéí øèéäâýðèéã áóñàä øèéäâýðýýñ ÿëãàæ ¿çýõýýð òóñãàñàí. Ýíý íü áóñàä óëñûí õóâüä íèéòëýã òîãòñîí æèøèã áîëîâ÷ Ìîíãîë óëñàä õóóëèàð òîäîðõîéëîîã¿é àñóóäàë õýâýýð áàéãàà þì.

4. Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ øèéäâýð ãàðãàõäàà ñîíãîõ áîëîìæèéã õýðýãëýõ, õóóëèéí õýì õýìæýýíèé õ¿ðýýíä øèéäâýð ãàðãàõ çîõèöóóëàëòûã øèíýýð îðóóëñàí. Ýíý çîõèöóóëàëò íü çàõèðãààíû äóð çîðãîîð õóâèéí ¿íýëýìæèéí ¿¿äíýýñ àñóóäàëä õàíäàí, øèéäâýð ãàðãàõ àæëûã öýãöëýõ íýã ãîðèìä îðóóëàõàä à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

5. Çàõèðãààíààñ ¿éë àæèëëàãàà õèéõäýý áóþó øèéäâýð ãàðãàõäàà áàðèìòëàõ çàð÷ìûã øèíýýð òîäîðõîéëîí òóñãààä áàéíà. Òóõàéëáàë: õóóëüä ¿íäýñëýõ çàð÷èì, àäèë íºõöºëä òýãø õàíäàõ çàð÷èì, øèéäâýð íü ¿íäýñëýë á¿õèé áàéõ, øèéäâýð íü çîðèëãîäîî íèéöñýí, áîäèò íºõöºëä òîõèðñîí áàéõ, áóñäûí ýðõ, àøãèéã õºíäñºí çàõèðãààíû øèéäâýð ãàðãàõ òîõèîëäîëä òýäãýýðò ìýäýãäýõ, òýäíèé îðîëöîîã õàíãàõ; ñóäàëãàà, ä¿ãíýëòèéã ¿íäýñëýæ øèéäâýð ãàðãàõ, çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîã÷äîä òºð¿¿ëñýí èòãýëèéã õàìãààëàõ ãýõ ìýò.

6. Èðãýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ áîäèòîé áîëîìæ îëãîõûí òóëä ýðõèéã íü õàìãààëàõ çààëòóóä òóõàéëáàë ººðò õîëáîãäîõ çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð ìýäýýëýë àâàõ çýðýã 9 ýðõèéã òóñãàéëàí çààæ îðóóëààä áàéíà. Çàõèðãààíû øèéäâýð ãàðãàõààñ ºìíº ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë íü õºíäºãäºæ áóé èðãýäèéã ñîíñîõ àæèëëàãààã9 ÿâóóëàõ çîõèöóóëàëòààð èðãýäèéí îðîëöîîíû íºõöºëèéã

òîäîðõîéëæ áàéãàà áºãººä õ¿íèé ýðõ, 9 Тус хуулийн тºслийн 28 дугаар з¿йл.

ýðõ ÷ºëººã çºð÷èãäñºíèé äàðàà íü áóñ õàðèí çºð÷èãäºõººñ ºìíº óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ þì.

7. ¯¿íýýñ ãàäíà á¿òýýí áàéãóóëàëòûí àðãà õýìæýý, òºñºë îëíîîð òºëºâëººä áóé ýíý öàã ¿åä íèéòèéã õàìàðñàí òºëºâëºëòèéí àñóóäëààð çàõèðãààíààñ øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë àæèëëàãààíû çîõèöóóëàëòûã òóñàä íü íýã õýñýã áîëãîí îðóóëààä áàéíà.

8. Çàõèðãààíû ø¿¿õèéí øèéäâýð ºíººäðèéã õ¿ðòýë á¿ðýí áèåëýãääýãã¿é òóë ýíý õóóëèéí òºñºëä çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí øèéäâýðèéã ã¿éöýòãýõ, áèåëýëòèéã õàíãàõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýë, æóðìûã òîäîðõîéëîîä áàéíà. Ìºí Õóóëü ç¿éí ÿàìíààñ áîëîâñðóóëæ áóé Èðãýíèé õýðãèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí òóõàé õóóëèíä Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ã¿éöýòãýëèéã îðóóëàõààð òºëºâëººä áàéíà.

Ýðõ ç¿éò òºðèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí äàãóó èðãýíèé ýðõèéã õàíãàõ ¿¿ðãèéã òºð õ¿ëýýäýã. Òèéìýýñ òºðèéí òîãòîëöîîíä õàìãèéí èõ æèí ýçýëæ áàéãàà çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä áàðèõ íààä çàõûí øààðäëàãàòàé õýìæ¿¿ð, ø¿¿ëò¿¿ðèéã èðãýí áîëîí çàõèðãààíä àëü àëèíä íü îéëãîìæòîé, òîäîðõîé òîãòîîõîä Çàõèðãààíû åðºíõèé õóóëèéí à÷ õîëáîãäîë îðøèíî. Èíãýæ ÷àäàæ áàéæ çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãààíû ñî¸ë áèé áîëæ ¯íäñýí õóóëüä òóíõàãëàñàí ýðõ ç¿éò òºðèéí çàð÷ìûã àìüäðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ þì. Òýãñíýýð çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãàà íýã æèãä áîëîõ áà çàõèðãààíû ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ áîëîõ èðãýäèéí èòãýë íýìýãäýõ þì.

---o0o---


39

Ø¯¯ÕÈÉÍ ØÈÉÄÂÝÐ Ã¯ÉÖÝÒÃÝÕ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÉÃØÈÍÝ×ËÝÍ ÍÀÉÐÓÓËÀÕ ØÀÀÐÄËÀÃÀ

Õóóëü ç¿éí ñàéäûí çºâëºõ, ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí

òýíõèìèéí àõëàõ áàãø Ä.Ýíõçóë

Àæèëëàãààíû òàëààðõè îéëãîëòØ¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ

àæèëëàãàà íü õàðèóöàã÷èä õîëáîãäîõ íýõýìæëýã÷èéí øààðäàõ ýðõèéã àëáàäëàãûí æóðìààð õýðýãæ¿¿ëýõ, áàòàëãààæóóëàõàä ÷èãëýñýí òºðèéí àæèëëàãàà þì1.

ªíººäºð ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíä õîëáîãäîõ õàðèëöààã 2002 îíä øèíý÷ëýí áàòàëñàí Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëèàð çîõèöóóëæ áàéíà.

Èéíõ¿¿ õóóëü÷ëàí çîõèöóóëñíààð íýõýìæëýã÷ õóóëü ¸ñíû ýðõ, àøèã ñîíèðõëîî òºðèéí àæèëëàãààãààð äàìæóóëàí õàìãààëàõ áîëîìæèéã íýõýìæëýã÷èä îëãîñîí þì. Ãàãöõ¿¿ òºð àëáàäëàãà õýðýãëýõ ìîíîïîëü ýðõòýé òóë íýõýìæëýã÷ íü õàðèóöàã÷èä õîëáîãäóóëàí àëáàäëàãà õýðýãëýõ òàëààðõè ¿íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éãýýð õàìãààëàãäñàí ººðèéí øààðäàõ ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áàéäàã2.

1 Hans Brox/Wolf-D.Walker, Zwangsvollstreckungsrecht, 7.Auflage, 2. 2 Hans Brox/Wolf-D.Walker, Zwangsvollstreckungsrecht, 7.Auflage, 2.

Íýõýìæëýã÷èéí ç¿ãýýñ àëáàäëàãà õýðýãëýõèéã òºðººñ øààðäàõ õàðèëöàà íü íèéòèéí ýðõ ç¿éä õàìààðàõ áîë õàðèí òºðèéí áàéãóóëëàãûí îðîëöîîòîéãîîð õàðèóöàã÷èéí ýñðýã õýðýãæ¿¿ëýõ íýõýìæëýã÷èéí øààðäàõ ýðõ íü õóâèéí ýðõ ç¿éä õàìààðíà.

Ýíýõ¿¿ õóâèéí ýðõ ç¿éí ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýõ òóõàé øààðäàõ ýðõèéã àëáàäàí õýðýãæ¿¿ëýõ ýñâýë áàòàëãààæóóëàõ ¿ð íºëººò áîëîìæèéã Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëèàð îëãîñîí áàéõ ¸ñòîé.

¯¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýõ øààðäàõ ýðõýä äàí ãàíö ¿éëäýë õýðýãæ¿¿ëýõ òóõàé øààðäàõ ýðõýýñ ãàäíà ýñ ¿éëäýõ¿é õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîí òîäîðõîé ¿éëäëèéã õ¿ëöýõ àãóóëãà á¿õèé øààðäàõ ýðõ õàìààðäàã. Ãýõäýý øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíû õóâüä ýíýõ¿¿ øààðäàõ ýðõ íü ìàòåðèàëëàã ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ áèé áîëñîí ýñýõ íü à÷ õîëáîãäîëã¿é ãàãöõ¿¿ ã¿éöýòãýõ õóóäàñò /òóõàéëáàë ø¿¿õèéí øèéäâýð/ òóõàéí øààðäàõ ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð çààñàí áàéõàä õàíãàëòòàé áàéäàã.

Ø¿¿õèéí øèéäâýð íü ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýõ àãóóëãàòàé áàéõ òîõèîëäîëä øèéäâýðèéã àëáàäàí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. ªºðººð õýëáýë, ýðõ ç¿éí áàéäëûã òîãòîîõ øèéäâýðèéí õóâüä àëáàäàí õýðýãæ¿¿ëýõ àãóóëãàã¿é áóþó òîäîðõîé ¿éëäýë õýðýãæ¿¿ëýõ òóõàé áóñ õàðèí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ññýí ýñýõ áîëîí áàðèìò áè÷ãèéí ¿íýí çºâ ýñýõèéã òîãòîîäîã. Ýðõ ç¿éí áàéäëûã ººð÷ëºõ øèéäâýð /ãýð á¿ë öóöëàõ, êîìïàíèéã òàòàí áóóëãàõ ãýõ ìýò/ íü õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñíîîð çîðüæ áàéñàí ýðõ ç¿éí ººð÷ëºëò íü øèéäâýð ãàðñíààð áèé áîëäîã òóë òºðèéí


40

àæèëëàãàà øààðäëàãàã¿é áàéäàã. Õàðèí ýðõ ç¿éí áàéäëûã òîãòîîõ áîëîí ººð÷ëºõ øèéäâýðèéí ø¿¿õèéí çàðäàëä õàìààðàõ õýñãèéã àëáàäàí áèåë¿¿ëýõ øààðäëàãà áèé áîëæ áîëíî.

ªíººäºð õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áóé Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëèàð çºâõºí õóâèéí ýðõ ç¿éí ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýõ øààðäàõ ýðõèéã àëáàäàí õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð çîõèöóóëààã¿é. Ýíý õóóëèàð øèéäâýð ã¿éöýòãýõ ¿íäýñëýë íü çàõèðãààíû õýðãèéí òàëààð ãàðñàí ø¿¿õèéí øèéäâýð áàéõààð çààñàí áàéäàã3.

Øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíä äàí ãàíö øèéäâýðèéã àëáàäàí õýðýãæ¿¿ëýõ áóñ ìºí õóâèéí ýðõ ç¿éí ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýõ òóõàé øààðäàõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõ àæèëëàãàà õàìààðíà. Õýðâýý øààðäàõ ýðõ òóõàéëáàë, ã¿éöýòãýõ õóóäàñã¿éí óëìààñ õàðààõàí õýðýãæèõ áîëîìæã¿é áàéãàà òîõèîëäîëä èðýýä¿éä õýðýãæèõ àëáàäàí ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààã ò¿ðãýí õóãàöààíä áàòàëãààæóóëàõ øààðäëàãà áèé áîëäîã. Ãàäààä óëñ îðíóóäûí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëü òîãòîîìæîîñ ¿çâýë øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíû ýíý ÷èã ¿¿ðãèéí òàëààð íýëýýä íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëñàí áàéäàã. Èíãýõäýý íèéòëýã áàéäëààð ìºíãºí õºðºíãº øààðäàõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõàä àðåñò, áóñàä øààðäàõ ýðõèéí õóâüä øèéäâýðèéí áèåëýëòèéã áàòàëãààæóóëàõ àðãà çàìûã õýðýãæ¿¿ëýõýýð çîõèöóóëñàí áàéíà.

Õóóëèéí ñèñòåì÷ëýëèéí òàëààðªíººäºð õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ

áàéãàà Øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëèéí ñèñòåì÷ëýë íü õóóëü ç¿éí áîëîí ïðàêòèê øààðäëàãàä íèéöýõã¿é áàéíà. Òîäðóóëæ õýëáýë, Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëèéí á¿òöèéã ÿìàð õàðèóöàã÷èéí áóþó èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí õºðºíãººñ òºëáºð ãàðãóóëàõàä ¿íäýñëýñýí áàéíà. Ãýòýë øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíû îíöëîã íü õýíèé õºðºíãººñ òºëáºð ãàðãóóëæ áàéãààä îðøäîãã¿é õàðèí ÿìàð àãóóëãà 3 Ш¿¿хийн шийдвэр г¿йцэтгэх тухай хууль, 2002 он, 4-р з¿йл 4.1 дэх хэсэг.

á¿õèé ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ã¿éöýòãýõ, ìºí ÿìàð õºðºíãººñ òºëáºð ãàðãóóëæ áóéä îðøäîã. ªºðººð õýëáýë òºëáºð ãàðãóóëàõ õºðºíãèéí îíöëîã áîëîí øèéäâýðò òóñãàñàí ¿¿ðãèéí àãóóëãàòàé óÿëäóóëàí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã ñèñòåì÷ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíû òºðëèéã àíãèëàõäàà øààðäàõ ýðõèéí îíöëîãîîñ õàìààðàí 2 á¿ëýãëýí àâ÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé. ¯¿íä:

1. Ìºíãºí õºðºíãº ãàðãóóëàõ òóõàé øèéäâýð

2. Áóñàä øèéäâýðÌºíãºí õºðºíãº ãàðãóóëàõ òóõàé

øèéäâýðèéã àëáàäàí ã¿éöýòãýõýä äàðààõ òºðëèéí àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëäýã. ¯¿íä: áèåò ýä þìñààñ òºëáºð ãàðãóóëàõ àæèëëàãàà, øààðäàõ ýðõ áîëîí õºðºíãèéí áóñàä ýðõýýñ òºëáºð ãàðãóóëàõ àæèëëàãàà, ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãººñ òºëáºð ãàðãóóëàõ àæèëëàãàà ò¿¿íèé äîòîð àëáàäàí äóóäëàãà õóäàëäàà, ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéã àëáàäàí óäèðäàõ, àëáàäëàãûí èïîòåê á¿ðòã¿¿ëýõ.

Ìºíãºí õºðºíãº ãàðãóóëàõààñ áóñàä øèéäâýðèéí õóâüä äàðààõ òºðëèéí àæèëëàãàà õàìààðíà. ¯¿íä: ýä þìñ áóöààí ãàðãóóëàõ òóõàé øèéäâýðèéã ã¿éöýòãýõ àæèëëàãàà, òîäîðõîé ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éã õýðýãæ¿¿ëýõ, õ¿ëöýõèéã äààëãàñàí øèéäâýðèéã àëáàäàí ã¿éöýòãýõ àæèëëàãàà.

Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãàà-Òàëóóäûí çàð÷èì

Øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãàà íü èðãýíèé õýðãèéã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ¿ðãýëæëýë áóþó ýíýõ¿¿ àæèëëàãààã òºð ººðèéí ñàíàà÷ëàãààð áóñ íýõýìæëýã÷èéí õ¿ñýëòýýð õýðýãæ¿¿ëäýã áóþó ýíýõ¿¿ õàðèëöàà íü òàëóóäûí çàð÷èìä ñóóðèëäàã. Èéìýýñ øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààã øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷èéí “ãàð”-ò ºãºõ áóñ õàðèí íýõýìæëýã÷èéí ç¿ãýýñ ÿìàð òºðëèéí øèéäâýð


41

ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõýý ººðºº ñîíãîõ áîëîìæèéã îëãîõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã øèíýýð òîãòîîõ øààðäëàãàòàé áàéãàà þì.

ªíººäºð õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áóé õóóëèéí äàãóó íýõýìæëýã÷ øèéäâýðèéã àëáàäàí ã¿éöýòã¿¿ëýõýýð õ¿ñýëò ãàðãàñíààð øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷ õàðèóöàã÷èéí ÿìàð õºðºíãºä õàëäàõ, ÿìàð òºðëèéí àæèëëàãàà õýðýãæ¿¿ëýõèéã áèå äààí ñîíãîæ áàéãààãààðàà àæèëëàãààíû ¿íäñýí çàð÷èì áîëîõ òàëóóäûí çàð÷èì çºð÷èãäºõºä õ¿ðãýæ áàéíà. Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëèàð òîäîðõîé òºðëèéí àæèëëàãààã çºâõºí íýõýìæëýã÷èéí äààëãàâðûí ¿íäñýí äýýð õýðýãæ¿¿ëýõýýð çîõèöóóëñíààð ýíýõ¿¿ çºð÷ëººñ çàéëñõèéõ áîëîìæòîé áîëíî.

Àæèëëàãààíä áàðèìòëàõ áóñàä çàð÷ìóóäûí òàëààð

Øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíä òàëóóäûí çàð÷èì õýðýãæäýãã¿éãýýñ ìºí àæèëëàãààíä áàðèìòëàõ ¿íäñýí çàð÷ìûã äóòóó òîäîðõîéëñíû óëìààñ øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãàà íü íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí ä¿í èõ, áàãààñ ¿ë õàìààðàí õàðèóöàã÷èéí á¿õèé ë õºðºíãºä õàëäàõ, áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîõ õ¿ðòýëõ ñºðºã ¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýæ áàéíà.

Õýäèéãýýð øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíû çîðèëãî íü íýõýìæëýã÷èéí õóóëü ñíû øààðäëàãûã ò¿ðãýí øóóðõàé, á¿ðýí õàíãàõ ÿâäàë áîëîâ÷ àæèëëàãààíû òàëóóä áîëîõ íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷èéí õýí õýíèéõ íü ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã õàðãàëçàí òýäãýýðòýé òýãø õàðüöàõ ¸ñòîé. Òîäðóóëæ õýëáýë Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 14 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 14.1 äýõ õýñãýýð “Ìîíãîë Óëñàä õóóëü ¸ñîîð îðøèí ñóóãàà õ¿í á¿ð õóóëü, ø¿¿õèéí ºìíº ýðõ òýãø áàéíà” ãýæ áàòàëãààæóóëñàí õ¿íèé ýðõ çºð÷èãäºõ, íºãºº òàëààñ Èðãýíèé õýðãèéã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ¿íäñýí çàð÷èì áîëîõ òàëóóäûí òýãø áàéäàë õàíãàãäàæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðãýæ áàéíà.

Èéìýýñ ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíä õóóëü ¸ñíû áàéõ, øóóðõàé ã¿éöýòãýõ çàð÷ìààñ ãàäíà íýõýìæëýã÷èéí øààðäëàãûã á¿ðýí õàíãàõ, çàðäàë õýìíýõ, àæèëëàãàà íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí õýìæýýíä íèéöñýí, ¿ð íºëººòýé áàéõ òóõàé çàð÷èì áèåëýãäýæ áàéõ ¸ñòîé.

Àæèëëàãààã ò¿ðãýí øóóðõàé, ¿ð íºëººòýé õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýðýãñýë-Óðüä÷èëàí ã¿éöýòãýõ àæèëëàãàà

Øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíû íèéòëýã ¿íäýñëýë íü ø¿¿õèéí øèéäâýð áàéäàã. ªíººäºð õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áàéãàà õóóëèéí äàãóó ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàãöõ¿¿ õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñíîîð àëáàäàí ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Òîäðóóëæ õýëáýë íýõýìæëýã÷ õóóëü ¸ñíû øààðäëàãàà àíõàí øàòíû ø¿¿õýýñ ãàðñàí øèéäâýðýýð áàòàëãààæóóëñàí õýäèé ÷ õàðèóöàã÷ààñ ãàðãàñàí äàâæ çààëäàõ áîëîí õÿíàëòûí æóðìààð ãàðãàñàí ãîìäëûã õÿíàí øèéäâýðëýõ õ¿ðòýë áóþó ø¿¿õèéí øèéäâýð õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëòîë àëáàäàí ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áàéíà.

Ýíý õóãàöààíä õàðèóöàã÷ àæèëëàãààíààñ çàéëñõèéõ çîðèëãîîð õºðºíãºº áóñäàä øèëæ¿¿ëýõ çàìààð àæèëëàãààã ¿ð íºëººã¿é áîëãîõ ýðñäýëòýé áàéäàã òóë íýõýìæëýã÷èéí øààðäëàãûã áàòàëãààæóóëàõ, àæèëëàãààíû ò¿ðãýí øóóðõàé áàéäëûã õàíãàõ çîðèëãîîð ø¿¿õèéí øèéäâýð õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõîîñ ºìíº óðüä÷èëàí ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã øèíýýð áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Èíãýõäýý àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðñíààð ò¿¿íèéã ¿íäýñëýí íýõýìæëýã÷ýýñ áàòàëãàà ãàðãóóëàõ áîëîí ãàðãóóëàõã¿éãýýð òîäîðõîé òºðëèéí àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ, ìºí õàðèóöàã÷ áàòàëãàà ãàðãàõ çàìààð àæèëëàãààíààñ çàéëñõèéõ áîëîìæèéã îëãîõ íü ç¿éòýé þì.

Ìºí àëáàäàí ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààã


42

áàòàëãààæóóëàõ çîðèëãîîð ø¿¿õèéí øèéäâýð õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõîîñ ºìíº íýõýìæëýã÷ýýñ áàòàëãàà ãàðãóóëàõã¿éãýýð õèéæ áîëîõ àæèëëàãààíû òºðëèéã õóóëü÷ëàí çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Òóõàéëáàë ¿¿íä, õàðèóöàã÷èéí õºäëºõ ýä õºðºíãèéã áàðüöààëàõ, àæèëëàãààíû æóðìààð ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãºä áàòàëãààò èïîòåê á¿ðòã¿¿ëýõ àæèëëàãààã õàìðóóëæ áîëíî. Ø¿¿õèéí øèéäâýð õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõîîñ ºìíº, íýõýìæëýã÷ýýñ áàòàëãàà ãàðãóóëàõã¿éãýýð äýýðõ òºðëèéí àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëñíýýð õàðèóöàã÷èéí ýðõ, àøèã ñîíèðõîë çºð÷èãäºõºä õ¿ðãýõã¿é áà ó÷èð íü ýäãýýð àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä õàðèóöàã÷èéí ºì÷ëºõ ýðõèéí áàéäàëä ººð÷ëºëò îðîõã¿é þì.

Àæèëëàãààíû æóðìààð áàðüöààíû ýðõ îëæ àâàõ

Øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷ ýä õºðºíãèéã áèò¿¿ìæëýõ, àëáàäàí áàðüöààëàõ, õóðààõ, õóäàëäàí áîðëóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áîëíî ãýæ õóóëü÷ëàí çîõèöóóëñàí áàéäàã4. Ìºí òóñ õóóëèéí 36 äóãààð ç¿éëèéí 36.2 äàõ õýñýãò ýä õºðºíãèéã áèò¿¿ìæëýõ áóþó áàðüöààëñíààð ¿¿ñýõ ¿ð äàãàâðûã õàðèóöàã÷èä òóõàéí õºðºíãèéã çàõèðàí çàðöóóëàõûã õîðèãëîõ, øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä àøèãëàõ ýðõèéã õÿçãààðëàõ ãýæ çààæýý. Õàðèí õóðààí àâàõ àæèëëàãààã áèò¿¿ìæëýõ áóþó áàðüöààëàõ àæèëëàãààíû ¿ðãýëæëýë áóþó õóäàëäàí áîðëóóëàõ çîðèëãîîð õýðýãæ¿¿ëýõýýð òóñãàñàí áàéíà.

Áàðüöààíû ýðõ ãýðýý ýñõ¿ë õóóëüä çààñíû äàãóó ¿¿ñäýã. Ýíý òîõèîëäîëä íýõýìæëýã÷ õóóëüä çààñíû äàãóó áóþó øèéäâýðèéã àëáàäàí ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíû æóðìààð õàðèóöàã÷èéí òîäîðõîé õºðºíãºíä áàðüöààíû ýðõ îëæ àâ÷ áàéãàà áîëíî. Èéìýýñ ýíýõ¿¿ àæèëëàãààíààñ ¿¿ñýõ ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâðûí òàëààð Èðãýíèé õóóëüä5

4 Ш¿¿хийн шийдвэр г¿йцэтгэх тухай хууль, 2002 он, 34-р з¿йл 34.1.1 дэх хэсэг.5 Иргэний хууль, 2002 он, 153-р з¿йл 153.1 дэх хэсэг.

íýãýíòýý èéíõ¿¿ çîõèöóóëñàí áàéõ òóë Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëèàð ìàòåðèàëëàã ýðõ ç¿éí íèéòëýã çàð÷ìûã çºð÷èí äýýðõ áàéäëààð çîõèöóóëñàí íü òîìîîõîí àëäàà áîëñîí þì.

Øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíû ç¿éë íü õºäëºõ, ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãº áîëîí øààðäàõ ýðõ áàéãààãààñ ¿ë õàìààðàí øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷ ò¿¿íèéã ýõíèé ýýëæèíä àæèëëàãààíû æóðìààð áàðüöààëàõ áà èíãýñíýýð íýõýìæëýã÷ íü õàðèóöàã÷èéí òóõàéí õºðºíãºíä áàðüöààíû ýðõ îëæ àâàõ ¿ð äàãàâàð áèé áîëíî. Èéíõ¿¿ áàðüöààëñàí õºðºíãººñ òºëáºð ãàðãóóëàí àâàõ òîõèîëäîëä ò¿¿íèéã õóäàëäàí áîðëóóëàõ àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëíý.

Àæèëëàãààíû æóðìààð áóþó õóóëüä çààñíû äàãóó ¿¿ñýõ áàðüöààíû ýðõ íü ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð ¿¿ñýõ áàðüöààíû ýðõòýé àäèë ýðõèéã íýõýìæëýã÷èä îëãîõ áà èíãýñíýýð íýõýìæëýã÷ ººðèéí øààðäëàãûã õºðºíãèéí õÿçãààðëàãäìàë ýðõýýð áàòàëãààæóóëàí àâàõ þì.

¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí àëáàäàí äóóäëàãà õóäàëäààíû ¿ð íºëººã íýìýãä¿¿ëýõ

Èðãýíèé õóóëèéí 177 äóãààð ç¿éëä çààñíû äàãóó àíõíû áîëîí õî¸ð äàõü äóóäëàãà õóäàëäààíû ¿íèéã çàõ çýýëèéí ¿íýä ñóóðèëàí òîãòîîæ áóé íü ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéã õóäàëäàí áîðëóóëàõ àæèëëàãààíä èõýýõýí õ¿íäðýë ó÷ðóóëæ áàéíà. Òîäðóóëæ õýëáýë àíõíû ¿íèéã çàõ çýýëèéí ¿íýýð òîãòîîæ áàéãààòàé õîëáîãäîí äóóäëàãà õóäàëäààíä îðîëöîõ ñîíèðõîã÷äûí òîî áàãà áàéäàã áóþó çàõ çýýëèéí ¿íèéã ºñãºí àâàõ ýòãýýä öººí áàéäàã.

Èéíõ¿¿ àíõíû äóóäëàãà õóäàëäààíû ¿íèéã õýò ºíäºð òîãòîîñíû óëìààñ äóóäëàãà õóäàëäàà àìæèëòã¿é áîëæ õî¸ð äàõü äóóäëàãà õóäàëäààã çàðëàõ çàìààð ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãººñ òºëáºð ãàðãóóëàõ àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

Ãýâ÷ Èðãýíèé õóóëèéí 177


43

äóãààð ç¿éëä çààñíû äàãóó õî¸ð äàõü äóóäëàãà õóäàëäààíû àíõíû ¿íèéã íýõýìæëýëèéí øààðäëàãà, çàðäëûã õàíãàõóéö õýìæýýãýýð òîãòîîæ áàéãàà íü ºì÷ëºã÷èéí ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéã ¿íýã¿éä¿¿ëýí õóäàëäàõàä õ¿ðãýæ áàéíà.

Íºãºº òàëààñ õî¸ð äàõü äóóäëàãà õóäàëäààãààð õýò õÿìä ¿íýýð õóäàëäàí àâàõ áîëîìæ áàéãààòàé õîëáîãäóóëàí àíõíû äóóäëàãà õóäàëäàà ¿ð íºëºº, à÷ õîëáîãäîëã¿é áîëîõ õàíäëàãà áèé áîëîîä áàéãàà áóþó ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéã äèéëýíõ òîõèîëäîëä õî¸ð äàõü äóóäëàãà õóäàëäààãààð õóäàëäàí áîðëóóëæ áàéíà.

Èéìýýñ òºëáºð ãàðãóóëàõ õàìãèéí íàéäâàðòàé, ¿ð ä¿íòýé àðãà õýðýãñýë áîëîõ ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí àëáàäàí äóóäëàãà õóäàëäààíû àíõíû ¿íèéã òîãòîîõ òóõàé äýýðõ çîõèöóóëàëòûã øèíý÷ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Èíãýõäýý òàëóóäûí õàðèëöàí òîõèðîëöñîí áîëîí øèíæýý÷èéí òîãòîîñîí çàõ çýýëèéí ¿íèéã òîäîðõîé õóâèàð áóóðóóëàí äîîä ¿íèéã òîãòîîõ íü àæèëëàãààíû õóðä, ¿ð íºëººò áàéäëûã íýìýãä¿¿ëýõ áîëíî. Ìºí ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéã ¿íýã¿éä¿¿ëýí õóäàëäàí áîðëóóëàõ, óëìààð ºì÷ëºã÷èéí ýðõèéã çºð÷èõ ÿâäàë ÷ àðèëàõ þì.

Õºðºíãèéí ìýäýýëëèéí çîõèöóóëàëòûí ¿ð íºëºº

Øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíû äèéëýíõ íü ìºíãºí òºëáºð ãàðãóóëàõàä ÷èãëýäýã. Ýíý òºðëèéí àæèëëàãààíû ¿ð íºëººã ñàéæðóóëàõàä õàðèóöàã÷ààñ àâàõ õºðºíãèéí ìýäýýëýë ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã.

Øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷ íýõýìæëýã÷ýýñ øèéäâýðèéã àëáàäàí ã¿éöýòã¿¿ëýõ òóõàé äààëãàâðûã õ¿ëýýí àâñíààð ìºíãºí òºëáºð ãàðãóóëàõ øààðäëàãûã õýðýãæ¿¿ëýõ àæèëëàãààíû ýõýíä õàðèóöàã÷ààñ õºðºíãèéí ìýäýýëýë àâàõ áîëîìæèéã õóóëü÷ëàí çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Èéíõ¿¿ àæèëëàãààíû ýõýíä õàðèóöàã÷èéí õºðºíãèéí òàëààðõè ìýäýýëëèéã

îëæ àâñíààð íýã òàëààñ íýõýìæëýã÷ ººðèéí øààðäëàãûã ò¿ðãýí øóóðõàé, ¿ð íºëººòýé õàíãóóëàõ, íºãºº òàëààñ õàðèóöàã÷èéí á¿õèé ë ýä õºðºíãºä õàëäàõã¿éãýýð íýõýìæëýã÷èéí øààðäëàãûí õýìæýýíä íèéöñýí, òîäîðõîé õºðºíãººð õÿçãààðëàãäñàí àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ áèé áîëíî.

Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëèéí 40 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 40.1 äýõ õýñýãò ýä õºðºíãèéí òóõàé ìýä¿¿ëãèéí òàëààð çîõèöóóëñàí áàéíà. Ýíä çààñíû äàãóó ýä õºðºíãèéí ìýä¿¿ëãèéã òºëáºð òºëºã÷ õºðºíãºã¿é íü òîãòîîãäñîí, ýñõ¿ë áàéãàà ýä õºðºíãº íü òºëáºð òºëæ õ¿ðýëöýõã¿é òîõèîëäîëä àâàõààð áàéíà. Èéíõ¿¿ àæèëëàãààíû òºãñãºëä õºðºíãèéí ìýäýýëýë àâ÷ áóé íü ýíý àæèëëàãààíû çîðèëãîò îãò íèéöýýã¿é, ¿ð íºëººã¿é àæèëëàãàà ãýäýã íü òîäîðõîé þì.

Çàõèðãààíû ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã àëáàäàí õýðýãæ¿¿ëýõ àæèëëàãààíû îíöëîã

Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü íü Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëèéí äàðàà áàòëàãäàí ãàðñàí áîëîâ÷ çàõèðãààíû õýðãèéí øèéäâýðèéã àëáàäàí ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíû òàëààð ºíººäðèéã õ¿ðòýë òóñ õóóëèàð òóñãàéëàí çîõèöóóëààã¿é áàéíà.

Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí îíöëîãîîñ õàìààðàí çàðèì øèéäâýðèéã àëáàäàí ã¿éöýòãýõ àðãà õýðýãñëèéí òàëààðõè ýðõ ç¿éí îð÷èíã øèíýýð áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 70 äóãààð ç¿éëèéí 70.2 äàõ õýñýãò çààñàí çàõèðãààíû àêòûã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ, ýðõ ç¿éí õàðèëöàà áàéãàà ýñýõèéã òîãòîîæ õ¿ëýýí çºâøººðºõ, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí àêòûã èëò õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ òóõàé øèéäâýðèéí õóâüä àëáàäàí ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíû øààðäëàãà áàéõã¿é


44

íü òîäîðõîé þì. Õàðèí çàõèðãààíû àêò ãàðãàõûã áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä äààëãàõ, òºëáºð òîãòîîñîí çàõèðãààíû àêòûí òºëáºðèéí õýìæýýã áàãàñãàõ, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíààñ èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýä ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã ãàðãóóëàõ øèéäâýð íü ñàéí äóðààð áèåëýãäýýã¿é òîõèîëäîëä òóñ òóñûí îíöëîã á¿õèé àëáàäàí ã¿éöýòãýëèéí àæèëëàãààãààð äàìæèí õýðýãæèõ áîëîìæòîé.

Çàõèðãààíû àêò ãàðãàõûã áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä äààëãàñàí øèéäâýðèéã õàðèóöàã÷ ñàéí äóðààðàà áèåë¿¿ëýõ ÿâäàë ïðàêòèêò áàðàã ¿ã¿é áîëîîä áàéíà. Èéì òºðëèéí

øèéäâýðèéã àëáàäàí áèåë¿¿ëýõýä øóóä àëáàäëàãà áóñ õàðèí øóóä áóñ àëáàäëàãûí àðãûã õýðýãëýõ ïðàêòèê ãàäààäûí óëñ îðíóóäàä áàéäàã áàéíà. Øóóä áóñ àëáàäëàãûí àðãàä ìºíãºí àëáàäëàãà áóþó òîðãîõ ýñõ¿ë øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ õ¿ðòýë òîäîðõîé õóãàöààãààð ñààòóóëàõ àðãà õàìààðäàã. Çàõèðãààíû àêò ãàðãàõ íü áóñäààð òºëººë¿¿ëýí ã¿éöýòã¿¿ëýõ øèíæã¿é ¿éëäýëä õàìààðàõ òóë çàéëøã¿é øóóä áóñ àëáàäëàãûí àðãûã õýðýãëýñíýýð øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí àæèëëàãàà õýðýãæèõ áîëîìæòîé áîëäîã þì.

---o0o---


45

ÈÐÃÝÍÈÉ ÕÝÐÝÃ Ø¯¯ÕÝÄ ÕßÍÀÍ ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜÄ ÇÀÀÑÀÍ ÃÎÌÄËÎÎÐ ÀÂ× ÕÝËÝËÖÝÕ

ÕÝÐÃÈÉÍ ÒÓÕÀÉ

ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí àõëàõ áàãø Ä.Õóÿã

1. Ãîìäîë áà ãîìäëîîð àâ÷ õýëýëöýõ õýðãèéí òóõàé îéëãîëò

Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 16–ð ç¿éëèéí 14 äýõ õýñýãò çààñàí Ìîíãîë óëñûí èðãýí “... Ìîíãîë óëñûí õóóëü, îëîí óëñûí ãýðýýíä çààñàí ýðõ,ýðõ ÷ºëºº íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë óóë ýðõýý õàìãààëóóëàõààð ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé” ãýæ çààñàí áà ýíý ýðõèéã áîäèòîéãîîð õàíãàõ áàòàëãààíû íýã íü Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 14-ð á¿ëýãò çààñàí “Ãîìäëîîð àâ÷ õýëýëöýõ õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà” þì. Äýýðõ àæèëëàãààã àâ÷ ¿çýõèéí òóëä “Ãîìäîë” ãýäýã îéëãîëòûã òîäðóóëàí àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé áà óã îéëãîëòûí òàëààð õóóëèíä ººð ººðººð çààæ, õóóëü÷ ñóäëàà÷èä ÿíç á¿ðèéí òîäîðõîéëîëò ºãñºí áàéíà. Òóõàéëáàë:

Èðãýäýýñ òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä ãàðãàñàí ºðãºäºë ãîìäëûã øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü1 - èéí 4-ð ç¿éëèéí 4-ò “Ãîìäîë ãýæ òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààãààð èðãýäèéí õóóëèàð õàìãààëàãäñàí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, 1 1995 оны 4 сарын 17 нд батлагдсан

àøèã ñîíèðõîë çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çýæ ñýðãýýëãýõýýð ãàðãàñàí õ¿ñýëòèéã õýëíý”. Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 3,1,8-ä ãîìäîë ãýæ çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêòûí òàëààð òóõàéí áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ äýýä øàòíû íü áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä áîëîí ø¿¿õýä õàíäàæ ãàðãàñàí íýõýìæëýëýýñ áóñàä ºðãºäëèéã2 õýëíý.

ß.Öýâýëèéí Ìîíãîë õýëíèé òîâ÷ òàéëáàð òîëü3-ä”Ãîìäîë ãýäýã ¿ã íü ºíãºðñºí õýðýãò íýõýæ ãóíèõàðñàí ñàíàà. Ãîìäîë ãàðãàõ ãýäýã íü ãîìäñîíîî èëýðõèéëýí õýëýõ” ãýñýí óòãûã èëýðõèéëíý.

Õóóëü÷ Ç.Ìºíõæàðãàë “Ãîìäîë” íü ºðãºí óòãà àãóóëãà á¿õèé, íèéãìèéí õàðèëöààíä ò¿ãýýìýë õýðýãëýãääýã íýð òîìú¸î þì. Àëèâàà ãîìäîë íü õóóëü áóñ ¿éëäýë, ¿éë àæèëëàãààã èëð¿¿ëýõ, òàñëàí çîãñîîõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä ÷èãëýñýí áàéäàãò ò¿¿íèé õóóëü ç¿éí à÷ õîëáîãäîë îðøèíî... ÈÕØÕØ ýðõ ç¿é äýõ ãîìäîë ãýäýã íü èðãýí, ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû øèéäâýð áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ áàÿëàãòàé õîëáîîòîé ýðõ, àøèã ñîíèðõîë íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çýæ, ò¿¿íèéã çàëðóóëàõ, ýðõýý ñýðãýýëãýõ, õàìãààëóóëàõààð õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìûí äàãóó ø¿¿õýä ìýä¿¿ëæ áàéãàà øààðäëàãà /ºðãºäºë/ ãýæýý.4

Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä çààñàí “Ãîìäëîîð àâ÷ õýëýëöýõ õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà” ãýäýã íü

2 2002 оны 12 сарын 26 нд батлагдсан.3 УБ.1966. 150 дахь тал4 З.Мºнхжаргал. Хууль дээдлэх ёс. 2012. Дугаар №4. Цуврал 39. “Гомдлоор ¿¿ссэн хэргийн ш¿¿хийн харьяалалын тухайд”, 130-131 дэх тал


46

èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëü, áóñàä õóóëü, îëîí óëñûí ãýðýýíä çààñàí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, àøèã ñîíèðõîë íü òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çýæ óóë ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, àøèã ñîíèðõëîî ñýðãýýëãýæ, õàìãààëóóëàõààð èðãýíèé õýðãèéí ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ, ø¿¿õ ò¿¿íèéã õÿíàí ¿çýæ õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìûí äàãóó õÿíàí øèéäâýðëýæ áàéãàà àæèëëàãàà þì.

2. Ãîìäëîîð àâ÷ õýëýëöýõ õýðãèéí îíöëîã øèíæ¿¿ä

I. Ýíý àæèëëàãààíû îíöëîã íü íýã òàë áóþó íýõýìæëýã÷ íü èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä áàéäàã áîë íºãºº òàë áóþó õàðèóöàã÷ òàë íü òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí áàéíà.

II. Äýýðõ õýðãèéí îðîëöîã÷èä íü ýðõ ç¿éí õóâüä òýãø áóñ áàéäàã. Óã õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä íýã òàëä íü çîõèõ ýðõ ìýäýë á¿õèé õóóëü áóñ øèéäâýð ãàðãàñàí áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæ, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòàí, íºãºº òàëä íü ýðõ íü çºð÷èãäºæ õîõèðñîí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä áàéíà. Òóõàéëáàë õóóëü÷ Ö.Àìàðñàéõàí ... àæëààñ ¿íäýñëýëã¿é õàëàãäñàí òóõàé ãîìäîëòîé õýðýãò àæèë îëãîã÷, àæèëòàí õî¸ð çàõèðàõ, çàõèðàãäàõ ¸ñíû õàðèëöààíä áàéäàã òóëä ø¿¿õýä íîòëîõ áàðèìò ãàðãàõ, ìýòãýëöýõýä òýäãýýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ àæèëëàãààíä ø¿¿õ îíöãîé àíõààðàõ íü ÷óõàë þì5 ãýæýý.

III. Ø¿¿õ ýðõ íü çºð÷èãäºæ õîõèðñîí ãýõ èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí ãîìäëîîð èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýæ õýðãèéã øèéäâýðëýõ áîëîâ÷ õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãàà õóóëüä íèéöýæ áàéãàà ýñýõèéã õÿíàõ çîðèëãûã äàâõàð àãóóëíà.

IV. 2002 îíä áàòëàãäñàí Ìîíãîë óëñûí Ø¿¿õèéí áà ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèíä çààñíààð õýðãèéã åðäèéí áóþó åðºíõèé õàðüÿëàëûí ø¿¿õ¿¿ä /ñóì, ñóì äóíäûí, ä¿¿ðãèéí/ øèéäýæ áàéñàí áîë 5 Ц.Амарсайхан. Иргэний хэрэг ш¿¿хэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн дэлгэрэнг¿й тайлбар. УБ. 2008. 375 дахь тал

2012-03-07 ºäºð øèíýýð áàòëàãäñàí Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëü áà 2013-01-02 ºäºð áàòëàãäñàí Ø¿¿õ áàéãóóëàõ òóõàé õóóëèàð äàãíàñàí ø¿¿õ¿¿ä áàéãóóëàãäàí íèéñëýëä èðãýíèé õýðãèéí 4 ø¿¿õ, õºäºº îðîí íóòàãò ñóì äóíäûí 29 ø¿¿õ, èðãýíèé õýðãèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû 10 ø¿¿õ, Äýýä ø¿¿õèéí èðãýíèé õýðãèéí òàíõèì äýýðõ õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýæ áàéíà.

3.Ãîìäëîîð àâ÷ õýëýëöýõ õýðã¿¿äÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 156-ð

ç¿éëä ø¿¿õ äàðààõ õýðãèéã ãîìäëîîð àâ÷ õýëýëöýõýýð çààæýý. ¯¿íä:

1. Ø¿¿õ, ïðîêóðîð, õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãà áîëîí Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 4.1, 4.2-ò çààñíààñ áóñàä áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæ, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòíû øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààíä õóóëüä çààñíû äàãóó ãàðãàñàí ãîìäîë

2.Ø¿¿õ øèéäâýðëýõýýð õóóëüä çààñàí áóñàä ãîìäîë. Ýíä Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä õàðüÿàëàãäàõààñ áóñàä ãîìäîë õàìààðíà. ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 3.1, 12.1.4 äýõ õýñýãò çààñàí æóðìûí äàãóó ãàðãàñàí ãîìäîë áàéíà. Æèøýý íü Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëèéí 128.1.2-ò çààñíû äàãóó àæëààñ ¿íäýñëýëã¿é õàëàãäñàí áóþó ººð àæèëä ¿íäýñëýëã¿é øèëæ¿¿ëñýí òóõàé çýðýã ãîìäëóóä áàéíà.

Ãîìäëûã õàìààðóóëàí ãàðãàæ áàéãàà ñóáüåêòýýð íü:

a. Áàéãóóëëàãàá. Àëáàí òóøààëòàíÃîìäëûã ãàðãàæ áàéãàà îáúåêòîîñ

íü õàìààðóóëæ:a. Øèéäâýðá. ¯éë àæèëëàãàà ãýæ àíãèëàõ

áà ¿éë àæèëëàãàà ãýäýãò “¿éëäýë”, “ýñ ¿éëäýõ¿é”-ã îéëãîõ áà “ýñ ¿éëäýõ¿é” ãýæ èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýýñ ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëîî õýðýãæ¿¿ëýõ, õàìãààëóóëàõààð ãàðãàñàí ãîìäëûã õÿíàí øèéäâýðëýõ ¿¿ðãýý Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 4.1, 4.2-ò çààñíààñ áóñàä áàéãóóëëàãà,


47

àæ àõóéí íýãæ òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòàí õóóëüä çààñàí õóãàöààíä áèåë¿¿ëýýã¿é áóþó îðõèãäóóëñàíûã õýëíý.

4.Ãîìäîë ãàðãàõÃîìäëîîð àâ÷ õýëýëöýõ õýðãèéã

õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã çîõèöóóëñàí ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 14-ð á¿ëýãò çààñàí ãîìäîë íü ìºí õóóëèéí 3.1, 12.1.4 äýõ õýñýãò çààñàí æóðìûí äàãóó ãàðãàñàí ãîìäîë áàéíà.

