NHỮNG BÀI VIẾT VĂN HỌC DÀNH CHO TRẺ THƠNHỮNG BÀI VIẾT VĂN HỌC DÀNH CHO TRẺ THƠ

Sưu tầm và giới thiệu: Ngô Thị Thái Sơn

LỜI GIỚI THIỆU

Văn học vốn là món ăn tinh thần không thể thiếu của trẻ thơ. Tuy nhiên

cần viết và tuyển chọn những câu chuyện và bài thơ như thế nào để món ăn

tinh thần ấy thực sự vừa bổ ích, vừa lí thú với trẻ? Đó luôn là câu hỏi đặt ra

cho đội ngũ những người cầm bút sáng tác và cũng đặt ra cho đội ngũ những

người làm công tác chăm sóc giáo dục trẻ. Khoa sư phạm mầm non tại các

trường cao đẳng, nơi đào tạo các giáo viên mầm non tương lai cũng hết sức

chú trọng đến việc giáo sinh viên đi tìm và trả lời câu hỏi này. Đây cũng là một

trong những yêu cầu mà sinh viên cần nắm vững để có cơ sở sưu tầm, lựa

chọn TPVH cho trẻ làm quan theo hướng các chủ đề hiện nay.

Nhằm giúp cho sinh viên khoa SPMN có thêm tài liệu tham khảo và học

tập môn Văn học mẫu giáo thiếu nhi, môn Phương pháp tổ chức hoạt động

cho trẻ làm quen với TPVH, chúng tôi xin giới thiệu cuốn tài liệu NHỮNG BÀI

VIẾT BÀN VỀ VĂN HỌC DÀNH CHO TRẺ THƠ. Như tựa đề của nó, tài liệu

này là sự tập hợp những bài viết của các nhà văn, nhà thơ chuyên viết cho trẻ

em và các nhà nghiên cứu, phê bình văn học xung quanh việc đi tìm đặc

trưng của văn học cho thiếu nhi nói chung và văn học cho trẻ thơ nói riêng.

Chắt lọc từ ý kiến của họ, sinh viên khoa SPMN cũng tìm được những cơ sở

để trả lời cho câu hỏi "Thế nào là văn học dành cho trẻ em?" và cơ sở để lựa

chọn các TPVH phù hợp với trẻ thơ.

Tài liệu được sắp xếp giới thiệu theo thứ tự những bài viết bàn chung

về ý nghĩa của văn học đối với trẻ thơ trước, tiếp theo là những bài tiết bàn về

đặc trưng của thơ và bàn về đặc trưng của truyện. Không sắp xếp theo thứ tự

ABC của tựa đề bài viết hay tên tác giả.

Do sơ xuất trong quá trình sưu tầm, có hai bài viết không ghi lại được

nguồn gốc xuất xứ. Mong bạn đọc thông cảm.

Hy vọng cuốn sách này ít nhiều góp phần tháo gỡ những khó khăn về

tài liệu nghiên cứu và học tập của giáo viên và sinh viên khoa SPMN.

1. VĂN HỌC VÀ TÂM HỒN TRẺ THƠQUỲNH NHI (ghi)

L.T.S: Nhà thơ Định Hải sinh năng 1937 tại Thanh Hóa, với 15 tập thơ,

chủ yếu viết cho thiếu nhi, ông đã để lại trong tâm hồn trẻ thơ những bài ca

không thể quên như: BÀI CA TRÁI ĐẤT, BÀN TAY CÔ GIÁO... Hiện nay ông

là Chủ tịch hội động văn học thiếu nhi - Hội Nhà văn Việt Nam.

Cuộc trò chuyện dưới đây với nhà thơ Định Hải được thực hiện trong

lúc không một ai trong chúng ta lại không cảm thấy đau lòng trước những tội

ác đối với trẻ em, và những tội ác gây nên bởi tội phạm ở tuổi vị thành niên.

Lúc này, câu hỏi về vai trò của văn học trong việc kiến tạo tâm hồn trẻ

thơ, vang lên. Đó là câu hỏi lớn. Câu trả lời thuộc về các nhà văn, đặc biệt là

các nhà văn viết cho thiếu nhi.

QUỲNH NHI (QN): Thưa anh, hiện nay vẫn còn tồn tại nhiều ý kiến trái

ngược nhau về văn học thiếu nhi. Thế nào là văn học thiếu nhi? Những ai làm

nên dòng văn học này? Phải chăng chỉ có các nhà văn chuyên viết về đề tài

thiếu nhi?

NHÀ THƠ ĐỊNH HẢI (ĐH): Trong dòng văn học thiếu nhi có hai mảng

quan trọng, mảng người lớn viết cho thiếu nhi và mảng thứ hai là chính các

em viết về đời sống của mình. Nhà thơ Chế Lan Viên từng cho rằng, khi các

nhà văn viết cho thiếu nhi thì các tác phẩm có được tính nghệ thuật cao và có

ý thức hướng dẫn tâm hồn cho trẻ. Người viết có cái mạnh là sâu lắng và

nhiều tầng ý nghĩa. Nhưng theo tôi, các tác giá tí hon tự viết về mình, về bạn

bè là hết sức quan trọng. Bởi các em nói lên được sự trong sáng. Cho dù

chính nhà thơ Chế Lan Viên không thích con gái làm thơ nhưng chính Vàng

Anh đã mang về giải nhất của cuộc thi quốc tế Trẻ em nói với trẻ em với bài

thơ Mèo con đi học bài thơ này trước khi nhận giải đã bị không ít người phản

đối là non nớt.

QN: Có lẽ cuộc sống từng trải mà mọi người đánh giá bài thơ của Vàng

Anh như thế? Nhưng phải chăng văn học thiếu nhi chỉ dành riêng cho độc giả

thiếu nhi. Những độc giả lớn tuổi tìm thấy gì ở dòng văn học này?

ĐH: Đã là văn học thì dành cho mọi lứa tuổi. Không hề có sự phân biệt.

Những bài thơ viết cho thiếu nhi hay, thì tất cả các lứa tuổi đều thấy hay bởi

nó có nhiều tầng ý nghĩa và đem lại những khám phá khác nhau. Vả lại người

lớn còn thích đọc văn học thiếu nhi bởi đó là nhu cầu tự thân. Khi mệt mỏi, lo

âu trong đời sống thì mỗi người lại có khao khát tìm về tuổi thơ trong trẻo hồn

nhiên...

QN: Nhưng dường như sự trong trẻo, hồn nhiên mà mọi người muốn là

tìm thấy trong văn học thiếu nhi lại rất hiếm gặp. Bởi có những tác giả thường

gán ghép tùy tiện cho những con vật, những đồ vật một đức tính tốt, hoặc xấu

của con người và từ đó phát triển lên, bất kể đời sống riêng của con vật hay

sự vật đó. Ví dụ như con chim thì lười biếng chỉ ca hát cả ngày, con bướm thì

rong chơi...

ĐH: Đó là điều còn nhức nhối trong văn học thiếu nhi. Bệnh ấu trĩ từ

xưa và rất khó thay đổi của văn học thiếu nhi là sự cố ý giáo huấn, răn dạy trẻ

ngay trong tác phẩm, ép trẻ phải có những ý nghĩ, những tình cảm đã được

khuôn mẫu sẵn. Người làm thơ không xuất phát từ cảm hứng thơ ca, từ tình

cảm thắm thiết mà xuất phát từ một ý đồ giáo huấn, răn dạy. Người ta đã đi

tìm và mượn vỏ các sự vật để gán ý đồ chủ quan của mình vào. Trẻ em rất

nhạy cảm với kiểu "văn vẻ" này. Các em bị dị ứng ngay và tác phẩm không gì

hơn là lời quát nạt trẻ có vần.

QN: Có thể vì điều này mà văn học thiếu nhi không hấp dẫn được các

em. Điều này còn làm bùng nổ các cơn sốt truyện tranh. Các em vùi đầu suốt

ngày vào các loại truyện tranh được dịch từ tiếng nước ngoài và bị tiêm

nhiễm không ít chất độc từ những cảnh rùng rợn trong tranh.

ĐH: Theo tôi nghĩ truyện tranh chưa phải là có hại tất cả. Thực trạng

trong những năm gần đây, thị trường sách của chúng ta có lạm phát tranh

truyện ở Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh. Nhiều ý kiến báo động về mặt bạo lực,

mê tính dị đoan những tình tiết quái dị. Trong khi đó các thể loại truyện khác

thì không có nhiều. Nhưng có một thực tế không thể phủ nhận là trẻ em rất

thích truyện tranh. Phải biết gạt bỏ phần độc hại để có được những luồng

cảm xúc mới, những ý nghĩa mới, cảnh viết mới vào văn học. Thực ra điều

này đã manh nha từ vài năm nay, ví dụ như các cây bút trẻ đầy năng lực và

hiểu biết như Châu Giang, Hoàng Ly, Nguyễn Vĩnh Tiến, Hường Lý…

QN: Nhưng dù sao văn học thiếu nhi hiện thời đã đóng góp rất nhiều

tác phẩm để giảng dạy trong nhà trường. Các em bắt đầu được đọc, được

học ngay từ khi bập bẹ chữ "a", và cứ thế theo suốt mấy năm văn học cơ sở.

Anh thấy tình hình văn thiếu nhi trong trường học như thế nào?

ĐH: Thực ra trước kia là rất yếu, từ khâu tuyển chọn vào sách giấc

khoa đến các lời hướng dẫn học bài. Và đặc biệt là cách tiếp cận, quá nặng

nề vô tình giáo huấn. Trẻ em ngồi học thờ ơ và sợ môn văn. Thầy giáo ít khi

đồng cảm với giá trị đích thực của văn học. Mấy năm gần đây, sách giáo khoa

có cải tiến rất nhiều và các em bất đầu thích học môn văn hơn. Và cũng chính

vì thế mà nhà trường ngoài việc giáo dục ra còn góp phần bồi đắp các mầm

non năng khiếu văn học.

