İNGİLİZ BASININDA OSMANLININ KUT’ÜL-AMARE ZAFERİataturkilkeleri.deu.edu.tr/ai/uploaded_files/file/dergi_26/03_Mahir_Kucukvatan.pdf · Eğer destek kuvvetleri gecikirler ve

55

Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları DergisiJournal Of Modern Turkish History StudiesXIII/26 (2013-Bahar/Spring), ss. 55-85.

* TarihUzmanı,([email protected]).

İNGİLİZ BASININDAOSMANLININ KUT’ÜL-AMARE ZAFERİ

Mahir KÜÇÜKVATAN*

Özİngiltere I. Dünya Savaşının başlaması ile birlikte Hint denizinin güvenliğini

sağlamak veMezopotamya’ya hâkimolmak için Irak seferine çıktı. Bağdat’ı ele geçirmeküzere çıktığı bu seferin başlangıcında hızla ilerleyen İngiliz birlikleri Selman-ı Pak’taTürk birliklerine yenilerek geri çekildiler ve Kut’ül-Amare’de savunmaya geçtiler. TürkbirlikleriKut’ül-Amare’yikuşatarak İngilizlereyaklaşıkbeşaysüresinceyardımgitmesiniengellediler.Kuşatmaaltındakiİngilizbirlikleriaçlıklamücadeleedemeyerekteslimolmakzorundakaldılar.I.DünyaSavaşıiçerisindeİngilizlerÇanakkale’densonraKut’ül-Amare’deOsmanlı İmparatorluğu’na ikinci kezmağlup olmuşlardı. Osmanlı zaferi savaş içerisindeyankıuyandırırkenİngiltere’ninbüyükitibarkaybetmesinenedenoldu.

Anahtar Kelimeler: Osmanlı İmparatorluğu, İngiltere, I. Dünya Savaşı Kut’ül-Amare, Irak.

OTTOMAN VICTORY AT KUT EL AMARA IN BRITISH PRESS

AbstractAlong with the outbreak ofWorldWar I, United Kingdom campaigned to Iraq

in order to secure the IndianOcean and to rule overMesopotamia.With the purpose ofcapturingBaghdad,Britishtroopsweregainingsoilrapidlyatthebeginning;however,theywere defeated by Turkish forces inCtesiphon and forced to retreat back towardsKut al-Amara.TurkishtroopslaidsiegetoKut,thusEnglishwereunabletoreceiveanyaidforfivemonths.EncircledBritishforceshadtosurrenderduetothefactthattheycouldnotovercomestarvation.DuringWorldWarI,BritishweredefeatedbytheOttomansforthesecondtime,subsequenttothebattleofGallipoli.Ottomanvictoryinfluencedsignificantlywithinthewar,whereasUnitedKingdomlostreputationconsiderably.

Keywords: Ottoman Empire, England, World War I, Kut Al Amara, Iraq.

Mahir KÜÇÜKVATAN

56

ÇTTAD, XIII/26, (2013/Bahar)

Giriş

Coğrafi keşiflerin hız kazandırdığı sömürgecilik anlayışı XIX. yüzyılagelindiğindeneredeysedünyanıntümünüetkisialtınaalmıştı.Sömürgeciliğinyaygınlaşması büyük devletleri yeni kaynak arayışlarına sürükledi. Kaynakarayışlarının arttığı bu dönemde yıkılmasına kesin gözü ile bakılanOsmanlıDevletinin üç kıtaya uzanan toprakları sömürgeci devletler için yeni ve eşibulunmaz bir kaynak durumuna gelmişti. Kıt kaynakların paylaşımındakiçıkarçatışmasıkısazamandaI.DünyaSavaşınadönüştüveOsmanlıDevletinide içerisine çekti. Osmanlı yönetimindeki Irak, İngiltere için Ortadoğu’nunkaynaklarınasahipolabilmenindışındaHindistan’ıngüvenliğisağlayabilmekaçısındandabüyükönemesahipti.AlmanyaBağdatdemiryoluprojesiileeskiİpekyoluhattınıtekrarhayatageçirmeninplanlarıiçerisindeykenİngiltereHintdenizinegüçlübirdevletinsınırınınolmasınıistemiyordu.OsmanlıDevletininAlmanya yanında savaşa girmesi İngiltere’nin Hindistan ile bağlantısınıkesmişti.İngiltere’ninsavaştakigeleceğiaçısındanbudurumaenkısazamandasonvermesigerekiyordu1.

I.DünyaSavaşınınbaşladığıdönemdeOsmanlıDevletininIrak’tasadece8000 kişilik bir Türk tümeni bulunmaktaydı. Bu durum Irak’ın askeri olarakneredeyseboşbırakıldığıanlamınageliyordu.OsmanlıyönetimicihadilanıileMüslümandayanışmasıoluşturacağınıveMezopotamya’daki topraklarını budayanışmailekoruyabileceğinidüşünüyorduancakyanıldığınıanlamasıuzunsürmeyecekti.İngiltereeğerIrak’ıelegeçirirseIrakyönetiminisavaşsonrasındaHindistan’abağlamayıplanlamaktaydı.SavaşsonrasındaAraplarkendilerinebağımsızlık verilmeyeceğini anladıklarında İngilizlerin dağıtmış olduklarısilahları İngilizlere karşı kullanabilirlerdi. Bu nedenle İngiltere Irak harekâtısüresince Arapları silahlandırmaktan kaçındı. Araplardan güç alamayanİngiltere Irak harekâtını İngiliz ve Hint birliklerinden oluşan kuvvetler ileyapmakzorundakalacaktı2.

İngiliz birlikleri Irak seferinin başlarında Türk birliklerine üstünlüksağlayarakBağdatyolundahızlailerliyorlardı.Ancaksavaşınilerleyenkısmındaİngilizlerinbeklentileridışındagelişmeleryaşanacaktı.Destekalarakyenidendüzenlenen Türk birlikleri İngiliz ilerlemesini durdurmayı başarmışlardı.TürklerSelman-ıPak’tamağlupettikleriİngilizleriKut’ül-Amare’deyaklaşıkbeşayboyuncakuşatmaalındatuttular.Açlıkvekuşatmaşartlarınadayanamayanİngilizlerbeşayınsonundateslimolmakzorundakaldılar.BuçalışmadaİngilizbirliklerininIrakseferinebaşladıklarıandanKut’ül-Amare’deesirdüştüklerianakadarolansüreçteyaşananlar incelenmiştir. Iraksavaşındayaşananlarİngilizbirlikleri açısındandeğerlendirilirken savaşın İngiltere yönetimi ve kamuoyutarafındandanasılalgılandığıkonusuaydınlatılmayaçalışılmıştır.

1 TarıkSaygı,İngiliz Generali Townshend ve Türkler,ParafYay.,İstanbul,2011,s.46.2 YusufHikmetBayur,Türk İnkılabı Tarihi,C.III,Kısım3,TTKYay.,Ankara,1983s.88.

İngiliz Basınında Osmanlının Kut’ül-Amare Zaferi

57


İngiliz Kuvvetlerinin İlerleyişi

İngiliz birlikleri 6 Kasım 1914’de başlattıkları saldırılarda Basra’nıngirişinde bulunan Fav kasabasını ele geçirerek Basra’ya doğru hareketegeçtiler3. İngilizlerin hızlı ilerleyişi sonrasında Harbiye Nazırı Enver Paşaduruma müdahale etmek ihtiyacı hissederek Irak cephesindeki kuvvetlerinbaşınaSüleymanAskeri’yigetirdi.SüleymanAskeri4ileEnverPaşaBingazi’deyerel aşiretler komuta ederek İtalyanlara karşı mücadele etmişlerdi5. EnverPaşa Süleyman Askeri komutasındaki yerel aşiretlerle Basra’daki İngilizilerlemesinin durdurulabileceğini düşünmekteydi. İngilizler Basra’dazorlanmadan ilerlemelerine rağmen Irak harekâtındaki mevcut kuvvetleriniyeterligörmeyerekŞubatayındaMısır’danyenibirtümendestekaldılar.AlınandestekilebirlikteİngilizlerinIrakharekâtındakikuvvetlerikolorduseviyesineçıkmış oldu6. İngilizler Irak’taki kuvvetlerini arttırırken Irak kuvvetlerininkomutasına9Nisan1915’deGeneralNixongetirildi7.

Süleyman Askeri İngiliz ilerlemesini durdurabilmek için Arapaşiretlerindenpara ilemücahit toplamayaçalışıyorduancakdurumbeklediğigibideğildi.OsmanlıDevletininyayınlamışolduğucihadilanıArapaşiretleriarasında ciddiyetle karşılanmamıştı. Araplar savaş alanında kim daha fazlaparaverirseonunyanındayeralmayabaşlamışlardı.KurnaMuharebelerindeMuhammara aşireti İngilizlerle birlikte Osmanlı kuvvetlerine karşı taarruzetmişlerdi8.CihadilanısadeceIrakaşiretlerinideğilİngilizkuvvetleriiçerisindekiMüslüman askerleri de pek etkilememişti9. İngilizler Osmanlı birliklerininKurna’dangeçmedenFıratnehriboyuncailerleyerekBasra’yasaldıracaklarınıanladılar ve Kurna’daki kuvvetlerinin bir kısmını Kurna’nın batısındakiŞuayyibe bölgesine alarak burada Türk saldırısını beklemeye başladılar10. İlerleyişinde Nasıriye’yi ele geçiren Süleyman Askeri Şuayyibe bölgesindeİngilizleresaldırdı11.İkigünikigecesürençatışmalardaSüleymanAskeriArapmücahitlerden beklediği faydayı sağlayamadı.ÇünküArapmücahitler ikincigünsavaşalanındankaybolmuşlardı.Osmanlıbirlikleriçatışmalardayarıyarıya3 DavidFromkin,Barışa Son Veren Barış,(Çev.:MehmetHarmancı),5.Baskı,EpsilonYay.,

İstanbul,2008,s.163.4 1905yılındaHarpAkademisi’ndenmezunolanSüleymanAskerikurmayyüzbaşıolarak3.

Ordubünyesindegörevyaptı.AskeriokullardaöğretmenlikyapanSüleymanAskeriaynızamandaİttihatTerakkiCemiyeti’nindebirüyesiydi.I.DünyaSavaşınınbaşlarındayarbayrütbesiileBasra’dagörevlendirildi.Bkz.:Büyük Larousse,“SüleymanAskeri”Maddesi.

5 5Ali İhsanSabis,Harp Hatıralarım (Birinci Cihan Harbi),C.II,NehirYay., İstanbul, 1990,s.392.

6 A.g.e.,s.393.7 Saygı,a.g.e.,s.52.8 Sabis,a.g.e., s.396.9 Bayur,a.g.e., s.94.10 Sabis,a.g.e.,s.396.11 DurduMehmetBurak,Birinci Dünya Savaşında Türk-İngiliz İlişkileri, BabilYay.,Ankara,

2004,s.124.

Mahir KÜÇÜKVATAN

58


eridiktensonra14Nisan’dageriçekilmekzorundakaldı.SüleymanAskeriiseyenilgiyikabullenemeyerekhayatınasonverdi12.

İngilizlerinIrakseferiHindistankarargâhıtarafındanyönetilmekteydi.SağlıksorunlarınedeniyleGeneralBarret’inNisan1915’deIrak’takikuvvetlerinbaşındanayrılıpHindistan’adönmesiüzerine13,Hindistankarargâhıbugörevdebaşarılı olacağını düşündüğü General Townshend’i Irak sefer kuvvetleriiçerisindeki6.Tümeninkomutasınagetirdi14.ŞuayyibeçarpışmalarındansonraHindistankarargâhıIrakseferikonusundaİngiltereSavaşBakanlığındandahaetkinhalegeldi.Londra’dakiyönetimİngiltere’nindiğercephelerdekidurumunuda değerlendirerek Irak seferi konusunda temkinli davranmaktaydı. OysaHindistan’daki İngiliz karargâhı diğer cephelerdeki durumu önemsemedenIrak seferi konusunda riskli kararlar alabiliyordu. İngiltere Çanakkale denizsavaşında aldığı yenilgi sonrasındaOsmanlıDevletinekarşıdiğer bir yenilgialmak istemiyordu. Çanakkale yenilgisi İngiltere’nin itibar kaybetmesineneden olmuştu. İngiltere Bağdat’ı ele geçirerek elde edeceği askeri zaferinyaşadığı itibarkaybınıhafifleteceğinidüşünüyordu15.6.TümeninkomutasınagörevlendirilenGeneralTownshendHindistan’dakiİngilizüssündenayrılarak22 Nisan 1915 günü emrine verilen birliklerin komutasını aldı16. SüleymanAskeri’nin saldırıları başarısızlıkla sonuçlanmış olsa da gelişmeler İngilizleritedirginetmişti. İngilizlerBasra’nıngüvenliğinisağlayabilmek içinKurna’nınkuzeyinikontroletmeyeçalışıyorlardı.BunedenleTownshendkomutasındakiİngiliz birlikleri kuzeye doğru ilerlemek üzere görevlendirildiler. SavaşınOsmanlıtarafındaiseSüleymanAskeri’ninintiharetmesisonrasındakomutasıboşalanbirliklerin başınaNurettinBeygörevlendirilmişti. Irak savunmasınıntamamındansorumluolmanındışındafırsatbulduğundaİngilizleresaldırmasıkonusundaemiralanNurettinBey19Mayıs1915’deBağdat’avardı17.

General Townshend komutasındaki İngiliz birlikleri 31 Mayıs’takuzeye doğru ilerlemeye başlamışlardı. İngilizler 3 Haziran’da Amara’yı 25Temmuz’dadaNasıriye’yielegeçirdiler18.Basra’nınsivilyönetimininmerkezikonumundaki Nasıriye General Nixon’a göre stratejik bir konuma sahipti.İngilizlerNasıriye’ninkontrolüileBasra’dakibüyükArapaşiretlerininkontrolüsağlanabilirlerdi19.İngilizlerBasra’yagirdiklerigündenitibarenArapaşiretleriarasındapropagandayapmaktaydılar.İngilizpropagandalarındaIrakseferininArapları değil Türk yönetimini hedef aldığı ifade ediliyordu. İngiltere’nin

12 Bayur,a.g.e., s.92.13 Sabis,a.g.e.,s.397.14 Saygı,a.g.e., s.52.15 Bayur,a.g.e., s.89ve99.16 İsmetÜZEN,“TürklerinKut’ül-AmareKuşatmasıSırasındaİngilizOrdusundaBulunan

HintliAskerlerinTutumu(Aralık1915-Nisan1916)”,Akademik Bakış Dergisi,C.II,S.3,Kış2008,s.82.