Ýðõ íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çñýí ýòãýýä ãîìäëîî ø¿¿õýä ãàðãàæ ãîìäîëäîî äàðààõ ç¿éëèéã òóñãàíà.¯¿íä:

1) ßìàð àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòàíä õîëáîãäóóëæ áàéãàà;

2) Øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãàà íü ÿìàð õóóëü òîãòîîìæèéí ÿìàð çîõèöóóëàëòûã çºð÷ñºí;

3) Òóõàéí øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààã õóóëü áóñ ãýæ ¿çñýí ¿íäýñëýë, íîòîëãîî

4) Ø¿¿õýä ãàðãàæ áàéãàà õ¿ñýëò;5) Òóõàéí ìàðãààíòàé õîëáîîòîé

ãîìäîëäîî õàâñàðãàñàí íîòëîõ áàðèìòóóä

6) ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 62-ð ç¿éëä çààñàí íýõýìæëýëèéí á¿ðä¿¿ëáýðò òàâèãäàõ øààðäëàãûã íýãýí àäèë õàíãàõ.

Ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõäàà äàðààõ ç¿éëèéã àíõààðíà. ¯¿íä:

1) Ýðõ íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çñýí ýòãýýä ãîìäëîî õóóëèàð ººð õàðüÿàëàë òîãòîîãîîã¿é áîë øèéäâýð ãàðãàñàí áóþó ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòíû îðøèí áàéãàà ãàçðûí ø¿¿õýä ãàðãàíà. Ýíä Èðãýíèé õóóëèéí 28.1-ä õóóëèéí ýòãýýäèéí åðºíõèé çàõèðãàà áàéðøèí áàéãàà ãàçðûã ò¿¿íèé îðøèí áàéãàà ãàçàð ãýæ çààñíûã àíõààðàõ õýðýãòýé.

2) Çàðèì òîõèîëäîëä ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ õóãàöààã òóõàéí ìàðãààíòàé õàðèëöààã çîõèöóóëñàí õóóëèíä çààñàí áàéäàã áà ýíý õóãàöààíä ãîìäëîî ø¿¿õýä ãàðãààã¿é áîë ãîìäîë

ãàðãàõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîëîõ íºõöºë áàéäàë ¿¿ñäýã. Òóõàéëáàë Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëèéí 129.2-ò Àæèëòàí àæëààñ áóðóó õàëàãäñàí áóþó ººð àæèëä áóðóó øèëæ¿¿ëñýí òóõàé ãîìäëîî àæèë îëãîã÷èéí øèéäâýðèéã õ¿ëýýí àâñàí ºäðººñ õîéø 1 ñàðûí äîòîð ø¿¿õýä ãàðãàíà ãýæ çààñàí áàéäàã

3) Ãîìäëûã óðüä÷èëàí øèéäâýðë¿¿ëýõ òàëààð ÈÕØÕØ òóõàé õóóëüä çààñàí øààðäëàãà, æóðìûã õàíãàõ ó÷èðòàé. Ãîìäîë ãàðãàã÷ äýýðõ æóðìûã õýðýãæ¿¿ëýýã¿é áîë ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 65.1.3 äàõü õýñýãò çààñíû äàãóó ãîìäëûã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàíà. Õàðèí ãîìäëûã ø¿¿õýýñ ãàäóóð óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ æóðìûã õóóëüä çààãààã¿é, ò¿¿í÷ëýí ãîìäîë ãàðãàõ ñîíãîëòòîé æóðàì òîãòîîñîí, óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ æóðìûã õýðýãëýõ áîëîìæã¿é áîëñîí òîõèîëäîëä äýýðõ ¿íäýñëýëýýð íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàæ áîëîõã¿é. Ø¿¿õýýñ ãîìäëûã óðüä÷èëàí øèéäâýðë¿¿ëýõ æóðìûí äàãóó ãàðãàñàí ãîìäîëä õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí Èðãýäýýñ òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä ãàðãàñàí ºðãºäºë ãîìäëûã øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä çààñàí õóãàöààíä õàðèó ºãººã¿é íü ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõàä ñààä áîëîõã¿é. Ãîìäëûã óðüä÷èëàí øèéäâýðë¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí çàðèì õóóëèéí çààëòóóäûã àâ÷ ¿çâýë:

Ýä õºðºíãº ºì÷ëºõ ýðõ, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ýä õºðºíãèéí áóñàä ýðõèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëü /2003-06-19 íä áàòëàãäñàí/

15-ð ç¿éë. ¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãº ºì÷ëºõ ýðõèéã Óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýõ æóðàì

15.1.Ýðõèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí àñóóäàë õàðèóöñàí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà ìýä¿¿ëãèéã õ¿ëýýí àâ÷ 14 õîíîãèéí äîòîð ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãº ºì÷ëºõ ýðõèéã ýðõèéí óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýõ ýñýõ àñóóäëûã øèéäâýðëýíý.

/Ýíý õýñýãò 2006 îíû 7 äóãààð


48

ñàðûí 20-íû ºäðèéí õóóëèàð ººð÷ëºëò îðñîí/

15.2.Ìýä¿¿ëýã, ò¿¿íä õàâñàðãàñàí áàðèìò íü ýíý õóóëèéí 13 äóãààð ç¿éëèéí øààðäëàãûã õàíãàñàí áºãººä 14 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñàí á¿ðòãýõýýñ òàòãàëçàõ ¿íäýñëýë áàéõã¿é áîë óëñûí á¿ðòãýã÷ íü ýíý õóóëèéí 3 äóãààð ç¿éëä çààñàí ýðõèéã ýðõèéí óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýæ, ìýä¿¿ëýã õ¿ëýýí àâñàí ºäðººð ýðõèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí äóãààð ºã÷, õóâèéí õýðýã íýýí áè÷èëò õèéæ, ãàðûí ¿ñýã çóðàí, õóâèéí äóãààð á¿õèé òýìäýãýý äàðíà.

15.4.Ìýä¿¿ëýã, ò¿¿íä õàâñàðãàñàí áàðèìòàä ýíý õóóëèéí 14.1-ä çààñàí ¿íäýñëýë èëýðâýë óëñûí á¿ðòãýã÷ íü á¿ðòãýõýýñ òàòãàëçàæ, ìýä¿¿ëýã, ò¿¿íä õàâñàðãàñàí áàðèìò áè÷ãèéã òàòãàëçñàí ¿íäýñëýëèéí òàéëáàðûí õàìòààð ìýä¿¿ëýã ãàðãàã÷èä áóöààíà.

15.5.Ìýä¿¿ëýã ãàðãàã÷ íü ýíý õóóëèéí 15.4-ò çààñíû äàãóó ãàðãàñàí øèéäâýðèéã ýñ çºâøººðâºë åðºíõèé á¿ðòãýã÷èä, ò¿¿íèé øèéäâýðèéã ýñ çºâøººðâºë òóõàéí àñóóäëûã ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íä, òýäãýýðèéí øèéäâýðèéã ýñ çºâøººðâºë ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàæ áîëíî.

/Ýíý õýñýãò 2006 îíû 7 äóãààð ñàðûí 20-íû ºäðèéí õóóëèàð ººð÷ëºëò îðñîí/

15.6.Åðºíõèé á¿ðòãýã÷ áîëîí òóõàéí àñóóäëûã ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í íü ýíý õóóëèéí 15.5-ä çààñíû äàãóó ãàðãàñàí ãîìäëûã àæëûí 3 ºäðèéí äîòîð õÿíàí øèéäâýðëýæ, õàðèóã ãîìäîë ãàðãàã÷èä àëáàí ¸ñîîð ìýäýãäýíý. /Ýíý õýñýãò 2006 îíû 7 äóãààð ñàðûí 20-íû ºäðèéí õóóëèàð ººð÷ëºëò îðñîí/

Õàðüÿàòûí òóõàé õóóëü/1995-06-05 íä áàòëàãäñàí/

28-ð ç¿éë. Èðãýíèé õàðüÿàëëûí àñóóäëààð ãàðñàí øèéäâýðò ãîìäîë ãàðãàõ.

Èðãýíèé õàðüÿàëëûí àñóóäëààð ãàðãàñàí ºðãºäëèéã õ¿ëýýí àâàõààñ

¿íäýñã¿é òàòãàëçñàí, óã ºðãºäëèéí øèéäâýðëýõ õóãàöààã òîäîðõîé øàëòãààíã¿éãýýð õýòð¿¿ëñýí, ñóíãàñàí, õîéøëóóëñàí èðãýíèé õàðüÿàëëûí àñóóäëûã õÿíàí õýëýëöýõ áîëîí ìºíõ¿¿ àñóóäëààð ãàðñàí øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ æóðìûã çºð÷ñºí òóõàé ãîìäëûã õîëáîãäîõ äýýä øàòíû íü áàéãóóëëàãûí àëáàí òóøààëòàí áîëîí ø¿¿õýä ãàðãàæ áîëíî.

4) 2010-11-25 ºäºð áàòëàãäñàí

Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéí òóõàé õóóëèéí 41.1.5-ä Ãîìäëîîð àâ÷ õýëýëöýõ õýðýãò óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëºõººñ ÷ºëººëºõ òóõàé çààñàí áà íýõýìæëýã÷ ø¿¿õýä óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæààñ ÷ºëººë¿¿ëýõ òóõàé õ¿ñýëò ãàðãàõã¿é. Íýõýìæëýëèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí òîõèîëäîëä óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéã íýõýìæëýã÷ýýð, õàíãàñàí áîë õàðèóöàã÷ààð, çàðèì õýñãèéã õàíãàñàí áîë õàðèóöàã÷ áà íýõýìæëýã÷èä õàðèóöóóëàí îíîãäóóëíà. Ãîìäëîîð àâ÷ õýëýëöýõ õýðãèéã Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæààñ ÷ºëººëñºí íü ãîìäîë ãàðãàã÷èéã íºõºí òºë¿¿ëýõ ø¿¿õèéí çàðäàë òºëºõººñ ÷ºëººëºõ ¿íäýñëýë áîëîõã¿é, ø¿¿õèéí çàðäëûã ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèàð òîãòîîñîí åðºíõèé æóðìûí äàãóó øèéäâýðëýíý.

5) Ãîìäëîîð àâ÷ õýëýëöýõ õýðýãò õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë õººí õýëýëöýõ õóãàöàà õàìààðàõã¿é. Èðãýíèé õóóëèéí 83.1 äýõ õýñýãò ýðõ íü ýäèéí áóñ áàÿëàãò õàìààðàõààð çààñàí, ìºí õóóëèéí 74.2 äàõü õýñýãò “õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë õººí õýëýëöýõ õóãàöàà ýäèéí áóñ õºðºíãºä õàìààðàõã¿é”, 74.3 äàõü õýñýãò “õóóëüä òóñãàéëàí çààñàí áîë ýä õºðºíãèéí çàðèì ýðõýä õººí õýëýëöýõ õóãàöàà õàìààðàõã¿é” ãýñýí çîõèöóóëàëòóóä áàéãàà.

6) Ãîìäîë ãàðãàã÷, õàðèóöàã÷ áîëîõ õîëáîãäîõ àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ø¿¿õ õóðàëäààíä îðîëöîõ îðîëöîîíû áàéäàë íýõýìæëýëýýð ¿¿ñýõ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíààñ ÿëãààòàé áàéíà. Òóõàéëáàë:


49

a. Ãîìäîë ãàðãàã÷ íýõýìæëýã÷èéí îðîëöîî - ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 100.2-ò íýõýìæëýã÷ ø¿¿õ õóðàëäààíä èðýýã¿é áîë õàðèóöàã÷èéí õ¿ñýëòýýð ò¿¿íèé ýçã¿éä õýðãèéã øèéäâýðëýõ, ýñõ¿ë íýõýìæëýëèéã áóöààõ, ìºí õóóëèéí 159.2-ò ãîìäîë ãàðãàã÷ õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíã¿éãýýð ø¿¿õ õóðàëäààíä èðýýã¿é áîë ãîìäëûã áóöààõ òóõàé ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæ ãàðãàõààð çààæýý. Ãýòýë çàðèì õýðãèéã ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð øèéäâýðëýõ ó÷èð ãîìäëûã áóöààõäàà ø¿¿õ òîãòîîë ãàðãàõ ó÷èð ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèíä ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæ ãýäãýýñ ãàäíà ø¿¿õèéí òîãòîîë ãýæ íýìæ òóñãàõ íü ç¿éòýé áàéíà. Õàðèóöàã÷èéí îðîëöîî – ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 100.3-ò õàðèóöàã÷ ø¿¿õ õóðàëäààíä èðýýã¿é áîë íýõýìæëýã÷èéí õ¿ñýëòýýð ò¿¿íèéã ýçã¿éä õýðãèéã øèéäâýðëýõ, ìºí õóóëèéí 159.2-ò ø¿¿õ õóðàëäààíä àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷ èðýýã¿é ÿâäàë õýðãèéã õýëýëöýõýä ñààä áîëîõã¿é ãýæýý.

5. Ãîìäëûã õÿíàí õýëýëöýõÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 14-ð á¿ëýãò

ººðººð çààãààã¿é áîë ø¿¿õ ãîìäëîîð àâ÷ õýëýëöýõ õýðãèéã åðºíõèé æóðìûí äàãóó õÿíàí øèéäâýðëýíý. Òóõàéëáàë ãîìäëîîð àâ÷ õýëýëöýõ õýðãèéã ø¿¿õ õ¿ëýýí àâ÷ õóóëüä çààñàí æóðàì, õóãàöààíä èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýæ, ãîìäëûí õóâèéã õàðèóöàã÷èä ãàðäóóëàõ, ýðõ ¿¿ðãèéã íü çîõèã÷äîä òàíèëöóóëàõ, íîòëîõ áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõ, ø¿¿õ õóðàëäààí ÿâóóëàõäàà äýýð äóðäñàí åðºíõèé æóðìûã áàðèìòàëíà.

Ø¿¿õ ãîìäëûã õÿíàí õýëýëöýõäýý ãîìäîë ãàðãàã÷, õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæèéí òºëººëºã÷ áóþó àëáàí òóøààëòíûã ø¿¿õ õóðàëäààíä îðîëöóóëíà. Èíãýõäýý ø¿¿õ ø¿¿õ õóðàëäààíû áýëòãýëèéã õàíãàæ, ø¿¿õ õóðàëäààí õýçýý, õààíà áîëîõûã òîâëîí õýðãèéí îðîëöîã÷äîä ìýäýãäýæ, òýäãýýðèéã ø¿¿õ õóðàëäààíä îðîëöîõ áîëîëöîîã õàíãàõ ¸ñòîé. Çîõèã÷èä ø¿¿õ õóðàëäààíä îðîëöîõäîî

a. Ãîìäîë ãàðãàã÷ íü ãîìäëûíõîî õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýë, íîòîëãîîã ãàðãàíà.

b. Õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé òºëººëºã÷, àëáàí òóøààëòàí íü ãîìäëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéãàà ýñýõ, õýðýâ çºâøººðºõã¿é áîë òàòãàëçàë, ò¿¿íèé ¿íäýñëýë, íîòîëãîîã ãàðãàæ ìýòãýëöýíý.

Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí ãîìäëûã õÿíàí õýëýëöýæ áàéãàà ø¿¿õ íü áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãàà õóóëüä íèéöýæ áàéãàà ýñýõ, øèéäâýðèéã çîõèõ ýðõ á¿õèé ýòãýýä ãàðãàñàí ýñýõ, ãîìäîë õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé ýñýõèéã òîãòîîõûí òóëä ãîìäîë ãàðãàã÷, õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷, àëáàí òóøààëòíû òàéëáàð, õîëáîãäîõ íîòëîõ áàðèìò áîëîõ áè÷ìýë íîòëîõ áàðèìò, ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýã, ýä ìºðèéí áàðèìò çýðýã íîòëîõ áàðèìòûã íàðèéâ÷ëàí ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð øèéäâýðýý ãàðãàíà.

6.Ø¿¿õèéí øèéäâýðØ¿¿õ ãîìäëûã õÿíàí õýëýëöýýä

ò¿¿íèéã ¿íäýñëýëòýé ãýæ ¿çâýë äàðààõ øèéäâýðèéã ãàðãàíà. ¯¿íä:

1. Àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòíû øèéäâýð ¿éë àæèëëàãààã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ;

2. Òîäîðõîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áóþó çîãñîîõûã ¿¿ðýã áîëãîõ;

3. Õóóëü áóñ øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààíààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã ãîìäîë ãàðãàã÷èä íºõºí òºëºõ/ õýðâýý ýíý òàëààð øààðäëàãà ãàðñàí áîë.

Ø¿¿õ ãîìäëûã õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëã¿é ãýæ ¿çâýë ò¿¿íèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîíî.

Ø¿¿õ àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòíû øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààã “ººð÷ëºõ” òóõàé çààëò ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 160-ð ç¿éëä áàéõã¿é áà ãîìäëîîð àâ÷ õýëýëöýõ õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýæ ãàðãàñàí øèéäâýðèéí á¿òýö, àãóóëãà íü ìºí õóóëèéí 118-ð ç¿éëä òóñãàãäñàí ¿íäñýí çàð÷èìòàé èæèë áàéõ áºãººä ø¿¿õèéí


50

øèéäâýðò òàâèãäàõ á¿õèé ë øààðäëàãà õàìààðíà.

2002-01-10 ºäºð áàòëàãäñàí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 44-ð á¿ëýãò ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷èéí õóóëü çºð÷ñºí àæèëëàãààíû óëìààñ èðãýíä ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãàõ òóõàé çààæýý. Òóõàéëáàë: Èðãýíèéã õóóëü áóñààð ÿë øèéòãýñýí, áàðèâ÷èëñàí, öàãäàí õîðüñîí, àëáàí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéã ò¿ð ò¿äãýëç¿¿ëñýí, ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãàä áàéëãàñàí, àëáàäàí ýì÷ëýõ àðãà õýìæýý õýðýãëýñíèéã ø¿¿õ, ïðîêóðîð, ìºðäºí áàéöààõ, õýðýã á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãûí õóóëü çºð÷ñºí àæèëëàãàà ãýíý.

Ø¿¿õ õóóëü çºð÷ñºí àæèëëàãààíû óëìààñ èðãýíä ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãàõäàà ÝÁØ õóóëèéí 388-397-ð ç¿éëä çààñàí æóðìûã áàðèìòàëæ äàðààõ òºðëèéí õîõèðëûã àðèëãàíà. ¯¿íä:

1. õóóëü áóñ àæèëëàãààíû óëìààñ èðãýíèé àâààã¿é äóíäàæ öàëèí õºëñ áîëîí àìüæèðãààíû íü ¿íäñýí ýõ ¿¿ñâýð áîëæ áàéñàí õºäºëìºðèéí áóñàä îðëîãî;

2. õóóëü áóñààð õîðèõ ÿë øèéòã¿¿ëñíèé óëìààñ çîãñîîñîí òýòãýâýð, òýòãýìæ;

3. ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð õóðààñàí, óëñûí îðëîãî áîëãîñîí, ò¿¿í÷ëýí õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò ÿâóóëàõ áàéãóóëëàãûí ãàðãóóëñàí ýä õºðºíãº;

4. ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîëûã áèåë¿¿ëæ ãàðãóóëñàí òîðãóóëü, èðãýíýýð òºë¿¿ëñýí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû áîëîí áóñàä çàðäàë;

5. õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà àâàõàä òºëñºí õºëñ;

6. Ñýòãýë ñàíààíû õîõèðëûí ¿ð äàãàâàðûã àðèëãàõ;

7. Öýðãèéí áîëîí áóñàä öîë øàãíàëûã ñýðãýýõ;

8. Õóóëü çºð÷ñºí àæèëëàãààíû òóõàé ìýäýýëýõ.

Ø¿¿ã÷, ïðîêóðîð, ìºðäºí áàéöààã÷, õýðýã á¿ðòãýã÷èéí õóóëü

çºð÷ñºí àæèëëàãààíû óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã òýäíèé ãýì áóðóóã ¿ë õàðãàëçàí òºð õàðèóöàí àðèëãàíà. Æèøýý íü 1995.12.31-íèé ºäºð Çàâõàí àéìãèéí Ýðäýíýõàéðõàí ñóìûí “Áîð áýë÷èð” ãýäýã ãàçàðò Äàìáèé îâîãòîé Ï¿ðýâäîðæ áóñäàä õîðëîãäîæ íàñ áàðñàí ãýìò õýðýã ãàð÷ýý. Óã ãýìò õýðýãò ñýæèãëýí õîõèðîã÷ ×.Ýðäýíý-Î÷èðûã öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà àíõ 1996.01.03-íû ºäðººñ ýõëýí öàãäàí õîðüæ øàëãàñàí áàéíà. ¯¿íýýñ õîéø öàãäàà, ïðîêóðîð, ø¿¿õèéí áàéãóóëëàãà íèéòäýý 6 æèë 8 ñàð 23 õîíîã ×.Ýðäýíý-Î÷èðûã ýíý íîöòîé ãýìò õýðýãò õîëáîãäóóëàí õîðüæ øàëãàæ /¿¿íýýñ 4 æèë 2 ñàð 7 õîíîãèéí ÿëûã ãÿíäàíä ýäýëæ, ò¿¿íä ø¿¿õýýñ 3 óäàà öààçààð àâàõ ÿë, 2 óäàà îëîí æèë õîðèõ ÿë /25 æèë áà 24 æèëèéí/ îíîîæ, íýã óäàà õýðãèéã ìºðäºí áàéöààëòàä áóöààæ áàéñàí/ ýöýñò íü 2002-09-25 ºäºð Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí Ýð¿¿ãèéí õýðãèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ õóðëûí 218-ð ìàãàäëàëààð Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí /2002/ 13.2, 208.1.2, 300.1, 323.1.2-ò çààñíûã áàðèìòëàí ò¿¿íä õîëáîãäîõ ýð¿¿ãèéí õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîæ, ýíý ºäðºº ýõëýí ò¿¿íèéã öàãäàí õîðèõ áàéðíààñ ñóëëàæýý.

×.Ýðäýíý–Î÷èðûã ñóëëàãäñàíû äàðàà Ìîíãîë óëñûí Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññîîñ ò¿¿íä ó÷èðñàí õîõèðîë õîðèãäîæ áàéñàí õóãàöààíä àæèë õºäºëìºð ýðõýëæ áàéñàí áîë îëîõ áàéñàí îðëîãî 1,610,625 òºãðºã 60 ìºíãº, Ýðäýíý –Î÷èðûí àð ãýðò íü áàéâàë çîõèõ ìàëûí ¿íý, óã ìàëààñ îëîõ áàéñàí àøèã øèìèéí ¿íý 20,988,600 òºãðºã, àð ãýðýýñ íü ààâ íü Óëààíáààòàð õîò, Çàâõàí àéìãèéí õîîðîíä 6 æèë, 8 ñàð îð÷èì ÿâàõàä ãàðñàí çàðäàë, îíãîö, ìàøèí, øóóäàí, õóâèéí óíààíû ¿íý 600,000 òºãðºã, ºìãººëëèéí õºëñ 500,000 òºãðºã, ñýòãýë ñàíàà, ýð¿¿ë ìýíäýä ó÷èðñàí ¿ð äàãàâàð ãýì õîðûí õîõèðîë 29,000,000 òºãðºã, ñîíèí õýâëýëä “áóñäûã îíö íîöòîéãîîð àëñàí” õýðýãò öààçààð àâàõ ÿë, 25 æèëýýð


51

øèéòã¿¿ëýâ ãýæ ò¿¿íèé òóõàé 3 óäàà áè÷èæ õîõèðîîñîíä 1,000,000 òºãðºã íèéò 53,699,225 òºãðºãèéã ãàðãóóëàõ òóõàé Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðãèéí ø¿¿õýä ãàðãàñàí òºëººëºí íýõýìæëýëèéã ä¿¿ðãèéí ø¿¿õ õÿíàí õýëýëöýýä õîõèðîëä Ñàíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí ÿàìíû òºðèéí ñàíãèéí ãàçðààñ 18,010,625 òºãðºã ãàðãóóëæ, íýõýìæëýëèéí ¿íèéí ä¿íãýýñ ¿ëäñýí 35,688,600 òºãðºãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîõîîð øèéäâýðëýæýý./Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéí 2004-10-20 ºäðèéí 970 òîî øèéäâýðòýé õýðýã/6.

6 Х¿ний эрхийн ¿ндэсний комисс. 10 жилд 2001-2011. УБ, 2011, 92-106 дахь тал.

Õ¿íèéã õóóëü áóñààð õîõèðîîñîí õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð,ø¿¿ã÷èä õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýíý. Äýýðõ àëáàí òóøààëòíóóäûí õ¿íèéã õóóëü áóñààð õîõèðîîñîí ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é íü ãýìò õýðýã áîëîõ íü çîõèõ æóðìààð òîãòîîãäâîë ýä õºðºíãèéí õîõèðëûã ãýì áóðóóòàé ýòãýýäýýð á¿ðýí íºõºí òºë¿¿ëýõýýð çîõèõ ýòãýýä ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõààð õóóëèíä çààæýý.

---o0o---


52

ÝÂËÝÐ¯¯ËÝÍ ÇÓÓ×ËÀÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍ ÄÀÕÜ Ø¯¯Ã×ÈÉÍ ÎÐÎËÖÎÎ, ÀÍÕÀÀÐÀÕ ÀÑÓÓÄÀË

Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí äýä çàõèðàë, Õóóëü ç¿éí óõààíû äîêòîð Á.Àìàðñàíàà

Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí áîäëîãûí ñóäëàà÷ Ã.Öàãààíáàÿð

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Ø¿¿ã÷, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà, Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëü, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààí äàõü ø¿¿ã÷èéí îðîëöîî.

ÓäèðòãàëÁ¿ëãýýð àìüäàð÷ áóé õ¿ì¿¿ñèéí

õîîðîíä çºð÷èë, ìàðãààí ¿¿ñäýã íü çàéëøã¿é ¿çýãäýë òóë ìàðãààíàà ¿íýí çºâººð øèéäâýðëýõ, õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ¿éö õºíäëºíãèéí ýòãýýäýýð øèéäâýðë¿¿ëýõèéã õ¿ñýõ íü æàì ñíû ¿çýãäýë áà ýíý íü ÿâàí ÿâñààð òºðä áàéõ ¸ñòîé çàéëøã¿é íýã ÷èã ¿¿ðýã1 áîëîõ ø¿¿õèéí òîãòîëöîîã áèé áîëãîñîí áàéíà. Òºðèéí ýíý ¿¿ðýã çàéëøã¿é øèíæòýé áîëîâ÷ íèéãìèéí õàðèëöàà óëàì íàðèéñ÷ õºãæèõ òóñàì ìàðãààí øèéäâýðëýõ ººð àðãà çàìûã õ¿ì¿¿ñ õàéñààð áàéíà. Àëèâàà ìàðãààíûã õ¿÷ýýð, àëáàäëàãààð øèéäâýðëýõ íü óã ìàðãààíûã äóóñãàâàð áîëãîõîîñ èë¿¿ äàëä áàéäàëä îðóóëäàã òºäèéã¿é, ýöýñ òºãñãºëã¿é ¿ðãýëæëýõ ìóó òàëòàé áàéäàã íü ñóäàëãààãààð òîãòîîãäñîí òóë òàëóóäûã àëü áîëîõ ýâëýð¿¿ëýõ

1 Энэ талаар Милтон Фридманы “Хувь заяагаа сонгох нь”, Фрэнцис Фукуямагийн “Тºрийн тогтолцооны сурвалж” 2014 он зэрэг б¿тээлээс дэлгэр¿¿лэн ¿зэж болно.

àæèëëàãàà õèéõ íü ç¿éòýé áàéäàã.2 Ýíý íü îäîî ¿åä “Alternative Dispute Resolution” ãýõ ìàðãààí øèéäâýðëýõ ñîíãîëòîä õóâèëáàð áóþó ø¿¿õýýñ ãàäóóð ìàðãààí øèéäâýðë¿¿ëýõ õàíäëàãà áîëîí õºãæèæ áàéíà. ¯¿íä àðáèòð, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë çýðýã ìàðãààí øèéäâýðëýõ õóâèëáàðóóä õàìààð÷ áàéãàà þì. Íºãºº òàëààñ õýðýãöýýòýé öàãò òºð ýðõ ìýäëýý õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõ áàòàëãààòàé áàéõûí òóëä àðáèòðûí àæèëëàãààí äàõü ø¿¿õèéí îðîëöîî, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààí äàõü ø¿¿ã÷èéí îðîëöîîã õóóëü÷ëàí áàòàëãààæóóëäàã íü åðºíõèé õàíäëàãà áîëîîä áàéíà.

Ìàíàé óëñûí õóâüä ø¿¿õèéí øèíý÷ëýëèéí áàãö õóóëèéí õ¿ðýýíä ø¿¿õèéí à÷ààëëûã áóóðóóëàõ3 íºãºº òàëààñ ìàðãààí øèéäâýðëýõ ñîíãîëòîä õóâèëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëèéã

2 Монгол Улсын Дээд Ш¿¿хийн зºвлºмж. 2010 оны 06 дугаар сарын 02-ны ºдºр №2, “Иргэний хэрэг ш¿¿хэд хянан шийдвэрлэх ажиллагаан дахь зохигчдыг эвлэр¿¿лэх ш¿¿гчийн ажиллагааны тухай”3 Энэ зорилго биелж байгаа тухай Ш¿¿хийн Ерºнхий Зºвлºлийн Г¿йцэтгэх нарийн бичгийн дарга Т.Мэндсайхан “Эвлэр¿¿лэн зуучлалыг анхан шатны ш¿¿хэд хэрэгж¿¿лж эхэлсэнээр Иргэний хэргийн анхан шатны ш¿¿хийн ачаалал хорь гаруй жилийн хугацаанд анх удаа буурсан байна” хэмээн 2014.10.02-ний ºдºр Улаанбаатар хотын Туушин зочид буудалд болсон Эвлэр¿¿лэн зуучлагчдын анхдугаар зºвлºгººнд хэлсэн байдаг.

Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë

53

2012 îíä áàòëàí ãàðãàñàí áèëýý. Ýíý õóóëü íü äýýð äóðäñàí õàíäëàãàòàé àäèë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààí äàõü ø¿¿ã÷èéí îðîëöîîã õóóëü÷ëàí, øààðäëàãàòàé öàãò òºð ýðõ ìýäëýý õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã õóóëü÷èëæ ºãñºí.

Èéìä ýíý ºã¿¿ëëýýð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààí äàõü ø¿¿ã÷èéí îðîëöîîíû òàëààð àâ÷ ¿çýõ áîëíî.

1. Ø¿¿ã÷ ìàðãàëäàã÷ òàëóóäàä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òàëààðõè ìýäýýëëèéã á¿ðýí ºãºõ ¿¿ðýãòýé

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí 6 äóãààð ç¿éëèéí 6.2-ä “Ø¿¿õ ìàðãàëäàã÷ òàëóóäàä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òàëààðõè ìýäýýëëèéã á¿ðýí ºã÷,...” ãýæ õóóëü÷èëñàí áàéíà. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë ãýäýã íü õºíäëºíãèéí ýòãýýä áóþó ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí îðîëöîîòîéãîîð ìàðãààíû çîõèã÷èä õîîðîíäîî õàðèëöàí ÿðèëöàõ áà ¿¿íèé ¿ð ä¿íä òîõèðîëöîîíä õ¿ð÷ ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ ¿éë ÿâö4 áºãººä ýíý ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð äàðààõ ìýäýýëëèéã ø¿¿ã÷ òàëóóäàä õ¿ðãýâýë çîõèñòîé áàéíà.

Ø¿¿õýýð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààòàé õàðüöóóëáàë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû äàâóó òàë:5

• Çàðäàë áàãà. Ø¿¿õ äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí äýìæëýãòýéãýýð ìàðãààí øèéäâýðëýõýä óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéí õýìæýý 30 000 òºãðºã áàéäàã áà õàðèí òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà äàõü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä àæëûí õºëñ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû õºëñ òºëºõ çàðäàë ¿¿ñäýã áàéíà. Ýíý íü ø¿¿õýýð ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðë¿¿ëýõòýé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ çàðäàëòàé õàðüöóóëàõàä õàðüöàíãóé áàãà.6

4 Puja Parikh, “Modern mediation in my Bharat”, Dispute Resolution Journal,December, 2013, Vol.68,No.2;Pg.69. https://www.lexisnexis.com/5 Donald L. Carper and John B. LaRocco, “What Parties Might Be Giving Up and Gaining When Deciding Not to Litigate: A Comparison of Litigation, Arbitration and Media-tion”, Dispute Resolution Journal, May, 2008, Vol.63, No.2; Pg.48,Pg.48.https://www.lexisnexis.com/6 Улсын тэмдэгтийн хураамжийн тухай хууль., 2010 он,

• Õóðäàí øóóðõàé. Õóóëüäçààñíààð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã 30 õîíîãò áàãòààí ÿâóóëàõ áîë àíõàí øàòíû ø¿¿õ õýðýã ¿¿ñãýñíýýñ õîéø 60 õîíîãò øèéäâýðëýõýýð çààñàí.7

• Ø¿¿õèéí ïðîöåññòîéõàðüöóóëàõàä îéëãîõîä õàðüöàíãóé õÿëáàð. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ä¿ðìýý òàëóóä ººðñäºº õÿíàõ áîëîìæòîé áà èðãýíèé õýðýã øèéäâýðëýäýã ø¿¿õèéí ïðîöåññûã ìýäýõã¿éãýýñ ãàðàõ ýðñäýë áàéõã¿é þì. Ìºí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àæèëëàãàà íü òàëóóäûí èäýâõòýé îðîëöîî, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí äýìæëýãèéí ¿íäñýí äýýð ººðñäºº òîõèðîëöîîíä õ¿ðäýã ó÷ðààñ ýíãèéí îéëãîìæòîé áàéäàã.

• Íýýëòòýé áóñ. Ýâëýð¿¿ëýíçóó÷ëàõ àæèëëàãàà íü íýýëòòýé áàéõ ýñýõèéã òàëóóä øèéäâýðëýõ áºãººä òàëóóä îðîëöóóëàõûã çºâøººðñíººñ áóñàä ýòãýýäèéí õóâüä õààëòòàé ÿâàãäàõ áîëîìæòîé áàéäàã.

• Çîõèã÷äûí õîîðîíäûíõàðèëöààã õàäãàëæ ¿ëäýõ áîëîìæòîé. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû ýöýñò òàëóóä õàðèëöàí áóóëò õèéæ, õàðèëöàí ÿðèëöàæ òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð òîäîðõîé øèéäâýðò õ¿ð÷ ýâëýðëèéí ãýðýý áàéãóóëäàã ó÷ðààñ õîîðîíäûí õàðèëöààã õàäãàëæ ¿ëäýõ áîëîìæòîé.

• ¯éë ÿâöûã çîõèã÷ óäèðäàõáîëîìæòîé. Çîõèã÷ íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ æóðìààð ìàðãààíàà çîõèöóóëàõ òàëààð ººðèéí õ¿ñýë çîðèãèéã àëèâàà äàðàìò, øàõàëòã¿éãýýð ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààãààð ìàðãààíàà øèéäâýðë¿¿ëýõèéã çºâøººðºõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû àðãà, õýëáýðèéã ñîíãîõ, óã àæèëëàãààíä áàéð ñóóðèà òîäîðõîéëîõ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí àëü ÷ ¿åä óã àæèëëàãààíààñ

7-р з¿йл 7.1.1 дэх хэсэгт /зааснаар ш¿¿хэд 650 000 тºгрºгººс дээш ¿нийн д¿н б¿хий нэхэмжлэлд 30 000 тºгрºгººс дээш ¿нийн д¿н б¿хий улсын тэмдэгтийн хураамж тºлºхººр байна./7 Эвлэр¿¿лэн зуучлалын тухай хууль, 2012 он, 20-р з¿йл 20.1 дэх хэсэг., Иргэний хэрэг ш¿¿хэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль, 2002 он, 71-р з¿йл 71.1 дэх хэсэг

https://www.lexisnexis.com/



54

òàòãàëçàõ çýðýã ºðãºí ýðõòýé áàéäàã8. • Óÿí õàòàí áàéäëààð

òîõèðîëöîîíä õ¿ðýõ áîëîìæòîé. Òàëóóä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí äýìæëýãòýéãýýð õàðèëöàí òîõèðîëöîæ, òàëóóäûí õ¿ñýë çîðèãèéí äàãóó ìàðãààíû øèéäýë ãàðäàã ó÷ðààñ ø¿¿õèéí øèéäâýðýýñ èë¿¿ óÿí õàòàí þì.

Íºãºº òàëààñ ø¿¿õýýð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààòàé õàðüöóóëáàë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû äàðààõ îíöëîãòîé áàéäãèéã ø¿¿ã÷ õàðãàëçàí ¿çýõ íü ç¿éòýé þì.

• Àëáàäëàãûí õ¿÷èéã àøèãëàõøààðäëàãàã¿é.9 Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà íü òàëóóäûí ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð õýðýãæèõ çàð÷èìä10 ¿íäýñëýäýã ó÷ðààñ àëáàäëàãûí õ¿÷èéã àøèãëàõ øààðäëàãàã¿é áàéäàã. Ãàãöõ¿¿ ýâëýðëèéí ãýðýýíèé ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõàä àëáàäëàãûí õ¿÷ ¿éë÷èëíý.

• Ýñðýãòàëýâëýð¿¿ëýíçóó÷ëàëäîðîëöîõã¿é áàéõ ìàãàäëàëòàé. Ñàéí äóðûí çàð÷èìä ¿íäýñëýäýã ó÷ðààñ òàëóóä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààãààð ìàðãààíàà øèéäâýðë¿¿ëýõèéã çºâøººðºõ, òàòãàëçàõ ýðõòýé.

• Ñàíàë íýãäýõã¿é áàéõ òàëòàé.Ñàéí äóðûí çàð÷èìä ¿íäýñëýõ ó÷ðààñ òàëóóä òîõèðîëöîõ àñóóäëûí õ¿ðýýã ÷ºëººòýé ñîíãîõ, ýâëýðýõ, øààðäëàãà áîëîí íýõýìæëýëýýñýý òàòãàëçàõ, àëü ÷ ¿å øàòàíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíààñ òàòãàëçàõ ýðõòýé áàéäàã.

• Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí óð÷àäâàðààñ õàìààð÷, ¿ð ä¿íä ÿëãàà ãàðíà.11 Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíä òºâèéã ñàõèñàí áàéð ñóóðüòàé îðîëöîõ ¸ñòîé áºãººä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí óð ÷àäâàðààñ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ 8 Эвлэр¿¿лэн зуучлалын тухай хууль, 2012 он, 13-р з¿йл.9 Donald L. Carper and John B. LaRocco, “What Parties Might Be Giving Up and Gaining When Deciding Not to Litigate: A Comparison of Litigation, Arbitration and Media-tion”, Dispute Resolution Journal, May, 2008, Vol.63, No.2; Pg.48,Pg.48.https://www.lexisnexis.com/10 Эвлэр¿¿лэн зуучлалын тухай хууль, 2012 он, 5-р з¿йл 5.2.1 дэх хэсэг.11 Michael B. Shane, “The Difference Between MEDIA-TION and CONCILIATION”, Dispute Resolution JournalJuly, 1995, Vol. 50, No. 3; Pg. 31, https://www.lexisnexis.com/

àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í õàìààðàëòàé áàéäàã.

Õýðýâ ø¿¿ã÷ çîõèã÷äûí ýâëýðýõ áîëîìæèéã çºâõºí ýðõèéã íü òàéëáàðëàõààð õÿçãààðëàõã¿é ¿ð ä¿í, à÷ õîëáîãäîë, õîëáîãäîõ õóóëèéí çîõèöóóëàëò çýðãèéã òàíèóëàí îéëãóóëäàã áîë ø¿¿õèéí õÿíàí øèéäâýðëýñýí õýðãèéí 51-67 õóâèéã ø¿¿õ õóðàëäààí õèéõã¿éãýýð õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð, çîõèã÷äûí ýâëýðëýýð çîõèöóóëàõ áîëîìæòîé ãýñýí ÓÄØ-èéí çºâëºìæ ãàðñàí áàéíà.12 ¯¿íýýñ ¿çâýë ø¿¿ã÷ çîõèã÷äîä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òàëààðõè ìýäýýëëèéã õàíãàëòòàé òàéëáàðëàí ºã÷, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð øèéäâýðëýõýä òîõèðîìæòîé ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä øèëæ¿¿ëñíýýð ø¿¿õèéí à÷ààëëûã äýýð äóðäñàí õóâü õýìæýýãýýð áóóðóóëàõ à÷ õîëáîãäîëòîé. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä ø¿¿ã÷èéí à÷ààëàë áóóð÷, àæëûí à÷ààëëààñ ¿¿äýí ãàðàõ ïðîöåññûí àëäàà áàãàñàõ, õýðãèéã òàë á¿ðýýñ íü á¿ðýí áîäèòîé øèéäâýðëýõ íºõöºë á¿ðäýõ þì.

2. Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû øàò á¿ðò òàëóóäûã ýâëýðýõ áîëîìæîîð õàíãàæ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí òóñëàëöàà àâàõ òàëààð ñàíóóëàõ ¿¿ðýãòýé

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí 6 äóãààð ç¿éëèéí 6.2-ò “Ø¿¿õ ... ø¿¿õýä èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýõýýñ ºìíº áîëîí õîéíî, õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû øàò á¿ðò òàëóóäûã ýâëýðýõ áîëîìæîîð õàíãàæ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí òóñëàëöàà àâàõ òàëààð ñàíóóëàõ ¿¿ðýãòýé” ãýæ çààæ ºãñºí.

Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã äàðààõ ¿å øàòóóäàä àâ÷ ¿çäýã.13Ýíý àæèëëàãààã ø¿¿õýä èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýõ, õýðãèéã ø¿¿õ õóðàëäààíààð õýëýëö¿¿ëýõýä áýëòãýõ, õýðãèéã àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíààð õýëýëöýæ 12Монгол Улсын Дээд ш¿¿хийн зºвлºмж. “Иргэний хэрэг ш¿¿хэд хянан шийдвэрлэх ажиллагаан дахь зохигчдыг эвлэр¿¿лэх ш¿¿гчийн ажиллагааны тухай”, Дугаар 02, Улаанбаатар хот, 2010 оны 06 сарын 02-ны ºдºр.13 Д.Хуяг, Иргэний хэрэг ш¿¿хэд хянан шийдвэрлэх эрх з¿йн ¿ндсэн болон тулгамдсан асуудлууд. УБ. 2013он, 12 дахь тал




55

øèéäâýðëýõ ¿å ãýæ àíãèëæ ¿çñýí áàéíà. Ýäãýýð á¿õ ¿å øàòàíä ø¿¿ã÷ òàëóóäàä ýäëýõ ýðõèéã íü òàéëáàðëàí ºãºõäºº “ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí òóñëàëöàà àâàõ òàëààð ñàíóóëàõ ¿¿ðýã”-òýé áàéíà. Èíãýõäýý çîõèã÷ áîëîí òýäãýýðèéí òºëººëºã÷, ºìãººëºã÷ººñ íîòëîõ áàðèìò ãàðãàæ ºãºõ ¿åä íü øóóä çîõèã÷èä áîëîí ýñâýë òºëººëºã÷, ºìãººëºã÷ººð íü äàìæóóëàí ñàíóóëæ áîëîõ þì.

Õýðãèéã àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíààð õýëýëöýæ øèéäâýðëýõ ¿åä ø¿¿õ õóðàëäààíûã íýýõýýñ ýõëýí, ø¿¿õ õóðàëäààíû èðö áà ò¿¿íä îðîëöîõ ýðõèéã øàëãàõ, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷èéí ¿¿ðãèéã òàéëáàðëàõ, ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íèéã çàðëàõ áà òàòãàëçàí ãàðãàõ ýðõèéã òàéëáàðëàõ, õýðãèéí îðîëöîã÷èéí ýðõ, ¿¿ðãèéã òàéëáàðëàõ çýðãýýð ø¿¿õ çºâëºëäºõ òàñàëãààíä îðæ øèéäâýð ãàðãàõ õ¿ðòýëõ ¿éë àæèëëàãààã îéëãîíî. Óëìààð ø¿¿ã÷ ýíý ¿å øàòàíä õýðãèéí îðîëöîã÷èéí ýðõ, ¿¿ðãèéã òàéëáàðëàõäàà “òàëóóäûã ýâëýðýõ áîëîìæîîð õàíãàæ, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí òóñëàëöàà àâàõ òàëààð ñàíóóëàõ ¿¿ðýã”-ýý áèåë¿¿ëýõ òîõèðîìæòîé ¿å þì.

Ýíä õóóðàé ¿ãýýð ñàíóóëàõ áóñ, òàëóóä àñóóëò àñóóæ, õàðèóëò àâàõ áîëîëöîîãîîð õàíãàæ, á¿ðýí ìýäýýëýëòýé áîëîõ òàëààñ òóõàéëàí àíõààðàõ íü ÷óõàë áà ÿëàíãóÿà ºìãººëºã÷ã¿é îðîëöîæ áàéãàà ýòãýýäèéí õóâüä á¿ð ÷ èë¿¿ ÷óõàë áàéäàã. Ýíý íü íýã òàëààñ òóõàéí õýðýã ìàðãààí äýýð çàðöóóëàõ öàã íýìýãäýõ áîëîâ÷ ø¿¿õèéí ãîë çîðèëãî íü ìàðãààíûã õàìãèéí øóäàðãààð øèéäýõýýñ ãàäíà òóõàéí ìàðãààíûã øèéäýõ ¿éë ÿâöàä àíõààðàë õàíäóóëàõ, òàëóóäàä ýâëýðýõ áîëîëöîîã ¿ðãýëæ õàíãàæ ºã÷ áàéõ ÿâäàë þì.