QN: Anh đã từng xuất bản 15 tập thư cho thiếu nhi. Nhiều bài thơ của

anh được các nhạc sĩ phổ nhạc như Bài ca Trái Đất, Bàn tay cô giáo... khiến

các em rất thích. Thì truyện tranh gợi cho các em một tư tưởng tượng vô

cùng phong phú. Vả lại, lời đi kefm với tranh là lợi thế đặc biệt gần gũi với đời

sống của các em. Phải chăng các nhà văn viết cho thiếu nhi không ý thức

được điều đó. Và đều ý thức được điều đó thì có lẽ họ đã bất lực vì điều kiện

đầu tiên của văn học là trí tưởng tượng họ không có?

ĐH: Không phải trí tưởng tượng của các nhà văn hoàn toàn khô kiệt,

mà là trí tưởng tượng của họ chưa cao, hơi thiếu chất bay bổng, thần tiên,

mơ mộng... những điều rất gần gũi với trẻ. Cũng bởi vì nhiệm vụ giáo huấn

một thời khiến họ khó thoát khỏi thói quen cố hữu. Họ hướng đến một mục

đích hơn là hướng tới nghệ thuật thơ. Do đó hạ thấp giá trị tư tưởng thầm mỹ,

đánh đồng giá trị văn học với những giá trị khác.

QN: Để thay đổi một cách nhìn nhận, một cách viết là rất khó, hầu như

các lớp tác giả không thể từ thay đổi được mà phải chờ đến lớp tác giả kế

cận. vậy điều này có đúng với văn học thiếu nhi hiện nay của ta?

ĐH: Tôi lạc quan hơn nhiều. Các nhà thơ trưởng thành đã ý thức được

điều này và đang cố gắng tìm tòi, thay đổi những nếp nghĩ của mình. Hiển

nhiên phải chờ một lớp nhà thơ, nhà văn mới.

QN: Nếu tuyển chọn sách giáo khoa, anh sẽ tuyển chọn như thế nào về

phần văn học thiếu nhi?

ĐH: Trong sách giáo khoa có khoảng hơn 30 bài là các tác phẩm của

tôi, dưới bút danh Định Hải hoặc Nguyễn Biểu, thậm chí vì nhiều quá nên các

nhà làm sách bỏ cả tên tác giả đi ví dụ như các bài: Tiếng chim buổi sáng,

Đánh trận giả, Nếu chúng mình có phép lạ... Các gợi ý tiếp cận tác phẩm của

các nhà làm sách cũng khá chính xác, nhưng đồng cảm thật sự với tác giả thì

chưa.

Tiêu chí để chọn giảng trong nhà trường bao giờ cũng phụ thuộc yếu tố

đầu tiên và duy nhất đó là giá trị nghệ thuật thực sự, phù hợp với lứa tuổi,

khiến cho các em có thể cảm thụ được với vẻ đẹp của tác phẩm. Trong cách

tuyển chọn ngày nay còn quá ít các tác phẩm của họ, mang rất nhiều nét đặc

sắc, hấp dẫn, mới lạ, cuốn hút được các em.

QN: Dường như hiện nay, số lượng tác giả trẻ viết cho thiếu nhi tăng

lên rất nhiều so với trước kia. Họ tươi non, mạo hiểm và thu được khá nhiều

giải thưởng văn học nhưng tiếng nói của họ trên văn đàn thì quá ít ỏi, phải

chăng họ còn thiếu một điều gì?

ĐH: Có nhiều tác giả chỉ coi văn học thiếu nhi như một chặng đường rồi

thay đổi viết kiểu khác. Như thế họ chưa đủ tình yêu với các em. Trong 240

tác giả của tuyển tập văn học thiếu nhi của nửa thế kỷ, lực lượng tác giả trẻ

quá ít. Mỗi người có một bài, chỉ có một vài trường hợp đặc biệt như Hường

Lý là có hai bài. Nói chung các tác giả trẻ nên bền bỉ, tiếp tục học hỏi nhiều

hơn nữa và không chỉ đến với văn học thiếu nhi như người khách qua đường,

mà phải theo nó trọn đời mới mong yêu được nó.

QN: Đốtxtoiépxki: "Trẻ em như một dấu chỉ về hạnh phúc, về sự trong

sáng tinh khiết của chúng ta. Sự tồn tại của các em mang lại niềm vui lớn lao

nhất cho con người và..."

ĐH: Đúng vậy, trẻ em là những thiên đường yêu mến mặt đất này và ở

lại với chúng ta. Đời sống của các em, ánh mắt trong veo của các em nuôi

dưỡng tâm hồn mỗi người chúng ta, khiến chúng ta trở nên tốt đẹp hơn và

mỗi người cố gắng yêu lấy đời sống của mình.

QN: Xin cảm ơn anh.

(Tạp chí Văn hóa Văn nghệ Công An số 8/1998)

2. ĐI TÌM ĐẶC TRƯNG CỦA VĂN HỌC CHO THIỂU NHIPHONG LÊ

Văn học thiếu nhi vốn cũng phải thực hiện các chức năng của văn học

nói chung. Nhưng tôi muốn lưu ý một chức năng mà thiếu nó, hẳn văn học

thiếu nhi sẽ không tồn tại trong một sự phân biệt rành rõ với văn học người

lớn như người ta thường muốn, và vẫn thường bàn. Đó là yêu cầu kích thích,

khơi gợi, phát huy năng lực tưởng tượng, sáng tạo ở các em. Điều này rất

cần. Cần cho tuổi thơ, và cần ngay từ tuổi thơ. Một kết quả nghiên cứu khoa

học cho biết tiềm năng phát triển của con người còn rất dồi dào. Ở não bộ

con người có từ 14 - 16 tỷ tế bào, nhưng số tế bào được huy động vào các

lĩnh vực sáng tạo ở con người hôm nay, mới chi đạt khoảng 5 đến 7 phần

trăm. Quan sát các hoạt động thể thao thì cũng thấy con người vẫn tiếp tục

bứt ra khỏi các giới hạn tự nhiên để vươn tới các kỷ lục mới, và dường như

cuộc chạy đua này còn là vô cùng. Bên cạnh những cuộc đấu tranh cãi tạo xã

hội ngày càng rộng lớn, nhằm vào mục tiêu nhân đạo hóa đời sống, nhằm

vào sự vươn cao hơn chất lượng sống, con người đã nghĩ đến một cuộc cách

mạng nhân chủng (révolution anthropologique) sẽ diễn ra cho thế kỷ sau, với

sự phát triển hàng đầu có thể là khoa sinh học. Câu chuyện này mở ra còn

dào tôi sẽ không sa đà, đi lạc đề, mà chỉ muốn nhân đó mà nói cái ý cho rằng

con người còn dồi dào tiềm năng phát triển; và văn học có thể góp phần vào

đó để đánh thức để nuôi dưỡng các tiềm năng. Sự đánh thức ấy lại cần được

tiến hành từ sớm, từ lứa tuổi nhỏ, và văn học thiếu nhi có thể đóng vai trò

người lính tiên phong. Ở ta từ xưa có câu: "Con hơn cha là nhà có phúc". Tôi

nghe câu này vừa vui vừa băn khoăn. Vui vì thấy nhân dân ta không "phong

kiến", nhân dân ta mong muốn và ủng hộ sự tiến bộ, không ngừng mong các

thế hệ đến sau phải hơn lớp trước. Nhưng băn khoăn vì một lẽ khác: còn

chưa thấy trong câu đó cái nhận thức "con hơn cha" là một tất yếu lịch sử,

một qui luật của sự phát triển, mà lại xem như một chuyện cầu may. Có nghĩa

là trong đời sống thực phải chăng, phổ biến và quen thuộc mới chỉ có chuyện

"con bằng cha", hoặc "con thua cha" nên mới có câu "con hơn cha" là phúc

đức.

Đó là chuyện xưa. Nhưng đâu phải hôm nay không còn là hiện tượng

để cho ta suy nghĩ.

Nói chung về nhu cầu khởi động và phát triển các tiềm năng, tôi muốn

bắt đầu bằng vai trò của cổ tích và nhấn mạnh vị trí của cổ tích, là thể loại có

lẽ ít ai trong đời lại không từng có lúc đam mê vì nó, không cần chờ đến khi

biến chữ, cho đến lúc "vỡ lòng"

Truyện cổ trong diện mạo hết sức đa dạng ở mỗi dân tộc, và khắp thế

giới có thể xem là món quà quí sẵn dành cho các em ở lứa tuổi thơ. Sức hút

của truyện cổ theo tôi là ở chất ảo, chất tưởng tượng của nó. Không kể nó

còn đậm chất vui, chất hài, chất ngộ nghĩnh, ly kỳ. Bằng thứ ấy chất liệu, nó

có khả năng đưa các em vào một thế giới khác với hiện thực chung quanh,

hiện thực thường ngày. Nhưng dẫu vậy, nó vẫn không tạo một cảm giác xa lạ,

mà vẫn gợi được nơi các em cái cảm tưởng tất cả những gì được kể đều là

có thực, là có thể xảy ra. Nói cách khác, nó kích thích ở các em khả năng

đồng hóa thế giới của tưởng tượng, của mơ ước vào thế giới thực. Phải nói

khả năng đồng hóa, khả năng kết hợp đó là rất kỳ diệu; nó chỉ có thể là sản

phẩm riêng của tuổi thơ. Con người đến lúc lớn khôn cái đó sẽ mất đi. Cùng

với sự hiểu biết và vốn kiến thức được bồi đắp thêm, ta lại dễ đánh rơi hoặc

làm mòn mỏi đi năng lực của ước mơ, của tưởng tượng. Bên cái được có cái

mất, âu đó là luật bù trừ. Và chỉ những ai cố khả năng cưỡng lại sự mất mát

này, giữ được sự bồi đắp của tưởng tượng, mới là người kéo dài được cuộc

đối thoại với tuổi thơ.

