1

Nguyeãn Phöông

Nguõ Ñaïi Gia cuûa

Saân Khaáu Caûi Löông

Tác giả xuất bản 2004

2

Muïc Luïc

Muïc luïc. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2Lôøi caûm taï . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4Lôøi giôùi thieäu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5Ñoâi lôøi phi lo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Daãn nhaäp : Nguõ Ñaïi Gia cuûa saân khaáu caûi löông. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Phaàn 1 - Chöông 1

Haùt Boäi Gia ñình cuûa caùc ngheä nhaân Vónh Xuaân – Baàu Thaéng. . . . . . . . . . . . . 17Töø Haùt Boäi ñeán Haùt Cöông . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Ngheä thuaät haùt cöông . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27Haùt boäi pha caûi löông . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34Gia ñình ngheä só Minh Tô . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43Giai thoïai vui veà haùt boäi pha caûi löông . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48Ngheä só Thanh Toøng, Queá Traân, theá heä thöù 4 vaø thöù 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56Ngheä só Xuaân Yeán, Höõu Caûnh, Trinh Trinh Theá heä thöù 4 vaø thöù 5 . . . . . . . . . . 62Ngheä só Thanh Loan, Tröôøng Sôn, Tuù Söông Theá heä thöù 4 vaø thöù . . . . . . . . . . 71Chöông 2 - Gia ñình ngheä só Thaønh Toân, Baïch Leâ, Baïch Long . . . . . . . . . . 79

Chöông 3 - Gia ñình ngheä só Hai Nuoái, Heà Tî, Tö Heùleøne . . . . . . . . . . . . . 86

Chöông 4 - Gia ñình ngheä só Naêm Nghóa, Baàu Thô, Thanh Nga . . . . . . . . . . 93

Chöông 5 - Gia ñình ngheä sò Naêm Phæ, Baûy Nam, Kim Cöông . . . . . . . . . . 123

Phaàn 2 - Caùc soaïn giaû tieâu bieåu

Soaïn giaû haùt boäi : Hoäi khuyeán leä coå ca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135OÂng Ñoã Vaên Rôõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137Soaïn giaû Ñinh Baèng Phi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

Soaïn giaû caûi löông :

Soaïn giaû Moäc Quaùn Nguyeãn Troïng Quyeàn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142Soaïn giaû Moäng Vaân (Nguyeãn Vaên Trung) caûi löông kieám hieäp . . . . . . . . . . . 145Soaïn giaû Baûy Cao (Leâ Vaên Cao) caûi löông «caéc buøm» (chieán tranh) . . . . . . . 148Soaïn giaû Naêm Nôû (Leâ Hoaøi Nôû) caûi löông traøo phuùng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157Soaïn giaû Naêm Chaâu (Nguyeãn Thaønh Chaâu) caûi löông tuoàng Taây . . . . . . . . . . 164Nöõ ngheä só tieàn phong Phuøng Haù . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183Soaïn giaû taøi danh Haø Trieàu – Hoa phöôïng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

3

Soaïn giaû Vieãn Chaâu (taân coå giao duyeân) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204Soaïn giaû Thieáu Linh kieâm hoïa só . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212OÂng Ngoâ Vaên Maïnh, ngöôøi V N ñaàu tieân saùng cheá dóa haùt . . . . . . . . . . . . . . . 217

Phuï Luïc

Buoàn vui ñôøi ngheä só . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Chuyeän dò ñoan trong giôùi saân khaáu caûi löông (Toå nghieäp saân khaáu) . . . . . . .. 22460 naêm tröôùc, ngheä só caûi löông soáng nhö theá naøo? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231Long ñong kieáp caàm ca 23760 naêm tröôùc ngheä só hoïc haùt nhö theá naøo? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244Chuyeän baây giôø gôïi nhôù chuyeän ngaøy xöa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251

Thay lôøi keát

Taïi sao ngöôøi ta thích coi haùt caûi löông maø laïi coù thaønh kieán khoâng toát veà caûi löông?

257-274

4

Caûm Ôn

Xin traân troïng ghi ôn Caùc thaày ñaõ höôùng daãn toâi treân ñöôøng ngheä thuaät saân khaáu :

Caùc ngheä só tieàn phong :

Thaønh Toân Naêm Chaâu Naêm Nôû Ñoã Vaên Rôõ Ñinh Baèng Phi.

Chaân thaønh caûm taï :

Ban Giaùm ñoác Thôøi Baùo Toronto – Montreùal, Ban Giaùm ñoác Ñaøi phaùt thanh Tieáng Noùi Vieät Nam Toronto-Montreùal, Anh chò Laâm Vaên Beù Voõ Baù Thieän Phan Traàn Ñöùc – Thu Höông Hoïa só Quoác Tuaán. Voõ Vaên Tröôûng Tröôøng Kyø Caùc baïn thaân höõu trong Hoäi Roàng Vaøng Tuoåi Vaøng Montreùal, Hoäi Aùi Höõu Cöïu Hoïc Sinh Trung Hoïc Myõ Tho, Dòch Vuï Xaõ Hoäi giuùp ngöôøi Cao Nieân Ñoâng Döông taïi Montreùal ( SAIM ) Hoäi Vaên Buùt Vieät Nam Haûi Ngoaïi Queùbec. Vôï vaø caùc con toâi.

ñaõ khuyeán khích vaø giuùp ñôõ toâi hoaøn thaønh quyeån Nguõ Ñaïi Gia cuûa saân khaáu caûi löông. Soaïn giaû Nguyeãn Phöông Montreùal.

5

Lôøi Giôùi Thieäu

oâi nghe teân soaïn giaû Nguyeãn Phöông luùc ôû Saigon vaøo thaäp nieân 60 khi toâi coù dòp ñi xem caùc vôû ca kòch caûi löông do anh ñaïo dieãn treân caùc saân khaáu Thanh Minh Thanh Nga vaø Daï Lyù Höông. Đaõ meâ tieáng ca voïng coå cuûa Thanh Nga vaø

Thaønh Ñöôïc, toâi laïi caøng khaâm phuïc hôn taøi saùng taïo cuûa soaïn giaû. Loøng töï hoûi soaïn giaû phaûi hoïc ôû tröôøng kòch ngheä naøo vaø kinh nghieäm soáng lòch laõm ra sao ñeå coù ñöôïc moät söùc saùng taïo tuyeät vôøi maø lôøi ca vaø yù tình cöù maõi vaán vöông toâi raát laâu sau khi xem moät vôû tuoàng do anh soaïn thaûo hay nghe moät vôû thoaïi kòch cuûa anh treân laøn soùng ñieän do ban kòch Kim Cöông trình dieãn.

Toâi gaëp anh Nguyeãn Phöông laàn ñaàu nôi queâ höông thöù hai naêm 1997 khi anh ñeán vôùi Hoäi AÙi Höõu Cöïu Hoïc Sinh Tröôøng Trung Hoïc Myõ Tho nhö moät cöïu hoïc sinh vaø moät soaïn giaû. Anh ñeán goùp yù cho caùc dieãn vieân caây nhaø laù vöôøn cuûa Hoäi trong vieäc taäp döôït moät trích ñoaïn vôû kòch Hoa rôi cöûa Phaät ñeå trình dieãn trong buoåi hôïp maët. Tuy tuoåi ñôøi ñaõ quaù 70, tuy phong thaùi vaãn coøn nhanh nheïn, anh laïi coù veû traàm ngaâm vaø xa vaéng. Toâi queân ñi caùi caûm phuïc luùc naøo cuûa toâi thôøi nieân thieáu. Toâi töï hoûi phaûi chaêng nhöõng gioâng baõo cuûa cuoäc ñôøi ñaõ bieán daïng taøi naêng vaø taïo anh ñöùc khieâm cung.

Toâi thöïc söï bieát anh Nguyeãn Phöông gaàn ñaây khi anh trôû laïi caàm buùt, khoâng phaûi ñeå soaïn tuoàng maø ñeå vieát laïi naêm möôi naêm lòch söû caûi löông. Toâi thöông anh vaø caûm phuïc anh khi bieát ñöôïc caùi tình gaén boù cuûa anh vôùi ngheä thuaät saân khaáu caûi löông maø trong tuoåi giaø söùc yeáu, thay vì thaûnh thôi ngôi nghæ, anh ñaõ eùp mình vôùi moät kỹû luaät, thu mình trong moät caên phoøng nhoû heïp ñeå nhö kieáp taèm tieáp tuïc nhaû tô, anh vieát laïi lòch söû cuoäc ñôøi cuûa nhöõng ngöôøi baïn ngheä só ñaõ cuøng anh thaêng traàm trong nghieäp dó caûi löông. Laø moät chöùng nhaân vaø taùc giaû hieám hoi coøn giöõ laïi ñöôïc moät kyù öùc beùn nhaïy vaø moät kieán thöùc doài daøo trong laõnh vöïc caûi löông töø luùc phoâi thai ñeán luùc cöïc thònh qua ñeán luùc ñoåi ñôøi, quyeån Nguõ Ñaïi Gia cuûa saân khaáu caûi löông maø caùc baïn caàm trong tay laø moät quyeån saùch duy nhöùt veà lòch söû caûi löông mieàn Nam. Khoâng nhöõng anh vieát baèng kyù öùc, baèng taøi lieäu ít ai coù ñöôïc maø baèng caû söï chính xaùc. Ñeå bieát ñích xaùc veà naêm sanh cuûa moät ngheä só, anh ñaõ cho ñi truy taàm moä chí cuûa ngöôøi ngheä só quaù coá. Ñeå kieåm nhaän moät söï kieän maø buïi thôøi gian ñaõ nhaït nhoøe kyù öùc, anh khoâng quaûn ngaïi tìm kieám cho baèng ñöôïc ngöôøi trong cuoäc ñeå xaùc minh. Tuy quyeån saùch coù baûn chaát keå chuyeän, nhöng taùc giaû ñaõ taøi tình dieãn ñaït nhöõng tình tieát qua moät phöông thöùc vöøa phaân tích, vöøa toång hôïp ñeå ngöôøi ñoïc coù ñöôïc moät caùi nhìn bao quaùt veà lòch söû caûi löông qua caâu chuyeän nguõ ñaïi gia. Töø haùt boäi qua haùt boäi pha caûi löông, tieán ñeán tuoàng Taøu, Hoà Quaûng, caûi löông kieám hieäp, roài ñeán tuoàng caûi löông daõ söû Vieät Nam, tuoàng xaõ hoäi caän ñaïi ñeán kòch noùi, taùc giaû ñaõ trình baøy coù lôùp coù hoài, chuyeån ñoaïn nheï nhaøng nhö moät cuoán phim. Khoâng nhöõng phaûi laø moät ngheä só doài daøo kieán thöùc vaø kinh nghieäm soáng, anh Nguyeãn Phöông phaûi laø moät nhaø nghieân

T

6

cöùu coù phöông phaùp vaø laø moät nhaø vaên coù taøi ñeå chuùng ta ñoïc lòch söû cuûa 50 naêm caûi löông Vieät Nam töø trang ñaàu ñeán trang cuoái nhö moät quyeån tieåu thuyeát.

Quyeån Nguõ Ñaïi Gia cuûa saân khaáu caûi löông nhö vaäy laø moät töï ñieån, moät taøi lieäu tham khaûo quyù giaù cho moïi theá heä ñeå nhôù ñöôïc hay bieát ñöôïc caùi xaõ hoäi huy hoaøng ñaày tình ngöôøi vaø tình ngheä thuaät cuûa saân khaáu caûi löông mieàn Nam. Caùc baïn seõ coù dòp troâng laïi caùc hình aûnh quen thuoäc cuûa nhöõng ngheä só maø moät thôøi hay maõi maõi caùc baïn öa thích, bieát ñöôïc muoân khía caïnh cuûa cuoäc ñôøi ngheä só vaø ngheä thuaät caûi löông.

Khoâng phaûi laø nhaø nghieân cöùu cuõng khoâng phaûi laø nhaø vaên, nhöng töø gaàn 30 naêm nay toâi laøm vaên hoùa vôùi saùch vôû cuûa caùc nhaø nghieân cöùu vaø caùc nhaø vaên. Gaàn guõi vôùi moâi tröôøng vaên hoùa Vieät Nam vaø baûn ñòa, toâi haân haïnh vieát lôøi baït naày ñeå giôùi thieäu vôùi caùc ñoïc giaû ngöôøi Vieät quyeån Nguõ Ñaïi Gia cuûa saân khaáu caûi löông nhö laø moät taøi lieäu höõu ích veà lòch söû caûi löông Vieät Nam laàn ñaàu tieân ñöôïc xuaát baûn ôû haûi ngoaïi.

Montreùal, muøa Giaùng Sinh 2003.

Lâm Văn Bé, MLS Giaùm Ñoác Sôû Vaên Hoùa vaø Thö Vieän Quận hạt Coâte-des-Neiges/Notre-Dame-de-Graâce Thaønh phoá Montreùal, Canada.

7

Ñoâi Lôøi Phi Loä

Nguyeãn Phöông teân thaät Nguyeãn Vaên Hoøa, sanh ngaøy 01-07- 1922 taïi laøng Ñieàu Hoøa, tænh Myõ Tho, toát nghieäp tröôøng Baù Ngheä Saigon, cöïu coâng chöùc phoøng kyõ thuaät Sôû Böu

Ñieän Saøigoøn. Vaøo ngheà caûi löông töø 1948 ñeán 1989 (töø 1989 ñònh cö taïi Canada, thoâi haønh ngheà soaïn giaû ), toâi ñaõ coäng taùc vôùi nhieàu ñoaøn haùt: AÙnh Saùng ( Baàu Taäp ), Tieáng Chuoâng ( Baàu Cang ), Vieät Kòch Naêm Chaâu ( Baàu Naêm Chaâu - Taùm Kieát ), Kim Thoa ( Baàu Khai, Nguyeãn Huyønh Phöôùc ), Thanh Minh ( Baàu Nghóa ), Thanh Minh Thanh Nga ( Baàu Thô ), Daï Lyù Höông ( Baàu Xuaân ), Tröôûng ban caûi löông Ban Phöông Nam Ñaøi Phaùt Thanh Saigon, Tröôûng Ban Kòch Phöông Nam Ñaøi Truyeàn Hình, vieát kòch cho Ban Kòch Soáng Tuùy Hoàng, Ban Kòch Kim Cöông, Ban Kòch Thaåm Thuùy Haèng, Chöông Trình Luùc Khoâng Giôø, taùc giaû

caùc truyeän phim Trieäu phuù baát ñaéc dó (Myõ Vaân phim ), Leõ soáng ñôøi toâi, Leänh baø Xaõ ( Myõ AÛnh phim ), Chaøng ngoác gaëp heân ( Truøng Döông phim ), Con ma nhaø hoï Höùa ( Daï Lyù Höông phim ).

Sau naêm 1975, chuyeân vieân kyõ thuaät saân khaáu caùc ñoaøn haùt Thanh Nga, Ñoaøn Saøigoøn 3, Ñoaøn Phöôùc Chung, Ñoaøn Höông Mieàn Nam, Ñoaøn Saøigoøn 2 . . . Ñaõ saùng taùc hôn traêm kòch baûn caûi löông vaø kòch noùi ( taùc phaåm tieâu bieåu: Ñoâi maét ngöôøi xöa, Ngaõ reõ taâm tình, Boït bieån, Tình xuaân muoân tuoåi, Hoa ñoàng coû noäi, Ngöôøi tình cuûa bieån, Chuyeän tình 17, Tieàn röøng baïc bieån, Cheùn traø cuûa quyû, Leänh cuûa baø, Boùng chim taêm caù . . .

Ñònh cö ôû Canada ñeán nay ñaõ hôn 10 naêm, nhieàu ñeâm toâi vaãn thöôøng naèm mô thaáy mình ñang taäp tuoàng caûi löông cho Ñoaøn Thanh Minh Thanh Nga treân saân khaáu raïp Traàn Höng Ñaïo. Bieát bao kyû nieäm thaân thöông vôùi caùc baïn beø ñoàng nghieäp, nhieàu luùc ñoàng cam coäng khoå vôùi caùc nam nöõ ngheä só treân ñöôøng löu dieãn, vui buoàn vôùi caùc khaùn giaû maïnh thöôøng quaân ôû khaép moïi mieàn ñaát nöôùc. Nhöõng kyû nieäm cuûa caû moät ñôøi “ THEO NGHIEÄP TOÅ “ soâi traøo trong kyù öùc ñaõ thuùc ñaåy toâi phaûi caàm vieát, vieát nhöõng chuyeän vui buoàn cuûa caûi löông, vieát veà caùc baïn ngheä só gaàn boán theá heä maø toâi coù dòp coäng taùc hay quen bieát, vieát veà moät soá vaán ñeà coù lieân quan tôùi ngheä thuaät ca, dieãn, saùng taùc, haùt boäi, caûi löông, kòch noùi, truyeän phim, , noùi chung, nhöõng gì maø suoát cuoäc ñôøi toâi ñaõ taän taâm hoïc hoûi vaø thöïc haønh. Khoâng phaûi vieát ñeå töï giaûi toûa aån öùc cuûa mình, maø toâi vieát ñaây laø ñeå ghi ôn, gôïi nhôù taøi naêng vaø coâng söùc cuûa bieát bao ngheä só ñaõ ñoùng goùp xaây döïng neân moät neàn ngheä thuaät saân khaáu caûi löông, ñöôïc haøng trieäu trieäu khaùn giaû trong vaø ngoaøi nöôùc yeâu thích, moät loaïi hình saân khaáu ñaày tính ñoäc ñaùo cuûa daân toäc Vieät nam.

8

Tuy vieát nhöõng chuyeän coù thaät, keå laïi nhöõng böôùc thaêng traàm cuûa moät ngaønh saân khaáu caûi löông noåi troâi theo vaän nöôùc hôn nöûa theá kyû ñaày bieán ñoäng, vôùi nhöõng kyû nieäm vaø kinh nghieäm soáng toâi vaãn caûm nhaän coù theå coù ñieàu toâi thieáu soùt, hoaëc khoâng bieát, khoâng ñuû khaû naêng hieåu tôùi. Toâi mong caùc baäc thöùc giaû, caùc baïn yeâu meán ngheä thuaät vaø caùc ngheä só caûi löông goùp yù, boå tuùc. Toâi cuõng kyø voïng nhöõng doøng chöõ naày seõ ñoùng goùp ñöôïc chuùt tö lieäu veà lòch söû saân khaáu caûi löông mieàn Nam, chia seû vôùi ñoàng baøo ñònh cö ôû nöôùc ngoaøi moät chuùt hình aûnh vaø ñôøi soáng ngheä thuaät cuûa moät thôøi huy hoaøng ñaõ qua, giôùi thieäu vôùi caùc baïn treû ñöôïc sinh ra ôû nöôùc ngoaøi, nhöõng hieåu bieát vaø kinh nghieäm veà ngheä thuaät saân khaáu caûi löông, moät loaïi hình ngheä thuaät saân khaáu ñoäc ñaùo cuûa daân toäc Vieät Nam.

Montreùal, muøa Giaùng Sinh naêm 2000. Nguyeãn Phöông.