17 Saygı,a.g.e., s.54.18 Burak,a.g.e., s.125.19 Saygı,a.g.e., s.56.


59


Müslümanlara dost olduğu belirtilirken bu duruma örnek olarak İngilizuyruğundabulunandiğerhalklargösteriliyordu.Ayrıcaİngiltere’ninAraplarıTürkzulmündenkorumayaçalıştığıveeğerAraplarçatışmalarakatılmazlarisekendilerinedostçadavranılacağıbelirtiliyordu20.

İngilizlerTürklerekarşıeldeettikleribaşarılarsonrasındaBağdat’adoğruhızlailerlemeyidüşünebilirlerdiancakbirliklerBağdat’adoğruilerledikçeikmaldesteği aldıkları denizden uzaklaşmaktaydılar. İkmal yollarının ve zamanınuzaması nedeniyle oluşabilecek aksaklıklar İngiliz birliklerinin durumunutehlikeye sokabilirdi. General Townshend ilerleme için kendisine talimatgelmeden harekâta devam etmedi. Bekleme süresince de savaşta yaşanacakolası senaryolar üzerine planlar yaptı. Townshend Kurna muharebelerindeyaşandığı gibi baskın şeklinde bir saldırı yaparak Türklerin geri çekilmesinisağlayabilirseTürkbirlikleriniBağdat’akadartakipedebileceğinidüşünüyordu.Townhend’e Hindistan karargâhından beklediği talimat 23 Ağustos 1915’tegeldi. Talimatta Türk birliklerinin imha edilmesi ve Kut’ul-Amare’nin işgaledilmesiisteniyordu.GeneralNixonGeneralTownshend’denyapılacakdurumdeğerlendirmesi sonrasında Bağdat’a ilerlemeye karar verirse kendisine bilgivermesiniistemekteydi.İngilizsiyasisubayıSirPercyCoxGeneralTownshend’eBağdat’agirmeninsiyasiolarakbüyükönemarzettiğiniveİstanbul’agirmekkadarbüyükyankıuyandıracağınıbildirmişti21.

Nurettin BeyKut’ul-Amare’nin güneyindeEssin bölgesinde savunmapozisyonu almıştı. İngilizler 12 Eylülde Essin’in güneyindeki Ali Garbi’yegirdiler. İngiliz birlikleri 26 Eylülde yardımcı kuvvetler aldıktan sonra 27Eylülde saldırıya geçtiler ve Türklere üstünlük sağlamayı başardılar22. AğırkayıplarverenTürkbirlikleri28Eylülgecesigeriçekilmekzorundakalmışlardı23. Türkbirlikleriningeriçekilmesisonrasındaİngilizbirlikleri29EylüldeKut’ul-Amare’yiişgalettiler24.İngilizlerKut’ul-Amare’ninişgaliilebirlikteneredeyseBasravilayetininvesuyollarınıntamamınınkontrolünüellerinegeçirmişlerdi.İngilizler Türklerin Halep ve Erzurum’dan destek kuvvetler gönderdikleriduyumunu almışlardı. Ancak bu kuvvetlerin birkaç haftadan önce savaşbölgesine ulaşabilmesinin imkânsız olduğunu düşünüyorlardı. İngilizlerinamacı Türk destek kuvvetleri toparlanmadan Bağdat üzerine ilerlemekti.İngilizler ilerleme esnasında Kut’ül-Amare’yi boşaltarak geri çekilen TürkkuvvetleriyleSelman-ıPak’taciddibirçarpışmayaşanabileceğiniöngörselerdeçarpışmalardangalipgeleceklerikonusundakendilerindenemindiler.Selman-ıPakçarpışmalarındangalipgeldiktenbirkaçgünsonraBağdat’agirmişolmayı

20 Bayur,a.g.e., ss.96-97.21 Charles V.F. Townshend,Mezopotamya Seferim, (Çev. Gürol Koca), Türkiye İş Bankası

KültürYayınları,İstanbul,2012,s.126-131.22 Saygı,a.g.e.,ss.59-60.23 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi,C.III,KısımI,GenelkurmayAskeriTarihveStratejikEtüt

BaşkanlığıYayınları,Ankara,1979,s.369.24 KemalArı,Birinci Dünya Savaşı Kronolojisi,ATESEYayınları,Ankara,1997,s.180.

Mahir KÜÇÜKVATAN

60


umuyorlardı. Hindistan’daki İngiliz yönetimi Irak’taki mevcut kuvvetleriBağdat’agirebilmekiçinyeterligörüyordu.AncakişgalkonusundaFransaveMısır’dangelecekolandestekkuvvetleriBağdat’avarmadantümendişelerdenarınamayacaklarınıdüşünüyorlardı.EğerdestekkuvvetlerigecikirlerveTürklerÇanakkale’denBağdat’ayenikuvvetlergönderirler isedurumlarının tehlikelibirhalalacağınıdüşünüyorlardı25.

Türkbirlikleriningeriçekilmesiyleİngilizlerilerlemeyedevamettilerve3Ekim’deBağdat yoluüzerindekiAziziye’yi ele geçirdiler26. İngiliz birlikleriileBağdatarasındasadece80kmkalmıştı27.GeneralTownshendKut’ül-Amareçatışması sonrasında geri çekilen Türk birliklerini kovalayarak tamamenimha etmeyi planlamıştı ancak yaşananlar buna imkân vermedi. NurettinBey komutasındaki birlikler oldukça düzenli bir şekilde geri çekiliyorlardıve bu çekilme esnasında General Townshend aradığı fırsatı bulamadı. Diclenehrininsularınınçekilmişolmasınehiryoluileyapılanikmalindegecikmesinenedenolmaktaydı.Budurum İngilizlerinTürkleri kovalamasını engellemişti.Yaşanan gelişmeler neticesinde Townshend Türk birliklerinin Aziziye ileBağdat arasındaki Selman-ıPakbölgesinde toplanarakdüzenaldıklarını farketti. Çatışmalarda verilen kayıplar nedeniyle İngiliz birliklerinde eksikliklervardı.TownshendeksikkuvvetlerileSelman-ıPak’tadüzenalanTürklerekarşısaldırı yapılmasını uygun bulmayarak durumunu Kut’ül-Amare’de bulunanGeneral Nixon’a bildirdi. Townshend’e göre destek kuvvetler gelene kadarbölgedestratejikkonumasahipolduğunudeğerlendirdikleriKut’ül-Amare’debeklenilmelivegereklihazırlıkyapıldıktansonraileriharekâtageçilmeliydi28. Townshend Türklerin siper ve savunma savaşlarında eşsiz bir kabiliyetesahip oldukları kanaatindeydi.Ayrıca TownshendKut’ül-Amare’de Türklerecepheden saldırmış olsaydı büyük bir yenilgi almış olacağını düşünüyordu.Üstünlüğüancakyaptığımanevralarlasağlayabilmişti29.

Türklerin Bağdat yolundaki son savunma noktaları Selman-ı Pak idi.Müslümanlar için önemli kişilerden birisi olan Selman-ı Farisi’nin türbesiburada bulunmaktaydı ve bölgeye adını vermişti. Selman-ı Farisi türbesininbulunduğu bu bölgede yaşanacak çatışmalar Hintli Müslüman askerlerinsavaşma isteklerini kırabilir ya da İngilizlere olan bağlılıklarını yitirmelerineneden olabilirdi. Townshenddini inançlar nedeniyleHintli askerler arasındaoluşabilecek düzensizlikleri engellemek amacıyla bölgenin adını Helenistikdönemdeki adı olan Ctesiphon ile değiştirdi30. Townshend TürklerikovalamaktakiavantajınıkaybetmesindensonrayardımkuvvetlerinibeklemekvegereklihazırlıklarıyapmaküzereişgalettiğienilerinoktaolanAziziye’de

25 CAB-24-1-0-0046.26 A.g.e.,s.181.27 Saygı,a.g.e.,s.60.28 Townshend,a.g.e.,ss.189-190.29 A.g.e., s.197.30 Bayur,a.g.e., s.101.


61


altı hafta kadar bekledi31. Hindistan Genel Kurmayı Bağdat’ın alınması ileÇanakkale’dekaybedilenitibarıntekrarkazanılacağınıdüşünüyordu.Bağdat’ailerleme konusu İngiltere’de komisyonlar tarafından da görüşülüyordu.KonununincelendiğikomisyonlardanbirisiolanİngilizİmparatorlukSavunmaKomisyonuyaptığıçalışmalardanIrak’takimevcutkuvvetlerinBağdat’ıalmakiçinyeterliolduğuancakBağdat’ıeldetutmakiçinyeterliolmadığısonucunuçıkardı. Eğer Bağdat İngiliz birlikler tarafından ele geçirilirse stratejik vesiyasi önemi nedeniyle Türkler Bağdat’ı geri almak için daha fazla kuvvetlesaldıracaklardı. Bu durumda İngilizler desteğe ihtiyaç duyacaklardı. Destekkuvvetleri Bağdat’a ilerleme emri verildikten en fazla dört hafta sonra diğerkuvvetlerlebirleşmişolmalıydı.Ayrıcailerlemesüresincemalzemevecephaneikmali nehir taşımacılığı yoluyla yapılabilecekti. İngiliz birliklerinin ikmalinisağlayabilmek için sığ sularda yüzebilen botların yapımına başlanmıştı.Bağdat ele geçirildikten sonra Türk Genel Kurmayının elinde 60.000 askerolabileceği tahmin ediliyordu. Savunma komitesi Türklerin bu miktardakibir kuvvetle Bağdat’a saldırabileceklerini düşünmüyordu32. Türk saldırısıkonusundakuvvetlerinsayısalmiktarıincelendiğikadarimkânvekabiliyetlerideincelenmişti.YapılantümdeğerlendirmelerneticesindeİngilizlerTürklerinüç ay içerisinde saldırıya geçebileceklerini düşünmüyorlardı. Bu durumdaeğer İngilizler Bağdat’ı ele geçirirlerse işgal İngiltere için büyük bir moralkaynağıolacaktı.Değerlendirmelerdeyaşanabilecekyanılmalardagözönündebulunduruluyordu. Eğer İngilizler Bağdat’ı ele geçirme konusunda başarısızolurlarsa geri çekilmek zorunda kalabilirlerdi. Bu nedenle harekât boyuncamühimmatveerzaklargeriçekilmeihtimalinegöretaşınmalıydı33.

YapılandeğerlendirmelerinLondra’ya iletilmesiüzerinekonubir kezdeİngiltereBakanlarKurulubünyesindeoluşturulankomisyondagörüşüldü.Harekât konusunda İngiltere Savaş Bakanı Lord Kitchener ile HindistanGenel Valisi Lord Curzon’un bazı çekinceleri vardı. LordKitchener ve LordCurzon çekincelerini ifade etmiş olsalardakomisyonungenelfikri harekâtındüzenlenmesi yönündeydi. Komisyonun almış olduğu karar üzerine LordKitchenerIrakKuvvetleriKomutanıGeneralNixon’aharekât içingerekli izniverdi.HarekâtizninialanNixoniseTownshend’e14KasımdaBağdatharekâtınabaşlamaemriniverdi.Townshend’eharekâtemriverilmesinindışındaenkısazamandakendisineikitümendestekkuvvetiningönderileceğidebildirilmişti34.

Irak konusundaki tek gelişme İngilizler tarafında yaşanmıyordu.OsmanlıDevleti Irak,Musul ve İran’daki birliklerini birleştirilerek iki tümenoluşturmuştu.Oluşturulanbuyenikuvvetler ileNurettinBeykomutasındakiIrakkuvvetleribirleştirilerek6.Ordumeydanagetirildi.6.Ordukomutanıolarak

31 Saygı,a.g.e., s.60.32 CAB-24-1-0-0033.33 CAB-24-1-0-0036.34 Bayur,a.g.e., s.102.

Mahir KÜÇÜKVATAN

62


AlmanMareşalVonderGoltzatanmıştı.MüslümanaskerlerdenoluşanbuyeniordununkomutanlığınaHıristiyanbirkomutanıngetirilmesindenNurettinBeyrahatsızolmuştu.NurettinBeyinrahatsızlığınıaçığavurmasıüzerineNurettinBeyinyerineEnverPaşanınamcasıolanHalilBeygörevlendirildi35.HalilBey36 cepheye gittiğinde Nurettin Beyin komutası altına girdi. Aslında ikisinin derütbeleri Albay’dı ancak Nurettin Bey daha kıdemliydi. Halil Bey cepheyevardığında Nurettin Bey Selman-ı Pak’ta düzen alıyordu. İki Türk komutancepheyi birlikte incelediler ve kuvvet düzenlemesinde bulundular.Halil Beykomutasındaki birliklerin Nurettin Bey komutasındaki birliklere katılmasıOsmanlıtarafınaönemlidesteksağlamıştı.

Selman-ı Pak Savaşı ve İngiliz Kuvvetlerinin Geri Çekilmesi

Cephenin İngiliz tarafındadestekalamamışolmasınarağmenGeneralTownshend’e saldırı emri verilmişti. General Townshend destek kuvvetlerigelmeden ilerlemenin uygun olmadığını düşünse de aldığı emir üzerine 22Kasım’da Selman-ı Pak’ta bulunan Türk birliklerine saldırdı37. Çetin geçençarpışmalar sonrasında Townshend birliklerine 25 Kasım’da geri çekilmeemrini vermek zorunda kaldı38. Hindistan karargâhı çarpışmalar sonrasındaTürk birliklerinin yıpranmış olduklarını ve geri çekilen İngiliz birliklerinitakip edebilecek durumda olmadıklarını düşünüyordu. General Nixon isegeri çekilen İngiliz birliklerin Aziziye’de mi yoksa Kut’ül-Amare’de mikonuşlanması gerektiği konusunda kararsızlık içerisindeydi. Nixon Türkkuvvetlerinin 27.000 kişiden oluştuğu tahmin ederken, General Townshendkuvvetlerinin en fazla 12.000 kişiden olabileceğini kabul ediyordu. TürkbirliklerisayıcaİngilizlerdenüstünolmalarınarağmenİngilizlerTürklerinikmalkonusundasıkıntılaryaşayacaklarınıdüşünerekOcak1916’yakadarciddibirsaldırıdabulunabilecekleriniöngörmüyorlardı.AynıtarihlerdeİngilizyardımkuvvetlerininGeneralTownshendbirlikleriilebirleşmesiplanlanıyordu39.