Từ đặc trưng và đòi hỏi trên của lứa tuổi nhỏ mà đối chiếu với những gì

được viết lâu nay, ta sẽ thấy chỗ dễ trở thành non yếu. hạn chế trên số không

ít sáng tác của ta là đôi khi quá nệ vào cái thật, là thật quá. Ta chú trọng sử

dụng một vài phương pháp miêu tả và thường là mô phỏng theo cách viết cho

người lớn, và nhìn chung là hơi nghiêng về cái trông thấy được trong hiện

thực, cái phải giải thích được bằng lý lẽ. Trong khi, sự cảm nhận của các em

không phải lúc nào cũng đòi hỏi có lý có lẽ.

Tôi không sành về khoa tâm lý, nhưng nghĩ rằng sự nghiên cứu tâm lý

này hắn sẽ mở ra cho sáng tác thiếu nhi nhiều hướng hay. Cần tìm hiểu xem

ít sao truyện cổ dân gian hoặc của các tác giả cổ điển lại được các em yêu

mê đến như vậy. Ở Liên Xô, truyện dân gian Nga xuất bản hơn 400 lần với

tổng số 59 triệu bản. Andecxen 407 lần với 65 triệu bản, Grim 300 lần với 43

triệu bản. Ở ta, mong có một sự thống kê hoặc điều tra xem kết quả ra sao.

Phải nói rõ thêm: Sự yêu thích cổ tích, đồng thoại là nét chung ở các

em thuộc mọi thế hệ, mọi thời đại. Ở mỗi cuộc cách mạng, hoặc chiến tranh,

từng lúc từng nơi, có thể có nhu cầu này hoặc nhu cầu kia nổi lên; nhưng

nhìn rộng ra, nhân loại trên con đường tiến hóa của mình, cũng như đời một

con người, từ thuở ấu đến tuổi trưởng thành đều có một hướng đi và một đích

chung: vươn về cái đẹp cái chân, cái thiện… Cần từ cái chung có tính nhân

loại này mà thấy các giá trị tinh thần phổ quát, thường được hàm chứa trong

cổ tích, là bền vững và trường cửu.

Tôi xin chuyển sang thơ, vẫn với chức năng khơi gợi sức tưởng ở các

em, đồng thời vô vàn câu hỏi được nhân lên theo năm tháng, suốt từ lúc ấu

thơ cho đến tuổi trưởng thành. Đem lại cho các em một nhận thức đúng, và

ngày càng sâu về thế giới chung quanh, từ gần đến xa, từ thiên nhiên về con

người, từ gia đình ra xã hội... đó là mục tiêu mà mọi người viết, mọi trang viết

cần đạt được. Nhưng đạt được bằng con đường nào lại là chỗ phân biệt sách

cho người ăn nói chung và sách cho thiếu nhi.

Nguồn gốc sự sống, sự tiến triển của lịch sử loài người là cả một giáo

trình sinh học. Đó là trí thức của nhà trường. Nhưng Chuyện cổ tích về loài

người của Xuân Quỳnh lại tỏ ra "bất chấp" tri thức sách giáo khoa. Tất cả thế

giới này đều vì trẻ con mà sinh ra. Con trẻ được sinh ra trước tiên. Rồi mới

đến mặt trời, màu sắc, chim muông, âm thanh, sông ngòi, biển, mây, đường

sá… rồi mới đến mẹ và bà, vì trẻ còn cần tình yêu, tiếp đến là lời ru và

chuyện kể… Rồi mới đến bố, vì trẻ cần sự hiểu biết. Sau đó chữ, bàn ghế,

thầy giáo, phấn, bảng…Từ bảng mà có lớp học, và buổi học đầu tiên, thầy

viết lên bảng:

…Chữ thật to:

Chuyện loài người trước nhất.

Người đọc là chúng ta không ai bất bình trước sự vô lý đó. Trẻ em càng

không biết cãi. Chỉ biết thích thú vì sự có lý của một chuỗi những điều phi lý

Sự chấp nhận đó đi ra ngoài những lôgic thông thường. Vì có một lôgic khác,

làm nền - đó là: sự tồn tại của cuộc sống cần bắt đầu từ sự chăm sóc trẻ thơ.

Sự tồn tại chung quanh loài người là vậy. Và tính ưu việt mà chủ nghĩa xã hội

muốn có cũng là vậy. Bài thơ có sự nghịch lý, nhưng không phi lý. Và như vậy

cần được giải thích, cần hiểu theo lôgic khác. Hẳn không ai phản đối Xuân

Quỳnh đã "bất chấp" tri thức sinh học mà đưa ra một lý thuyết "duy tâm" như

vậy. Vì ở đây bài thơ không nhận trách nhiệm cung cấp trí thức là chính, hay

nói đúng hơn, cung cấp một tri thức khác với sự cung cấp của sách giáo

khoa.

Đi vào thế giới chung quanh, việc xác lập một quan hệ giữa các sự vật,

đối với các em, được mở đầu bằng một quan hệ đơn giản nhất: tôi và khách

thể. Chưa vội đào sâu, lật đi lật lại vấn đề. Chưa vội một lúc bao quát hết các

quá trình. Một quan hệ đơn giản, trong đó chủ thể là em bé đóng vai trò trung

tâm. Tất cả nhìn từ mình, tất cả là vì mình. Thơ thiếu nhi cần sự ngộ nghĩnh là

do thế. Và như vậy yêu cầu nhận thức trong văn học cho thiếu nhi có một

phẩm chất riêng, không giống thơ người lớn. Cần một con đường riêng, một

phương thức riêng để đi tới đó. Để từ hiện thực được nhận thức mà gợi mở,

gắn nối các em với một khát vọng sâu xa về cái đẹp, cái tốt, cái thiện.

Như vậy là văn học cho thiếu nhi cần thực hiện nhiều chức năng, và

chức năng nhận thức cũng có vị trí quan trọng. Một nhận thức từ những gì

đơn giản, cụ thể mà có sức gợi mở ra một chuyện. Trước thế giới bao la,

ngày càng mở rộng kỳ thú, các em hăm hở và băn khoăn trước vô vàn câu

hỏi, nhưng câu hỏi từ tuổi thiếu nhi theo tôi là câu hỏi bức xúc nhất, và ẩn rất

nhiều thi vị.

Ở người lớn, các câu hỏi đặt ra không phải tất cả đều cần trả lời ngay.

Có câu hỏi cần chờ đợi. Cần để "nghiên cứu". Để tôn trọng tính thời gian, và

có lúc quá đà thành "ngâm cứu". Nhưng với các em, có câu hỏi, là cần có câu

trả lời.

Khỏi phải nói tuổi thiếu nhi là tuổi nhà trường với sự huy động tất cả bộ

nhớ vào việc học. Khỏi phải nói có một hệ thống sách giáo khoa là sự trả lời

các câu hỏi ấy, theo một trật tự phân loại từ thấp lên cao, hẹp đến rộng, đơn

giản đến phức tạp.

Văn học cũng nhằm góp vào việc trả lời các câu hỏi ấy. Nhưng như

trên ta đã nói, có mặt nó hỗ trợ cho sách giáo khoa. Có mặt nó vạch lối đi

riêng. Lại có một khu vực nhận thức chỉ văn học mới làm được. Đó là khu vực

nhận thức chỉ văn học mới làm được. Đó là khu vực không chỉ dừng lại ở sự

thỏa mãn một nhu cầu trí tuệ mà còn tiếp tục nuôi cấy cảm xúc, bồi đắp tâm

hồn. Đó chính là khía cạnh làm nên ưu thế của văn học so với mọi khoa học,

so với sách giáo khoa.

(Tạp chí Văn học số 5/1993)

3. NGÔN NGỮ VÀ THƠ MỘT ĐỀ TÀI MÊNH MÔNG PIERRE GAMARA

Đây là một vấn đề rất to lớn và các bạn hãy thứ lỗi cho tôi vì ở đây tôi

cũng chỉ lướt qua vấn đề thôi. Chúng ta là những người tiên phong trong vấn

đề này chủ yếu tôi nói về các bạn Pháp và tôi cảm thấy có phần ngợp khi nghĩ

đến bao nhiêu vấn đề hấp dẫn đang đặt ra cho chúng ta. Bên cạnh vấn đề về

văn thể, vấn đề nhạc trong thơ người ta còn thấy rất rõ vấn đề về sư phạm và

nhất là vấn đề mà tôi có thể gọi là: những vấn đề về thu nhận thực tế bên

ngoài và biến đổi những thực tế đó vào trong sáng tác.

Nếu như nhà văn cũng như bất cứ nhà sáng tác văn học nghệ thuật

nào phải đồng thời là một nhà phê bình thì những người muốn viết cho thiếu

nhi càng phải mang theo trong người họ một nhà phê bình vào loại cao nhất,

tế nhị nhất, một người có thể cân đo được sức nặng của một cánh bướm như

một vị thẩm phán luôn luôn tế nhị và nghiêm túc.

Chúng tôi luôn luôn chống lại quan niệm khá phổ biến hiện nay cho

rằng văn học thiếu nhi là một thứ văn học vào loại thứ yếu. Các nhà sư phạm

hiểu rõ hơn ai hết rằng dạy các lớp càng bé thì càng khó.

Nhà văn viết cho người lớn có thể cho phép mình sử dụng lối chơi chữ,

sử dụng những từ, những câu có ẩn ý. Họ có thể "đời hỏi" bạn đọc (phải chịu

khó suy nghĩ) có thể đánh lạc hướng hay gây cho độc giả ít nhiều hoang

mang v. v…

Nhưng đối với độc giả trẻ, công việc sáng tác cần phải khắt khe hơn;

không thể đưa lại cho họ những món ăn đã hoàn toàn nhai sẵn, mà sự khắt

khe đó phải được cân nhắc, tính toán, cộng thêm vào đó một tinh thần đầy đủ

về trách nhiệm.