9

Daãn Nhaäp NGUÕ ÑAÏI GIA cuûa Saân Khaáu Caûi Löông

Noùi tôùi ngheä thuaät saân khaáu, tröôùc heát laø phaûi noùi tôùi ngheä thuaät dieãn vieân, bôûi leõ moät vôû haùt boäi hay caûi löông sau khi ñöôïc saùng taùc, phaûi nhôø coù ca, dieãn cuûa caùc dieãn vieân môùi coù ñöôïc söùc soáng, khaùn giaû môùi thöôûng thöùc ñöôïc noäi dung tuoàng tích, caùc nhaân vaät trong vôû tuoàng môùi boäc loä heát söùc thuyeát phuïc, laøm cho taùc phaåm coù moät tuoåi thoï daøi laâu, ñöôïc moïi ngöôøi yeâu thích. Tranh caûnh, trang trí, aùnh saùng, nhaïc ñieäu, taát caû caùc boä moân ngheä thuaät ñoù ñeàu phaûi hoã trôï cho ngheä thuaät dieãn vieân. Neáu khoâng coù ngöôøi dieãn vieân theå hieän nhaân vaät thì nhöõng maøu saéc, ñöôøng neùt, trang trí, baøi haùt ñeàu laïc loõng, thaäm chí töï thaân cuõng khoâng coù moät yù nghóa naøo.

Chính vì vaäy, khi toâi hoài töôûng laïi nhöõng chaëng ñöôøng phaùt trieån cuûa ngheä thuaät saân khaáu caûi löông, toâi theo daáu veát phaùt trieån cuûa nhöõng Ñaïi gia ñình coù nhieàu ñôøi theo ngheà haùt, töø ñôøi oâng coá tôùi oâng noäi, ñôøi cha, con, chaùu, chaét. . , toâi laàn ñöôïc ra ñaàu moái cuûa caû moät quaù trình thay da ñoåi thòt, nhöõng böôùc ñaàu sô khôûi töø Ca Ra Boä ñeán ngheä thuaät saân khaáu caûi löông nhö hieän nay.

* * *

Töôûng cuõng neân nhaéc sô qua nhöõng ngaøy môùi chaøo ñôøi cuûa caûi löông. Hoài naêm 1967, Hoäi Ngheä Só AÙi Höõu Töông Teá, truï sôû soá 131 - 133 ñöôøng Coâ Baéc, Saigon coù toå chöùc moät cuoäc hoäi thaûo ñeà taøi “ Kyû nieäm 50 naêm saân khaáu caûi löông “. Tham döï buoåi hoäi thaûo coù caùc oâng: hoïc giaû kieâm nhaø khaûo coå Vöông Hoàng Seån cuï AÙ Nam Traàn Tuaán Khaûi, oâng Thanh Trung Traàn vaên Khaûi, nhaø nghieân cöùu haùt boäi Ñoác phuû Ñoã Vaên Rôõ; caùc kyù giaû kòch tröôøng nhö Traàn Taán Quoác ( ngöôøi saùng laäp Giaûi Thanh Taâm, taëng huy chöông vaøng cho dieãn vieân ca, dieãn hay nhöùt trong naêm ), Nguyeãn Ang Ca, Toâ Yeán Chaâu, Phuøng Maäu, Leâ Hieàn, Phong Vaân, Ngoïc Linh, Hoàng Sôn, Hoaøi Ngoïc; caùc soaïn giaû caùc ñoaøn haùt ñang dieãn ôû Saøigoøn vaø caùc ngheä só taøi danh Naêm Chaâu, Phuøng Haù, Ba Vaân, Duy Laân, Ba Thaâu, Naêm Laâu, Hai Nöõ, Kim Cuùc, Kim Chöôûng, Minh Tô, Thaønh Toân, Chín Vieãn, Taùm Vaân, Thaønh Ñöôïc, Höõu Phöôùc, Vieät Huøng Ngoïc Nuoâi, Hoaøng Giang, Thanh Nga, Bích Sôn, Ngoïc Höông, Kim Giaùc, Kim Hoaøng Nhö Mai. Ban Thô Kyù Ñoaøn laø: Thu An, Ngoïc Vaên, Nguyeãn Phöông, Ngoïc Linh vaø Kieân Giang .

Soaïn giaû Duy Laân, kieâm giaùo sö phaân khoa kòch ngheä tröôøng Quoác Gia AÂm Nhaïc, vieát baûn tham luaän veà “ Lòch söû 50 naêm saân khaáu caûi löông “, ñöôïc cöû toïa buoåi hoäi thaûo taùn thaønh.

Theo Duy Laân, saân khaáu caûi löông ñaõ ñöôïc hình thaønh nhö sau :

10

Naêm 1910, ôû Myõ tho coù Ban taøi töû cuûa oâng Nguyeãn Toáng Trieàu hay Tö Trieàu, ( ñôøn kìm ), Chín Quaùn ( ñôøn ñoäc huyeàn ), Möôøi Lyù ( thoåi tieâu ), Baûy Voõ ( ñôøn coø ), coâ Hai Nhieãu ( ñôøn tranh ) vaø coâ Ba Ñaéc ( ca ). Baøi ca ñöôïc hoan nghinh nhöùt luùc ñoù laø baûn Töù Ñaïi Oaùn “ Buøi Kieäm - Nguyeät Nga “, coâ Ba Ñaéc vöøa ca vöøa ra boä raát vui, neân khaùn giaû khen thöôûng nhieàu. Naêm 1911, oâng Traàn Chaùnh Chieáu, chuû cuûa Minh Taân khaùch saïn, ngang ga xe löûa Myõ tho môøi Ban taøi töû Tö Trieàu ñeán ñôøn ca ôû Minh Taân khaùch saïn neân thu huùt ñöôïc ñoâng ñaûo khaùch haøng . Chuû raïp chieáu boùng Casino ôû sau Chôï Myõ tho thaáy vaäy môùi môøi Ban ca taøi töû naày trình dieãn moãi toái thöù tö vaø thöù baûy tröôùc khi chieáu phim. Ngöôøi ñaøn vaø ngöôøi ca ngoài treân boä vaùn baøy treân saân khaáu, sau ñoù deïp voâ roài chieáu phim. Nhaø haøng Cöûu Long Giang, sau chôï Saøigoøn. ñöôøng Espagne ( sau goïi laø ñöôøng Leâ Thaùnh Toân ) cuõng môøi Ban taøi töû Tö Trieàu ñôøn ca. “ Ca Ra Boä “ ñöôïc hoan ngheânh nhieät lieät ôû Saøigoøn neân luïc tænh cuõng ñua nhau noi theo .

Naêm 1916, thaày Andreù Leâ Vaên Thaän, coø taøu ôû Sañec thaønh laäp gaùnh xieác coù phuï dieãn vaøi maøn Ca Ra Boä, vaø môøi oâng Maïnh Tö Tröông Duy Toaûn laøm soaïn giaû vieát tuoàng cho gaùnh haùt cuûa oâng. Tuoàng haùt thôøi kyø naày chæ laø nhöõng baøi Ca Ra Boä ñöôïc keát noái nhau theo loái keå chuyeän. Baøi ca thöù nhöùt, baøi Töù Ñaïi Oaùn, Buøi Kieäm thi rôùt trôû veà “, baøi thöù 2, Bình Baùn Vaén, Buøi Kieäm vaø Buøi OÂng caõi nhau veà vieäc thi khoâng ñaäu, baøi thöù 3 trôû laïi baøi Töù Ñaïi Oaùn lôùp Xang daøi, Buøi Kieäm gheïo Nguyeät Nga.

Naêm 1917, oâng Pierre Chaâu vaên Tuù, chuû raïp haùt Thaày Naêm Tuù sang laïi gaùnh haùt cuûa oâng Andreù Thaän, laäp gaùnh haùt Thaày Tuù, coù tranh caûnh, y trang, daøn nhaïc coå vaø nhaïc Taây. Soaïn giaû Maïnh Tö Tröông Duy Toaûn ñöôïc môøi veà vieát tuoàng cho gaùnh haùt thaày Naêm Tuù. Caùc vôû tuoàng noåi tieáng luùc aáy laø Haïnh Nguyeân coáng Hoà, Trang Töû coå boàn ca. Gaùnh haùt thaày Naêm Tuù dieãn thöôøng tröïc taïi raïp haùt thaày Naêm Tuù ôû sau chôï Myõ tho, thöù baûy leân haùt ôû Saøigoøn, raïp Eden. Veà sau, haùt thöù baûy vaø chuùa nhöït taïi raïp Moderne ( töùc laø raïp Long Phuïng sau naày ).

Nhoùm taøi töû mieàn Taây ôû Baïc Lieâu coù oâng baàu haùt boäi Baàu An tuïc goïi laø Phoù toång An, cha cuûa nhaïc só Leâ Taøi Khò maø sau naày giôùi saân khaáu caûi löông toân vinh laø Haäu Toå cuûa caûi löông. Con oâng Khò laø nhaïc só Ba Choät ( Leâ Vaên Choät ) vaø con reå Trònh Thieân Tö laø hai nhaïc só coù coâng lôùn trong vieäc ghi cheùp laïi caùc baûn coå nhaïc giuùp cho vieäc truyeàn daïy coå nhaïc coù neà neáp quy cuû hôn. OÂng Trònh Thieân Tö laïi saùng taùc caùc baøi ca coå nhaïc ñeå dieãn giaûi lòch söû Vieät Nam töø ñôøi Hoàng Baøng ñeán lòch söû caän kim. Moân ñeä cuûa oâng Hai Khò vaø oâng Ba Choät coù nhaïc só Cao Vaên Laàu, cha ñeû cuûa baûn voïng coå, coù oâng Traàn Vaên Trung töùc soaïn giaû Moäng Vaân, cha ñeû cuûa caùc loaïi tuoàng kieám hieäp La Maõ, ngöôøi ñaõ saùng taùc caùc baøi baûn ngaén raát phoå bieán nhö: Söông Chieàu, Tuù Anh, Phong Ba Ñình, Toâ Voõ, Giang Toâ Ñieåu Ngöõ . . . Nhoùm ca taøi töû mieàn Ñoâng ñöùng ñaàu laø nhaïc sö Ba Ñôïi ( Nguyeãn Quang Ñaïi ) coù caùc moân ñeä nhö giaùo Thinh, Tö Nghò, Cao Huyønh Cö, Cao Hoaøi Sang vaø nhöõng moân ñeä keá

11

tieáp nhö Chín Kyø, Hai Phaùt, Tö Huyeän, Hai Bieåu, Saùu Quyù, Baûy Haøm, Vaên Vó, Tö Coøn . . .

* * *

Nhö ñaõ keå treân, töø Ca Ra Boä tôùi tuoàng haùt caûi löông, loái ca haùt môùi chæ caàn moät khoaûng thôøi gian baûy naêm ñeå töï khaúng ñònh cho mình moät phong caùch ca dieãn môùi.

Töø böôùc ñaàu hình thaønh, saân khaáu caûi löông ñaõ chia thaønh hai doøng saân khaáu lôùn: Tuoàng Taøu vaø tuoàng Taây maø ngöôøi daân meâ xem haùt thöôøng goïi laø tuoàng coå vaø tuoàng xaõ hoäi. Ca Ra Boä thì chuû yeáu laø ca, ngöôøi ca só phaûi coù gioïng toát, loái ca hay, chæ caàn ca thaät hay ñeå dieãn ñaït tình caûm cuûa baøi ca, coøn ñieäu boä thì chæ laø nhöõng cöû chæ minh hoïa theo lôøi ca. Haùt caûi löông thì baøi ca laø baøi haùt mang tính saân khaáu bieåu dieãn. Trong haùt caûi löông, ca vaø dieãn quan troïng nhö nhau, coù nhöõng tröôøng hôïp phaûi muùa, phaûi coù nhöõng ñoäng taùc hình theå dieãn ñaït taâm traïng nhaân vaät maø khoâng caàn lôøi noùi, coù khi noùi lôøi thoaïi bình thöôøng maø hieäu quaû cao hôn ca. Töø Ca Ra Boä tieán tôùi haùt caûi löông, ngheä thuaät caûi löông ñaõ chòu nhieàu aûnh höôûng cuûa haùt boäi vaø cuûa caùc loaïi hình saân khaáu khaùc nhö Hyù Khuùc Trung Quoác, Kòch cuûa Phaùp, cuûa nöôùc Anh. Haùt caûi löông, ngheä só naøo ca hay thì ñöôïc goïi laø keùp ca hay ñaøo ca, keùp muøi hay ñaøo muøi. Nhöõng ngöôøi khoâng coù gioïng toát nhöng dieãn hay thì laø ñaøo keùp dieãn, keùp ñoäc, keùp laúng, heà.

Ngöôøi nöôùc ngoaøi muoán tìm hieåu veà vaên hoùa ngheä thuaät Vieät Nam, khi nghieân cöùu Haùt Boäi vaø Caûi Löông, seõ raát thích thuù khi thaáy raèng cuøng moät ñeà taøi saân khaáu, khi dieãn treân saân khaáu haùt boäi thì mang moät noäi dung phong kieán, vôùi nhöõng ñaïo ñöùc khaét khe goø boù; nhöng khi phaùt trieån thaønh moät vôû ca kòch caûi löông thì noäi dung mang hôi thôû thôøi ñaïi, phaùt trieån theo chieàu höôùng côûi môû hôn, tieán boä hôn, phuø hôïp vôùi taâm tình vaø yù nguyeän cuûa moïi taàng lôùp khaùn giaû môùi.

Haùt boäi vaø caûi löông coù nhieàu dò bieät : Tuoàng haùt boäi thöôøng ñeà caäp ñeán ñaïo ñöùc Nho giaùo, Phaät giaùo theo quan nieäm phong kieán vôùi moät traät töï xaõ hoäi khaét khe: quaân, sö, phuï. Quaân xöû thaàn töû, thaàn baát töû baát trung, Phuï xöû töû vong, töû baát vong baát hieáu.

Tuoàng caûi löông phaù boû caùi voû phong kieán ñoù, ñeà cao tính Ngöôøi vaø tình Ngöôøi. Yeâu cha meï vì coâng cha nhö nuùi Thaùi Sôn, nghóa meï nhö nöôùc trong nguoàn chaûy ra. . . Yeâu meán thaày daïy vì khoâng thaày ñoá maày laøm neân. Muoán sang thì baét caàu kieàu, muoán con hay chöõ thì yeâu laáy thaày. Töø choã yeâu thöông cha meï, kính troïng bieát ôn thaày, tieán ñeán tình caûm nhôù ôn toå tieân, thöông yeâu laøng maïc, aên ôû coù nghóa nhaân vôùi baïn beø khieán cho noäi dung tuoàng caûi löông gaàn guõi vôùi caûm quan cuûa khaùn giaû, vôùi tính nhaân aùi, loøng nhaân haäu cuûa ngöôøi Vieät Nam.

12

Trong tuoàng haùt boäi, ngöôøi phuï nöõ phaûi giöõ ñaïo tam toøng töù ñöùc: OÂÛ nhaø phaûi theo cha, laáy choàng phaûi theo choàng, choàng cheát theo con vaø phaûi ôû goùa suoát ñôøi thuû tieát .

Trong tuoàng caûi löông thì quan nieäm haïnh phuùc vaø ñaïo ñöùc laø thuaän vôï, thuaän choàng, taùt bieån ñoâng cuõng caïn, laø chung thuûy, laø chaân tình caû veà phía vôï cuõng nhö phaàn choàng.

Veà vaên chöông, tuoàng haùt boäi duøng vaên bieàn ngaãu, vaên vaàn, caùc theå thô nguõ ngoân, thaát ngoân hoaëc song thaát luïc baùt vôùi nhieàu chöõ nho vaø ñieån tích khieán cho caùc taàng lôùp khaùn giaû xem khoù hieåu, maát ñi caûm höùng. Hoùa trang vaø dieãn xuaát theo loái caùch ñieäu, töôïng tröng, nhieàu khaùn giaû cho laø ngaây ngoâ, quaù ñaùng.

Tuoàng caûi löông trong nhöõng thaäp nieân 1920 - 1930, coøn chòu aûnh höôûng naëng cuûa haùt boäi neân vaên chöông cuõng coù phaàn bò goø boù, cuõng coù nhieàu ñieån tích Taøu, chöõ nho, nhöng caûi löông baét maïch ñöôïc caûm quan cuûa khaùn giaû vaø khoâng bò goø boù vì nhöõng quy luaät cuûa ngheä thuaät haùt boäi neân caûi löông caûi caùch loái vieát tuoàng, caùch trang trí, hoùa trang, loái ca, loái dieãn, ñeå daàn daàn gaàn guõi vôùi cuoäc ñôøi thöôøng, khieán cho khaùn giaû deã hieåu, deã bò loâi cuoán, thích thuù vôùi tuoàng tích vaø yeâu meán dieãn vieân. Caùc vôû tuoàng coù caùc töïa ñeà nhö: Boäi phu thieân xöû, Chaâu Traàn Tieát Nghóa, Tö Sinh Töû, Toái Ñoäc Phuï Nhôn Taâm cuûa nhöõng naêm 20 - 30 ñaõ bieán maát, thay vaøo ñoù nhöõng töïa tuoàng deã hieåu vaø bình daân hôn nhö: Toäi cuûa ai, Tieáng noùi traùi tim, Khi ngöôøi ñieân bieát yeâu . . . Chuùng ta bieát raèng ngheä thuaät haùt caûi löông ñöôïc truyeàn daïy, ñaøo taïo dieãn vieân baèng caùch truyeàn ngheà. Thôøi Vieät Nam Coäng Hoøa, caùc giaùo sö phaân khoa kòch ngheä tröôøng Quoác Gia AÂm Nhaïc laø nhöõng ngheä só taøi danh nhö Naêm Chaâu, Phuøng Haù, Duy Laân, Naêm Nôû, Kim Cuùc, Ngoïc AÙnh, Hai Khueâ, Saùu Töûng. Chöông trình daïy dieãn xuaát vaø ca haùt laø ñeàu döïa theo trích ñoaïn caùc tuoàng noåi tieáng nhö: Ñoaïn Tuyeät, Tröôøng Haän, Khi ngöôøi ñieân bieát yeâu. maø caùc giaùo sö chính laø nhöõng ngheä só ñaõ töøng thuû dieãn thaønh coâng caùc vai, caùc nhaân vaät tuoàng ñoù, neân ñem kinh nghieäm baûn thaân truyeàn daïy laïi cho caùc hoïc vieân kòch ngheä. Caùch truyeàn ngheà naày laø thaày ca, dieãn moät lôùp tuoàng vaø hoïc vieân baét chöôùc theo. Thaày daïy beû tay, beû chaân, luyeän gioïng, daïy caùch ca, caùch noùi, caùch nhaû chöõ, luyeán laùy, ngaân nga. Sau 1975, caùc tröôøng ngheä thuaät saân khaáu hay caùc lôùp ñaøo taïo dieãn vieân cuûa caùc ñoaøn haùt Traàn Höõu Trang cuõng duøng phöông phaùp truyeàn ngheà nhö keå treân vaø ñaët teân laø phöông phaùp: Thò Phaïm.

Coù moät loaïi tröôøng daïy ngheà haùt maø khoâng mang danh nghóa Tröôøng Ngheä Thuaät, nhöng keát quaû ñaøo taïo thaät laø xuaát saéc, ñoù laø caùch truyeàn ngheà trong caùc gia ñình ngheä só qua caùc theá heä oâng, cha, ñeán caùc con chaùu.

13

Saân khaáu caûi löông toàn taïi vaø phaùt trieån ñöôïc gaàn traêm naêm nay cuõng nhôø vaøo söï taïo döïng vöõng chaéc cuûa nhieàu gia ñình ngheä só haùt boäi vaø caûi löông, nhöõng ngöôøi ñaõ taän taâm taän löïc, soáng cheát vì ngheà nghieäp vaø nuoâi daïy con caùi gìn giöõ laáy ngheà nghieäp.