Selman-ı Pak’taki çarpışmalar o kadar zorlu geçmişti ki bir an içinbirliklerin durumu değerlendirilerek savaşın gidişatının tayin edilebilmesiolanaksızhalegelmişti.NurettinBeyoluşankarmaşadadağılanbirliklerinTürkbirlikleriolduklarınıdüşünerekBağdat’adoğrugeriçekilmehazırlığıyapmayabaşladığısıradaHalilBeydurumufarkederekNurettinBeyiuyarmıştı.Dağılanbirliklerin İngiliz birlikleri olduğunu kendisine ifade ederken çarpışmalarınyaşandığısongecesabahakadarbeklenmesigerektiğinivesabahİngilizlerigeri

35 Burak,a.g.e., s.130.36 HalilBeyEnverPaşa’nınkendisindenküçükyaştakiamcasıdır.1902yılındaHarbiye’yi,1905

yılındaHarpAkademisi’nibitirenHalilBeyMustafaKemal’insınıfarkadaşıdır.I.DünyaSavaşınınbaşlarındadoğucephesindegörevyapanHalilBeySarıkamışharekâtındansonraIrakcephesineatanmıştır.Bkz.Büyük Larousse,“Kut”Maddesi.

37 TaylanSorgun,Halil Paşa,6.Baskı,DestekYayınevi,İstanbul,2010,s.119.38 Townshend,a.g.e., s.286.39 CAB-24-1-0-0049.


63


çekilirkengöreceğiniNurettinBeyeiletti.SabaholduğundaherşeyHalilBeyinifadeettiğigibiolmuştuveİngilizbirliklerigeceboyuncageriçekilmişlerdi40.ÜçgünsürençatışmalardaTürkkuvvetleriiyisavunmayapmışlardı.Çatışmalardaİngilizler4567askerkaybettiler.Burakamİngilizlerinsaldırıyapankuvvetlerininyaklaşıküçtebirinioluşturuyordu.İngilizlerverdikleribüyükkayıplararağmengeri çekilmelerinin asıl nedeni olarakmalzeme ve yiyeceklerindeki azalmayıgörüyorlardı41. Nedeni her ne olursa olsun İngilizler hızlı bir şekilde geriçekilmeyedevamediyorlardı.

İngilizlerin daha önce işgal etmiş oldukları Aziziye erzak vecephaneyledoluyduancakgeriçekilmeesnasındaerzakvecephaneninhepsinitaşıyamazlardı. İngilizler taşıyamadıkları erzak ve cephaneleri kendilerinitakipedenTürkbirliklerininelinegeçmemesi içinDiclenehrineatıyorlardı42. TownshendKut’ül-Amare’yekadargeri çekilerekburadadestekkuvvetlerinibeklemeye karar vermişti. Kut’ül-Amare üç tarafının Dicle nehri ile çevriliolmasınedeniylesavunmaiçinavantajlıbirkonumasahipti.Townshendilerinoktalarda düzenli savunma hatlarının olmaması nedeniyle Türklerin takibeuzunsüredevametmeyeceklerinidüşünüyordu.AyrıcaTürkbirlikleriİngilizleritakibedevametselerbileKut’ül-Amare’ninavantajlıkonumusayesindeburadatamamen imha edilebilirlerdi. Townshend yapmış olduğu değerlendirmeleriordu karargâhına bildirdi. Ordu Karargâhından kendisine verilen cevaptaTownshend’inkararalmaktaserbestolduğuvedestekkuvvetlerininilkkısmının15AralıktaTownshendkuvvetleriilebirleşmişolacağıifadeediliyordu43.İngilizbirliklerini takip eden Türk birlikleri 30 Kasımda Aziziye’ye vardılar. Türköncülerinin İngilizlerin geri çekilen ana birliklerine ulaşmasını engellemekiçin İngiliz artçılarıAziziye’deki Türk birliklerine saldırdılar. İngilizlerin anabirlikleri 3 Aralıkta Kut’ül-Amare’ye vardılar44. Geri çekilme esnasında Türk6. Ordusunun öncü birlikleri 145 km boyunca İngilizlerin arkasından hiçayrılmamıştı.

Kut’ül-Amare Kuşatması

İngilizlerin Selman-ı Pak çatışmalarında verdikleri kayıplar genelkuvvetlerinin üçte birini oluşturmaktaydı ancak kayıpların hepsi muharipkuvvetlerdendi. General Townshend muharip kuvvetlerinin yarısınıkaybetmişti.BudurumdaaçıkarazideTürklereüstünlüksağlayamazlardı.ArtıkkonumolaraksavunmayaelverişliolanKut’ül-Amare’deyardımkuvvetleriningelmesini bekleyeceklerdi45. Türk birlikleri Kut’ül-Amare’ye vardıklarında

40 Sorgun, a.g.e., s.120.41 Saygı,a.g.e., s.66.42 A.g.e., s.67.43 Townshend,a.g.e., ss.295-296.44 Saygı,a.g.e., s.70.45 Townshend,a.g.e.,s.317.

Mahir KÜÇÜKVATAN

64


NurettinBeyGeneralTownshend’ebirmesajgöndererekbirlikleriileberaberteslimolmasını, eğer teslimolmazlar iseTürkbirliklerininşehregireceklerinibildirmişti.AyrıcaNurettinBeyİngilizlerdenteslimolmazlarisesaldırılardanzarar görmemeleri için şehir sakinlerini Kut’ül-Amare’den çıkartmalarını daistemişti.GeneralTownshendNurettinBeyinmesajınaverdiğicevaptaİngilizbirliklerininteslimolmayacaklarınıveşehirsakinlerinindekaderleriniİngilizlerilebirleştirerekşehriterketmemeyitercihettiklerinibildirdi46.

İngilizlerinteslimolmayıkabuletmemesiüzerineTürkbirliklerisaldırıyabaşladılar. Kut’ül-Amare’deki kale topraktan yapılmıştı ve Türk topçusununyapmış olduğu atışlar kale duvarlarında delikler açıyordu. Topçu ateşi ileaçılandeliklerdenTürkaskerlerikaleiçerisinegirereksaldırıyabaşlamışlardı.İngilizlergeriçekilmeihtimalinekarşıKut’ül-Amare’yi ilkelegeçirdiklerindesahradüzenindehazırlıklaryapmışlardı.İngilizlerkaleduvarlarıarkasındatelörgülerle ikinci bir savunmahattı hazırlamışlardı. Türk askerleri kale duvarıiçerisinegirselerdeikincihattabüyükkayıplarveriyorlardı.Türkbirliklerindebüyüktoplaryoktuveeldekitoplarlaİngilizlereönemlikayıplarverilemiyordu.Bu durumda saldırılara devam edilmesi gereksizdi. Türk komutanlar yeterikadar kuvvet ile kuşatmayı devam ettirirken geri kalan kuvvetleri güneyesevketmeyekararverdiler.GüneyesevkedilenTürkkuvvetleriİngilizyardımkuvvetlerininKut’ül-Amare’ye ulaşmalarını engellemeye çalışacaklardı. Türkbirlikleri Kut’ül-Amare etrafında siperler ve savunma hatları oluşturmayabaşladılar.OluşturulansiperlernekadarkuvvetlenirsekuşatmaTürkleriçinokadar kolaylaşacakvebu sayedekuvvet tasarrufu sağlanabilecekti. Sağlanankuvvet tasarrufu ile yardıma gelecek İngiliz birliklerini engellemek içingüneyedaha fazla birlik gönderilebilirdi47. Türkler kuşatmayı kolaylaştırmakiçin çalışmalarına hızla devam ederlerken, İngiliz yardım kuvvetlerinin kısazamanda geleceğini düşünenGeneral Townshend konumundanmemnundu.Kut’ül-Amare’nin üç tarafının nehirle çevrili olması İngilizlere savunma içinavantaj sağladığı kadar nehir yoluyla yapılan ikmali de kontrol edebilmeşansınıtanıyordu.TownshendKut’ül-Amare’yiişgalederekgüneyeinenTürkbirliklerinenehiryoluileikmalmalzemesigitmesinedeengelolacaktı48.

İngiliz birlikleri Selman-ı Pak’ta yenilerek geri çekilmiş ve Kut’ul-Amere’dekuşatılmışolmasınarağmenİngilizbasınındaTownshendbirliklerinindurumunukonualanolumluhaberleryayımlanıyordu.TheTimesgazetesindeBağdat ileBarsaarasındaki engüçlü savunmapozisyonuna sahipolanbölgeolarakKut’ül-Amaregösteriliyordu.AyrıcaTürkkuvvetlerininçokbüyükbirdestek almasının beklenmemesi nedeniyle İngiliz birliklerini bekleyen büyükbir riskin olmadığı düşünülüyordu49. Irak savaşında yaşanan tüm gelişmeler

46 İlhanSelçuk,Yüzbaşı Selahattin’in Romanı,C.I,RemziKitapevi,İstanbul,1979,s.211.47 Sorgun,a.g.e., s.s.121-124.48 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi,a.g.e.,s.433.49 The Times,7Aralık1915,s.8.


65


İngilterebasınıtarafındanİngilizmenfaatleridoğrultusundayorumlanıyordu.Türkbirliklerinineldeettikleribaşarılaritibarsızlaştırılmayaçalışılırken,İngilizkayıpları önemsiz ya da normal kayıplarmış gibi gösteriliyordu. NewcastleJurnalgazetesindegeriçekilmeyenedenolanTürkbirliklerininAlmansubaylariledesteklendiğiaktarılırken,Türkbaşarısınıngeçiciolduğuifadeediliyordu50. Townshendbirlikleriningeriçekilmesiİngilizkamuoyundaçokdikkatçekmişti.Bazı haberlerde İngilizlerin durumlarının iyi olduğu, geri çekilmenin olağanolduğuyönündehaberleryapılırken,bazıhaberlerdeisebugeriçekilmeninasılnedenleridahagerçekçişekildearanıyordu.Geriçekilmekonusundagündemegetirilengerekçelerdenbiriside İngilizbirliklerininArapaşiretleri tarafındanyanlışyönlendirilmeleriydi. İngilizlerhernekadaryanlışyönlendirildikleriniifadeetselerdesadecebirtümenkuvvetileBağdat’ıişgaletmeyeçalıştıklarınınfarkındaydılar. İngiliz komutanların Türk birliklerinin kuvvetinin farkındaolmalarıumutediliyordu.Ayrıcakuvvetleryeterlideğiliseyardımalınmadanyeni çatışmalara girilmemesi öneriliyordu51. Kuşatma altındaki İngilizbirliklerinindurumlarınıniyiolduğudüşüncesinesadeceİngilizkamuoyununbir kısmı değil kuşatma altındaki İngiliz komutanları da sahipti. Kuşatmaaltındaki İngilizlerin iki aylık yiyecekleri vardı. Kuşatmanın en fazla bir aysüreceğinidüşünenİngilizlerkuşatmadançokfazlaçekinceduymuyorlardı52.

Kut’ül-Amare’deTürklerveİngilizlerkarşılıklıolaraksiperkazıyorlardı.Türklersiperlerikuşatmanıngüçlenmesiveİngilizlerinolasıbiryarmaharekâtınaengel olabilmek için kazarlarken, İngilizler şehri daha kolay savunmak içinkazıyorlardı. General Townshend elinde bulunan yiyecekmiktarının dışındacephanemiktarınıdakontrolediyordu.Hesaplamalaragörehertüfekiçin600adethertopiçin800adetmermileribulunmasınarağmenTownshendaskerlerinicephaneyi idareli kullanmalarıkonusundauyarmıştı53.Kut’ül-Amare’yeTürkbirlikleritarafındanneredeysehergünsaldırılardabulunuluyordu.Busaldırılarİngilizlerindüzenalmalarınıengelleyecektürdendi.Türklerİngilizlerindüzenalmalarınıengellemeyeçalışsalardaİngilizler14Aralıkve17Aralıktakuşatmayıyarmakiçinkarşısaldırılardabulundularancakbaşarılıolamadılar54.İngilizlerinkayıplarıSelman-ıPakçatışmalarıdadâhiledilirse5000’ibulmaktaydı.Türklerdevamlı saldırılarda bulunarak İngilizleri baskı altında tutuyorlardı. GeneralTownshendbudurumkarşısında IrakKuvvetleriKomutanıGeneralNixon’amesaj gönderdi. Mesajda Nixon’un İran üzerine harekât yapan Ruslar ileiletişimegeçmesiveharekâtınyönününIrakcephesineçevrilmesiisteniyordu.Böylelikle Türkler Ruslara karşı kuvvet ayırmak zorunda kalacaklardı veKut’ül-Amareüzerindekibaskılarıazalacaktı55.KuşatmakonusundaHalilBey

50 Newcastle Jurnal,7Aralık1915,s.7.51 Western Daily Press,7Aralık1915,s.5.52 Saygı,a.g.e., s.73.53 Townshend,a.g.e., s.384.54 Saygı,a.g.e.,s.77.55 Townshend,a.g.e.,s.409.

Mahir KÜÇÜKVATAN

66


ile Nurettin Bey kendi aralarında görev dağılımı yapmışlardı. Nurettin BeyİngilizleregelecekyardımlarıengellemeküzeregüneyehareketederkenHalilBeykuşatmayıdevamettirecekti56.