Khi người ta đi từ địa hạt của người lớn qua địa hạt thiếu nhi, những

vấn đề đặt ra không phải giản đơn hơn, sơ lược hơn, mà trái lại những vấn đề

đó càng khó khăn hơn và phức tạp hơn.

CHÚNG TA MUỐN GÌ?

Theo ý kiến riêng của tôi, có 3 việc:

1) Mở con đường cho các em đi vào kho di sản văn học chung của thế

giới. Giúp các bạn đọc còn đang bập bẹ làm quen với vườn thơ văn bao la

của nhân loại.

2) Muốn làm được việc đó, chúng ta cần giúp cho các em thu nhận và

trao đổi dụng cụ của mình, tức là ngôn ngữ của mình.

3) Việc sử dụng ngôn ngữ sẽ đi đôi với sự phát triển của óc phán đoán.

Biết đọc có nghĩa là đọc ở phía bề sâu, có nghĩa là khám phá ra mọi vẻ đẹp,

mọi ẩn ý. Biết nói, biết viết, có nghĩa là diễn đạt được tư tưởng tình cảm của

mình, có nghĩa là thông cảm bắt gặp chung quanh. Người ta không bao giờ

có thể ngừng học để đọc hay để viết. Người ta cũng không có thể bắt đầu

sớm quá.

Trẻ con là một sinh vật rất mới, rất mong manh. Trẻ con luôn luôn phát

hiện và tìm hiểu. Chưa bao giờ cụm từ "cân nhắc mỗi chữ" lại có nhiều giá trị

như thế đối với một nhà văn viết cho thiếu nhi. Phải dừng lại ở mỗi chữ, phải

soát kỹ lại để hiểu mỗi chữ chứa đựng ý nghĩa gì và sẽ tác động ra sao.

Do đó, những cái mà người ta gọi là mòn sáo sẽ tìm được tất cả hiệu

lực và tính độc đáo ban đầu của nó, mỗi khi các độc giả tí hon đọc đến. Ví dụ:

những ngón tay hồng của hừng đông giống như những bông hoa tươi đẹp.

Những hoa cúc hoang rải rác trên đồng cỏ có một màu sắc rực rỡ.

Nhưng các độc giả trẻ cũng phải hiểu là những "ngón tay hồng" đó,

những "màu sắc rực rỡ" đó trước đây đã được tìm ra, đã được "phát minh"

ra, dùng mãi đã mòn, và có thể kém tác dụng. Cũng phải chỉ cho các độc giả

trẻ biết những cái đã nói rồi đồng thời cũng phải chỉ cho các em thấy cái ích

lợi, cái cần thiết của sự tìm tòi và sự phát minh. Vì thế mà công việc của nhà

văn viết cho thiếu nhi càng gặp nhiều khó khăn trở ngại.

Đối với tôi hình như có hai trở ngại chính: thứ nhất là sự nhạt nhẽo vô

vị, sự luôn luôn tầm thường, một phong cách quá đơn giản, bi bô, nhé nhé.

Thứ hai là một cách viết lòe loẹt, "chải chuốt" giả vờ.

Người ta không bao giờ có thể sáng tạo, phát minh từ một cái không có

gì cả. Những bài thơ hay nhất, độc đáo nhất lại bất nguồn từ những cái tìm

thấy xưa nhất trong những lá khô của sáo ngữ (tức là những hình tượng cũ

đã được lan ra từ trước và đã được dùng nhiều lần)

Tôi không tin có những trẻ em thi sĩ, do đó tôi không muốn thúc đẩy các

em, buộc chúng nhất thiết phải làm thơ. Cũng có thể các bạn đọc trẻ, các bạn

viết trẻ (trẻ con), vì sự tươi mát và ngây thơ có thể tìm ra được những cái

mới. Nhưng chúng ta không nên tìm cách đào tạo, những Elua mười hai hoặc

mười lăm tuổi. Chúng ta chỉ nên tìm cách đào tạo những độc giả của Elua,

những độc giả có nhiều kiến thức càng nhiều càng tốt. Thơ ca là tinh hoa cao

nhất của trí óc loài người và của ngôn ngữ.

Điều chúng ta mong mỏi là làm sao cho những em bé ngây thơ, vụng

về trước mắt chúng ta, một ngày kia sẽ hiểu nổi, sẽ thưởng thức nổi Puskin

hay Raxin, sẽ đi vào được cái thế giới bí mật nhất và phong phú nhất của

tiếng ca nhân loại. Và biết đâu người học trò non trẻ đó cũng có thể trở thành

một Puskin hay Raxin nhờ sự giúp đỡ của chúng ta, nhờ có tài năng và công

phu lao động. Nhưng nhất thiết không bao giờ có sự thành công do yếu tố

thần kỳ.

NGÔN NGỮ DỤNG CỤ QUAN TRỌNG ĐẦU TIÊN

Người ta ít để ý đến vấn đề ngôn ngữ. Tôi biết là tôi đang mơ khi nói

đến vấn đề này. Vì ở đây người ta không bao giờ để ý đến văn học thiếu nhi.

Trừ một vài tạp chí chuyên môn, những vấn đề căn bản không bao giờ được

đả động đến. Nhưng thực ra những vấn đề đó là những vấn đề có liên quan

mật thiết đến một đối tượng hết sức rộng rãi, đó là các thầy giáo, và các bậc

phụ huynh. Tôi tin rằng, người ta có thể làm cho các bậc phụ huynh học sinh

quan tâm đến vấn đề này khi ta trình bày với họ những phương pháp khả dĩ

có thể làm giàu thêm vốn từ ngữ, những phương pháp để sử dụng ngôn ngữ

một cách chính xác và sinh động, những phương pháp để tăng thêm sức tiếp

thu, khả năng truyền cảm và trí óc phán đoán, những phương pháp để tăng

thêm cái vui trong thưởng thức nghệ thuật

Đối với tôi nếu có một vấn đề chủ yếu, quan trọng, để lại nhiều hậu

quả, thì đó là vấn đề ngôn ngữ.

1) Vấn đề học tập, sử dụng ngôn ngữ, chế ngự ngôn ngữ để biểu hiện

tư tưởng và tình cảm của mình.

2) Sự khác nhau giữa ngôn ngữ văn học và ngôn ngữ nói thông thường

hàng ngày. Đây là vấn đề rất cũ, nhưng đối với trẻ em, chúng ta có thể thấy

đó là vấn đề mới. Trẻ con được đào tạo ở học đường nhưng đồng thời cũng

được đào tạo bởi cuộc sống, bởi hoàn cảnh gia đình, ở ngoài đường, ở các

sân giải trí (hơn nữa thỉnh thoảng ở vài vùng trẻ con còn học cả tiếng địa

phương, tiếng thổ âm).

Phải tính đến những thu hoạch đầu tiên đó, những thổ âm đó là những

ngôn ngữ sinh động và đặc biệt đó là những ngôn ngữ đã sống trên môi của

nhân dân. Trong khi đó thì một nhà văn ít sáng tạo lại chỉ biết sử dụng một

thứ ngôn ngữ cứng đờ đầy bụi bặm. Ngôn ngữ là một hiện tượng sống và trẻ

em là một vật sống. Đây là một vấn đề cần được thảo luận.

3) Còn một vấn đề khác cũng quan trọng: đó là vấn đề khốn cùng và

thoái hóa của một loại ngôn ngữ tân thời, những cái mà người ta thường thấy

trên những đầu đề của một bài báo, trên những tranh vẽ, một loại ngôn ngữ

thô sơ, mờ nhạt, quá tóm tắt, lờ mờ. Dưới những bề ngoài "khỏe" đó là một

thứ ngôn ngữ thấp kém đấy những từ lai căng nước ngoài.

Chúng ta cũng cần chỉ ra và vạch trần sự nghèo nàn đó, chỉ cho mọi

người thấy và giúp mọi người hiểu được tính chất phong phú của ngôn ngữ,

một sự phong phú vô tận.

Chúng ta sẽ can thiệp vào lúc nào? Ngay ở mỗi bản chú thích của một

minh họa, ngay ở một vài ba từ được ghép lại, ngay ở mỗi tập ảnh mỏng nhất

ít cần sự chú ý nhất, ngay ở những bước đầu, cần phải gọt dũa cẩn thận

ngay trong một vài câu đơn sơ kèm theo một bức tranh ảnh đẹp.

CẦN CÓ SỨC HỢP TÁC

Ở đây rõ ràng cần thiết phải có một sự hợp tác. Luôn luôn tôi kêu gọi

sự hợp tác. Đó là sự hợp tác giữa nhà văn, nhà sư phạm và phụ huynh học

sinh. Tôi cũng mong không phải chỉ một mình tôi lên tiếng trong vấn đề này.

Thật thế tôi không đòi hỏi những nhà sư phạm phải viết văn, những bậc

phụ huynh phải sáng tác những tiểu thuyết. Thường thường họ cũng có làm

những việc ấy và sáng tác của họ đôi lúc cũng hay nhưng nói cho cùng, mỗi

người mỗi nghề, mỗi người đều có kinh nghiệm riêng và tài năng riêng nó.

Nhưng ý kiến của các bậc phụ huynh và các nhà giáo là rất cần thiết và

rất bổ ích cho những người sáng tác văn học, trước lúc sáng tác và sau lúc

sáng tác.