Vaên hoïc Taøu coù caùi hay laø hoï coâ ñoïng laïi trong moät caùi teân hay moät caâu ngaén goïn maø toùm löôïc ñöôïc moät yù ñoà, moät caâu chuyeän lôùn nhö khi hoï noùi “ Töù ñaïi myõ nhaân Trung Quoác “ thì ngöôøi ñoïc truyeän Taøu nhôù ngay boán ngöôøi ñeïp coå ñieån cuûa Trung Quoác xa xöa: Taây Thi traàm ngö, Chieâu Quaân laïc nhaïn, Ñieâu Thuyeàn beá nguyeät, Döông Thaùi Chaân tu hoa. “ Traàm ngö, Laïc nhaïn, Beá nguyeät, Tu hoa “ laø thaåm myõ quan cuûa Trung Quoác noùi veà caùi ñeïp cuûa myõ nhaân.

Ngheä só caûi löông mieàn Nam cuõng ñöôïc hình thaønh vaø phaùt trieån qua caùc gia ñình ngheä só maø toâi goïi laø “ NGUÕ ÑAÏI GIA “ cuûa saân khaáu caûi löông mieàn Nam:

1 . - Gia ñình ngheä só MINH TÔ 2. - Gia ñình ngheä só THAØNH TOÂN. 3 . - Gia ñình ngheä só TÖ HEÙLEØNE 4 . - Gia ñình ngheä só NAÊM NGHÓA. 5 . - Gia ñình ngheä só NAÊM PHÆ

NGUÕ ÑAÏI GIA ñeàu coù naêm, saùu theá heä theo ngheà haùt, theå hieän roõ chieàu daøi cuûa moät quaù trình phaùt trieån töø saân khaáu haùt boäi truyeàn thoáng qua haùt boäi pha caûi löông. . . qua haùt boäi Hoà Quaûng, . . . qua caûi löông tuoàng coå . . . caûi löông tuoàng lòch söû . . . caûi löông xaõ hoäi . Trong naêm ñaïi gia ñình ngheä só ( Nguõ Ñaïi Gia ), toâi xin ñeà caäp ñeán ñaïi gia ñình ngheä só Naêm Phæ sau cuøng, khoâng phaûi vì boán ñaïi gia ñình ñaõ ñöôïc keå treân coù gì ñaëc bieät hôn, maø chæ vì toâi muoán theo trình töï phaùt trieån cuûa caùc loaïi hình ngheä thuaät saân khaáu trong hôn naêm möôi naêm qua, ñeå töø ñoù maø nhôù laïi caùc teân tuoåi, cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp cuûa caùc ngheä só ñaõ moät thôøi goùp tinh thaàn, taøi ngheä vaø coâng söùc ñeå xaây döïng neân moät neàn ngheä thuaät saân khaáu Vieät Nam.

Xin nhaéc laïi caùc ñaëc ñieåm cuûa moãi ñaïi gia ñình ngheä só : Gia ñình ngheä só Baàu Thaéng, Minh Tô, Thanh Toøng, theo nhu caàu thöôûng thöùc cuûa khaùn giaû ñaõ goùp phaàn « caûi löông hoùa » Ngheä Thuaät Haùt Boäi Truyeàn Thoáng sang ngheä thuaät haùt boäi pha caûi löông, tieán tôùi hình thöùc haùt caûi löông tuoàng Taøu, caûi löông tuoàng coå ( daõ söû Vieät Nam ). Gia ñình ngheä só Thaønh Toân – Baïch Leâ cuøng vôùi gia ñình Baàu Thaéng – Minh Tô canh taân hoùa ngheä thuaät haùt boäi thaønh loaïi hình ngheä thuaät haùt boäi pha caûi löông, haùt tuoàng Taøu, haùt Hoà Quaûng

14

Gia ñình ngheä só Hai Nuoái, Tö Heùleøne, Kim Hoa, Thanh Haèng, Thanh Ngaân, töø loaïi caûi löông tuoàng Taøu, saùng laäp moät tröôøng phaùi caûi löông tuoàng kieám hieäp. Ngheä só Thieän Taâm (töùc Ba Teït, baàu gaùnh Phaùt Thanh ) ñònh hình loaïi tuoàng kieám hieäp vôùi coâng thöùc « Ñaáùu poignard, nhaûy cöûa soå, ca voïng coå, phöït ñeøn maøu ». Cuøng trong tröôøng phaùi tuoàng caûi löông kieám hieäp coù hai ñoaøn haùt lôùn mang baûng hieäu « Haäu Taán – Baûy Cao » vaø « Haäu Taán – Naêm Nghóa » Haäu Taán Baûy Cao ñöôïc ñoåi baûng hieäu laø Ñoaøn Hoa Sen vôùi chuû tröông haùt caûi löông tuoàng chieán tranh hieän ñaïi ( ñöôïc goïi noâm na laø loaïi tuoàng « Caéc Buøm » ). Gia ñình ngheä só Naêm Nghóa – Baàu Thô, Thanh Nga, Baûo Quoác, xuaát thaân töø heä phaùi tuoàng caûi löông kieám hieäp, saùng laäp ra moät heä phaùi caûi löông tuoàng xaõ hoäi Vieät Nam, xaõ hoäi caän ñaïi vaø hieän ñaïi.

Gia ñình ngheä só Naêm Phæ – Baûy Nam – Kim Cöông, xuaát thaân töø phong traøo Ca Ra Boä ñaõ goùp phaàn xaây döïng loaïi hình ngheä thuaät caûi löông tuoàng Taây, tuoàng Taøu, thoaïi kòch xaõ hoäi, phim aûnh vaø kòch truyeàn hình.

* * *

Saân khaáu laø moät loaïi hình ngheä thuaät cuûa nhieàu taøi naêng toång hôïp laïi. Töø kòch baûn vaên hoïc, ñeán ngöôøi ñaïo dieãn, ñeán caùc ngaønh ngheà khaùc nhö hoäi hoïa, trang trí, hoùa trang, y phuïc, aâm nhaïc. taát caû ñeàu nhaèm laøm taêng theâm hieäu quaû dieãn xuaát cuûa ngheä thuaät dieãn vieân.

Toâi thoâng qua caùc theá heä ngheä só dieãn vieân ñeå noùi leân söï ñoùng goùp cuûa dieãn vieân trong söï phaùt trieån ngheä thuaät saân khaáu töø haùt boäi ñeán caûi löông. Nhöng seõ thieáu soùt neáu khoâng ñeà caäp ñeán caùc taùc giaû, nhöõng ngöôøi ñaõ gom goùp nhöõng söï thaät cuûa cuoäc soáng ñeå taïo thaønh kòch baûn, xaây döïng nhöõng hình töôïng nhaân vaät, tính caùch cuûa nhaân vaät. Soaïn giaû cuõng laø nhöõng ngöôøi tieân phong trong vieäc naâng cao ngheä thuaät bieåu dieãn thoâng qua kòch baûn vaên hoïc cuûa mình.

Ta ñaõ thaáy töø haùt boäi truyeàn thoáng qua haùt boäi pha caûi löông, vaø töø haùt boäi pha caûi löông chuyeån daàn qua hình thöùc caûi löông, neáu khoâng coù kòch baûn vaên hoïc chuaån bò saün ñaát dieãn, xaây döïng hình töôïng nhaân vaät vôùi caùc tính caùch nhaân vaät, nhöõng caâu ca, lôøi thoaïi, nhöõng boá cuïc, tình tieát gay caán, môùi laï, haáp daãn thì ngöôøi dieãn vieân khoâng taøi naøo töï mình vôùi phaàn dieãn xuaát theo yù mình maø thay ñoåi ñöôïc saân khaáu nhö ta ñaõ thaáy.

Phaàn hai quyeån saùch, toâi xin giôùi thieäu nhöõng soaïn giaû tieâu bieåu, coù aûnh höôûng quan troïng trong vieäc phaùt trieån töøng thôøi kyø cuûa ngheä thuaät saân khaáu : Nhöõng taùc giaû haùt boäi :

Ñoã Vaên Rôõ, Ñinh Baèng Phi. Nhöõng taùc giaû caûi löông :

Moäc Quaùn Nguyeãn Troïng Quyeàn ( taùc giaû caûi löông tieàn phong )

15

Moäng Vaân ( caûi löông kieám hieäp ), Naêm Chaâu ( caûi löông tuoàng Taây ), Naêm Nôû ( caûi löông traøo phuùng ), Baûy Cao ( caûi löông caéc buøm ) Thieáu Linh ( vaên phong vaø caûnh trí môùi trong caûi löông ) Haø Trieàu – Hoa phöôïng ( vaên chöông vaø boá cuïc môùi ), Vieãn Chaâu ( taân coå giao duyeân ).

Toâi khoâng ñeà caäp ñeán nhieàu taùc giaû tieàn boái khaùc hoaëc caùc taùc giaû ñoàng thôøi vôùi toâi trong quyeån saùch naày vì toâi theo chuû ñeà ñaõ daønh cho quyeån saùch. Mong ñöôïc caùc baïn thoâng caûm vaø löôïng thöù.

16

Phaàn I

Nguõ Ñaïi Gia

cuûa

Saân khaáu caûi löông

17

Chöông moät Haùt Boäi 1. Gia ñình ngheä só Vónh Xuaân – Baàu Thaéng

Tìm hieåu caùc hoaït ñoäng truyeàn ngheà trong gia ñình ngheä só Minh Tô, ta seõ phaùt hieän ñöôïc söï thay da ñoåi thòt cuûa ngheä thuaät haùt boäi tieán daàn qua laõnh vöïc cuûa ngheä thuaät caûi löông. Söï phaùt trieån naøy tuøy theo söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi vaø cuûa neàn hoïc thuaät noùi chung,

ñoàng thôøi noù cuõng bò aûnh höôûng vì tình traïng kinh teá vaø söï thay ñoåi caûm quan cuûa khaùn thính giaû trong voøng nöûa theá kyû qua.

Theo taøi lieäu cuûa “ Hoäi Khuyeán Leä Coå Ca” do oâng Ñoác Phuû Ñoã Vaên Rôõ laøm Hoäi Tröôûng, OÂng Höõu Thoaïi, oâng Thaønh Toân laøm bieän tuoàng thì Baàu Thaéng teân laø Keùp Hai Thaéng, con cuûa oâng Vónh, moät keùp haùt boäi taøi danh. Meï cuûa oâng Hai Thaéng laø Baø Xuaân, cuõng laø moät ñaøo haùt boäi, haùt hay nhöùt trong Ban haùt boäi cuûa baø Baàu Hoä. Hai Thaéng ñöôïc cha meï tröïc tieáp truyeàn ngheà, neân khi coøn raát treû, ñaõ laø keùp chaùnh trong Ban haùt boäi

cuûa Baø Ba Ngoaïn

( 1914 ) ñoùng taïi ñình Caàu Muoái. Neân nhôù laø thôøi xa xöa ñoù, ña soá caùc ñaøo keùp haùt boäi laø daân ngheøo ít hoïc, doát chöõ, vieäc truyeàn daïy ngheà nghieäp laø baèng caùch ngöôøi daïy, haùt tröôùc töøng caâu ñeå ngöôøi hoïc haùt theo cho tôùi khi thuoäc loøng. Töøng ñieäu muùa cuûa keùp vaên, keùp voõ, laõo muøi, laõo ñoäc, caùc vai vua, quan Tö Ñoà, Thöøa Töôùng. . . ñeàu coù ñieäu muùa haùt rieâng, thaäm chí caàm caây roi ngöïa, muùa nhö theá naøo laø daét ngöïa ra, leân yeân ngöïa, ngöïa ñi nöôùc kieäu, ngöïa phi. Moãi ñoäng taùc theå hieän ñeàu coù ñaëc ñieåm rieâng, ngöôøi daïy phaûi baèng caùch naém tay chæ vieäc, “beû tay beû chaân”, daïy muùa, daïy ñieäu boä, ngöôøi daïy ñaùnh troáng mieäng tröôùc, goõ nhòp cho ngöôøi taäp ñeán khi thaønh thuoäc, môùi raùp vôùi ban nhaïc sau.

Moät caùch hoïc hoûi nöõa laø nhöõng ngöôøi meâ nghieäp haùt ñi theo gaùnh haùt giuùp nhöõng chuyeän laët vaët thöôøng ngaøy trong gaùnh haùt, hoaëc laøm ñeä töû cho ñaøo keùp chaùnh, haàu haï nhö ngöôøi ôû ñôï, ñeå ñeâm ñeâm ñöôïc nuùp beân caùnh gaø, nhìn ra saân khaáu hoïc loùm caùc caùch ca, haùt, muùa may cuûa ñaøo keùp chaùnh. Coù ngöôøi may maén ñöôïc dòp theá tuoàng cho ñaøo keùp baát ngôø vaéng maët, ñeå töø ñoù coù theå tieán leân thaønh ñaøo phuï, keùp phuï, roài khaù hôn thì nhaän nhöõng vai quan troïng hôn. Coù ngöôøi suoát ñôøi theo gaùnh haùt cuõng chæ ñoùng ñöôïc caùc vai quaân, chaïy hieäu, theá nöõ, caäu chaøi môï quyù, noùi theo danh töø trong gaùnh haùt duøng ñeå goïi nhöõng ngöôøi vai veá thaáp nhöùt trong caùi xaõ hoäi haùt xöôùng.

18

Hai Thaéng ñöôïc cha meï tröïc tieáp truyeàn ngheà neân anh ñi haùt vaø thaønh danh raát sôùm. Töø 20 tuoåi, anh Hai Thaéng ñaõ dieãn xuaát saéc nhieàu vai keùp voõ chaùnh trong caùc boä truyeän Taøu nhö : Tieát Nhôn Quyù Chinh Ñoâng, Tieát Ñinh San Chinh Taây, La Thoâng Taåu Baéc, Tam Quoác Chí ( vai Löõ Boá, Chaâu Du, Trieäu Töû Long ) vaø coù nhöõng vai goïi laø ñeå ñôøi vì khoâng ai haùt hay hôn anh, ñoù laø nhöõng vai :Quan Coâng, Ñôn Huøng Tín, Voõ Toøng, Hoaøng Phi Hoå, Toáng Nhôn Toân . . . Vôï anh Hai Thaéng teân laø Nguyeãn Thò Ngoïc, sanh naêm 1896 taïi Baø Ròa trong moät gia ñình noâng daân. Nhaân ñi xem gaùnh haùt Phöôùc Thaéng cuûa baø Baàu Hoä dieãn taïi Baø Ròa, coâ Ngoïc say meâ anh keùp treû Hai Thaéng. Thôøi gian sau, hai ngöôøi neân vôï choàng, coâ Ngoïc theo choàng leân Saøigoøn vaø gaén boù nhau trong cuoäc ñôøi löu dieãn.

Naêm 1924, coâ Ba Ngoaïn giao gaùnh haùt laïi cho ngöôøi con trai laø Nguyeãn Phöôùc Cöông töùc caäu Tö Cöông, du hoïc ôû Phaùp môùi veà. Caäu Tö Cöông ñieàu khieån gaùnh haùt Phöôùc Thaéng cuûa Baø Hoä vaø gaùnh Phöôùc Xöông cuûa coâ Ba Ngoaïn.

Coâ Ngoïc thaáy Hai Thaéng, choàng coâ raát ñöôïc khaùn giaû aùi moä neân khuyeân Hai Thaéng neân ñöùng ra laäp ban haùt rieâng mình, coâ Ngoïc laáy tieàn daønh duïm vaø vay theâm moät phaàn, ñöôïc hôn 30 ñoàng, ñuû tieàn sang laïi moät xaùc gaùnh haùt boäi, taäp hoïp moät soá anh chò em ñoàng nghieäp, laäp ñoaøn haùt laáy teân laø Vónh Xuaân Ban. Vónh Xuaân laø teân cha meï choàng, ñaët thaønh teân ban haùt ñeå ghi ôn sanh thaønh döôõng duïc vaø ñaõ truyeàn ngheà cho Hai Thaéng. Töø ñaây, coâ Ngoïc ñöôïc ngöôøi trong giôùi goïi laø baø Baàu Thaéng.

Ñình Caàu Quan

19

Ban Baàu Thaéng ñoùng ñoâ ôû ñình Caàu Quan, töùc laø ñình Thaùi Höng ôû ñöôøng Yersin, Saigon.

Hoài xöa, ñình Caàu Quan laø ngoâi ñình nhoû ñöôïc xaây caát ñôn sô, toïa laïc treân khu ñaát goø thuoäc laøng Taân Khai, chung quanh laø kinh raïch sình laày. Ñöôøng vaøo ñình phaûi qua caây caàu nhoû, tuïc goïi laø Caàu Quan. Sau khi Ban Haùt Vónh Xuaân veà ñaây, baø Baàu Thaéng cuøng vôùi Hoäi Ñình san laáp nhöõng vuõng nöôùc sình laày, caây caàu cuõng ñöôïc phaù boû, nhöng ñeán nay ngöôøi ta vaãn quen goïi laø Ñình Caàu Quan. Thôøi kyø naøy laø höng thôøi cuûa caùc gaùnh haùt boäi. Baø Baàu Thaéng kheùo ñieàu khieån gaùnh haùt ñeå cho choàng baø chuyeân taâm lo vieäc haùt vaø ñaøo taïo caùc con chaùu. Baø Baàu Thaéng ñaõ truøng tu, söûa chöõa, môû roäng dieän tích cuûa ñình, xaây theâm voõ ca, saân khaáu vaø haäu tröôøng. Gaùnh Vónh Xuaân Ban ñöôïc ñaùnh giaù laø Ñaïi Ban, ngang haøng vôùi gaùnh Taán Thaønh Ban, haùt ôû ñình Caàu Muoái cuûa Baàu Cung .

Khi ñoaøn caûi löông Thanh Minh haùt taïi raïp Thaønh Xöông, keá beân ñình Thaùi Höng, raïp Caàu Quan, nôi ñoùng ñoâ cuûa Vónh Xuaân Ban, toâi thöôøng qua laïi chôi thaân vôùi caùc baïn ngheä só haùt boäi, nhaát laø caùc anh Minh Tô, Chaâu Kyû vaø toâi cuõng thaân vôùi anh Thaønh Toân ôû raïp Caàu Muoái, Ban Taán Thaønh cuûa Baàu Cung, vôùi muïc ñích laø tìm hieåu nhöõng mieáng, ngoùn ngheà hay cuûa haùt boäi.

OÂng baø Baàu Thaéng coù 7 ngöôøi con, 2 ngöôøi con trai : Thaønh Chæ vaø Minh Quang cheát trong nhöõng ngaøy ñaàu chieán tranh Vieät Phaùp, coøn laïi 5 ngöôøi con laø ngheä só : Minh Tô, Khaùnh Hoàng, Ñöùc Phuù, Huyønh Mai (vôï cuûa ngheä só Thaønh Toân ) vaø Baïch Cuùc ( vôï cuûa keùp Hoaøng Nuoâi ). OÂng Baàu Thaéng maát naêm 1939, Vónh Xuaân Ban vaãn do baø Baàøu Thaéng leøo laùi vôùi caùc con Minh Tô, Khaùnh Hoàng. Sau naêm 1945, baø Baàu Thaéng ñoåi teân gaùnh haùt laø Vónh Xuaân Ban- Khaùnh Hoàng.