3. Ø¿¿ã÷ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýõ íü çîõèñòîé ìàðãààí áîëîí çîõèñã¿é ìàðãààíûã òîäîðõîéëîõ ÷àäâàðòàé áàéõ ¸ñòîé

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí 21 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 21.1-ò “...Ø¿¿ã÷ ýâëýð¿¿ëýí

çóó÷ëàëûã õýðýãëýõ íü çîõèñòîé ãýæ ¿çýæ ñàíàë áîëãîñîí...” õýìýýí çààñàí áàéãàà íü ø¿¿ã÷ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýõ íü çîõèñòîé ìàðãààí áîëîí çîõèñã¿é ìàðãààíûã òîäîðõîéëîõ ÷àäâàðòàé áàéõ ¸ñòîéã èëòãýæ áàéíà. Ýíý õóóëèéí 3 äóãààð ç¿éëèéí 3.1-ò “Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààí, õºäºëìºðèéí ãàíöààð÷èëñàí ìàðãààí áîëîí ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýíý”, 3.2-ò “...áóñàä õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã çºâõºí õóóëüä òóñãàéëàí çààñàí òîõèîëäîëä õýðýãëýæ áîëíî” ãýæ åðºíõèé, òîäîðõîéã¿é, íºõºõ áîëîìæòîé áàéäëààð çààæýý. Ýäãýýð ìàðãààíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýíý ãýæ çààæ ºãñºí áàéãàà íü ýäãýýðòýé õîëáîîòîé á¿õ ë ìàðãààíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýõ íü çîõèñòîé ãýæ ¿çýõ ¿íäýñëýë áîëîõã¿é þì.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýõýä òîõèðîìæòîé õýðýãò òîäîðõîé ¿éë áàðèìò áîëñîí ýñõ¿ë áîëîîã¿é ýñýõ òóõàé ôàêòûí ìàðãààí áàãòäàã íü ãàäààä óëñûí ïðàêòèêààñ õàðàãääàã.14 Ýíý íü õóóëü ç¿éí øèéäýë øààðäàõààñ èë¿¿òýé òîäîðõîé ¿éë ÿâäëûã òóñãàõ õóâü õ¿ì¿¿ñèéí òóñãàëûí ÿëãàà, îéëãîëòûí çºð¿¿ çýðýãòýé õîëáîîòîé òîõèîëäîëä15 ø¿¿õèéí ïðîöåññ áóñ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí îðîëöîîòîéãîîð íýãäñýí íýã îéëãîëòîä õ¿ðãýõýä äºõºì áàéäàãòàé õîëáîãääîã.

Ìºí õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí õàðèëöàà, ñýòãýë õºäëºëòýé õîëáîîòîé õàìààòàí ñàäíû õîîðîíä ãàðñàí áîëîí õºðøèéí ìàðãààí ãýõ ìýò ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã àøèãëàõàä òîõèðîìæòîé16 áàéäàã.

Èéì òºðëèéí ìàðãààí íü áóðóó 14. Michael B. Shane, “The Difference Between MEDIA-TION and CONCILIATION”, Dispute Resolution JournalJuly, 1995, Vol. 50, No. 3; Pg. 31, https://www.lexisnexis.com/15 Donald L. Carper and John B. LaRocco, “What Parties Might Be Giving Up and Gaining When Deciding Not to Litigate: A Comparison of Litigation, Arbitration and Media-tion”, Dispute Resolution Journal, May, 2008, Vol.63, No.2; Pg.48,Pg.48.https://www.lexisnexis.com/16 Мºн тэндээс.




56

îéëãîëöñîíîîñ, ýñõ¿ë ìàðãààí õýò ºðíººã¿é øàòàíä øèéäâýðëýãäýõ áîëîìæòîé áàéñíûã ¿ë õýðýãñýí ñýòãýë ç¿éí õóâüä òàëóóä õàðèëöàí ÿðèëöàõ áîëîìæã¿é òºëºâò õ¿ðñýí áàéäàã îíöëîãòîé. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ áîëîõ õºíäëºíãèéí ýòãýýä íü ìàðãààíû ãîë ýëåìåíòèéã ÿëãàí ñàëãàõ áîëîìæòîé áàéäàã ó÷ðààñ õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýë õºäëºëººñ ¿¿äýí ãàðñàí ìàðãààíûã õýâèéí áàéäàëä îðóóëàõàä òóñëàõ áîëîìæòîé áàéäàã. Ìºí õàìààòàí ñàäàí, õºðø¿¿ä íü ººðñäººñ ¿ë õàìààðàõ, ýñõ¿ë òýð äàðóé øèéäâýðëýõ áîëîìæã¿é õ¿÷èí ç¿éëýýð áàò áºõ (õàìààòàí, ñàäàí áàéõ ýñýõèéã ººðºº ñîíãîõ áîëîìæã¿é, õàðèëöàà ìóóäàíãóóò ìàø õóðäàí ¿ë õºäëºõ õºðºíãºº çàðàõ ìàãàäëàë áàãà) õîëáîãäñîí áàéäàã ó÷èð õàðèëöàí îéëãîëöîæ øèéäâýðëýõ íü ç¿éòýé áàéäàã.Òàëóóä ÷ èéì õ¿ñýëòýé, öààøèä õàðèëöààãàà àâ÷ õàäãàëàõ ñîíèðõîëòîé áàéõ íü áèé.17

Çàðäàë òàëààñ íü àâ÷ ¿çâýë ø¿¿õýýð õýðãèéã íààøòàéãààð øèéäâýðëýãäýõýä îëîõ äàâóó áàéäàë íü çàðäëûí õóâüä àøèãã¿é íü èëò õýðýã18 áàéäàã. Æèøýýëáýë, íýõýìæëýëèéí ¿íèéí ä¿í áàãà ìºðòëºº ºìãººëºã÷ õºëñºëáºë ò¿¿íýýñ èë¿¿ çàðäàë ãàðàõ õýðãèéã ø¿¿ã÷ ñîðãîãîîð ìýäýð÷ òàëóóäàä çºâëºõ íü ç¿éòýé þì.

Ò¿¿í÷ëýí õýðãèéã ýöñèéí áàéäëààð øèéäñýí áàéõ õóãàöàà íü õÿçãààðëàãäìàë õýðýã áàéæ áîëäîã.19 Æèøýýëáýë, òåàòðûí òîãëîëòòîé õîëáîîòîé áºãººä æ¿æèã÷èä íü ìàðãààíû òàë áîëîí îðîëöîæ áàéãàà õýðãèéã äóðäàæ áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä òîãëîëò áîëîõîîñ ºìíº èéì ìàðãààíûã øèéäâýðëýñýí áàéõûã àëü àëü òàë íü

17 Монгол Улсын Дээд ш¿¿хийн зºвлºмж. “Иргэний хэрэг ш¿¿хэд хянан шийдвэрлэх ажиллагаан дахь зохигчдыг эвлэр¿¿лэх ш¿¿гчийн ажиллагааны тухай”, Дугаар 02, Улаанбаатар хот, 2010 оны 06 сарын 02-ны ºдºр.18 Donald L. Carper and John B. LaRocco, “What Parties Might Be Giving Up and Gaining When Deciding Not to Litigate: A Comparison of Litigation, Arbitration and Media-tion”, Dispute Resolution Journal, May, 2008, Vol.63, No.2; Pg.48,Pg.48.https://www.lexisnexis.com/19 Michael B. Shane, “The Difference Between MEDIA-TION and CONCILIATION”, Dispute Resolution JournalJuly, 1995, Vol. 50, No. 3; Pg. 31, https://www.lexisnexis.com/

ýñõ¿ë äîð õàÿæ íýã òàë íü õ¿ñýæ áàéãàà ¿åä òàëóóäàä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã ñàíàë áîëãîæ, ø¿¿õèéí àæèëëàãààíä çàðöóóëàõ õóãàöààíààñ èë¿¿ áîãèíî õóãàöààíä øèéäýõ áîëîìæòîé þì.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýõýä òîõèðîìæòîé ìàðãààí áàéõààñ ãàäíà òîõèðîìæã¿é ìàðãààí áàñ áàéäàã áàéíà. Òàëóóä íü áàéð ñóóðèíäàà áàò èòãýëòýé áàéãàà õýðýã, ìàðãàëäàã÷ òàëóóä õýðãèéí òàëààð õóâèéí ñîíèðõîë èõòýé áàéãàà õýðýã, ìàðãàëäàã÷ òàëóóäààñ õóãàöàà õîæèæ õýðãèéã ñóíæðóóëàõ çîðèëãîòîé õýðã¿¿äýä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûã õýðýãëýõ íü òºäèéëºí îíîâ÷òîé áóñ þì. Ìºí õýðãèéí îíöëîãîîñ õàìààðàí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë õýðýãëýõ íü ¿ð äàãàâðûí õóâüä ñºðºã áàéõ õýðã¿¿ä áàéäàã. Æèøýýëáýë, ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë áàéãàà íü îéëãîìæòîé ìàðãààí áàéâàë ýâëýð¿¿ëýõýýð îðîëäîõ, òýäãýýðèéã óóëçàõûã äààëãàõ íü ìàø ìóó ¿ð äàãàâàðòàé áîëîõûã ñàÿõàí ãàðñàí õ¿í àìèíû õýðýã õàðóóëæ áóé þì.20 Èéì ÷ ó÷ðààñ Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé õîëáîãäñîí ãýð á¿ëèéí ìàðãààí áîë ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõã¿é áàéõààð õóóëü÷èëæ ºãñºí áàéäàã.

4. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààí äàõü ø¿¿ã÷èéí ãîë îðîëöîî íü ýâëýðëèéí ãýðýýã áàòàëãààæóóëæ, çàõèðàìæ ãàðãàõ.

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààí äàõü ø¿¿ã÷èéí ãîë îðîëöîî íü ýâëýðëèéí ãýðýýã áàòàëãààæóóëæ, çàõèðàìæ ãàðãàõ þì.Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí 27 äóãààð ç¿éëèéí 27.2-ò “ø¿¿õ äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí äýìæëýãòýéãýýð áàéãóóëñàí ýâëýðëèéí ãýðýýã òóõàéí øàòíû ø¿¿ã÷ áàòàëãààæóóëæ, çàõèðàìæ ãàðãàíà” ãýæ çààñàí. Õàðèí òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà äàõü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí äýìæëýãòýéãýýð áàéãóóëñàí ýâëýðëèéí ãýðýýã ø¿¿õýýñ áàòàëãààæóóëàõã¿é áºãººä ãýðýýãýýð

20http://mobile.inet.mn/shortArticle/?topNews2/43068 С¿¿лд 2014.11.21-ний ºдºр хандсан



http://mobile.inet.mn/shortArticle/?topNews2/43068


57

õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é òîõèîëäîëä ø¿¿õýä õàíäàõ ýðõ íü íýýëòòýé áàéäàã.

Ø¿¿ã÷ íü ø¿¿õ äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí äýìæëýãòýéãýýð áàéãóóëæ, õóóëüä çààñàí øààðäëàãà õàíãàñàí ãýðýýã áàòàëãààæóóëàõ ¸ñòîé. Õýðýâ õóóëüä çààñàí øààðäëàãà õàíãààã¿é ãýðýýã áàòàëãààæóóëâàë ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæ èëò ¿íäýñëýë ìóóòàé áîëîõ áºãººä Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 124 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 124.1-ò çààñíû äàãóó ø¿¿õèéí òîãòîîë, ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ áóþó ººð÷ëºõ ¿íäýñëýë áîëîõ þì. Èéìýýñ ø¿¿ã÷ íü ýâëýðëèéí ãýðýýã õóóëüä çààñàí øààðäëàãà õàíãàñàí ãýðýý ýñýõèéã íÿãòàëæ øàëãàõ øààðäëàãàòàé. Õóóëüä çààñàí øààðäëàãûã àãóóëãûí áîëîí õýëáýðèéí øààðäëàãà ãýæ àíãèëæ ¿çýæ áîëîõ áºãººä ýäãýýðèéã äîð äóðäüÿ.

Õýëáýðèéí øààðäëàãàä ýâëýðëèéí ãýðýýã áè÷ãýýð õèéæ, ãýðýýã áàéãóóëñàí îãíîî, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí îâîã íýð, õàÿã, ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë ýõýëñýí îãíîî, ìàðãààíû àãóóëãà, ìàðãààíû òàëààðõè òàëóóäûí áàéð ñóóðü, ãýðýýãýýð òîõèðîëöñîí ç¿éëñèéã òîäîðõîé òóñãàæ, ãóðâàí òàëààñ ãàðûí ¿ñýã çóðæ áàòàëãààæóóëíà ãýñýí áàéíà. Õàðèí àãóóëãûí øààðäëàãûí õóâüä ýâëýðëèéí ãýðýý íü Èðãýíèé õóóëüä íèéöñýí, ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí õóóëèàð õàìãààëàãäñàí àøèã ñîíèðõëûã õºíäººã¿é áàéõ21 øààðäëàãûã õóóëü÷èëñàí áàéíà. Õýëáýðèéí øààðäëàãûí õóâüä ø¿¿ã÷ õÿíàæ áàòàëãààæóóëàõàä ýðãýëçýõ ç¿éë áàéõã¿é áîëîâ÷ àãóóëãûí øààðäëàãûã õàíãàæ áàéãàà ýñýõèéã øàëãàõàä áýðõøýýëòýé áàéæ áîëîõ þì. Òóõàéëáàë, Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëûí òóõàé õóóëüä ýâëýðëèéí ãýðýýã ø¿¿ã÷ýýð áàòàëãààæóóëàõàä òàëóóä áîëîí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ á¿ãä áèå÷ëýí áàéëöàõ øààðäëàãàòàé ýñýõèéã çîõèöóóëæ ºãººã¿é áàéíà. Õýðýâ ýâëýðëèéí ãýðýý íü èðãýíèé õóóëüä 21 З.С¿хбаатар, Хууль дээдлэх ёс, 2013 он, тусгай дугаар №6, Цуврал 46 “Эвлэрлийн гэрээ т¿¿нд тавигдах шаардлага”, 59 дахь тал.

íèéöñýí áàéõ ãýñýí øààðäëàãà áàéãàà áîë ýâëýðëèéí ãýðýýíèé òàëóóäûí õ¿ñýë çîðèã, õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë, ¿ð ä¿í íýãäñýí áàéõ øààðäëàãàòàé22. Ýíý àæèëëàãàà íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷ òàëóóäàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýí õèéãäýæ áóé ïðîöåññ òóë ø¿¿ã÷ ãàãöõ¿¿ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èä èòãýæ, íàéäàõààñ ººð àðãàã¿é áîëæ áàéíà.

Íýãòãýí ¿çâýëÝâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà

íü ø¿¿õýä õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òîãòîëöîîíä çàð÷ìûí øèíæòýé øèíý ¿ð ä¿íã àâ÷ðàõ ¸ñòîé. ¯¿íä ø¿¿ã÷èéí îðîëöîî, ÿëàíãóÿà ø¿¿ã÷ íü õºíäëºíãèéí ýòãýýäèéí õóâüä ìýäýýëýë ºãºõòýé õîëáîãäñîí ¿¿ðýã áîëîí ýâëýðëèéí ãýðýýã íü öààøèä ìàðãààí ãàðàõã¿é áàéäëààð áàòàëãààæóóëàõ íü íýí ÷óõàë þì.

Ìºí ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí àñóóäëûã íýã òèéø íü øèéäýýä, äàâæ çààëäâàë òýð áèç ãýäýã ñýòãýëãýý,øèéäâýð ãàðãàõûã ÿàðàõààñ èë¿¿òýé, òóõàéí øàòàíä òàëóóäûí ìàðãààíûã ýöýñëýí øèéäâýðëýõèéí òºëºº òàéëáàðëàí òàíèóëàõ öàã õóãàöààã çîðèóä ãàðãàõ íü ÷óõàë þì.

Èíãýõäýý ø¿¿ã÷ íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã ýõë¿¿ëýõýä ãîë ¿¿ðýãòýé, ò¿¿íèéã àìæèëòòàé äóóñãàõàä çàðèì òàëààð áàòàëãàà áîëæ ºã÷ áàéäãèéí õóâüä ìàðãàëäàã÷ òàëóóä ººðñäºº îéëãîëöîí ìàðãààíàà ýâ ç¿éãýýð øèéäâýðëýõ õàíäëàãûã òºëºâø¿¿ëýõýä èõýýõýí ¿¿ðýãòýé, òèéì õàíäëàãà ÷óõàë áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ íü ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíä ø¿¿ã÷èéí îðóóëàõ õàìãèéí ãîë îðîëöîî, õóâü íýìýð áàéõ þì.

22 Мºн тэндээс.


58

ÝÐ¯¯ÃÈÉÍ ÁÀÉÖÀÀÍ ØÈÉÒÃÝÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍ ÄÀÕÜ ÕÎÕÈÐÎÃ×ÈÉÍ ÎÐÎËÖÎÎÍÛ ÀÑÓÓÄÀËÄ

Ýð¿¿ãèéí õýðãèéí äàâæ øàòíû 2 äóãààð ø¿¿õèéí Åðºíõèé ø¿¿ã÷

Í.Áîëîðìàà

ÓÄÈÐÒÃÀËÝð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ

àæèëëàãààíä îðîëöîã÷äûí ýðõèéã áîäèòîéãîîð õàíãàõ íü õóóëèà äýýäýëñýí àðä÷èëñàí íèéãìèéí ìºí ÷àíàðûí íýã èëðýë òºäèéã¿é öààøäûí ÷èã õàíäëàãûã òîäîðõîéëîõîä ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëòèéí íýã áîëäîã áèëýý.

íäñýí õóóëèéí 47 äóãààð ç¿éëèéí 47.1 äýõ õýñýãò “Ìîíãîë Óëñûí ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã ãàãöõ¿¿ ø¿¿õ õýðýãæ¿¿ëíý” ãýñýí íü òºð ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõäýý íýã òàëààñ õóóëü ñíû øóäàðãà ø¿¿õýä òóëãóóðëàõ, íºãººòýéã¿¿ð Ø.Ìîíòåñêüåãèéí ñîíãîäîã óòãààð íü áîëîâñðóóëñàí òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õóâààðèëàõ îíîëûã üí, õ¿í òºðºëõòíèé ¿çýë ñàíààíû ¿íýò ç¿éëèéã òóñãàñàí çîõèöóóëàëò áîëñîí1 þì.

Òóëãóóð õóóëèíäàà õ¿íèé ýðõèéã õàíãàæ õàìãààëàõ ¿çýë ñàíààã òóñãàæ îðóóëñíààð õóâü õ¿í ò¿¿íèé ýäëýõ ýðõ, áîëîìæ, áîäèòîéãîîð õýðýãæèõ ¿íäýñ ñóóðü á¿ðýí òàâèãäñàí ãýæ ¿çýõ ¿íäýñëýëòýé. íäñýí õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëä çààñíààð “...Ìîíãîë Óëñûí õóóëü, îëîí óëñûí ãýðýýíä çààñàí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë èðãýí íü ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ, íîòëîõ áàðèìòàà øàëãóóëàõ, øóäàðãà ø¿¿õýýð ø¿¿ëãýõ...” ýðõòýé ãýæ çààñàí õýäèé ÷ ìàíàé óëñàä ýðõ íü õàìãèéí íîöòîé çºð÷èãäºæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ áîë ÿàõ àðãàã¿é ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷èä þì. Ýíý íü ãýìò õýðýãò õîõèðîã÷äûí çºð÷èãäñºí ýðõýý íºõºí ñýðãýýëãýõ áîäèò øààðäëàãûã òºäèéëºí õàéõàðäàãã¿é, õîõèðîã÷èéã ãýìò õýðýãòíèé ãýì áóðóóã íîòëîõ ýõ ñóðâàëæ, ãýð÷òýé àäèëòãàí èðñýíòýé õîëáîîòîé. Òýä ãýìò õýðãèéí óëìààñ 1 Н.Л¿ндэндорж., Тºрийн онол, УБ. 1997 он, 68 дахь тал

àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä, ýä õºðºíãº, ñàíàà ñýòãýëýýð õîõèðîõûí õàìò, àëáàí òóøààëòíû õàéõðàìæã¿é áàéäàë, õ¿íä ñóðòàë, ýöýñò íü ãýìò õýðýã ãàðñàí òóõàé ìýä¿¿ëýã, ìýä¿¿ëýã ºãºõººñ òàòãàëçñàí, õóäàë ìýä¿¿ëýã ºãñíèé òºëºº ãýìò õýðýãòýí áîëîí õóâèðàõ äàâõàð äàðàìòàä ºðòºæ áàéíà.

Íýí ÿëàíãóÿà áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä õîõèðîã÷èéã ººðºº õýðýãò õîëáîãäñîí ìýò õýäýí ºäºð, ñàðààð, öààøëààä á¿òýí æèëýýð äóóäàí àñóóæ, ÷èðýãä¿¿ëäãýýñ õîõèðîã÷ àñóóäëàà øèéä¿¿ëýõýýñ ìîõîæ, ýöýñòýý çàëõàõàä õ¿ð÷ áàéãàà íü ò¿¿íèé ýðõ àøèã õàìãààëàëòã¿é ¿ëäýõýä èõýýõýí íºëººëäºã. Õîõèðîã÷ ÝÁØ àæèëëàãààíä ÿìàð ýðõòýé îðîëöäîã òàëààð ìýäëýã õàíãàëòã¿é, ººðèéí çºð÷èãäñºí ýðõýý ñýðãýýëãýõ ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæã¿é áàéäàë çýðýã íü òýäíèé ýðõ àøèã çºð÷èãäºõºä èëò íºëººëæ áàéãàà áà ñ¿¿ëèéí ¿åä ãýìò õýðãèéí ãàðàëò èõýñ÷, ãýìò õýðãèéí íºõöºë áàéäàë, ¿éëäýõ àðãà õýðýãñýë óëàì íàðèéñàõûí õýðýýð ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èð÷ áàéãàà õîõèðîë æèë èðýõ òóòàì óëàì íýìýãäñýýð áàéíà. Ýíýõ¿¿ íºõöºë áàéäëóóäòàé óÿëäóóëàí ÝÁØ àæèëëàãààíä õîõèðîã÷ îðîëöîõ, õîõèðîã÷èéí ýðõ ñýäâèéã õºíäëºº.

1. Õîõèðîã÷, ò¿¿íèé ÝÁØ àæèëëàãààí äàõü îðîëöîî Õ¿íèé Ýðõèéí Ò¿ãýýìýë Òóíõàãëàëûí îðøèëä “Ãèø¿¿í óëñóóä õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã íèéòýýð õ¿íäýòãýí ñàõèóëàõàä õ¿íèé ýðõèéí ìºí ÷àíàðûã íýã ìºð îéëãîõ ÿâäàë íýí à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä õ¿í á¿ð, íèéãìèéí áàéãóóëëàãà á¿õýí õ¿íèé ýðõèéí ¿çýë ñàíààã äýâøèëòýò àðãààð ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ çàìààð õ¿íäýòãýí ìºðäºæ õýðýãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé” 2 õýìýýí çààñàí íü õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ, õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãàà ÷óõàë 2 Х¿ний эрхийн т¿гээмэл тунхаглал. Олон улсын гэрээ хэлэлцээр¿¿дийн эмхтгэл, УБ, 1998 он, 3-4 дэх тал


59

à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã òýìäýãëýæ áóé õýðýã þì.

Ìºí òóíõàãëàëûí 7-ð ç¿éëä “Õ¿í á¿ð õóóëèéí ºìíº àäèë òýãø áºãººä ÿìàð ÷ ÿëãàâàðã¿éãýýð õàìãààëóóëàõ ýðõòýé” ãýæ çààæýý. Èéì ó÷ðààñ õ¿íèé ýðõèéí õàìãààëàëò íü òºðèéí çîðèëãî, ÷èã ¿¿ðýã, õàðèóöëàãàòàé õîëáîîòîé. Õ¿íèé ýðõ íü òºðä áèø, çºâõºí õ¿íä áàéäàã ó÷ðààñ ýíý íü òºðèéí õàéð, õàëàìæ áèø áàéäàã. Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààí, õóóëü ç¿éí ïðàêòèêò ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû çàðèì îðîëöîã÷äûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àñóóäàë ÷óõëààð òàâèãäàæ áàéíà. Ýð¿¿ãèéí íºõöºë áàéäàë ºäðººñ ºäºðò óëàì õ¿íäýð÷, ãýìò õýðãèéí ãàðàëò èõýñ÷ áàéãàà, íºãºº òàëààñ ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéí ýðõ óëàì ºðãºæèæ ººðèéíõºº ýñðýã ìýä¿¿ëýã ºãºõ, ººðèéí ãýì áóðóóòàé áîëîí õýðãèéí áóñàä áàéäëûã íîòëîõ ¿¿ðýã õ¿ëýýõã¿é, ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ÿâäàëä ñýðäýãäýæ àëáàäàí ñààòóóëàãäñàí áóþó áàéöààãäñàí ¿åýñ ºìãººëºã÷ àâàõ çýðýã ºðãºí ýðõ ýäëýõ áîëñîíòîé õîëáîîòîé õîõèðîã÷èéí ìýä¿¿ëýã ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû õàìãèéí ãîë ýõ ñóðâàëæ áàéñààð áàéíà.3

Ãýìò õýðýã ãýäýã îëîí òàëò íàðèéí òºâºãòýé ¿çýãäýë áîëîõûí õóâüä íýã òàëä íü ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýä áàéõàä íºãºº òàëä íü ÿìàãò õîõèðîã÷ áàéäàã îíöëîãòîé. 2002 îíîîñ õ¿÷èí òºãºëäºð ìºðäºãäºæ áàéãàà Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä õîõèðîã÷ ãýäýã íü “ãýìò õýðãèéí óëìààñ íýð òºð, àëäàð õ¿íä, ñýòãýë ñàíàà, áèå ýðõòýí, ýä õºðºíãèéí òàëààð õîõèðîë õ¿ëýýñýí ýòãýýäèéã õýëíý” ãýæ òîäîðõîéëæýý.

Ìîíãîë óëñûí ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ òóõàé õóóëèéí 42 äóãààð ç¿éëèéí 3-ò õîõèðîã÷ áîëîí ò¿¿íèé òºëººëºã÷ äàðààõ ýðõèéí ýäýëíý ãýæ çààæ ºãñºí áàéäàã. ¯¿íä:

• ºìãººëºã÷àâàõ;

3 Ч.Нямс¿рэн “Монгол улсад хохирогчийн эрх з¿йн байдлыг дээрд¿¿лэхэд анхаарах зарим асуудал”, илтгэл, 2014 он

• áàðèìòñýëòãàðãàæºãºõ;• íîòëîõáàðèìòøàëãóóëàõõ¿ñýëò

ãàðãàõ• ø¿¿õõóðàëäîðîëöîõ• ø¿¿ãäýã÷,ãýð÷,øèíæýý÷èäàñóóëò

òàâèõ• õýðýãá¿ðòãýã÷,ìºðäºíáàéöààã÷,

ïðîêóðîð, ø¿¿õèéí ¿éë àæèëëàãàà øèéäâýðò ãîìäîë ãàðãàõ

• ýõ õýëýýðýý áîëîí ìýääýãõýëýýðýý ìýä¿¿ëýã ºãºõ, îð÷óóëàõ, õýëìýð÷ àâàõ

• õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºíáàéöààëòûí àæèëëàãàà äóóññàíû äàðàà õýðãèéí á¿õ ìàòåðèàëòàé òàíèëöàõ;

• ãýìòõýðãèéíóëìààñººðòó÷èðñàíõîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ;

• öàãààòãàõáóþóøèéòãýõòîãòîîëûíõóâèéã àâàõ, ò¿¿íä äàâæ çààëäàõ áîëîí õÿíàëòûí æóðìààð ãîìäîë ãàðãàõ;

• áóñàä ýòãýýäýýñ ø¿¿õèéíøèéäâýðò ãàðãàñàí ãîìäîë, ýñýðã¿¿öýëòýé òàíèëöàæ òàéëáàð ãàðãàõ;

• õýðýãá¿ðòãýã÷,ìºðäºíáàéöààã÷,ïðîêóðîð, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷, øèíæýý÷, ø¿¿ã÷, èðãýäèéí òºëººëºã÷, ø¿¿õ õóðàëäààíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûã òàòãàëçàí ãàðãàõ òóõàé õ¿ñýëò ãàðãàõ.

Ãýìò õýðãèéí óëìààñ õîõèðîã÷ íàñ áàðñàí, ýñõ¿ë ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é áîëñîí áîë ýíý ç¿éëä çààñàí ýðõèéã ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í áîëîí òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿í ýäýëíý õýìýýí çààæýý.

¯¿ðãèéí õóâüä • Õýðýãá¿ðòãýã÷,ìºðäºíáàéöààã÷,

ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷èéí äóóäñàíààð èðýõ;

• Õýðãèéíòàëààð¿íýíçºâìýä¿¿ëýãºãºõ;

• ªºðò èëýðõèé áîëñîí õýðãèéíòàëààð ìýäýý ñýëò çàäðóóëàõã¿é áàéõ;

• Ø¿¿õ õóðàëäààí áîëîí áàéöààíøèéòãýõ àæèëëàãààíû æóðìûã ñàõèõ ãýæýý.

Õàðèí õîõèðîã÷ çîðèóä õóäàë


60

ìýä¿¿ëýã ºãºõ, ìýä¿¿ëýã ºãºõººñ ñàíààòàéãààð çàéëñõèéñýí òîõèîëäîëä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð çààñàí áàéãàà íü ¯íäñýí õóóëüä çààñàí “...èðãýí íü ººðèéí áîëîí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä, ýöýã, ýõ, ¿ð õ¿¿õäèéíõýý ýñðýã ìýä¿¿ëýã ºãºõã¿é áàéõ, ººðèéãºº ºìãººëºõ, õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà àâàõ, íîòëîõ áàðèìòûã øàëãóóëàõ, ººð ººðèéíõºº ýñðýã ìýä¿¿ëýã ºãºõã¿é áàéõ ýðõòýé” ãýñýí çààëòòàé çºð÷èëäºæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ÝÁØ õóóëèéí 147 äóãààð ç¿éëèéí 147.4-ò äýýðõ çààëòûã óëàì áàòàòãàæ õîõèðîã÷ íü ººðèéí áîëîí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä, ýöýã, ýõ, ¿ð õ¿¿õäèéíõýý ýñðýã òýäíèé áàéäëûã õ¿íäð¿¿ëæ áîëîõ ìýä¿¿ëýã ºãºõã¿é áàéõ ýðõòýé ãýæ çààñàí õýäèé ÷ ïðàêòèêò õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿õ íü õîõèðîã÷èä ìýä¿¿ëýã ºãºõººñ ñàíààòàéãààð òàòãàëçñàí, çàéëñõèéñýí ýñõ¿ë õóäàë ìýä¿¿ëýã ºãñºí áîë ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ òóõàé ÝÁØ õóóëèéí 42 äóãààð ç¿éëèéí 42.6 äàõü çààëòûã ñàíóóëæ áàéöààõ ÿâäàë ò¿ãýýìýë áàéíà.

Ýäãýýð õóóëèéí çààëòààñ ¿çýõýä

ººðèéíõºº ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ õîõèðîã÷èéí áîëîìæ ýíýõ¿¿ õóóëèàð á¿ðýí ä¿¿ðýí çîõèöóóëàãäàæ ÷àäààã¿é ãýõýä õýòð¿¿ëýã áîëîõã¿é. Òóõàéëáàë ÝÁØ õóóëèéí 118 äóãààð ç¿éëä ”ñýæèãòýí ÿëëàãäàã÷èéí õ¿¿õäèéã õàðãàëçàí äýìæèõ, ýä õºðºíãèéã õàìãààëàõ” òóõàé çààëò áàéõàä õàðèí õîõèðîã÷èéí àìü áèå, ýð¿¿ë ìýíä, îðîí ãýð, ýä õºðºíãèéã õàìãààëàõ, ò¿¿íèé ¿ð õ¿¿õýä, ýöýã ýõèéã àñðàí õàìãààëàõ òàëààðõè çîõèöóóëàëò áàéõã¿é òºäèéã¿é Ìîíãîë Óëñûí ÝÁØ õóóëüä ¿éë÷ëýë íü õÿçãààðëàãäìàë õýäýí çààëò áàéãààã ýñ òîîöâîë ººð ¿íäýñëýë òóí õîâîð. ¯¿íä:íààøòàé ãýãäýõ òýð çààëòóóäàä õîõèðîã÷èéí ºìãººë¿¿ëýõ ýðõèéã õàíãàõ(ÝÁØ õóóëèéí18), õîõèðîã÷ íü ÿëëàãäàã÷ ø¿¿ãäýã÷òýé ýâëýðñíýýð õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîõ (ÝÁØ õóóëèéí 25), õîõèðîã÷ (ÝÁØ õóóëèéí 42), èðãýíèé íýõýìæëýã÷ (ÝÁØ õóóëèéí 43), õîõèðîã÷èéí ìýä¿¿ëýã

(ÝÁØ õóóëèéí 83), õ¿ñýëò ãàðãàõ (ÝÁØ õóóëèéí 102), õîõèðîã÷èéã áàéöààõ æóðàì (ÝÁØ õóóëèéí147), íàñàíä õ¿ðýýã¿é õîõèðîã÷èéã áàéöààõ (ÝÁØ õóóëèéí148), øèíæèëãýý õèéëãýõ ¿åä õîõèðîã÷èéí ýðõ (ÝÁØ õóóëèéí157), õîõèðîã÷ èðýýã¿éí õîëáîãäîë (ÝÁØ õóóëèéí 243), õîõèðîã÷èéí ìýä¿¿ëãèéã ñîíñîõ (ÝÁØ õóóëèéí 269), èðãýíèé íýõýìæëýëèéã õàíãàõ (ÝÁØ õóóëèéí 293) çýðãèéã äóðäàæ áîëîõ áà õîõèðîã÷òîé õîëáîãäîõ ç¿éë, çààëòóóäûí èõýíõ íü ýðõèéã õàíãàõàä áóñ, õàðèí íîòëîõ àæèëëàãààã çîõèöóóëàõàä ÷èãëýãäæýý. Öààøëààä ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä õîõèðîã÷ íü ºìãººë¿¿ëýõ áà òºëººë¿¿ëýõ, íîòëîõ, ìýäýõ, ø¿¿õýýð õàìãààëóóëàõ, õ¿ñýëò ãîìäëîî øèéäâýðë¿¿ëýõ, õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãàà äóóññàíû äàðàà õýðãèéí á¿õ ìàòåðèàëòàé òàíèëöàõ, õºíäºãäñºí ýðõýý ñýðãýýëãýõ çýðýã ýðõ¿¿äèéã ýäëýõ ýðõòýé áà îäîî ýäãýýð ýðõèéí òàëààð äýëãýðýíã¿é àâ÷ ¿çüå.

2.Õîõèðîã÷èéí áàòàëãààæóóëàõòàé õîëáîãäñîí çàðèì àñóóäàë, ò¿¿íèé

òºðë¿¿ä

ªìãººë¿¿ëýõ áà òºëººë¿¿ëýõ ýðõ.Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí

àðâàí çóðãàäóãààð ç¿éëä õ¿í á¿ð “ººðèéãºº ºìãººëºõ, õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà àâàõ”4 ýðõèéã íü áàòàëãààæóóëñàí áàéäàã. Ýíýõ¿¿ ýðõèéã õàíãàõ çîðèëãîîð ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ òóõàé õóóëèéí 42 äóãààð ç¿éëä õîõèðîã÷èéí “ºìãººëºã÷ àâàõ ýðõ”-èéã òóñ òóñ çààæýý. Õîõèðîã÷ íü ºìãººëºã÷ àâàõ, áîëîí õóóëüä òóñãàéëàí çààñàí íºõöºëä õóóëü ç¿éí òóñëàëöààã ¿íý òºëáºðã¿é àâàõ ýðõòýé þì. Ìºí õîõèðîã÷èéí òºëººë¿¿ëýëòèéí ýðõ íü õóóëü ñíû áóþó ãýðýý õýëöëèéí ¿íäñýí äýýð õýðýãæèõ áîëíî. Õóóëü ¸ñíû òºëººëºã÷ íü òºëººëæ áóé õ¿íèéõýý àøèã ñîíèðõëûí ýñðýã áàéõ õýðã¿¿ä àìüäðàë äýýð öººíã¿é. /õîõèðîã÷èéí ýõ ãýì áóðóóòàí áîëîõ õàìòðàí àìüäðàã÷àà 4 Монгол Улсын ¯ндсэн хууль, УБ, 1992,


61

õàìãààëàõ ã.ì/ Òºëººëëèéã ìýðãýæëèéí áóþó ºìãººëºã÷ººñ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ìýðãýæëèéí áóñ òºëººëºë áóþó ãýð á¿ë, òºðºë ñàäíû õîëáîîòîéãîîð ýñâýë àëáàí ¿¿ðãèéíõýý äàãóó òºëººëæ áàéãàà ãýæ àíãèëæ áîëíî.5

Íîòëîõ ýðõ.Õýðýâ õîõèðîã÷ áóþó ò¿¿íèé

òºëººëºã÷èä ýð¿¿ãèéí õýðãèéí òàëààð ìýäýýëýë, áàðèìò ñýëò áàéãàà áîë òýä ø¿¿õ, ïðîêóðîð, ìºðäºí áàéöààã÷, õýðýã á¿ðòãýã÷èä õ¿ðã¿¿ëýõ ýðõòýé. Ýíý òîõèîëäîëä ìºðäºí áàéöààëò ÿâóóëàõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí õîõèðîã÷ áîëîí ò¿¿íèé òºëººëºã÷èéí ãàðãàæ ºãñºí ýä ìºðèéí áàðèìò, áóþó áè÷èã áàðèìòûã îëæ àâñàí íºõöºë áàéäëûí òàëààð ìýä¿¿ëýã àâàõ ¿¿ðýãòýé. Ìºí íîòëîõ áàðèìòûã èð¿¿ëñýí íºõöºë áàéäàë, òýäãýýðèéí îíöëîã øèíæ¿¿äèéã òîäîðõîéëñîí ïðîòîêîë ¿éëääýã. Õîõèðîã÷, ò¿¿íèé òºëººëºã÷èä íü íîòëîõ áàðèìò ãàðãàæ ºãºõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöäàà íîòëîõ áàðèìòûã èëð¿¿ëýõ çîðèëãîîð ÿâóóëæ áàéãàà ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé ºðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé. Õîõèðîã÷îîñ áàðèìò ñýëò ãàðãàæ ºãºõ íü ñàéí äóðûí àæèëëàãàà þì. Ìºí õîõèðîã÷ ãýìò õýðãèéã íîòëîõ çîðèëãîîð ìýä¿¿ëýã ºãºõ ýðõòýé. Õîõèðîã÷ íü ýíý ýðõýý ìýä¿¿ëýã ºãºõ, ýñâýë ººðºº áè÷èæ ºãºõ çàìààð õýðýãæ¿¿ëíý. Ýíý òîõèîëäîëä ìýä¿¿ëýã ºãºõ ñàíàà÷èëãà íü õîõèðîã÷èéí òàëààñ ãàðñàí áàéíà. Õàðèí õîõèðîã÷ ñàéí äóðààðàà ìýä¿¿ëýã ºãººã¿é òîõèîëäîëä ýíý ¿éëäýë íü ýðõ áóñ, õàðèí ¿¿ðýã áîëîí õóâèð÷ áàéãàà þì.

Èéìä õîõèðîã÷èéí ìýä¿¿ëýã íü çºâõºí ººðèéí àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ õýðýãñýë, ò¿¿íèé ýðõ òºäèéãººð ¿ë õÿçãààðëàãäàíà.6

5 А.М.Ларин. Зашита прав человека и гражданина в угловном судопроизводстве права человека. Под. Ред. Е. А, Лукашева. М., 1996 с 1856 Ханнс-Зайделийн сан бусад., Монгол Улсын Эр¿¿гийн байцаан шийтгэх хуулийн тайлбар, УБ, 2003, 97 дахь тал

Ìýäýý, ìýäýýëýë àâàõ ýðõ. Õîõèðîã÷, ò¿¿íèé òºëººëºã÷

ººðèéí ¿íäñýí áîëîí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû ýðõ, ¿¿ðãèéí òóõàé ìýäýýëëèéã áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíààñ àâàõ, ýäãýýð ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã øààðäàõ ýðõòýé. Ýíýõ¿¿ ýðõèéí õ¿ðýýíä õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí ÿâöûí òóõàé ìýäýýëýëòýé áàéæ, íîòëîõ áàðèìò øàëãóóëàõ õ¿ñýëò ãàðãàõ, ø¿¿ãäýã÷, ãýð÷, øèíæýý÷èä àñóóëò òàâèõ çýðýã ýðõ ýäýëíý. Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõ á¿õèé ýòãýýä õîõèðîã÷èä õýðãèéí ÿâöûí òàëààð áàéíãà ìýäýýëýë ºãäºãã¿é òóë õîõèðîã÷ áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãàà øóäàðãà ÿâàãäñàí ýñýõýä áàéíãà ýðãýëçýæ áàéäàã.

Ø¿¿õýýð õàìãààëóóëàõ ýðõ.Ø¿¿õýýð õàìãààëóóëàõ ýðõ íü

õ¿íèé ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé äóíä õàìãèéí ãîë áàéð ñóóðèéã ýçýëäýã. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí àðâàí çóðãààäóãààð ç¿éëä çààñíààð” èðãýí íü Ìîíãîë Óëñûí õóóëü, îëîí óëñûí ãýðýýíä çààñàí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë óóë ýðõýý õàìãààëóóëàõààð ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ, øóäàðãà ø¿¿õýýð ø¿¿ëãýõ, õýðãýý ø¿¿õ àæèëëàãààíä áèåýð îðîëöîõ, ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã äàâæ çààëäàõ ýðõòýé ãýæ çààñàí. Ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷èéí ø¿¿õýýð õàìãààëóóëàõ ýðõ íü ãýìò ¿éëäëèéí óëìààñ ò¿¿íä õîõèðîë ó÷ðóóëñàí ýòãýýäýä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ ¿éë àæèëëàãàà áºãººä õîõèðîã÷ ººðèéí õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ áîäèò áîëîìæ þì.7 Õîõèðîã÷ ø¿¿õýýð õàìãààëóóëàõ ýðõèéí õ¿ðýýíä ººðèéí ýðõèéã õàìãààëàõûí òóëä ø¿¿õýä õàíäàõ, ýíý òàëààð ìýäýýëýë àâàõ, ø¿¿õèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õóóëü ¸ñíû áàéõ, ø¿¿õ àæèëëàãààíä áèåýð îðîëöîõ, ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëîî àðèëãóóëàõ, ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã äàâæ çààëäàõ ýðõ¿¿ä áàãòàíà. 7 Д.З¿мбэрэллхам, “Ш¿¿хийн мэтгэлцээн” илтгэл, УБ, 1992 он,


62

Ýõ õýëýýðýý áîëîí ìýääýã õýëýýðýý ìýä¿¿ëýã ºãºõ, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷ àâàõ ýðõ.

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä “Ìîíãîë õýë áîë àëáàí ¸ñíû õýë ìºí. Ýíý íü õ¿í àìûí ººð õýë á¿õèé ¿íäýñòíèé öººíõ ýõ õýëýýðýý ñóðàëöàõ, õàðèëöàõ, ñî¸ë óðëàã, øèíæëýõ óõààíû ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõèéã ¿ë õºíäºíº” 8 ãýæ çààñàí áàéäàã. Ìºí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ òóõàé õóóëüä “Áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààã ìîíãîë õýëýýð ÿâóóëæ, òºðèéí àëáàí õýðýã õºòëºõ áè÷ãýýð áè÷èæ áàðèìòæóóëàõ” áîëîí “áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä îðîëöîã÷ ýòãýýä íü ìîíãîë õýë ìýääýãã¿é áîë ººðèéí ýõ áóþó ìýääýã õýë, áè÷ãýýð, õàðààã¿é, õýëã¿é, ä¿ëèé ýòãýýä äîõèî, çàíãàà, òóñãàé òýìäýãò àøèãëàí îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷èéí òóñëàìæòàéãààð ìýä¿¿ëýã ºãºõ, ãîìäîë ãàðãàõ, ø¿¿õ õóðàëäààíä ¿ã õýëýõ, õýðãèéí õîëáîãäîõ á¿õ ìàòåðèàëòàé á¿ðýí òàíèëöàõ ýðõýýð õàíãàãäàõ” çàð÷ìûã ìºí òóñãàæ ºãñºí áàéäàã. Ìîíãîë õýë ìýäýõã¿é õîõèðîã÷ íü îð÷óóëàã÷, õàðèí ÿðèà, ñîíñîõ ýðõòíèé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õîõèðîã÷ õýëìýð÷ýýð äàìæóóëàí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä îðîëöîõ ýðõýýð á¿ðýí õàíãàãäñàí áàéäàã áà õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿õ íü õîõèðîã÷èéã îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷ýýð õàíãàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.

Õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãàà äóóññàíû äàðàà õýðãèéí á¿õ ìàòåðèàëòàé òàíèëöàõ ýðõ.

Õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààã ÿâóóëæ áàéãàà ýòãýýä íü á¿õ àæèëëàãààã õèéæ äóóññàí, õýðãèéã øèéäâýðëýõ õàíãàëòòàé íîòëîõ áàðèìò öóãëàðñàí ãýæ ¿çâýë ýíý òóõàé õîõèðîã÷, ò¿¿íèé òºëººëºã÷èä ìýäýãäýæ, òýìäýãëýë ¿éëääýã. Õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò äóóññàíûã ìýäýãäñýíèé äàðàà õîõèðîã÷, ò¿¿íèé ºìãººëºã÷èä õýðãèéí á¿õ ìàòåðèàëûã, õàðèí èðãýíèé íýõýìæëýã÷ ò¿¿íèé òººëºã÷èä çºâõºí èðãýíèé íýõýìæëýëä 8 Монгол Улсын ¯ндсэн хууль, УБ, 1992,

õîëáîîòîé ìàòåðèàëûã òàíèëöóóëíà.. Õýðãèéí ìàòåðèàëòàé òàíèëöàõ ¿åä õîõèðîã÷îîñ ãàðãàñàí õ¿ñýëòèéã õýðýã á¿ðòãýã÷ õ¿ëýýí àâ÷ õàíãàõ, ýñâýë õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí òóõàé òîãòîîë ¿éëääýã. Õîõèðîã÷ íü õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷èéí òîãòîîñîí õóãàöààíä õýðãèéí ìàòåðèàëòàé òàíèëöàõ áà õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷ õýðãèéí ìàòåðèàëòàé òàíèëöàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëíý. Õîõèðîã÷èéí õ¿ñýëòèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí áîë ïðîêóðîðò ãîìäîë ãàðãàæ áîëíî.

Çºð÷èãäñºí ýðõýý íºõºí ñýðãýýëãýõ.