Trước lúc sáng tác là để soi sáng cho nhà văn về thế giới phức tạp của

trẻ em, về những diễn biến của cảm giác, về phạm vi của thế giới trẻ con, về

sự quan trọng của tri giác, sự giàu có của vốn hiểu biết, của vốn từ v. v…

Sau sáng tác là để giúp cho nhà văn hiểu biết về kết quả đã đạt được,

về thành công và thất bại và nói chung về những cảm hứng của độc giả trẻ,

nói tóm lại là để làm một cuộc phê bình xây dựng cho tác phẩm xem nó đã

được quần chúng thiếu nhi đón tiếp như thế nào. Tôi nói thêm đến thế giới

phê bình, chính giới phê bình chuyên nghiệp văn học thiếu nhi và giới phê

bình văn học chung (nếu như họ muốn đoái hoài đến) cũng đóng một vai trò

rất quan trọng.

TINH HOA CAO NHẤT CỦA THI CA

Trong bao nhiêu những thể loại văn học, trong đó ngôn ngữ được

khẳng định được mài sắc và được làm giàu thêm, người ta không thể chọn

nên một thể loại nào. Tôi không tin là có những thể loại văn học vào loại cao

hay vào loại thấp và tôi không muốn có những "nhóm Do thái" (nhóm người

đặc biệt) trong xã hội cũng như trong ngôn ngữ.

Các em, những độc giả trẻ của chúng ta có thể thưởng thức và làm cho

chính mình giàu có thêm nhờ một câu chuyện, nhờ những lời vấn đáp, nhờ

những diễn xuất sinh động của đối thoại trong kịch, mà cũng nhờ cách diễn tả

vô cùng tế nhị của thể loại thi ca. Tôi đã nói đến vấn đề đó, bây giờ tôi xin trở

lại. Thơ là một loại quí báu và dành cho nó một sự chú ý đặc biệt. Thơ ca

cũng tạo cho chúng ta những dễ dàng đồng thời cũng đưa lại cho chúng ta

những khó khăn.

Nó tạo cho chúng ta những dễ dàng nhờ những khía cạnh sắc bén, sâu

xa mãnh liệt, nhờ những tính chất cô đọng và lấp lánh của kim cương, nhờ

sức "chứa đựng" của nó. Thi ca giúp cho chúng ta hay là phải giúp cho chúng

ta tích lũy trong kí ức (trong trí óc và trong tim của độc giả trẻ) cả một tủ sách

di động, một kho tàng quí báu không thể nào quên được.

Ở đây lại phải đặt ra một vấn đề bức thiết là cần phải có những sáng

tác có giá trị. Chúng ta có thể, chúng ta cần phải đem lại cho các em những

bài thơ hay của tất cả các nước. Trước tiên phải giới thiệu cái vốn quí, cái gia

tài của tổ quốc. Những bản dịch thơ nước ngoài sẽ đem lại cho những tâm

hồn mới rồi đó những tinh hoa chủ yếu và lâu đời trong vốn quí nhân loại.

Tất nhiên sẽ có những khó khăn. Chúng ta đều thấy cả, rõ ràng không

thể giới thiệu cho các em tất cả các loại bài thơ. Mà cần phải chọn lọc. Nhưng

thực ra, nhờ cái vốn quí sẵn có của nhân loại mà số thơ chọn cho các em sẽ

được nhiều hơn, có thể tìm được nhiều bài thơ cho các loại sở thích, cho nhu

cầu từng lúc và cho sự cần thiết của khoa sư phạm. Chúng ta không thể thu

hẹp thơ ca cho thiếu nhi vào phạm vi những bài hát tập đếm, những bài chơi,

những bài ca dao loại dở. Những bài hát chơi cũng cố vẻ đẹp của nó nhưng

chúng ta phải có nhiều tham vọng hơn. Chúng ta giúp cho các em và các giáo

viên quan tâm đến và yêu thích kho tàng văn học phong phú của nhân loại.

Ở đây cũng lại nảy sinh một vấn đề cấp thiết: cần có một sự cộng tác

tập thể để tổ chức các cuộc sáng tác, để dự định những công việc dịch thuật,

những bản phóng tác, để xúc tiến việc xuất bán các tuyển tập v.v… Trước

đây tôi có phản đối lối lai căng Anh, Mĩ (việc nhập các từ ngữ Anh, Mĩ). Nếu

tôi có phản dối là phán đối lối sử dụng lai căng, sống sượng, thấp kém chứ

không phải phân đối những thiên tài của Anh, Mĩ cùng phần tinh hoa của

những quốc gia khác. Tôi mong mọi người hiểu cho tôi. Chúng ta mong sao

cho những tinh hoa xa lạ ấy không phải xa lạ với con người, đã được trình

bày gần sát nguyên bản, đặc biệt qua những bản dịch được chọn kỹ và dịch

tốt.

Hiện nay có lúc người ta tìm cách đối lập hình ảnh và nét vẽ với chữ

viết. Sự thật thì hai yếu tố này có một giá trị truyền cảm trực tiếp và dễ dàng

hơn. người ta bảo rằng hiện nay chúng ta không sống trong thế giới hình ảnh,

ý kiến này còn cần phải bàn cãi thêm.

Thực ra tôi không thể chối cãi giá trị của hình ảnh, của màu sắc, của

nhịp điệu Những ai có tham dự ít nhiều hoạt động sư phạm đều không thể

nào từ chối các phương tiện bổ sung này. Tôi tin rằng nếu có một thế giới

hình ảnh thì cũng phải có một thế giới văn từ, một thế giới được phác họa lại,

được cấu tạo bởi những tinh hoa lấp lánh của từ ngữ, bằng ngang ngôi sao

băng vụt thoáng vụt hiện và điều rất quan trọng là làm sao cho các em được

tập vận dụng một cách vững vàng những tinh hoa đó, những ngôi sao băng

đó, hiểu được sức sống của các từ có thể đọc hiểu được những ý nghĩa khác

nhau còn đọng lại trên những từ ấy nhận thức được sức gợi cảm mãnh liệt

mà những từ đó có thể gieo vào lòng người.

Tôi nói vấn đề này không phải vì thời thượng, vì cái "mốt" hiện nay là

phải đề cập đến vấn đề ngôn ngữ học, mà vì lòng tin tưởng sâu sắc của một

nhà văn và của một người có quan tâm chút ít đến vấn đề giáo dục.

Chính quá trình chuyển biến lâu dài của từ ngữ và của các hình thức

văn phạm sẽ giúp chúng ta tìm hiểu quá trình chuyển biến lâu dài của lịch sự

con người trên con đường giải phóng của họ.

Sự chinh phục các từ ngữ, sự chinh phục ngôn ngữ, từ những bệnh

bập bẹ đầu tiên của loài người cổ sơ, và của mỗi con người từ thuở còn bé,

cho đến viên kim cương tinh khiết, gọt giũa rất công phu - tức là thơ ca. Đó

cũng là một công cuộc giải phóng. Sự tập dượt để sử dụng nó cũng là một sự

tập dượt để giải phóng.

Nói rõ, nói đúng, việc đó sẽ dẫn đến suy nghĩ rõ và suy nghĩ đúng

Việc đó sẽ dẫn đến ý thức công dân và tôi muốn chấm dứt những suy

nghĩ còn rất nhiều những thiếu sót của tôi về vấn đề ngôn ngữ bằng danh từ

cuối cùng này, danh từ ý thức công dân.

NGUYỄN THỊ Ả dịch từ Tạp chí Châu Âu

(Tạp chí Văn học số 5/1993)

*Nhà văn Pháp nổi tiếng - Tổng biên tập Tạp chí Châu Âu

4. NHỮNG BÍ QUYẾT LÀM THƠ HAY CHO TRẺ EMCOÓCNÂY TRUCỐPXKI:

Khi bắt đầu làm thơ cho thiếu nhi, trong một thời dài, tôi vẫn không sao

tìm được cho chúng một hình thức sinh động, chặt chẽ. Dần dần qua biết bao

sự đắn đo lần thất bại tôi mới đi tới một niềm tin vững chắc rằng, chiếc la bàn

duy nhất trên con đường này đối với tất cả các nhà văn chính là thơ ca dân

gian.

Tất nhiên điều đó không có nghĩa nhiệm vụ của chúng ta là sao chép lại

những tác phẩm dân gian xưa. Không ai cần đến sự bắt chước nô lệ fonclo

ấy. Song người ta cũng không thể không biết rằng trải qua bao thế kỷ, trong

các bài ca, các chuyện kể, chính các vần thơ dân gian đã tạo ra những

phương pháp lý tưởng, mang tính nghệ thuật và giáo huấn độc đáo, có ảnh

hưởng sâu đậm đến lứa tuổi thiếu nhi, và chúng ta không thể không tính đến

cái kinh nghiệm hàng thiên niên kỷ này.

Người thầy thứ hai của chúng ta chính là các em thiếu nhi. Song không

nên suy diễn rằng nói như vậy là tôi muốn cổ vũ cho việc chỉ biết chiếu theo

các em. Tôi xin nhắc lại là chúng ta không có quyền từ chối việc giáo dục các

em, gây ảnh hưởng đến các em, giúp các em hình thành nhân cách, nhưng

chúng ta chỉ đạt được điều ấy nếu chúng ta biết nghiên cứu sâu sắc tâm lý

các em, cách suy nghĩ của các em, và nếu chúng ta tìm ra được một cách

chính xác nhất cho mình một hình thức văn học nào có hiệu quả nhất.

Bản thân tôi đã tự đặt ra cho mình những quy tắc bắt buộc hoặc có thể

gọi là những bí quyết cũng được, khi tôi làm thơ cho các em đặc biệt là các

em ở tuổi nhi đồng.