İngilizyardımkuvvetlerisaldırılarabaşlamakiçinyığınakyapıyorlardı.Yardım kuvvetleri komutanı General Alymer 1 Ocak 1916’da Hindistan’danAligarbi’ye geldi. General Alymer’in komutasına bir piyade tümeni, birsüvari ve bir piyade tugayı verilmişti. Ayrıca komutasında bu kuvvetlerinikmalini sağlayacak çok miktarda destek unsuru da bulunuyordu57. İngilizyardım kuvvetleri 7 Ocak’ta Kut’ül-Amare yakınlarındaki Türk birliklerinesaldırıda bulundular. Türk birlikleri saldırılar karşısında başlangıçta büyükbirdirenişgöstermişolmalarınarağmendevamedensaldırılardaaynıdirenişigösteremediler.ÇarpışmalarsonrasındakiTürkgeriçekilmesiGeneralAlymertarafından zaman kaybedilmeksizin Hindistan yönetimine rapor edilmişti58. NurettinBeykomutasındakibirlikleringeriçekilmeyebaşlamasıüzerine6.OrduKomutanıMareşalGoltz’danHalilBeyebirmesajgeldi.MareşalGoltzKut’ül-AmarebölgesindekitümkuvvetlerinkomutasınıHalilBeyinalmasınıistiyordu.HalilBeysavaşiçerisindekomutandeğiştirmeninkötüsonuçlardoğurabileceğinidüşünerekteklifesıcakyaklaşmamıştı.HalilBeyMareşalGoltz’averdiğicevaptakomutayıdeğiştirmekyerineeğerNurettinBeydekabulederse ilerinoktadaNurettinBeyinkomutasındagörevyapmayıöneriyordu.EğerNurettinBeybudurumukabuletmezisesavaşıngeleceğiiçinHalilBeyMareşalGoltz’unemriniyerinegetirecekvekomutayıdevralacaktı.MareşalGoltzHalilBeyinönerisinekarşıgönderdiğiikincimesajdaHalilBeyinkendikararlarınıuygulamasınaizinvermişancakİngilizilerlemesinindurdurulmasınıemretmişti.

Halil Bey ileri cepheye giderekNurettin Bey ile görüştü. GörüşmedeHalil BeyMareşalGoltz’dan aldığı emriNurettinBeye iletti veNurettinBeykomutayı Halil Beye devrederek ileri cepheden ayrıldı. Halil Bey 13 Ocak1916 itibariyle Irak komutanlığını devralmıştı59. Türk tarafında komuta devirteslimiyapılırkenİngiliztarafındadurumincelemesiyapılmaktaydı.ÇanakkalecephesindeyeralanİngilizgeneraliSirIanHamiltonSulvaçarpışmalarındakiTürkkuvvetlerininancak75.000kişiolduğunubildirmişti.GeneralAlymerileTownshendkuvvetleri arasında ise 60.000kişilikbirTürkkuvvetininolduğudüşünülüyordu. İngilizler farklı cephelerdeki Türk birliklerinin sayılarınıkarşılaştırarak Irak’ta savaştıkları Türk birliklerinin gücünü tahmin etmeyeçalışıyorlardı60.

Hindistan Dışişleri Bakanı Austen Chamberlain Irak’taki İngilizbirliklerinin durumlarını ağır olarak nitelemekteydi. İngiliz yönetimi her

56 Sorgun,a.g.e., s.124.57 Saygı,a.g.e., s.73.58 Evening Telegraph,10Ocak1916,s.1.59 Arı,a.g.e., s.197.60 Manchester Evening News,11Ocak1916,s.4.


67


ne kadar durumlarını ağır olarak nitelese de İngiliz birliklerinin Asya veAfrika’dayapmışolduğuharekâtlarda elde ettiği tecrübelerin Irakharekâtınıkazanmalarınısağlayacağınainanılmaktaydı61.Irak’takidurumİngiltereAvamKamarasınındagündemindeydi.Gelişmelerindelegelerarasındaderinlemesinegörüşüldüğübudönemde IrakKuvvetleriKomutanıGeneralNixonhastalığınedeniylegörevindenayrılmakzorundakalmıştı.Görevinedevamedemeyecekolan General Nixon’un yerine Hindistan karargâhı tarafından General Lakegörevlendirildi62.

TürklerKut’ül-Amare’desiperlerinaralarındanpusulalardağıtıyorlardı.Dağıtılan pusulalarda Türklere karşı İngilizlerle birlikte savaşan HintliaskerlerinİngilizlerdenayrılarakTürklerilebirlikteolmalarıteşvikediliyordu.AynıdönemdeHintliaskerlerarasındatetikparmaklarınaateşedilmişolarakyaralandıklarını ifade edenlerle karşılaşılmaya başlanmıştı. Yaralananlarındışında nöbette uyuyan ya da firar ederek Türk tarafına geçmeye çalışanHintliaskerlerederastlanıyordu.HintliMüslümanaskerlerdinkardeşiolarakniteledikleriTürklerekarşısavaşmakistemiyorlardı63.KomutasındakibirlikleridisipliniçindetutmayaçalışanGeneralTownshendfirar,yaralanmavenöbetteuyumagibidurumlarınyaşandığıHintliaskeriağırcezalaraçarptırıyoryadaaskerimahkemeyeveriyordu64.

KuşatmadevamederkengüneydeGeneralAlymerveHalilBeykuvvetleriarasında çetin çarpışmalar yaşanmaya devam ediyordu. İki ordu arasındakicepheçokgenişlemişti.HalilBeyEssin’dekimevzileriningerisindeFelâhiye’deyeni mevziler hazırlatmaktaydı. Felâhiye Dicle nehri ile Süveyce bataklığıarasındayeralmaktaydı.TürkbirliklerininFelâhiyebölgesineçekilmesiilecephedaralacakvederinleşecekti65.AyrıcaTürkmevzilerininikicephesindenbirisininDiclenehridiğercephesinindeSüveycebataklığıiledesteklenmesi,İngilizlerinolasıbirçevirmemanevrasınıengelleyerekcephesaldırısıyapmalarınızorunlubırakacaktı. 13Ocakve 14Ocak geceleri Türk birlikleri kademeli olarak geriçekildiler66. Türk birlikleri geri çekilmişlerdi ancak bu durum İngilizlerin birgalibiyetininsonucundayaşanmamıştı.İngilizlerTürkbirliklerininDiclenehriile Süveycebataklığı arasındakigüçlüpozisyonunedeniylekuzeye ilerlemekiçin Süveyce bataklığının etrafından dolaşmayı düşündüler. Bataklığınetrafındandolaşılmasıdurumundaİngilizler80km’likbirmesafeyikatetmekzorundakalacaklardıancakellerindeikmallerinisağlayacakyeterikadarkaraaracı yoktu. Irak harekâtının başlangıcından itibaren ikmallerini sağladıklarınehirhattındanuzaklaşmakistemeyenİngilizlerbataklığınetrafındandolaşmafikrinden vazgeçtiler. Bu durum İngilizleri nehir hattı boyunca ilerlemeye

61 Aynı gazete,11Ocak1916,s.4.62 Exeter and Plymouth Gazette,11Ocak1916,s.8.63 Üzen,a.g.m.,s.84.64 Townshend,a.g.e., ss.418-419.65 Sorgun,a.g.e., s.129.66 Derby Daily Telegraph,17Ocak1916.

Mahir KÜÇÜKVATAN

68


ve Türk birliklerine cepheden saldırı yapmaya mecbur bırakmıştı67. GeneralAlymer17OcaktaGeneralTownshend’edurumuhakkındabilgiverdi.Alymerkomutasındakibirlikler7-13Ocakarasındayaşanançatışmalarda6000ölüveyaralıvermişlerdi.İngilizbirlikleriTürkbirliklerinegöredahadonanımlıydılar.EnağırçatışmalardaTürkbirliklerigündeenfazla1000topmermisiatabilirkenİngilizlerinbirgüniçerisinde150.000topmermisiattıklarıgörülüyordu68.

Alymer komutasında 9000 kişilik muharip kuvvet olmasına rağmenİngiliz yardım kuvvetleri Türk birlikleri karşısında giderek azalıyordu69. GeneralAlymer azalankuvveti ile Felâhiye’demevzilenenTürkkuvvetlerinigeçmesinin zor olduğunu anlamıştı. Alymer güneyden yapacağı yeni saldırısırasındaTownshendbirliklerininşehirdençıkarakgüneye ilerlemesinivebusayedeTürkbirlikleriniikicephearasındabırakmayıöneriyordu.Alymer’inbuönerisiOrduKomutanıtarafındanuygunbulunmadı70.Yapılacaksaldırıdaeğeriki İngiliz kuvveti birleşemez ise durumları daha da kötüleşebilirdi. GeneralAlymer21OcakgünüsaldırıyageçtiancakİngilizlerTürklerkarşısındatekrarağırbiryenilgialdılar.BusaldırısonrasındaAlymerTownshend’egönderdiğimesajdayapmışolduğusonsaldırıiçinpişmanolduğunuvebirliklerininyenibirsaldırıyapabilmekiçinhazırolmadıklarınıifadeetmişti.AlymerkuvvetlerininTürk birliklerini geçememesi üzerine General Townshend kuşatma altındakidurumunu yeniden gözden geçirdi. Townshend kuşatmanın uzayacağınıöngörerekaskeredağıtılantayınmiktarınıyarıyaindirdi.Busayedekuşatmaya27gündahadayanabileceğinihesaplamıştı71.ÖzelliklebusonyenilgisonrasındaGeneralTownshend’inaklındaAlymerkuvvetlerininyardımalmaksızınTürkkuvvetlerinigeçemeyeceğifikrioluştu72.

General Aylmer’in son saldırısı İngiliz basınında yankı uyandırmıştı.İngiliz basınında Irak’taki Türk birliklerinin geçilmesi zor bir engel olduğuifadeediliyordu.Irak’tanalınanbilgileregöreİngilizyardımkuvvetleriyağanyağmurlarnedeniyleağırlaşaniklimşartlarındanoldukçarahatsızlardı73.AyrıcaGeneral Townshend’in elinde yeteri kadar yiyeceğinin bulunduğu74 ifadeedilsedeyardımkuvvetlerininulaşamamasıihtimaliylebirölümkorkusununoluştuğu da aktarılan haberler arasındaydı75. General Alymer kuvvetlerininkısazamandaKut’ül-Amare’yeulaşamayacağınıdüşünenGeneralTownshenddurumunutekrardeğerlendirereksonuçlarınıordukarargâhınailetti.Mesajındaöncelikle kendisine yardım kuvvetlerinin 15 Ocak tarihine kadar Kut’ül-Amare’yeulaşacağınınbildirildiğini fakatbutarihinçoktangeçmişolduğunu

67 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi,a.g.e.,s.600.68 Selçuk,a.g.e.,s.225.69 Townshend,a.g.e.,s.438.70 A.g.e.,s.441.71 A.g.e.,s.452.72 A.g.e.,s.455.73 The Manchester Courier,24Ocak1916,s.1.74 Dundee Courier,25Ocak1916,s.4.75 Aynı gazete, 25Ocak1916,s.5.


69


ifade ediyordu. Ardından içerisinde bulundukları durumda izleyebilecekleriüç farklı hareket tarzını ortaya koyuyordu.Hareket tarzlarından birincisindeKut’ül-Amare’denbiryarmaharekâtıyaparakçıkmayaveAlymerkuvvetleriile birleşmeye çalışmak yer alıyordu. Yarma harekâtı denenebilirdi ancaktüm birlikler ile yapılamazdı. Komutasındaki sağlıklı askerlerden bir kuvvetoluşturabilir ve bu birliklerle harekâtı gerçekleştirmeyi deneyebilirdi. BudurumdageridekalanİngilizaskerleriTürklereteslimedilmişolacaktı.İkinciseçenek dayanılabilen son noktaya kadar savunmada kalmak ve yardımkuvvetlerinin Kut’ül-Amare’ye ulaşmasını beklemekti. Son seçenek iseTürkler ilemakulbiranlaşmayapmayaçalışmaktı.Townshendeğeranlaşmayapılır iseKut’ül-Amare’yi teslim etmekkarşılığında İngiliz birliklerinin geriçekilmelerine izinverilmesini isteyecekti.Townshend’inmesajınakısazamaniçerisinde Ordu Komutanı General Lake’den cevap geldi. Lake savunmadakalmaveanlaşmayapmaseçeneklerinioankişartlardapekmakulbulmayarakTownshend’in yarmaharekâtı yapmasına izin vermiş ve kendisindengereklihazırlıklara başlamasını istemişti. Ayrıca General Lake yarma harekâtındabazı İngiliz birliklerinin geride bırakılacak olması nedeniyle konununaskerlerden gizli tutulmasını istemişti76. Yarma harekâtı yapmak konusundaordu karargâhından izin gelmiş olmasına rağmenGeneral Townshend çevrekoşullarını tekrar gözlemleyerek bu harekâtın yapılamayacağına karar verdi.Townshendharekâtınyapılamayacağıkararınıverinceyardımkuvvetlerigelenekadar Kut’ül-Amare’de daha fazla süre kalmanın yollarını aramaya başladı.Townshendkomuta heyetine şehirde aramayapmaları emrini verdi. Yapılanaramalardaşehirhalkınınİngilizlerdenhububatgizlediklerinifarkettilervebolmiktardagıdamaddesielegeçirdiler.İngilizlerbulduklarıhububatilebirliktekuşatmaaltında84gündahadayanabileceklerinihesaplamışlardı.TownshendvakitkaybetmeksizindurumunubirmesajlaGeneralLakeveAlymer’ebildirdi77.

Mevsiminkışolması savaşşartlarınızorlaştırmıştı.YağışlarnedeniyleDiclenehrinde taşkınlar yaşanmaktaydı.Alymerkuvvetleri enkısa zamandaKut’ül-Amare’ye ulaşmaya çalışıyorlardı ancak Türk direnişinin dışında subaskınları ve çamur İngiliz ilerlemesine engel oluyordu78. Kut’ül-Amare’ninkuzey bastısındaki Türk birlikleri de su baskınları nedeniyle mevzileriniboşaltarak geri çekilmek zorunda kalmışlardı79. Hava şartları her ne kadarİngiliz ilerlemesine engel oluştursa da General Alymer saldırılara devamediyordu.5ŞubatgünüİngilizleryenibirsaldırıdabulundularancakTürklertarafından geri püskürtüldüler80. Kut’ül-Amere’nin güneyinde aralıklarlaçatışmalar devam etse de Kut’ül-Amare çevresinde durum değişmemişti81.

76 A.g.e., s.s.457-459.77 A.g.e.,s.s.465-467.78 North Devon Journal,03Şubat1916,s.3.79 Tamworth Herald,05Şubat1916,s.6.80 Manchester Evening News,07Şubat1916,s.4.81 Western Daily Press,07Şubat1916,s.10.