Øóäàðãà ¸ñûã òîãòîîõ íü õîõèðîã÷èéí ýðõèéã íºõºí ñýðãýýõòýé øóóä õîëáîîòîé. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí àðâàí çóðãàäóãààð ç¿éëèéí 14-ò “Ìîíãîë Óëñûí õóóëü, îëîí óëñûí ãýðýýíä çààñàí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë óóë ýðõýý õàìãààëóóëàõààð ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ, áóñäûí õóóëü áóñààð ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ..” õýìýýí çààñàí. Ìºí õóóëüä èðãýí íü “áóñäûí õóóëü áóñààð ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ” òºð íü “õºíäºãäñºí ýðõèéã ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã èðãýíèéõýý ºìíº õàðèóöàõ”-ààð çààæýý. Õîõèðîã÷ íü ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ ø¿¿õèéí õýëýëö¿¿ëýã ýõëýõ õ¿ðòýëõ õóãàöààíä ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí ýä õºðºíãèéí áîëîí ýä õºðºíãèéí áóñ õîõèðëîî íºõºí òºë¿¿ëýõ áóþó ñýðãýýëãýõ, ýíý òàëààð øààðäëàãà òàâèõ ýðõòýé. Í¯Á-ààñ ãàðãàñàí “Ãýìò õýðãèéí áîëîí ýðõ ìýäëýý óðâóóëàí àøèãëàñíû óëìààñ õîõèðñîí õîõèðîã÷èéí ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûã õàíãàõ ¿íäñýí çàð÷ìóóäûí òóíõàãëàë”-ä çààñíû äàãóó õîõèðîã÷èä ó÷èðñàí áèå ìàõáîäèéí, ñýòãýë ñàíààíû, ýä ìàòåðèàëûí, ñýòãýë õºäëºëèéí õîõèðëûã ýð¿¿ãèéí ø¿¿õ òîãòîëöîîíä çàéëøã¿é õàðãàëçàõààð çààæýý.

Äóðäñàí ýðõ¿¿ä, õîëáîãäîõ õóóëèéí çààëòóóäààñ ¿çýõýä õîõèðîã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ, çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ, õîõèðëûã àðèëãàõ, àþóëã¿é


63

áàéäëûã õàíãàõ òàëààðõè ¿íäñýí õóóëèéí ¿çýë ñàíààíóóä îäîîãèéí õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áàéãàà Ýð¿¿ãèéí áîëîí ÝÁØ õóóëüä çàðèì òàëààð òóñãàãäñàí ãýæ ¿çýõýýð áàéãàà õýäèé ÷ ººðèéíõºº ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ õîõèðîã÷èéí áîëîìæèéã ìàíàé óëñàä ¿éë÷èëæ áàéãàà õóóëèóäààð á¿ðýí ä¿¿ðýí çîõèöóóëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãà áàéãàà íü õýí á¿õýíä îéëãîìæòîé. Õîõèðîã÷òîé õîëáîîòîé õîëáîãäîõ õóóëèéí çààëòóóäûí èõýíõ íü ýðõèéã õàíãàõàä áóñ, õàðèí íîòëîõ àæèëëàãààã çîõèöóóëàõàä ÷èãëýãäæýý. Òóõàéëáàë ÝÁØ õóóëèéí 118 äóãààð ç¿éëä “ñýæèãòýí ÿëëàãäàã÷èéí õ¿¿õäèéã õàðãàëçàí äýìæèõ, ýä õºðºíãèéã õàìãààëàõ” òóõàé çààñàí áàéõàä õàðèí õîõèðîã÷èéí àìü áèå, ýð¿¿ë ìýíä, îðîí ãýð, ýä õºðºíãèéã õàìãààëàõ, ò¿¿íèé ¿ð õ¿¿õýä, ýöýã, ýõèéã àñðàí õàìãààëàõ òàëààðõè çîõèöóóëàëò ýíý õóóëüä áàéõã¿é àæ.

Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä çààñíààð ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷ íü áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû ýðõýý ýäëýõäýý ººðèéí àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëæ îðîëöîõ ýðõòýé ãýäãýý óõàìñàðëàæ îðîëöîõ ¸ñòîé. Ø¿¿õèéí òîãòîîëîîð òóõàéí ãýìò ýòãýýä áóñäàä õýäèé õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷ðóóëñàí, ýíý íü ÿìàð ó÷èð øàëòãààíòàé áàéñàí, ò¿¿íä ÿìàð ÿë øèéòãýë îíîãäóóëàõ ¸ñòîéã öîãö áàéäëààð íü àâ÷ ¿çâýë áîäèò áàéäàëä òóí èõ íèéöýõ ó÷èðòàé. ÝÁØ àæèëëàãààíû ÿâöàä ãýìò õýðýãòíèé ãýì áóðóóã òîãòîîõûí çýðýãöýý õîõèðîã÷èéí ýðõ àøãèéã äýýäýëæ õàíäàõ, òýäíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ, òýäýíä òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõèéã ÷óõàë÷ëàõ íü ç¿éòýé. Õîõèðîã÷èä ýðõ áàéäàã ãýñýí åðºíõèé îéëãîëòòîé áîëîõîîñ ÿã èéì ýðõòýé ãýñýí òîäîðõîé ç¿éëèéã õýëæ ìýäýõã¿é åðºíõèé òºñººëºëòýéãýýð ïðîöåññ àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéíà. Ýíäýýñ õîõèðîã÷äûí ýðõ õàíãàãäàõã¿é áàéãàà íü ººðñäºº ýðõýý ìýääýãã¿é, ýðõýý õàìãààëóóëæ ñóðààã¿é, ýðõ ¿¿ðãèéã íü îéëãîìæòîé áàéäëààð òàéëáàðëàæ

ºãäºãã¿é ãýæ ¿çýõ ¿íäýñëýëòýé. Ò¿¿í÷ëýí õîõèðîã÷èä õóóëü ýðõèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòàíä ýðõýý õàìãààëóóëàõ òàëààð øààðäëàãà, õ¿ñýëòýý òàâüæ ÷àääàãã¿é, íºãºº òàëààð õóóëèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäûí òóñëàìæ, äýìæëýã òýäýíä íýí òýðã¿¿íä øààðäëàãàòàéã òýä òºäèéëºí àíõààðäàãã¿éãýýñ ýíýõ¿¿ õî¸ð ñóáüåêòèéí õàðèëöààíä ñºðºã, îéëãîìæã¿é áàéäàë ¿¿ñýõ ÿâäàë îðøñîîð áàéíà. Õóóëèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóä ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷òîé õàðèëöàõäàà ººðñäèéí õàðèëöàà, õàíäëàãûã àíõààð÷ àæèëëàõ íü ìàø ÷óõàë.

Ä¯ÃÍÝËÒ

Õ¿ì¿¿íëýãèéí ýðõ ç¿éí ÷óõàë çàð÷ìûí íýã áîë õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õ¿íäýòãýí õàìãààëàõ ÿâäàë áºãººä ýíý áàéäàëòàé óÿëäóóëàí ìºíõ¿¿ ç¿éëä õîõèðîã÷èéí ÝÁØ àæèëëàãààíû ÿâöàä ÿìàð ýðõèéã ýäëýõ òàëààð íýëýýä äýëãýðýíã¿é áàéäëààð àâ÷ ¿çëýý. Òóõàéëáàë Í¯Á-ûí Åðºíõèé àññàìáëåéí øèéäâýðýýð “õîõèðîã÷” ãýäãèéã õýðõýí òîìú¸îëæ òîäîðõîéëñîí, ýíý òîäîðõîéëîëò íü ìàíàé óëñàä ¿éë÷èëæ áàéãàà õóóëüòàé õýð íèéöýæ áàéãàà ýñýõèéã õàðóóëëàà. Õîõèðîã÷èéí ÝÁØ àæèëëàãààí äàõü ýðõ ¿¿ðãèéí òàëààð àâ÷ ¿çýõäýý ºíºº ¿éë÷èëæ áàéãàà ÝÁØ õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëä òóëãóóðëàõûí çýðýãöýý ýðäýìòýí ñóäëàà÷äûí íîì, á¿òýýëäýý õîõèðîã÷èéí ýäëýõ ýðõèéã ÿàæ òîäîðõîéëñíûã, òýð íü ïðàêòèê, àìüäðàëä õýðõýí áîäèòîéãîîð õýðýãæèæ áàéãààã õàðóóëàõûã çîðèëîî. Ýöýñò íü ä¿ãíýõýä áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä îðîëöîã÷äûí íýã áîëîõ õîõèðîã÷èéí ýäëýõ ýðõ, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí òýíöâýðèéã çºâõºí àíõàí øàòíû ø¿¿õ äýýð áèø ÝÁØ àæèëëàãààíû áóñàä ¿å øàòóóäàä ººðèéí îíöëîãòîéãîîð õàíãàæ áàéõ ó÷èðòàéã îíöëîí òýìäýãëýæ áàéíà.

---o0o---


64

ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÕÓÓËÜ ÁÓÑ ÀÊÒÛÍ ÓËÌÀÀÑ Ó×ÈÐÑÀÍÕÎÕÈÐËÛÃ ÀÐÈËÃÓÓËÀÕ ÍÝÕÝÌÆËÝË

ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí çàõèðëûí òóñëàõ Ý.Ìºíõäàâàà

Íýã. Óäèðòãàë Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 16

äóãààð ç¿éëèéí 14 äýõ õýñýãò “Ìîíãîë óëñûí èðãýí Ìîíãîë óëñûí õóóëü, îëîí óëñûí ãýðýýíä çààñàí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë óóë ýðõýý õàìãààëóóëàõààð ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ áîëîí áóñäûí õóóëü áóñààð ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõòýé”;19 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñýãò “Òºðººñ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõóéö ýäèéí çàñàã, íèéãýì, õóóëü ç¿éí áîëîí áóñàä áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõòýé òýìöýõ, õºíäºãäñºí ýðõèéã ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã èðãýíèéõýý ºìíº õàðèóöíà” õýìýýí çààñíààð íü çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêòûí /¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éí/ óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí ñóóðü çîõèöóóëàëòûã áèé áîëãîñîí áèëýý.

Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé àëáàí òóøààëòàí íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ õóóëü áîëîí íèéòèéí ýðõ ç¿éí ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð çàõèðàìæèëñàí ¿éëäýë õýðýãæ¿¿ëýõ áºãººä ýíýõ¿¿ ¿éëäëýýðýý òóõàéí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí ¯íäñýí õóóëü, áóñàä õóóëü, îëîí óëñûí ãýðýýíä çààñàí

ýðõ, ýðõ ÷ºëººíä õàëäàõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã íü õÿçãààðëàõ, çºð÷èõ òîõèîëäîë ãàðäàã.

Íèéòèéí çàõèðãààíààñ çàñàãëàñàí ¿éëäëýý õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº õºíäºãäñºí, çºð÷èãäñºí òîõèîëäîëä çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààã õÿíàõ øààðäëàãà çàéëøã¿é óðãàí ãàðíà. Ó÷èð íü ýðõ ç¿éò òºð íü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã äýýä ¿íýò ç¿éë õýìýýí õ¿ëýýí çºâøººð÷, òºðèéí á¿õ áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòíû ¿éë àæèëëàãààíä õóóëü äýýäëýõ çàð÷ìûã ìºðäëºãº áîëãîäîã.

Èéìýýñ 2002 îíä Ìîíãîë óëñûí Èõ õóðëààñ Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéã áàòàëæ, óëìààð 2004 îíä Çàõèðãààíû õýðãèéí äàãíàñàí ø¿¿õèéã áàéãóóëæ èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã çàõèðãààíû õóóëü áóñ øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààíààñ õàìãààëàõ, ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãóóëàõ òàëààðõè ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áèé áîëãîñíîîð õóóëü äýýäëýõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ õóóëü ç¿éí áîäèòîé áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëñýí þì.1

Çàõèðãààíû õýðãèéí äàãíàñàí ø¿¿õ áàéãóóëàãäñàí öàãààñàà õîéø Íèéñëýëèéí çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêòòàé õîëáîîòîé ìàðãààí 2004 îíä 40, 2005 îíä 157, 2006 îíä 199, 2007 îíä 325, 2008 îíä 364, 2009 îíä 450, 2010 îíä 532, 2011 îíä 551, 2012 îíä 557, 2013 îíä 573 ìàðãààíûã òóñ òóñ õÿíàí øèéäâýðëýæýý.

Èéíõ¿¿ çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà æèëýýñ æèëä ºðãºæèí

1 А.Эрдэнэцогт., “Монгол улсын Захиргааны процессын эрх з¿й” (хоёр дахь хэвлэл), УБ, 2012 он, 52 дахь тал,


65

òýëýõèéí õýðýýð ãàðàõ ìàðãààíû òºðºë, øèéäâýðëýõ õýðãèéí òîî ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà ýíý öàã ¿åä çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêòûí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãóóëàõ àñóóäàë òóëãàìäñàí àñóóäàëä ç¿é ¸ñîîð òîîöîãäîíî.

ßàãààä ãýâýë óðüä ºìíº íü ñóäëàãäñàí á¿òýýë¿¿äýýñ ¿çýõýä ãýì õîð, õîõèðîë, õîð óðøãèéí òàëààð ñóäëàõäàà ãîë÷ëîí èðãýíèé ýðõ ç¿é äýõ ãýì õîð áîëîí ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãóóëàõ àñóóäëûí õ¿ðýýíä õàìààðóóëàí ñóäàëñàí íü ýëáýã áºãººä õàðèí çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêòûí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãóóëàõ, íºõºí òºë¿¿ëýõ àñóóäëûã çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ ñóäëàõ íü çàðèì òîõèîëäîëä îðõèãäñîí ãýæ õýëæ áîëîõîîð áàéíà.

Çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêòûí òóõàé îéëãîëò çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä íýí ÷óõàë àñóóäàë áºãººä çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí íîì, ñóðàõ áè÷ã¿¿äýä “õóóëü áóñ çàõèðãààíû àêò”, “ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý çºð÷ñºí çàõèðãààíû àêò”, “àëäààòàé çàõèðãààíû àêò”, ãýñýí íýð òîìú¸îã òóñ òóñ õýðýãëýñýí áîë Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä “çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêò” ãýæ òîäîðõîéëæýý.

Çàõèðãààíû àêò çºâõºí íýã òàëûí /çàõèðãààíû/ õ¿ñýë çîðèãèéã èëýðõèéëñýí çàõèðàí òóøààñàí øèíæòýé ó÷èð èðãýäèéí ýðõ àøèã õºíäºãäºõ, ìºí òºðèéí àëáàí òóøààëòàí ýðõ ìýäëýý õýòð¿¿ëýí àøèãëàõ áîëîí õóäàëäàõ ýðñäýëèéã áàéíãà äàãóóëæ áàéäàã.2

Èéìä õóóëü áóñ çàõèðãààíû àêòûí óëìààñ èðãýäýä çºð÷èãäñºí ýðõýý ñýðãýýõýýð äýýä øàòíû çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä ãîìäîë, çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàæ õóóëü áóñ àêòûã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ, ò¿¿íèé óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëîî ñýðãýýëãýõ, íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõèéã õóóëèàð îëãîæýý.

2 П.Одгэрэл., Захиргааны ерºнхий анги., УБ.,2008 он, 185 дахь тал,

Õî¸ð. Çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêòûí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãóóëàõ íýõýìæëýë, ò¿¿íèé îíöëîã

Íýõýìæëýë íü èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí ñóáüåêòèâ ýðõèéã õàìãààëàõ øààðäëàãà á¿õèé ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûí õýðýãñýë þì. ªºðººð õýëáýë èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýýñ ø¿¿õýä òàâüæ áóé ÿìàðâàà íýãýí ãóéëò, õ¿ñýëò áóñ, õàðèí ø¿¿õýä õàíäàõ ¿íäñýí ýðõýý ýäýëæ, íèéòèéí çàñãèéí õóóëü áóñ øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ ººðèéí çºð÷èãäñºí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëîî õàìãààëóóëàõ çîðèëãî á¿õèé õóóëü ¸ñíû øààðäëàãà áîëíî.3

Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä ãàðãàæ áóé íýõýìæëýëèéí øààðäëàãà ººð õîîðîíäîî õàðèëöàí àäèëã¿é áàéõ áîëîâ÷ ò¿¿íèé àãóóëãà íü íýõýìæëýëèéí àëü òºðºëä õàìààðàõûã òîãòîîõîä òóñ òºõºìòýé. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä ãàðãàäàã íýõýìæëýëèéí òºðë¿¿äèéí íýãä “õîõèðëîî àðèëãóóëàõ” íýõýìæëýë áàãòàíà. Õîõèðîë àðèëãóóëàõ íýõýìæëýë íü çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêòûí óëìààñ èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä ººðò ó÷èðñàí õîõèðëîî ÇÕØ-ä õàíäàí ãàðãóóëàõàä ÷èãëýãääýã áºãººä çàõèðãààíû ïðîöåññûí áèå äààñàí íýõýìæëýëèéí òºðºë þì. Çàõèðãààíû õóóëü áóñ ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éãýýð äàìæèí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýä õîõèðîë ó÷èðñàí ãýæ ¿çâýë óã õóóëü áóñ çàõèðãààíû àêò (¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é) áà õîõèðëûí õîîðîíä “øóóä øàëòãààíò õîëáîî” áàéõ ó÷èðòàé. Èéíõ¿¿ øàëòãààíò õîëáîî4áàéãàà òîõèîëäîëä ýðõ íü çºð÷èãäñºí ýòãýýäýýñ ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ çàìààð çºð÷èãäñºí ýðõýý ñýðãýýëãýæ áîëíî.

Õîõèðîë àðèëãóóëàõ íýõýìæëýëèéí îíöëîã íü çàõèðãààíû õóóëü áóñ

3 А.Эрдэнэцогт., Дээр дурдсан б¿тээл, 235 дахь тал,4 Шалтгаант холбоо гэсэн ойлголт нь уг ¿ндсийг хувьд философийн салбарт хамаарах боловч хууль з¿йн шинжлэх ухааны анхаарал татсан, чухал институт болсон байна. Гэм хор нь тухайн ¿йл ажиллагаанаас шалтгаалсан гэдгийг ш¿¿гч тогтоохдоо юуны ºмнº тэр б¿х шалтгаан, нºхцºл¿¿дээс асуудалд холбогдох хамгийн гол чухал, хууль з¿йн ач холбогдолтой хэсгийг салган авч, ¿нэлэлт ºгºх хэрэгтэй.


66

àêòûã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ, èëò õóóëü áóñ áîëîõûã íü òîãòîîëãîõ, ýñõ¿ë ÿìàð íýãýí øèéäâýð ãàðãàõàä ÷èãëýãääýãã¿é, õàðèí òóõàéí õóóëü áóñ àêòûí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëîî ø¿¿õýýð òîãòîîëãîõ, áóðóóòàé ýòãýýäýýð íºõºí òºë¿¿ëýõýä îðøäîãîîðîî íýõýìæëýëèéí áóñàä òºðëººñ ÿëãààòàé.

ÇÕØ-ä “õîõèðëûã àðèëãóóëàõ” íýõýìæëýëèéã ãàðãàõàä äàðààõ òóñãàé óðüä÷èëñàí íºõöºë¿¿ä òàâèãäæýý. ¯¿íä:

1. Õóóëü áóñ ãýæ ¿çýæ áóé çàõèðãààíû àêò /øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãàà áóþó ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é/ãàðãàñàí áàéíà.

2. Ò¿¿íèé óëìààñ íýõýìæëýã÷èä õîõèðîë ó÷èðñàí áàéíà.

3. Õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõèéã øààðäàõ ñóáüåêòèâ ýðõ ¿¿ññýí áàéõ.5

¯¿íèé äàðààãààð èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýä çºâõºí ººðò ó÷èðñàí õîõèðëîî àðèëãóóëàõ òóõàé øààðäëàãà òàâèõ áîëîìæòîé áºãººä ýíý òîõèîëäîëä Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 32.5.3-ò çààñíû äàãóó çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêòûí óëìààñ ÿìàð õîõèðîë ó÷èðñàí, ò¿¿íèéã õýðõýí øèéäâýðë¿¿ëýõ òóõàé íýõýìæëýëèéí øààðäëàãà ãàðãàíà.

Ãóðàâ. Õîõèðîë àðèëãóóëàõ íýõýìæëýëèéã íýõýìæëýëèéí áóñàä òºðºëòýé õàìòàòãàí ãàðãàõ íü

Íýõýìæëýã÷ ìàðãààí á¿õèé çàõèðãààíû àêòûã õóóëü áóñàä òîîöóóëàõûí çýðýãöýý õóóëü áóñ àêòûí

5 Иргэн /хуулийн этгээд нь захиргааны буруутай ¿йл ажиллагааны улмаас учирсан хохирлоо захиргааны болон иргэний журмаар шаардах боломжтой. Аль журмаар шаардахаа тодорхойлохын тулд тухайн захиргааны ¿йл ажиллагаа нь ямар эрх з¿йн х¿рээнд явагдсанаас шалтгаална. Тодруулбал захиргаанаас нийтийн эрх з¿йн чиг ¿¿ргээ хэрэгж¿¿лэх х¿рээнд /нийтийн эрх з¿йн хэм хэмжээний ¿ндсэн дээр/ иргэний эрхэд халдсан йл ажиллагаа явуулсан бол захиргааны журмаар шаардана. Захиргааны акт нь ямагт нийтийн эрх з¿йн х¿рээнд гарсан байдаг тул т¿¿ний улмаас учирсан хохирлыг захиргааны журмаар буюу захиргааны хэргийн ш¿¿хээр шийдвэрл¿¿лнэ гэсэн ¿г. Гэхдээ ¿¿ний тулд захиргааны буруутай ¿йл ажиллагаа захиргааны акт мºн болохыг нь тогтоох шаардлагатай. Т¿¿нээс гадна нэхэмжлэгчид ººрт учирсан хохирлоо гаргуулахын тулд т¿¿нд нийтийн эрх з¿йн хэм хэмжээгээр /жишээ нь: газрын тухай хууль, ашигт малтмалын тухай хууль г.м/ хохирлоо нºхºн тºл¿¿лэхийг шаардах эрх ¿¿снэ.

óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãóóëàõ òóõàé íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã áóñàä íýõýìæëýëèéí øààðäëàãàòàé õàìòðóóëàí ãàðãàõ áîëîìæòîé.Ìºí çàõèðãààíû àêò ãàðãàõûã äààëãàõ øààðäëàãà òàâèõûí çýðýãöýý, çàõèðãààíû àêò ãàðãàõààñ òàòãàëçñàí áîë ýñ ¿éëäýõ¿éí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëîî àðèëãóóëàõ øààðäëàãà òàâüæ áîëíî.6

Çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêòûí óëìààñ õîõèðëûã àðèëãóóëàõ íýõýìæëýë ãàðãàõäàà õîõèðîë ó÷èðñàí ãýäãýý çàéëøã¿é íîòëîõ øààðäëàãàòàé. Ýíý òàëààð ÇÕÕØòÕ-èéí 70 äóãààð ç¿éëèéí 70.4 äýõ õýñýãò “Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ íýõýìæëýã÷èä õîõèðîë ó÷èðñàí íü òîãòîîãäâîë íºõºí òºë¿¿ëýõ áà õîõèðëûí õýìæýýíèé òàëààð ìàðãààí ãàðñàí áîë èðãýíèé õýðãèéí ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëíý”7 ãýæ çààñàí áàéíà. Çàõèðãàà íü íýã òàëûí õ¿ñýë çîðèãèéã èëýðõèéëñýí çàõèðàìæèëñàí øèéäâýð ãàðãàäàã òóë õýðýâ óóë øèéäâýð íü õóóëü áóñ ãýäãèéã ø¿¿õ òîãòîîñîí òîõèîëäîëä ò¿¿íýýñ ó÷èðñàí õîõèðëûã íýãýí çýðýã øèéäâýðëýõ íü ç¿éòýé.

Õàðèí ø¿¿õèéí ïðàêòèêò Òºðèéí àëáàíû ìàðãààí äýýð íýõýìæëýã÷ àæëààñ õóóëü áóñààð õàëàãäñàí çàõèðãààíû àêòûã õóóëü áóñ áîëîõûí òîãòîîæ, õ¿÷èíã¿é áîëãóóëàõûí çýðýãöýý àæèëã¿é áàéñàí õóãàöààíû öàëèí, õºëñèéã ãàðãóóëàõ íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã íýãýí çýðýã ãàðãàæ, øèéäâýðëýñýí òîõèîëäîë öººíã¿é áàéíà.

Äºðºâ. Çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêòûí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã èðãýíèé æóðìààð øèéäâýðëýõ òóõàéä

Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí 1997 îíû 473 äóãààð òîãòîîëä “Ãýì õîð ó÷ðóóëñíààñ ¿¿ñýõ ¿¿ðýã íü ãýì õîð ó÷ðóóëàã÷èéí õóóëü çºð÷ñºí ¿éëäýë /ýñ ¿éëäýõ¿é/, ò¿¿íýýñ ó÷èðñàí ãýì 6 А.Эрдэнэцогт., Дээр дурдсан б¿тээл, 251 дэх тал,7 ЗХХШтХ, 2002 он, 70-р з¿йл 70.4 дэх хэсэг,


67

õîð /õîõèðîë/, òýäãýýðèéí õîîðîíäûí øàëòãààíò õîëáîî, ãýì õîð ó÷ðóóëñàí ýòãýýäèéí ãýì áóðóó òîãòîîãäñîí ¿åä ¿¿ñíý”ãýæýý.

Ãýì õîðîîñ ¿¿ñýõ ¿¿ðãèéí íýã òºðºë íü òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíààñ áóñäàä ó÷ðóóëñàí ãýì õîðûã àðèëãàõ ¿¿ðýã þì. Ýíýõ¿¿ ¿¿ðãèéã Èðãýíèé õóóëèéí 498.2 äàõü õýñýãò “..Õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë òºðèéí àëáàí õààã÷ àëáàí ¿¿ðãýý çºð÷ñºí ãýì áóðóóòàé ¿éëäýë /ýñ ¿éëäýõ¿é/-èéí óëìààñ áóñäàä ãýì õîð ó÷ðóóëñàí áîë óã ãýì õîðûã ò¿¿íèé àæèëëàæ áàéãàà õóóëèéí ýòãýýä áóþó òºð õàðèóöàí àðèëãàíà...” ãýæ çààñíààñ ¿çýõýä ãýì õîðûã àðèëãàõ ¿¿ðýã á¿õèé ýòãýýäèéã Òºðèéí àëáàí õààã÷èéã àæèëëóóëæ áàéãàà õóóëèéí ýòãýýä áàéõààð çààæýý.

¯¿íýýñ ¿çýõýä èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä çàõèðãààíû àêòààñ áóñàä çàõèðãààíû õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ ººðò ó÷èðñàí õîõèðëîî èðãýíèé ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëýõ áîëîìæòîé áàéíà. Õîõèðîë ó÷ðóóëñàí ãýõ çàõèðãààíû àêòûã õóóëü áóñàä òîîöóóëàõ, õ¿÷èíã¿é áîëãóóëàõ íü çàõèðãààíû õýðãèéí ìàðãààí áºãººä ¿¿íèéã Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýýñ õàðüÿàëàí øèéäâýðëýäýã áîë òóõàéí õóóëü áóñàä òîîöñîí çàõèðãààíû àêòûí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãàõ, íºõºí òºë¿¿ëýõ øààðäëàãûí ¿ð äàãàâðààñ õàìààð÷ óã ìàðãààí çàõèðãààíû õýðãèéí ýñõ¿ë èðãýíèé õýðãèéí ø¿¿õèéí àëèíä íü õàðüÿàëàãäàí øèéäâýðëýãäýõ íü ìàðãààíòàé áàéíà.

Õýäèéãýýð ãýì õîðûã àðèëãàõ, ò¿¿íèé õýìæýýã òîäîðõîéëîõ, íºõºí òºë¿¿ëýõ çîõèöóóëàëòóóä íü Èðãýíèé õóóëèàð òîäîðõîéëîãäñîí, ìºí ò¿¿í÷ëýí ãýì õîðûí óëìààñ ¿¿ñýõ ¿¿ðýã íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí òîìîîõîí èíñòèòóò áàéäàã áîëîâ÷ õîõèðîë ó÷èðñàí íü íýãýíò õºäëºøã¿é áàðèìòààð òîãòîîãäñîí òîõèîëäîëä õàðèóöàã÷ áóþó çàõèðãàà õîõèðëûí õýìæýýí äýýð ìàðãààíòàé ãýæ ¿çâýë èðãýíèé ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëýõ íü çîõèìæã¿é ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Ó÷èð íü íýãä¿ãýýðò õîõèðîë àðèëãóóëàõ íýõýìæëýë íü çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä áèå äààñàí íýõýìæëýëèéí òºðºë áºãººä èéíõ¿¿ áèå äààñàí òºðºë áîëîõûíõîî õóâüä ø¿¿õýä äàíãààð ãàðãàõ áîëîìæòîé, õî¸ðäóãààðò õóóëü áóñ çàõèðãààíû àêò íü ÿìàãò íèéòèéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä ¿¿ññýí áàéäàã òóë ò¿¿íèé óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ øèéäâýðëýõ, ãóðàâäóãààðò çàõèðãààíû ìàðãààí íü çàõèðàõ, çàõèðàãäàõ õàðèëöààí äýýð ¿¿ññýí áàéäàã òóë õîõèðëûí õýìæýýí äýýð ìàðãààíòàé ãýæ èðãýíèé ø¿¿õ øèéäâýðëýõýä çàõèðãààíä äàâóó òàë áîëæ, èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýä õîõèðîëòîé.

Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû õóóëü áóñ çàõèðãààíû àêòûí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ òóõàé øààðäëàãà ãàðãàõ, çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ ò¿¿íèéã õ¿ëýýí àâ÷ çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêòûí óëìààñ õîõèðîë ó÷èðñàí íü òîãòîîãäñîí òîõèîëäîëä õîõèðëûã àðèëãóóëàõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàõ, õîõèðëûí õýìæýýã ººð÷ëºõ áóþó ãýì õîðûí õàìðàõ õ¿ðýý, õýìæýýã òîäîðõîéëîõ, íºõºí òºë¿¿ëýõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàõ ýðõèéã Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä îëãîñîí áàéíà.

Èéíõ¿¿ õóóëü áóñ àêòòàé õîëáîãäóóëàí ÇÕØ õîõèðëûí àñóóäëûã íýã ìºð øèéäâýðëýñíýýðýý ø¿¿õèéí çàðäëûã õýìíýõ, èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýä õ¿íä ÷èðýãäýë ó÷èð÷ äàõèí ø¿¿õýýð çàðãàëäàæ öàã õóãàöàà àëäàõ, ýä õºðºíãººð õîõèðîõã¿é áàéõ çýðýã à÷ õîëáîãäîëòîé. Õàðèí Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ õîõèðîë àðèëãóóëàõ íýõýìæëýëèéã õÿíàí øèéäâýðëýõäýý õîõèðëûã àðèëãàõ õýìæýýã òîäîðõîéëîõ, íºõºí òºë¿¿ëýõ òàëààð Èðãýíèé õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëòóóäûã õýðýãëýõ íü ç¿éí õýðýã þì.8

8 ЗХХШтХ-ийн 2 дугаар з¿йлийн 2.1 дэх хэсэгт “ЗХХШтХууль тогтоомж нь ¯ндсэн хууль, Ш¿¿хийн тухай хууль, Иргэний хэрэг ш¿¿хэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль, энэ хууль болон тэдгээртэй нийц¿¿лэн гаргасан хууль тогтоомжийн бусад актаас


68

Òàâ. Ä¿ãíýëò Çàõèðãààíû õýðãèéí äàãíàñàí

ø¿¿õ áàéãóóëàãäñàíààð èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí õóóëü áóñ àêòûí óëìààñ çºð÷èãäñºí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëîî õàìãààëóóëàõ áîëîìæ á¿ðäñýí9 õýäèé ÷ òóõàéí õóóëü áóñ àêòûí óëìààñ ººðò ó÷èðñàí øóóä áîëîí øóóä áóñ, ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ õîõèðëîî íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí îð÷èí äóòìàã áàéíà.

Õîõèðîë àðèëãóóëàõ íýõýìæëýë ø¿¿õèéí ïðàêòèêò õàðüöàíãóé áàãà øèéäâýðëýãäýæ áàéãàà øàëòãààí íü èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä ø¿¿õýýñ ìàðãààí á¿õèé àêòûã õóóëü áóñ áîëîõûí òîãòîîæ, õ¿÷èíã¿é áîëãîí øèéäâýðëýñýí òîõèîëäîëä ýðõ íü ñýðãýýãäëýý ãýñýí îéëãîëò, õàíäëàãà äàâàìãàéëàõ áºãººä óã õóóëü áóñ àêòûí óëìààñ ººðò õîõèðîë ó÷èðñàí ýñýõ àñóóäàëä òºäèéëºí àíõààðëàà òàâüäàãã¿é áàéíà.

Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 70 äóãààð ç¿éëèéí 70.4 äýõ õýñýãò “Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ íýõýìæëýã÷èä õîõèðîë ó÷èðñàí íü òîãòîîãäâîë íºõºí òºë¿¿ëýõ áà “õîõèðëûí õýìæýýíèé òàëààð ìàðãààí ãàðñàí áîë èðãýíèé õýðãèéí ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëíý” ãýñýí çîõèöóóëàëòààñ àëü áîëîõ òàòãàëçàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ó÷èð íü õîõèðëûí õýìæýýí äýýð ìàðãààíòàé ãýäýã íü õàðüöàíãóé îéëãîëò áºãººä õîõèðîë ó÷èðñàí íü íîòëîõ áàðèìòààð òîãòîîãäñîí ¿åä ÷ õîõèðëûí õýìæýýí äýýð ìàðãààíòàé ãýæ çàõèðãàà õóóëü áóñ ¿éëäëýý õààöàéëàí õàìãààëñàí

б¿рдэнэ” хэмээн зааснаараа ЗХШ нь ИХШХШтХ-ийг эх сурвалжаа болгон хэрэглэх б¿рэн боломжтой. 9 Тухайлбал ЗХШ байгуулагдсанаар захиргааны актыг хууль бус болохын тогтоож, х¿чинг¿й болгох, хууль бус эс ¿йлдэх¿йг тогтоож, захиргааны акт гаргахыг даалгах, илт хууль бус захиргааны акт болохын тогтоох зэрэг шийдвэрийг гаргаж байгаа нь иргэн, хуулийн этгээдийн эрхийг зохих хэмжээнд хамгаалж байна.

òîõèîëäîëä èðãýíèé æóðìààð äàõèí íýõýìæëýë ãàðãàæ óã àñóóäëûã øèéäâýðëýõ íü èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýä õ¿íä ÷èðýãäýë, äàðàìò ó÷èð÷ îëîí øàò äàìæëàã, öàã õóãàöàà øààðäàõ òóë èéíõ¿¿ õîõèðëîî áàðàãäóóëàõààð òýð á¿ð ìàðãàäã¿é áàéíà.10

Èéìä íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí íü çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí ñàëøã¿é øèíæèéí íýã11áºãººä çàõèðãààíû àêò ÿìàãò íèéòèéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä ¿¿ññýí áàéäàã òóë ò¿¿íèé óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ íýã ìºð øèéäâýðëýäýã áàéõ íü ç¿éòýé. Õîõèðëûí àñóóäëûã Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ øèéäâýðëýõ íü èðãýí, çàõèðãàà õî¸ðûí õîîðîíäûí òýãø áóñ õàðèëöàà áóþó çàõèðãàà äàâóó ýðõýý áóðóóãààð àøèãëàõ áîëîìæã¿é áîëîõîîðîî äàâóó òàëòàé.12

Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ íü Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 30 äóãààð ç¿éëèéí äàãóó çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãàà íü õóóëüä íèéöñýí ýñýõèéã íîòëîõ, õàðèí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä ººðò ó÷èðñàí õîõèðëûí õýìæýýã Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 37 äóãààð ç¿éëä çààñíû äàãóó ø¿¿õýä ãàðãàí ºã÷ õîõèðëûí àñóóäëûã øèéäâýðë¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí îð÷èí, ø¿¿õèéí ïðàêòèêèéã áèé áîëãîõ àñóóäëûã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà

10 Хохирлоо арилгуулахаар иргэний журмаар шийдвэрлэсэн ш¿¿хийн шийдвэр¿¿дийг судалж ¿зэхэд маш бага байна. 11 А.Эрдэнэцогт., Дээр дурдсан б¿тээл, 15 дахь тал, 12 ЗХШ мºрдºн шалгах зарчмын дагуу хэргийн оролцогчдыг тэнцвэрж¿¿лж хохирлын талаархи нотлох баримтыг ш¿¿х ººрºº б¿рд¿¿лснээр хохирлын хэмжээг ¿нэн зºв шийдвэрлэхэд тус дºхºмтэй.

---o0o---

Ñóäàëãààíû òîéì

69

ÑÎÃÒÓÓÐÓÓËÀÕ ÓÍÄÀÀÍÛ ÕÝÐÝÃËÝÝÃ ÁÀÃÀÑÃÀÕ, ÕßÍÀÕÒÀÉ ÕÎËÁÎÎÒÎÉ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ1

ÕÇ¯Õ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóäàëãààíû òºâ/Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òîâ÷ òàéëàí/

Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà íü õóóëèàð çàéëøã¿é çîõèöóóëàãäàõ îíöëîã øèíæ ÷àíàð á¿õèé á¿òýýãäýõ¿¿í þì.1 Ó÷èð íü ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû çîõèñã¿é õýðýãëýýíèé óëìààñ ýð¿¿ë ìýíä, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ñºðºã ¿ð äàãàâàðóóä ó÷èð÷, íèéòèéí àøèã ñîíèðõîë ÷ õºíäºãääºã áàéíà.2 Èéìä óëñ á¿ð àðõèíû ¿íý, õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýý, õýðýãëýý, ñóðòàë÷èëãààã òîäîðõîé õýìæýýíä õÿíàõ ìåõàíèçìûã áèé áîëãîñîí áàéäàã. Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû çîõèñã¿é õýðýãëýýíýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àñóóäàë íü ýð¿¿ë ìýíä, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí àøèã ñîíèðõîë àãóóëñàí ÷óõàë àñóóäàë áîëæ áàéíà.

Ìîíãîë Óëñàä ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë, Àðõèäàí ñîãòóóðàõòàé òýìöýõ òóõàé õóóëü, Õ¿íñíèé òóõàé, Ñòàíäàðò÷èëàë, òîõèðëûí ¿íýëãýýíèé òóõàé, Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé, Ãààëèéí áîëîí Ãààëèéí òàðèôûí òóõàé õóóëü, Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëü, Îíöãîé àëáàí òàòâàðûí òóõàé, Îíöãîé àëáàí òàòâàðûí òýìäãèéí òóõàé, Çàñãèéí ãàçðûí òóñãàé ñàíãèéí òóõàé, Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé, Ñîãòóóðóóëàõ óíäààã õýòð¿¿ëýí õýðýãëýñýí ýòãýýäèéã àëáàäàí ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ òóõàé, ªðñºëäººíèé òóõàé, Çàð ñóðòàë÷èëãààíû òóõàé áîëîí Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéí òóõàé çýðýã õóóëü, áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã, òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð ãàðñàí Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë, òºðèéí 1 Kathryn Stewart, Safety and Policy Analysis International, on “Traffic Safety and Alcohol Regulation” Symposium, June 5–6, 2006, Irvine, California. 2 Kathryn Stewart, Safety and Policy Analysis International, on “Traffic Safety and Alcohol Regulation” Symposium, June 5–6, 2006, Irvine, California.

çàõèðãààíû òºâ áîëîí îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãûí òóøààë, øèéäâýð ãýñýí á¿ðäýëòýé ýðõ ç¿éí îð÷èí ¿éë÷èëæ áàéíà. Àðõèäàí ñîãòóóðàõààñ ñýðãèéëýõ, õÿíàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð 2003 îíä áàòëàãäñàíààñ õîéø 2003-2007 îí, 2008-2012 îí ãýñýí 2 ¿å øàòòàé õýðýãæèæ äóóññàí áºãººä ºíººãèéí áàéäëààð Àðõèäàí ñîãòóóðàõààñ ñýðãèéëýõ, õÿíàõ ¿íäýñíèé õî¸ðäóãààð õºòºëáºðèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëààä áàéíà.

Ãýâ÷ äýýð äóðäñàí áîäëîãî, õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº õàíãàëòã¿é, õÿíàëò øàëãàëòûí ÷àíàð, õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäûí àæëûí óÿëäàà õîëáîî ìóó áàéãààãààñ àðõèäàëò, ò¿¿íýýñ ¿¿äýí ãàðàõ õîð õºíººë, õîõèðëûí õýìæýý áóóðàõã¿é áàéíà.

Ýíýõ¿¿ õýðýãöýý, øààðäëàãûã ¿íäýñëýí, Õóóëü ç¿éí ÿàìíààñ Àðõèäàí ñîãòóóðàõòàé òýìöýõ òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñýã áàéãóóëàí õóóëèéí òºñëèéí àíõíû õóâèëáàðûã áîëîâñðóóëàõòàé õîëáîãäóóëàí ñîãòóóðóóëàõ óíäàà ¿éëäâýðëýõ, õóäàëäàõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ, ò¿¿íèé èìïîðò, ýêñïîðò áîëîí õýðýãëýýíä õÿíàëò òàâèõ, ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýíýýñ ¿¿ññýí ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã áóóðóóëàõ, ò¿¿íýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé 8 ÷èãëýëèéí àñóóäàëä ãàäààä îðíóóäûí õóóëèéí çîõèöóóëàëò ÿìàð áàéäàã òàëààð áîãèíî õóãàöààíû ñóäàëãàà õèéëãýõ çàõèàëãà èð¿¿ëñíèé äàãóó òóñ ñóäàëãààã ã¿éöýòãýñýí. ¯¿íä äàðààõ 8 ÷èãëýëèéí àñóóäëààð ãàäààä óëñóóäûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã õàðüöóóëàí ñóäàëñàí áîëíî.


70

1. Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã áàãàñãàõ, çîõèñã¿é õýðýãëýýíýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí ñºðºã ¿ð äàãàâðûã áóóðóóëàõàä ÷èãëýñýí õóóëèéí çîõèöóóëàëòûí òàëààð

Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã áàãàñãàõ, çîõèñã¿é õýðýãëýýíýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã áóóðóóëàõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò íü ¿íäýñíèé õýìæýýíä òîäîðõîéëîãäñîí òºðèéí áîäëîãî, çîõèöóóëàëòûí íýãäñýí ñèñòåìèéí õ¿ðýýíä õýðýãæèæ áàéíà. Òóñ ñèñòåì íü íèéãìèéí çàí çàíøèë, ñî¸ë, óëàìæëàë, ñîãòóóðóóëàõ óíäààòàé õîëáîîòîé òîäîðõîé àñóóäëûã òóñãàéëàí çîõèöóóëñàí õóóëü òîãòîîìæ, õîëáîãäîõ áóñàä õóóëü òîãòîîìæ, ä¿ðýì, æóðàì, õºòºëáºð çýðãýýñ á¿ðäýõ áºãººä òóõàéí îðíû îíöëîã, ñî¸ë, óëàìæëàë, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäàë, ÿëàíãóÿà ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýíèé ñî¸ëûí îíöëîãèéã3 òóñãàñàí áàéäàã.

Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû òàëààð áàðèìòëàõ ñòðàòåãèéã åðºíõèéä íü 1. Íèéë¿¿ëýëòýä íºëººëºõ; 2. Ýðýëòèéã áàãàñãàõ; 3. Õîð íºëººã áóóðóóëàõ ãýñýí áîäëîãûí 3 òºðºëä õóâààæ áàéíà.

Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû íèéë¿¿ëýëòýä íºëººëºõ áîäëîãîä ÷èãëýñýí õóóëèéí çîõèöóóëàëòàä ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ¿éëäâýðëýëä òºðººñ ìîíîïîëü òîãòîîõ, òóñãàé çºâøººðëººð äàìæóóëàí èìïîðòîä õÿçãààðëàëò òàâèõ çýðýã ¿éëäâýðëýë, èìïîðòòîé õîëáîîòîé çîõèöóóëàëòóóäûã4 õàìààðóóëàí àâ÷ ¿çýæ áàéíà.

Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ýðýëòèéã áàãàñãàõ áîäëîãîä ÷èãëýñýí õóóëèéí çîõèöóóëàëòàä5 ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õóäàëäàõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ öýãèéã àíãèëàõ, òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ, ò¿¿íä òàâèõ øààðäëàãà, òóñãàé çºâøººðºë 3 Энэ талаар судалгааны тайлангаас дэлгэр¿¿лэн ¿знэ ¿¿. 4 Скандиновын орнууд болон согтууруулах ундааны ¿йлдвэрлэлд монополь тогтоосон зарим орнуудад /тухайлбал, Литва/ хэрэгждэг. 5 Энэ тºрлийн зохицуулалтыг АНУ, Австрали, Шинэ Зелэнд зэрэг орнуудад нарийвчлан тусгаж хэрэгж¿¿лдэг.

îëãîõ, îëãîõîîñ òàòãàëçàõ, öóöëàõ, ñóíãàõ ýðõ á¿õèé ñóáüåêòèéí ÷èã ¿¿ðýã, á¿òýö, ¿éë àæèëëàãààíû çàð÷ìûã õóóëü÷ëàí çààõ çýðýã çîõèöóóëàëòóóä, òóñãàé çºâøººðºë îëãîõîä õ¿í àìûí òîî áîëîí áóñàä òºðëèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòýä òóëãóóðëàí òîîí õÿçãààðëàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ, ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õóäàëäàõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ ºäºð, öàãòàé õîëáîãäîõ çàðèì òºðëèéí õÿçãààðëàëò õýðýãæ¿¿ëýõ çýðýã õîðèãëîõ áîëîí õÿçãààðëàõ çîõèöóóëàëò áîëîí ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýõ íàñíû äîîä õÿçãààð òîãòîîõ, ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýõèéã õîðèãëîõ ýòãýýäèéí òàëààð íàðèéâ÷ëàí çààõ, õýðýãëýõèéã õîðèãëîñîí ýòãýýäýä ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õóäàëäàõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõèéã õóóëü÷ëàí õîðèãëîõ, ¿¿ðýã îíîãäóóëàõ, çºð÷èëä îíîãäóóëàõ òîðãóóëü, øèéòãýëòýé õîëáîîòîé çîõèöóóëàëò6 õàìààðàõààñ ãàäíà ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû òàòâàðòàé7 õîëáîîòîé çîõèöóóëàëòûã ìºí õàìààðóóëæ áîëíî.