Baø Baàu Thaéng töø traàn hoâm 11 thaùng 2 aâm lòch töùc ngaøy 11 thaùng 3 naêm 1995, höôûng thoï 100 tuoåi. Baø ñaõ coù coâng truøng tu, kieán taïo ñình Caàu Quan töø nhöõng naêm 1920, laäp Ban Haùt vaø gia ñình cuõng cö nguï taïi ñoù. Ngaøy Baø maát, leã an taùng, ñoäng quan cuõng toå chöùc taïi ñình Caàu Quan. Hieän nay ñình Caàu Quan ñaõ bò phaù boû ñeå xaây caát thaønh nhöõng caên chung cö, nhöng gia ñình cuûa hai ngheä só Tröôøng Sôn vaø Thanh Loan (chaùu noäi gaùi cuûa baø Baàu Thaéng ) vaãn coøn ôû trong vuøng ñoù. Di tích caû traêm naêm cuûa ñình Caàu Quan, nôi hoaït ñoäng cuûa ñoaøn Haùt Boäi laâu ñôøi nhaát ñaõ bò xoùa boû, thaät ñau loøng ngöôøi trong giôùi.

Anh Thaønh Toân khi keå vôùi toâi veà caùi hay cuûa ngheà haùt boäi, anh thöôøng nhaéc tôùi oâng Baàu Thaéng vaø coâ ñaøo Naêm Nhoû (daâu cuûa baø Ba Ngoaïn, vôï cuûa oâng Baàu Cöông ) Hai Thaéng thuû vai Toáng Nhôn Toân, coâ Naêm Nhoû thuû vai Baøng Quyù Phi thì khoâng ai bì kòp. Coâ Naêm Nhoû, moät mình ñoùng noåi boán vai khaùc nhau trong tuoàng “ Nguõ Bieán Baùo Phu

20

Cöøu “. Veà sau, phaûi chia ra boán vai môùi ñoùng noåi, maø boán ngheä só ñoùng boán vai naày khoâng phaûi taàm thöôøng : Ñoù laø coâ Naêm Sa Ñeùc, coâ Ba UÙt ( em daâu Baàu Thaéng ), coâ Cao Long Ngaø, coâ Naêm Ñoà.

Töôûng cuõng neân nhaéc toùm taét chuyeän tuoàng “ Nguõ Bieán Baùo Phu Cöøu”, ñeå caùc baïn hình dung ñöôïc nhöõng khoù khaên cuûa vai tuoàng naày:

Vôû tuoàng coù ba caûnh, keå veà moät ngöôøi quaû phuï naêm laàn caûi daïng ñeå vaøo ñaát giaëc, tìm gieát töôùng giaëc, traû thuø cho choàng. Töôùng Laâm Ñaïi Nguyeân vaâng lònh vua Toáng, ñaùnh quaân Phieân. Chaúng may bò töôùng Phieân laø Loâi Thieân Thaëng gieát cheát. Kim Lieân, vôï cuûa Laâm Ñaïi Nguyeân, xin pheùp cha choàng cho naøng sang Phieân tìm caùch traû thuø choàng. Vì khoâng ñöôïc söï ñoàng yù, naøng phaûi boû troán ñi. Laâm Ngoïc Myõ, em choàng, phaùt giaùc chò daâu ñaõ boû ñi, beøn ñuoåi theo tìm Kieám. Kieâm Lieân giaû laøm ngöôøi haønh khaát, bò phong cuøi leâ leát treân ñöôøng. Ngoïc Myõ gaëp ngöôøi aên maøy, khoâng bieát laø chò, cho goùi haønh lyù roài trôû veà. Tôùi cöûa aûi quaân Phieân, naøng giaû ñieân, qua maët ñöôïc quaân canh, qua cöûa aûi. Ñeán nöôùc Phieân, naøng giaû laøm moät ñaïo só treû, tay oâm baàu röôïu, böôùc ñi khaäp khieång ñeå doø la tin töùc. Bò töôùng Phieân laø Phöông Hoà nghi ngôø, tra xeùt. Kim Lieân gieát cheát Phöông Hoà. Laàn thöù tö ñeå che maét quaân thuø, Kim Lieân giaû laøm oâng giaø. Loâi Thieân Thaëng coù yù ñeà phoøng, cho quaân baét. Kim Lieân phaûi ñaùnh vôùi Thieân Thaëng ñeå troán thoaùt ñi. Choã naày tuoàng haùt boäi cho hoàn cuûa Laâm Ñaïi Nguyeân hieän leân giaûi cöùu cho Kim Lieân. Sau ñoù Kim Lieân giaû theo ñoaøn Sôn Ñoâng maõi voõ, muùa laân ñeå tôùi gaàn Thieân Thaëng vaø gieát ñöôïc Thieân Thaëng, baùo thuø choàng. Caùi ñaëc saéc cuûa vôû tuoàng laø moät nhaân vaät ñaõ caûi daïng thaønh naêm tính caùch khaùc nhau, naêm hình daùng khaùc nhau, raát khoù haùt.

Hôn hai möôi naêm laäp gaùnh, ngheä só Hai Thaéng ngoaøi vieäc coáng hieán cho khaùn giaû nhöõng vai dieãn ñeïp, coøn ñaøo taïo nhieàu lôùp dieãn vieân keá thöøa ñaày taøi naêng maãu möïc trong ngheà haùt boäi nhö coâ Ba UÙt ( meï cuûa nöõ ngheä só taøi danh hieän nay laø ñaøo Ngoïc Khanh ), Saùu Quaän, Saùu Truyeän, Ba Giaùc, Minh Tô, Khaùnh Hoàng, Hai Thoaïi, Hai Thaûnh, Ba Maùc. . .

Ñeán thôøi haäu dueä cuûa oâng Hai Thaéng, Minh Tô, Khaùnh Hoàng, Thaønh Toân ( reå, choàng cuûa coâ Huyønh Mai ) vì gaëp thôøi buoåi khoù khaên hôn, khieán cho ngheä thuaät haùt boäi maát daàn khaùn giaû. Ñoù laø nhöõng naêm 1929, 1930, kinh teá khuûng hoaûng, luùa gaïo maát giaù, noâng daân ngheøo ñoùi, daân ôû thaønh thò cuõng thaát nghieäp raát nhieàu. Ñôøi soáng kinh teá khoù khaên neân nhieàu thoân xaõ khi cuùng Kyø Yeân, khoâng röôùc haùt boäi veà haùt chaàu nöõa.

ÔÛ thaønh phoá thì phong traøo caûi löông ñang thu huùt khaùn giaû maïnh. Theâm nöõa, töø khi chieám ñöôïc saùu tænh mieàn Nam, Phaùp ñaõ baõi boû thi cöû chöõ Haùn, chöõ Noâm, haùt boäi laïi duøng nhieàu chöõ Nho, ñieån tích Taøu, ngöôøi daân bình thöôøng khoâng hieåu neân hoï thích caûi löông hôn, deã hieåu hôn, ca haùt nhieàu hôn, laïi coù caûnh trí, phoâng maøn ñeïp. Veà tuoàng tích thì beân haùt boäi coù tuoàng gì, beân caûi löông cuõng coù tuoàng ñoù ( nhö Phuïng Nghi

21

Ñình, Quan Coâng phoø Nhò Taåu. ) Minh Tô, Khaùnh Hoàng, Thaønh Toân vaø nhieàu ñoaøn Haùt Boäi khaùc phaûi caûi caùch loái haùt boäi thaønh “ Haùt Boäi Pha Caûi Löông”.

2. Töø Haùt Boäi ñeán Haùt Cöông

Ngaøy xöa, khaùn giaû xem ñi xem laïi moät tuoàng haùt boäi maø khoâng bao giôø bieát chaùn. Hoï ñaõ ñoïc truyeän Taøu, khi coi haùt tuoàng pho theo tích truyeän Taøu thì khaùn giaû ñaõ bieát tröôùc coát chuyeän, bieát caù taùnh caùc nhaân vaät vaø caùc tình tieát gay caán seõ xaûy ra trong

tuoàng. Hoï ñi xem ñeå so saùnh, ñaùnh giaù dieãn vieân hoâm nay bieåu dieãn hay hôn hay keùm hôn caùc laàn dieãn tröôùc, so saùnh dieãn vieân ñoaøn haùt boäi naày vôùi dieãn vieân ñoaøn khaùc, ñoùng cuøng vai tuoàng ñoù maø ai dieãn hay hôn ai. Hoï caøng xem caøng khaùm phaù ra caùi hay cuûa ngheä thuaät haùt boäi maø neáu chæ xem moät laàn thì khoâng theå naøo thaáy heát ñöôïc. Haùt Boäi laø loaïi haùt coå truyeàn, töôïng tröng, khoâng caáu taïo hoaøn caûnh, boái caûnh nhö loái haùt cuûa Taây phöông, hay loái haùt ngaøy nay. Do ñoù, coù nhieàu khaùn giaû khoâng hieåu, khoâng thích vaø cho laø töôïng tröng moät caùch quaù ñaùng. Trong ngheä thuaät Haùt Boäi,

ñieäu boä naøo, caùch boá trí naøo cuõng coù tính caùch Öôùc Ñònh ñeå thay cho lôøi giaûi thích.

Thí duï nhö khi treân saân khaáu keâ moät caùi baøn, hay moät chieác röông lôùn treân ñoù ñeå vaøi chieác gheá ñaåu, phaûi hieåu cho ñoù laø moät non cao chôùn chôû hay moät thaønh luõy uy nghi. Dieãn vieân ra boä xaên tay aùo, maët loä veû nhoïc nhaèn, dô chaân böôùc töøng böôùc cao nhö gaéng söùc treøo leân nhö ñang leo nuùi. ( lôùp hoàn Linh Taù daãn Kim Laân qua nuùi tuoàng San Haäu. ) Boán teân chaïy hieäu ( caûi löông goïi laø quaân só hay veä só ) ngoài choàm hoãm, tay döïng boán caây saøo treân ngoïn buoäc moät môù laù xanh, ñoù laø röøng giaø. Chieác roi ngöïa töôïng

22

tröng con ngöïa, caàm roi tay phaûi, ñoù laø ngöôøi kî maõ saép leân yeân, roài tuøy theo cöû chæ ñieäu boä, khaùn giaû hieåu ñoù laø ngöïa ñang teá, saûi hay laø choàm leân. Khi quaân haàu daâng roi ngöïa coù nhöõng chuøm loâng ñoû saäm thì khaùn giaû hieåu ñoù laø ngöïa xích thoá. Töôùng laø Quan Coâng thì môùi duøng roi ngöïa maøu ñoû saäm naày, hoaëc daâng roi ngöïa cho vai Löõ Boá trong lôùp Tam Anh Chieán Löõ Boá, vì luùc naày Löõ Boá coøn côõi ngöïa xích thoá, sau khi thaát traän vaø cheát ôû Baïch Maõ Thaønh, Taøo Thaùo môùi taëng ngöïa xích thoá cho Quan Coâng. Cuõng vôùi tính caùch töôïng tröng nhö treân, roi ngöïa loâng tuyeàn traéng laø Baïch Maõ Thoaïi Long Cu, ngöïa cuûa caùc töôùng Tieát Nhôn Quyù chinh ñoâng, Tieát Ñinh San chinh taây. Neáu haùt chaàu khi cuùng Kyø Yeân, quaân “ chaïy hieäu “ daâng roi ngöïa loâng traéng cho Quan Coâng hay roi ngöïa loâng ñoû saäm cho Tieát Nhôn Quyù, theá naøo oâng tröôûng laøng caàm chaàu cuõng seõ goõ maïnh “ caéc. . . caéc. . . “ leân tang troáng chaàu ñeå caûnh caùo.

Veà ñieäu boä, cuõng coù nhöõng öôùc leä maø khi dieãn vieân trình dieãn, khaùn giaû hieåu yù nghóa ñieäu boä ñoù laø gì, Thí duï nhö khi tôùi nhaø, khaùch vöøa nhaác moät chaân leân vöøa cuùi ñaàu, cöû chæ ñoù coù nghóa laø böôùc qua ngaïch cöûa. Muoán ñoùng cöûa, khaùch dang hai tay, ra boä keùo hai caùnh cöûa voâ hình, vaäy laø ñaõ vaøo trong nhaø roài. Tôùi trieàu ñình chaàu vua, caùc quan vaên hay voõ tôùi tröôùc giöõa saân khaáu, hai tay ñôõ laáy maõo, cuùi ñaàu xuoáng, chaân giô cao, tay veùn aùo baøo hay aùo giaùp, böôùc tôùi, roài laïi giô chaân cao, böôùc theâm maáy böôùc nöõa nhö leân nhieàu böïc theàm môùi vaøo chaàu vua ñöôïc. . . Moät vieân töôùng bò töû thöông, ngaõ ngöûa phía sau, teù luoân xuoáng ñaát, moät ñöùa chaïy hieäu tay caàm côø che khuaát, töôùng vöøa teù loàm coàm ñöùng daäy, chaïy tuoát voâ buoàng, khaùn giaû hieåu laø töôùng ñoù ñaõ cheát. Moät chieác xe ñöôïc töôïng tröng baèng hai laù côø traéng, veõ hình baùnh xe, coù hai teân chaïy hieäu caàm ñöa ngang ra, ngöôøi ñi xe böôùc vaøo giöõa hai laù côø ñoù, vöøa ñi vöøa haùt, hai teân chaïy hieäu caàm côø töôïng tröng cho xe cuõng böôùc theo nhòp nhaøng vôùi ngöôøi ngoài treân xe, nhö vaäy laø moät cuoäc haønh trình. Xe boán baùnh thì coù boán teân chaïy hieäu caàm boán laù côø, ñaây laø Long Xa Phuïng Lieãn daønh cho vua, hoaøng haäu. . .

Muoán töôïng tröng con soâng thì traûi leân saân khaáu moät taám vaûi xaùm ñoä hai thöôùc beà daøi, coù hai teân chaïy hieäu naém hai ñaàu ñöa leân giuõ xuoáng laøm soùng. Moät ngö phuû caàm saøo choáng, moät thieáu nöõ caàm cheøo, vöøa cheøo vöøa ñi vöøa haùt laø moät con thuyeàn treân soâng. OÂng Georges Coulet, taùc giaû quyeån “ Haùt coå truyeàn Vieät Nam “ ( Le theùaâtre classique vietnamien ) ñaõ taû ñieäu cheøo thuyeàn haùt boäi nhö sau:

( La sceøne preùsentait une feùe sous la forme d’une passeuse ramant sur un lac. L’artiste tenait aø la main un simple baâton et tout en chantant un air Nam Xuaân apreøs un monologue, faisait le geste ramer debout. Elle se ñeùplaçait aø peine; il n’y avait pas de bande d’eùtoffe figurant le lac, pas de deùcor eùvocateur de paysage, et pourtant, nous voyions treøs nettement une embarcation avancer, tourner sur l’eau, battue par les flots. L’illusion eùtait totale graâce aø une espeøce de reâverie ouø le monologue, le chant et surtout les gestes de l’artiste nous avaient transporteù. Comme par enchantement le cadre eùtroit du salon avec son mobilier avaient disparu aø nos yeux pour faire place aø un lac plein de poeùsie dont la surface scintillait de mille feux sous un soleil de printemps )

23

“ Ñaây laø moät tieân nöõ laùi thuyeàn treân hoà. Ngheä só chæ duøng moät caây gaäy laøm cheøo vöøa cheøo vöøa haùt ngheâu ngao moät baûn Nam Xuaân sau moät vaøi caâu loái laáy gioïng. Ngheä só khoâng böôùc tôùi maø chæ laéc caây gaäy vaø thaân ngöôøi. Khoâng coù taám vaûi laøm soùng, khoâng coù boái caûnh laøm sôn thuûy,, khoâng coù hình boùng chieác thuyeàn, theá maø toâi thaáy roõ raøng con thuyeàn tieán tôùi, quay ñaàu khi nghe tieáng khaùch goïi, soùng con nhaáp nhoâ voã maïn thuyeàn. Khaùch töø treân bôø böôùc xuoáng, thuyeàn chao, nghieân haún moät beân. AÛo aûnh troïn veïn, nhôø caâu noùi loái xuaân, cöû chæ, ñieäu boä coâ laùi thuyeàn ñöa toâi vaøo moät coõi moäng dòu daøng, ví nhö moät pheùp maàu ñaõ bieán khung caûnh chaät heïp cuûa gian phoøng khaùch vaø baøn gheá trang trí thaønh moät caûnh thieân nhieân bieån hoà ñaày thi vò, maët nöôùc long lanh muoân saéc taém aùnh naéng muøa xuaân.

Kyõ thuaät haùt boäi baát chaáp caùc ñònh luaät veà thôøi gian vaø khoâng gian. Taát caû caùc tuoàng ñeàu coù nhöõng maøn nho nhoû ñöa khaùn giaû töø nôi naày ñeán nôi khaùc, töø naêm naày ñeán naêm khaùc, khoâng giao thôøi chuyeån tieáp. Ta khoâng theå duøng pheùp phaân tích trong ngheä thuaät Taây phöông ñeå tìm hieåu ngheä thuaät haùt boäi.

Haùt boäi khoâng theå duøng caûnh hoïa thay cho voâ soá hoaøn caûnh vaø ñòa ñieåm khi caùc nhaân vaät hoaït ñoäng theo ñaø tieán trieån nhanh choùng cuûa söï tích lòch söû. Trong tuoàng San Haäu, lôùp treo Ñoång Maãu ñeå duï haøng Ñoång Kim Laân : treân caùi röông lôùn coù ñeå chieác gheá ñaåu, Taï OÂn Ñình ngoài, saùt beân coù moät caùi röông khaùc, baø Ñoång Maãu ñöùng, hai tay dang ra bò troùi gaùc treân moät khuùc caây daøi. Taï Loâi Nhöôïc caàm giaùo canh chöøng. Ñoång Kim Laân ñöùng giöõa saân khaáu, khoâi giaùp rôõ raøng nhö ñang laâm traän. Khaùn giaû hieåu laø OÂn Ñình, Loâi Nhöôïc vaø baø Ñoång Maãu ôû trong thaønh, ñöùng treân bôø töôøng cao cuûa thaønh, coøn Ñoång Kim Laân laø ñang ñöùng tröôùc cöûa thaønh. Hoï haùt ñoái ñaùp vôùi nhau . . . Ñoång Maãu : ( noùi ) Bôù con . . . Con ñöøng buoâng tieáng khoùc Meï gaãm yù nöïc cöôøi , Vaû OÂn Ñình laø töôùng coù taøi , Baét ñaëng meï , noù möøng da dieát . AÁy laø möu Gia Caùt AÁy laø keá Töû Phoøng . . . ( Bôù Ñình . . . Nhöôïc . . . ) Coù taøi thì löôïc hoå thao long , Khaù ra söùc ñeà thöông khoùa maõ ( maø ñaùnh vôùi con tao . ) Côù chi maø ñoùng cöûa , Ñoäi muõ ñöùng trong nhaø , Maïnh meõ chi baét ñaëng muï giaø , Ñem ra ñeå laøm bia ñôõ ñaïn ? ( noùi vôùi Kim Laân ) Bôù con . . . Meï duø veà chín suoái, Danh tieát ñeå ngaøn thu Haèng khuyeân con beàn chí tröôïng phu ,

24

Sao vaäy cuõng ñöøng ñaàu Taï giaëc

Kim Laân : Traêm laïy meï . . . Nhaân sinh vaïn vaät toái linh, Haø nhaãn khí sinh thaønh chi ñaïi nghóa ! Huoáng chi ngöôøi laø vaïn vaät toái linh, Sao nôõ boû ôn nghóa sinh thaønh cuûa cha meï . Con maø boû meï, sao phaûi ñaïo con, Chaân ñaïp vuoâng, ñaàu haõy ñoäi troøn, Maát thaûo aáy, sao raèng hieáu töû ?