Mahir KÜÇÜKVATAN

70


Kuşatma altında geçirilen günlerin uzaması veAlymer kuvvetlerininKut’ül-Amare’yeulaşamamışolması İngiliz askerleri arasındamoral bozukluklarınanedenoluyordu.Townshendaskeretebliğyayınlayarakiçerisindebulunduklarıdurumhakkındabilgivermişti.Yayımlanantebliğümitvericibiriçeriğesahipdeğildi.Townshendaskerinmevcutdurumhakkındabilgilenmeleriniistemiştiancakonlaramoralaşılamayıdaeksiketmemişti82.

İngiltere Kralı 14 Şubatta General Townshend ve askerlerine hitabenbirmesajgönderdi.MesajdaTownshendileaskerlininvermişolduklarıcesurmücadeleyi hayranlıkla izlediğini ve onları desteklemek için mümkün olantüm gayretin gösterildiğini ifade ediyordu83. Gereral Townshend Kralınınmesajını vakit kaybetmeksizin cevapladı. Townshend cevabında KralıntakdirinikazanmışolmalarınınKut’ül-Amare’denkurtuluşiçinümitkaynaklarıoluğundu ifade etmişti. Townshend’in mesajı 17 Şubat 1916 günü İngilizparlamentosundaokunmuşvebüyükbir coşkuyaratmıştı84.Kut’ül-Amare’yidesteklemek konusu sadece İngiliz askeri ve sivil yönetiminin gündemindedeğildi. İngiliz kamuoyu da Townshend’e nasıl yardım edileceği konusunugündemindendüşürmüyordu.AlymerkuvvetlerininilerleyişininsutaşkınlarınedeniyledurakladığıveTürklerinhavaşartlarınınyarattığıolumsuzdurumusonunakadarkullandıklarıifadeediliyordu85.AlymerilerlemeninTownshenddekuşatmaaltındadahauzunsüredayanabilmeninyollarınıaramayadevamediyordu.Kuşatma altındaki askerlere verilen et bitmişti. Sadecehububat ilebeslenmeleridurumundabitkindüşeceklerdi.BunedenleTownshendaskerlereatetiyedirmeyebaşladı.İngilizaskerleriatetiyiyorlardıancakHintliaskerlerat eti yemek istemiyorlardı. Askerlerin et yemeden dayanamayacaklarınıdüşünen Townshend Alymer’e mesaj gönderdi. Townshend Alymer’denHindistan karargâhı ile iletişime geçmesini ve Hindistan dini liderlerindenfetva yayınlatarak savaş şartları içerisinde at eti yenmesine engel olmadığınıilanettirmesini istiyordu86.Townshend’in isteğiHindistanyönetimineiletildi.HindistanGenelkurmayınıngönderdiğimesajdaHindistan’dakiMüslümanveHindudini liderlerhayvanlarınkesimusullerineuyulması şartıylaaskerlerinsavaşşartlarıiçerisindeatetiyemelerinebirengelolmadığınıifadeediyorlardı87.

GeneralAlymer4MarttaGeneralTownshend’ebirmesajgöndererekhava şartlarından dolayı harekâtı 7 Marta ertelediğini bildirdi. Dahasonra bir mesaj daha göndererek harekâtı bir gün daha ertelediği bilgisiniverdi88. Alymer kuvvetleri 8 Mart sabahı saldırıya geçtiler89. Türk birlikleri

82 A.g.e., ss.470-472.83 The Times,1Nisan1916,s.6.84 Aynı gazete, 18Nisan1916,s.10.85 Western Daily Press,23Şubat1916,s.4.86 A.g.e., ss.485-486.87 A.g.e., s.493.88 A.g.e.,s.511.89 HulusiBaykoç,Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas ve Irak Cephesi’nde 5nci Seferi Kuvvetler(52nci

Tümen),ATESEYayınları,Ankara,2006,s.51.


71


savunmadaydılar ancak İngilizler kayıplarına bakmaksızın saldırıya devamediyorlardı.SaldırısonrasındabazıTürksiperleriİngilizlerinellerinegeçmişti.Durumu değerlendiren Halil Bey kendilerinden zafer beklendiğini ifadeederekaskerlerinisüngühücumunageçirdi.Savaşalanıokadarkarışmıştıkielbombalarıdahaatılamadanaskerlerinellerindepatlıyordu.Anabirliklerininimha olması ile İngilizler geri çekilmeye başladılar. İngiliz geri çekilmesiile Türkmakineli tüfekleri tekrar saldırıya geçti ve İngiliz birliklerine büyükkayıplarverdirdiler.İngilizler11MartgünütekrarsaldırıyageçtilerancakTürkbirlikleri tarafından tekrar geri püskürtüldüler90. Çatışmalar sonrasında bazısiperlerinzarargörmesinedeniyleHalilBeybusiperleriboşalttırdı91.İngilizlertümsaldırılarınaveverdikleribüyükkayıplarınarağmenTürkleriyerlerindensökmeyibaşaramamışlardı92.

Alymer kuvvetlerinin tekrar başarısız olması İngiliz kamuoyundahuzursuzluk yaratmıştı. Kamuoyunda destek kuvvetlerinin yetersiz olduğudüşünülürken, bu kuvvetlerle yapılan saldırıların sürekli başarısızlıklasonuçlanmasından yakınılıyordu. Saldırılarda büyük kayıpların verilmesigerginliğin artmasına neden olmaktaydı93. Gerginlik kamuoyunun dışındaİngiltere Avam Kamarası görüşmelerine de yansımıştı. Avam Kamarasının21Mart tarihli toplantısında Sir Edwin Cornwall hükümete Irak’taki İngilizbirliklerinindurumlarıhakkındabazısorularyöneltmişti.SirCornwallGeneralTownshend komutasındaki birliklerin sağlık durumu hakkında ve Alymerkuvvetlerinindesteklenmesikonusundayaşananaksaklıklarınsorumlularınınortaya çıkarılması konusunda hükümetin açıklama yapılmasını istiyordu. SirCornwall’ınsorularınıİngiltereBaşbakanıLloydGeorgeyanıtladı.LlyodGeorgeGeneralTownshendbirliklerininsondurumlarıhakkındabilgisiolmadığınıifadeederken,GeneralAlymerkuvvetlerinindesteklenmesindeherhangibiraksaklıkolmadığı bilgisini veriyordu94. Irak harekâtındaki başarısızlıklar gün geçtikçeİngilterebasınındayapılaneleştirilerinsertleşmesinedenedenolmaktaydı.BasınGeneralTownshend’inyetersizkuvvetlerileBağdat’ıelegeçirmeteşebbüsündebulunmanıncezasınıçektiğiniifadeediyordu.Townshend105gündürkuşatmaaltındaydıancakyardımkuvvetlerikendisinehalaçokuzaktı.Basında,yardımkuvvetleri desteklenmeye devam edilse de, Kut’ül-Amere’nin sonsuza kadardayanacağınınbeklenmemesigerektiğivurgulanıyordu95.

YardımkuvvetlerininyenilenenbaşarısızlıklarındansonraTownshendkuşatmayadayanabilmek için tekrarhububat tasarrufuyapmayakararverdi.Hububat tasarrufunu sağlayabilmek için 1000 hayvan kesilmesini onaylayanTownshend bu sayede kuşatmada altında 15 Nisana kadar dayanabilmeyi

90 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi,a.g.e.,s.70791 Sorgun,a.g.e.,ss.130-133.92 Western Daily Press,10Mart1916,s.8.93 Western Times,17Mart1916,s.9.94 Manchester Evening News,21Mart1916,s.5.95 Dundee Courier,22Mart1916,s.2.

Mahir KÜÇÜKVATAN

72


hedefliyordu96.KuşatmanındiğertarafındaHalilBeysaldırıdabulunanGeneralAlymer kuvvetlerini geri püskürttükten sonraGeneral Townshend’eAlymerkuvvetlerinin durumunu anlatan ve Townshend’i teslim olmaya çağıran birmektup gönderdi. Halil Bey mektubunda Townshend’in elinde yeteri kadaryiyecekmalzemesi kalmadığının ve askerler arasında hastalıkların arttığınınbilgisine sahip oluğunuda belirtiyordu. TownshendHalil Beyin teslim olmaçağrısınıgönderdiğimektuplareddetti.TownshendHalilBeyinteslimçağrısınıgeriçevirmişolsadaKut’ül-Amare’yiteslimetmeyadaboşaltmaolasılığınıdagözönündebulunduruyordu.Townshendşehirilebirlikteelerindekisilah,cephanevemalzemenin teslim edilmesi karşılığında İngilizlerin şehri terk etmelerineizin verilmesini isteyen bir anlaşmayı Türklerle yapma konusunda öneridebulunduğu birmesajı ordu komutanlığına gönderdi. Ordu komutanlığındankendisine gönderilen mesaj şu şekildeydi; “Son kurtarma teşebbüsümüzün başarısızlıkla sonuçlanmasının sizi ve komutanız altındaki askerleri nasıl hüsrana uğratmış olabileceğini tahmin edebiliyor ve bu hissinizi derinden paylaşıyorum. Ama bu çabamızdan vazgeçmeyeceğimiz konusunda sizi temin eder ve azami kuvvetin bir sonraki teşebbüsümüz için hazırlanacağını bildiririm”97. Gelen mesajla birlikteTownshend’inyardımkuvvetlerininkendisineulaşmasınıbeklemektenbaşkaçaresikalmamıştı.

Kut’ül-Amare kuşatmasının uzaması ve yardım kuvvetlerininbaşarısızsaldırılarıİngiltereyönetimindealınankararlarındahasertifadelerlesorgulanmasınanedenolmayabaşlamıştı.LordBeresfordGeneralTownshend’inSelman-ıPaküzerine ilerlemedesorumluluğununolupolmadığınınhükümettarafından açıklanmasını istiyordu. Lord Bedesford’un sorusunu cevaplayanLord Islington ilerleme sorumluluğunun General Townshend’de olmadığınıifade ederken, ilerleme konusunda eğer General Townshend’in bir önerisioldu isebuöneriyiGeneralNixon’a iletmişolabileceğinibelirtiyordu.Ayrıcaellerinde Townshend’in Nixon’a bir öneride bulunup bulunmadığına ya daNixon’un ilerleme konusunda Townshend’e danışıp danışmadığına dair birbilgininbulunmadığınıdaaçıklıyordu98.İngilizyönetimiiçerisindebulunduğukötüdurumunsorumlularınıbulmayaçalışırkenaskeriyönetimdedeğişiklikleryapılmıştı.8MarttakisaldırıdandabaşarısızsonuçlareldeedenGeneralAlymerİngilizyardımkuvvetlerikomutanlığındanalındıveyerineGeneralGorringegetirildi. İngiliz yardım kuvvetlerindeki bu komuta değişimi İngiliz ordusuiçerisinde bazı hoşnutsuzlukların oluşmasına da neden olmuştu. İngilizlerbaşarısızlıklarınsorumlularınıbulmayaçalışırlarikencephenindiğertarafındaHalilBeybaşarılarındandolayıİstanbultarafındanbirincidereceOsmanlınişanıileödüllendirilmişti.ÖdüllendirilensadeceHalilBeydeğildi.43.Alaysancağıdaaltınvegümüşsavaşmadalyalarıileödüllendirildi99.

96 Townshend,a.g.e.,s.518.97 A.g.e.,s.521ves.526.98 Western Daily Press,31Mart1916,s.5.99 Saygı,a.g.e., ss.94-95.


73


Irak’taki gelişmeler İngiliz kamuoyu tarafından da dikkatleizlenmekteydi. Basın organlarına iletilen mektuplardan İngiliz askerlerinindurumlarının çok iyi olmadığı bilgisine ulaşılmış ve bu bilgiler kamuoyuile paylaşılmıştı. Mektuplardan elde edilen bilgilere göre 500 hastaya ancakbir hastabakıcı düşmekteydi. Ameliyatlar anestezi kullanılmadan yapılırkenyüzlerceyaralıyaancaküçdoktorbakmaktaydı.Ayrıcahastabakıcılarınazolmasınedeniyle hamallar hastabakıcılara yardım ediyorlardı. Yaralanan bir İngilizsubayına18günbakılmamışvesargılarıdeğiştirilmemişti.İngilizaskerlerininyaşadığı güçlüklerin basında paylaşılmasının ardından İngiliz kamuoyundaİngiliz hükümetine karşı bir tepki oluşmuştu. Basında İngiliz birliklerininIrak’agönderilmesindeasılsorumluluğunİngiltereSavaşBakanlığındaolduğuve sorumluluğun Hindistan yönetimine devredilemeyeceği ifade ediliyordu.Ayrıca Irak’agönderilen İngilizaskerlerininAvrupakökenliolduklarınınaltıçizilirkenmevsiminyazayaklaşmasıilebuaskerlerinhavaşartlarındandolayıdaha fazla zorluk çekecekleri düşünülüyordu.Mevsim şartları İngiliz askeriiçin kaygı yaratırken budurumunTürk askerleri için avantaj haline geleceğidüşünülüyordu100.23Martile4NisantarihleriarasındayağanaşırıyağmurlarİngilizbirlikleriileTürksiperleriarasındakibölgeningöledönüşmesinenedenolmuştu101.İngilizlerilerlemelerininönündekidoğalengellerdenbahsederlerkentaşkınsularınınbiriçdenizdurumunageldiğindenvesazlıkların60cm’den180cm’yeuzadıklarındanyakınıyorlardı102.

İngiliz yardım kuvvetleri sazlıklar nedeniyle ilerleyemezlerkenTownshend’in birlikleri uzayan otlardan yemek yapmaya çalışıyorlardı103. Kuşatma altındaki İngiliz askerlerinin durumları son derece kritik durumagelmişti.Townshendeğeryardımkuvvetleri15NisanakadarKut’ül-Amare’yeulaşamazlarsa askerlerinin daha fazla dayanamayacağını düşünüyordu.Yiyeceksıkıntısınedeniyleaskerintayınlarınıtekrarazaltmakzorundakalmıştı.Townshend 4 Nisanda genel karargâha mesaj göndererek kendilerine paragöndermelerini istedi. Para istenmesinin iki nedeni vardı. Öncelikle Araplarİngilizlereparabozmakistemiyorlardı.Bunedenleyerelhalktanmalzemesatınalımında sıkıntılar yaşanıyordu.Diğerneden ise eğerKut’ül-Amare’yi teslimetmek zorunda kalırlarsa esir düşecek İngiliz askerlerinin yanlarında paraolmasınıniyiolacağınıdüşünüyordu104.