Õàðèí ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû íèéãýì, ýäèéí çàñàã, ýð¿¿ë ìýíäýä ¿ç¿¿ëýõ õîð íºëººã áóóðóóëàõàä ÷èãëýñýí õóóëèéí çîõèöóóëàëòàä ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýõ íàñíû äîîä õÿçãààðûã õóóëü÷ëàí òîãòîîõ, óðãèéã õàìãààëàõ8, ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ñóðòàë÷èëãààã õÿçãààðëàõ, ÿëàíãóÿà íàñàíä õ¿ðýýã¿é èðãýäýä ÷èãëýñýí ñóðòàë÷èëãààíû øèíæ ÷àíàðòàé ¿éë àæèëëàãààã õîðèãëîõ, õÿçãààðëàõ, ñóðãóóëü, áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí îð÷èíä ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õóäàëäàõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ òóñãàé çºâøººðºë îëãîõûã õîðèãëîõ, îëîí íèéòèéí ãàçàð ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýõèéã õîðèãëîõ, çàìûí õºäºëãººíä îðîëöîæ áóé ýòãýýä ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýõèéã õîðèãëîõ çýðýã çîõèöóóëàëòààñ ãàäíà ñîãòóóðóóëàõ óíäààòàé õîëáîãäîõ

6 Эдгээр зохицуулалт нь нийт судалсан орнуудад нийтлэг байна. 7 Согтууруулах ундааны татвар нь ¿нийг тодорхойлоход нºлººлºх бºгººд ¿нэ ºссºнººр эрэлтийг бууруулах ач холбогдолтой. 8 Жирэмсэн эмэгтэй согтууруулах ундаа хэрэглэхийг хориглох замаар.


71

áîäëîãûí ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëîõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé ñóáüåêòèéí9 òàëààðõè çîõèöóóëàëòûã õàìààðóóëæ áîëíî.

Óëñ îðíóóä íèéòëýã áàéäëààð ýäãýýð ñòðàòåãèéã õîñëóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîâ÷ áîäëîãûí àëü ÷èãëýëèéã áàðèìòëàí íàðèéâ÷èëñàí çîõèöóóëàëò áèé áîëãîæ, õÿíàëò òàâüñàí áàéäëààðàà ÿëãàãäàíà. Òóõàéëáàë, Ñêàíäèíîâûí îðíóóä íèéë¿¿ëýëòýä øóóä õÿíàëò òàâüäàã áîë ÀÍÓ, Àâñòðàëè çýðýã îðíóóä ýðýëòèéã áàãàñãàõ áîëîí õîð íºëººã áóóðóóëàõ áîäëîãûí ÷èãëýëèéã èë¿¿ä ¿çäýã áàéíà.

Èéìä óëñ îðíóóäûã õýðýãæ¿¿ëæ áóé áîäëîãî, õÿíàëòûí ò¿âøèíãýýñ íü õàìààðàí òºðººñ ñîãòóóðóóëàõ óíäààíä òàâèõ õÿíàëòûíõ íü õóâüä 1. Òºðººñ õàòóó õÿíàëòòàé /Ñêàíäèíîâûí îðíóóäàä õýðýãæäýã/, 2. Òóñãàé çºâøººðëèéí ñèñòåìýýð äàìæóóëàí õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëäýã /ÀÍÓ, Àâñòðàëè, Åâðîïûí èõýíõ îðíóóä/, 3. Õÿíàëò ñóë /Ëàòèí Àìåðèê, Àçè, Àôðèêèéí çàðèì îðíóóä/ ãýæ àíãèëàí àâ÷ ¿çýæ áîëîõ áºãººä ýíý õ¿ðýýíä òóõàéí îðíû õóóëèéí çîõèöóóëàëò òîäîðõîéëîãäîæ, õýðýãæèíý.

Ñóäëàãäñàí îðíóóäûí ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû àñóóäëûã òóñãàéëàí çîõèöóóëñàí õóóëèéí õàìðàõ õ¿ðýýã àâ÷ ¿çâýë çàðèì îðíû õóóëü /Íîðâåãè, Ëèòâà / ºðãºí õ¿ðýýíèé àñóóäëóóäûã õàìðóóëàí çîõèöóóëàëò áèé áîëãîñîí áàéõàä çàðèì îðîí /Àâñòðàëè, Øèíý Çåëàíä/ çºâõºí òîäîðõîé íýã õàðèëöààã íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëàõ îíöëîã á¿õèé õóóëüòàé áàéíà. ¯¿íýýñ ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õóäàëäàõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ òàëààðõè çîõèöóóëàëò íèéòëýã áàéíà.

Òóñãàéëàí áàòàëñàí õóóëèéí õ¿ðýýíä ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû àíãèëàë, õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýý, ¿éëäâýðëýë, ýêñïîðò, èìïîðò, õýðýãëýý, çàð ñóðòàë÷èëãàà çýðýã àñóóäëûã çîõèöóóëñàí áîë òóñãàé õàðèëöààã 9 Тайланд улсын 2008 оны “Согтууруулах ундааны хяналтын тухай” хуульд бодлого тодорхойлох чиг ¿¿рэг б¿хий зºвлºлийн талаар нарийвчлан тусгасан байдаг бºгººд энэ талаар судалгааны 1 д¿гээр асуултын хэсгээс дэлгэр¿¿лэн ¿знэ ¿¿.

çîõèöóóëàõ õóóëèéí õ¿ðýýíä õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýýíèé ¿éë àæèëëàãàà, òýäãýýðèéí òóñãàé çºâøººðºëòýé õîëáîîòîé àñóóäëûã çîõèöóóëæ áàéíà.

2. Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ¿íý, ò¿¿íèéã ¿éëäâýðëýõ, õóäàëäàõ, èìïîðòëîõ, ýêñïîðòëîõ òàòâàðûí õýìæýýã õýðõýí òîãòîîäîã, àðõèíû ãðàäóñààñ õàìààð÷ òàòâàðûí õýìæýýã òîãòîîæ áàéãàà ¿íäýñëýë, òàòâàðûí õýìæýý

Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà íü àðèëæààíû øèíæòýé á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîõûí õóâüä áóñàä õýðýãëýýíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýãýí àäèë ýäèéí çàñãèéí çàð÷èìä çàõèðàãäàõ øààðäëàãàòàé. Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû æèæèãëýí õóäàëäààíû ¿íý íü òàòâàð çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººíä áàéäàã. Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ¿íýä íºëººëæ áàéãàà òàòâàð íü çºâõºí îíöãîé àëáàí òàòâàð áàéãààä çîãñîõã¿é èéì òºðëèéí óíäààíä îíîãäóóëæ áàéãàà øóóä áóñ òàòâàðûí á¿õ òºðëèéã õàìàðäàã îíöëîãòîé. Øóóä áóñ òàòâàð (ãààëèéí òàòâàð, åðäèéí õóäàëäààíû òàòâàð10, ñîíãîëòîä õóäàëäààíû òàòâàð, îíöãîé àëáàí òàòâàð) íü îëîí óëñûí ò¿âøèíä íýãýíò íèéòëýã æèøèã áîëñîí îéëãîëò þì. Áîäèò áàéäàë äýýð òàòâàðûí ¿íäñýí çîðèëãî íü ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã çîõèöóóëàõàä áóñ óëñûí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõýä àíõààðäàã. Õýäèéãýýð òàòâàð íü ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýõ çàí áàéäàëä íºëºº ¿ç¿¿ëýõã¿é áàéñàí ÷ ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ¿íýä øóóä íºëºº ¿ç¿¿ëäýã11. ¯íýä íºëºº ¿ç¿¿ëíý ãýäýã íü øóóä áóñ óòãààðàà õýðýãëýýíä íºëººëíº ãýñýí ¿ã þì.

Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíä òàòâàð îíîãäóóëàõ íü àëèâàà óëñ îðíû èéì òºðëèéí óíäààíû õýðýãëýýã õÿçãààðëàõ áîäëîãûí ñàëøã¿é íýã õýñýã áàéäàã12.

10 Ердийн худалдааны татвар гэдэгт нэмэгдсэн ºртгийн албан татвар, бараа, ¿йлчилгээний татвар, жижиглэн худалдааны татвар зэрэг согтууруулах ундааны худалдаанд нийтлэг байдлаар оногдуулдаг татварыг ойлгоно.11 Somchai Richupan, Alcohol products taxation: Internation-al experiences and selected practices in Asia, 2005, 9 дэх тал12 Jon P. Nelson, Alcohol Advertising Bans, Consumption,


72

Òàòâàðààð äàìæóóëàí ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ¿íèéã ºñãºõ íü ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýý áîëîí õîð óðøãèéã áóóðóóëäàã13. ªºðººð õýëáýë ¿íý ºñºõ ¿åä õýðýãëýã÷èä ñîãòóóðóóëàõ óíäààã áàãà õýìæýýãýýð õýðýãëýõ áà ýíý õýðýýðýý ò¿¿íèé õîð óðøèã áàãàñíà. Æèøýý äóðäàõàä àðõèíû ¿íý 10%-ààð ºñºõºä ò¿¿íèé õýðýãëýý äóíäæààð 5%-ààð áóóðäàã áàéíà14.

Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ¿íý íü ÷ºëººò çàõ çýýëèéí õàíøààð òîäîðõîéëîãäîíî. Ãýõäýý ñîãòóóðóóëàõ óíäààíä îíîãäóóëàõ òàòâàð íýìýãäýõèéí õýðýýð ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ¿íý ºñºõ íü òîäîðõîé þì. Ýíý ¿¿äíýýñ ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ¿íý ñóäàëñàí îðíóóäàä ºíäºð áàéíà.

Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû òàòâàð ºíäºð áàéõ òóñàì ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýý áàãà áàéäãèéí òîä æèøýý íü ñóäëàí ¿çñýí Ñêàíäèíîâûí îðíóóä áàéíà. Íºãºº òàëààñ ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ºíäºð òàòâàð íü óëñûí òºñâèéí îðëîãûí áàãàã¿é õýñãèéã á¿ðä¿¿ëäýã ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðãèéí øèíæ ÷àíàðòàé.

Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ãðàäóñ áóþó ñîãòîîõ áîäèñûí àãóóëàìæààñ õàìààðàí òàòâàðûí õýìæýýã òîãòîîäîã íü äýëõèéí óëñ îðíóóäàä íèéòëýã áàéíà. Èéì òàòâàðûí áîäëîãî íü ºíäºð àãóóëàìæòàé ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã áàãàñãàõ, ñóë àãóóëàìæòàé ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëýõ äàì çîðèëãî àãóóëäàã áàéíà.

Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíä îíöãîé àëáàí òàòâàð îíîãäóóëààä çîãñîõã¿é ñàâ, áàãëàà áîîäëûí òàòâàð, áàéãàëü

and Control Policies in Seventeen OECD Countries, 1975-2000, 1дэх тал13 Markowitz S. The price of alcohol, wife abuse and hus-band abuse. Cambridge, MA: National Bureau of Eco-nomic Research; 1999 Jan. Report No.: Working Paper 6916. (Available from: http://www.nber.org/papers/w6916.pdf?new_window=1); Chaloupka FJ, Grossman M, Saffer H. The effects of price on alcohol consumption and alco-hol-related problems Alcohol Res Health 2002;26(1), 22-34 дахь тал 14 Fogarty J. The nature of the demand for alcohol: under-standing elasticity. British Food Journal 2006;108(4), 316-32 дахь тал

îð÷íû òàòâàð, áàéãàëèéí ýðäýñ áàÿëãèéí òàòâàð, òýìäãèéí òàòâàð, íèéãìèéí àþóëã¿é áàéäëûí òàòâàð çýðýã íýìýëò òàòâàð îíîãäóóëæ áàéãàà íü Åâðîïûí îðíóóäàä íèéòëýã áàéíà. Èéíõ¿¿ ñîãòóóðóóëàõ óíäààíä ºíäºð òàòâàð îíîãäóóëàõ (îíöãîé àëáàí òàòâàð áîëîí áóñàä òàòâàðûã îðóóëààä) íü ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû íèéë¿¿ëýëòèéã, öààøëààä õýðýãëýýã õÿíàõ ¿ð ä¿íòýé àðãà áîëíî. Ãýõäýý ºíäºð òàòâàð, ¿íèéí áîäëîãîîð ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýýã á¿ðýí òîãòîîí áàðèõ áîëîìæã¿é þì. Çîõèöóóëàëòûí îð÷èí õàòóó áàéõûí õýðýýð ò¿¿íèéã äàãààä äàëä áèçíåñ õºãæèõ ýðñäýëòýé áàéäãèéã õàðãàëçàí ¿çýõ øààðäëàãàòàé.

3. Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã áàãàñãàõ, ò¿¿íèéã õÿíàõ àñóóäëààð óëñûí õýìæýýíä íýãäñýí óäèðäëàãà, çîõèöóóëàëòûã õýðýãæ¿¿ëäýã òºðèéí áàéãóóëëàãûí ÷èã ¿¿ðýã, ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí õýëáýð íü õóðàëäààí õýëáýðòýé çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãà áàéäàã ýñýõ òóõàé

Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû òàëààðõè òºðèéí óäèðäëàãà áîë òºâ áîëîí îðîí íóòãèéí õýìæýýíä ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ¿éëäâýðëýë áà õýðýãëýýíä õÿíàëò, çîõèöóóëàëò õèéõ ¿éë àæèëëàãàà þì. Öººí óëñàä ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû òóñãàé ¿éëäâýðëýë, äàãíàñàí õóäàëäààíû îíöãîé ýðõ îëãîõ òîãòîëöîî/Øâåä, Íîðâåãè, Êàíàä, ÀÍÓ-ûí çàðèì á¿ñ íóòàã çýðýã/-ã õýðýãæ¿¿ëäýã áîë íýëýýä îëîí îðîíä òóñãàé çºâøººðëèéí òîãòîëöîîãîîð äàìæóóëàí òºðèéí óäèðäëàãà, çîõèöóóëàëòûã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã áàãàñãàõ, ò¿¿íèéã õÿíàõ àñóóäëààð óëñûí õýìæýýíä õýðýãæ¿¿ëýõ íýãäñýí óäèðäëàãà, çîõèöóóëàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ áàéãóóëëàãûí õóâüä óëñ á¿ð ººðèéí îíöëîãîîñ õàìààðàí õàðèëöàí àäèëã¿é áàéãàà áóþó äàðààõ õýëáýðèéí áàéãóóëëàãà áàéíà. ¯¿íä:

1. ×èã ¿¿ðãèéí áóþó õîëáîãäîõ

http://wiki.cancer.org.au/prevention/Citation:Markowitz_S_1999

http://wiki.cancer.org.au/prevention/Citation:Markowitz_S_1999

http://www.nber.org/papers/w6916.pdf?new_window=1

http://www.nber.org/papers/w6916.pdf?new_window=1

http://wiki.cancer.org.au/prevention/Citation:Chaloupka_FJ,_Grossman_M,_Saffer_H_2002

http://wiki.cancer.org.au/prevention/Citation:Chaloupka_FJ,_Grossman_M,_Saffer_H_2002

http://wiki.cancer.org.au/prevention/Citation:Fogarty_J_2006

http://wiki.cancer.org.au/prevention/Citation:Fogarty_J_2006


73

àñóóäàë õàðèóöñàí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé íýãæ;

2. Óäèðäëàãà, ìàíëàéëëûí áóþó Çàñãèéí ãàçðààñ áàéãóóëàãäñàí òóñãàé ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé, õóðàëäààí õýëáýðòýé áàéãóóëëàãà/õîðîî, çºâëºë/;

3. Ñàëáàðûí ìýðãýæëèéí íèéãýìëýã, õîëáîîä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà.

Óëñ îðíóóä ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã áàãàñãàõ, ò¿¿íèéã õÿíàõ àñóóäëààð óëñûí õýìæýýíä íýãäñýí óäèðäëàãà, çîõèöóóëàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé ÷èã ¿¿ðãèéã õàðèëöàí àäèëã¿é àðãà õýëáýðýýð øèéäâýðëýæ áàéíà. ×èã ¿¿ðãèéí áóþó õîëáîãäîõ àñóóäàë õàðèóöñàí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé íýãæýýð äàìæóóëàí óäèðäëàãà çîõèöóóëàëòûã õýðýãæ¿¿ëæ áóé íèéòëýã àðãà çàì áàéíà. ¯¿íýýñ òóñãàé çºâøººðëèéí òîãòîëöîîãîîð äàìæóóëàí çîõèöóóëàëò õèéæ áóé õàíäëàãà äèéëýíõ õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Õàðèí çàõèàëàã÷ààñ èð¿¿ëñýí àñóóëòûí äàãóó ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã áàãàñãàõ, ò¿¿íèéã õÿíàõ àñóóäëààð óëñûí íýãäñýí óäèðäëàãà, çîõèöóóëàëòûã õýðýãæ¿¿ëäýã õóðàëäààí õýëáýðòýé Çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãûí òàëààð ñóäëàõàä Òàéëàíäûí òîãòîëöîî èëýðñýí. Ýíäýýñ óëñ îðíóóäàä èéì òºðëèéí á¿òýö ò¿ãýýìýë áóñ áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëò õèéõ áîëîëöîîòîé ÷ óäèðäëàãûí ìàíëàéëàë, ýðõ ìýäýë, ÷àäàâõèéã íýãòãýõ àñóóäàë õºíäºãäñºí èéì õýëáýðèéí áàéãóóëëàãà áàéãààã ìºí äóðäàõ íü ç¿éòýé. Ãýõäýý èéì áàéãóóëëàãûí õÿíàëòûí á¿òöýä äàí ãàíö òºðèéí îðîëöîîã áóñ èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí òºëººëëèéã ìºí áàãòààæ áàéíà /Òàéëàíä óëñ/.

Ýíäýýñ ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã áàãàñãàõ, ò¿¿íèéã õÿíàõ àñóóäëààð óëñûí õýìæýýíèé óäèðäëàãà, çîõèöóóëàëòàä òºðèéí áàéãóóëëàãà, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí îðîëöîî, òýäãýýðèéí õàìòûí àæèëëàãàà, äýìæëýãèéã á¿ðä¿¿ëýõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà.

Çàäàëæ ¿çâýë, ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýý, ¿éëäâýðëýë, èìïîðò, ýêñïîðò, õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýýòýé õîëáîãäîõ óëñûí óäèðäëàãà, çîõèöóóëàëòûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíä ñóóðèëñàí óäèðäëàãà çîõèöóóëàëòààñ ãàäíà òýäãýýðèéí óÿëäààã õàíãàõ, ñàëáàð äóíäûí çîõèöóóëàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé óäèðäëàãà, ìàíëàéëëûí òîãòîëöîî ãýñýí õóâèëáàð áàéíà.

4. Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà ¿éëäâýðëýõ, èìïîðòëîõ, ýêñïîðòëîõ, õóäàëäàõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ çºâøººðëèéã îëãîõ ýðõ á¿õèé ñóáüåêò, çºâøººðëèéí õóãàöàà, ñîíãîí øàëãàðóóëàëòûí åðºíõèé æóðàì, ò¿¿íèé àãóóëãà

Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òàëààðõè õóóëü òîãòîîìæ íü òóõàéí óëñ äàõü ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õóäàëäààíû àñóóäëûã çîõèöóóëæ áàéãàà ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý, ä¿ðýì æóðìûí íèéëáýð öîãö þì. Ýíý íü õýçýý, õààíà, õýíä õýí ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õóäàëäàæ áîëîõûã òîäîðõîéëîõîä ÷èãëýñýí áàéäàã. ¯íäñýíäýý òóñãàé çºâøººðëèéí òàëààðõè õóóëü òîãòîîìæèéí ãîë çîðèëãî íü òóõàéí óëñ îðíû íèéòèéí äýã æóðàì (¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, ÿçãóóð àøèã ñîíèðõîë), îëîí íèéòèéí ýð¿¿ë ìýíäýä ó÷èð÷ áîëçîøã¿é õîð, õîõèðëûí ýñðýã õàìãààëàëòûí àðãà õýìæýý àâàõ ÿâäàë áàéäàã.

Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà ¿éëäâýðëýõ, èìïîðòëîõ, ýêñïîðòëîõ, õóäàëäàõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû õÿíàëòûã óëñ îðíóóä òºðèéí ìîíîïîëü, òóñãàé çºâøººðºë ãýñýí õî¸ð àðãààð õýðýãæ¿¿ëäýã áàéíà.

Ýäãýýð ¿éë àæèëëàãààíä òºðººñ ìîíîïîëü òîãòîîõ çîõèöóóëàëòûí õýëáýð Ñêàíäèíîâûí îðíóóäàä õýðýãæäýã áîë òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ çîõèöóóëàëòûí õýëáýðèéã äýëõèéí èõýíõ óëñ îðîí ÿìàð íýã õýëáýðýýð àøèãëàäàã. Òóõàéëáàë, Ëèòâà óëñ ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ¿éëäâýðëýëä òºðèéí ìîíîïîëü òîãòîîñîí áàéõ áºãººä


74

áóñàä àñóóäëûã òóñãàé çºâøººðëèéí æóðìààð øèéäâýðëýäýã áîë ÀÍÓ-ûí õóâüä ¿éëäâýðëýë, èìïîðò, ýêñïîðò çýðýãò Õîëáîîíîîñ òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ çîõèöóóëàëòûã õýðýãæ¿¿ëæ, õóäàëäàà ¿éë÷èëãýýíèé õóâüä ìóæ óëñóóäûí ýðõ ìýäýëä õàìààðàõ òóë çàðèì ìóæ óëñ áººíèé õóäàëäààíä òºðèéí õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëäýã áîë èõýíõ ìóæ óëñ ¿¿íèéã òóñãàé çºâøººðëèéí àðãààð øèéäâýðëýäýã. Õàðèí Àâñòðàëè, ßïîí óëñóóäûí õóâüä òºð ÿìàð íýã õýëáýðýýð ìîíîïîëü òîãòîîãîîã¿é, òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ çàìààð õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëäýã áàéíà.

Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà ¿éëäâýðëýõ, èìïîðòëîõ, ýêñïîðòëîõ, õóäàëäàõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ ¿éë àæèëëàãàà òóñ á¿ðò òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ çîõèöóóëàëò ñóäëàãäñàí îðíóóäûí õ¿ðýýíä íèéòëýã áàéíà / ÀÍÓ, Àâñòðàëè, Ëèòâà, Íèäåðëàíä, ßïîí /. Ìºí Õîëáîîíû ýðõ á¿õèé òºðèéí áàéãóóëëàãààñ ¿íäñýí çºâøººðºë îëãîí, õàðèí ìóæ óëñ òóñ á¿ð íýìýëò øààðäëàãûã õýðýãæ¿¿ëæ, õóäàëäàà áà ¿éë÷èëãýýíä òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ / ÀÍÓ /, èìïîðòûí õóâüä òóñãàé çºâøººðºë øààðäàõã¿é áîëîâ÷ áóñàä ¿éë àæèëëàãàà òóñ á¿ðò øààðäàõ / Àâñòðàëè / ¿éëäâýðëýëä òºðèéí ìîíîïîëü òîãòîîõ áîëîâ÷ áóñàä àñóóäëûã òóñãàé çºâøººðëèéí ñîíãîí øàëãàðóóëàëòûí æóðìààð øèéäâýðëýõ / Ëèòâà / çýðýã îíöëîã çîõèöóóëàëò áèé áîëñîí áàéãàà íü ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû òóõàéä óëñ îðîí á¿ðò ¿íäýñíèé îíöëîã çîõèöóóëàëò áèé áîëñîí, ººð õîîðîíäîî ÿëãààòàé áîëîõûã èëòãýæ áàéíà.

ÀÍÓ-ûí õóâüä Õîëáîîíû “Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû á¿ðòãýëèéí òóõàé” õóóëüä Õîëáîîíû çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàãààñ ñîãòóóðóóëàõ óíäàà ¿éëäâýðëýõ, èìïîðòëîõ, ýêñïîðòëîõ, íèéë¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíä îëãîõ ¿íäñýí çºâøººðºë, ò¿¿íä òàâèãäàõ øààðäëàãûí òàëààð, ìóæ óëñ òóñ á¿ðèéí õóóëü òîãòîîìæèä ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýýíèé òóñãàé çºâøººðëèéí òàëààð, ßïîí óëñûí õóâüä

“Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû òàòâàðûí òóõàé” õóóëüä ñîãòóóðóóëàõ óíäàà ¿éëäâýðëýõ, õóäàëäàõ çºâøººðëèéí òàëààð, Íèäåðëàíä óëñ “Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû çºâøººðºë áà õ¿íñíèé ¿éë÷èëãýýíèé òóõàé” õóóëüä ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õóäàëäàõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ òóñãàé çºâøººðëèéí òàëààð, ìºí Àâñòðàëèéí ìóæ óëñ òóñ á¿ð õóóëü òîãòîîìæäîî ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õóäàëäàõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ òóñãàé çºâøººðºë, òàâèãäàõ øààðäëàãûí òàëààð íàðèéâ÷ëàí òóñãàñàí áàéãàà íü òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ çàìààð ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ îðíóóäûí õóâüä ýíý òàëààð õóóëü÷ëàí, íàðèéâ÷èëñàí çîõèöóóëàëò áèé áîëãîõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëîõûã èëòãýæ áàéíà.

Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû òóñãàé çºâøººðëèéã óëñ îðíóóäàä õîëáîãäîõ ñàëáàðûí ÿàì / Íèäåðëàíä /, çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàã / ÀÍÓ, Ëèòâà /, òóñãàé àñóóäàë ýðõýëñýí õîðîî /ÀÍÓ, Àâñòðàëè óëñûí ìóæóóä /, òàòâàðûí àëáà /ßïîí / çýðýã ÿëãààòàé áàéãóóëëàãóóä îëãîæ áàéíà.

ÀÍÓ, Àâñòðàëè óëñûí õóâüä ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õóäàëäàõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ çºâøººðëèéã ìóæ óëñ òóñ á¿ðèéí ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õÿíàëò, òóñãàé çºâøººðëèéí àñóóäàë ýðõýëñýí õîðîî, àëáà çýðýã òóñãàéëñàí áàéãóóëëàãóóä îëãîõ áóþó îðîí íóòàã, ìóæèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ îëãîõ íèéòëýã çîõèöóóëàëòòàé áàéíà.

Èéìä ñóäëàãäñàí îðíóóäàä äýýðõ ¿éë àæèëëàãààíóóäàä îëãîõ òóñãàé çºâøººðëèéã ÿëãààòàé ò¿âøèíä îëãîõ áóþó ýêñïîðò, èìïîðò, ¿éëäâýðëýë, áººíèé õóäàëäààíû òóñãàé çºâøººðëèéã çàñãèéí ãàçðûí õàðüÿà òºðèéí áàéãóóëëàãûí ò¿âøèíä / ÀÍÓ, Ëèòâà /, õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýýíèé òóñãàé çºâøººðëèéã îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä /ÀÍÓ, Àâñòðàëè, Ëèòâà/ îëãîõ çîõèöóóëàëò íèéòëýã áàéãàà áîë Íèäåðëàíä óëñàä õóäàëäàõ, ¿éë÷ëýõ çºâøººðëèéã ñàëáàðûí ÿàì îëãîæ áóé íü îíöëîã áàéíà.


75

Òóñãàé çºâøººðëèéí õóãàöààíû òóõàéä ¿éë àæèëëàãàà òóñ á¿ðò ÿëãààòàé òîãòîîõ /ÀÍÓ, Àâñòðàëè/, èæèë òîãòîîõ /Ëèòâà/ çîõèöóóëàëòûí õóâèëáàðóóä áèé áîëñîí áàéíà. ¯éë àæèëëàãàà òóñ á¿ðò èæèë õóãàöàà òîãòîîñîí îðíóóäûí õóâüä òóñãàé çºâøººðëèéã 1 æèëèéí õóãàöààòàé îëãîõ çîõèöóóëàëò íèéòëýã áàéãàà /Ëèòâà, Àâñòðàëèéí çàðèì ìóæ /áîë áóñàä îðíóóäûí õóâüä 3, 5 ãýõ çýðãýýð ÿëãààòàé òîãòîîæ áàéíà.

Òóñãàé çºâøººðºë îëãîõîä òàâèãäàõ øààðäëàãûí òóõàéä çàðèì îðîí òóñãàé çºâøººðºë ýçýìøèã÷èä òàâèãäàõ øààðäëàãûã äýëãýðýíã¿é òóñãàñàí /Íèäåðëàíä, ßïîí/ áîë çàðèì îðîí /ÀÍÓ, Àâñòðàëè / ¿éëäâýðëýë, õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýý ÿâóóëàõ ãàçàð, ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíä òàâèõ øààðäëàãûã èë¿¿ íàðèéâ÷ëàí òóñãàñàí áàéíà.

Òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ æóðìûí òóõàéä ÀÍÓ, Àâñòðàëè óëñóóä ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû òóõàé õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ, îëãîõîîñ òàòãàëçàõ, ò¿¿íèéã öóöëàõ, õ¿÷èíã¿é áîëãîõ òóõàé, òóñãàé çºâøººðºëä òàâèãäàõ øààðäëàãà, ò¿¿íèéã õýðõýí øàëãàõ, ÿìàð òîõèîëäîëä íýìýëò ìýäýýëýë øààðäàõ, ÿìàð ¿íäýñëýëýýð òóñãàé çºâøººðºë îëãîõîîñ òàòãàëçàõ çýðýã àñóóäëûí òàëààð äýëãýðýíã¿é òóñãàñàí áóþó æóðìûí øèíæòýé çààëòóóäûã îðóóëñàí áîë Ëèòâà óëñ ¿éë àæèëëàãàà òóñ á¿ðò òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ æóðìûã áàòëàõ ýðõ á¿õèé ýòãýýäèéã çààñàí áàéíà./Çàñãèéí ãàçàð/

5. Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà ¿éëäâýðëýõ, èìïîðòëîõ, õóäàëäàõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ çºâøººðëèéã íýã ñóáüåêò äàâõàð ýçýìøäýã ýñýõ, ýçýìøäýã áîë ò¿¿íèé õÿçãààðûí òóõàé

Èõýíõ îðíóóäàä äàâõàð ýçýìøëèéã õóóëèàð õîðèãëîñîí çîõèöóóëàëò áàéõã¿é áîëîâ÷ çàðèì òºðëèéí ¿éë àæèëëàãààíä òºðèéí ìîíîïîëü òîãòîîñîí, ýñâýë Õîëáîîíû óëñûí õóâüä ýíý òºðëèéí õÿçãààðëàëò øóóä

áóñ áàéäëààð áèé áîëæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. Ñîãòóóðóóëàõ óíäààòàé õîëáîîòîé òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé àñóóäëûí õ¿ðýýíä ñóäàëñàí îðíóóä ýíýõ¿¿ àñóóäëûã õýðõýí çîõèöóóëæ áóé òàëààð àâ÷ ¿çâýë:

ÀÍÓ-ûí õóâüä Õîëáîîíîîñ èìïîðò, ýêñïîðò, ¿éëäâýðëýëèéí ¿íäñýí çºâøººðºë îëãîõäîî ýäãýýð ¿éë àæèëëàãààíû äàâõàð çºâøººðëèéí òóõàéä ÿìàð íýã õÿçãààðëàëò òàâèàã¿é áºãººä èìïîðòëîã÷, ¿éëäâýðëýã÷ íü íèéë¿¿ëýëòèéí ¿éë àæèëëàãàà áóþó ìóæ óëñóóäàä ººðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õóäàëäàõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîë òóñãàé á¿ðòãýëä õàìðóóëàõààð çààñàí íü áººíèé õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààã äàâõàð ÿâóóëàõûã çºâøººðñºí øèíæòýé áîëîâ÷ áººíèé õóäàëäààíä õýðýãæ¿¿ëýõ çîõèöóóëàëòûí òóõàéä ìóæ óëñ òóñ á¿ðò ÿëãààòàé áàéäàã íü èéíõ¿¿ øóóä ä¿ãíýëò õèéõ áîëîìæã¿é áîëãîæ áàéíà. Òóõàéëáàë, ÀÍÓ-ûí 18 ìóæ óëñ ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû áººíèé õóäàëäààíä òºðèéí ìîíîïîëü òîãòîîñîí áàéäàã15 òóë ýäãýýð ìóæ óëñóóäàä èìïîðòëîã÷, ¿éëäâýðëýã÷ áººíèé õóäàëäàà ýðõëýõ áîëîìæã¿é áîëæ áàéãàà þì.

Åðºíõèéäºº ÀÍÓ-ûã íèéë¿¿ëýã÷ /èìïîðòëîã÷, ¿éëäâýðëýã÷, áººíèé õóäàëäààíä íèéë¿¿ëýã÷/, áººíèé õóäàëäàà/ çàðèì ìóæ óëñ òóñãàé çºâøººðºë îëãîäîã áîë 18 ìóæ óëñ òºðººñ ìîíîïîëü òîãòîîñîí/, æèæèãëýíãèéí õóäàëäàà ãýñýí 3 á¿òöèéã õàäãàëàõûã çîðüäîã, ìóæ óëñ, Õîëáîîíû çîõèöóóëàëò íü ýíýõ¿¿ çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí áàéäàã ãýæ ¿çäýã16 áºãººä ýíý íü ñîãòóóðóóëàõ óíäààíä õîëáîãäîõ ¿éë àæèëëàãààíä òàâèõ øààðäëàãûã õýðýãæ¿¿ëýõ, ¿íèéã ºñãºõ, àðõèíû îëäîöûã áóóðóóëàõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

15 http://www.ttb.gov/wine/state-ABC.shtml#Alabama С¿¿лд 2014.02.10-ны ºдºр хандсан16http://media.wix.com/ugd/39c6b9_3cbe2de539833f-7653befaeded0c059b.pdf С¿¿лд 2014.02.10-ны ºдºр хандсан

http://media.wix.com/ugd/39c6b9_3cbe2de539833f7653befaeded0c059b.pdf

http://media.wix.com/ugd/39c6b9_3cbe2de539833f7653befaeded0c059b.pdf


76

Àâñòðàëè óëñ ýíý òàëààð àëèâàà õÿçãààðëàëò õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð òóñãààã¿é. Òóõàéëáàë, ªìíºä Àâñòðàëèéí 1997 îíû “Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû òóõàé õóóëü” - èéí 48 äóãààð ç¿éëä çààñíààð íýã ýòãýýä õî¸ð áà ò¿¿íýýñ îëîí òóñãàé çºâøººðëèéã ýçýìøèõ áîëîìæòîé áàéíà. ªºðººð õýëáýë ñîãòóóðóóëàõ óíäàà ¿éëäâýðëýõ, èìïîðòëîõ, ýêñïîðòëîõ, õóäàëäàõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ çºâøººðëèéã íýã ñóáüåêò äàâõàð ýçýìøèæ áîëîõîîð áàéíà. Èíãýõäýý çºâõºí ººðèéí ¿éëäâýðëýñýí áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õóäàëäàí áîðëóóëàõààð òóñãàæýý17.

ßïîí óëñûí Àðõèíû òàòâàðûí òóõàé õóóëüä çààñíààð àðõè ñîãòóóðóóëàõ óíäàà ¿éëäâýðëýõ òóñãàé çºâøººðºë, àðõè ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õóäàëäàõ òóñãàé çºâøººðºë îëãîõîîð õóóëü÷èëñàí áàéíà. Àðõè ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õóäàëäàõ òóñãàé çºâøººðºë íü äîòðîî áººíººð õóäàëäààëàõ çºâøººðºë áîëîí æèæèãëýí õóäàëäààëàõ çºâøººðºë ãýæ ÿëãàäàã18.

Áººíººð õóäàëäààëàõ çºâøººðºë íü äîòðîî19: (Ýíý çºâøººðºë íü ñîãòóóðóóëàõ óíäàà èõ õýìæýýãýýð õóäàëäààëàõ áèçíåñ ýðõëýã÷ áîëîí ñîãòóóðóóëàõ óíäàà ¿éëäâýðëýã÷ íàðò çîðèóëñàí òóñãàé çºâøººðºë)

• Àðõèíûòàòâàðûíòóõàéõóóëüäçààñàí á¿õ òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áººíººð õóäàëäààëàõ çºâøººðºë;

• Ïèâî áººíººð õóäàëäààëàõçºâøººðºë;

• Åâðîïîîñãàðàëòàéñîãòóóðóóëàõóíäààã áººíººð õóäàëäààëàõ çºâøººðºë (âèíîíû òºðºë, âèñêèíèé òºðºë, öàãààí àðõèíû òºðë¿¿ä, ëþêü¸ðûí òºðºë çýðýã õàìààðíà);

• Ýêñïîðòûí áîëîí èìïîðòûíñîãòóóðóóëàõ óíäààã áººíººð õóäàëäààëàõ çºâøººðºë;

• Òóñãàé òºðëèéí ñîãòóóðóóëàõóíäààã áººíººð õóäàëäààëàõ çºâøººðºë (Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû 17 Liquor licensing act 1997 18http://www.nta.go.jp/shiraberu/senmonjoho/sake/qa/03/14.htm С¿¿лд 2014.02.10-ны ºдºр хандсан19 http://ja.wikipedia.org/wiki/

áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí òóñãàé øààðäëàãûí ¿¿äíýýñ îëãîäîã çºâøººðºë) ãýæ ÿëãàìæòàéãààð îëãîäîã áàéíà.

Æèæèãëýí õóäàëäààëàõ òóñãàé òóñãàé çºâøººðºë íü äîòðîî:

(Ýíý çºâøººðºë íü ñîãòóóðóóëàõ óíäààã äýëã¿¿ð, ðåñòîðàí çýðýã æèæèãëýí õóäàëäààëàã÷äàä çîðèóëñàí çºâøººðºë)

• Àðõèíûòàòâàðûíòóõàéõóóëüäçààñàí á¿õ òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã æèæèãëýí õóäàëäààëàõ çºâøººðºë;

• Õýðýãëýã÷äýäêàòàëîã,òåëåâèç,âåáñàéò çýðãèéã àøèãëàí æèæèãëýíãýýð õóäàëäààëàõ çºâøººðºë;

• Òóñãàé òºðëèéí ñîãòóóðóóëàõóíäààã æèæèãëýíãýýð õóäàëäààëàõ çºâøººðºë (Õýðýãëýã÷äèéí òóñãàé øààðäëàãûí äàãóó æèæèãëýí õóäàëäààëàõ çºâøººðºë).

ßïîí óëñûí õóâüä èìïîðòëîõ áîëîí ýêñïîðòëîõ, õóäàëäààëàõ, ¿éëäâýðëýõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ çºâøººðëèéã íýã ýòãýýä ýçýìøèæ áîëîõîîð áàéíà. ¯¿íä ÿìàð íýãýí õóóëèéí õÿçãààðëàëò òàâèàã¿é áºãººä çºâøººðëèéã òºðºëæ¿¿ëæ ºãñíººð ýíý íü ººðºº íýãýí òºðëèéí õÿçãààðëàõ áîäëîãî áàéæ áîëîõ òàëòàé.

¯¿íýýñ ãàäíà Àðõèíû òàòâàðûí òóõàé õóóëèéí 9 ä¿ãýýð ç¿éëèéí íýãäýõ õýñýãò “õóäàëäàí áîðëóóëàõ çºâøººðºë õ¿ñýã÷ ýòãýýä íü æóðìààð òîãòîîñîí ïðîöåññûí äàãóó õóäàëäàí áîðëóóëàõ öýã á¿ðò ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õóäàëäàõ çºâøººðëèéã õàðüÿà ä¿¿ðãèéí òàòâàðûí àëáàíû äàðãààñ àâàõ øààðäëàãàòàé. Ãýõäýý àðõè, ñîãòóóðóóëàõ óíäàà ¿éëäâýðëýõ çºâøººðºëòýé ýòãýýä ¿éëäâýðèéí íýðèéí äýëã¿¿ð, çºâõºí ººðèéí ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íýýð ¿éë÷ëýõ öýã çýðýãò õóäàëäàí áîðëóóëàõ òóñãàé çºâøººðºë àâàõ øààðäëàãàã¿é” ãýæ õóóëü÷èëñàí.

Ëèòâà Óëñûí õóâüä ñîãòóóðóóëàõ óíäàà ¿éëäâýðëýõ, èìïîðòëîõ çºâøººðºë á¿õèé ýòãýýä òóñãàé çºâøººðºëä çààñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé áººíèé õóäàëäààã øóóä ÿâóóëàõ ýðõòýé

http://www.nta.go.jp/shiraberu/senmonjoho/sake/qa/03/14.htm

http://www.nta.go.jp/shiraberu/senmonjoho/sake/qa/03/14.htm

http://ja.wikipedia.org/wiki/%E9%85%92%E9%A1%9E%E8%B2%A9%E5%A3%B2%E6%A5%AD%E5%85%8D%E8%A8%B1


77

áàéíà. Ãýâ÷ ýíý íü æèæèãëýí õóäàëäààíû òóõàéä õàìààðàõã¿é áîëíî.

6. Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà ¿éëäâýðëýõ, õóäàëäàõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ, ò¿¿íèéã èìïîðòëîõ, ýêñïîðòëîõ ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýõ àæ àõóé íýãæèéí òîîã õÿçãààðëàäàã ýñýõ, õÿçãààðëàæ áàéãàà óëñàä ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ çºâøººðëèéí òîîã ÿìàð ¿íäýñëýëèéã õàðãàëçàæ, õýðõýí òîãòîîäîã áîëîõ òóõàé

Åðºíõèéäºº ñîãòóóðóóëàõ óíäàà íü íýãýí òºðëèéí áàðààíû íýð òºðºë áîëîõûí õóâüä ÒÕÅÕ-èéí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíä õàìààðàõ áîëîâ÷ ñîãòóóðóóëàõ óíäààíä òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãî íü20 èõýâ÷ëýí Ò¯ÕÅÕ-èéí çîõèöóóëàëòûí åðºíõèé õ¿ðýýíä õàìààðäàã áàéíà.

Õýäèé òèéì áîëîâ÷ çàðèì îðîí, òóõàéëáàë, Ëèòâà óëñ ñîãòóóðóóëàõ óíäàà èìïîðòëîõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ òóñãàé çºâøººðëèéí òîîíä õÿçãààðëàëò òàâüñàí áàéäàã áºãººä “æèëä îëãîõ ñîãòóóðóóëàõ óíäàà èìïîðòëîõ ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òîîã òóõàéí æèëèéí ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýý, ò¿¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, ýäèéí çàñàãò ¿ç¿¿ëñýí ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã õàðãàëçàí çàñãèéí ãàçðààñ òîãòîîíî, èíãýõäýý 10-ààñ õýòð¿¿ëýõã¿é áàéíà”21 ãýæ çààñàí áàéíà.

Õàðèí ñîãòóóðóóëàõ óíäààãààð ¿éë÷ëýõ, áîðëóóëàõ öýãèéí òóõàéä òóõàéí ãàçàð íóòàãò îðøèí ñóóãàà õ¿í àìûí òîîíîîñ õàìààð÷ òîäîðõîé òîîíû õ¿í àì òóòàìä íîîãäîõ ¿éë÷èëãýý áà õóäàëäààíû öýãèéí òîîíä õÿçãààðëàëò òîãòîîæ áîëîõ áºãººä òóñ õÿçãààðëàëòûã èõýâ÷ëýí îðîí íóòãèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, õîòûí çàñàã çàõèðãààíû ç¿ãýýñ òîãòîîäîã áºãººä ¿¿íèéã òóñãàé çºâøººðëèéí òîîã õÿçãààðëàõ çàìààð õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëäîã. Òóõàéëáàë, Èñëàíä, Èòàëè, Ëþêñåíáóðã, Ïîëüø, Èñïàíè ãýñýí îðíóóäàä áîðëóóëàëòûí öýãèéí òîîã õÿçãààðëàõ 20 Согтууруулах ундааны ¿йлчилгээ, жижиглэн ба бººний худалдаа, зар сурталчилгаа гэх мэт олон асуудал холбогдоно. 21 Литва улсын “Согтууруулах ундааны хяналтын тухай” хуулийн 17 дугаар з¿йл.

áîäëîãûí õýðýãñëèéã àøèãëàäàã áàéíà. Èéíõ¿¿ õóäàëäààëàõ öýãèéí òîîã

õÿçãààðëàõ àðãà õýðýãñýë óëñ îðíóóäàä íèéòëýã áàéäëààð àøèãëàãäàæ áàéãàà áîëîâ÷ ¿éë÷ëýõ öýãèéí òóõàéä çàðèì óëñàä ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû òóñãàé çºâøººðºë àâàõûã øààðääàãã¿é òóë ¿éë÷ëýõ öýãèéí òîîíä õÿçãààðëàëò òàâèõ çîõèöóóëàëò õàðüöàíãóé õÿçãààðëàãäìàë áàéäëààð àøèãëàãäàæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. Òóõàéëáàë, Àâñòðè, ×åõ, Èñïàíè, Ñëîâàê, Ñëîâåíè ãýñýí îðíóóäàä ¿¿íèéã øààðääàãã¿é áàéíà.22

Õóäàëäààëàõ öýãèéí òîîíû õÿçãààðëàëòûã òîãòîîõäîî èõýíõ îðîí òóõàéí ãàçàð íóòàã äàõü õ¿í àìûí òîîíä ¿íäýñëýí òîãòîîæ áàéãàà áîë çàðèì îðîí ãàçàð íóòãèéí õýìæýýíä ¿íäýñëýí òîãòîîäîã áºãººä íèéòëýã áàéäëààð õîò áà õºäºº îðîí íóòãèéí õóâüä ÿëãààòàé òîãòîîäîã áàéíà. Òóõàéëáàë, Èñëàíäàä 1 êì êâàäðàòàä 1-ýýñ 5 öýã áàéõûã çºâøººðäºã áîë Ôðàíöàä îéðîëöîîãîîð 450 õ¿í òóòàìä 1 öýã áàéõûã çºâøººðäºã áºãººä òîì õîòóóäàä ýíý òîî íü 3000 õ¿í àì òóòàìä áîëæ ºñäºã áàéíà.