Ñoång Maãu : ( noùi ) Con haõy ngay cuøng nöôùc cuøng vua

AÁy laø thaûo vôùi cha vôùi meï . Haõy phoø Laáy chöõ trung, chöõ hieáu con caân, Chöõ trung aáy naëng hôn chöõ hieáu ñoù con

OÂn Ñình : AÛi. . . AÛi. . . Taån keâ taùc quaùi, thò töû nhö du, Gaø maùi laøm ñieàu quaùi, coi caùi cheát nhö chôi. . Quaân, Leänh truyeàn laáy coû khoâ, boû leân daøn kíp ñoát. . .

Kim Laân : Thoáng thieát, thoáng thieát !Maãu thaân ! Maãu thaân ! Traêm laïy hai töôùng quaân, xin thö tay cho moã lôøi phaân Phöông khöù töïu cho minh seõ quyeát

Ñoång Maãu: Bôù Kim Laân, nhö meï nay, naém coá taøn, con töôûng, Cao hôn ñaïo vua toâi hay sao ? Neáu muoán ñaàu Taï Taëc, ñeå tao cheát mi haõy ñaàu.

OÂn Ñình : Quaân . . . Lôøi muï coøn khaûng khaùi, Truyeàn cöù pheùp gia hình .

Kim Laân: Traêm laïy nhò töôùng quaân, xin nhôù caâu thaân naûi kyø thaân, Xin Laân chöõ kieàn khoân chi ñaïo Xin roäng dung cho moã lôøi phaân, Ba ngaøy nöõa thôøi toâi quy thuaän.

Loâi Nhöôïc : Bôù töôùng quaân Kim Laân, anh tao cho hai ngaøy.

25

Kim Laân : Vaäy laø heïp toâi laém a töôùng quaân. Ñaây veà Sôn Haäu Thaønh moät ngaøy, moät ngaøy töø bieät quaân thaàn, trôû qua ñaây moät ngaøy, chaúng laø ba ngaøy sao ?

OÂn Ñình : Leänh truyeàn quaân chuùng, giaûi taùn haï thaønh, Naøy Kim Laân, lôøi ñoan ngöôi ñaõ raønh Ba böõa dung cho keûo heïp .

( OÂn Ñình böôùc xuoáng röông vaøo trong, Loâi Nhöôïc cuõng daãn Ñoång Maãu voâ, saân khaáu chæ coøn Ñoång Kim Laân )

Kim Laân : ( voùi theo keâu meï ) Meï ôi !thoáng thieát. . . thoáng thieát, con quyeát khoâng ñeå cho meï phaûi cheát. . Haï leänh truyeàn quaân chuùng, Mau trôû laïi baûn doanh .

( Troáng, keøn taáu leân, Kim Laân ñi moät voøng, khaùn giaû hieåu laø ñaõ qua moät ngaøy, vì Hoaøng Töû böôùc ra, coi nhö Kim Laân ñaõ veà tôùi thaønh Sôn Haäu. ) Kim Laân thuù thieät laø khoâng ñang taâm nhìn meï bò haønh hình neân höùa ba ngaøy trôû laïi ñaàu Taï OÂn Ñình. Hoaøng töû khoâng baét toäi maø coøn toû veû caûm thoâng, noùi raèng meï cuûa Ñoång cuõng nhö meï cuûa Hoaøng Töû. Phaøn Dieäm daâng keá nhôø röôùc baø Nguyeät Haïo laø chò cuûa OÂn Ñình, ñem ñoåi maïng Ñoång Maãu. Hoaøng Töû noùi :

Haûo a ! . . . roài cuøng Kim Laân böôùc voâ buoàng. Phaøn Dieäm muùa, ñi moät voøng :

Phaøn Dieäm : Chuùng töôùng! Ngöïa ñeàu caát nhaïc, Quaân khaù haøm mai Taây Sôn töï toác lai, Kíp boân ba ñoaït loä . ( muùa, haùt khaùch ) Giaûi khai ñaïi naïn thoaùt tai nguy, Ai ta Ñoång thò leä laâm ly, Moäc vuõ tieát phong ngoâ haø naïi, Phi tinh ñôùi nguyeät ñaùo Sôn Taây .

Baø Nguyeät Haïo böôùc ra, vaäy laø Phaøn Dieäm ñaõ tôùi Sôn Taây, nôi chuøa cuûa Baø Nguyeät Haïo tu haønh.

Qua caùc thí duï treân, chuùng ta nhaän thaáy laø ngheä thuaät dieãn kòch coå truyeàn keâu goïi söùc töôûng töôïng maõnh lieät cuûa khaùn giaû.

Ngoaøi caùc quy öôùc hí tröôøng, coøn coù nhieàu quy öôùc khaùc nhö hoùa trang, y phuïc. Nhöõng quy öôùc naày cuõng bò chi phoái bôûi nhöõng quy leä cuûa truyeàn thoáng phong kieán. Vua thì maëc aùo caåm baøo theâu roàng naêm moùng, töôùng thì maëc giaùp, ñoäi maõo Kim khoâi; töôùng Phieân cuõng ñoäi Kim khoâi gaén hai loâng tró daøi,

26

ñaïi thaàn maëc leã phuïc, aùo theâu roàng boán moùng maøu xanh, maõo caùnh chuoàn ñính nhieàu haït traân chaâu.

Maøu saéc veõ maët cuõng ñöôïc öôùc ñònh roõ raøng: Maët traéng töôïng tröng taùnh ngöôøi traàm tónh, maøu ñoû töôïng tröng taùnh cöông tröïc vaø ñieàm ñaïm; neáu giaëm theâm nhieàu neùt hay ñoám ñen thì maët traéng ñoù chæ con ngöôøi phoùng ñaûng hay daâm daät, maët ñen xì laø ngöôøi ñoäc aùc, noùng giaän, nhöng neáu theâm nhieàu laèn traéng laø maët ngöôøi ngay thaúng, tröïc tính.

Haùt tuoàng ôû mieàn Trung vaø mieàn Baéc coù giaëm maët khaùc ñoâi chuùt so vôùi haùt boäi mieàn Nam, nhöng yù nghóa caùc maøu saéc keå treân ñeàu laø töông töï. Khaùn giaû coi haùt, nhìn hoùa trang maët laø ñoaùn bieát taâm taùnh cuûa nhaân vaät trong tuoàng.

Veà aâm nhaïc thì giaøn nhaïc haùt boäi raát quan troïng. Khoâng nhaïc, haùt boäi khoâng haùt ñöôïc. Coù ñôøn maø khoâng troáng, thieáu keøn, thieáu chaäp choûa, khoâng haùt ñöôïc. Giaøn nhaïc coù ñôøn coø, ñôøn kìm, ñôøn tam, oáng tieâu, keøn song hæ, troáng lôùn, troáng côm, troáng baùt caáu, ñoàng la, chaäp choûa hay baït. Giaøn nhaïc haùt boäi thaät ra khoâng coù troáng chaàu. Troáng chaàu ñeå rieâng ôû goùc ngoaøi saân khaáu cho ngöôøi tröôûng laøng hay ngöôøi coù chöùc saéc cao nhaát, hieåu bieát ngheä thuaät haùt boäi, caàm chaàu thöôûng phaït khi ñaøo keùp haùt hay hoaëc haùt dôû. Hay thì ñaùnh moät, hai hay ba tieáng troáng chaàu, dôû hay haùt sai thì goõ vaøo tang troáng caûnh caùo, nhaéc nhôû. Nhaïc coâng haùt boäi khaùc vôùi nhaïc só caûi löông hay nhaïc taøi töû. Nhaïc haùt boäi chæ ñöa hôi chôù khoâng ñôøn troïn baûn, khoâng caàn aên raäp vôùi lôøi ca tieáng noùi. Moät dieãn vieân noùi loái gioïng Xuaân, nghóa laø taâm traïng bình thaûn, khoâng vui khoâng buoàn, thì ñôøn baøi Haï. Nöûa chöøng, tuøy vai, dieãn vieân noùi loái vôùi gioïng buoàn, than thaân traùch phaän thì nhaïc coâng boû baøi Haï ñang ñôøn dôû dang maø baét qua ñôøn Xuaân nöõ, hay Nam xuaân, Nam ai. . . Gioïng haùt khaùch daønh rieâng cho keøn. Nhaïc haùt boäi ñöa hôi theo dieãn vieân, taïo khoâng khí aâm thanh thuaän tieän cho dieãn vieân neân giaøn nhaïc haùt boäi khoâng caàn coù nhaïc tröôûng chæ huy hoøa taáu, cuõng khoâng caàn ñeå baøi baûn tröôùc maët.

Baøi thô « Tieáng Troáng Ñeâm Xuaân » cuûa thi só Nguyeãn Bính ca ngôïi roõ loaïi hình ngheä thuaät haùt boäi : Maët hoa quaït böôùm che nghieâng Böôùc ra coâ nöõ laøm duyeân ñöa tình Cuøng trong chieác chieáu giöõa ñình Maø bao nhieâu caûnh nhieâu tình baøy ra. Ñang nguïc thaát, hoùa vöôøn hoa Buoàng the tröôùng gaám hoùa ra chieán tröôøng, Laàu Ngöng Bích, ñieän Trang Vöông, Goác ña raäm raïp, con ñöôøng cheo leo, Moät ñeâm laø caû cuoäc ñôøi, Ba teân aùo neïp laø möôøi ñaïo quaân,

27

Quaït che laø böùc tröôøng thaønh, Moät ñi :muoân daëm tröôøng ñình tieãn nhau. Ñöa ngang tay aùo : rôi chaâu, Giô roi : leân ngöïa, cuùi ñaàu :chieâm bao Thieáu chi thuïc nöõ, anh haøo, Truyeän hay tích laï toùm vaøo moät ñeâm.

3. Ngheä Thuaät Haùt Cöông.

Goïi Haùt Cöông laø ngheä thuaät, coù theå cho laø quaù ñaùng. Nhöng thaät ra, trong ngheà haùt, Haùt Cöông cuõng ñoøi hoûi dieãn vieân phaûi hoïc ca haùt, nghieân cöùu, khaùm phaù, saùng taïo, ruùt kinh nghieäm, hoaøn chænh ñeå naâng cao khaû naêng dieãn xuaát nhö taát caû caùc loaïi hình ngheä thuaät bieåu dieãn khaùc. Neáu khoâng ñaït ñöôïc thaønh quaû naày, chaéc haún caùc dieãn vieân haùt

cöông ñaõ khoâng ñöôïc khaùn thính giaû uûng hoä, mua veù xem haùt trong suoát thôøi gian daøi hôn hai möôi naêm (töø cuoái thaäp nieân 20 ñeán nhöõng naêm ñaàu thaäp nieân 50). Tuy nhieân ñem haùt cöông so saùnh vôùi ngheä thuaät saân khaáu thaät söï, coù kòch baûn, ñaïo dieãn, thieát keá ñaày ñuû veà aâm nhaïc, trang trí, aùnh saùng thì haùt cöông chæ laø moät thöù haøng giaû, nhaùi laïi caùi thaät nhö kieåu nöõ trang giaû, hoät xoaøn giaû maø thoâi.

Vì Haùt Cöông toàn taïi trong moät thôøi gian daøi hôn hai möôi naêm trong lòch söû saân khaáu mieàn Nam, tröôùc khi ñeà caäp tôùi söï ñoùng goùp cuûa Minh Tô, Thaønh Toân veà haùt boäi pha caûi löông,

toâi xin ñöôïc pheùp nhaéc laïi nhöõng chuyeän vui buoàn cuûa caùc baïn ngheä só haùt cöông maø toâi coù dòp quen bieát. Nhöõng baïn ñoù, coù nhieàu ngöôøi ñaõ leân thieân ñaøng haùt cho Ngoïc Hoaøng Thöôïng Ñeá vaø chö Tieân xem trong dòp Hoäi Baøn Ñaøo cuûa Taây Vöông Maãu, coù ngöôøi neáu ñeán nay coøn soáng traû nôï traàn gian thì cuõng ñaõ 70, 80, 90 tuoåi roài.

Ngheä só haùt cöông tröôùc nhöùt phaûi coù moät trí nhôù tuyeät vôøi, keá ñoù laø phaûi lanh trí, öùng phoù taøi tình trong moïi tình huoáng gaëp phaûi treân saân khaáu. Hoài xöa, nhieàu danh taøi saân khaáu ñeàu thieáu hoïc, khoâng ñoïc, khoâng vieát ñöôïc. Vaäy maø hoï thuoäc loøng raát chính xaùc nhieàu tuoàng haùt boäi, coù nhieàu chöõ nho, nhieàu ñieån tích Taøu; chaúng nhöõng hoï thuoäc nhöõng vai hoï chuyeân thuû dieãn maø coøn thuoäc caû caùc vai khaùc, thuoäc nguyeân veïn vôû tuoàng.

Naêm 1948, toâi gia nhaäp ñoaøn AÙnh Saùng cuûa Baàu Taäp. Khi ñoaøn löu dieãn ôû quaän Tam Bình, tænh Vónh Long, oâng Quaän Tröôõng sôû taïi buoäc phaûi coù boån tuoàng ñem naïp kieåm duyeät thì môùi cho pheùp haùt. Ñoaøn AÙnh Saùng laø moät ñoaøn chuyeân haùt cöông. Ngöôøi mua daøn hay ña soá khaùn giaû muoán coi haùt tuoàng gì, nhaát laø nhöõng tuoàng « pho » theo tích truyeän Taøu, neáu coù yeâu caàu thì oâng Bieän tuoàng taäp hoïp anh chò em dieãn vieân laïi,

28

noùi coát chuyeän, phaân lôùp lang vaø phaân vai tuoàng, vaäy laø dieãn vieân coù theå haùt cöông tuoàng ñoù roài. Vì vaäy khoâng coù baûn tuoàng ñeå naïp kieåm duyeät, nhöng giaù baùn daøn haùt ôû quaän Tam Bình khaù cao neân oâng Baàu nhôø toâi cheùp ra baûn tuoàng, vì coù coâ Nguyeät Yeán ( ñaøo chaùnh vaø cuõng laø baø Baàu ) thuoäc loøng raát nhieàu tuoàng. Moãi saùng coâ ra saân khaáu, töï moät mình thuû dieãn taát caû caùc vai trong tuoàng, khi ñoùng keùp, khi ñoùng vai ñaøo, vai quaân, vai theá nöõ. . . khi noùi loái, luùc thì ca ngaâm, coâ haùt toaøn veïn vôû tuoàng töø maøn ñaàu tôùi maøn cuoái. Toâi ngoài vieát toác kyù, ghi cheùp. . . choã naøo cheùp khoâng kòp laø coâ Nguyeät Yeán haùt laïi. Hai ngaøy laø vieát xong moät tuoàng. Toâi coøn nhôù luùc ñoù coâ ñoïc cho toâi cheùp caùc tuoàng Caùnh Buoàm Ñen, ñoåi töïa laø Só Vaân Coâng Chuùa, tuoàng Con Taám Con Caùm, tuoàng Long Hình Quaùi Khaùch. Vaäy laø ñoaøn coù boán tuoàng cheùp tay saïch seõ ñeå naïp kieåm duyeät. Thôøi ñoù gaùnh haùt coøn ngheøo, khoâng tieàn mua maùy ñaùnh chöû, maø luùc ñoù toâi cuõng chöa bieát ñaùnh maùy chöõ vaø coâ Nguyeät Yeán khoâng bieát ñoïc, khoâng bieát vieát. Maõi ñeán naêm 1960, gaëp laïi coâ, coâ cuõng chæ môùi bieát vieát teân cuûa coâ maø thoâi. Laïi coøn moät chuyeän caàn phaûi nhaéc nöõa vì nhôø coù cô duyeân naøy maø toâi bieát chuyeän cuûa caùc ñoaøn haùt cöông vaø hieåu ñöôïc chuùt ít veà ngheä thuaät haùt boäi. Tröôùc naêm 1940, trong chöông trình phaùt thanh tieáng Vieät cuûa Ñaøi Phaùt Thanh Saøigoøn, nhöõng xuaát haùt cuûa « Ban Ngheä Thuaät Haùt Boä Saøigoøn » coù caùc nöõ ngheä só Huyønh Hoa, Ba UÙt, Saùu Höông, Keùp coù Höõu Thoaïi, Taùm Meïo, Ba Ñính, nhaïc só Saùu Vöõng. Luùc ñoù toâi laøm coâng chöùc Sôû Böu Ñieän Saøigoøn, nhaø toâi ôû ñöôøng heûm Caù Haáp, gaàn raïp Thaønh Xöông vaø ñình Caàu Quan. Toâi coù ngöôøi anh laø anh Ba Heân, thu goùp tieàn choã chôï Caàu OÂng Laõnh . Toâi vaø anh toâi meâ coi haùt boäi, neân coù quen vôùi nhieàu anh em ngheä só trong ñoaøn Taán Thaønh Ban cuûa Baàu Cung vaø ñoaøn Vónh Xuaân cuûa Baàu Thaéng. Ñeán naêm 1948, toâi theo ñoaøn caûi löông AÙnh Saùng veà haùt ôû raïp Thaønh Xöông, toâi coù dòp gaëp laïi chuù Saùu Vöõng, anh Höõu Thoaïi, anh Thaønh Toân. Toâi bieát nhaïc só Saùu Vöõng ñaõ laäp Ban Haùt Boäi Vaân Haïc, dieãn nhieàu tuoàng haùt boäi treân ñaøi Phaùt Thanh Saigon vôùi thaønh phaàn dieãn vieân taøi danh cuûa ñoaøn Vónh Xuaân. Theo yeâu caàu cuûa ñaøi phaùt thanh, khi trình dieãn cuõng phaûi coù kòch baûn ñöa duyeät tröôùc, ñaøo keùp khoâng ñöôïc haùt cöông. Vaán ñeà khoù khaên laø luùc ñoù khoâng theå naøo kieám ra ñöôïc nhöõng vôû tuoàng coù kòch baûn vaên hoïc ñaøng hoaøng, ñaày ñuû caùc vai, töø vai chính ñeán vai phuï. May maø coù anh Thaønh Toân, töø tænh leân Saigon, coù aên hoïc, coù ghi cheùp ñöôïc saün moät soá tuoàng xöa ñeå cho Ban Vaân Haïc coù theå baét ñaàu thöïïc hieän chöông trình haùt boäi treân Ñaøi Phaùt Thanh Saigon. Toâi boû ñoaøn AÙnh Saùng, theo anh Thaønh Toân ñeå hoïc soaïn tuoàng. Noùi soaïn tuoàng nghe cho coù veû chuyeân nghieäp, thaät ra thì toâi theo anh Thaønh Toân vaø anh Höõu Thoaïi laøm caùi vieäc ghi cheùp nhö luùc toâi ôû ñoaøn AÙnh Saùng, ghi cheùp nhöõng vôû tuoàng öùng khaåu cuûa coâ Nguyeät Yeán. Ban Vaân Haïc khi môùi thaønh laäp coù saùu dieãn vieân coät truï nhö Ba UÙt, Hai Nhoû, Ba Saùng, Chín Luoâng, anh Höõu Thoaïi vaø anh Thaønh Toân. Nhaïc só coù Saùu Vöõng, Tö Phuùc, Tö Hôïi. Anh Chín Luoâng, anh Höõu Thoaïi vaø anh Thaønh Toân thay phieân nhau,

29

nhôù laïi chuyeän xöa tích cuõ, ca haùt muùa may nhö ñang dieãn treân saân khaáu vaø toâi laïi troå taøi ghi cheùp nhö moät tay chuyeân vieân toác kyù ngoaïi haïng. Coù khi toâi nghe khoâng kòp, ghi khoâng kòp, töï toâi nghó ra, vieát theo yù toâi, nhieàu khi vaên chöông ñaàu Ngoâ mình Sôû, ñoïc laïi, caùc anh laên ra maø cöôøi. Tuoàng tích theo truyeän Taøu, noái tieáp hoài noï ñeán hoài kia nhö ngaøy nay ta xem videùo phim taäp. Ban Vaân Haïc haùt nhöõng tuoàng pho nhö Thuyeát Ñöôøng, Chinh Ñoâng, Taûo Baéc, Chinh Taây, Phaûn Ñöôøng, Tam Quoác, Tieàn Toáng, Haäu Toáng, roài tôùi caùc tuoàng thaày nhö San Haäu, Tam Nöõ Ñoà Vöông, Traàm Höông Caùc. Sau naày, daøn nhaïc coù theâm Vaên Long, Ba Luïa, Naêm Cô, Vaên Vó, Baûy Thu, Hai Tyù. Nhôø theo caùc sö phuï Thaønh Toân, Höõu Thoaïi, Chín Luoâng ghi cheùp nhöõng vôû tuoàng « Thaày », vaø ñeâm ñeâm toâi ñi xem haùt, toâi khaùm phaù ra, hieåu ñöôïc taïi sao caùc dieãn vieân haùt boäi khi haùt boäi pha caûi löông ñaõ öùng khaåu raát hay, coù nhieàu lôùp vaên chöông bay böôùm maø khi mình saùng taùc cuõng khoù kieám ra ñöôïc nhöõng caâu vaên hay nhö vaäy. Nguyeân do laø nhöõng ngheä só haùt cöông thuoäc loøng raát nhieàu tuoàng « Thaày », nhöõng tuoàng haùt boäi maãu möïc vaø bieát caùch öùng duïng ñuùng nôi, ñuùng choã, khieán cho khaùn giaû môùi nghe qua, töôûng laø tuoàng tích coù bieân soaïn ñaøng hoaøng. Noäi dung tuoàng haùt boäi coù theå toùm taét nhö sau ñaây : Vua Baêng, Nònh Tieám, Baø Thöù leân chuøa, Cheùm Nònh, Ñònh Ñoâ, Toân Vöông töùc vò.