Yağışlar nedeniyle yaşanan beklemeler süresince Türk birlikleri iyiçalışmışlardı. Türk birlikleri aklın ve emeğin yapabileceği son noktada birsavunma hattı oluşturmuşlardı. Hendekler birbirleri arasında bağlantılarasahiptiveneredeyse labirentolaraknitelendirilebilirlerdi.Hazırlanansiperleroldukçabüyükbirderinliğesahipolmanınyanındamakinelitüfeklervedikenli

100 A.g.e., ss.98-99.101 A.g.e.,s.101.102 Dundee Courier,06Nisan1916,s.3.103 A.g.e., s.100.104 Townshend,a.g.e., ss.541-549.

Mahir KÜÇÜKVATAN

74


tellerlededestekleniyorlardı.İngilizlerbusiperhattınıancakcephetaarruzuileaşabileceklerinidüşünüyorlardı105.Yağışlarınazalmasıvenehrinyükselmesinindurmasıilebirlikteİngilizyardımkuvvetleri9Nisansabahısaldırıyageçtiler106. General Gorringe komutasındaki İngiliz yardım kuvvetleri Türk siperlerinigeçmeyibaşaramamıştı.Türkkaynaklarındanalınanbilgilerİngilizbasınınadayansımaktaydı.Türkkaynaklarınınilettiklerinegörealtısaatsürençatışmalardaİngilizbirlikleri3000kayıpvererekgeriçekilmekzorundakalmışlardı.Verilenkayıplarkonusundaenkötüdurumdaolanıisetamamenİngilizaskerlerindenoluşan13.İngilizTümeniidi107.İngilizkayıplarınıilanedenhaberlerardındanİngiltere Lordlar Kamarasında Lord Strachie yayımlanan haberlerin doğruolmadığını ifadeederkenbu türhaberlerinbasındayeralmamasıkonusundagörüşbildiriyordu108.İngilizbasınınayansıyanhaberlerkonusundatartışmalaryaşansadaçatışanbirliklerinkomutasındabulunanGeneralGorringeGeneralTownshend’e 9 Nisan günü bir mesaj göndererek saldırılarda başarısızolduklarınıitirafediyordu109.

GeneralTownshendKut’ül-Amare’deelindengeldiğikadardayanmayaçalışsa da içerisinde bulunduğu durum gün geçtikçe kötüleşiyordu. Yiyeceksıkıntısınındaetkisiyleaskerlerarasında iskorpitvedizanterigibihastalıklarartmaya başlamıştı110. Townshend yayımladığı tebliğlerde at eti yenmesikonusunda ısrarcı olmaktaydı. At eti dağıtılmaya başladığı dönemdenitibarenbirçokHintliatetiyemeyebaşlamıştıancakhalayemeyenlerdevardı.TownshendGenel Karargâhamesaj göndererek kendilerine 21Nisana kadaryiyecekmalzemesigönderilmesiniistemişti.Eğerbutarihekadarellerineyiyecekmalzemeleri geçmezse at eti yemeyen Hintli askerlerin büyük bölümününzafiyetten öleceğini düşünüyordu111. Townshend’in yiyecek malzemesi isteğisonrasında İngiliz yardım kuvvetleri Kut’ül-Amare’ye kara ve nehir yoluylaulaştıramadıkları yiyecek malzemelerini havadan ulaştırmayı denemeyebaşladılar. İngiliz uçakları Türk birliklerinin ateşine maruz kalmamak içinyiyecek malzemelerini yüksek irtifadan paraşütlerle atarak Kut’ül-Amare’yedüşürmeyeçalışıyorlardı.Ancakesenkuvvetli rüzgârmalzemelerinçoğununTürkhatlarınadüşmesinenedenolmaktaydı112.YardımkuvvetleribiryandanKut’ül-Amare’ye havadan yiyecek malzemesi ulaştırmaya çabalarken diğeryandandakaradanilerlemeyeçalışıyorlardı.İngilizyardımkuvvetleriilerlemekiçin kayıplarına bakmaksızın saldırılara devam ederken Türkler önemlikayıplar verseler de İngilizlerin kendilerini geçmelerine izin vermiyorlardı.Çatışmalarda siperlerin kontrolü zaman zaman el değiştiriyordu. İki taraftasavaşınsonlarınagelindiğininfarkındaydıvevargüçleriilesavaşmayadevam

105 Manchester Evening News,07Nisan1916,s.4.106 Exeter and Plymouth Gazette,11Nisan1916,s.8.107 Manchester Evening News,13Nisan1916,s.4.108 Dundee Courier,14Nisan1916,s.3.109 A.g.e., s.564.110 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi,a.g.e.,s.766.111 Townshend,a.g.e., s.573.112 Western Gazette,21Nisan1916,s.7.


75


ediyorlardı.YaşanansonçatışmalardaTürklerin3000civarındakayıpverdilerideğerlendirilirken İngilizlerin kayıplarının ise 4000’den fazla olduğu tahminediliyordu.İkitaraftabüyükkayıplarvermişolsalardaİngilizyardımkuvvetleriTürkhatlarınıgeçmeyibaşaramamıştı113.

GeneralTownshendsürekliolarakyiyeceksıkıntısınaçözümbulmayaçalışıyordu.HintliaskerlerinsavaşşartlarıiçerisindeatetiyiyebileceklerinedairdiniliderlerindenizingelmesinerağmenbazıHintliaskerlersavaşsonrasındaHindistan’ageridöndüklerindeatetiyemişolmalarınınhalkarasındasürekliyüzlerine vurulacağını ve hatta kızlarını bu nedenle evlendiremeyecekleriniifade ediyorlardı. Townshend Hindistan yönetimine mesaj göndererekHindistan’da bu konuyla ilgili bildiriler yayınlanmasını istedi. Bildirilerdesavaştan dönen askerlere baskı uygulayan kişilere devlet tarafından davaaçılacağınınduyurulması istenirken,geridönenbuaskerleredevletin iltizamdağıtmasıöneriliyordu114.

General Gorringe’nin başarısız harekâtları neticesinde yardımkuvvetlerinin Kut’ül-Amare’ye ulaşamaması ihtimali üzerinde duranTownshend, kuşatmayı yarma harekâtı yapma konusunu tekrardeğerlendirmeyebaşladı.Kut’ül-Amare’debulunanİngilizbirliklerininbüyükkısmının durumu oldukça kötüydü. Hastalık ve açlıktan her gün yaklaşık15 kişi ölmekteydi115. Bu durumdaki askerler ile yarma harekâtını hayatageçirmek imkânsızdı. Townshend yarma harekâtını komutasındaki sağlıklıaskerler ile gerçekleştirmeyi planlıyordu. Planını komutasındaki komutanlarile paylaşmış ve aralarından birisi geride kalan askerlerin başında kalmayagönüllü olmuştu. Yarmaharekâtının icra edildiği kabul edildiğinde harekâtakatılanİngilizaskerleriTürkkuvvetlerinigeçmeyibaşarsalarbilegeridekalanbirliklerkoşulsuzcaTürkbirliklerineteslimedilmişolacaktı.TownshendkendiaskerlerinigeridebırakmayıgözealdığıplanınıOrdukomutanlığınabildirdi116. Ordu komutanlığından kısa zaman içerisinde Townshend’in planına cevapgeldi.Ordukomutanlığıyarmaharekâtındabulunmanınsonçareolaraktercihedilmesi gerektiğini değerlendirirken, harekâtta bulunankuvvetlerin başındaGeneral Townshend’in bulunmasını uygun görmemişti. Eğer geride askerlerkalacaksa başlarında General Townshend kalmalıydı. Yarma kuvvetlerininseçimivedüzenikonusundaGeneralTownshendyetkilendirilirkenkonununaskerlerden gizli tutulması tavsiye edilmişti117. Irak’ta savaş devam ederken6. Ordu Komutanlığını yürütmeye devam eden Mareşal Goltz 19 NisandaBağdat’tavefatetti118.GeneralGoltz’unölümüsonrasında6.OrdukomutanlığıHalilBeyeverildi119. 113 The Times,24Nisan1916,s.4.114 A.g.e.,s.581.115 A.g.e.,s.591.116 116 A.g.e.,s.582.117 A.g.e.,s.585.118 Arı,a.g.e., s.215.119 MareşalGoltz’unölümüileboşalan6.OrduKomutanlığıgörevineHalilBeyöncevekâleten

Mahir KÜÇÜKVATAN

76


GeneralGorringeilerleyebilmekiçinsaldırılarınadevamediyordu.BusıradaGeneralTownshendGenelKarargâhtan22Nisangünübirmesaj aldı.Mesajda Gorringe’nin 22Nisan sabahı yapmış olduğu saldırıda da başarısızolduğubilgisiveriliyordu.GelenbusonhabersonrasındaGeneralTownshend’inkurtarılmakonusundaartıkümidi,askerlerininisedayanacakgüçlerikalmamıştı.Townshendkomutasındakiaskerler ilekışlahizmetlerinibileyürütemezhalegelmişti.Askerlerdennöbetesnasındabayılanlaroluyordu.TownshendGenelKarargâhabirmesajgöndererekHalilPaşaileanlaşmayapmakonusundafikirsordu.TownshendmesajınaGenelKarargâhıncevapvermesinibeklerkenbirİngilizgemisiKut’ül-Amare’yegizliceyardımmalzemesigötürmeyeçalışıyordu.Türk birlikleri gemiyi kısa zaman içerisinde fark etmişlerdi ve açtıkları topateşisonrasındagemiisabetalarakkarayaoturmuştu120.Townshend’eyardımulaştırma konusunda bu deneme de başarısız olurken Kut’ül-Amare’dekiAraplar her gün şehirden kaçarak Türk birliklerine sığınıyorlardı. 22 Nisangünükadın,çocukveyaşlılardanoluşanbirgrupTürkmevzilerinevarmışlardı.BudurumTürktarafıiçinistenilenbirşeydeğildi.HalkKut’ül-Amare’yiterkettikçemevcuterzaklaİngilizlerindayanmagücüartmaktaydı.Gelişendurumüzerine Halil Paşa Townshend’e bir mektup gönderdi. Mektubunda:“Biz Kütülamare’yi muhasaraya başladığımız zaman, size halkın şehirden çıkarılmasını teklif etmiştik. Siz halkın akıbetini İngiliz hükümetiyle birlik gördüğünüzü söylemiştiniz. Ve halkı çıkarmadınız. Şimdi açlık baş gösterince bunları çıkarmak suretiyle kalenin mukavemetini arttırıyorsunuz. Siz de pek güzel takdir edersiniz ki, biz buna müsaade edemeyiz. Birinci hatlarımıza iltica edecek halka karşı silah kullanacağız. Bu tarzı hareketinizden dolayı tarih sizi sözünü tutmamış bir kumandan olarak tanıyacaktır”121 ifadeleri ile Townshend’i ikaz ediyordu. Townshend zaman kaybetmeksizinHalilPaşanınmektubunu; “Kütülamare muhasarası başladığı zaman, müracaatınız üzerine ben de halka Kütülamare’yi terk etmelerini tebliğ etmiştim. O vakit onlar bunu kabul etmediler. Takdir edersiniz ki, İngiliz ordusuyla mukadderatını birleştirmek isteyen bu halkı zorla yurtlarından çıkarmak elimden gelemezdi. Muhasaranın bütün meşakkatine bizimle birlikte katlanmış olan bu halk, nihayet askerin tahammüle mecbur olduğu zorluklara tahammül edemedi, çıkmak istedi. Kendilerine yaptığım her türlü tebligat ve yardıma rağmen çıkmaya devam ettiler. Şimdi de sizin silahla karşılayacağınız yolundaki tebligatınızı tekrar halka ilan ettim. Fakat müessir olmadı. Tekrar çıkıyorlar. Çıkaran ve tutan ben değilim, kendileridir. Tarih bizi sözünde durmayan bir kumandan olarak tanıyamaz. Fakat siz, perişan ve aç bir halka silah kullanırsanız, tarih sizi kendi teba’sına silah kullanmış bir kumandan tanıyacaktır”122ifadeleriylecevaplıyordu.

atandı. 22 Nisan 1916 günü terfi emrinin gelmesi ile birlikte Halil Bey “General, Ordu Komutanı ve Irak Genel Valisi olmuştu”. Bkz.Selçuk,a.g.e., s.240.