Ở trên tôi đã nói về bí quyết thứ nhất. Còn ở đây tôi muốn nói rằng thơ

ca của chúng ta phải có tính hội họa, tức là trong mỗi khổ thơ, nếu không phải

là hai câu thơ liền nhau, phải là một đề tài cho họa sĩ, bởi lẽ các em nhỏ chỉ

tư duy bằng hình ảnh. Các bài thơ nào mà họa sĩ không tìm ra được đề tài để

vẽ thì sẽ không thích hợp với các em. Ai viết cho các em đều phải - nếu có

thể nói được như vậy tư duy bằng hình vẽ. Các bài thơ được in ra mà không

có minh họa, ít ra cũng mất đi một nửa hiệu quả. Đôi mắt trẻ thơ trong những

năm đầu tiên của cuộc đời. Chủ yếu nhận ra các sự vật qua những chuyển

động, vận động của nó hơn là phẩm chất của nó, vì vậy chủ đề thơ cho các

em nhỏ phải đa dạng, linh động, biến hóa, và chỉ độ dăm sáu dòng đã lại nảy

sinh một hình ảnh mới. Sự thay đổi mau chóng hình ảnh, đó là bí quyết thứ

hai mà nhà thơ cần tuân thủ.

Bí quyết thứ ba: bức tranh bằng lời ấy lại đồng thời phải mang tính

chất. trữ tình Nhà thơ - họa sĩ lại cũng phải là nhà thơ - ca sĩ. Đối với các em,

thơ chẳng những phải vẽ lên được hình ảnh mà còn có thể hát lên được, múa

lên được; nếu không, những vần thơ đó sẽ không làm rung động được trái tim

các em. Chẳng phải ngẫu nhiên mà ở tất cả các nước, những bài thơ dân

gian dành cho các em được gìn giữ qua bao thế kỷ đều có thể hát lên, múa

lên được.

Bí quyết thứ tư: đó là nhạc tính của ngôn ngữ thơ. Cần nhận thấy rằng

các câu thơ do các em nhỏ đặt ra bao giờ cũng có nhạc điệu. Nhạc tính của

câu thơ đó trước hết là ở sự hòa âm đặc biệt của chúng. Trong thơ của mình,

các con nhỏ không khi nào dồn đống các phụ âm, vốn thường vẫn làm "xấu"

đi những văn thơ của người lớn chúng ta viết cho các em. Trong thơ do các

em sáng tác, chưa bao giờ tôi bắt gặp những âm thanh thô cứng, như trong

một số bài thơ ca sách vở hiện nay.

Bí quyết thứ năm: mỗi câu thơ phải có cuộc sống riêng nó như một

chỉnh thể độc lập. Nói cách khác, mỗi câu thơ phải mang ngữ nghĩa học trọn

vẹn:, mỗi câu thơ là một câu độc lập, và một số đông cũng ngang bằng với số

mệnh lệnh đó (tính đặc thù này của thơ cho thiếu nhi làm cho thơ đó gần gũi

với thơ ca dân gian). Đối với trẻ em lớn tuổi hơn, thì mỗi mệnh đề không chỉ

là một dòng thơ mà có thể là hai dòng. Tuy vậy nó cũng không được vượt

quá giới hạn này.

Ở phần trên chúng tôi đã nói rằng các em nhỏ tuổi nhận biết hành động

của khách thể dễ dàng hơn là phẩm chất của nó. Từ đó có thể dẫn tới bí

quyết thứ sáu: Không nên chồng chất quá nhiều các tính từ vào những câu

thơ. trong thơ do các em nhỏ làm, gần như không bao giờ có hình dung từ.

Điều đó cũng dễ hiểu, bởi lẽ hình dung từ là kết quả của sự nhận thức hoặc

lâu hoặc mau về khách thể. Đó là kết quả của kinh nghiệm, của sự quan sát,

tìm tòi, nên hoàn toàn là khó đối với các em nhỏ. Chỉ có các hành động, sự

thay đổi nhanh chóng của các sự kiện mới thật sự làm các em say mê. Chính

vì vậy cần dùng động từ nhiều hơn, còn tính từ thì càng ít dùng càng tốt. Tôi

cho rằng ở tất cả các bài thơ viết cho nhi đồng thì chính tỉ lệ số lượng những

động từ và tính từ sẽ là chuẩn mực khách quan nhất và tốt nhất để bình xem

bài thơ đó có phù hợp với tâm lý các em nhỏ hay không,

Dĩ nhiên tất cả những điều tôi vừa trình bày trên chỉ liên quan tới các

em còn rất nhỏ tuổi. Khi các em lớn lên thì cái biểu lộ tốt hơn cả sự chín mùi

trí tuệ của các em chính là số lượng các tính từ, mà nhờ chúng ngôn ngữ của

các em được phong phú thêm.

Bí quyết thứ bảy: Thơ cho các em nhỏ cần làm sao để có thể biến

thành trò chơi bởi lẽ tính hiếu động của trẻ nhỏ, trừ một vài ngoại lệ hiếm hoi,

được biểu thị dưới hình thức các trò chơi.

Mặc dù các bài thơ hay cho trẻ em chẳng có liên quan gì đến trò chơi,

thế nhưng không nên quên rằng thơ ca dân gian làm cho thiếu nhi lại được

nảy sinh ra từ các trò chơi. Nói chung, nhà thơ nào viết cho lứa tuổi nhi đồng

đều phải thấy rằng: mỗi đề tài của mình cũng giống như một trò chơi. Ai

không có khả năng chơi với trẻ nhỏ, người ấy khó có thể làm thơ cho các em.

Song trẻ em không cho biết chơi với các đồ vật, các em còn biết chơi

với các âm thanh. Những trò chơi âm thanh và từ ngữ đó xác thực, hiển

nhiên, cực kỳ có lợi bởi vì trong văn học dân gian cho thiếu nhi của thế giới,

chúng chiếm một vị trí đáng kể. Ngay cả khi lớn lên rồi, các em vẫn thường

bộc lộ niềm vui thích với từ ngữ, bởi vì chúng không thể quen ngay lập tức

với các việc từ chỉ chứa đầy chức năng thực tiễn, chức năng truyền cảm.

Tôi không nghĩ rằng tất cả các nhà văn viết cho thiếu nhi chỉ cần quan

tâm đến trò chơi của từ ngữ mà quên đi những nhiệm vụ giáo dục khác của

văn học (điều đó thật đáng sợ và nó sẽ dẫn tới chổ hủy hoại nền thơ ca cho

thiếu nhi), tôi chỉ muốn nói rằng rút cục người ta cần phải thừa nhận tính hiệu

quả trong việc giáo dục của thể loại văn học này, và không phải vô cớ mà

trong thơ ca dân gian truyền miệng nó lại được biểu hiện phong phú đến thế.

Như vậy là chúng ta đã xem xét vấn đề phải làm thơ cho thiếu nhi bằng

cách thức đặc biệt, khác với làm thơ cho người lớn. Và phải bình giá thơ đó

xuất phát từ một chuẩn mực khác. Một nhà thơ tài năng không phải bao giờ

cũng có thể viết được thơ cho trẻ em.

Nhưng không phải vì vậy mà nhà thơ khi viết cho các em lại có quyền

không biết đến cái mà người lớn đòi hỏi ở thơ ca.

Không. Chúng ta phải xuất phát từ một chuẩn mực duy nhất để đánh

giá chất lượng văn học, dù đó là thơ ca cho thiếu nhi thuần túy hay là thơ ca

cho người lớn. Về tài nghệ, sự điêu luyện, kỹ thuật hoàn thiện, thơ cho thiếu

nhi cũng phải ở ngang tầm với thơ sáng tác cho người lớn. Những vần thơ

chưa hoàn hảo không thể coi là thơ hay cho thiếu nhi.

Đấy chính là bí quyết thứ tám: Không nên quên rằng thơ ca cho các em

nhỏ cũng phải bình đẳng về chất lượng thơ ca cho người lớn!

Và bí quyết cuối cùng: Trong thơ của mình, chúng ta phải làm sao để

không phải chúng ta thích ứng với thiếu nhi, mà để các em thích ứng với

chúng ta, thích ứng với cách cảm, cách nghĩ của "người lớn". Dĩ nhiên làm

việc đó phải hết sức thận trọng, không được trái bản tính của các em, nhưng

nếu chúng ta không làm điều đó thì chúng ta phải từ chối vai trò nhà giáo dục

của chúng ta. Bởi vậy chúng ta phải biết vi phạm từng ít một những "nguyên

tắc" nêu trên, để có thể khi làm phức tạp hóa dần dần hình thức thơ ca dẫn

dắt các em nhỏ hiểu biết dần những nhà thơ lớn. Việc giáo dục thơ ca thật sự

ấy chúng ta còn quan tâm quá ít, tôi cũng hiểu tại sao. Việc giáo dục trẻ em

bằng thơ ca đã trở nên cần thiết, bao gồm cả việc khởi thảo ra những phương

sách hợp lý nhà cốt sao để vi phạm từng tí mới những bí quyết nêu trên,

ngoại trừ bí quyết thứ tám, tức là đòi hỏi chất lượng cao của các bài thơ làm

các em. Trong bất kỳ trường hợp nào cũng không nên vi phạm nguyên tắc

này.

Tiếc thay, vẫn còn không ít các nhà sư phạm, các nhà phê bình lại bình

giá thơ ca cho thiếu nhi có dựa duy nhất vào nội dung của nó, bởi họ không

hiểu rằng nội dung, cho dù quý giá đến đâu chăng nữa trong thơ thiếu nhi

cũng sẽ vô tác dụng, nếu hình thức của nó khiếm khuyết và cẩu thả. Vậy thì,

trước tiên cần phải nghiên cứu kỹ những đặc thù về một hình thức của thơ

viết cho thiếu nhi, cũng như các phương pháp có hiệu quả nhất của sáng tạo

thơ ca./.

BÙI HÒA dịch.