Nhaân vaät trong tuoàng laø Vua Chuùa, Teå Töôùng, Nguyeân Soaùi, Hoaøng Töû, caùc haïng ñaïi thaàn, vaên voõ ( hai phe trung vaø nònh ) thaùi giaùm, quaân baùo, chaïy hieäu. . . Caùc vai nöõ thì coù Hoaøng Haäu, Thöù Phi, Phu Nhôn maïng phuï, nöõ töôùng, tyø nöõ. . . Neáu coù anh hoïc troø ngheøo, anh noâng daân, thì veà sau seõ ñaäu Traïng Nguyeân, vaên voõ toaøn taøi, giuùp vua cöùu nöôùc. Laïi coù nhöõng vai thaàn tieân nhö Lö Sôn Thaùnh Maãu, Thaùp Thieân Vöông Lyù Tònh, Baø Nöõ Oa Vöông Maãu. . . hoà ly tinh. . .

Moãi vai tuoàng coù caùch haùt cuûa vai ñoù, theå hieän tính caùch nhaân vaät ñoù maø caùc vai töông töï ôû caùc tuoàng khaùc cuõng coù theå taïm

duøng caâu vaên nhö vaäy. Thí duï vua trong vôû Tam Nöõ Ñoà Vöông noùi loái: Nhö traãm. . . Thay trôøi noái trò, Traãm hieäu Nguyeân Vöông, Ñöùc khuynh quyø nhuaàn goäi boán phöông, Oai yeåm thaûo laãy löøng taùm coõi Möøng thaáy daân an quoác thaùi Toaïi thay chuùa thaùnh toâi hieàn. . .

Ñaây laø luùc thôøi coøn bình trò, chöa bò loaïn thaàn cöôùp ngoâi, neân khi xem haùt cöông, toâi thaáy coù baïn thuû vai Truï Vöông, luùc xaây Baù Laïc Ñaøi, nhaän Toâ Ñaéc Kyû vaøo cung, anh baïn ñoù ñaõ haùt:

30

Nhö traãm. . . Thay trôøi noái trò, Traãm hieäu Thaønh Thang, Ñöùc khuynh quyø nhuaàn goäi boán phang, Oai yeåm thaûo laãy löøng taùm coõi. .

Trong tuoàng San Haäu, töôùng trung Trieäu Khaéc Thöôøng khi bieát Taï Thieân Laêng möu phaûn, môøi caùc quan phoù yeán ñeå doï yù vaø duøng cöôøng löïc traán aùp, ñaõ than : Quyeàn Ñaïi phu tröïc giaùn, Laõo nay Trieäu Khaéc Thöôøng, Trung thaønh soi raïng loøng göông, Nghóa khí danh ly tính nöôùc. ( Nhö laõo nay. . . ) Thöôøng öu quaân aùi quoác, Laêm khöû baïo tröø taøn, Ngoaøi traêm hoï ñaëng an, Trong cöûu truøng khoûe maïnh. Raøy nghe mình thaùnh, Tieåu daïng chaúng an. Taï Thieân Laêng gaõ coù loøng gian Möu laäp tieåu giang san gaám gheù. . .

Tuoàng Phuïng Nghi Ñình, lôùp Baùi Nguyeät, Vöông Tö Ñoà ra tröôùc roài voâ khi thaáy Ñieâu Thuyeàn ñeán, beøn noùi : Quyeàn Ñaïi phu tröïc giaùn, Laõo, Tö Ñoà, hoï Vöông Trung thaønh soi raïng loøng göông, Nghóa khí danh ly tính nöôùc. . . Caâu « Taï Thieân Laêng gaõ coù loøng gian » thì ñoåi laø « Ñoång Thöøa Töôùng gaõ coù loøng gian ». Ngöôøi xem haùt chæ bieát laø keùp haùt ñoùng vai gì thì xöng teân hoï, chöùc töôùc cuøng yù ñoà, nhieäm vuï, ñaâu coù ai nhôù nhöõng vai töông tôï nhö vaäy ñaõ haùt ra sao trong nhöõng ñeâm tröôùc.

Ñaây laø noùi veà nhöõng anh em khoâng chòu hoïc tuoàng, chôù tuoàng naøo cuõng coù vaên chöông, baøi baûn cuûa tuoàng ñoù. Anh em haùt cöông nhieàu khi yû y, khi haùt ôû nhöõng laøng maïc xa xoâi, khaùn giaû deã daõi, cöù « laáy raâu oâng naày, caém caèm baø noï », loái haùt cuûa tuoàng naày khi gioáng vôùi nhaân vaät trong tuoàng kia thì cöù töï tieän maø cöông.

Coù nhieàu caâu haùt toû tình choàng vôï, vì vieäc nöôùc phaûi chia phoâi, tröôùc ñaây toâi nghe coâ Naêm Ñoà hay coâ Kim Chaéc haùt thì caûm thaáy raát laø hay: EÙn quy Nam, nhaïn hoài laõnh Baéc, Ngöïa quay ñaàu ruoät thaét töøng côn, (Bôù phu quaân, bôù. . . ) Döùt tình, tình laïi vaán vöông,

31

Cuõng ñeo moät taám ñoaïn tröôøng maø ñi. . .

Khi khuaát daïng ngöôøi chinh phu roài, ngöôøi ôû laïi noùi hai caâu loái taùn : Sôn caùch, thuûy caùch, tình nan caùch, Tinh di, nguyeät di, chí baát di. ( roài baét qua haùt caâu Nam bieät ) Chí baát di löôõng ñoà ly bieät, Luïy suït suøi chi xieát loøng thöông.

Cuõng caûnh ly bieät ñoù, laïi coù nhöõng caâu haùt nhö : Taàn ñòa coá nhaân thaønh vieãn moäng, Sôû thieân löông vuõ taïi coâ chu. Moät laù thuyeàn rôi möa ñaát Sôû, Giaác mô baïn cuõ tít trôøi Taàn.

Veà sau, nhöõng caâu thô ly bieät laâm ly ñoù, toâi nghe coù baïn dieãn duøng laïi trong tuoàng Voõ Ñoâng Sô - Baïch Thu Haø, tuoàng Só Vaân Coâng Chuùa. . Nöõ ngheä só Moäng Laønh laáy moät lôùp haùt trong tuoàng San Haäu ( lôùp Thaùi Giaùm Töû Trình vaø Phaøn Ñònh Coâng taâm söï ) ñeå haùt cho lôùp Só Vaân coâng chuùa vaø hoaøng töû taâm söï :

Töû Trình ( tuoàng San Haäu ) : Anh ñaõ trao lôøi vaøng ñaù, Toâi ñaâu daùm chaúng daï saét ñanh, ( Daùm thöa anh, nhö anh cuøng toâi ) Ñaõ cuøng nhau töø thuôû tuoåi xuaân xanh,

Nay giuùp chuùa keå ñaø ñaàu baïc. Anh ñaø kyù thaùc. Toâi deã ñaâu daùm töø, Daãu maø ai ñem thoùi gheùt dô Ñaõ coù löôïng cao minh saün ñoù.

Só Vaân ( tuoàng Caùnh buoàm ñen ) : Anh ñaõ trao lôøi vaøng ñaù, Em ñaâu daùm chaúng daï saét ñinh, Ñaõ yeâu nhau töø thuôû tuoåi xanh Nguyeän khaéc ghi ñeán khi ñaàu baïc. Daãu leänh vua cha noåi côn saám seùt,

Cheát thaø chòu cheát, xa anh quyeát chaúng rôøi, Daãu maø ai ñem thoùi gheùt dô Ñaõ coù löôïng cao minh saün ñoù.

OÂÛ ñoaøn Taán Thaønh Ban, Caàu Muoái, ngoaøi caùc vôû tuoàng “ Pho” ( töùc laø tuoàng theo tích truyeän Taøu nhö Tam Quoác, Thuyeát Ñöôøng, Tieát Nhôn Quyù chinh ñoâng, Tieát Ñinh San chinh taây, ) ñoaøn coøn dieãn cöông nhöõng tuoàng kieám hieäp hoaëc chuyeån theå töø phim nöôùc ngoaøi (do ngheä só ñôøn coø Naêm Böûu laøm bieän tuoàng ) nhö : Caùnh Buoàm Ñen

32

(truyeän tình cuûa Tristan vaø Iseut ), Ba Ngöôøi Ngöï Laâm Phaùo Thuû ( Les trois mousquetaires ), Aladin vaø caây ñeøn thaàn. Thænh thoaûng ñoaøn haùt chen moät vaøi vôû xaõ hoäi nhö Toäi Cuûa Ai, AÙo Ngöôøi Quaân Töû, Ngoïn Coû Gioù Ñuøa. . . nhöng cuõng haùt cöông, phoûng theo tuoàng caûi löông ñaõ coù. Duø haùt theo theå loaïi naøo, thì vaãn laø haùt cöông, khoâng kòch baûn, vaên chöông, baøi baûn ñeàu do dieãn vieân töï ñaët ra sao cho aên khôùp vôùi tình huoáng. Do ñoù, cuøng trong moät vôû, moät lôùp tuoàng, nhöng hoâm nay dieãn vieân ca baøi baûn naøy, ngaøy mai ca baûn khaùc hoaëc ñoåi lôøi vaên laø chuyeän thöôøng. Daøn nhaïc ñaõ coù kyù hieäu vôùi dieãn vieân, ví duï dieãn vieân khi haùt, ra ñieäu boä laáy baøn tay oâm maët, laéc ñaàu laø daøn ñôøn daïo ñieäu “hôi Ai’, ñeå laùt nöõa dieãn vieân seõ baét gioïng haùt baûn Nam Ai, hay Xuaân Nöõ. Ñöa baøn tay maïnh baïo ra phía tröôùc laø saép ca moät baûn Baéc. . . ñôøn daïo hôi Baéc. . . dieãn vieân seõ ca baûn Taây Thi hay Xuaân Tình, daøn ñôøn ñôøn theo.

Coù moät chuyeän vui veà anh heà Vaân Trình ( noåi danh treân saân khaáu ñoaøn Kim Thoa naêm 1956 ). Tröôùc khi anh Vaân Trình ñöôïc ngöôøi trong giôùi nhaän laø moät anh heà haùt coù duyeân, anh Vaân Trình coù moät thôøi gian ñi chung vôùi toâi trong ñoaøn AÙnh Saùng Baàu Taäp. Luùc ñoù anh gaùc cöûa, soaùt veù, veû baûng quaûng caùo tuoàng, coù khi oâng baàu nhôø caàm boån nhaéc tuoàng. Coù moät hoâm ñoaøn nhaän haùt chaàu hai xuaát ôû ñình Taân Thoâng Hoäi, Cuû Chi, tuoàng Löu Kim Ñính Giaûi Giaù Thoï Chaâu vaø tuoàng Phaøn Leâ Hueâ phaù Hoàng Thuûy Traän. Ñoaøn AÙnh Saùng Baàu Taäp chuyeân haùt cöông, maáy tuoàng Taøu khoâng cheùp thaønh boån tuoàng vì ña soá ñaøo keùp ñeàu thuoäc naèm loøng. Böõa haùt tuoàng Löu Kim Ñính Giaûi Giaù Thoï Chaâu, ngöôøi ñoùng vai quaân vì thua baøi, boû gaùnh haùt troán nôï. Ñeán khi haùt ñöôïc moät luùc oâng Baàu môùi bieát, beøn kieám ngöôøi thay anh quaân ñoù, baùo trong lôùp Löu Kim Ñính ñaïi phaù töù moân thaønh, cho töôùng Dö Hoàng ra ngaên caûn. Vaân Trình hoïc maáy caâu baùo : Daï, . . . thaäm caáp. . . thaäm caáp, Chí nguy. . . chí nguy. . . Giaëc ñaïi phaù thaønh trì, Toâi xin vaøo baùo laïi. . . Anh ñaùnh phaán, toâ son, veõ chaân maøy raäm vì anh nghó töôùng Dö Hoàng maët ñoû, raâu reå tre thì quaân só cuõng phaûi veõ maët cho baäm trôïn. Anh keùp ñoùng vai Dö Hoàng chöa bieát laø anh ñoùng vai quaân ñaõ boû troán vaø ñoaøn nhôø Vaân Trình thay. Troáng ñaùnh thuùc, Vaân Trình trong vai quaân, veû maët baäm trôïn, chaïy ra hoâ moät tieáng thaät lôùn : Daï. . . Daï! Dö Hoàng, thaáy coù vai laï chaïy ra, töôûng oâng Bieän tuoàng baøy theâm ñieàu chi, beøn caàm cuïc aán baèng caây, ñaäp maïnh xuoáng baøn, hoûi : « AÛi. . . AÛi. . . Nhaø ngöôi quaân ôû loä naøo, khaù mau haøi danh haøi tính cho ta nghe, höû? ». . . Vaân Trình nghe ñaäp caùi boáp, giöït mình, laïi nghe Dö Hoàng hoûi moät caâu daøi, quyùnh quaù, queân caâu baùo, beøn noùi : « Daï, Thaäp caám. . . thaäp caám. . . UÛa, noùi loän. . . thaäp caám . . . maø hoûng phaûi. . . thaäm. . (anh caø laêm moät hoài môùi khoâng noùi laùi nhö tröôùc ). . . thaäm caáp. . . thaäm caáp. . .

33

Khaùn giaû cöôøi raàn raàn, Vaân Trình caøng quyùnh, queân phaûi noùi gì, beøn noùi: ” Ñeå toâi voâ hoûi laïi coi baùo caùi gì roài ra baùo tieáp “. Anh boû chaïy voâ buoàng. Khaùn giaû laïi cöôøi aøo aøo. Dö Hoàng töùc quaù, khoâng bieát lôùp ñoù phaûi haùt laøm sao. . . Vaân Trình laïi chaïy aøo ra, vöøa baùo vöøa ra boä nhö chaïy töø maët traän veà, meät quaù neân haøo heån baùo : Daï. . . Daï, Thaäm caáp. . . Thaäm Caáp. . . Chí nguy. . . Chí nguy. . . Dö Hoàng naït : « Thoâi cho lui, khoûi baùo. . . Ta bieát roài. . . Lui ra, mau. » Vaân Trình töùc quaù, coù moät caâu baùo maø khoâng ñöôïc noùi. Anh voâ ngoài huùt thuoác, nhöùt ñònh khoâng theøm baùo nöõa. OÂng Baàu laïi thuùc hoái : « Maày ra baùo coù nöõ töôùng ñaïi phaù töù moân thaønh, xin quaân sö phaùt laïc. » OÂng Baàu vöøa quay löng, Vaân Trình lieäng ñieáu thuoác, ñònh ra baùo, khoâng may gioù thoåi ñieáu thuoác bay voâ saân khaáu, dính voâ vaït aùo giaùp cuûa Dö Hoàng, choã vieàn coù loâng thoû neân löûa beùn chaùy ngay. Vaân Trình hoaûng hoàn phoùng ra noùi : Söï nguy chí caáp. . . chí caáp Vaät khaû dieân trì. . . dieân trì. . . Caáp boân phi. . . caáp boân phi. . . Mau laùnh hoïa. . . heø mau laùnh hoïa.

Dö Hoàng laïi töôûng Vaân Trình ra phaù, beøn naït : Lui. . . Lui. . . Ta bieát roài, khoûi baùo. . . Vaân Trình la lôùn : « OÂng Baàu bieåu baùo, toâi ra baùo, oâng khoâng cho baùo, moät laùt chaùy aùo, oâng ñöøng noùi toâi noùi laùo. . . » Dö Hoàng hoûi : « Maày noùi caùi gì chaùy aùo? » Vaân Trình chaïy laïi phuûi aùo giaùp cuûa Dö Hoàng nhöng khoâng daäp taét ñöôïc vì löûa chaùy nguùng theo vieàng loâng thoû, anh laïi chaïy voâ buoàng, beâ nguyeân soâ nöôùc ñeå ñaøo keùp röûa maët, chaïy ra taït voâ mình Dö Hoàng môùi daäp taét ñöôïc löûa. Khaùn giaû ñöôïc moät phen cöôøi thoûa thích. Dö Hoàng bò öôùt nhö chuoät loät, maët maøy lem luùa, töùc quaù röôït Vaân Trình ñaùnh. Vaân Trình phoùng xuoáng phoøng khaùn giaû, Dö Hoàng cuõng ñuoåi theo, khaùn giaû voã tay cöôøi moät böõa no neâ. Theá laø oâng Baàu nhaän cho Vaân Trình voâ haùt vai heà töø ñoù.

Chuyeän haùt cöông lôøi thoaïi thì coù nhieàu chuyeän dôû khoùc dôû cöôøi cho ñaøo keùp. Moät loái haùt cöông nöõa laø haùt cöông nhöõng lôùp gioáng nhau cuûa nhieàu vôû tuoàng noåi tieáng. Coù nhieàu lôùp khaù hay vaø haáp daãn, bò lôïi duïng khai thaùc quaù nhieàu thaønh maát taùc duïng : Nhöõng caûnh ñaøo keùp gaëp nhau nhö lôùp Thaàn Nöõ gaëp Tieát ÖÙng Luoâng trong tuoàng Thaàn Nöõ daâng Nguõ Linh Kyø. . . lôùp Löu Kim Ñính gaëp Cao Quaân Baûo trong tuoàng Löu Kim Ñính Giaûi Giaù Thoï Chaâu. . . lôùp Hoà Nguyeät Coâ gaëp Tieát Giao trong tuoàng Tieát Giao Ñoaït Ngoïc. . . lôùp Moäc Queá Anh gaëp Döông Toân Baûo trong tuoàng Moäc Queá Anh döng

34

caây. . . lôùp Phaøn Leâ Hueâ gaëp Tieát Ñinh San trong tuoàng Tieát Ñinh San Chinh Taây, ngöôøi xem thaáy caùc caâu ñoái thoaïi, caùc loái dieãn ñaøo deâ keùp ñeàu gioáng nhau, khoâng bieát vôû naøo laø vôû chính ñöôïc saùng taùc tröôùc vaø vôû naøo laø vôû nhaùi theo, baét chöôùc theo.