120 Townshend,a.g.e., ss.589-592.121 Selçuk,a.g.e., s.241.122 A.g.e.,s.242.


77


Kut’ül-Amare’nin Düşüşü

Halil Paşa ile General Townshend arasındaki psikolojik ve fizikisavaş daha fazla devam edemeyecekti çünkü Townshend’in elinde yiyeceğikalmamıştı.İngilizlerarasındahergünyaklaşıkyirmikişiölmeyebaşlamıştı123. GeneralTownshend26Nisan1916günüTürklerileanlaşmakiçingörüşmelerebaşlamak zorunda kalmıştı124. Halil Paşa Townshend’in görüşme isteğineolumluyaklaştığınıkendisinegönderdiğimektuplabildirmişti.GörüşmeDiclenehriüzerindeyapılacaktı. İkikomutandaanlaşılan saattebotları ilebirliktenehirüzerindebelirlenennoktadabuluştular.GörüşmedeGeneralTownshendellerindekibütünsilahvecephaneyiteslimetmek,savaşboyuncaTürkkuvvetleriile bir daha karşılaşmamak ve 1 Milyon İngiliz Sterlini karşılığında İngilizbirliklerininKut’ül-Amare’yiterkederekBasra’yadoğrugeriçekilmelerineizinverilmesini istedi.HalilPaşakendisineyapılanbu teklifireddetti. İngilizlerinelerindeki silah ve cephanenin çeşidi Türk birliklerinde kullanılanlar ileuyuşmamaktaydı.AyrıcaHalilPaşabeşaydırİngilizlerilesavaştığını,bununkarşılığının ise para olmadığını ifade etmişti. Yapılan görüşmede anlaşmayavaramayanHalilPaşaveGeneralTownshendayrılarakbirliklerininbaşlarınadöndüler. Birliklerinin başına varan Halil Paşa komutasındakilere son birsaldırıda bulunmak için hazırlıklara başlamaları emrini verdi125. Halil PaşaKut’ül-Amare’yi teslim almak için savaşmaya devam edebilirdi ancakİngilizlerinsavaşacakyadakuşatmaaltındadahafazladayanabilecekgüçlerikalmamıştı.Townshend’indayanmagücününkalmadığıandaİngiltereSavaşBakanlığı anlaşma görüşmelerinde arabuluculuk yaparak Townshend’eyardım etmeleri için Yüzbaşı Aubrey Herbert ve Yüzbaşı T.E.Lawrence’sıgörevlendirdi.GeneralTownshendileHalilPaşanınilkgörüşmelerisonrasındaanlaşmayavaramamalarıüzerineHerbertveLawrenceGeneralTownshend’inHalilPaşaya teklif ettiği 1MilyonSterlinödemeyi arttırmak içinLondra’danizinistediler.İziningelmesiüzerineİngilizlerdahaönceteklifedilmişolansilahvecephaneninteslimedilmesiileBasra’yageriçekilmehususlarıaynıkalmaküzerevermeyi teklifettikleriparanınmiktarını2MilyonSterlineçıkardılar126. LawrenceİngilizlerinyeniteklifiniiletmeküzereTürkhatlarınagittiveteklifiHalilPaşayabizzatkendisiiletti.HalilPaşaTürkhükümetininsilahveparayaihtiyacınınolmadığınıbelirterekteklifireddettiveLawrence’ıgerigönderdi127. Ayrıcaİngilizlereeğer29Nisangünüteslimolmazlarisesaldırıyabaşlanacağınıdabildirdi128.

Halil Paşanın uyarısı sonrasında 28 Nisan akşamı Kut’ül-Amare’denpatlamasesleriduyulmayabaşladıvesabahakadarşehirdenalevleryükseldi.

123 Saygı,a.g.e., s.114.124 Arı,a.g.e., s.217.125 Sorgun,a.g.e., ss.141-142.126 Fromkin,a.g.e., ss.164-165.127 Sorgun,a.g.e., s.142.128 Selçuk,a.g.e., s.248.

Mahir KÜÇÜKVATAN

78


İngilizlercephaneleriniimhaediyorlardı.29NisansabahıikiİngilizsubayıTürkmevzilerine gelerekGeneral Townshend’in koşulsuz olarak teslim olduğunubildirdiler129. General Townshend’in teslimiyet kararını İngiliz subaylarıTürk tarafına iletirlerken, bu durumu kendisi 29 Nisan 1916 saat 13:20’deçektiğiacildurummesajıileİngilizkarargahınabildirdi.BinbaşıNazmiSolakyönetimindeki3.PiyadeAlayıaskerleriKut’ül-Amare’yegirenilkTürkbirliğiolmuştu.Aynıgünsaat14:30civarındaKut’ül-Amare’dekihükümetkonağınaTürkbayrağıçekildi.Türkbirliklerininşehregirmesiilebirlikteuzunzamandıryiyecek sıkıntısı çeken İngiliz askerleri sağlık kontrolünden geçirilmeyebaşlandı130.Şehrinteslimalınması ilebirlikteHalilPaşaGeneralTownshend’iziyaretetti.ZiyaretesnasındateslimolanbirkomutanveaskerolarakGeneralTownshendkılıçve silahınıHalilPaşaya teslimetti ancakHalilPaşa“Bunlar şimdiye kadar sizindi, bundan sonra da öyle olacak”ifadeleriylesilahvekılıcıteslimalmayıkabuletmedi.HalilPaşabudavranışıileGeneralTownshend’inaskerlikonurunukorurkenkendisine İstanbul’agötürülerekmisafiredileceğibilgisinide verdi. Teslim olan İngiliz birlikleri hakkında da bilgi veren Halil Paşaİngiliz birliklerininAnadolu’da iklimigüzeldenizkenarı yerleregötürülerekgözaltındatutulacaklarınıifadeetti131.

Beşi general olmak üzere 13.309 kişiden oluşan İngiliz birliği teslimolmuştu132. “Teslimden hemen sonra Türkler tarafından İngilizlere yemek için koyun eti ve diğer yiyecek maddeleri gönderildi. Askerlerin bir sıkıntısı da sigaralarının bitmiş olması idi. Türkler İngilizlere bol miktarda sigara ve tütün verdiler. İngilizler Türklerin bu davranışlarından çok duyulandılar”133. Türkler şehre yardım ederken İngilizyardımkuvvetlerinitemsilenikiİngilizsubayıteslimolanGeneralTownshendvebirlikleriiçinbazıtekliflerdebulundular.Londrabelediyesiteslimolanİngilizaskerleri içinbazıyiyecekmaddelerivehediyelergöndermişti.Buyiyecekvehediyelerin teslim olan İngiliz askerlerine dağıtılmasını istiyorlardı. Ayrıcaİngilizaskerleriarasındakihastaveyaralılarınayrılmalarınaizinverilmesideisteniyordu. İngilizlerin yaptığı tüm teklifler kabul edildi. İngiltere’dengelenyardımlar Türk ve İngiliz ortak heyetlerince İngiliz askerlerine dağıtılmıştı.İngiliz askerlerinin İngiltere’den gönderilen yiyecekler ile beslenmelerinindışındakendilerineparadadağıtıldı134.

HalilPaşaeldeettiklerizaferivakitkaybetmedenDâhiliyeNezaretinebildirmişti.DâhiliyeNezaretiiseHalilPaşakomutasındakiTürkbirliklerininbuzaferini tümvilayetlereyayımladı135.DâhiliyeNezaretincebuzaferduyurusuyapılırkenHalil Paşa komutasındaki askerlerin göstermiş oldukları başarılar

129 A.g.e., ss.248-249.130 Saygı,a.g.e., s.120.131 Townshend,a.g.e., s.596.132 A.g.e., s.599.133 Saygı,a.g.e., s.121.134 Selçuk,a.g.e., s.250.135 Saygı,a.g.e., s.123.


79


daunutulmamıştı.HalilPaşayayımladığı“Orduma”başlıklıemirdeaskerlerinigöstermişolduklarıgayretlerdenvekazanmışolduklarıbaşarılardandolayıtakdirvetebrikederkenKut’ül-Amare’ninteslimalındığıgünü“Kut Bayramı” olaraknitelemişti136. Teslim alınan İngiliz birliklerinin beslenmesi tamamlandıktansonradaha fazla zamankaybetmeden İngiliz birliklerinin bölgeden ayrılarakAnadolu’ya gönderilmeleri gerekiyordu. Halil Paşa yorgun haldeki İngilizaskerlerinibuyolculuktayürütmekistememişti.Elindenehirdekullanılabilecekvapuruvardıancakyeterlimiktardakömürümevcutdeğildi.BunedenleHalilPaşaİngilizyardımkuvvetlerininkomutasındakiGeneralGorringe’edurumuveniyetinibelirtenbirmektupgöndererekkendisindenkömüristedi.GeneralGörringe’den gelen cevapta kömür gönderecek imkânlarının olmadığı ifadeediliyordu.Artıkyapılacakbirşeykalmamıştıveyolculuğayürüyerekdevamedilecekti.KıtalaryürümekzorundakalırlarikenteslimolanİngilizgeneralleriaraçlaBağdat’agönderildiler137.

Osmanlı Zaferinin Kamuoyundaki Yankıları

OsmanlıbirliklerininkazandığıbüyükzaferbaşlangıçtaOsmanlıDevletiveİngiltereolmaküzeresavaşınikicephesindedebüyükbiryankıyaratmıştı.Halil Paşanın Kut’ül-Amare zaferi OsmanlıMeclis-iMebusan’ında gündemegelmişveHalilPaşanıneldeetmişolduğubaşarınınsavaşiçerisindeAfganistanveHindistan’dadabüyüketkileryaratacağıdeğerlendirilmişti.BaşarılarındandolayıHalilPaşaaltınimtiyazmadalyasıile1.PiyadeAlayıisealtınvegümüşimtiyaz madalyaları ile ödüllendirilmişlerdi138. 6. Ordunun başarısı Osmanlıyönetiminindışındahalkarasındadabüyükcoşkuylakarşılanmıştı.İstanbul’daİtfaiye veMerkezMuhafaza taburları meşalelerle Beyazıt meydanına inerektörenyaparkenhalkdatörenlerecoşkuylakatılmıştı.Prusya’daaskeriorkestramüdürüPaulIvankazanılanTürkzaferisonrasındaKut’ül-Amaremarşıadındabirmarşbestelemişti.PaulIvan’ınyazıpbestelediğibuzafermarşıdahasonraSultanReşat’adasunulmuştu139.Beyazıtmeydanındayapılanzafergösterilerinbenzerleri Almanya’daki birçok şehir ve Berlin’deki Osmanlı elçiliği önündede gerçekleşmişti. Kut’ül-Amare zaferi Almanya’da öyle büyük bir coşkuylakarşılanmıştı ki Alman İmparatoru okulları zafer dolayısıyla bir gün tatiletmişti140.

İngiltere basını da İngiliz mağlubiyetine büyük yer veriyordu. BasınGeneralTownshendvebirliklerininteslimiyetihakkındaöncelikleerzaklarınıntükendiğiniifadeederken,silahvemühimmatınimhaedildiğiniaktarılıyordu141.

136 Selçuk,a.g.e., ss.250-251.137 Sorgun,a.g.e., s.146.138 Saygı,a.g.e., s.124.139 A.g.e., s.123.140 A.g.e.,s.127.141 Manchester Evening News,29Nisan1916,s.4.

Mahir KÜÇÜKVATAN

80


Teslimiyet esnasında Halil Paşanın General Townshend’in silah ve kılıcınıkendisine iade etmesi de aktarılan öncelikli haberler arsındaydı142. İngilizlerIrak savaşlarında sadece mücadeleyi değil itibarlarını da kaybettiklerininfarkındaydılar. Bu nedenle Kut’ül-Amare’deki mağlubiyetlerinin Avrupa’danasıl algılandığını yakından takip ediyorlardı. Kut’ül-Amare’nin Türklertarafından yeniden ele geçirilmesi savaşın farklı taraflarındaki devletleriçerisinde farklı şekillerde karşılanmıştı. Almanya’nın Berliner Tageblattgazetesi Kut’ül-Amare’nin düşüşünün siyasi ve askeri olarak büyük biröneminin olduğunu ifade ederken Vossische Zeitung durumu İngiltere’ninşimdiyekadaralmışolduğuenacıvericiaskeridarbeolaraknitelendiriyordu.KeolnischeVolksZeitungKut’ül-Amare’nindüşüşünün İngiltere’yi derindenetkileyeceği konusunda şüphe olmadığını ifade ediyordu. Kut’ül-Amare’ninalınmasıOsmanlıDevletinin savaştakimüttefiki olanAlmanya kamuoyundasevinçveheyecanlakarşılanırkenİngiltere’ninsavaştakimüttefikiolanFransakamuoyundadahafarklıkarşılanmıştı.

Fransız basınında Kut’ül-Amere’de teslim olan İngiliz askerlerininonurlucasavaştıklarıifadeediliyordu.AyrıcaFransızlarİngilizlerinveRuslarınAnadolu’da icraettikleriharekâtlarıdeğerlendirdiklerindeİngilizlerinKut’ül-Amare’dekimağlubiyetiniçokönemlibulmadıklarınıdabelirtiyorlardı.Fransızlarİngilizlerinmağlubiyeti hakkında her ne kadar ılımlı ifadeler kullansalar daAmerikanbasınıdurumuİngilizitibarınınkaybıolaraknitelendiriyordu143.DiğerbirFransızgazetesiolanEchodeParisdurumukuşatmaaltındakalanİngilizbirliklerininbaşarısıolarakyorumlamıştı.OnlaragörekuşatmaaltındakiİngilizbirlikleriOsmanlınınIrakbölgesindekuvvetbulundurmasınımecburbırakaraksavaşındiğercephelerinekuvvetgöndermesiniengellemişti.FigaroİngilizlerinTownshend’inöcünüalmakiçinKut’ül-Amare’yidüşüreceklerinidüşünürken,Martin Türklerin Mezopotamya’da her zaman İngilizlerle yüzleşmekzorunda kalacaklarını tahmin ediyordu144. Irak cephesindeki Türk galibiyetidiğer cephelerdeki gelişmelerle karşılaştırılarak Kut’ül-Amare’nin teslimalınmasındaki başarı hafifletilmeye çalışıyordu. Bu konuda çıkan haberlerdeTürklerinKut’ül-Amare galibiyetinin Trabzon ve Erzurummağlubiyetlerininacısınıtelafiederderecedeolupolmadığısorgulanıyordu145.

Kut’ül-Amere’nin Türk birlikleri tarafından tekrar teslim alınmasınınyarattığıetkikamuoyunungündemineyerleşmişken,HindistanveAvustralyayönetimlerideİngilizmağlubiyetikonusundaüzüntülerinidilegetiriyorlardı146. Kut’ül-Amare’ninteslimolmasıtabiikiİngiltereyönetiminindegündemindeydi.İngiltere parlamentosunda öncelikle Halil Paşanın General Townshend’eesaretleriboyuncakendilerinehertürlüilginingösterileceğivesağlıklıyerlerde

142 Liverpool Echo,01Mayıs1916,s.6.143 Manchester Evening News,01Mayıs1916,s.2.144 Western Daily Press,01Mayıs1916,s.5.145 Aynı gazete, 02Mayıs1916,s.4.146 Dundee Courier,02Mayıs1916,s.3.,Exeter and Plymouth Gazette,03Mayıs1916,s.6.