(Tạp chí Văn học số 5/1993)

5. LÀM THƠ CHO THIẾU NHIXUÂN QUANG

Ngày xưa, khi còn bé tôi thường nghĩ. "Nếu như tôi là người lớn tôi sẽ

tốt hơn nhiều". Tôi chắc rằng những người lớn chúng ta ngày xưa ai cũng đã

từng nghĩ như vậy. Nhưng khi lớn chúng ta đã quên đi nên lại "chưa tốt lắm"

(như trẻ em nghĩ). "Tại sao người lớn lại không hiểu được trẻ em?". Đấy là

câu hỏi trong tôi suốt cả một thời thơ ấu mà không sao tự giải đáp nổi. Khi ấy

tôi cứ nghĩ: "Nếu như để tôi sống với toàn người lớn thôi chắc là tôi sẽ cô độc

lắm". Có lần tôi cãi nhau với một đứa bạn, hai đứa bỏ nhau, không chơi với

nhau nữa. Tên rất buồn, về nói lại chuyện đó với bà tôi, muốn tìm ở bà tôi một

lời cảm thông hoặc một cách giải quyết. Thế mà bà tôi lại bảo "Nó không chơi

với cháu thì thôi cần gì, cháu ở nhà chơi với bà". Thế là tôi hoàn toàn cô độc.

Bà tôi đâu hiểu là tôi cần chơi với bạn ấy bao nhiêu!

Khi lớn lên tôi hiểu rằng sự không cảm thông được của người lớn đối

với trẻ em là do người lớn nhìn con trẻ bằng cái nhìn của người lớn, từ đó mà

mọi quan niệm đúng, tốt, xấu thường nhầm lẫn cả.

Đây là bài thơ mà theo con mắt nhìn của người lớn đã viết cho con trẻ

trong sách học vần cũ:

Mèo con bé tỉ

Đã có râu ria

Mèo cử ngồi kia

Meo meo kêu mẹ

Ăn thì ăn khỏe

Mà lại ham chơi

Bạn nhỏ ta ơi

Chớ theo mèo nhé.

Hai câu đầu có chút nhận xét ngồ ngộ kiểu trẻ con, nhưng từ câu thứ

ba trở đi hoàn toàn theo quan niệm của người lớn, cách đánh giá tốt xấu của

người lớn. Thực ra việc: "Kêu mẹ, ăn khỏe, ham chơi... " của trẻ con hoàn

toàn không có lỗi. Tại sao lại bắt con trẻ không được làm nũng mẹ, không

được ăn khỏe, không được ham chơi. Nếu như ta chưa có hoàn cảnh đáp

ứng cho các em được gần mẹ nhiều được ăn và chơi đây đó thì đó là lỗi ở

chúng ta. Còn các nhu cầu kia của các em là cần thiết và chính đáng.

Đọc những câu thơ trên tôi thấy thương các em nhỏ.

Là một người làm thơ cho các em, qua những đau khổ và khao khát

thuở nhỏ qua những lầm lỗi của tôi khi đối xử với các con tôi, tôi luôn luôn tự

nhủ: "Muốn viết cho các em điều đầu tiên là sự cảm thông với các em, đó

không phải là sự áp đặt. Đừng bắt các em sống và nghĩ theo cách của mình.

Nếu muốn giáo dục các em thì phải nhìn bằng con mắt của các em mà nhận

xét đánh giá mọi việc. Cách giải quyết bắt đầu từ đây."

6. THÊM MẤY SUY NGHĨ VỀ VIỆC LÀM THƠ CHO NHI ĐỒNGPHẠM HỔ

Một nhân vật không thể thiếu trong thơ cho các em.

Tôi rất ít khi gặp thấy một cái cây xấu, một bông hoa xấu, một cái quả

xấu. Tôi từng chú ý đến cái vẻ đẹp của một bông hoa và của cả một cành

hoa, một vườn hoa. Có những bông hoa đứng riêng một mình đâu có đẹp.

Nhưng kết thành chùm, nở thành một giàn thì lại rất đẹp. Phải chăng đó là cái

đẹp của tập thể, của đám đông? Tôi cũng thường chú ý đến những dáng cây

bị chặt, bị gãy. Chỉ sau một thời gian, hầu hết những cái cây gặp phải cảnh

ngộ không may ấy đều đã tự tạo cho mình một vẻ đẹp khác, với những cành

mới, đường nét và hình khối mới. Nhiều khi tôi đứng lại ngắm chúng mà xúc

động đến lạ lùng… Cái đẹp của thiên nhiên là một điều đã được con người

khẳng định, nhưng tìm ra, nói lên cho được hết các vẻ đẹp ấy ở trong mọi

khía cạnh không phải là chuyện cũ. Còn sự phong phú của thiên nhiên thì có

lẽ không có gì sánh được. Triệu triệu họ cây, từ cây rêu bé như cái lông tơ

của chú vịt con đến cái cây chò cao vút lưng chừng trời. Vô vàn loài chim, loài

cá…Trong một loài cam; có bao nhiêu thứ cam, trong một họ bứa có bao

nhiêu thứ bứa (măng cụt cũng là họ hàng nhà bứa đấy). Có bao nhiêu dáng

hoa, mẫu hoa, có bao nhiêu mùi thơm, có bao nhiêu cách chín: chín trắng,

chín vàng, chín xanh, chín nâu, chín tím, chín đen… Dù giàu tưởng tượng

đến mấy, trước sự phong phú của thiên nhiên, con người chúng ta đều phải

lạ lùng, kinh ngạc… Và kèm theo đấy là bao nhiêu cá tính: hoa này nở sáng,

hoa kia nở tối, hoa này thích sương, hoa kia thích gió…

Rồi, sự biến hóa đến kỳ diệu của thiên nhiên từ lá sang hoa, từ hoa

sang quả từ hạt đến cây. Tôi tin rằng những điều ấy thật bổ ích cho các em,

cả về hiểu biết, cả về sự phát triển trí tưởng tượng, sự bồi đắp về tâm hồn.

Thiên nhiên còn gợi cho chúng ta bao nhiêu, điều suy nghĩ về cuộc

sống của con người. Thiên nhiên là rộng rãi, là sự im lặng cho không đòi lại,

là sự bao dung. Đang có nỗi buồn, gặp một cánh đồng xanh, một khu rừng

đẹp, một mặt biển trăng lên, một trời sao lấp lánh, ta như được an ủi, được

nghe những lời khuyên bảo chí tình và bổ ích. Thiên nhiên ở đây là sự chống

trả dũng cảm bền bỉ của núi, của sông đối với nắng mưa, nóng rét, và ở kia là

sự tự lực tự cường của những loài cây mọc trên đồi trọc, mọc trên cát bóng,

là sự kiên nhẫn để cho đến đích, của sông ra biển (cuộc hành trình có khi dài

hàng vạn dặm), của hạt đi đến quả (thời gian có khi đến bảy năm, mười lăm

năm như trường hợp cây dừa, cây ô-liu…).

Thiên nhiên, một nhân vật đẹp đến như vậy đấy, có nhiều tinh đến như

vậy làm sao có thể thiếu mặt trong thơ cho các em.

Thiên nhiên còn là một nhà sư phạm đại tài. Thiên nhiên không bao giờ

nói lên cái điều thiên nhiên muốn khuyên bảo chúng ta. Bằng chính cái đẹp,

thiên nhiên dạy ta yêu cái đẹp. Bằng chính sự phong phú, thiên nhiên gợi cho

ta nên có cuộc sống phong phú về vật chất, về tinh thẫn.

Sự biến hóa hay trò chơi ú tim trong thơ cho các em.

Viết thơ cho các em bé, theo tôi, rất cần chú ý đến nhạc điệu. Nhiều khi

các em chủ yếu nhớ được là nhờ nhạc điệu. Nhờ nó mà các em nhớ được cả

những câu các em chưa hiểu được nghĩa.

Hình như một trong những nguyên nhân làm tôi yêu thơ lúc còn bé đó

là cách viết, cách sắp xếp rất đẹp của những câu thơ; nó không giống như

văn xuôi mà lại từng câu, từng khóm, hai câu, bốn câu, hai bên là giấy trắng

thênh thang, thoải mái. Và từ lối sắp xếp đó mà có nên nhạc điệu và tiết tấu

của câu thơ, bài thơ. Các em bé vốn hiếu động, các em luôn thích sự thay

đổi, sự khác đi. Các em thích cái kính vạn hoa là do như vậy đó. Chơi ú tim,

trốn bắt với các em, ai nấp mãi một chỗ, xuất hiện mãi một chỗ, các em cũng

sẽ thấy hết thú vị. Nhưng, nếu thay đổi luôn, khi thì sau cánh màn, khi thì sau

cánh cửa, khi thì dưới gầm bàn, các em sẽ thích thú đến cười ngặt ngoẽo hay

hét tướng cá lên nữa. Vì vậy thơ viết cho các em, rất nhiều người, nhiều nhà

thơ lớn trên thế giới khuyên là nên viết theo thể tự do, viết theo nhạc điệu của

cảm nghĩ của sự việc, của hành động

Nhạc bài "Con voi" thoải mái đấy chứ:

Con vỏi con voi

Cái vòi đi trước

Hai chân trước đi trước

Hai chân sau đi sau

Còn cái đuôi đi sau rốt

Tôi xin kể nốt

Cái chuyện con voi...

Khi bốn chữ, lúc năm chữ, và nhạc điệu từng câu cũng có nhau: khi

như trỏ, khi như gọi, lúc thì như tả, như đùa…

Chính sự biến hóa trong nhạc, trong hình ảnh, trong thể loại… đã góp

phần làm cho bài thơ sinh động hơn, vui hơn. Mà vui thì chúng ta đã bàn

nhiều và đã nhất trí với nhau đã từ lâu rồi: đó là một nét chiến lược trong thơ

cho các em, nhất là ở lứa tuổi bé.