4.-Haùt Boäi Pha Caûi Löông

Theo lôøi keå cuûa anh Thaønh Toân thì töø naêm 1932, gaùnh haùt Phöôùc Long Ban laø gaùnh haùt boäi cuûa oâng noäi anh ñaõ chieàu theo thò hieáu cuûa khaùn giaû chuyeån qua loái haùt boäi pha caûi löông. Saân khaáu baét ñaàu coù veõ tranh sôn thuûy laøm phoâng : caûnh ñeàn vua, caûnh nhaø ngheøo, caûnh nhaø giaøu, caûnh hueâ vieân, caûnh röøng lôùn. Ngoaøi laø deùcor fixe veõ caûnh röøng nhoû, ñöôøng ñi. Coù maøn ngoaøi keùo leân boû

xuoáng khi heát maøn ñoåi caûnh.

Trong nhöõng thaäp nieân 40, 50, 60, caùc ñoaøn Nuoâi Tô ( Hoaøng Nuoâi vaø Minh Tô ) ñoaøn Vónh Xuaân Ban Khaùnh Hoàng, ñoaøn Taán Thaønh Ban baàu Cung ôû ñình Caáu Muoái duøng theâm ñeøn roïi maây roïi nöôùc leân phoâng vaûi ñeå laøm cho caûnh saéc coù veû ñeïp vaø thöïc hôn, nhöõng maøn coù caûnh tieân oâng hay tieân nöõ hieän ra nhö Lö Sôn Thaùnh Maãu tuoàng Phaøn Leâ Hueâ. . . thì coù xöû duïng phaùo noå, phaùo ñaäp hay ñieän xeït vaø keùo giaây moùc vaøo ngöôøi cho tieân bay cao hay bay xeït töø phía beân naày saân khaáu bay qua phía beân kia.

Veà aâm nhaïc thì theâm nhieàu baøi baûn ca cuûa caûi löông, daàn daàn boû loái haùt khaùch neân keøn Song Hæ, keøn laù, chaäp choûa, pheøn la khoâng ñöôïc duøng ñeán nöõa. Daøn nhaïc taêng theâm ñaøn giaây, ñaøn guitare phím loõm. Dieãn vieân phaûi hoïc ca voïng coå, ca caùc baøi baûn ba Nam, saùu Baéc vaø caùc baøi baûn nhoû cuûa caûi löông.

Veà y trang thì mua saém theâm caùc phuïc trang cuûa caùc ñoaøn haùt Quaûng Ñoâng, ñeïp hôn; boû caây roi ngöïa töôïng tröng con ngöïa. Ñieäu boä cuõng taäp dieãn laïi, xa laàn loái haùt töôïng tröng nhö loái haùt boäi. Boû loái ñaùnh voõ thieät vôùi ñao kieám thieät maø duøng loái ñaùnh voõ coù xaáp xeáp lôùp lang, aên yù nhau neân haáp daãn hôn nhö caùc ñoaøn caûi löông.

Treân ñaây chæ laø nhöõng neùt ñaïi cöông noùi veà nhöõng ñoåi thay khi haùt boäi pha caûi löông. Nghe qua, thaáy coù veû thaät laø deã daøng, nhöng khi baét tay vaøo vieäc môùi thaáy coù muoân ngaøn khoù khaên.

Haùt boäi thuaàn tuùy khoâng taïo ra boái caûnh, chæ baèng vaøo ñieäu boä vaø vaøi caâu haùt laø ñaõ dieãn taû caâu chuyeän töø maët traän trôû laïi cung vua, roài theâm vaøi caâu, nhaân vaät ñaõ ñeán caûnh chuøa hay trong nguïc thaát. Ñeán khi haùt coù phoâng caûnh nhö ñeàn vua, haäu cung, röøng giaø. . . v. v . . . khoâng theå chæ noùi vaøi caâu noùi loái maø ñoåi caûnh ngay ñöôïc. Phaûi coù soaïn giaû saùng taùc, gom nhieàu söï kieän, phaùt trieån maâu thuaãn vaø giaûi quyeát maâu thuaãn trong

35

lôùp kòch ñoù, keùo daøi ra moät thôøi löôïng ít nhaát boán möôi phuùt cho moät caûnh roài môùi thay qua caûnh khaùc. Nhö vaäy ñoøi hoûi phaûi coù moät söï chæ huy nhòp nhaøng, dieãn vieân phaûi thuoäc tuoàng, haùt, dieãn aên yù vôùi caùc dieãn vieân ñoàng dieãn vôùi mình; daøn nhaïc, ngöôøi phuï traùch daøn caûnh, chuyeân vieân aùnh saùng. . . taát caû caùc boä moân hoã trôï cho saân khaáu saøn dieãn nhaát loaït ñeàu phaûi ñöôïc boá trí haún hoi, coù taäp döôït vôùi nhau nhieàu laàn tröôùc khi chính thöùc coâng dieãn cho khaùn giaû xem.

Khi pha troän Haùt Boäi vaø Caûi Löông thì Haùt Boäi khoâng ra Haùt Boäi, Caûi Löông khoâng ra Caûi Löông, nhaát laø caùc dieãn vieân haùt boäi thôøi ñoù haùt cöông laø chính, khoâng coù kòch baûn soaïn thaûo ñaøng hoaøng neân khi haùt boäi pha caûi löông thì tình hình ngheä thuaät thaät laø thaûm thöông. Daãu sao cuõng laø moät thöïc taïi khoâng theå choái caûi ñöôïc. Hieän taïi thì nhöõng caùi gì xaáu, lai caêng, nhöõng böôùc ñi leäch laïc cuõ ñaõ ñöôïc söûa chöûa, caùi gì hay, ñeïp cuûa Haùt Boäi, cuûa Caûi Löông, qua moät thôøi gian theå nghieäm, chaét loïc laïi, ñaõ ñöôïc ñònh hình. Tuy nhieân thôøi gian xaûy ra chuyeän Haùt Boäi Pha Caûi Löông khoâng phaûi laø khoâng giuùp cho nhöõng ngöôøi trong ngheà nhö chuùng toâi ruùt ra ñöôïc nhöõng baøi hoïc ñaùng giaù. Trong thôøi kyø thònh haønh loái Haùt Boäi pha caûi löông, toâi thaáy caàn phaân ñònh ra hai doøng hoaït ñoäng : Nhöõng ngöôøi chaïy theo tieàn, pha taïp hai loái haùt ñeå chæ mong coù khaùn giaû nhöùt thôøi, laøm hö haïi caû hai loaïi hình ngheä thuaät. Nhöõng ngheä só chaân chính, muoán canh taân ngheà nghieäp cuûa mình, coù nghieân cöùu, coù saùng taïo, laøm giaøu theâm cho kyõ thuaät ca dieãn. Nhoùm naøy phaûi vinh danh hai ngheä só Minh Tô, Thaønh Toân vaø caùc haäu dueä cuûa caùc oâng nhö Thanh Toøng, Ñöùc Phuù, Xuaân Yeán, Thanh Loan, Thanh Baïch, Baïch Leâ. . . Nhöõng baïn naøo trong löùa tuoåi 70, 80, chaéc ñaõ coù nhieàu dòp ñöôïc coi « haùt boäi truyeàn thoáng ». Nhöõng baïn trong löùa tuoåi 50, 60, chaéc laø ít coù cô hoäi, hoaëc coù xem thì Haùt Boäi ñaõ pha caûi löông, haùt boäi Hoà Quaûng, Caûi Löông tuoàng coå. Coøn caùc baïn treû 20, 40, thì chaéc laø chæ nghe noùi tôùi danh töø haùt boäi, chôù chöa coù dòp xem, vì sau naøy Haùt Boäi ñaõ trôû thaønh loaïi trình dieãn hieám coù.

Ñeå hieåu ñöôïc nhöõng ñaëc ñieåm cuûa loaïi hình ngheä thuaät “ Haùt boäi pha caûi löông “, toâi xin trình baøy tình hình chung cuûa saân khaáu mieàn Nam trong caùc thaäp nieân töø 1920 ñeán 1950 ñeå thaáy roõ söï hình thaønh vaø phaùt trieån SONG HAØNH cuûa hai doøng saân khaáu lôùn : tuoàng Taøu vaø tuoàng Taây.

1- Doøng saân khaáu tuoàng Taøu baét nguoàn töø ngheä thuaät Haùt Boäi, moät ngaønh ngheä thuaät coù lòch söû caû traêm naêm tröôùc. Thôøi vua Töï Ñöùc, trieàu ñình Hueá ñaõ cho söu taàm vaø ñöa veà trieàu nhöõng vôû tuoàng haùt boäi trong daân gian ñeå chænh ñoán, soaïn thaûo laïi, vì vaäy trong thö vieän cuûa Baûo Ñaïi ôû noäi thaønh Hueá, kòch baûn coå thöôøng coù hai baûn khaùc nhau, moät goïi laø Phöôøng baûn, töùc laø baûn löu haønh trong daân gian; baûn kia goïi laø Kinh baûn, töùc

36

laø baûn ñaõ ñöôïc söûa chöõa, vieát laïi vôùi vaên chöông kinh ñieån ñeå trình dieãn trong ñaïi noäi cho vua, quan xem.ÔÛÛ mieàn Trung, caùc ban Haùt Boäi vaãn thöôøng nhaéc ñeán cuï Ñaøo Taán, cuï Nguyeãn Hieån Dónh, toång traán Leâ Vaên Duyeät laø nhöõng ngöôøi coù coâng lôùn trong vieäc chaán chænh vaø saùng taùc nhieàu tuoàng haùt boäi maø ñeán nay nhieàu ban haùt vaãn thöôøng duøng ñeå haùt nhöõng khi haùt chaàu caùc leã cuùng Kyø Yeân. (San Haäu, Tam Nöõ ñoà vöông, Hoä sanh ñaøn, Traàm Höông Caùc. . . ) Ta coù theå phaân ra caùc loaïi nhö kòch baûn tuoàng coå, tuoàng cung ñình, tuoàng ñoà, tuoàng pho, tuoàng daân gian. . .

Tuoàng coå laø loaïi tuoàng xöa nhöùt maø hieän nay ta coøn coù dòp ñöôïc coi haùt hoaëc ñoïc ñöôïc vaên baûn tuoàng nhö caùc vôû: San Haäu, Tam Nöõ Ñoà Vöông, Giaùc oan, Ñaøo Phi Phuïng, Traàm Höông Caùc, Hoä sanh ñaøn, Taân Daõ ñoàn hay goïi laø Töø Thöù phaân binh. Tuoàng cung ñình laø loaïi tuoàng do caùc quan vaên, voõ saùng taùc, ñöôïc söï baûo trôï cuûa trieàu ñình nhaø Nguyeãn ( döôùi thôøi Töï Ñöùc ) nhö caùc vôû: Voõ Nguyeân Long, Ñaûng Khaáu Chí, Vaïn Baûo Trình Töôøng, Quaàn phöông hieán thuïy. . . Tuoàng ñoà daønh ñeå chæ nhöõng tuoàng coù taùnh caùch chaâm bieám haøi höôùc nhö caùc vôû Ngheâu Soø OÁc Heán, Traàn Boà. . . OÂng Tröôïng Tieân Böûu. . .

Tuoàng pho laø nhöõng tuoàng ñöôïc saùng taùc ra döïa theo caùc pho truyeän Taøu nhö Tam Quoác, Tieát Nhôn Quyù chinh ñoâng, Tieát Ñinh San chinh Taây, Thuyeát Ñöôøng, Nguõ Hoå bình taây, Vaïn Hueâ laàu. . . moãi pho nhieàu vôû noái tieáp nhau, dieãn lieân tuïc haøng maáy chuïc ñeâm chöa heát.

Tuoàng daân gian laáy coát truyeän töø nhöõng chuyeän coå tích, truyeän baèng thô ñöôïc löu truyeàn trong daân chuùng nhö caùc vôõ:Luïc Vaân Tieân, Kieàu Nguyeät Nga, Phaïm Coâng Cuùc Hoa, Traàn Minh khoá chuoái, Thaïch Sanh Lyù Thoâng, An Tieâm ( quaû döa ñoû ), khoai lang Döông Ngoïc, Laâm Sanh Xuaân Nöông. Coù nhöõng vôû tuoàng ñöôïc saùng taùc vaøo khoaûng cuoái theá kyû 19, ñaàu theá kyû 20 do caùc vò nhö Buøi Höõu Nghóa, Toáng Phöôùc Phoå. . . caùc vôû Kim Thaïch Kyø Duyeân, Tröng Nöõ Vöông, Song Tieân, Phong Ba Ñình. . . khoâng bieát ñaët vaøo

loaïi tuoàng naøo vì noäi dung choáng ngoaïi xaâm vaø cuõng coù yù choáng ngu trung, khaùc vôùi caùc loaïi tuoàng coå ñeà cao quan nieäm phong kieán: Quaân, Sö, Phuï.

Sau khi Phaùp baõi boû loái thi cöû baèng chöõ noâm, thay vaøo ñoù khuyeán khích hoïc quoác

ngöõ vaø chöõ Phaùp, saân khaáu haùt boäi maát daàn khaùn giaû, nhaát laø trong ba thaäp nieân 20, 30, 40, phong traøo ca taøi töû vaø haùt caûi löông baét ñaàu phaùt trieån vaø baønh tröôùng raát maïnh ôû caùc tænh mieàn Nam, ñeå giöõ ñöôïc khaùn giaû, caùc oâng baø baàu vaø ngheä só haùt boäi coù taøi naêng môùi nghó ra caùch canh taân haùt boäi:

Tuoàng : Maõ Phuøng Xuaân hoäi tam

37

Haùt boäi pha caûi löông ra ñôøi trong tình hình ñoù. Thôøi kyø Haùt boäi pha caûi löông, tuoàng pho theo tích truyeän Taøu vaø tuoàng coå tích daân gian ñöôïc söû duïng nhieàu nhöùt. Nhöõng tuoàng coå nhö San Haäu, Tam Nöõ Ñoà Vöông, Thaàn nöõ daâng nguõ linh kyø. . . ñöôïc duøng ñeå haùt chaàu, cuùng ñình .

Tuy noùi laø haùt boäi maát daàn khaùn giaû, nhöng trong nhöõng thaäp nieân 1930, 1940, ôû Saøigoøn coøn coù nhieàu gaùnh haùt boäi ñöôïc coi laø ñaïi ban, nhö :

ôû ñình Caàu Muoái coù gaùnh Taán Thaønh Ban cuûa oâng Baàu Traàn Khieâm Cung. ñình Caàu Quan coù Vónh Xuaân Ban cuûa Baàu Thaéng - Minh Tô, ñình Xoùm Cuûi coù Phöôùc Thaønh Ban cuûa Baàu Xaù, ñình Minh Phuïng coù Taán Thaønh Ban B cuûa ñaøo Tö Chaâu, nôi coù coâ Naêm Ñoà, daâu

cuûa oâng Baàu Cung haùt. Chuøa Doïn Baøn ( Taân Ñònh ) coù gaùnh haùt cuûa Baàu Xaùng. Chuøa OÂng Phuù Nhuaän coù Vónh Taân Ban cuûa coâ Hai Nhoû. Ñình Hoøa Höng coù Nghóa Thaønh Ban cuûa Baàu Bieän Döïc. Ñình Phuù Hoøa ( Dakao ) coù gaùnh Hoa Xuaân Baàu Möôøi Vaøng. Ñình Bình Tieân ( Caây Goõ ) coù Baàu Tö Boâng, Ñình Thuû Ñöùc coù baø Naêm Löôïm. ÔÛÛ Vuõng Taøu coù coâ Ngoïc AÅn vaø ôû Myõ Tho coù Baàu Baûy Toàn laø nhöõng ngöôøi khi coù

leã cuùng Kyø Yeân thì quy tuï ñaøo keùp laïi, laõnh chaàu ñi haùt. Heát kyø haùt chaàu thì giaûi taùn, ai veà nhaø naáy.

ÔÛ Hoác Moân, Bieân Hoøa, Gia Ñònh, taïi caùc ñình lôùn cuõng coù caùc gaùnh haùt boäi. Moãi naêm cuùng leã saéc phong caùc vò Thaønh Hoaøng Boån Caûnh, caùc Ban Trò Söï ñình ñeàu coù röôùc haùt boäi tôùi haùt.

Ngoaøi ra naêm 1949, Hoäi Khuyeán Hoïc Nam Vieät thaønh laäp moät Ban Chaán Höng Haùt Boäi do oâng Thaân Vaên Nguyeãn Vaên Quí vaø baùc só Voõ Duy Thaïch laøm tröôûng phoù ban, coù toå chöùc haùt boäi nhieàu xuaát taïi caùc raïp Baàu Thaéng, raïp Thaønh Xöông, raïp Trung öông Hí Vieän ( töùc raïp Aristo ) raïp Nguyeãn Vaên Haûo, ( caùc vôû tuoàng Löu Kim Ñính, Traûm Trònh AÂn, Phuïng Nghi Ñình, Xöû aùn Baøng Quí Phi ) Ñeán naêm 1952, Ban Chaán Höng Haùt Boäi coù ñöôïc nhieàu thaân haøo nhaân só tham gia neân môû roäng baèng caùch thaønh laäp hoäi, laáy teân laø Hoäi Khuyeán Leä Coå Ca. Ban Trò Söï ñaàu tieân coù caùc oâng:

Nguyeãn Vaên Quí, Nguyeãn Coâng Thieän, Leâ phaùt Vinh, Ñoã Vaên Rôõ, Ñinh Baèng Phi . . .

Toâi coøn nhôù moät soá teân nhöõng ngheä só haùt boäi raát gioûi, ñaùng böïc thaày nhö caùc oâng Chín Taøi, Baûy Laäp, Taùm Vaên, Naêm Nhi, Möôøi Söï, Chín Luoâng, Höõu Thoaïi, Thaønh Toân, Thieäu Cuûa, Naêm Hieån, Hoaøng Soùc, Chaâu Kyû, Minh Tô. . . caùc coâ Ba UÙt, Naêm Ñoà, Baûy Söï, Baûy Höông ( vôï cuûa oâng baàu Huyønh, thaân phuï vaø thaân maãu cuûa Thanh Baïch, Baïch Mai, Baïch Lan, Kim Phöôïng ) Naêm Böûu, Chín Vieãn, Khaùnh Hoàng, Ñinh Baèng Phi, Hoaøng Nuoâi, Hoaøng Baù, Baûy Khaûi. Coâ Naêm Nhoû beân haùt boäi danh voïng vaø taøi naêng

38

ñöôïc ví nhö coâ Naêm Phæ, coâ Phuøng Haù. Caùc baø Bieän Döïc, coâ Ba Ñaéc, coâ Kim Chaéc, baø Saùu Beâ ( meï choàng cuûa coâ Naêm Ñoà ) baø Cao Long Ngaø, ( meï nuoâi cuûa ngheä só Hoà Quaûng Phöôïng Mai ) baø Naêm Sadec ( vôï cuûa nhaø hoïc giaû Vöông Hoàng Seån ) ñeàu laø nhöõng ngheä só taøi danh, nhöõng ngoâi sao saùng choùi treân neàn trôøi ngheä thuaät haùt boäi cuûa nöôùc Vieät Nam.