81


misafir edilecekleri konusundaverdiği güvencegündemegetirilmişti147. LordBeresfordDışişleriBakanınaHalilPaşanınTownshendvebirliklerinincesurcasavunma yapmış olmalarından etkilenerek Townshend’e kılıç ve silahınıiade etmiş olup olamayacağını sormuştu. Lord Kitchener yöneltilen soruyaTownshend’iöverekvekuşatmaaltındakimücadelesindenbahsederekcevapverdi.LordKitchener’inkonuşması İngilizparlamentosundabüyükcoşkuvealkışlarla dinlenirken konuşmanın sonunda Townshend’in teslim olmadanöncegönderdiğisonmesajdaokunmuştu148.Kut’ül-Amaremağlubiyetiİngilizkamuoyunun gündeminde yer almayı sürdürürken Irak’ta İngiliz ve Türkbirlikleriarasındayaralıdeğişimikapsamındaİngilizaskerleritahliyeedilmeyedevamediyordu149.

General Townshend’in teslim olmasından sonra Irak konusundayapılan görüşmeler ve yorumlar öncelikle İngiliz yenilgisini konu almıştı.İngilizyönetimindevekamuoyundayapılangörüşmelerdegenellikleGeneralTownshend ile birliklerinin cesaret ve özverileri konu ediliyordu. GeneralTownshend ile birliklerinin Anadolu’ya doğru gönderilmeleri sonrasındagündemyavaşyavaşIrak’taoluşanyeniaskeridengeleregelmeyebaşladı.Rusileri harekâtı nedeniyle Türklerin Bağdat’ı korumak için Kut’ül-Amare’dekibirliklerini Bağdat’a çekecekleri düşünülüyordu150. Ayrıca İngilizler tekbaşlarına geçemedikleri Türk birliklerini geçebilmek için Rus birlikleri ileişbirliği yapmaya çalışmaktaydılar. Bir grup Rus süvarisi Kut’ül-Amare’ningüneyineinmeyibaşararakGeneralGorringebirlikleriilebirleşmişti151.Ruslarlaişbirliği yaparak Bağdat üzerine ilerlemeyi düşünen İngilizler TürklerinAnadolu’yukorumakiçinMezopotamya’yıboşaltabilecekleriolasılığıüzerindeduruyorlardı.İngilizleregöreDiclenehriningüneykısmınınneredeysetamamıTürkbirliklerindenarındırılmıştı152.

İngilizkamuoyuhernekadaryeniIrakstratejisiileilgilenmeyebaşlamışolsadaKut’ül-Amaremağlubiyetininaltındayatannedenlerivesorumlularınıda aramaya devam ediyordu. Townshend’in Kut’ül-Amare’yi ilk olarak elegeçirdiği zaman ileri harekât konusunda yaptığı değerlendirmeleri içerenbelgeler İngiltere Lordlar Kamarasında gündeme geldi. İncelenen belgelerdeGeneral Townshend’in Bağdat’a ilerlemek konusunda resmi bir itirazdabulunupbulunmadığınadairbirbilgiolupolmadığı araştırılıyordu. İngilterehükümetiilerlemekararınıGeneralNixonveHindistanyönetiminintavsiyeleriüzerineonaylamıştı.BelgelerdeGeneralTownshend’inilerlemeyebaşlamadanöncekomutasındakikuvvetlerinyetersizolduğunubelirttiğinedairbilgileryeralıyordu.TownshendgayriresmiolarakHindistanyönetiminindikkatiniçekmiş

147 CAB-24-111-0-0013.148 The Times,5Mayıs1916,s.9.149 Liverpool Echo,6Mayıs1916,s.2.,Exeter and Plymouth Gazette,8Mayıs1916,s.1.150 Western Daily Press,13Mayıs1916,s.5.151 Exeter and Plymouth Gazette,22Mayıs1916,s.1.152 Dundee Courier,23Mayıs1916,s.3.

Mahir KÜÇÜKVATAN

82


vesonrasındakonununordukomutanlığıyadaHindistanyönetimitarafındananlaşılıpanlaşılmadığınısorgulamıştı.Belgedekiifadeleregöreilerlemekararısavaşsanatınıgözardıedeninsanlartarafındanalınmıştı.HindistanyönetimiGeneral Nixon’un yönlendirmeleri sonrasında ilerleme kararını almıştı. BubilgilerleastkomutanlarınınkarşıçıkmalarınarağmenilerlemekonusundagörüşbildirenGeneralNixon ilerlemenin sorumlusuolarakgörülmeyebaşlanmıştı.General Nixon’a General Townshend’in bilgi verip vermediği sorulurkenHindistanDışişleriBakanıiseGeneralNixon’ungelişmelerhakkındaHindistanyönetimine bilgi verip vermediğini öğrenmek istiyordu. Townshend’in ileriharekâthakkındakidüşünceleritekrardeğerlendirilirkenbukonulardaGeneralNixon’unaçıklamayapmasıisteniyordu.

TownshendBağdat’ı yetersizkuvvetleri ile işgal etmeleridurumundaTürklerinÇanakkale’dengetirecekleribüyükkuvvetlerileİngilizkuvvetleriniBağdat’tanatabileceklerinideğerlendirmişti.EğerİngilizkuvvetleriBağdat’tançıkartılırlar ise Basra’ya geri çekilmek zorunda kalacaklardı ve bu durumdaAraplarındadüşmanlıklarıilekarşılaşabilirlerdi.Tümbugerekçelerleİngilizlermevcut konumlarını güçlendirerek Bağdat yolunda stratejik konumu veönemiolanKut’ül-Amare’yiişgaletmeliydiler.Townshend’inBağdatharekâtıhakkındakigörüşleribuyöndeykenGeneralNixonilerlemekonusundaolumlugörüşbelirtmişti.Nixonaldığıkararlarlarveyaptığıyönlendirmelerkonusundakendisine yöneltilen soruları cevaplamak zorunda kaldı. Nixon ilerlemeninhükümet tarafından istenildiğini ve istenildi ise de icra edilmesi gerektiğinibelirtti.Bağdat’ınişgaliiçingereklibirlikmiktarlarıgörüşülmüştüfakatNixonTownshend’in ilerleme için elindeki birliklerin yeterli olmadığını kendisinebelirtmediğini ifade etti. Nixon Townshend’in kendisine bilgi vermediğinibelirtirkendurumTownshendtarafındanfarklıalgılanmıştı.Townshendordukomutanıtarafındankendisinesorusorulmadıkçakendisigibiastbirkomutanıngörüşlerini üstüne iletmesinin zor olduğunu ifade ediyordu. Townshendüstlerine görüş bildirmekte zorlandığını düşünse de General Nixon’uilerleme konusundaki risklerden dolayı bilgilendirmiş olduğu için vicdanenrahat olduğunu ifade etmişti. Townshend ordu komutanını bilgilendirmişolmasına rağmen ilerleme emrinin gelebileceğini tahmin ederek harekâthazırlığıyapmayabaşlamıştı.Townshendsavaşşartlarıiçerisindesonuçlarınıntehlikeli olabileceğini düşündüğü içindisiplinsizlik yaratmamak adına aldığıemirlerindışarısına çıkmamıştı153. Townshend’in ilerlemekonusundaki görüşve yaklaşımlarının belgelerle açıklanması Kut’ül-Amare mağlubiyeti ilesonuçlananharekâttınsorumlularınınbulunmasınıhızlandırmıştı.İngilizlerhernekadarKut’ül-Amaremağlubiyetin sorumlularınıbelirlemişolsalardaeldeedilensonuçlar13.309İngilizaskerininesirdüştüğügerçeğinideğiştirmiyordu.

153 Dundee Courier,30Mayıs1916,s.3.


83


Sonuç

Sömürgecilik yarışının hız kazandığı XX. yüzyılda büyük devletleryeni sömürgeler elde etmenin yollarını ararlarken mevcut sömürgeleriningüvenliğini de sağlamaya çalışıyorlardı. Sömürgecilik yarışının önde gelentemsilcilerindenİngiltereiçinHindistanhayatibirönemesahipti.Almanya’nınBağdatdemiryoluprojesiilebirlikte“HastaAdam”olaraknitelendirilenOsmanlıDevletinintopraklarıüzerindenüfuzsağlamayaçalışmasıİngilizlerinbölgedekimenfaatleri ileuyuşmamıştı. İngiltereAlmanya’nınIrak’anüfuzederekBasrakörfezine ulaşmasının İngiliz sömürgesi durumundaki Hindistan için tehditoluşturacağınıdüşünüyordu.I.DünyaSavaşınınbaşlamasıilebirlikteİngiltereMezopotamya’da sömürgeler elde edebilmek, bölgedeki Alman nüfuzunuengellemek ve Hindistan’ın güvenliğini sağlayabilmek için Irak harekâtınıbaşlattı.

İngilterebaştaHindistanolmaküzeresömürgelerindenaldığıdestekilekısazamaniçerisindezayıfOsmanlıbirlikleriniyenerekBağdat’ıelegeçireceğinitahmin etmişti. Harekâtın başlarında İngiltere’nin almış olduğu galibiyetlerve sağlanan hızlı ilerleme İngiltere’nin bu görüşünde haklı olduğu fikrinigüçlendirdi.OsmanlıbirlikleribaşlangıçtaİngilizbirliklerikarşısındaçokfazlavarlıkgösterememişlerdiancakBağdat’tanöncekisonsavunmanoktalarıolanSelman-ıPak’ta İngilizleriyenerekgeriçekilmeyemecburbıraktılar.MuharipkuvvetlerininyarısınıkaybedenİngilizlerkendilerinitakipedenTürkbirlikleriile açık arazide karşılaşmayı göze alamayarak Kut’ül-Amare’de savunmadurumuna geçtiler. Şehri kuşatanTürk birlikleri yaklaşık beş ay süren savaşboyunca ne kuşatılmış birliklerin dışarı çıkmalarına nede kuşatılan birliklereyardım ulaştırılmasına izin vermediler. Uzun süren kuşatma neticesindeGeneralTownshendkomutasındakiİngilizbirlikleriHalilPaşakomutasındakiTürkbirliklerineteslimoldular.

Bağdat’ı işgal edeceklerini düşünen İngiliz birliklerinin Kut’ül-Amare’deesirdüşmesibaştaOsmanlıDevletiveİngiltereolmaküzeresavaşınikicephesindedebüyükyankıuyandırmıştı.Osmanlıkazandığızaferinaskerivesiyasifaydalarınısavaşiçerisindegörürkenİngilterebüyükbiritibarkaybınauğramıştı. Kut’ül-Amare yenilgisi İngiliz kamuoyunda kendisine büyük yerbulurken,yenilginedeniyleönemlieleştirivesoruşturmalaradaşahitolundu.İngilizler önemli kayıplar vermiş olsalar da Çanakkale ve Kut’ül-Amare’deyitirdikleri itibarlarını geri kazanmak için Bağdat’ı ele geçirme fikirlerindenvazgeçmediler.OsmanlınınKut’ül-Amarezaferiİngiltere’ninplanlarınısekteyeuğratsadasavaşıngenelgidişatınıdeğiştirmeyeyetmedi.

Mahir KÜÇÜKVATAN

84


KAYNAKÇAI. Arşiv

British National Archives, CabinetPapers(CAB).

CAB-24-111-0-0013.

CAB-24-1-0-0033

CAB-24-1-0-0036

CAB-24-1-0-0046.

CAB-24-1-0-0049.

II. Gazeteler

Derby Daily TelegraphDundeeCourierExeter and Plymouth GazetteEvening TelegraphLiverpool EchoManchester CourierManchester Evening NewsNewcastle JurnalNorth Devon JournalTamworth HeraldWestern Daily PressWestern GazetteWestern TimesThe Times

III. Kitap ve Makaleler

ARI,Kemal, Birinci Dünya Savaşı Kronolojisi,ATESEYayınları,Ankara,1997.

ARMAOĞLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, 16.Baskı, Alkım Yayınevi,İstanbul,2007.


85


BAYKOÇ,Hulusi,Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas ve Irak Cephesi’nde 5nci Seferi Kuvvetler(52nci Tümen),ATESEYayınları,Ankara,2006.

BAYUR,YusufHikmet,Türk İnkılabı Tarihi,C.III,Kısım3,TürkTarihKurumuYayınları,Ankara,1983.

Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi,C.III,KısımI,GenelkurmayAskeriTarihveStratejikEtütBaşkanlığıYayınları,Ankara,1979.

BURAK, Durdu Mehmet, Birinci Dünya Savaşında Türk-İngiliz İlişkileri, BabilYayıncılık,Ankara,2004.

Büyük Larousse,C.XIV,MilliyetYayınları,İstanbul,1986.

____________,C.XXI,MilliyetYayınları,İstanbul,1986.

EARLE,EdwardMead,Bağdat Demiryolu Savaşı,(Çev.KasımKargıcı),MilliyetYayınları,İstanbul,1972.

FROMKIN,David,Barışa Son Veren Barış, (Çev.MehmetHarmancı), 5.Baskı,EpsilonYayınları,İstanbul,2008.

KARAL,EnverZiya,Osmanlı Tarihi,C.IX,TürkTarihKurumuYayınları,Ankara,1996.

SABİS,Ali İhsan,Harp Hatıralarım (Birinci Cihan Harbi),C.II,NehirYayınları,İstanbul,1990.

SAYGI,Tarık,İngiliz Generali Townshend ve Türkler,ParafYayınları,İstanbul,2011.

SELÇUK,İlhan,Yüzbaşı Selahattin’in Romanı,C.I,RemziKitapevi,İstanbul,1979.

SORGUN,Taylan,Halil Paşa,6.Baskı,DestekYayınevi,İstanbul,2010.

TOWNSHEND,CharlesV.F.,Mezopotamya Seferim,(Çev.GürolKoca),TürkiyeİşBankasıKültürYayınları,İstanbul.2012.

UÇAROL,Rifat,Siyasi Tarih,7.Basım,DerYayınları,İstanbul,2008.

ÜZEN,İsmet,“TürklerinKut’ül-AmareKuşatmasıSırasındaİngilizOrdusundaBulunanHintliAskerlerinTutumu(Aralık1915-Nisan1916)”,Akademik Bakış Dergisi,C.II,S.3,Kış2008,ss.81-102.

YILMAZ,Veli,Siyasi Tarih,HarpAkademileriKomutanlığıYayınları,İstanbul,1998.

Documents

İNGİLİZ BASININDA OSMANLININ KUT’ÜL-AMARE ZAFERİataturkilkeleri.deu.edu.tr/ai/uploaded_files/file/dergi_26/03_Mahir_Kucukvatan.pdf · Eğer destek kuvvetleri gecikirler ve