Ìºí Ôðàíö, Èñëàíä, Èñïàíè, Øâåä, Èõ Áðèòàíè çºâõºí ñïèðòíèé ºíäºð àãóóëàìæòàé ñîãòóóðóóëàõ óíäàà áóþó öàãààí àðõè õóäàëäàõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ öýãèéí òîîíä õÿçãààðëàëò òîãòîîäîã áîë Ôèíëÿíä øàð àéðàãò23, Áåëàðóñò äàðñ áà øàð àéðàãò, Èðëàíä, Ëþêñåíáóðã, Ïîëüø óëñàä àðõè áîëîí äàðñàíä ãýõ ìýò îíöëîã áàéäëààð õÿçãààðëàëò òîãòîîñîí îðíóóä ÷ áàéíà.24

Õàðèí ÀÍÓ-ûí õóâüä õ¿í àìûí òîîíîîñ ãàäíà òóõàéí ãàçàð íóòàã äàõü ãýìò õýðýã, çºð÷ëèéí òîî, ¿éë÷èëãýýíèé öýãèéí îéðîëöîîõ çàìûí õºäºëãººíèé áàéäàë çýðýã øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õàðãàëçàí ¿çäýã áàéíà.

22 www.slp.wa.gov.au С¿¿лд 2014.02.13-ны ºдºр хандсан23 Энэ нь 8 дугаар асуултын х¿рээнд авч ¿зсэнчлэн согтууруулах ундааг хэрэглэх соёлтой холбоотой байж болзошг¿й бºгººд Европын орнуудын хувьд дарсны ºндºр хэрэглээтэй орон олон байдаг бол зарим орон шар айргийг хэтр¿¿лэн хэрэглэх хандлагатай байдаг талаар тус хэсэгт дэлгэр¿¿лэн тайлбарласан болно. 24 www.slp.wa.gov.au С¿¿лд 2014.02.13-ны ºдºр хандсан

http://www.slp.wa.gov.au

http://www.slp.wa.gov.au


78

7. Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýõèéã õîðèãëîñîí ýòãýýä, õîðèãëîñîí ãàçðûí òàëààð

Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýõèéã õîðèãëîñîí ýòãýýä, õîðèãëîõ ãàçðûã òîãòîîæ, õóóëü òîãòîîìæ, æóðàì çýðýãò òóñãàõ çîõèöóóëàëò óëñ á¿ðò õýðýãæèæ áàéíà.

Õîðèãëîñîí ãàçðûí òóõàéä: Óëñ îðíóóä ñîãòóóðóóëàõ óíäàà

õýðýãëýõ ãàçðóóäûã õóóëü÷ëàí áîëîí õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæ, æóðìûí äàãóó çààñàí áàéõ áºãººä õóóëüä òîäîðõîé ãàçðóóäûã íýðëýí çààõ25, ýñâýë õîðèãëîõ ãàçðûã òîãòîîõ ýðõ á¿õèé ñóáüåêòèéã íýðëýí çààõ çàìààð çîõèöóóëàëòûã áèé áîëãîñîí áàéíà. Íèéòëýã áàéäëààð îëîí íèéòèéí ãàçàð /Àâñòðàëèéí çàðèì ìóæ, Íîðâåãè, Ëèòâà óëñ / áîëîí îðîí íóòãèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ òîãòîîñîí ãàçðóóäàä /ÀÍÓ, Àâñòðàëèéí çàðèì ìóæ óëñ / ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýõèéã õîðèãëîäîã áàéíà. Ìºí õóóëèàð õîðèãëîñîí çààëò áàéõã¿é áîëîâ÷ æóðàì áàòëàí õýðýãæ¿¿ëýõ òîõèîëäîë ÷ áàéíà / Íèäåðëàíä óëñ /.

Ñîãòóóðóóëàõ óíäààã õîðèãëîõ á¿ñ áóþó “õóóðàé á¿ñ”-èéã ýðõ á¿õèé ñóáüåêòýýñ çàðëàæ õýðýãæ¿¿ëýõ çîõèöóóëàëò ÀÍÓ, Àâñòðàëè óëñàä õýðýãæèæ áàéíà / Öýöýðëýãò õ¿ðýýëýí, ñóðãóóëèéí îéð îð÷èìä, àðõèäàí ñîãòóóðàë, õ¿÷èðõèéëýë ãàð÷ áîëçîøã¿é ãàçðóóäàä /.

Õîðèãëîñîí ýòãýýäèéí òóõàéä: Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýõ

íàñíû äîîä õÿçãààðò õ¿ðýýã¿é ýòãýýä, äîíòñîí áîëîí ñîãòóóðñàí ýòãýýä, æîëîî áàðüæ áóé áîëîí àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéãàà ýòãýýäèéã ñîãòóóðóóëàõ óíäàà

25 Норвегийн улсын “Согтууруулах ундааны худалдааны тухай” хуульд заасны дагуу дараах газруудад тусгай зºвшººрºлг¿йгээр согтууруулах ундаа хэрэглэхийг хориглоно. ¯¿нд: - Уулзалтын танхим болон бусад олон нийтийн газар;- Нийтийн уулзалт, ¿дэшлэг, ¿зэсгэлэн, болон бусад тºрлийн ¿йл ажиллагаа явагдаж буй газар; - Гудамж, зах, зам, парк болон бусад олон нийтийн газар;- Усан онгоц, агаарын хºлºг, галт тэрэг, автобус болон бусад тºрлийн олон нийтийн тээврийн хэрэгсэл зэрэг болно.

õýðýãëýõèéã õîðèãëîñîí çîõèöóóëàëò íèéòëýã áàéíà.

Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýõ íàñíû äîîä õÿçãààðûã õóóëü÷ëàí òóñãàõäàà òóñãàé õóóëü òîãòîîìæ áàòëàõ /ßïîí /, ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû òóõàé õóóëü áîëîí õîëáîãäîõ õóóëüä òóñãàõ /ÀÍÓ, Àâñòðàëè, Íîðâåãè /, ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õóäàëäàõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäîõ æóðìûí õ¿ðýýíä /Õÿòàä / çîõèöóóëàõ íèéòëýã àðãóóäûã àøèãëàæ áàéãàà áºãººä çàðèì îðîí íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäýä õóäàëäàõ, ¿éë÷ëýõ, õýðýãëýõèéã õîðèãëîñîí çààëò îðóóëàõ áàéäëààð òóñãàñàí áîë èõýíõ îðîíä òóõàéëàí íàñíû òîî çààñàí áàéíà.

Åâðîïûí îðíóóäàä ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýõèéã çºâøººðºõ íàñíû äîîä õÿçãààðûã ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû òºðºë á¿ðò ÿëãààòàé áàéäëààð òîãòîîõ çîõèöóóëàëò íèéòëýã áàéíà. Òóõàéëáàë, Íîðâåãè óëñ ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýõèéã çºâøººðºõ íàñíû äîîä õÿçãààðûã 22-îîñ äýýø õóâèéí àãóóëàìæòàé ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õóâüä 20, äàðñ áà øàð àéðàãíû õóâüä 1826 ãýæ ÿëãààòàé òîãòîîñîí áîë Àâñòðè óëñ ñïèðòèéí ºíäºð àãóóëàìæòàé á¿òýýãäýõ¿¿í áóþó öàãààí àðõèíû òóõàéä 18, äàðñ áîëîí øàð àéðàãíû òóõàéä 16 íàñ áàéõààð ÿëãààòàé òîãòîîñîí áàéíà.

Õîðèãëîõ òóõàé çààëòûã òóñãàõäàà çºâõºí õóäàëäàã÷ òàëä ¿¿ðýã áîëãîõ /Íîðâåãè /, ýñâýë õóäàëäàõ, ¿éë÷ëýõ áà õýðýãëýõèéã õîðèãëîõ /ÀÍÓ/ áàéäëààð ÿëãààòàé çîõèöóóëàëòûã áèé áîëãîñîí áàéíà.

Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýõ íàñíû äîîä õÿçãààðò õ¿ðýýã¿é ýòãýýä áà äîíòñîí áîëîí ñîãòóóðñàí ýòãýýäýýñ áóñàä õîðèãëîõ ýòãýýäèéí õóâüä ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû òóõàé õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàéëàí òóñãàõ áóñ òóõàéí ýòãýýäèéí òóõàé, ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíä õàìààðàõ õóóëü òîãòîîìæ, æóðàì, ä¿ðìýýð õîðèãëîõ çàìààð 26 Норвеги улсын “Согтууруулах ундааны худалдааны тухай” хуулийн 8.8 дугаар заалт.


79

çîõèöóóëàëò áèé áîëñîí áàéíà /Øèíý Çåëàíä /.

8. Õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû èë áîëîí äàëä àëèâàà õýëáýðèéí çàð ñóðòàë÷èëãàà ò¿ãýýõèéã ìºí ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ä¿ðñèéã ¿ç¿¿ëýõã¿é áàéõûã õîðèãëîäîã ýñýõ, ò¿¿íèé çîõèöóóëàëò

Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû çàð ñóðòàë÷èëãàà íü ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýíä íºëººëäºã ýñýõ àñóóäàë ìàðãààíòàé áàéäãààñ ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû çàð ñóðòàë÷èëãàà áîëîí õýðýãëýýíèé õàðèëöàí õàìààðëûã ñóäëàõ øààðäëàãà óðãàí ãàðäàã. Íèäåðëàíäûí Ðàäáîóíäûí Èõ ñóðãóóëèéí ñóäàëãààíû áàãèéí õèéñýí ñóäàëãààãààð ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû çàð ñóðòàë÷èëãàà èõýýð ¿çñýí õ¿ì¿¿ñ åðäèéí õýðýãëýýíýýñýý 2 äàõèí èõ ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýäýã ãýñýí ¿ð ä¿í ãàðñàí áºãººä ýíý íü ÿëàíãóÿà çàëóó õ¿ì¿¿ñò èë¿¿òýé àæèãëàãäñàí áàéíà27.

Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû çàð ñóðòàë÷èëãààã õóóëèàð õîðèãëîõ íü çàëóó ¿åèéíõíèéã ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õîð õºíººëººñ õàìãààëàõ õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé àðãàä òîîöîãääîã áàéíà. Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû çàð ñóðòàë÷èëãààíû çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíä åðºíõèéäºº á¿õýëä íü áîëîí õýñýã÷ëýí õîðèãëîõ ãýñýí ¿íäñýí õî¸ð çàãâàð, òºðººñ òîãòîîñîí (õóóëü÷ëàãäñàí) áîëîí ñàëáàðûí áèå äààñàí çîõèöóóëàëò ãýñýí çîõèöóóëàëòûí õî¸ð õýëáýðèéí ò¿âøèíä Íîðâåãè, Ôðàíö, Íèäåðëàíä óëñóóäûí òóðøëàãûã òóõàéëàí ñóäëàâ. Íîðâåãè, Ôðàíö óëñóóäûí çîõèöóóëàëò íü òºðººñ òîãòîîñîí çîõèöóóëàëòûí õýëáýðò, Íèäåðëàíä óëñûí çîõèöóóëàëò íü ñàëáàðûí ººðèéí çîõèöóóëàëòûí õýëáýðò òóñ òóñ õàìààð÷ áàéíà. Íèäåðëàíäûí Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû áîäëîãûí õ¿ðýýëýí (The Dutch Institute for Alcohol Policy /STAP), Åâðîïûí Êîìèññ õàìòðàí Åâðîïûí 23 óëñûí õ¿ðýýíä 27 Zanna Kanlic, Alcohol advertising in Sweden, UK, and EU-comparative study, 2010, 10 дахь тал.

ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààð Íîðâåãè, Ôðàíö óëñóóäûí ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò õàìãèéí ñàéí æèøýýãýýð øàëãàðñàí áàéíà. Òóñ ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä õóóëü÷ëàãäñàí çîõèöóóëàëò íü ñîãòóóðóóëàõ óíäàà ¿éëäâýðëýäýã àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí õýëýëöýæ òîãòîîñîí ººðèéí çîõèöóóëàëòûí ä¿ðýì (self-regulatory code)-ýýñ èë¿¿ ¿ð íºëººòýé ãýñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ð÷ýý. Ãýñýí õýäèé ÷ ººðèéí çîõèöóóëàëò (self-regulation)-ûã òºðººñ òîãòîîñîí çîõèöóóëàëòààñ èë¿¿ óÿí õàòàí, íàðèéâ÷èëñàí, òóõàéí òîäîðõîé àæ àõóé íýãæèä èë¿¿ òîõèðñîí, àæ àõóéí íýãæ¿¿ä ººðñäºº òîãòîîñîí ä¿ðýì, æóðìàà òºðººñ õóóëü÷èëñàí õýì õýìæýýíýýñ èë¿¿ ¿íäýñëýëòýé ãýæ ¿çýõ ìàãàäëàëòàé áàéäãààñ øàëòãààëàí èë¿¿ äàãàæ ìºðäºõ õàíäëàãàòàé ãýæ çàðèì ñóäëàà÷èä ¿çñýí áàéíà28.

Õîðèãëîõ àðãûí õóâüä Íîðâåãè óëñ Åâðîïò õàìãèéí ºðãºí õ¿ðýýòýé ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû çàð ñóðòàë÷èëãààã õîðèãëîõ (á¿õýëä íü õîðèãëîõ) áîäëîãî áàðèìòàëäàã áîë Ôðàíö óëñûí õóóëèàð òåëåâèç, êèíî òåàòðààð ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû çàð ñóðòàë÷èëãàà ãàðãàõûã, ñî¸ë, ñïîðòûí àðãà õýìæýýã äýìæèõýä ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû çàð ñóðòàë÷èëãààã àøèãëàõûã òóñ òóñ õîðèãëîäîã áºãººä çàð ñóðòàë÷èëãààíä òàâèõ õîðèã õÿçãààðëàëò íü ÿã þóã ¿ç¿¿ëæ áîëîõûã çààñàí àãóóëãûí øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéíà29.

Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû çàð ñóðòàë÷èëãààã á¿õýëä íü õîðèãëîõ òóõàéä çàðèì ñóäëàà÷ çîõèñòîé áóñ ãýæ ¿çäýã áîë òîäîðõîé õýìæýýíèé õÿçãààðëàëò áàéõ òàëààð íýãäñýí áàéð ñóóðüòàé áàéäàã. Ñîãòóóðóóëàõ óíäààã ¿éëäâýðëýõ, õóäàëäàõ, èìïîðòëîõ, ýêñïîðòëîõ, õýðýãëýõèéã õóóëèàð õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéãàà òîõèîëäîëä çàð ñóðòàë÷èëãààã ÷ ìºí òîäîðõîé 28 Andersson, P and Baumberg, B (Institute for Alcohol Stud-ies), Alcohol in Europe, 2006, p.284. 29 European Alcohol Policy Alliance, Norwegian and French advertising regulations the most effective (http://www.eurocare.org/media_centre/newsletter/2010/winter_edi-tion_2010/new_research_and_publications/norwegian_and_french_advertising_regulations_the_most_effective_fase_project)

http://www.eurocare.org/media_centre/newsletter/2010/winter_edition_2010/new_research_and_publications/norwegian_and_french_advertising_regulations_the_most_effective_fase_project






80

ò¿âøèíä õîðèãëîëòîîñ àíãèä áàéëãàõ øààðäëàãàòàé ãýñýí ÷èã õàíäëàãà áàéäàã30. Ãýõäýý Íîðâåãè óëñ íü ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû çàð ñóðòàë÷èëãààã á¿õýëä íü õîðèãëîõ (ñîãòóóðóóëàõ óíäààã ¿éëäâýðëýõýä àøèãëàæ áàéãàà ýä ç¿éëñèéã àøèãëàõ, ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû çàð ñóðòàë÷èëãààã õîðèãëîõ, á¿ð öààøëààä ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ä¿ðñýýñ ãàäíà ò¿¿íòýé èæèë õýëáýð ìàÿãòàé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çàðûã õîðèãëîõ ºðãºí õ¿ðýýíèé áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëäýã) õàòóó áîäëîãûã òîãòâîðòîé áàðèìòàëñíû ¿ð ä¿íä óðò õóãàöààíû òóðø ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýý, õîð óðøèã, ºâ÷ëºë õàðüöàíãóé áàãà áàéñààð èðñýí. Äýëõèéí Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýð Íîðâåãè óëñàä ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýý íèéò õ¿í àìûí 7.81%-òàé òýíöýæ áàéãàà íü Åâðîïûí Õîëáîîíû õ¿ðýýíä ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýý õàðüöàíãóé áàãà ãýãääýã Øâåä óëñûíõààñ äàðóé 2.49%-ààð áàãà ¿ç¿¿ëýëòòýé áàéíà31. Òèéìýýñ øóóä ¿ã¿éñãýõ ¿íäýñëýëã¿é þì.

Ñóäëàí ¿çñýí óëñ îðíóóäûí çîõèöóóëàëò õ¿¿õýä, çàëóó ¿åèéíõíèéã ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õîð õºíººëººñ õàìãààëàõàä îíöãîéëîí ÷èãëýñíýýðýý íèéòëýã áàéíà. Ýíý íü íýã óëñ îðíû áóñ îëîí óëñûí øèíæòýé àñóóäàë áîëîõ íü Åâðîïûí Õîëáîîíû çºâëºìæººñ ìºí õàðàãäàæ áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä ÷èãëýñýí ñàíàë çºâëºìæ

Àðõèäàí ñîãòóóðàõòàé òýìöýõ õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñãèéí ñóäàëãààíû õýðýãöýýíä çîðèóëàí “Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã áàãàñãàõ, õÿíàõòàé õîëáîîòîé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò” ñýäâýýð çàõèàëàã÷ààñ èð¿¿ëñýí 8 á¿ëýã àñóóäëûí õ¿ðýýíä õàðüöóóëàí ñóäàëæ, ãàäààä óëñóóäûí òóðøëàãûã õàðãàëçàí Ìîíãîë Óëñûí íºõöºë áàéäàëä òîõèðîõ 30 Zanna Kanlic, Alcohol advertising in Sweden, UK, and EU-comparative study, 2010, 60 дахь тал.31 WHO, Global status report on alcohol and health, 2011, 276- 277 дахь тал.

áîëîìæèò õóâèëáàðóóäûã áîëîâñðóóëàí õ¿ðã¿¿ëñýí áîëíî. ¯¿íýýñ òîâ÷ëîí òàíèëöóóëúÿ.

Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã áàãàñãàõ, çîõèñã¿é õýðýãëýýíýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã áóóðóóëàõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã ñàéæðóóëàõ, õóóëèéí çîõèöóóëàëò áèé áîëãîõ õ¿ðýýíä àíõààðàõ àñóóäëóóä:

- Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã áàãàñãàõ, çîõèñã¿é õýðýãëýýíýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã áóóðóóëàõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò íü ¿íäýñíèé õýìæýýíä òîäîðõîéëîãäñîí òºðèéí áîäëîãî, çîõèöóóëàëòûí íýãäñýí ñèñòåìèéí õ¿ðýýíä õýðýãæèæ áóéã àíõààðàí òºðººñ áàðèìòëàõ åðºíõèé óðò õóãàöààíû áîäëîãî, ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã áàãàñãàõàä ÷èãëýñýí ñòðàòåãèéí ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëñíû ¿íäñýí äýýð ººðèéí îðíû çàí çàíøèë, ñî¸ë, óëàìæëàë, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäàë, ñîãòóóðóóëàõ óíäààòàé õîëáîãäîí ¿¿ñ÷ áóé àñóóäëóóä, ÿëàíãóÿà ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýíèé ñî¸ëûí îíöëîãèéã òóñãàñàí õóóëèéí çîõèöóóëàëòûã áèé áîëãîõ íü ç¿éòýé þì.

- Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû òàëààð áàðèìòëàõ ñòðàòåãèéí õóâüä Ñêàíäèíîâûí îðíóóäûí àäèë íèéë¿¿ëýëòýä øóóä íºëººëºõ áîäëîãûã áàðèìòëàõ íü Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñàã, ãàäààä õóäàëäààíû áîäëîãî ÷èãëýë, îëîí óëñûí õýìæýýíä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí òóñ óëñûí òàëààðõè òºñººëºë, õ¿ëýýëò çýðýãò ñºðãººð íºëººëæ áîëçîøã¿é òóë ¿éëäâýðëýë, èìïîðò, ýêñïîðòûí ¿éë àæèëëàãààíä òºðèéí ìîíîïîëü òîãòîîõ àðãààñ òàòãàëçàæ, ýðýëòèéã áàãàñãàõ, õîð õºíººëèéã áóóðóóëàõ áîäëîãûí ÷èãëýëèéã ñîíãîõ íü ç¿éòýé þì. Ãýâ÷ ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýý, ò¿¿íèé óëìààñ ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ýð¿¿ë ìýíäýä ó÷ðàõ ñºðºã íºëººëºë õ¿í


81

àìûí ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí àþóëã¿é áàéäàëä íîöòîé õ¿íäðýë ó÷ðóóëàõ õýìæýýíä õ¿ðñýí áàéãàà íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí íèéë¿¿ëýëòýä ÷èãëýñýí çàðèì òºðëèéí õÿçãààðëàëòûã çàéëøã¿é òóñãàõ øààðäëàãàòàé áîëîîä áàéíà. /¯¿íä, ¿éëäâýðëýëä òºðèéí ìîíîïîëü òîãòîîõã¿éãýýð ÷àíàðûí õàòóó õÿíàëò òàâèõ, èìïîðòûí õýìæýýã õÿçãààðëàõã¿éãýýð èìïîðòûí ¿éë àæèëëàãààíä òóñãàé çºâøººðºë øààðäàõ, èíãýõäýý òóõàéí æèëä îëãîõ òóñãàé çºâøººðëèéí òîîã õÿçãààðëàõ çýðýã òºðèéí ìîíîïîëèîñ áóñàä òºðëèéí îëîí àðãûã àøèãëàæ áîëíî./

- Ýðýëòèéã áàãàñãàõ, õîð õºíººëèéã áóóðóóëàõ ñòðàòåãèéí õ¿ðýýíä õóäàëäàõ ¿éë÷ëýõ òóñãàé çºâøººðëèéí àñóóäàë, õîðèãëîõ, õÿçãààðëàõ ýòãýýä, ãàçàð, ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ õîð õºíººëèéã áóóðóóëàõ áóþó ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýñýí ýòãýýä çàìûí õºäºëãººíä îðîëöîõ ýðñäýëèéã áóóðóóëàõ, îëîí íèéòèéí ãàçàð, òºðèéí áàéãóóëëàãà, ñóðãóóëü, ýìíýëãèéí îð÷èíä ñîãòóóðóóëàõ óíäààã õàòóó õîðèãëîõ, ñîãòóóðñàí ýòãýýäýä ¿éë÷ëýõã¿é áàéõ òàëààðõè õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðóóäûí õàðèóöëàãûã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã àñóóäàëä àíõààðàë õàíäóóëàõ íü ¿ð ä¿íòýé þì.

- ªíººãèéí íºõöºë áàéäàë, òóëãàìäàæ áóé àñóóäëûí óëìààñ ýðýëò, íèéë¿¿ëýëò, õîð õºíººëèéí àëü àëèíä ÷èãëýñýí áîäëîãûã çîõèñòîé õýìæýýíä òóñãàñàí, çîõèñã¿é õýðýãëýýòýé îðíû õóâüä ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã áàãàñãàõ, çîõèñã¿é õýðýãëýýíýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð õÿíàëòûã òîäîðõîé õýìæýýíä ÷àíãàòãàñàí çîõèöóóëàëò øààðäàãäàæ áàéãàà òóë õàðüöàíãóé ºðãºí õýìæýýíèé àñóóäëûã òóñãàñàí òóñãàéëñàí õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé þì.

- Çîõèöóóëàëòûí õýðýãæèõ áîëîìæèéã õàíãàõ õ¿ðýýíä òóëãàìäàæ áóé àñóóäëûã çºâ òîäîðõîéëîí, òóõàéí àñóóäëûã õàíãàëòòàé õýìæýýíä øèéäâýðëýæ ÷àäàõóéö, îëîí

íèéòèéí ç¿ãýýñ õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãöýý øààðäëàãûã íü õ¿ëýýí çºâøººðñºí õóóëèéí çîõèöóóëàëò áèé áîëãîõîä àíõààðàõ íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.

Òàòâàðûí õóâüä:- Á¿õ òºðëèéí ñîãòóóðóóëàõ

óíäààíû îíöãîé àëáàí òàòâàð, ãààëèéí àëáàí òàòâàðûí õóâü õýìæýýã ñîãòîîã÷ áîäèñ áóþó ñïèðòèéí õàòóóëàã àãóóëàìæ, òºðëººð íü ÿëãàâàðòàé, ºíäºð òîãòîîõ. / ßïîí, Íèäåðëàíä, Øâåä /

- Òàòâàðûí òóõàéä ºíäºð áà ÿëãààòàé òàòâàðûí òîãòîëöîîã ÷óõàë÷ëàõ áà ¿¿íèéã íýìýëò òàòâàðûí òºðë¿¿äýýð á¿ðä¿¿ëýõ áîëîìæ áàéíà ãýæ õàðæ áàéíà. Òóõàéëáàë, ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû îíöãîé àëáàí òàòâàðààñ ãàäíà ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ñàâëàãàà, õîã õàÿãäàëä çîðèóëñàí, íèéãìèéí õàðèóöëàãûí òàòâàð áèé áîëãîæ, ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã áàãàñãàõ, ò¿¿íèéã õÿíàõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëàõ, òàòâàðûí òîäîðõîé õóâèéã ãóäàìæ, îð÷íû òîõèæèëò, öýâýðëýãýý çýðýãò çàðöóóëàõ.

- Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà ¿éëäâýðëýõýä õýðýãëýõ ò¿¿õèé ýä, ò¿¿íä íîãäîõ îíöãîé àëáàí òàòâàðûã õàðãàëçàí ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ¿íèéí äîîä õÿçãààðûã òîãòîîõ çàìààð íýã òàëààñ ÷àíàð, ñòàíäàðòûí øààðäëàãà õàíãàñàí, õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä ¿ç¿¿ëýõ õîð íºëºº áàãàòàé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ, íºãºº òàëààñ ºíäºð òàòâàð-ºíäºð ¿íý-áàãà õýðýãëýý ãýñýí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ.

- Åðºíõèéäºº òàòâàðûã òîãòîîõäîî Åâðîïûí Õîëáîî / Ñîãòîîõ áîäèñ áîëîí ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû îíöãîé àëáàí òàòâàðûí á¿òöèéã óÿëäóóëàõ òóõàé Åâðîïûí çºâëºëèéí óäèðäàìæ, Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû îíöãîé àëáàí òàòâàðûí õýìæýýã îéðîëöîî áîëãîõ òóõàé Åâðîïûí Çºâëºëèéí óäèðäàìæ/, Íîðâåãè, Øâåä óëñûí çîõèöóóëàëòûã øóóä áóñ, æèøèã áîëãîõ áàéäëààð õàðãàëçàõ.

Óäèðäëàãûí áàéãóóëëàãûí òóõàéä:


82

- Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã áàãàñãàõ, ò¿¿íèéã õÿíàõ àñóóäëààð óëñûí õýìæýýíèé óäèðäëàãà, çîõèöóóëàëòàä òºðèéí áàéãóóëëàãà, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà, ñàëáàðûí ìýðãýæëèéí õîëáîîä, òýäãýýðèéí õàìòûí àæèëëàãàà, äýìæëýãèéã á¿ðä¿¿ëýõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà. Çàäàëæ ¿çâýë, ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýý, ¿éëäâýðëýë, èìïîðò, ýêñïîðò, õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýýòýé õîëáîãäîõ óëñûí óäèðäëàãà, çîõèöóóëàëòûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíä ñóóðèëñàí óäèðäëàãà çîõèöóóëàëòààñ ãàäíà òýäãýýðèéí óÿëäààã õàíãàõ, ñàëáàð äóíäûí çîõèöóóëàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé óäèðäëàãà, ìàíëàéëëûí òîãòîëöîî ãýñýí õóâèëáàð þì. ¯¿íä ìýäýýæ èðãýíèé íèéãìèéí òºëººëºë îðîõ ¸ñòîé. Õàðèí ýíý òºëººëëèéã õóâü õ¿í ãýõýýñýý èë¿¿ ñàëáàðûí àñóóäëààð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí òºëººëºë áàéõ íü ç¿éòýé. Òóõàéëáàë, Òàéëàíäûí Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû áîäëîãûí Õîðîîíû Õÿíàëòûí õîðîîíû á¿òýö äýõ èðãýíèé íèéãìèéí òºëººëºë íü õóâü õ¿í áóñ áàéãóóëëàãà òºëººëñºí ýòãýýä áàéãàà þì.

- Äýýð äóðäñàí òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí òºëººëëººñ á¿ðäýõ ìåõàíèçìûã õ¿í áà òîãòîëöîî òàëààñ íü çºâ, îíîâ÷òîé á¿ðä¿¿ëýõ ¸ñòîé. Õýäèé ñàéí òîãòîëöîî á¿ðäñýí ÷ õýðýãæ¿¿ëýã÷ ýòãýýä ñàíàë, ñàíàà÷èëãà, õàðèóöëàãàòàé àæèëëàõã¿é áàéõ, ýñõ¿ë ñàéí áîëîâñîí õ¿÷èí áàéâ÷ òîãòîëöîîãîî áóðóó á¿ðä¿¿ëýõ ÿâäàë áîë àëü àëü íü ¿ð ºãººæã¿é õýðýã áîëíî. Èéìä àðõèäàí ñîãòóóðàõòàé òýìöýõ òóõàé õóóëèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ÷èãëýëýýð ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã áàãàñãàõ, ò¿¿íèéã õÿíàõ àñóóäëààð àæèëëàõ óäèðäëàãûí õýñýãò èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí òºëººëºë áàéãóóëëàãà, ò¿¿íä òàâèãäàõ øàëãóóð, øààðäëàãààñ ãàäíà ò¿¿íèé ÷èã ¿¿ðýã, ýðõ õýìæýýã äàâõàð

õóóëü÷èëæ ºãºõ íü ç¿éòýé áàéíà. Ýíýõ¿¿ áàéãóóëëàãà òºðèéí áóñàä áàéãóóëëàãûí ýðõëýõ àñóóäëààñ áóñàä àñóóäàëä õ¿ð÷ àæèëëàõ áà õàìòàð÷ àæèëëàõ þì. / ßïîí, Õÿòàä32, Óíãàðûí òóðøëàãûã õàðãàëçàõ / Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã áàãàñãàõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, óõóóëàí òàíèóëàõ ÷èãëýëýýð àæèëëàõ òºðèéí áóñ áóñàä õýëáýðèéí áàéãóóëëàãûí îðîëöîî, ýðõ ¿¿ðãèéí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõýä àíõààðàõ íü ç¿éòýé áàéíà.

- Õýäèéãýýð ìàíàé óëñàä èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäàä òºðèéí çàðèì ÷èã ¿¿ðãèéã õàðèóöóóëäàã ìåõàíèçì òºëºâøººã¿é áàéãàà ÷ òýð ç¿ãò õàíäñàí, öààøèä øèëæèõ áîäëîãî, ýðõ ç¿éí îð÷èíã ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã áóóðóóëàõ çîðèëãîîð òîãòîîõ íü ç¿éòýé. Òóõàéëáàë, ýíýõ¿¿ õàðèëöààíä ãàäààä óëñóóäûí òóðøëàãûã õàðàõàä õýðýãëýý, ñóäàëãàà, ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààíû ÷èãëýëýýð îëîí íèéòèéí õ¿÷èéã òºâëºð¿¿ëýõ ÿâäàë ¿ð ä¿íòýé áàéãàà þì.

Òóñãàé çºâøººðëèéí õóâüä: Ìîíãîë Óëñàä òóñãàé çºâøººðëèéí

òîãòîëöîîãîîð äàìæóóëàí ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã áóóðóóëàõ, ò¿¿íèéã õÿíàõ ìåõàíèçìûã çºâ, ¿ð ä¿íòýé òºëºâø¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõàë þì. Ýíý õ¿ðýýíä äàðààõ ÷èãëýëèéí õóâèëáàðûã ñàíàë áîëãîæ áàéíà. ¯¿íä:

- Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà ¿éëäâýðëýõ, ýêñïîðòëîõ, èìïîðòëîõ, õóäàëäàõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ ¿éë àæèëëàãàà òóñ á¿ðò òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ. Ò¿¿íèé äîòîð õóäàëäààã áººíèé áà æèæèãëýí õóäàëäàà õýìýýí àíãèëæ òóñ á¿ðò íü òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ. /ÀÍÓ, Àâñòðàëè, Íèäåðëàíä, ßïîí, Øâåä/ Ýíý õî¸ð çºâøººðëèéã ÿëãàæ çààãëààã¿éãýýñ

32 Хятадын Согтууруулах ундааны асуудал эрхлэх Ассоциаци /CHINA NATIONAL ASSOCIATION FOR li-quor AND SPRITS CIRCULATION”/ . Энэ нь согтууруулах ундааны нийл¿¿лэлт, ¿йлдвэрлэгч аж ахуйн нэгж, холбогдох бусад аж ахуйн байгууллага, иргэний нийгмийн байгууллага, хувь х¿м¿¿сийн нэгдэл б¿хий ашгийн тºлºº бус олон нийтийн байгууллага юм.


83

ñºðºã ¿ð äàãàâàð ãàð÷ áàéíà. Æèøýýëáýë, øóäàðãà ºðñºëäººíä íºëºº ¿ç¿¿ëæ, ¿íý áóóð÷ áàéãàà ÿâäàë ìàíàé óëñûí ºíººãèéí íºõöºëä àæèãëàãääàã. Èíãýñíýýð ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ¿íý ºíäºð áàéõ òóñàì õýðýãëýý áóóðàõ áàéäëûã àëäàãäóóëàõàä õ¿ðíý.

- Óëñ îðíóóäàä äýýðõ ¿éë àæèëëàãààíóóäàä îëãîõ òóñãàé çºâøººðëèéã ÿëãààòàé ò¿âøèíä îëãîõ áóþó ýêñïîðò, èìïîðò, ¿éëäâýðëýë, áººíèé õóäàëäààíû òóñãàé çºâøººðëèéã çàñãèéí ãàçðûí õàðüÿà òºðèéí áàéãóóëëàãûí ò¿âøèíä / ÀÍÓ, Ëèòâà /, æèæèãëýí õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýýíèé òóñãàé çºâøººðëèéã îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä / ÀÍÓ, Àâñòðàëè, Ëèòâà / îëãîõ çîõèöóóëàëò íèéòëýã áàéãààã õàðãàëçàí òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ ýðõ á¿õèé ñóáüåêòèéã ÿëãààòàé òîãòîîõ. Æèæèãëýí õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýýíèé òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ ýðõèéã îðîí íóòàãò ¿ëäýýæ, õÿíàëò òàâèõ çàðèì òºðëèéí áîëîìæèéã àøèãëàõ áîëîìæòîé.

¯éëäâýðëýë, èìïîðòûí òóõàéä: Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ¿éëäâýðëýë

áà èìïîðòîä ãîë àíõààðàë, õÿíàëò, çîõèöóóëàëò õèéõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ªºðººð õýëáýë àñóóäëûã ñóóðèàñ íü ýõëýõ íü ç¿éòýé. ¯éëäâýðëýë áà èìïîðòûí õýëáýðýýð íèéë¿¿ëýëò èõ áàéãàà òîõèîëäîëä ò¿¿íèéã õóäàëäàõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ õàðèëöàà èõ áàéõ íü äàìæèãã¿é. Ýíäýýñ õàìààðààä õýðýãëýý èõ áàéõ íü ìýäýýæ þì. Èéìä ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû íèéë¿¿ëýëòèéí ñóóðü ¿íäýñ áîëæ áàéãàà ¿éëäâýðëýë, èìïîðòûã õÿçãààðëààã¿é òîõèîëäîëä õóäàëäàà áà ¿éë÷èëãýýã õÿçãààðëàõ íü óòãàã¿é áà ¿ð ä¿íã¿é þì. Èéìä ñóäàëãààíû áàã ñîãòóóðóóëàõ óíäààã äàãíàñàí äýëã¿¿ðýýð õóäàëäàõ çàìààð õàòóó õÿçãààðëàëò òîãòîîõûã äýìæèõã¿é áàéíà. Ìºí òºðèéí ìîíîïîëü áóþó òºðèéí ºì÷èò êîìïàíèéí õýëáýðèéã äýìæèõã¿é áîëíî. Õàðèí äàðààõ àðãà çàìààð èìïîðò, ¿éëäâýðëýëèéã õÿçãààðëàõ áîëîìæ áàéíà ãýæ õàðæ áàéíà. ¯¿íä:

- Èìïîðò. Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà èìïîðòëîõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä òóñãàé çºâøººðºë àâàõûã øààðäàõ íü ç¿éòýé áºãººä òóñãàé çºâøººðëèéã îëãîõäîî òóõàéí æèëèéí ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýý, õîëáîãäîí áèé áîëñîí ñºðºã ¿ð äàãàâàð çýðãèéã õàðãàëçàí íýã æèëä 10-ààñ õýòðýõã¿é òîîíû çºâøººðºë îëãîäîã Ëèòâà óëñûí çîõèöóóëàëòûã õàðãàëçàí èìïîðòëîõ àæ àõóé íýãæèéí òîîíä çîõèõ õÿçãààðëàëò õýðýãæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé þì. Òóñ õÿçãààðëàëòûí òîîã õýðýãæ¿¿ëýõäýý îäîî ýíý òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé àæ àõóé íýãæ¿¿äèéí òîî, ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýíèé ò¿âøèí, àðõèäàí ñîãòóóðàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çîðèëãî, íèéãýì, ýäèéí çàñàã, ýð¿¿ë ìýíäýä ó÷ðààä áóé ñºðºã ¿ð äàãàâàð çýðãèéã õàðãàëçàí ¿çýõ íü ç¿éòýé.

- ¯éëäâýðëýë. Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ¿éëäâýðëýëèéí õóâüä àëèâàà òîîí õÿçãààðëàëò òàâèõ íü òîäîðõîé ò¿âøèíä ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàð÷ áîëçîøã¿é òóë òîîí õÿçãààðëàëòààñ èë¿¿òýéãýýð ÷àíàðûí õàòóó øààðäëàãûã õýðýãæ¿¿ëýõ íü õýðýãæèõ áîëîìæèéí õóâüä äàâóó áàéæ áîëçîøã¿é. Èíãýõäýý òóõàéí çàõ çýýë äýõ ºðñºëäººíèé áîëîìæèéã àëäàãäóóëàõã¿éãýýð ÷àíàðûí øààðäëàãà õàíãààã¿é õýò æèæèã ¿éëäâýð¿¿ä áèé áîëîõîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ / ßïîí óëñûí òóðøëàãûã õàðãàëçàí ¿éëäâýðèéí òóñãàé çºâøººðºë îëãîõäîî ¿éëäâýðèéí õ¿÷èí ÷àäëûí õóâüä çàéëøã¿é õàíãàñàí áàéõ òîäîðõîé ò¿âøèíã òîãòîîæ áîëîõ áºãººä òóñ øàëãóóðûã òîãòîîõäîî çàõ çýýëä öººõºí õýäýí ¿éëäâýð ìîíîïîëü òîãòîîæ áîëçîøã¿é ýðñäýëèéã òîîöîîëîõ øààðäëàãàòàé þì./, îäîî áàéãàà áîëîí øèíýýð òóñãàé çºâøººðºë àâàõ ¿éëäâýð¿¿äýä á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð, ò¿¿õèé ýä, òåõíîëîãèéí ºíäºð øààðäëàãà òàâèõ, ýäãýýð ¿éëäâýð¿¿äèéí íèéãìèéí õàðèóöëàãûã ºíäºðñãºæ õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäàä àðõèíû õîð íºëººã òàíèóëàõ, çîõèñã¿é õýðýãëýýíýýñ


84

óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ÷èãëýëèéí àðãà õýìæýý, õºòºëáºðò òàòàí îðîëöóóëàõ, òóñãàé çºâøººðëèéã ñóíãàõ àñóóäàëä òóñ øàëãóóðûã õàðãàëçàí ¿çýõ.

Õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýýíèé õóâüä: Äýëõèéí áóñàä îðíóóäàä àðõèäàí

ñîãòóóðàõòàé òýìöýõäýý àðõèíû ñòàíäàðò õýðýãëýýã ñóðòàë÷ëàõ, õàòóóëàã áàãàòàé ñîãòóóðóóëàõ óíäààã äýìæèõ áîäëîãî ÿâóóëæ áàéíà. Àðõèéã òºðºëæñºí äýëã¿¿ðýýð õóäàëäààëàõ, àðõèíû òàòâàðûã ºíäºð òîãòîîõûí õàìò òîãòìîë íýìýãä¿¿ëýõ, øàð àéðàã, äàðñ, êîêòåéëü çýðýã õàòóóëàã áàãàòàé ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã òàíèóëàõ çýðýã àðãà õýìæýý àâ÷ áàéíà.

Èéíõ¿¿ ç¿é çîõèñòîé õýðýãëýýã ñóðòàë÷ëàõ, õýðýãëýõ ïðîöåññûã òºâºãòýé áîëãîñíîîð òºðºëæñºí ãàçàðò õýðýãëýõ ñî¸ëûã áèé áîëãîõ çàìààð õýðýãëýýã áóóðóóëæ áàéíà. Æèøýýëáýë, ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ç¿é çîõèñòîé õýðýãëýýíä äàðñ, øàð àéðàãíààñ èë¿¿ êîêòåéëèéã ñóðòàë÷èëæ áàéõ áºãººä êîêòåéëèéã áýëòãýæ óóõ ïðîöåññ òºâºãòýé òóë õýðýãëýã÷èä êîêòåéëü óóõûí òóëä àëü íýã ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ ãàçàðò î÷èõ øààðäëàãà ¿¿ñýõ þì.

- Ñîãòóóðóóëàõ óíäààã ñïèðòèéí àãóóëàìæààð íü àíãèëàí, ãðàäóñ ºíäºðòýé àðõè, øàð àéðàã, äàðñûã äýëã¿¿ðýýð õóäàëäààëàõã¿é, çºâõºí áàð, ðåñòàðîí çýðýã ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ ýðõòýé ¿éë÷èëãýýíèé ãàçàðò õóäàëäààëàõ æóðàì áèé áîëãîõ õýðýãòýé. Èíãýñíýýð ºñâºð, çàëóó ¿åèéã ñîãòóóðóóëàõ óíäààíààñ ñýðãèéëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé. ¯¿íýýñ ãàäíà ñîãòóóðóóëàõ óíäààã ñïèðòèéí àãóóëàìæààð àíãèëàõ íü ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû òºðë¿¿äýä òàòâàð, çàð ñóðòàë÷èëãàà, õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýýíèé õóâüä ÿëãààòàé çîõèöóóëàëò õýðýãæ¿¿ëýõýä à÷ õîëáîãäîëòîé.

- Àðõèéã çºâõºí àðõè çàðàõ ýðõòýé òºðºëæñºí äýëã¿¿ðò õóäàëäààëàõ, ñîãòóóðóóëàõ óíäààãààð ¿éë÷ëýõ ýðõòýé ãàçàðò ¿éë÷ëýõèéã çºâøººðºõ áºãººä òºðºëæñºí äýëã¿¿ð íü ìîíîïîëü

äàãíàñàí äýëã¿¿ðýýñ ÿëãààòàéã àíõààðàõ. Õàðèí øàð àéðàã, äàðñûã çàðàõ çºâøººðëèéã ñóïåðìàðêåò áîëîí îäîîãèéí íýðøèæ áàéãààãààð “8 íýð”-èéí áàðààíû äýëã¿¿ðò îëãîæ áîëíî. Èíãýõäýý ò¿¿íä àãóóëàãäàõ ñïèðòèéí õýìæýýíýýñ õàìààð÷, çºâõºí çºâøººðºãäºõ ãðàäóñòàé øàð àéðàã, äàðñûã õóäàëäààëàõ ýðõ îëãîíî. Ìºí ýäãýýð äýëã¿¿ð¿¿äýä 21 íàñíààñ äîîø õ¿íä ñîãòóóðóóëàõ óíäàà çàðàõûã õîðèãëîõ áºãººä, ñîãòóóðóóëàõ óíäàà çàðàõäàà ýðãýëçýýòýé íºõöºëä òóõàéí õ¿íèé èðãýíèé ¿íýìëýõèéã çààâàë øàëãàõ çýðãýýð õàðèóöëàãûã íýìýãä¿¿ëýõ çîõèöóóëàëò áèé áîëãîõ íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Åð íü ñîãòóóðñàí ýòãýýä, ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýõ íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäýä ¿éë÷ëýõã¿é áàéõ òóõàéä õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðóóäûí õàðèóöëàãûã ºíäºðñãºõ íü ç¿éòýé.