Nhöõng ngheä só ñaøn con, ñaøn chaùu, nhöõng theá heä dieãn vieân treû noái tieáp theo böôùc cuûa caùc ngheä nhaân laõo thaønh keå treân coù nhieàu ngöôøi danh voïng vaø taøi naêng khoâng thua keùm oâng cha mình nhö:Thanh Toøng, Böûu Truyeän, Thanh Theá, Thanh Baïch, Baïch Leâ, Ñöùc Lôïi, Baïch Mai, Phöôïng Mai, Ngoïc Ñaùng, Kim Ngaø, Kim Thanh, Ngoïc Dung, Ngoïc Khanh, Thanh Loan, Xuaân Yeán, Tröôøng Sôn, Hieáu Caûnh, Xuaân Quan, Höõu Danh, Ngoïc Nga, Thieân Kim, Huyeàn Saâm . . .

Veà soaïn giaû, tuoàng haùt boäi coå ñöôïc löu truyeàn ñeán nay coi nhö khuyeát danh, veà sau ñöôïc caùc quan nhaø Nguyeãn nhö cuï Ñaøo Taán, cuï Nguyeãn hieån Dónh, toång traán Leâ vaên Duyeät söûa chöõa vaø saùng taùc theâm moät soá tuoàng tích khaùc nhö San Haäu, Tam Nöõ ñoà vöông, Traàm Höông Caùc, Hoä Sanh Ñaøn.

Nhöõng thaäp nieân 1930, 1940, oâng Thaân Vaên Nguyeãn vaên Quí coù vieát nhieàu vôû vaên chöông trau chuoát nhö: Nguõ bieán baùo phu cöøu, Tröng Nöõ Vöông, Mao y thaàn cung, Traàn Nhöït Chaùnh hoäi tam theâ, Leâ Lôïi khôûi nghóa, Voõ Taùnh töû tieát, Haäu Ngoâ Vöông, Huyeàn Traân coâng chuùa. OÂng Ñoã vaên Rôõ saùng taùc caùc vôû: Luïc vaân Tieân, Phan Thanh Giaûn tuaãn tieát, Baù Lyù Heà, Toáng Töûu OÂ Haéc Lôïi, Tieát Nhôn Quí hoài höông, Hoaøng phi Hoå phaù giôùi baøi quan, Töø Thöù qui Taøo. OÂng Leâ Quaân Leâ vaên Kieåm vieát Traûm Trònh AÂn vaø tuoàng Ñòch Thanh ly Thôïn.

Anh Thaønh Toân coù vieát nhieàu tuoàng, chuû yeáu laø döïa vaøo caùc tuoàng coå, tröôùc ñaây ñöôïc haùt cöông, nay anh ghi cheùp laïi thaønh coù vaên baûn, coù maøn lôùp maïch laïc cho Ban Haùt boäi Vaân Haïc haùt treân ñaøi phaùt thanh Saøigoøn, sau ñoù duøng cho Taán Thaønh Ban hay Vónh Xuaân Ban laø nhöõng gaùnh haùt maø anh ñang coäng taùc. Anh cuõng cho thaâu vaøo Dóa Beùka, Patheù, Odeùon.

Anh Ñinh Baèng Phi coù saùng taùc moät soá vôû haùt nhö Nguyeãn Traõi bieät Ñoâng Quan, Khoai Lang Döông Ngoïc, Tieáng Haùt Naøng Huyeàn Cô. . . vaø vieát nhieàu baøi baùo raát giaù trò noùi veà ngaønh ngheä thuaät haùt boäi.

* * *

39

2- Doøng saân khaáu caûi löông tuoàng Taây ñöôïc bieát ñeán laø töø phong traøo ñôøn ca taøi töû tieán tôùi hình thöùc ca ra boä (naêm 1910 ñeán 1917 ) OÂng Andreù Leâ vaên Thaän laäp moät gaùnh haùt xieäc coù ca ra boä vaø tröông baûn hieäu ngaøy khai tröông ôû Sadec nhö sau:GAÙNH HAÙT THAÀY THAÄN CIRQUE JEUNE ANNAM - CA RA BOÄ . SADEC - AMIS . Nhöõng baøi ca duøng khi haùt Ca ra boä laø baøi Töù Ñaïi Oaùn, (Buøi

Kieäm thi rôùt trôû veà ),baøi Bình Baùn Vaén: Vaân Tieân - Nguyeät Nga. Cuï Tröông Duy Toaûn laø ngöôøi soaïn giaû ñaàu tieân coù saùng kieán duøng hình thöùc “ lieân ca “, noái keát caùc baøi ca cuøng moät coát chuyeän thaønh moät loái dieãn nhö kieåu Hí khuùc Trung Quoác. Nhöõng baøi ca nhö Vaân Tieân hoäi Nguyeät Nga, Buøi Kieäm thi rôùt trôû veà, Laõo quaùn ca, Khen anh Töû Tröïc, vaø Vaân Tieân Muø ñöôïc hôïp laïi thaønh tuoàng Luïc Vaân Tieân.

Moät tuoàng khaùc cuõng cuûa oâng Maïnh Tö Tröông Duy Toaûn laø tuoàng Kim Vaân Kieàu, keát hôïp caùc baøi ca nhö: KIM KIEÀU haïnh ngoä; Vieân Ngoaïi haøm oan; Kieàu moäng Ñaïm Tieân; Noãi ghen Hoaïn Thö, Kieàu can Töø Haûi. . . Hai vôû tuoàng Luïc Vaân Tieân vaø Kieàu Nguyeät Nga ñöôïc gaùnh haùt Thaày Naêm Tuù thu vaøo dóa Patheù. Naêm 1919, coù 3 gaùnh haùt caûi löông ñöôïc thaønh laäp: 1. Gaùnh Ñoàng Baøo Nam cuûa coâ Tö Söï Myõ tho ( Naêm Phæ haùt ñaàu tieân treân saân khaáu naày ) Soaïn giaû Traàn Phong Saéc ( dòch giaû caùc truyeän Taøu ) vieát vôû Boäi theâ thieân xöû. . . Tham phuù phuï baàn. . . Dieãn vieân coù Hai Gioûi, Naêm Phæ, Ba Thaâu, Saùu Hueà, Ba Du, Naêm Thieân, Taùm Danh, Hai Traø, Hai Ñaù. 2. - Gaùnh Taân Phöôùc Nam taïi Soùc Traêng cuûa oâng Traàn Coâng Minh tuïc goïi laø thaày thuoác Minh ( meùdecin indochinois ôû nhaø thöông Soùc Traêng ) Gaùnh naày coù caùc dieãn vieân Ba Nhaøn, Hai Nhoû, Tö Kieàu, Ba Theïo, Baûy Cöû, Tö UÙt, Tö Chôi, Naêm Ñöôïc. Soaïn giaû coù oâng Giaùo Huyeàn vieát caùc vôû Chaâu Maõi Thaàn ly theâ, Baù Di Thuùc Teà. 3. Gaùnh Nam Ñoàng Ban (1919 - 1920 ) Dieãn vieân coù Hai Gioûi, Naêm Phæ, Ba Thaâu, ( töø gaùnh Ñoàng Baøo Nam qua ) Ba Hui, (chò cuûa coâ Naêm Kim Thoa ) Tö Thaïch, Tö Chôi, Hai Ñaøng, Taùm Danh.

Phuøng Haù – Naêm Phæ, (tuoàng Só Vaân)

40

Sau ñoù thaáy haùt caûi löông thu huùt ñöôïc ngaøy caøng nhieàu khaùn giaû neân nhieàu ngöôøi coù tieàn ñöùng ra laäp gaùnh haùt.

OÂng Vöông Coù, ngöôøi Vieät goác Trieàu chaâu laäp gaùnh Taäp Ích Ban. Soaïn giaû Moäc Quaùn Nguyeãn Troïng Quyeàn vieát caùc vôû laáy theo tích truyeän Taøu nhö: Chaâu Traàn Tieát Nghóa, Löu hieáu nöõ, Taây Söông Kyù, Thoá nhaän oan öông. OÂng Huyønh Kim Vui ôû Chôï lôùn laäp gaùnh Vaên Hí Ban, soaïn giaû Ñaøo Chaâu vieát caùc vôû Phuïng Kieàu Lyù Ñaùng, Xöû aùn Baøng Quí Phi. . .

Sau ñoù gaùnh Taùi Ñoàng Ban ra ñôøi, taäp hôïp nhieàu dieãn vieân maø sau naày saùng choùi treân saân khaáu Caûi löông nhö Phuøng Haù, Naêm Chaâu, Ba Du, Tö Chôi, Tö UÙt, Töø Anh, Ba Nhaøn. . . Soaïn giaû laø oâng Nguyeãn Coâng Maïnh vieát caùc vôû Phuïng Nghi Ñình, Thoâi Töû thí Teà Quaân, Hoaøng Phi Hoå qui Chaâu.

Ñaây laø khoaûng thôøi gian maø ngheä thuaät saân khaáu caûi löông coøn chòu nhieàu aûnh höôûng cuûa haùt boäi. Caûi Löông duøng caùc tích truyeän Taøu maø beân Haùt Boäi ñaõ duøng töø tröôùc nhöng caùch vieát coù caûi tieán. Vôû chia thaønh hoài, maøn, theo kieåu kòch phöông Taây chôù khoâng theo kieåu keå chuyeän nhö saân khaáu Haùt Boäi. Vaên chöông ít duøng chöõ nho vaø loái haùt, ca cuõng khoâng naëng veà loái töôïng tröng, öôùc leä maø gaàn vôùi loái haùt Quaûng Ñoâng khi haùt tuoàng Taøu vaø gaàn vôùi ñôøi soáng

bình thöôøng khi haùt tuoàng xaõ hoäi. Tuy nhieân aûnh höôûng cuûa Haùt Boäi coøn raát ñaäm trong caùc vôû vieát trong luùc naày. Ví duï trong vôû Boäi Phuï Quaû Baùo cuûa oâng Phaïm Coâng Bình ( 1923 ) nhaân vaät Hai Vaän trong vôû khi xuaát hieän treân saân khaáu cuõng töï giôùi thieäu nhö trong haùt boäi: Thuaän Thaønh laø queâ quaùn, Ta, con ñaïi phuù gia, Tay aên chôi boán bieån laø nhaø, Danh tieáng khaép, teân ta Hai Vaän . Tuoåi ñaõ lôùn song chöa danh phaän Tay roøng ngheà sôùm maän toái ñaøo . . .

Trong nhöõng naêm 1922 tôùi naêm 1929, ñoaøn caûi löông Taân Thinh ra ñôøi, haùt nhöõng tuoàng tieân, tuoàng Phaät vôùi hình thöùc ñoåi caûnh chôùp nhoaùng, trong moät phuùt ñoåi baûy caûnh luùc Phaät Thích ca ñaéc ñaïo. Ñoaøn Heà Laäp coù tuoàng Lyù Chôn Taâm côõi cuûi, khai thaùc caûnh côõi cuûi bay leân trôøi, xuoáng Thuûy cung . . .

Caùc vôû tuoàng cuûa anh Naêm Chaâu, Tö Trang, Naêm Nôû, Tö Chôi, Duy Laân thì thieân veà xaõ hoäi, döïa treân caùc tieåu thuyeát ñang ñöôïc ñoïc giaû öa thích nhö nhöõng tieåu thuyeát cuûa oâng Hoà Bieåu Chaùnh. . . (Ngoïn coû gioù ñuøa, Toäi cuûa ai, Kieáp phaän ngheøo, ) tieåu thuyeát cuûa nhoùm Töï Löïc Vaên Ñoaøn ( Hoàn Böôùm mô tieân, Ñoaïn Tuyeät, Hoa rôi cöûa Phaät töùc Lan vaø Ñieäp, Gaùnh haøng hoa, Nöûa chöøng Xuaân. )

41

Coù nhöõng vôû cuûa anh Naêm Chaâu, anh Duy Laân phoûng dòch hoaëc phoùng taùc theo tieåu thuyeát cuûa Anh, Phaùp nhö: AÙo ngöôøi quaân töû ( L’homme en habit ) Tuùy Hoa vöông nöõ ( Marie Tudor cuûa Victor Hugo ) Giaù trò vaø danh döï . . . ( Le Cid cuûa Corneille ) Baèng höõu binh nhung . . . ( Les trois mousquetaires ) Mieáng thòt ngöôøi . . . ( Le marchand de Venise ) Gioù ngöôïc chieàu . . . ( Ruy Blas ) Tô vöông ñeán thaùc hay Traø Hoa Nöõ ( La dame aux cameùlias ) Caùnh buoàm ñen . . . ( Tristan et Iseult ) Giai nhaân vaø aùc quyû . . . ( La belle et la beâte )

Soaïn giaû Haùt Boäi thì ñeám ñöôïc treân ñaàu ngoùn tay hoaëc laø nhöõng soaïn giaû khuyeát danh, coøn soaïn giaû caûi löông thì vaên hoïc ngheä thuaät caøng phaùt trieån thì caøng saûn sinh ra nhieàu theá heä soaïn giaû noái tieáp nhau, saùng taùc nhieàu kòch baûn hay, laøm giaøu cho danh muïc kòch baûn caûi löông. Coù theå keå caùc soaïn giaû tieàn phong: caùc oâng Tröông duy Toaûn, Traàn Phong Saét, Maïnh Tö Nguyeãn Troïng Quyeàn, Nguyeãn Chaùnh Saét ( ngöôøi dòch caùc truyeän Taøu nhö oâng Traàn Phong Saét vaø ñaõ cuøng oâng Traàn Phong Saét vieát raát nhieàu tuoàng caûi löông veà caùc tích truyeän Taøu nhö Phuïng Nghi Ñình, Tam khí Chaâu Do. . . )

Trong doøng ngheä thuaät caûi löông, caùc soaïn giaû ñöôïc khaùn giaû öa thích coù Naêm Chaâu, Tö Trang, Tö Chôi, Naêm Nôû, Baûy Nhieâu, Duy Laân, Duy Chöùc, Moäng Vaân, Baûy Cao, Naêm Nghóa, Tö Thôùi, coâ Baûy Nam, Traàn Vaên May, Thieáu Linh, Nguyeãn Phöông, Haø Trieàu Hoa Phöôïng, Hoaøng Khaâm, Kieân Giang Haø Huy Haø, Vieãn Chaâu, Ngoïc Huyeàn Lan ( töùc kyù giaû Nguyeãn Ang Ca ), Hoaøi Ngoïc, Ngoïc Linh, Moäc Linh, Leâ Khanh, Thu An, Vaân An, Nguyeãn Lieâu, Phöông Ngoïc, Nhò Kieàu,

Hoaøng Kinh . . .

Toâi vöøa trình baøy sô löôïc veà hai doøng saân khaáu lôùn, caûi löông tuoàng Taøu vaø caûi löông tuoàng Taây. Caûi löông tuoàng Taøu, xuaát phaùt töø ngheä thuaät haùt boäi, tieán qua haùt boäi pha caûi löông, haùt boäi Hoà Quaûng, caûi löông tuoàng coå. Doøng saân khaáu naày thay ñoåi “ noäi dung “ tuoàng tích raát ít maø chæ taäp trung vaøo vieäc canh taân dieãn xuaát, phuïc trang, ñaïo cuï vaø moät phaàn aâm nhaïc. Caûi löông tuoàng Taây chuù yù theo traøo löu tö töôûng ñöông thôøi, baùm saùt theo söï phaùt trieån cuûa neàn vaên hoïc ngheä thuaät ñeå coù

Naêm Ñoà, Minh Nga Maïnh Leä Quaân

42

moät “ noäi dung môùi “ phuø hôïp vôùi caûm quan cuûa khaùn giaû. Veà kyõ thuaät saùng taùc, veà dieãn xuaát, tranh caûnh, y phuïc, aâm nhaïc ñeàu duøng nhöõng thaønh töïu cuûa caùc ngaønh hoïc thuaät naày ñeå laøm giaøu cho ngaønh thaåm myõ cuûa saân khaáu caûi löông tuoàng Taây.

Saân khaáu caûi löông chòu aûnh höôûng raát maïnh cuûa traøo löu vaên hoïc, ngheä thuaät, baùo chí tieåu thuyeát. Caûi löông tuoàng Taøu theo doøng tích truyeän Taøu ( truyeän Taøu cuûa caùc dòch giaû Traàn Phong Saét, Nguyeãn Kyø Saét, Nguyeãn Chaùnh Saét, Leâ Hoaèng Möu, Nguyeãn An Khöông ) vaø theo truyeän coå tích daân gian ( thô truyeän Phaïm Coâng Cuùc Hoa. . . )

Saân khaáu caûi löông tuoàng Taây phaùt trieån theo doøng vaên hoïc taân thôøi ( tieåu thuyeát cuûa caùc oâng Hoà Bieåu Chaùnh, Baø Tuøng Long, cuûa nhoùm Töï Löïc Vaên Ñoaøn, Nhaát Linh, Khaùi Höng ) vaø chòu aûnh höôûng cuûa kòch Anh, Phaùp.

Hai doøng saân khaáu lôùn tuoàng Taøu vaø tuoàng Taây ñeàu coù lyù do chaùnh ñaùng ñeå phaùt trieån theo chieàu höôùng rieâng cuûa mình. Coøn nhôù laïi nhöõng thaäp nieân 1930, 1940, ngöôøi bình daân thích ñoïc truyeän Taøu cuûa nhaø in Tín Ñöùc Thö Xaõ, ñoïc tieåu thuyeát cuûa Hoà Bieåu Chaùnh, nhöõng thô truyeän luïc baùt nhö Luïc Vaân Tieân, Thaïch Sanh Lyù Thoâng. . . Ngay nhö ôû thoân queâ, caùc ghe haøng cheøo theo soâng raïch, voâ caùc laøng maïc xa xoâi baùn haøng taïp hoùa, vaûi luïa, thuoác cao ñôn höôøn taùn, ñoàng thôøi cuõng coù baùn caùc loaïi truyeän hai, ba xu, caùc baøi ca caûi löông, thô Chaøng Nhaùi Kieãng Tieân, Thaïch Sanh Lyù Thoâng; nhöõng taäp saùch Nhò Thieân Ñöôøng ngoaøi quaûng caùo thuoác coøn coù nhieàu tieåu thuyeát bình daân vaø chuyeän tieáu laâm.

Haùt boäi, haùt boäi pha caûi löông, caûi löông tuoàng Taøu ñöôïc soá khaùn giaû bình daân naày öa thích neân vaãn coøn haùt ñöôïc ôû nhöõng ñình, mieáu, ôû nhöõng vuøng thoân queâ. Cho ñeán nhöõng naêm coù chieán tranh Vieät Phaùp, daân tình ly taùn, vaên hoïc ngheä thuaät cuõng theo thôøi cuoäc thay ñoåi daàn. Nhöõng truyeän Taøu, thô luïc baùt daàn daàn vaéng boùng ôû thoân queâ vaø trong caùc xoùm bình daân thì haùt boäi vaø haùt boäi pha caûi löông môùi maát daàn soá khaùn giaû cuûa mình.

Caûi löông tuoàng Taây daàn daàn chuyeån noäi dung tuoàng theo caùc loaïi chuyeän xaõ hhoäi, chuyeän tieåu thuyeát ñang ñöôïc caùc giôùi hoïc sinh, trí thöùc, caùc nhaø giaøu vaø daân thaønh thò öa thích, neân caûi löông tuoàng xaõ hoäi coù ñöôïc ñoâng ñaûo khaùn giaû hôn.

Saùu Neát, Töôøng Vi