- ¯éë÷èëãýýíèé ãàçðóóäûã ìºí àíãèëàí, òóñ á¿ðò ñîãòóóðóóëàõ óíäààãààð ¿éë÷ëýõ ñòàíäàðò òîãòîîõ. Èíãýõäýý àíãèëàë, ñòàíäàðòûã òºðèéí ç¿ãýýñ äàíãààð øóóä òîãòîîõîîñ çàéëñõèéæ ñàëáàðûí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóä, õîëáîãäîõ àñóóäëààð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ. ¯éë àæèëëàãààíä áàðèìòëàõ ñòàíäàðòûã ýäãýýð áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí òîãòîîõ, åð íü ñîãòóóðóóëàõ óíäààòàé õîëáîãäîõ àëèâàà àñóóäëûã ñàëáàðûí îðîëöîã÷èäòîé íü õàìòðàí øèéäýæ, õàðèóöëàãûã òýäýíä äàâõàð ¿¿ð¿¿ëýõ íü áîäëîãî, çîõèöóóëàëòûí õýðýãæèëòèéã õàíãàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. / Óíãàð, ßïîí /

- Õóäàëäààëàõ, ¿éë÷ëýõ öýãèéí òîîã õÿçãààðëàõ. Ñîãòóóðóóëàõ óíäààãààð ¿éë÷ëýõ çºâøººðëèéí òîîã õÿçãààðëàõäàà òóõàéí ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðûí ¿éë÷ëýõ ýðõ á¿õèé ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû òºðëèéã õàðãàëçàõ çîõèöóóëàëò Åâðîïûí îðíóóäàä õýðýãæèæ áàéãàà áºãººä çàðèì îðîí /Ôðàíö, Èñëàíä, Èñïàíè, Øâåä, Èõ Áðèòàíè / çºâõºí


85

ñïèðòíèé ºíäºð àãóóëàìæòàé ñîãòóóðóóëàõ óíäàà áóþó öàãààí àðõèàð ¿éë÷ëýõ ýðõ á¿õèé ¿éë÷èëãýýíèé öýã¿¿äèéí òîîã õÿçãààðëàäàã áîë çàðèì îðîí /Èðëàíä, Ëþêñåíáóðã, Ïîëüø / äàðñ áà àðõèàð ¿éë÷ëýõ ýðõ á¿õèé öýã¿¿äýä õÿçãààðëàõ çýðãýýð ¿éë÷ëýõ ýðõ á¿õèé ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû òºðëººñ õàìààðàí õÿçãààðëàõ öýãèéí òºðëèéã òîãòîîõ øàëãóóðûí çàð÷èì ¿éë÷èëæ áàéãààã õàðãàëçàí àðõè õóäàëäààëàõ öýãèéí òîîíä õÿçãààðëàëò òàâèõ, èíãýõäýý òóõàéí àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðýã, õîðîîíû õ¿í àìûí òîî, ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýý, ãýìò õýðãèéí ãàðàëò çýðãèéã õàðãàëçàí òîäîðõîé òîîíû õ¿í àìä íîîãäîõ õóäàëäàõ öýãèéí òîîã çààõ. Õÿçãààðëàëòûí òîîã òîãòîîõäîî õýðýãæèõ áîëîìæèéã ñàéòàð ñóäëàõ íü ç¿éòýé. Ìîíãîë Óëñ 2008 îíä ¯éëäâýð õóäàëäààíû ÿàìíû ñàéäûí 05 òîîò “Íîðìàòèâ òîãòîîõ òóõàé “ òóøààëààð ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õóäàëäàõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ öýãèéí òîîã íèéñëýë, àéìãèéí òºâä 2000 õ¿í àì òóòàìä 1-ýýñ õýòðýõã¿é áàéõààð øèíý÷ëýí òîãòîîñîí áàéäàã. Ýíý íîðìàòèâûí äàãóó öýãèéí òîîã ä¿¿ðýã, õîðîî òóñ á¿ðýýð ãàðãàæ Íèéñëýë õîòîä 503 öýã áàéõààð òîãòîîæ àðãà õýìæýý àâàí àæèëëàñàí áîëîâ÷ òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ðýýã¿é áà áàéãóóëëàãà àæ àõóéí íýãæ, èðãýäèéã èõýýð áóõèìäóóëñàí àðãà õýìæýý áîëæ, Çàñãèéí ãàçðààñ ò¿ð ò¿äãýëç¿¿ëýõ ÷èãëýë ºãñºí áàéíà. ¿íýýñ ãàäíà õýäèéãýýð äóðäñàí îðíóóä ãðàäóñ áàãàòàé ñîãòóóðóóëàõ óíäàà áóþó øàð àéðãèéã õýðýãëýã÷äýä ñàíàë áîëãîæ áóé ÷ ýíý çîõèöóóëàëòûí ñºðºã òàëóóäûã àíõààðâàë çîõèíî. Øàð àéðàãíû õýðýãëýýã ñóë áàéëãàõ íü ýðãýýä õ¿¿õýä, çàëóóñûí äóíäàõ ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã èõýñãýæ, ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýã÷äèéí íàñûã çàëóóæóóëäàã. Ìºí ÄÝÌÁ-ûí ñóäàëãààãààð ýðò ñîãòóóðóóëàõ óíäààíä äàñàë áîëñîí õ¿ì¿¿ñ “àðõèíä äîíòîõ ºâ÷èí”-ä èë¿¿òýé íýðâýãääýã ãýñýí òîîöîî áèé.

Çàð ñóðòàë÷èëãààíû òóõàéä: - Ìîíãîë Óëñûí õóâüä Çàð

ñóðòàë÷èëãààíû òóõàé õóóëü (2002)-ààð 18 õ¿ðòýëõ õóâèéí ýòèëèéí ñïèðò àãóóëñàí ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû çàð ñóðòàë÷èëãààã òîäîðõîé õÿçãààðëàëòòàéãààð çºâøººðñºí íü õàðüöàíãóé ºíäºð õýìæýýòýé áàéíà. Ìºí õóóëüä 18 õóâü õ¿ðòýë ýòèëèéí ñïèðò àãóóëñàí äàðñ, ïèâî, øèìèéí àðõèéã ¿éëäâýðëýã÷, áîðëóóëàã÷ àæ àõóéí íýãæ íü íèéòèéã õàìàðñàí áèåèéí òàìèð, ñïîðòûí àðãà õýìæýýã çîõèîí áàéãóóëàõ, äýìæèõ çîðèëãîîð èâýýí òýòãýñýí, ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí, õàíäèâ ºãñºí áîë óã àðãà õýìæýýã çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà ãàçàðò òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿íýý ñóðòàë÷èëñàí õàíûí ñàìáàð, çóðàãò õóóäàñ, ò¿¿íòýé àäèëòãàõ áóñàä ñóðòàë÷èëãààíû õýðýãñëèéã áàéðëóóëæ áîëíî ãýæ çààñíûã áèäíèé ñóäëàí ¿çñýí îðíóóäàä õîðèãëîñîí øèíæòýé (èíãýõäýý õ¿¿õýä, çàëóó ¿åèéã ò¿ëõ¿¿ õàìãààëàõ áîäëîãî áàðèìòàëñàí) áàéíà. ¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð íýãýí õóâèëáàðûã ñàíàë áîëãîõîä äýýðõ çîõèöóóëàëòûã õ¿¿õäýä çîðèóëñàí áèåèéí òàìèð, ñïîðòûí áîëîí áóñàä íèéòèéã õàìàðñàí àðãà õýìæýýíèé ¿åýð àëèâàà õýëáýðýýð ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ñóðòàë÷èëãàà õèéõèéã õîðèãëîõ (èâýýí òýòãýñýí, ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí, õàíäèâ ºãñºí áàéñàí ÷) áàéäëààð ººð÷ëºí íàéðóóëæ áîëîõ þì.

- Ìàíàé óëñûí õóâüä ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû çàð ñóðòàë÷èëãààíû õ¿ðýýíä øóóä Íîðâåãè óëñ øèã á¿õýëä íü õîðèãëîõ áîäëîãî áàðèìòëàõ (äýëãýðýíã¿éã Íîðâåãè óëñûí çîõèöóóëàëòûí õýñãýýñ õàðíà óó) çîõèñòîé ýñýõ íü ýðãýëçýýòýé (íèéãìèéí ñýòãýë ç¿é õýðõýí õ¿ëýýæ àâàõ íü òîäîðõîéã¿é) áºãººä ¿¿íèé îðîíä Ôðàíö, Íèäåðëàíä óëñóóäûíõòàé àäèë öàãèéí áîëîí àãóóëãûí õÿíàëò òàâèõ, õàìðàõ ìàññûí õ¿ðýýíýýñ õàìààðàí ºðãºí íýâòð¿¿ëãèéí õýðýãñëýýð çàð ñóðòàë÷èëãàà íýâòð¿¿ëýõèéã õîðèãëîõ, õ¿¿õýä, çàëóó ¿åèéíõíèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí õýñýã÷ëýí õîðèãëîõ áîäëîãûã


86

íýâòð¿¿ëýõ íü ç¿éòýé. Çàð ñóðòàë÷èëãààã òîäîðõîé õÿçãààðëàëòòàéãààð çºâøººð÷ áàéãàà òîõèîëäîëä ¿ð íºëººíèé àñóóäëûã íàðèéí àâ÷ ¿çýõ ¸ñòîé. Æèøýýëáýë ºðãºí íýâòð¿¿ëãýýð ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû çàð ñóðòàë÷èëãàà ãàðãàõûã çºâøººð÷ áàéãàà áîë ÿã õýçýý, õýäýýñ õýäýí öàãèéí õîîðîíä áàéæ áîëîõûã ¿íäýñëýëòýé òîãòîîõ (ýíä òóõàéëáàë åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü àìàðäàã Ëõàãâà ãàðèãò 07:00-00:00 öàãèéí õîîðîíä ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû çàð ñóðòàë÷èëãààã õîðèãëîäîã Ôðàíö óëñûí æèøýýã äóðäàæ áîëîõ þì) øààðäëàãàòàé.

- Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû çàð ñóðòàë÷èëãààíû àñóóäëûã óëñ îðíóóä 1 /óëñààñ õóóëü òîãòîîõ õýëáýðýýð; 2/ ñàëáàðûí ìýðãýæëèéí õîëáîî, áàéãóóëëàãûí ººðèéí çîõèöóóëàëòûí ä¿ðýì áàòàëæ ìºðäºõ õýëáýðýýð çîõèöóóëæ áàéíà. ªºðèéí çîõèöóóëàëòûí áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé ä¿ðýì çýðýã íü òºðèéí òºâëºðºë, çàðäàë ÷èðýãäýë, ò¿¿íèéã äàãàñàí ñºðºã ¿ð äàãàâðûã áàãàñãàõ çýðýã ñàéí òàëòàé áàéíà. Õàðèí Ìîíãîë Óëñàä ¿¿íèéã ºíººãèéí áàéäàëä øóóä õýðýãæ¿¿ëýõýä òîõèðîìæã¿é þì. Èéìä ýíý àðãà çàìûã ààæìààð íýâòð¿¿ëýõ áîëîìæèéã ñàíàë áîëãîæ áàéíà.

---o0o---

Ãàäààä îðíû òóðøëàãà

87

Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÕªÄªËÌªÐ ÝÐÕËÝËÒ, ÒÝÂ×ÈØÃ¯É ÕÝËÁÝÐÈÉÍ ÕªÄªËÌªÐ ÝÐÕËÝËÒÈÉÃ ÁÓÓÐÓÓËÀÕ

ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ

ÌÓÈÑ-èéíÕóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí ìàãèñòðàíò Ã.Ñóâäàà

Óäèðòãàë Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí

áàéãóóëëàãûí ñóäàëãààãààð 218 ñàÿ õºäºëìºð ýðõëýã÷ õ¿¿õä¿¿ä á¿ðòãýãäñýí áàéíà. Ýäãýýð íü 5-17 íàñíû õ¿¿õä¿¿ä áºãººä 126 ñàÿ íü ýð¿¿ë ìýíääýý õîð õºíººë ó÷ðóóëàõààð íºõöºëä àæèëëàæ áàéíà. Ìºí íèéò õ¿¿õä¿¿äèéí 165 ñàÿ íü 5-14 íàñíû õ¿¿õä¿¿ä áàéãàà íü ñýòãýë ýìçýãë¿¿ëñýí àñóóäàë þì. Ò¿¿í÷ëýí ºíººäºð 70 ãàðóé ñàÿ ñóðãóóëèéí íàñíû õ¿¿õä¿¿ä ñóðãóóëüä õàìðàãäààã¿é áàéíà. Ìàø îëîí õ¿¿õýä ñóðãóóëüä á¿ðòã¿¿ëñýí áîëîâ÷ õè÷ýýëäýý áàéíãà ÿâæ ÷àääàãã¿é áàéíà. Ýäãýýð õ¿¿õä¿¿äèéí èõýíõ íü õºäºëìºð ýðõëýã÷ õ¿¿õä¿¿ä áàéäàã. Õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ãîë øàëòãààí íü ÿäóóðàëòàé øóóä õîëáîîòîé. ßäóó ºðõ ãýð á¿ë íü õ¿¿õäèéíõýý õºäºëìºð ýðõýëñýí îðëîãîîñ õàìààðàëòàé áàéäàã íü òóõàéí õ¿¿õäèéí áîëîâñðîëä íü àíõààðàõ áèø, ìºíãº îëîõûã íü èë¿¿ ÷óõàë÷èëäàã áàéíà. ßäóó ºðõ¿¿ä íü õ¿¿õäèéíõýý ñóðãàëòûí òºëáºð, ä¿ðýìò õóâöàñ, íîì äýâòýð ãýõ ìýò áóñàä çàðäëóóäûã òºëæ ÷àääàãã¿éí óëìààñ îëîí õ¿¿õýäòýé àéë íü õýíèéãýý ñóðãóóëüä ñóðàëöóóëàõ âý ãýñýí

ñîíãîëòûã õèéäýã. Èéìä õ¿¿õä¿¿äèéã íààä çàõ íü àëáàí ¸ñíû, ¿íý òºëáºðã¿é, ñóóðü áîëîâñðîëä õàìðóóëàõ íü ÷óõàë þì.1

Ìàíàé óëñ äàõü õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí ò¿ãýýìýë õýëáýð¿¿äýä óóë óóðõàéä àëò, æîíøèí äýýð àæèëëàõ, í¿¿ðñ óõàæ ãàðãàõ, âàãîí áóóëãàõ, à÷èõ, çàõàä à÷àà çººæ òýðýã ò¿ðýõ, ãóäàìæèíä ãóéëãà ãóéõ, ãóòàë òîñëîõ, õºäºº àæ àõóéä ìàë ìàëëàõ, óðàëäààíû ìîðü óíàõ, ãàçàð òàðèàëàíä àæèëëàõ, ºñâºð íàñíû õ¿¿õýä áèåý ¿íýëýõ ãýõ ìýòèéí àæèë çîíõèëæ áàéíà.

Ãàäààä îðíóóä äàõü õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ºíººãèéí áàéäàë

Îëîí óëñûí Õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãûí “Õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí òýâ÷èøã¿é õýëáýðèéí òóõàé” 182 äóãààð êîíâåíöèä2“õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí òýâ÷èøã¿é õýëáýð” ãýäýãò:

1. Áîîë÷ëîëûí á¿õ òºðëèéí õýëáýð¿¿ä áîëîí õ¿¿õäèéã õóäàëäàõ äàìæóóëàí õóäàëäàõ, ºðèéí òºëººñ, õàìæëàãûí àëáàò áîëãîõ, õ¿÷ýýð áóþó àëáàäàí õºäºëìºðë¿¿ëýõ, ò¿¿íèé äîòîð çýâñýãò ìºðãºëäººíä õ¿¿õäèéã õ¿÷ýýð áóþó àëáàäàí ýëñ¿¿ëýõ çýðýã áîîë÷ëîëòîé òºñòýé àæèëëàãààíóóä;

2. Õ¿¿õäèéã áèåý ¿íýëýõ ¿éë àæèëëàãàà, ñàäàð ñàìóóíû ñóðòàë÷èëãàà áîëîí ñàäàð ñàìóóíû ¿ç¿¿ëáýðò àøèãëàõ, ýëñ¿¿ëýí àâàõ ýñâýë òèéì ¿éë àæèëëàãààã ñàíàë áîëãîõ;

3. Õ¿¿õäèéã ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ¿éëäâýðëýõ, íóóöààð íàéìààëàõ çýðýã îëîí óëñûí õîëáîãäîõ ãýðýýí¿¿äýä çààãäñàí õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààíä

1 http://www.un.org/en/events/childlabourday/background.shtml С¿¿лд 2014.10.24-ний ºдºр хандсан2 Тºрийн мэдээлэл эмхтгэл, УБ, 2004 он, тусгай дугаар 1 д¿гээр боть, “Х¿¿хдийн хºдºлмºрийн тэвчишг¿й хэлбэрийн тухай” 182 дугаар конвенц, 264 дэх тал

http://www.un.org/en/events/childlabourday/background.shtml

http://www.un.org/en/events/childlabourday/background.shtml


88

àøèãëàõ, ýëñ¿¿ëýí àâàõ, ýñâýë òèéì ¿éë àæèëëàãààã ñàíàë áîëãîõ;

4. Ìºí ÷àíàð, ýñâýë õºäºëìºðèéí íºõöºëººðºº õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíä, àþóëã¿é áàéäàë, ¸ñ ñóðòàõóóíä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ¿éö àæëûã õàìààðóóëæ îéëãîíî ãýæýý.

Õºäºëìºðèéí íàñíû äîîä õÿçãààðûí òóõàé îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãûí 138 äóãààð êîíâåíöèä çààñíààð ãèø¿¿í îðîí á¿ð õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéã óñòãàõ, àæèë ýðõë¿¿ëýõ íàñíû äîîä õÿçãààðûã õ¿¿õýä áèå áÿëäàð, îþóí ñàíààíû õóâüä ã¿éöýò áîëîâñðîõ ¿åèéí íàñòàé íèéö¿¿ëýí ààæìààð àõèóëàí òîãòîîæ áàéõàä ÷èãëýñýí áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõ ó÷èðòàé. Íàñíû åðºíõèé äîîä õÿçãààð íü åðäèéí íºõöºëä 15 áà ò¿¿íýýñ äýýø /çàéëøã¿é áîëîâñðîëûã ä¿¿ðãýõ íàñíààñ äýýø íàñ/, õºíãºí àæèëä 13 íàñ, àþóëòàé àæèëä 18 íàñ /òîäîðõîé õàìãààëàãäñàí íºõöºëä 16 íàñ/, Ýäèéí çàñàã áîëîâñðîëûí òîãòîëöîî íü ñàéí õºãæººã¿é îðíóóäàä íàñíû äîîä õÿçãààð 14, õºíãºí àæèëä 12 íàñ, àþóëòàé àæèëä 18 íàñ /òîäîðõîé õàìãààëàãäñàí íºõöºëä 16íàñ/ áàéíà.Ò¿¿í÷ëýí Õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí òýâ÷èøã¿é õýëáýðèéí òóõàé182 äóãààð êîíâåíöèä õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí òýâ÷èøã¿é õýëáýð¿¿äèéã õîðèãëîõ, óñòãàõàä ÷èãëýñýí ¿ð ä¿íòýé àðãà õýìæýýí¿¿äèéã íýí äàðóé àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõèéã óðèàëñàí þì. Óëìààð ãèø¿¿í îðîí á¿ð õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéã óñòãàõ ¿éë õýðýãò áîëîâñðîëûí ¿ç¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäëûã àíõààðàëäàà àâ÷, ¿ð ä¿íòýé áºãººä òîäîðõîé, öàã õóãàöààíû õÿçãààð á¿õèé àðãà õýìæýýí¿¿äèéã çîõèîí áàéãóóëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí.

Õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéã óñòãàõ ÎÓ-ûí ÀÉÏÅÊ õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä ÎÓÕÁ õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéã çîãñîîõ òàë äýýð ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ 80 ãàðóé òºñºë õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íèé èõýíõ íü õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ õóóëü, õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëüä ÷èãëýãäýæ áàéíà. Ìºí õºäºëìºð ýðõëýã÷ õ¿¿õä¿¿äèéã àæëààñ íü ãàðãàõ, òýäýíä

ñýòãýë ç¿éí ñóðãàëò ÿâóóëàõ, õºäºëìºð ýðõëýëòýýñ ººð íºõöºë¿¿äèéã ñàíàë áîëãîõ, õàðüÿàëàãäàõ çàñàã çàõèðãàà, õîðîîíä íü ìýäýãäýæ çààâàð çºâëºãºº ºãºõ ãýõ ìýò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà.

Îëîí óëñàä ÿâóóëñàí õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí óëñ îðíû 83 íü õ¿¿õäèéã àþóëòàé íºõöºëä õºäºëìºð ýðõë¿¿ëäýã áîëîõ íü òîãòîîãäæýý. Òîäðóóëáàë, àþóëòàé áîëîí áîõèð íºõöºëä, õ¿¿õäèéí ýðõ áîëîâñðîëûã çºð÷ñºí õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëò Ýðèòðåé, Ñîìàëè óëñàä õàìãèéí èõ áàéãàà áîë Á¿ãä íàéðàìäàõ àðä÷èëñàí Êîíã óëñ, Ìÿíìàð, Ñóäàí, Àôãàíèñòàí, Ïàêèñòàí, Çèìáàáý, Èåìåí, Áóðóíäè, Íèãåðçýðýãóëñàä ÷ ìºí èõ áàéíà ãýñýí ñóäàëãàà ãàðñàí áàéíà. Õàðèí ìàíàé óëñûí õóâüä õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãàà õ¿¿õäèéí òîîã õ¿í àìûí òîîòîé õàðüöóóëàõàä õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëòýýðýý äýëõèéä äýýã¿¿ðò áè÷èãäýæ áàéãàà þì.Ñóäàëãààíààñ õàðàõàä Õÿòàä, Ýíýòõýã, Îðîñ, Áðàçèë çýðýã ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäàë ñàéí óëñóóä ÷ ìºí ýðñäýëòýé îðíû òîîíä áàãòàæ áàéíà. Ó÷èð íü ýäãýýð óëñàä õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí õóóëü òºäèéëºí ñàéí õýðýãæäýãã¿é àæ.Õÿòàä óëñûí õóâüä ºíãºðñºí æèë 53 äóãààð áàéðò æàãñàæ áàéñàí áîë ýíý æèë 20 äóãààðò æàãñàæ, îãöîì óðàãøèëæýý.Õàðèí ìàíàé õîéä õºðø ÎÕÓ äýýðõ ñóäàëãààãààð 11 áàéðààð óõàð÷ 69 ä¿ãýýð áàéðò æàãññàí áàéíà.ÎÕÓ-ûí õóâüä àëáàí áóñ ìýäýýëëýýð îðîí íóòãèéí ¿éëäâýðëýëä 100 ìÿíãàí õ¿¿õýä àæèëëàäàã ãýñýí òîî áàéíà.

Îëîí óëñàä õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëò, àæèë àâàõ íàñíû äîîä õÿçãààð, õºäºëìºðèéí íºõöºë çýðãèéã ÎÓÕÁ-ààñ áàòàëñàí êîíâåíöèóä áîëîí äîòîîäûí õºäºëìºðèéí õóóëü, ñòàíäàðòààð çîõèöóóëæ áàéíà. Õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéã áóóðóóëàõ ÷èãëýëýýð ßïîí óëñ õàìãèéí èäýâõòýé, ¿ð ä¿íòýé àæèëëàæ, òýâ÷èøã¿é õºäºëìºð


89

ýðõëýëòèéã áóóðóóëæ ÷àäñàí áîë Ýíýòõýã, Ìåêñèê çýðýã óëñóóä õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëò õ¿íä íºõöºëòýé îðíóóäûí òîîíä îðæ áàéíà.

ßïîí óëñ 126,505,000 õ¿í àìòàé, ¿¿íýýñ 23,371,000 íü 18-ààñ äîîø íàñíû õ¿¿õä¿¿ä áàéäàã áºãººä 15-ààñ äîîø íàñíû õ¿¿õýä àæèë õèéõèéã õóóëüäàà õàòóó õîðèãëîñîí áàéäàã3. Ìºí ßïîí óëñûí Õºäºëìºðèéí õóóëèéí ñòàíäàðòààð øºíèéí öàãààð áîëîí èë¿¿ öàãààð àæèëëàõûã õàòóó õîðèãëîäîã.

Ò¿¿í÷ëýí Çàñãèéí ãàçðààñ îðëîãî áàãàòàé àéë ºðõèéí õ¿¿õä¿¿äèéã àæèë õèéõèéã çºâøººðäºã áîëîâ÷ îíöãîé íºõöºë áîëçîëòîéãîîð àæëûí ¿íýìëýõ îëãîäîã áàéíà. 2000îíä Îëîí Óëñûí Õºäºëìºðèéí Áàéãóóëëàãààñ ÿâóóëñàí 10-14 íàñíû õ¿¿õäèéí àæèë ýðõëýëòèéã çîãñîîõ òºñºëä ßïîí óëñûí 10-14 íàñíû õ¿¿õä¿¿ä “0” áóþó àæèë ýðõëýëòã¿é ãýæ ãàðñàí áàéíà. 18-ààñ äîîø íàñíû õºäºëìºð ýðõýëäýã 132,000 õ¿¿õýä áàéæýý.

Ìºí ßïîí óëñûí Çàñãèéí ãàçàð 15-18 íàñíû õ¿¿õä¿¿äèéã äàðààõ òîõèîëäîëä àæèë õèéõèéã õ¿ëýýí çºâøººðäºã. ¯¿íä:

Íýã. Îðëîãî áàãàòàé ºðõèéí õ¿¿õýä;

Õî¸ð. Ýöýã ýõ÷¿¿ä õ¿¿õäèéí îëñîí ìºíãèéã çàõèðàí çàðöóóëàõã¿é áàéõ;

Ãóðàâ. Àæèë îëãîã÷ õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéã õèéñíýýð öàëèíæóóëàõ ã.ì

Ýíýòõýã óëñàä 1,261,527,930 õ¿í àìüäàð÷ áàéãààãààñ 4,371,604 íü 5-14 íàñíû èäýâõòýé õºäºëìºð ýðõýëäýã õ¿¿õä¿¿ä áàéäàã4. ¯¿íýýñ :

3 Мºн тэнд4 http://www.dol.gov/ilab/reports/child-labor/india.htmС¿¿лд2014.10.25-ныºдрхандсан

Ñàëáàð ¯éë àæèëëàãàà

Õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò-69%

- Ãàçàð òàðèàëàí, öàãààí áóäààíû òàëáàé, ÷èõðèéí íèøèíãý òàðèàëàõ

¯ é ë ä â ý ð ë ý ë è é í ñàëáàðò18%

Áàðèëãûí ÷óëóó áóòëàõ, äàâóó ¿éëäâýðëýõ, ãóòëûí àðüñ áîëîí òîðãî äàâóó áîëîâñðóóëàõ, ýðäýíèéí ÷óëóó ºíãºëºõ,õèâñ íýõýõ,òàìõè îðîîõ ã.ì

¯ é ë ÷ è ë ã ý ý í è é ñàëáàðò13%

- Çî÷èä áóóäàë , çîîãèéí ãàçàð, ãóäàìæèíä õîîë õ¿íñ, õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í çàðàõ, áàðèëãà äýýð àæèëëàõ ã.ì

Õ¿¿õäèéí òýâ÷èøã¿é õºäºëìºðèéí õýëáýð

- Õ¿íä ÷óëóó ç¿ñýõ, çººõ, òîîñãî õàòààõ,õàòãàìàë õàòààõ,- Áèåèéã íü ¿íýë¿¿ëýõ, çàðèìäàà õ¿íèé íàéìààíû çîëèîñ áîëîõ- Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéã àðìèä àâàõ

Õîëáîîíû Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ãåðìàí Óëñ íü 80,041,553 õ¿í àìòàé ¿¿íýýñ 15,1% íü 0-18 íàñíû õ¿¿õýä áàéäàã.5 Ãåðìàí óëñàä Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé Í¯Á-ûí êîíâåíöè çààñàí äàãóó íàñàíä õ¿ðýýã¿é áîë àæèë õèéõèéã õîðèãëîäîã. Õóóëèíäàà 18 õ¿ð÷ áàéæ àæèë õèéõ çºâøººðºë îëãîäîã.Ãýõäýý ýíý íü òóõàéí õ¿¿õäèéí ñóð÷ áîëîâñðîõîä ÿìàð ÷ ñààä áîëîõ ¸ñã¿é.

Çàñãèéí ãàçàð äàðààõ òîõèîëäîëä àæèë õèéõ çºâøººðëèéã îëãîäîã. ¯¿íä:

Íýã. 13-íààñ äýýø õàëààñíû ìºíãº îëîõ çîðèëãîòîé õ¿¿õä¿¿ä õàìààðíà. /öýöýðëýãèéí ºâñ õàäàõ, öýâýðëýãýý õèéõ, õ¿¿õýä àñðàõ, ãýðèéí áàãø, íîõîé àñðàõ,äýëã¿¿ð ÿâæ ºãºõ, ñ¿ìä àæèëëàõ/.

Õî¸ð. Àæèëëàõ öàãèéí õóâèàð íü ºãëºº 8 öàãààñ îðîé 18 öàã õ¿ðòýë. Ò¿¿í÷ëýí àæèë õèéõ öàã íü ñóðãóóëèéí öàãààñ ºìíº áèø õè÷ýýëèéí öàãóóäàä áàéõ ¸ñòîé.

Ìåêñèêò íàéìàí õ¿¿õýä òóòìûí íýã íü àæèëëàæ áàéíà. Òîäðóóëáàë, 29ñàÿ õ¿í àìààñ 4 ñàÿ íü 5-17 íàñíû õ¿¿õýä ãýñýí àëáàí ¸ñíû òîî áàðèìò áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷ ñòàòèñòèê ìýäýýãýýð õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéã ¿íýëýõ õàíø

5 http://www.working-in-germany.com/about-child-la-bour-0274.html С¿¿лд 2014.10.25-ны ºдºр хандсан

http://www.dol.gov/ilab/reports/child-labor/india.htm


90

Ëàòèí Àìåðèêèéí îðíóóäûí äóíäæààñ äîîãóóð, àæèëëàæ áóé õ¿¿õä¿¿äèéí 21-40 õóâü íü ìàø õ¿íäðýëòýé íºõöºë áàéäàëä àæèëëàäàã6.

Ãýõäýý Ìåêñèêò ºíãºðñºí àðâàí æèëèéí õóãàöààíä àõèö ãàðñàí áàéíà. 1989 îíû àðâàí ñàðä Í¯Á-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåé Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèéã áàòàëñàí. Óëñ îðíû õýìæýýíä àæèëëàæ áóé õ¿¿õäèéí òîî ºíººäðèéí áàéäëààð 1,1 ñàÿ õ¿¿õýä ãýñýí õýäèé ÷ äèéëýíõ íü 14-17 íàñíû õîîðîíä àëáàäàí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéíà. Ìåêñèêèéí íèéãýì, ýäèéí çàñàã, õ¿í àì ç¿éí îëîí ÿíç áàéäàë íü õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëòýä íºëººëæ áàéíà. Ìåêñèêò àìüäàð÷ áóé 10 õ¿¿õýä òóòìûí 7 íü õºäºº îðîí íóòàãò, 3 íü õîòîä àìüäàðäàã áàéíà.

Ìîíãîë Óëñ äàõü õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí ýðõëýëòèéí ºíººãèéí áàéäàë, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

Ìîíãîë óëñ íü Îëîí óëñûí Õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãûí “Õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí òýâ÷èøã¿é õýëáýð¿¿äèéã óñòãàõ òóõàé” 182 äóãààð êîíâåíöèä 2001 îíä íýãäýí îðæ, 2016 îí ãýõýä Óóë óóðõàé äàõü õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéã óñòãàõ çîðèëò òàâüñàí.

Çàñãèéí ãàçàð, Îëîí Óëñûí Õºäºëìºðèéí Áàéãóóëëàãûí ÀÉÏÅÊ õºòºëáºð, Àæèë îëãîã÷èä, ¯éëäâýð÷íèé ýâëýë, Èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä õàìòðàí ºíãºðñºí 10 æèëä õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí òýâ÷èøã¿é õýëáýðèéã áóóðóóëàõ ÷èãëýëýýð óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ,íºëººëºõ áîëîí óõóóëãà ñóðòàë÷èëãàà õèéæ, õºäºëìºð ýðõýëäýã õ¿¿õäèéí á¿ðòãýë ñóäàëãààã ãàðãàí õ¿¿õýä, òýäíèé ãýð á¿ëä íèéãìèéí àæëûí øàò äàðààëñàí ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëæ áàéíà.

¯¿íèé ¿ð ä¿íä øèéäâýð ãàðãàã÷èä, îëîí íèéòèéí îéëãîëò ìýäëýã äýýøèëæ, õ¿¿õäèéí õºäºëìºðòýé òýìöýõ ýðõ ç¿éí îð÷èí ñàéæèð÷, àðãà ç¿é, ¿íäýñíèé ÷àäàâõ, òàëóóäûí õàìòûí àæèëëàãàà áýõæèæ, Õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí 6http://www.dol.gov/ilab/reports/child-labor/india.htm С¿¿лд 2014.10.26-ны ºдºр хандсан

òýâ÷èøã¿é õýëáýðèéã óñòãàõ ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéã7 /2012-2016 îí/ áàòëàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

Õ¿¿õäèéí õºäºëìºð íü ºðõ, ãýð á¿ë, èðãýäèéí àæèëã¿éäýë, àðõèäàëò, ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë, ñàëàëò, àìüæèðãààíû ò¿âøèí äîîãóóð áàéäàë, ÿäóóðàë, ãýìò õýðýã çýðýã íèéãìèéí ñºðºã ¿çýãäë¿¿äòýé øóóä õàìààðàëòàé áàéñààð áàéíà. Ýíý õàìààðàë íü õ¿¿õäýä òóëãàðàõ àþóë, ýðñäýëèéã óëàì áîäèòîé áîëãîæ, òýäíèé àìüäðàëûã ýìçýã áîëãîñîîð áàéíà.

Õ¿¿õäèéí òýâ÷èøã¿é õýëáýðèéí õºäºëìºð íü òýäíèé ñóðàõ, õºãæèõ, íèéãýìøèõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàæ ýð¿¿ë ìýíä, õóâü õ¿íèé òºëºâøèë, õ¿ì¿¿æèëä íü ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëò ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä øèíý ñàëáàð áîëîí äàëä õýëáýðò îðîõ çýðýã ä¿ð çóðàã àæèãëàãäàæ áàéíà.

¯íäýñíèé Ñòàòèñòèêèéí õîðîîíîîñ 2012 îíä ãàðãàñàí “Ìîíãîëûí õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí ñóäàëãààíû òàéëàíä8 ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãàà áóþó àæèë ýðõýëæ áàéãàà 5-17 íàñíû íèéò 93,968 õ¿¿õäèéí 11,1 õóâü áóþó 10398 õ¿¿õýä õ¿íä õîðòîé áîëîí àþóëòàé àæèë õèéæ áàéãàà áºãººä àðâàí õ¿¿õäèéí ¸ñ íü õºâã¿¿ä áàéíà ãýæ äóðäæýý. Ò¿¿í÷ëýí íèéò õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãàà õ¿¿õäèéí 54,5 õóâü íü õîò ñóóðèí ãàçàðò, 45,5 õóâü íü õºäºº, îðîí íóòàãò àìüäàð÷ áàéíà.

2014 îíû 8 äóãààð ñàðä Íèéñëýëèéí Õ¿¿õýä ãýð á¿ëèéí õºãæëèéí òºâèéí õºäºëìºð ýðõëýã÷ õ¿¿õäèéí òàíäàëò ñóäàëãààã9132 îáúåêòîä ÿâóóëæ 8-18 íàñíû 207 õ¿¿õäèéã èëð¿¿ëýí á¿ðòãýñíýýñ 2014 îíû ¿ëäñýí õóãàöàà áîëîí 2015îíä 100 õ¿¿õäèéã òýâ÷èøã¿é õýëáýðèéí õºäºëìºðººñ õºíäèéð¿¿ëýõýýð ñîíãîí òýäãýýðèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí øàëòãààíûã ñóäëàí ¿çýõýä òýäíèé 44 íü àìüäðàëûí íºõöºë õ¿íä áàéãààãààñ 26 íü ýöýã

7 Х¿¿хдийн хºдºлмºрийн тэвчишг¿й хэлбэрийг устгах тухай ¿ндэсний хºтºлбºр, 2012-2016 он8 Монголын х¿¿хдийн хºдºлмºрийн судалгааны тайлан, 2011-2012 он9 Нийслэлийн Х¿¿хэд гэр б¿лийн хºгжлийн тºвийн тандалт судалгаа, 2014 он


91

ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷èéí àíõààðàë ñóë, ñóðãóóëü çàâñàðäóóëñíààñ, 29 íü ìºíãº îëîõ çîðèëãîîð òóñ òóñ õºäºëìºð ýðõýëæ áàéíà ãýæ ¿çæýý.

Õ¿¿õä¿¿äèéí 46% íü 5-13 íàñòàé, 54 % íü 14-18 íàñòàé áàéãààãèéí 18 % íü ýìýãòýé, 82% íü ýðýãòýé áàéíà. Ýäãýýð õ¿¿õä¿¿ä ãàð äýýðýýñ õóäàëäàà õèéõ, êîíäóêòîð, áàðèëãà, òîîñãîíû ¿éëäâýðò òóñëàõ, à÷èã÷, õîã ø¿¿ã÷, ìàøèí óãààã÷, íîãîî ÿëãàã÷, õóðäàí ìîðüíû àæèëä òóñëàõ, õîãèéí öýã äýýð àæèëëàõ çýðýã 20-èîä òºðëèéí õ¿¿õýä õèéõèéã õîðèãëîñîí, òýâ÷èøã¿é, õ¿íä õºäºëìºð ýðõýëæ áàéíà.10

Íèéñëýëèéí 9 ä¿¿ðýãò õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí áàéäëûã òàíäàõ ñóäàëãààã õóäàëäààíû òºâ çàõóóä, îëîí íèéòèéí ãóäàìæ òàëáàé, óóë óóðõàé, ¿éëäâýð¿¿ä, õîãèéí öýã ãýõ ìýò îáúåêòîä ñóäàëãààíû áàã àæèëëàæ õèéñýí. Ñóäàëãààãààð 6-18 íàñíû 207 õ¿¿õýä èëð¿¿ëíýýñ 44 ýìýãòýé, 163 ýðýãòýé õ¿¿õýä áàéíà. Ýäãýýð õ¿¿õä¿¿ä õ¿íä õýëáýðèéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéíà.11

Ä¿¿ðãèéí Õ¿¿õýä, ãýð á¿ëèéí õºãæëèéí òºâèéí ìýäýý òàéëàíãààñ õàðàõàä õºäºëìºð ýðõëýã÷ 45 õ¿¿õýä õóäàëäààíû òºâ, çàõ, òîìîîõîí äýëã¿¿ð çýðýã ãýõ ìýò ãàçàðò à÷àà çººæ, æèæèãëýíãèéí áàðàà çàðäàã áîë 8 õ¿¿õýä òîîñãî,õºíãºí öàãààí, òºìðèéí ¿éëäâýðò, 14 õ¿¿õýä õóðäàí ìîðü óÿõ ãýõ çýðýã àæèë ýðõýëæ áàéãàà áîë 18 õ¿¿õýä àâòî óãààëãûí ãàçàðò, 12 õ¿¿õýä Ãàíäàíä áóäàà çàðæ, 87 õ¿¿õýä îëîí íèéòèéí ãàçàð ãóéëãà ãóéõ ãàð äýýðýýñ áàðàà çàðàõ, òºâ çàì äàãóó ìàøèíû ¿íýðò¿¿ëýã÷ ñàìàð, áè÷ãèéí õýðýãñýë çàðàõ ãýõ ìýò õºäºëìºð ýðõýëæ áàéíà.12

Ìàíàé óëñ õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ, õ¿¿õäèéí òýâ÷èøã¿é õºäºëìºð ýðõëýëòèéã áóóðóóëàõ çîðèëãîîð äàðààõ ãýðýý, êîíâåíöèä íýãäýí îðñîí áàéíà. ¯¿íä:

10 Мºн тэнд 11 Мºн тэнд 12 Мºн тэнд

1. Õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí òýâ÷èøã¿é õýëáýðèéí òóõàé Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãûí 182 äóãààð êîíâåíö13;

2. Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíö14;

3. Õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ áîëîí óëñ õîîðîíä ¿ð÷ëýõ àñóóäëààð õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé êîíâåíö15;

4. Õ¿¿õäèéã õóäàëäàõ, õ¿¿õäèéí áèåèéã ¿íýëýõ, õ¿¿õäèéã ñàäàð ñàìóóíä ñóðòàë÷ëàõûí ýñðýã õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèä îðóóëàõ íýìýëò ïðîòîêîë16;

5. Õ¿¿õäèéã çýâñýãò ìºðãºëäººíä îðîëöóóëàõûí ýñðýã õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèä îðóóëàõ íýìýëò ïðîòîêîë17;

6. Õºäºëìºðèéí íàñíû äîîä õÿçãààðûí òóõàé îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãûí 138 äóãààð êîíâåíö18.

Ò¿¿í÷ëýí õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã îëîí óëñûí õýì õýìæýýíä íèéö¿¿ëýõ, ýìçýã á¿ëãèéí õ¿¿õäèéí ñóðàëöàõ, õºãæèõ, íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ, òýäýíä ¿ç¿¿ëýõ ýìíýëãèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý, íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéã áàãàñãàõ, òýâ÷èøã¿é õýëáýðèéã óñòãàõ ¿éë àæèëëàãààã çîðèëòîò á¿ëýãò ÷èãëýñýí õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàõ, îðîí íóòãèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí òýâ÷èøã¿é õýëáýðò õàíäàõ îëîí íèéòèéí îéëãîëòûã äýýøë¿¿ëýõ, õÿíàëò ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð Õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí òýâ÷èøã¿é õýëáýðèéã óñòãàõ ¿íäýñíèé 13 Тºрийн мэдээлэл эмхтгэл, 2004 он, тусгай дугаар 1 д¿гээр боть, 264 дэх тал14 Тºрийн мэдээлэл эмхтгэл, 2004 он, тусгай дугаар 1 д¿гээр боть, 62 дахь тал15 Тºрийн мэдээлэл эмхтгэл, 2004 он, тусгай дугаар 1 д¿гээр боть, 94 дэх тал 16 Тºрийн мэдээлэл эмхтгэл, 2004 он, тусгай дугаар 1 д¿гээр боть, 85 дахь тал17 Тºрийн мэдээлэл эмхтгэл, 2004 он, тусгай дугаар 1 д¿гээр боть, 80 дахь тал18 Тºрийн мэдээлэл эмхтгэл, 2004 он, тусгай дугаар 1 д¿гээр боть, 220 дэх тал


92

õºòºëáºð /2012-2016/-ã Çàñãèéí ãàçðûí 2011 îíû 303 òîîò òîãòîîëîîð19 áàòëàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

Õºòºëáºðèéí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ õ¿ðýýíä òîäîðõîé àæëóóä õèéæ áàéãàà ÷ õ¿¿õä¿¿ä õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí20 òýâ÷èøã¿é õýëáýðèéí àæèë, ÿëàíãóÿà ìàë àæ àõóéí àþóëòàé ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëñýí õýâýýð áàéíà.21

Õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ò¿âøèí

Àæèë ýðõýëæ áàéãàà õ¿¿õäèéí òîî

Òýâ÷èøã¿é õºäºëìºð ýðõëýëò

2002-2003 10.1 õóâü2006-2007 11.5 õóâü 71330 11400 (16%)2011-2012 15.9 õóâü 93968 10368 (11%)

Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëèéí

109, 110 äóãààð ç¿éë¿¿äýýð õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí àñóóäëûã òóñãàéëàí çîõèöóóëæ áàéãàà áîëîâ÷ óã çîõèöóóëàëò íü äýýð äóðäñàí îëîí óëñûí êîíâåíöèòýé çºð÷èëäºæ áàéíà. Òóõàéëáàë:

1. ÎÓÕÁ-ûí “Õºäºëìºðèéí íàñíû äîîä õÿçãààðûí òóõàé” 138 äóãààð êîíâåíöèä õºäºëìºð ýðõëýõ íàñíû äîîä õÿçãààð íü á¿ðýí áóñ äóíä áîëîâñðîë ýçýìøèõ íàñ áàéõ áºãººä ýíý íü ÿìàð ÷ òîõèîëäîëä àðâàí òàâàí íàñíààñ äîîøã¿é áàéíà. Õ¿¿õýä õºäºëìºðèéí õàðèëöààíä îðñîí ýñýõ, ýñâýë àæèë îëãîã÷ íü ÿìàð ñòàòóñòàé áàéõ, õ¿¿õäèéí àæèë öàëèíòàé áàéõ ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí, õ¿¿õäèéã àëü áîëîõ ºðãºí õ¿ðýýíä õàìãààëàõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõèéã çààñàí. Ãýòýë ìàíàé óëñûí îäîî ìºðäºãäºæ áóé Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëü íü çºâõºí õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð õºäºëìºð ýðõýëæ áóé àæèëòíû õºäºëìºðèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõààð áàéíà.

Ìºí õóóëèéí 10 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 109.3 äàõü õýñýãò “Ìýðãýæëèéí áàðèìæàà, àæëûí äàäëàãà îëãîõ çîðèëãîîð 14 íàñàíä õ¿ðñýí õ¿íòýé 19 Х¿¿хдийн хºдºлмºрийн тэвчишг¿й хэлбэрийг устгах тухай ¿ндэсний хºтºлбºр /2012-2016/20 “Тºрийн мэдээлэл” эмхтгэл., Хºдºлмºрийн тухай хууль, 1999 он дугаар №25.21http://www.dol.gov/ilab/reports/child-labor/findings/2012T-DA/mongoliatrans.pdf С¿¿лд 2014.10.26-ны ºдºр хандсан

ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷ áîëîí õºäºëìºðèéí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí çºâøººðºëòýéãººð õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëæ áîëíî” ãýæ çààñàí íü êîíâåíöèéí äýýðõ çààëòòàé çºð÷èëäºæ áàéíà.

2. Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëèéí õ¿ðýýíä íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ òàëààð “íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íèéã îþóí óõààíû õºãæèë, ýð¿¿ë ìýíäýä íü õàðøëàõ õºäºëìºð ýðõë¿¿ëýõèéã õîðèãëîíî” /109.4/, “íàñàíä õ¿ðýýã¿é àæèëòíûã õºäºëìºðèéí õýâèéí áóñ íºõöºëòýé àæèëä àæèëëóóëàõûã õîðèãëîíî” /110.3./ ãýñýí çîõèöóóëàëòóóä áàéíà. Ãýòýë íàñàíä õ¿ðýýã¿é àæèëòíûã àæèëëóóëàõûã õîðèãëîñîí àæëûí áàéðíû æàãñààëòûã 1999 îíä áàòàëñàí áºãººä 2008 îíä øèíý÷ëýí áàòàëñàí. Õóóëüä æàãñààëò áàòëàõààð çààñàí íü äýâøèëòòýé ÷ àæëûí áàéð, ò¿¿íèé íºõöºë ºäºð òóòàì ººð÷ëºãäºæ áóé òóõàéí æàãñààëòàä îðñîí àæëûí áàéð ¿ã¿é áîëîõ õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíä, àìü íàñàíä àþóë ó÷ðóóëàõ øèíý àæëûí áàéð ãàð÷ èðæ áàéãààã àíõààðàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

3. Ò¿¿í÷ëýí íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íèé õºäºëìºðëºõ ýðõòýé õîëáîãäîõ çààëòûã çºð÷ñºíä îíîãäóóëàõ õàðèóöëàãûã /ýð¿¿ãèéí áóñ õàðèóöëàãûã/ ºíººãèéí íºõöºë áàéäàëä íèéö¿¿ëýí íýìýãä¿¿ëæ õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýòýé õîëáîõ õýðýãòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Ä¿ãíýëò

http://www.dol.gov/ilab/reports/child-labor/findings/2012TDA/mongoliatrans.pdf

http://www.dol.gov/ilab/reports/child-labor/findings/2012TDA/mongoliatrans.pdf


93

Ìîíãîë Óëñ õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí òýâ÷èøã¿é õýëáýðèéã óñòãàõ òàëààð òîäîðõîé àæëóóä õèéñýí áàéíà. Òóõàéëáàë, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí àæèëëàãàà ñàéæèð÷, õºäºëìºð ýðõëýã÷ õ¿¿õäèéã àëáàí áóñ áîëîâñðîëä õàìðóóëàõ, àõëàõ íàñíû õ¿¿õäèéã ìýðãýæëèéí ÷èã áàðèìæàà îëãîõ, òýäíèé ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷èéã àæëûí áàéðàíä çóó÷ëàõàä õºäºëìºð ýðõëýëòèéí áîëîí áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà õàìòðàí àæèëëàæ áàéãàà, ìºí óëñûí áàÿð íààäìûí óðàëäààíä õ¿¿õä¿¿ä õàìãààëàëòûí õóâöàñ õýðýãñëèéã õýðýãëýæ õýâøñýí áà õóðäàí ìîðüíîîñ óíàæ áýðòýõ òîî áóóðñàí áàéíà. Çàðèì àéìàãò õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí àñóóäëààð ¿éë àæèëëàãàà çîõèîí áàéãóóëàõ îðîí íóòãèéí á¿òýö áèé áîëæ, òóõàéí ÷èãëýëýýð àæèëëàõ òóðøëàãà áèé áîëñîí áºãººä îëîí íèéò õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí òýâ÷èøã¿é õýëáýð ãýäýã òàëààð îéëãîëò õàíäëàãàòàé áîëñîí. Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí áàéãóóëëàãóóä õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ òºñºë õºòºëáºðò õ¿¿õäèéí õºäºëìºðò ºðòñºí õ¿¿õäèéí ýöýã ýõèéã èë¿¿ õàìðóóëæ áàéíà.

Ò¿¿í÷ëýí Çàñãèéí ãàçðààñ Õ¿í õóäàëäààëàõòàé òýìöýõ òóõàé õóóëü øèíýýð áàòëóóëæ, îðîí íóòãèéí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí õ¿¿õýä õàìãààëëûí õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýí õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí òýâ÷èøã¿é õýëáýðèéí àæèë ýðõýëæ áàéãàà õ¿¿õäèéí ñóäàëãààã ãàðãàæ, çàðèì ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëæ áàéíà.

Ãýâ÷ õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéã áóóðóóëàõ òàëààðõè õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ ìåõàíèçì

áàðàã áàéõã¿é, õîëáîãäîõ ãýìò õýðýãòýí, ÿëàíãóÿà çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áýëãèéí ìºëæëºãèéí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýäèéã ÿëëàõ ýðõ ç¿éí îð÷èí, ¿éë àæèëëàãààíä öîîðõîé áàéñààð áàéãàà áºãººä õ¿¿õä¿¿ä õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí òýâ÷èøã¿é õýëáýðèéí àæèë, ÿëàíãóÿà ìàë àæ àõóéí àþóëòàé ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëñýí õýâýýð áàéíà.

Èéìä öààøèä õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí õàðèëöàà, õ¿¿õýä ýðõëýõèéã õîðèãëîñîí àæëûí áàéðíû æàãñààëòûã øèíý÷ëýõ, õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí àñóóäëààðõ ýðõç¿éí îð÷íû øèíý÷ëýëèéí õ¿ðýýíä Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëü, Ãýìò õýðãèéí òóõàé õóóëü, Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëü, Õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü, øèíýýð áîëîâñðóóëæ áóé Õ¿¿õýä õàìãààëëûí òóõàé õóóëèóäàä õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí àñóóäëûã ÎÓÕÁ-ûí 182-ð êîíâåíöèä íèéö¿¿ëýí õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí õàðèëöàà, õºäºëìºð ýðõëýõ íàñ, ýðõ ç¿éí õàìãààëàëò, õàðèóöëàãûã íàðèéâ÷ëàí òóñãàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Ò¿¿í÷ëýí óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí õ¿ðýýíä õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí òàëààðõè ìýäýýëëèéí íýãäñýí ñàíòàé áîëîõ, õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áàéãóóëëàãóóäûí óÿëäàà õîëáîîã ñàéòàð õàíãàõ, ÷èã ¿¿ðãèéã îíîâ÷òîéãîîð õóâààðèëàõ, õºòºëáºðèéí çîðèëòîä íèéöñýí õýðýãæèõ áîëîìæòîé òîäîðõîé áîäèòîé àðãà õýìæýýí¿¿äèéã öàã õóãàöààíä çîõèñòîé îíîâ÷òîé òºëºâëºõ, òýâ÷èøã¿é õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãàà õ¿¿õäèéã òîãòîîõ íàðèéâ÷èëñàí òîäîðõîé àðãà÷ëàë áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

---o0o---


94

ÏÐÈÎÐÈÒÅÒÛ ÐÀÇÂÈÒÈß ÞÐÈÄÈ×ÅÑÊÎÃÎ ÎÁÐÀÇÎÂÀÍÈß Â ÂÎÅÍÍÛÕ ÂÓÇÀÕ

Ïîäïîëêîâíèê þñòèöèè Ãèðñêàÿ Ìàðèíà Âàëåðüåâíà, êàíäèäàò íàóê, äîöåíò,

äîêòîðàíò êàôåäðû ïåäàãîãèêè Âîåííîãî óíèâåðñèòåòà ÌÎ ÐÔ, ã. Ìîñêâà

Àííîòàöèÿ. Â ñòàòüå àíàëèçèðóþòñÿ ïðèîðèòåòû ðàçâèòèÿ þðèäè÷åñêîãî îáðàçîâàíèÿ â âîåííûõ âóçàõ. Ïîäãîòîâêà ñïåöèàëèñòîâ ïî ïðàâîâîìó îáåñïå÷åíèþ íàöèîíàëüíîé áåçîïàñíîñòè ðàññìàòðèâàåòñÿ êàê âàæíîå íàïðàâëåíèå ìîäåðíèçàöèè þðèäè÷åñêîãî îáðàçîâàíèÿ, îñíîâàííîé íà âíåäðåíèè êîìïåòåíòíîñòíîãî ïîäõîäà â ñèñòåìó âûñøåãî âîåííîãî îáðàçîâàíèÿ. Îñîáîå âíèìàíèå óäåëÿåòñÿ ïðàâîâîìó âîñïèòàíèþ è ïîäãîòîâêå ëè÷íîñòè îôèöåðà-þðèñòà, âûÿâëåíèþ öåëåé îáó÷åíèÿ è îïðåäåëåíèþ êîìïåòåíöèé â ó÷åáíîé äåÿòåëüíîñòè êóðñàíòîâ ïî íîâîé ñïåöèàëüíîñòè. Îïðåäåëÿþòñÿ îñíîâíûå íàïðàâëåíèÿ ôîðìèðîâàíèÿ è ðàçâèòèÿ ïðàâîñîçíàíèÿ è ïðàâîâîé êóëüòóðû ó îáó÷àåìûõ.

Êëþ÷åâûå ñëîâà. Þðèäè÷åñêîå îáðàçîâàíèå, ïðàâîâîå îáåñïå÷åíèå íàöèîíàëüíîé áåçîïàñíîñòè, êîìïåòåíöèè, ïðàâîñîçíàíèå, ïðàâîâàÿ

êóëüòóðà è ïðàâîâîå âîñïèòàíèå.Êàðäèíàëüíûå èçìåíåíèÿ

â ìèðîâîì ñîîáùåñòâå, õàðàêòåðèçóþùèåñÿ íàðàñòàíèåì òåíäåíöèé ê ãëîáàëèçàöèè, îáóñëîâèëè âîçíèêíîâåíèå íîâûõ ïðèîðèòåòîâ â ñôåðå ðîññèéñêîãî âîåííîãî îáðàçîâàíèÿ â öåëîì è â þðèäè÷åñêîì îáðàçîâàíèè â ÷àñòíîñòè. Â ïîñëåäíåå âðåìÿ, ïî ìíåíèþ öåëîãî ðÿäà ýêñïåðòîâ, àêòóàëèçèðóåòñÿ ïîíèìàíèå òîãî, ÷òî èìåííî þðèäè÷åñêîå îáðàçîâàíèå ôîðìèðóåò ñîâåðøåííî èíóþ ëè÷íîñòü è, êàê ñëåäñòâèå ñîâåðøåííî èíóþ ñîöèàëüíóþ ñðåäó – ñðåäó çàêîíîïîñëóøíûõ è îòâåòñòâåííûõ ãðàæäàí, à, ñëåäîâàòåëüíî, íðàâñòâåííûé, äóõîâíûé, ýêîíîìè÷åñêèé, ïîëèòè÷åñêèé ïîòåíöèàë îáùåñòâà. È ýòî ñàìîå áîëüøîå áëàãî, êîòîðîå ìîæåò äàòü þðèäè÷åñêîå îáðàçîâàíèå â âîåííûõ âóçàõ â óñëîâèÿõ ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèõ, ïîëèòè÷åñêèõ ïðåîáðàçîâàíèé â îáùåñòâå, ñîîòâåòñòâóþùèõ îáùèì òåíäåíöèÿì ìèðîâîãî ðàçâèòèÿ ñîâðåìåííîãî ãðàæäàíñêîãî îáùåñòâà.

Þðèäè÷åñêîå îáðàçîâàíèå â âîåííîì âóçå – ýòî ñèñòåìà öåëåíàïðàâëåííûõ âîñïèòàòåëüíûõ è îáó÷àþùèõ äåéñòâèé, îðãàíèçîâàííûõ íà èäåå ïðàâà, ïðåäïîëàãàþùàÿ ôîðìèðîâàíèå ëè÷íîñòè íà îñíîâå ñîâðåìåííûõ ïðàâîâûõ öåííîñòåé.

Ñèñòåìà þðèäè÷åñêîãî îáðàçîâàíèÿ â âîåííîì âóçå ïðåäñòàâëåíà ñëåäóþùèìè îñíîâíûìè ýëåìåíòàìè:

• öåëèþðèäè÷åñêîãîîáðàçîâàíèÿ;• ñîäåðæàíèå è ñòðóêòóðà

þðèäè÷åñêîãî îáðàçîâàíèÿ â âîåííîì âóçå;

• í à ó ÷ í î - ì å ò î ä è ÷ å ñ ê à ÿ

Ãàäààä õýë äýýðõ á¿òýýëèéí áóëàí

95

îðãàíèçàöèÿ ïðîöåññà ïðàâîâîãî îáó÷åíèÿ è ïðàâîâîãî âîñïèòàíèÿ;

• ïîçíàâàòåëüíûå âîçìîæíîñòèêóðñàíòîâ;

• ðåçóëüòàòû îáó÷åíèÿ èâîñïèòàíèÿ.

Ñèñòåìà þðèäè÷åñêîãî îáðàçîâàíèÿ âîåííûõ âóçîâ ÿâëÿåòñÿ ÷àñòüþ (ýëåìåíòîì) ñèñòåìû ðîññèéñêîãî îáðàçîâàíèÿ, íîðìàòèâíóþ îñíîâó êîòîðîãî ñîñòàâëÿåò ÔÇ «Îá îáðàçîâàíèè â Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè» 1.

Ñîâðåìåííàÿ ñèñòåìà þðèäè÷åñêîãî îáðàçîâàíèÿ – ýòî äèíàìè÷íî ðàçâèâàþùàÿñÿ ñèñòåìà, êîòîðóþ îòëè÷àåò öåëîñòíîñòü, îòêðûòîñòü, ìíîãîôóíêöèîíàëüíîñòü è ãèáêîñòü. Íîâûå òðåáîâàíèÿ, ïðåäúÿâëÿåìûå ê ñèñòåìå ðîññèéñêîãî þðèäè÷åñêîãî îáðàçîâàíèÿ, òðåáóþò îò âîåííûõ âóçîâ òàêèõ æå ðåøèòåëüíûõ è èííîâàöèîííûõ ïîäõîäîâ ê ðåàëèçàöèè ñâîèõ ôóíêöèé. Ïåðåõîä ê ìèðîâûì ñòàíäàðòàì òðåáóåò îò âîåííûõ ó÷åáíûõ çàâåäåíèé îïåðàòèâíîé àäàïòàöèè ê íîâîââåäåíèÿì, ñïîñîáíîñòè ðàáîòàòü ñ ó÷åòîì ïîçèòèâíîãî îïûòà çàðóáåæíûõ ñòðàí â ñôåðå óêðåïëåíèÿ çàêîííîñòè è ïðàâîïîðÿäêà è ïðîòèâîäåéñòâèÿ óãðîçàì íàöèîíàëüíîé áåçîïàñíîñòè.

Â ñâÿçè ñ íåîáõîäèìîñòüþ ïðèâåäåíèÿ â ñîîòâåòñòâèå ðîññèéñêîé ñèñòåìû þðèäè÷åñêîãî îáðàçîâàíèÿ ñ îáùåìèðîâîé, òðè ãîäà íàçàä â âîåííûõ âóçàõ ïîÿâèëàñü íîâàÿ ñïåöèàëüíîñòü «Ïðàâîâîå îáåñïå÷åíèå íàöèîíàëüíîé áåçîïàñíîñòè». Òàêèì îáðàçîì, ïåðåõîä íà íîâóþ ñòóïåíü îáó÷åíèÿ âîåííîñëóæàùèõ òðåáóåò è ïðåäóñìàòðèâàåò ïåðåñòðîéêó îðãàíèçàöèè îáðàçîâàòåëüíîãî ïðîöåññà íà êà÷åñòâåííî íîâîé îñíîâå, îáåñïå÷èâàþùåé ôóíäàìåíòàëüíóþ ïîäãîòîâêó áóäóùèõ îôèöåðîâ-þðèñòîâ è çàäà÷à ïðîôåññîðñêî-ïðåïîäàâàòåëüñêîãî ñîñòàâà âîåííûõ âóçîâ íàéòè âîçìîæíûå 1 Федеральный закон от 29 декабря 2013 г. № 273-ФЗ «Об образовании в Российской Федерации».

ïóòè ñîâåðøåíñòâîâàíèÿ òåõíîëîãèé îáó÷åíèÿ, ïðèìåíåíèÿ èííîâàöèîííûõ ìåòîäèê ïðè ïîäãîòîâêå ñïåöèàëèñòîâ ïî ïðàâîâîìó îáåñïå÷åíèþ íàöèîíàëüíîé áåçîïàñíîñòè â âóçàõ ñèëîâûõ âåäîìñòâ.

Îâëàäåíèå ñîâðåìåííîé ñèñòåìîé äåìîêðàòè÷åñêèõ è ïðàâîâûõ öåííîñòåé íå ìîæåò áûòü äîñòèãíóòî òîëüêî ïóò¸ì óñâîåíèÿ âîåííîñëóæàùèìè þðèäè÷åñêèõ çíàíèé. Â óñëîâèÿõ ìîäåðíèçàöèè è ðàçâèòèÿ þðèäè÷åñêîãî îáðàçîâàíèÿ ñîâîêóïíîñòü òðàäèöèîííûõ çíàíèé, óìåíèé è íàâûêîâ ñòàíîâèòñÿ íåäîñòàòî÷íîé, ïîñêîëüêó â ðàáîòå îôèöåðà-þðèñòà íåîáõîäèìî êîìïëåêñíî îöåíèâàòü ïðîáëåìó è íàõîäèòü å¸ ðåøåíèÿ, âîïëîùåííûå â ðîññèéñêîì çàêîíîäàòåëüñòâå, ìåæäóíàðîäíûõ ïðàâîâûõ àêòàõ è ò.ä.

Äëÿ ýòîãî ó áóäóùåãî ñïåöèàëèñòà íåîáõîäèìî ôîðìèðîâàòü êîìïëåêñ îáùèõ è ïðîôåññèîíàëüíûõ êîìïåòåíöèé, êîòîðûå ïîçâîëÿò ýôôåêòèâíî ðåøàòü çàäà÷è è îïåðàòèâíî îðèåíòèðîâàòüñÿ â ñîâðåìåííûõ ïðîáëåìàõ ïðàâîâîãî îáåñïå÷åíèÿ íàöèîíàëüíîé áåçîïàñíîñòè. Íåîáõîäèìà ðàçðàáîòêà öåëîñòíîé ñèñòåìû ïîäãîòîâêè ñïåöèàëèñòîâ ïî ïðàâîâîìó îáåñïå÷åíèþ íàöèîíàëüíîé áåçîïàñíîñòè â âîåííûõ âóçàõ. Âîåííûì âóçàì ïðèíàäëåæèò öåíòðàëüíîå ìåñòî â ðåøåíèè ñòîëü âàæíîé çàäà÷è, òàê êàê èìåííî áóäóùèå îôèöåðû ïðèçâàíû îáåñïå÷èòü çàêîííîñòü è ïðàâîïîðÿäîê â ñôåðå áåçîïàñíîñòè ëè÷íîñòè, îáùåñòâà è ãîñóäàðñòâà.

Îäíèì èç íàèáîëåå çíà÷èìûõ ïðèîðèòåòîâ ñòàíîâèòñÿ àêñèîëîãè÷åñêàÿ ôóíêöèÿ þðèäè÷åñêîãî îáðàçîâàíèÿ, ðåàëèçóþùàÿ òàêèå ïðàâîâûå öåííîñòè, êîòîðûå èìåþò ñóùåñòâåííîå çíà÷åíèå äëÿ ñàìîé îáðàçîâàòåëüíîé ñèñòåìû, òàê è äëÿ îáùåñòâà, ãîñóäàðñòâà â öåëîì. Ïðîáëåìà ìîäåðíèçàöèè þðèäè÷åñêîãî îáðàçîâàíèÿ ïðèîáðåòàåò îñîáî àêòóàëüíûé õàðàêòåð â óñëîâèÿõ


96

ïåðåñòðîéêè ìèðîâîé ñèñòåìû îáðàçîâàíèÿ â ñîîòâåòñòâèè ñ êîìïåòåíòíîñòíûì ïîäõîäîì, îñíîâîé êîòîðîãî, ÿâëÿåòñÿ ñèñòåìà êëþ÷åâûõ êîìïåòåíöèé, âêëþ÷àþùàÿ ïîäñèñòåìû ñóáüåêòíî-ëè÷íîñòíûõ, îðãàíèçàöèîííî-äåÿòåëüíîñòíûõ, ïðàâîâûõ, ñîöèàëüíî-êîììóíèêàòèâíûõ è äðóãèõ êîìïåòåíöèé2.

Ïðè ýòîì çíà÷èòåëüíî óñèëèâàåòñÿ ñòåïåíü íàïðàâëåííîñòè îáðàçîâàòåëüíîãî ïðîöåññà íà ðàçâèòèå è ñàìîðàçâèòèå ëè÷íîñòè êóðñàíòà, âêëþ÷àÿ å¸ ïðîôåññèîíàëüíî âàæíûå ïðàâîâûå êà÷åñòâà. Ïåäàãîãè÷åñêèé àñïåêò ñîñòîèò â òîì, ÷òîáû îáúåêòèâíûå ïðàâîâûå öåííîñòè ñòàëè ñóáüåêòèâíî çíà÷èìûìè, óñòîé÷èâûìè æèçíåííûìè è öåííîñòíûìè îðèåíòèðàìè ëè÷íîñòè âîåííîñëóæàùåãî.

Äðóãèì âàæíûì ïðèîðèòåòîì ðàçâèòèÿ þðèäè÷åñêîãî îáðàçîâàíèÿ â âîåííûõ âóçàõ ÿâëÿåòñÿ øèðîêîå âîâëå÷åíèå êóðñàíòîâ â ñîöèàëüíî-çíà÷èìóþ äåÿòåëüíîñòü, ïðèâëå÷åíèå èõ ê àêòèâíîìó ó÷àñòèþ â ñîöèàëüíîé è îáùåñòâåííîé æèçíè îáùåñòâà (âîëîíòåðñòâî, þðèäè÷åñêîå êîíñóëüòèðîâàíèå è äð.). Áëàãîäàðÿ âîâëå÷åíèþ â ñîöèàëüíî-çíà÷èìóþ äåÿòåëüíîñòü áóäåò îáîãàùàòüñÿ èíòåëëåêòóàëüíûé, òâîð÷åñêèé ïîòåíöèàë âîåííîñëóæàùèõ, ïîâûñèòñÿ óðîâåíü èõ ïðàâîñîçíàíèÿ è ïðàâîâîé êóëüòóðû, ÷òî áóäåò ñïîñîáñòâîâàòü ôîðìèðîâàíèþ ó êóðñàíòîâ ãðàæäàíñêîé îòâåòñòâåííîñòè è ñîöèàëüíîé àêòèâíîñòè.

Âàæíîé îñîáåííîñòüþ ïðîöåññà ïðåïîäàâàíèÿ þðèäè÷åñêèõ äèñöèïëèí â âîåííîì âóçå ÿâëÿåòñÿ äîìèíèðóþùèé õàðàêòåð âîñïèòàòåëüíûõ öåëåé è çàäà÷ ïðàâîâîãî îáó÷åíèÿ. Ïîýòîìó ïåðâîñòåïåííûì ïðèîðèòåòîì â þðèäè÷åñêîì îáðàçîâàíèè ÿâëÿåòñÿ ïðàâîâîå âîñïèòàíèå, êàê îñíîâíàÿ ñîñòàâëÿþùàÿ ïåäàãîãè÷åñêîé

2 Гирская М.В. Компетентностный подход в подготовке специалистов по правовому обеспечению национальной безопасности в военных вузах. – М., 2013.

äåÿòåëüíîñòè, èíòåãðèðîâàííàÿ â îáùèé ïðîöåññ îáó÷åíèÿ è ðàçâèòèÿ. Ïðîâåäåííîå àâòîðîì äèññåðòàöèîííîå èññëåäîâàíèå ïîêàçàëî, ÷òî ôîðìèðîâàíèå ïðàâîñîçíàíèÿ è ïðàâîâîé êóëüòóðû âûñòóïàåò ñîñòàâíîé ÷àñòüþ ïåäàãîãè÷åñêîé ñèñòåìû ïðàâîâîãî âîñïèòàíèÿ âîåííîñëóæàùèõ è ýôôåêòèâíîñòü åãî çàâèñèò îò ðåàëèçàöèè êîìïëåêñíîé òåõíîëîãèè ïðàâîâîãî âîñïèòàíèÿ, ñîäåðæàùåé â ñâîåé îñíîâå ñèñòåìó îðãàíèçàöèîííûõ ïðèíöèïîâ è íàïðàâëåíèé èõ ïðàêòè÷åñêîé ðåàëèçàöèè â ó÷åáíî-âîñïèòàòåëüíîì ïðîöåññå 3.

Ïðàâîâîå âîñïèòàíèå – ñëîæíûé, íåïðåðûâíûé ïðîöåññ, íàïðàâëåííûé íà ðåøåíèå ìíîãèõ çàäà÷. Ñðåäè íèõ âûäåëÿþò:

• ôîðìèðîâàíèå è ðàçâèòèåâûñîêîãî óðîâíÿ ïðàâîñîçíàíèÿ âîåííîñëóæàùèõ êàê îñíîâíîé ÷àñòè îáùåñòâåííîãî ñîçíàíèÿ;

• íàó÷íîå çíàíèå è ïîíèìàíèåïðàâà;

• ôîðìèðîâàíèå ïðàâîâîéêóëüòóðû êàê ïðîèçâîäíîé ïðàâîñîçíàíèÿ;

• âîñïèòàíèå ÷óâñòâàîòâåòñòâåííîñòè ó êóðñàíòîâ çà íåóêîñíèòåëüíîå âûïîëíåíèå ïðåäïèñàíèé ïðàâîâûõ íîðì, îñîçíàíèå èìè ñîöèàëüíîé çíà÷èìîñòè ïðàâà è ïðàâîïîðÿäêà;

• âîñïèòàíèå óáåæäåííîñòèâ ïðàâèëüíîñòè è ñïðàâåäëèâîñòè ïðàâîâûõ ïðåäïèñàíèé è ïðèâû÷êè ê ïðàâîìåðíîìó ïîâåäåíèþ4.

Âõîäÿùèå â ýòó ñîâîêóïíîñòü êîìïîíåíòû ïðàâîñîçíàíèÿ è ïðàâîâîé êóëüòóðû îáðàçóþò íåîáõîäèìóþ ïñèõîëîãè÷åñêóþ è èäåîëîãè÷åñêóþ óñòàíîâêó ëè÷íîñòè âîåííîñëóæàùåãî – áûòü â ïîñòîÿííîé ãîòîâíîñòè ê àêòèâíîìó ïðèìåíåíèþ ïðàâîâûõ 3 Гирская М.В. Воспитание правовой культуры курсан-тов - будущих офицеров МВД России: дис. … канд. пед. наук. – Владикавказ, 2004. – 196 с.4 Попов В.В. Правовое воспитание как необходимая предпосылка формирования правосознания //Психопе-дагогика в правоохранительных органах. - 1999. - № 1.


97

çíàíèé â æèçíè. Ïðàâîâîå âîñïèòàíèå ÿâëÿåòñÿ

íåîáõîäèìûì óñëîâèåì ñòàíîâëåíèÿ ïðàâîâîé àêòèâíîñòè âûïóñêíèêîâ âîåííûõ ó÷åáíûõ çàâåäåíèé. Òîëüêî ïðè ñîáëþäåíèè äàííîãî óñëîâèÿ ìîãóò áûòü îáåñïå÷åíû âûñîêèé óðîâåíü âîèíñêîé äèñöèïëèíû, çàêîííîñòè â âîéñêàõ, èõ áîåâàÿ ãîòîâíîñòü.

Ïðàâîâîå âîñïèòàíèå âûïîëíÿåò äâå îñíîâíûå ôóíêöèè. Ïåðâàÿ - ñîñòîèò â ïåðåäà÷å âîñïèòóåìûì (êóðñàíòàì, îôèöåðàì) îïðåäåëåííîé ñóììû ïðàâîâûõ çíàíèé, íàâûêîâ è óìåíèé, âòîðàÿ – â ôîðìèðîâàíèè ïðàâîâûõ èäåé, ÷óâñòâ, óáåæäåíèé â ïðàâîñîçíàíèè óêàçàííûõ ñóáüåêòîâ.

Îáùåé, âåäóùåé öåëüþ þðèäè÷åñêîãî îáðàçîâàíèÿ ÿâëÿåòñÿ ôîðìèðîâàíèå ïðàâîâîé êóëüòóðû. Ïîýòîìó íåñîìíåííî, þðèäè÷åñêîå îáðàçîâàíèå èç ñïîñîáà ïðîñâåùåíèÿ èíäèâèäà äîëæíî áûòü ïðåòâîðåíî â ìåõàíèçì ðàçâèòèÿ ïðàâîâîé êóëüòóðû, ôîðìèðîâàíèÿ îáðàçà ìèðà, çàêîííîñòè, ïðàâîïîðÿäêà â íåì. Ôîðìèðîâàíèå ïðàâîâîé êóëüòóðû âîåííîñëóæàùèõ âêëþ÷àåò ñëåäóþùèå íàïðàâëåíèÿ:

• Äèàãíîñòèêà óðîâíÿïðàâîâîé êóëüòóðû è ïîâåäåíèÿ âîåííîñëóæàùèõ.

• Âûðàáîòêà ïîêàçàòåëåé,êðèòåðèåâ ýôôåêòèâíîñòè âîñïèòàíèÿ ïðàâîâîé êóëüòóðû ëè÷íîñòè âîåííîñëóæàùåãî.

• Êîîðäèíàöèÿ âîñïèòàòåëüíîãîâîçäåéñòâèÿ ïðåïîäàâàòåëüñêîãî ñîñòàâà, ñîòðóäíèêîâ, êîìàíäèðîâ, ñëóæåáíîãî êîëëåêòèâà, àïïàðàòà ïî ðàáîòå ñ ëè÷íûì ñîñòàâîì.

• Ïðàâîâîå ñàìîâîñïèòàíèåêàê ôàêòîð ðàçâèòèÿ ëè÷íîñòè âîåííîñëóæàùåãî.

Ïðèîðèòåòíîñòü äàííîãî íàïðàâëåíèÿ ðàáîòû îáóñëîâëåíà ñïåöèôèêîé ïðåäñòîÿùåé ïðîôåññèîíàëüíîé äåÿòåëüíîñòè êóðñàíòîâ êàê ñïåöèàëèñòîâ â îáëàñòè

ïðàâîâîãî îáåñïå÷åíèÿ íàöèîíàëüíîé áåçîïàñíîñòè.

Ñëåäîâàòåëüíî, ïðàâîâîå âîñïèòàíèå åñòü ïëàíîìåðíûé, óïðàâëÿåìûé, îðãàíèçîâàííûé, ñèñòåìàòè÷åñêèé è öåëåíàïðàâëåííûé ïðîöåññ âîçäåéñòâèÿ íà ñîçíàíèå, ïñèõîëîãèþ âîåííîñëóæàùèõ âñåé ñîâîêóïíîñòüþ ìíîãîîáðàçíûõ ïðàâîâîñïèòàòåëüíûõ ôîðì, ñðåäñòâ è ìåòîäîâ, èìåþùèõñÿ â àðñåíàëå ñîâðåìåííîé ïåäàãîãè÷åñêîé è ïðàâîâîé äåÿòåëüíîñòè, ñ öåëüþ ôîðìèðîâàíèÿ â èõ ïðàâîñîçíàíèè ãëóáîêèõ è óñòîé÷èâûõ ïðàâîâûõ çíàíèé, óáåæäåíèé, ïîòðåáíîñòåé, öåííîñòåé, ïðèâû÷åê ïðàâîìåðíîãî ïîâåäåíèÿ5.

Ïðàâîâîå îáó÷åíèå è âîñïèòàíèå ÿâëÿþòñÿ ñîñòàâíîé ÷àñòüþ áîåâîé ïîäãîòîâêè, îäíèì èç âàæíåéøèõ ñðåäñòâ óêðåïëåíèÿ çàêîííîñòè è ïðàâîïîðÿäêà â âîéñêàõ, ñîâåðøåíñòâîâàíèÿ ïðàâîâûõ çíàíèé êóðñàíòîâ. Ïðàâîâîå âîñïèòàíèå, òàêèì îáðàçîì, íåîáõîäèìî ñòðîèòü òàê, ÷òîáû ïåðåäàâàåìûå ïðàâîâûå çíàíèÿ ñòàíîâèëèñü îáúåêòîì öåííîñòíîé îðèåíòàöèè äëÿ âîåííîñëóæàùèõ, ïðèâû÷êîé ïðàâîìåðíîãî ïîâåäåíèÿ.

Ãîâîðÿ î ïðàâîâîì âîñïèòàíèè êàê ñîñòàâíîé ÷àñòè åäèíîãî ïðîöåññà ôîðìèðîâàíèÿ ëè÷íîñòè, çàùèòíèêà Ðîäèíû, ñëåäóåò èìåòü â âèäó, ÷òî îñíîâíûå ïóòè, ñðåäñòâà è ôîðìû åãî ÿâëÿþòñÿ îáùèìè äëÿ âñåãî âîñïèòàòåëüíîãî ïðîöåññà â öåëîì. Âìåñòå ñ òåì, ìåòîäû, ôîðìû è ñðåäñòâà ïðàâîâîãî âîñïèòàíèÿ âîåííîñëóæàùèõ èìåþò ñâîè îñîáåííîñòè, îáóñëîâëåííûå ñïåöèôèêîé åãî îñóùåñòâëåíèÿ â óñëîâèÿõ âîèíñêîé äåÿòåëüíîñòè.

Ïðè ýòîì ìàñòåðñòâî âîñïèòàòåëÿ ñîñòîèò â òîì, ÷òîáû â êîíêðåòíûõ óñëîâèÿõ ïðàâîâîñïèòàòåëüíîé ðàáîòû âûáðàòü íàèáîëåå ïîäõîäÿùèå ìåòîäû, ñðåäñòâà è ïðèåìû âîçäåéñòâèÿ íà

5 Барабанщиков А.В. Вопросы обучения и воспитания в военных учебных заведениях. – М.: Воениздат, 1996. – 156 с.


98

âîñïèòóåìûõ6.Íàèáîëåå ýôôåêòèâíûìè

ìåòîäàìè ïðàâîâîãî âîñïèòàíèÿ ÿâëÿþòñÿ:

• ìåòîäóáåæäåíèÿ;• ïðèìåð;• ìåòîäïðèíóæäåíèÿ.Ïîä ìåòîäîì óáåæäåíèÿ

ïîíèìàåòñÿ ñîâîêóïíîñòü ïåäàãîãè÷åñêèõ ïðèåìîâ è ñðåäñòâ, íàïðàâëåííûõ íà ôîðìèðîâàíèå ïîçèòèâíûõ ïðàâîâûõ êà÷åñòâ â ïðîöåññå ó÷åáû è ñëóæáû, àêòèâèçàöèþ è ñîçäàíèå ñòîéêèõ ìîòèâîâ ê èõ ïðîÿâëåíèþ ïðè ðåøåíèè ïðàêòè÷åñêèõ ñëóæåáíî-áîåâûõ çàäà÷. Ìåòîä óáåæäåíèÿ ÿâëÿåòñÿ îäíèì èç âàæíûõ ñïîñîáîâ ðåàëèçàöèè öåëåé è çàäà÷ ïðàâîâîãî âîñïèòàíèÿ.

Â ïðàâîâîñïèòàòåëüíîì ïðîöåññå áîëüøîå çíà÷åíèå èìååò ïîëîæèòåëüíûé ïðèìåð âîñïèòàòåëÿ. Ïðèìåð êàê ìåòîä ïðàâîâîãî âîñïèòàíèÿ ñîñòîèò â öåëåíàïðàâëåííîì è ñèñòåìàòè÷åñêîì âîçäåéñòâèè íà âîèíîâ âñåìè âèäàìè ïîëîæèòåëüíîãî ïðèìåðà, ïðèçâàííîãî ñëóæèòü îáðàçöîì äëÿ ïîäðàæàíèÿ, îñíîâîé äëÿ ôîðìèðîâàíèÿ èäåàëà ïðàâîâîãî ïîâåäåíèÿ è ñðåäñòâîì ñàìîâîñïèòàíèÿ.

Ïðèíóæäåíèå êàê ìåòîä ïðàâîâîãî âîñïèòàíèÿ åñòü ñèñòåìà äèñöèïëèíàðíî -ïåäàãî ãè÷åñêèõ âîçäåéñòâèé íà âîåííîñëóæàùèõ, õàëàòíî îòíîñÿùèõñÿ ê âûïîëíåíèþ ñëóæåáíûõ îáÿçàííîñòåé, íàðóøàþùèõ âîèíñêóþ äèñöèïëèíó, ñ öåëüþ ïîáóäèòü èõ âûïîëíÿòü âîèíñêèé äîëã è èñïðàâèòü ñâîå ïîâåäåíèå. Ìåòîä ïðèíóæäåíèÿ ÿâëÿåòñÿ äîñòàòî÷íî äåéñòâåííûì ìåòîäîì ïðàâîâîãî âîñïèòàíèÿ âîåííîñëóæàùèõ.

Îñíîâíûìè ñðåäñòâàìè ïðàâîâîãî âîñïèòàíèÿ ÿâëÿþòñÿ:

• ïðàâîâîå èíôîðìèðîâàíèå(ïðàâîâàÿ ïðîïàãàíäà),

• ïðàâîâîåîáó÷åíèå,

6 Военная педагогика/ Под общ. ред. В.Н.Герасимова. М.: ВУ, 2010. - 162 с.

• ïðàâîâîåñàìîîáðàçîâàíèå7.Âîçäåéñòâèå íà ñîçíàíèå è ÷óâñòâà

âîåííîñëóæàùèõ ïðàâîâîé ïðàêòèêîé îñóùåñòâëÿåòñÿ ñ èñïîëüçîâàíèåì òàêèõ ñðåäñòâ, êàê ïîääåðæàíèå òâåðäîãî óñòàâíîãî ïîðÿäêà; ëè÷íûé ïðèìåð êîìàíäèðîâ (íà÷àëüíèêîâ); ïðàâèëüíàÿ äèñöèïëèíàðíàÿ ïðàêòèêà; ñâîåâðåìåííîå è çàêîííîå ðàçðåøåíèå æàëîá, çàÿâëåíèé è ïðåäëîæåíèé; ñîçäàíèå äåéñòâåííîé ñèñòåìû ñîöèàëüíîé çàùèòû âîåííîñëóæàùèõ è ÷ëåíîâ èõ ñåìåé; ïðàâîîõðàíèòåëüíàÿ äåÿòåëüíîñòü îðãàíîâ âîåííîé þñòèöèè; ëè÷íîå ó÷àñòèå âîåííîñëóæàùèõ â ðàáîòå ïî óêðåïëåíèþ çàêîííîñòè è ïðàâîïîðÿäêà.

Âëàäåíèå ñðåäñòâàìè è ïðèåìàìè ïðàâîâîãî âîñïèòàíèÿ ïîçâîëÿåò ïðåïîäàâàòåëÿì, êîìàíäèðàì, îôèöåðàì-âîñïèòàòåëÿì âûáðàòü íàèáîëåå ýôôåêòèâíûå â äàííîé ñèòóàöèè ìåòîäû è ïðèìåíÿòü èõ â íåîáõîäèìîì ñî÷åòàíèè.

Âñå ñðåäñòâà, ïðèåìû è ìåòîäû ïðàâîâîãî âîñïèòàíèÿ â åäèíñòâå îêàçûâàþò çíà÷èòåëüíîå âîñïèòàòåëüíîå âîçäåéñòâèå íà êóðñàíòîâ. Îíè ñïîñîáñòâóþò âîñïèòàíèþ ñîçíàòåëüíîé âîèíñêîé äèñöèïëèíû, âûñîêîé îðãàíèçîâàííîñòè, èñïîëíèòåëüíîñòè, ôîðìèðîâàíèþ íåîáõîäèìûõ áîåâûõ, ïðàâîâûõ è íðàâñòâåííûõ êà÷åñòâ ó âîñïèòóåìûõ. Îíè òàêæå ðåãóëèðóþò ðàçíîîáðàçíûå ñòîðîíû æèçíåäåÿòåëüíîñòè âîåííîñëóæàùèõ, âîñïèòûâàþò èõ â äóõå ñòðîãîãî ñîáëþäåíèÿ çàêîíîâ, ïðèâèâàþò óâàæåíèå ê âîèíñêîìó ïðàâîïîðÿäêó è âîåííîé ñëóæáå, ôîðìèðóþò âûñîêèé óðîâåíü ïðàâîâîé êóëüòóðû.

Íàëè÷èå âûñîêîé ïðàâîâîé êóëüòóðû ñâÿçàíî ñ íåîáõîäèìîñòüþ ðàñøèðåíèÿ ïðîôåññèîíàëüíûõ íàâûêîâ âûïóñêíèêîâ âûñøåé âîåííîé øêîëû, êîòîðûå ÿâëÿþòñÿ îñíîâîé èõ ñîöèàëüíîé è ïðîôåññèîíàëüíîé ìîáèëüíîñòè, ñâÿçàííîé ñ ïðàâîâûì 7 Правовое воспитание курсантов. Готовится приказ.- М.: Воениздат, 2006.- 64 с.


99

îáåñïå÷åíèåì íàöèîíàëüíîé áåçîïàñíîñòè îáùåñòâà, îõðàíîé ïðàâîïîðÿäêà, ïîääåðæàíèåì çàêîííîñòè.

Öåëîñòíàÿ ïåäàãîãè÷åñêàÿ ñèñòåìà þðèäè÷åñêîãî îáðàçîâàíèÿ, ôóíêöèîíèðóþùàÿ â âîåííî-ó÷åáíîì çàâåäåíèè íàöåëåíà íà îâëàäåíèå êóðñàíòàìè îáúåìîì ïðàâîâûõ ïðîôåññèîíàëüíûõ çíàíèé, óìåíèé è êà÷åñòâ, ðàñøèðÿþùèõ ðàìêè îñíîâíîé ñïåöèàëüíîñòè. Â ñèñòåìå ïñèõîëîãî-ïåäàãîãè÷åñêîãî âîñïèòàíèÿ ãðàìîòíî îðãàíèçîâàííîå ïðàâîâîå âîñïèòàíèå îáåñïå÷èâàåò ôîðìèðîâàíèå ïðîôåññèîíàëüíî-íåîáõîäèìûõ ëè÷íîñòíûõ êà÷åñòâ, âûñîêèé óðîâåíü ïðàâîñîçíàíèÿ è, êàê ñëåäñòâèå, âûñîêèé óðîâåíü ïðàâîâîé êóëüòóðû êóðñàíòîâ.

Òâåðäîå çíàíèå è òî÷íîå âûïîëíåíèå êàæäûì âîåííîñëóæàùèì òðåáîâàíèé çàêîíîâ è óñòàâîâ ÿâëÿåòñÿ îáÿçàòåëüíûì óñëîâèåì ôîðìèðîâàíèÿ ïðàâîâîé êóëüòóðû, óêðåïëåíèÿ ïðàâîïîðÿäêà è îðãàíèçîâàííîñòè â ÷àñòè (ââóçå), ïîääåðæàíèÿ âûñîêîé áäèòåëüíîñòè è áîåâîé ãîòîâíîñòè 8.

Òàê, ïðàâîâàÿ êóëüòóðà – ýòî ñîâîêóïíîñòü ñîöèàëüíî-ïîëåçíûõ ëè÷íîñòíûõ êà÷åñòâ, êîòîðûå íàõîäÿò ñâîå ïðîÿâëåíèå â ïîâñåäíåâíîé æèçíè è ñëóæåáíîé äåÿòåëüíîñòè âîåííîñëóæàùèõ, îñíîâàííûõ íà çíàíèè èìè çàêîíîäàòåëüñòâà è âíóòðåííåé ïîòðåáíîñòè íåóêîñíèòåëüíîãî èñïîëíåíèÿ çàêîíîâ, èõ ïðàâèëüíîì ïîíèìàíèè è ïðèìåíåíèè.

Â êîíöåíòðèðîâàííîì âèäå ïðàâîâàÿ êóëüòóðà âîåííîñëóæàùèõ äîëæíà ñîåäèíÿòü â ñåáå ïðàâîâûå çíàíèÿ, âçãëÿäû è óñòàíîâêè ëè÷íîñòè, à òàêæå ïðàâîâóþ àêòèâíîñòü, èõ óìåíèå è íàâûêè îöåíèâàòü ñâîè è ÷óæèå äåéñòâèÿ ñ òî÷êè çðåíèÿ äåéñòâóþùèõ çàêîíîâ, âûáèðàòü äëÿ äîñòèæåíèÿ ïîñòàâëåííûõ öåëåé òîëüêî çàêîííûå ñðåäñòâà.

8 Воронов Д.А. Статус военнослужащих Вооруженных Сил Российской Федерации //Ориентир. - 2006. - № 2. – С. 54-56.

Ôîðìèðîâàíèå ïðàâîâîé êóëüòóðû ïðèìåíèòåëüíî ê âîñïèòàíèþ âîåííîãî ÷åëîâåêà – ýòî ñëîæíûé ìíîãîãðàííûé ïðîöåññ, êîòîðûé ïðåäïîëàãàåò èñïîëüçîâàíèå íàó÷íûõ ïðèíöèïîâ êàê ðóêîâîäÿùèõ ïîëîæåíèé. Íàèáîëåå âàæíûìè ÿâëÿþòñÿ ñëåäóþùèå:

1. Ïðèíöèï ñîîòâåòñòâèÿ ìåæäó ñîöèàëüíî-äîëæíûì è ñóáüåêòèâíî-ëè÷íîñòíûì.

2. Ïðèíöèï îáåñïå÷åíèÿ åäèíñòâà ïðàâîâîãî è öåëåñîîáðàçíîãî.

3. Ïðèíöèï îáåñïå÷åíèÿ ïðååìñòâåííîñòè â ðàçâèòèè ïðàâîâîãî âîñïèòàíèÿ, âñåé ïðàâîêóëüòóðíîé äåÿòåëüíîñòè9.

Ïðîâîäèìàÿ â âîåííûõ âóçàõ ðåôîðìà þðèäè÷åñêîãî îáðàçîâàíèÿ âî âñå áîëüøåé ìåðå ó÷èòûâàåò ýòè âûâîäû. Îñîáîå âíèìàíèå óäåëÿåòñÿ ïðàâîâîìó âîñïèòàíèþ è ïîäãîòîâêå ëè÷íîñòè îôèöåðà-þðèñòà, âûÿâëåíèþ öåëåé îáó÷åíèÿ è îïðåäåëåíèþ êîìïåòåíöèé â ó÷åáíîé äåÿòåëüíîñòè êóðñàíòîâ ïî íîâîé ñïåöèàëüíîñòè.

Òàêèì îáðàçîì, ðåàëèçàöèÿ çàäà÷ ðàçâèòèÿ è ìîäåðíèçàöèè þðèäè÷åñêîãî îáðàçîâàíèÿ â âîåííûõ âóçàõ ïîçâîëèò:

- ïîâûñèòü óðîâåíü ïðàêòè÷åñêîé ïîäãîòîâêè ñîâðåìåííîãî ñïåöèàëèñòà ïî ïðàâîâîìó îáåñïå÷åíèþ íàöèîíàëüíîé áåçîïàñíîñòè;

- îáåñïå÷èòü ôîðìèðîâàíèå íåîáõîäèìûõ ïðîôåññèîíàëüíûõ ïðàâîâûõ è èíûõ êîìïåòåíöèé ó âûïóñêíèêîâ âîåííûõ âóçîâ ïî ñïåöèàëüíîñòè «Ïðàâîâîå îáåñïå÷åíèå íàöèîíàëüíîé áåçîïàñíîñòè».

9 Митин А.В. Основные направления совершенствова-ния правовой культуры курсантов с учетом професси-ональногопредназначенияввойсках //Материалыкон-ференции.СборникНПК,2013.Вып.1.–С.195-202.

---o0o---


100

Documents

New Zassan Dugaar 3