Thu hoạch này riêng đối với tôi, không chỉ rút ra từ các câu hát ru, các

bài đồng dao, mà cả ngay cả trong các trò chơi, trong các câu chuyện cổ tích,

trong khi chơi đùa, gần gũi với các em trong khi đọc những tác phẩm viết ở

trong nước, ở nước ngoài… Tôi thường dặn tôi: hãy tăng cường tính chất

chơi ú tim trong thơ viết cho các em, nhất là đối với các em ở lứa tuổi nhỏ

nhất…Ở đây không phải là sự ú oà hời hợt mà là những thay đổi bất ngờ và

thú vị về nhạc điệu, về màu sắc về hình tượng, về cảm nghĩ mang đến cho

bạn đọc lên năm, lên bảy…

Tuổi thơ của các em, tuổi thơ của chúng ta.

Một trung tâm nghiên cứu về văn học cho thiếu nhi ở phương Tây bằng

phương pháp và phương tiện khoa học đã chứng minh rằng nhà văn nổi tiếng

kia đã dùng hình tượng ba người thợ làm bánh mì trong câu chuyện mình

viết, chứ không phải là hai, cũng không phải là bốn, hoặc năm người, chỉnh vì

lúc bé, ông bố của nhà văn là một người thơ may, và khi làm việc, lúc nào

ông bố ấy cũng có hai người giúp việc ở bên cạnh. Hình ảnh ba người, ý

nghĩa ba người là đẹp nhất đã có sẵn từ trong tuổi thơ của tác giả. Cũng cùng

một nguyên nhân như vậy nhà văn dùng cái chai sữa mà không dùng cái bình

sữa, dùng chất liệu này mà không dùng chất liệu kia, chất liệu về sự vật, chất

liệu về tình cảm…

Nhiều nhà nghiên cứu khác, sau khi tìm tòi, phân tích lại cũng khẳng

định: nhà văn viết một tập thơ, tập truyện cho các em, tác giả không phải chỉ

làm việc về tập thơ, tập truyện ấy, mà là làm việc với chính tuổi thơ của mình.

Đọc mà tiếp nhận những điều nói trên, đối chiếu với những tập thơ, bài

thơ tôi viết cho các em, các bạn tôi viết cho các em, tôi thấy đó là những điều

rất đáng chú ý.

Khi tôi viết "Gà con và quả trứng" hay "Sen nở" tôi đã soát kỹ và đúng

là tôi đã viết những điều tôi ngạc nhiên từ lúc bé. Sao cái trứng nằm im như

hòn đá kia, bỗng dưng lại biến thành con gà, sao những trái mít con sau vườn

nhà tôi nó lớn nhanh đến như vậy, những bông hoa sen nở nhanh đến như

vậy mà tôi rình xem vẫn không nhìn thấy...? Cũng như khi viết về sự lầm lẫn

của một em bé thời nay, tưởng giọt sương là giọt nước mắt của hoa hồng, tôi

đã viết đúng sự lầm lẫn của tôi ngày xưa.

Cái vốn của tuổi thơ xưa ấy có khi cụ thể như tôi nói trên nhưng cũng

có khi nó khá tinh vi, thậm chí trừu tượng: một âm hưởng mơ hồ, một rung

động thoáng qua, một cách cảm nghĩ không có hình dáng, một điều buồn

thương không có tiết tấu Nhưng nếu có cái kính hiển vi để soi nhìn vào những

câu thơ chúng ta viết hiện nay, có lẽ chúng ta sẽ thấy được là bóng dáng của

tuổi thơ của chúng ta hiện lên ở đây ở đó…

Nhưng chỉ với cái vốn của những ngày thơ ấu ấy thì không thể đủ để

viết được. Mà phải cộng với cái vốn mới của cuộc sống ngày nay và nhất là

của các em bé ngày nay.

Có lẽ vì vậy mà khi nói đến công việc sáng tác cho các em, K.Tsu-cốp-

ski đã nêu lên hai nguyên tắc lớn: một là học tập vốn cổ, hai là học tập các

em, nói cách khác tìm hiểu đời sống tâm hồn của các em.

Làm thơ cho các em, nếu không có cái tuổi thơ phong phú của chúng ta

cộng với cái tuổi thơ ngày càng lớn hơn đẹp hơn của các em, làm sao chúng

ta có thơ hay, thơ hợp với các em được… Mà đó chỉ mới là vấn đề về vốn.

Còn bao nhiêu vấn đề khác nữa đặt ra cho người làm thơ cho các em. Nhưng

theo tôi vấn đề vốn vẫn là một trong những vấn đề gốc gác và có tính quyết

định nhất.

7. BÀN VÀO CÂU CHUYỆN LÀM THƠ CHO THIẾU NHI PHONG LÊ

Đòi hỏi người viết cho thiếu nhi đồng thời có thêm các thiên chức của

nhà tâm lý, nhà giáo, nhà sự phạm, nhà khoa học… đó là điều từng được nói

đến từ lâu. Đi vào chuyên đề này hắn có nhiều chuyện cần bàn, mở ra nhiều

khía cạnh thú vị. Tôi chỉ muốn nói thêm một ý, dẫu vẫn là ý cũ, người viết cho

thiếu nhi phải trở lại chính điểm xuất phát của mình - tư cách nhà văn, người

nghệ sĩ.

Nói yêu cầu nghệ sĩ là để đảm bảo sự chuyên môn hóa, để thực hiện

triệt để sự phân công xã hội, trong tình hình có rất nhiều ngành, nhiều bộ

phận cùng quan tâm đến công tác giáo dục thiếu nhi như hiện nay.

Nói yêu cầu nghệ sĩ - xin được hiểu không chỉ giới hạn ở giá trị nghệ

thuật tôi chỉ muốn nói ở những gì được viết ra, dẫu chỉ là một khổ thơ, một

đoạn văn, một mẫu truyện, người viết cho thiếu nhi cũng cần huy động tổng

lực những gì mình có, với tư cách một người thầy ngôn ngữ.

Văn học là nghệ thuật của ngôn từ. Sao cho với năng lực ngôn từ mà

làm nổi bật được màu sắc, và hoạt động của sự vật ghi được âm thanh và

nhịp điệu của đời sống, đời sống bên ngoài và đời sống bên trong, đời sống

tự nhiên và đời sống xã hội - tạo được một ngân vang thật dài lâu trong cảm

xúc, tạo một thế giới thứ hai lung linh ẩn hiện sau những dòng chữ - thế giới

của ước mơ, của tưởng tượng.

Từ những khả năng ấy tôi muốn xem ngôn từ như vật liệu xây dựng;

tổng hợp để kiến trúc nên những lâu đài của thi ca.

Giúp cho sự giàu có của cảm xúc, cho sự phát triển của năng lực

tưởng tượng bằng chất liệu ngôn từ đó - là yêu cầu cao mà sáng tác cho

thiếu thủ cần vươn tới; và người viết chỉ có thể đạt được, trước hết với tư

cách là nhà văn.

Đã có những yêu cầu đặt ra cho ngôn ngữ văn hóa nói chung: giản dị,

trong sáng, giàu hình ảnh, gợi cảm, tạo hình, linh hoạt, sống động… Đối với

văn học thiếu nhi nếu có điều cần nói thêm là: bằng vào những phẩm chất ấy,

sáng tác phải sao cho vừa tầm, có ý nghĩa là phải phù hợp với cách nghĩ,

cách nói hàng ngày của các em, đồng thời lại phải góp phần nâng cao và làm

giàu thêm cho cách nghĩ, cách nói đã quen thuộc ấy.

Sao cho vừa tầm, phù hợp mà lại phải làm giàu có và nâng cao cách

nói cách nghĩ của các em, tôi muốn từ sự bao quát các yêu cầu như đã nêu

trên mà đi sâu vào một điểm: sự giản dị. Đó là phẩm chất theo tôi nghĩ, có thể

xem như cơ bản, và để nhấn mạnh thêm, tôi lại muốn xem như bao trùm, đặc

biệt đối với văn học cho thiếu nhi, kể cả thơ và văn.

Giản dị, đó là khái niệm để chỉ sự dễ hiểu. Nhưng không phải bất cứ sự

dễ hiểu nào cũng được xem như là giản dị, như một yêu cầu của văn phong.

Để đừng đánh đồng đánh tráo nó bằng sự tầm thường. Mặt khác khi nói đến

sự giản dị ở chiều ngược lại, cũng xin đừng đối lập nó với sự điêu luyện.

Có tác phẩm nào điêu luyện bằng Truyện Kiều? Nhưng bằng quan sát

riêng, tôi thấy không ít các em ham và thuộc rất nhanh nhiều đoạn dài Truyện

Kiều, dầu có thể có chỗ chúng chưa hiểu hết, hoặc chưa hiểu nổi. Nhưng

đừng vội sốt ruột vì sau khi thuộc rồi chúng sẽ hiểu. Ngay cả người lớn chúng

ta, đâu phải mỗi ngày tới lại không có thêm những khám phá trong ngôn ngữ

Truyện Kiều. Trong thơ văn hiện đại cũng vậy. Có cái giản dị, trong văn phong

lời chữ và cả cuộc đời Bác Hồ mà thế giới khám phá mãi không cùng. Và như

sự giải thích của Phơ-răng-xoa Cô-re-dơ, nhà báo và nhà thơ Pháp, có được

sự giun dị đó là do Người đã nhiều từng trải, nhiều đau khổ, nhiều đấu tranh.

Cũng có thể nói như vậy ở thơ Tố Hữu. Không phải chỉ Bà má Hậu Giang,

Lượm, Mẹ Suốt, trong phong cách kể mộc mạc, mà ngay cả Em ơi Ba Lan, ê-

mi-li con trong ngân nga của nhạc điệu, trong tinh học của ngôn từ cũng là

những bài các em rất dễ thuộc.

Giản dị không phải là kém sâu. Giản dị mà sâu, nhiều chỗ thấm đượm

triết lý không phải dạng của triết học mà trong dạng của đời thường, đó là

phong cách Nam Cao. Và truyện ngắn Nam Cao gần như tất cả, kể cả Chí

Phèo, theo tôi các em đều đọc được.

Giản dị không phải là nhạt nhẽo, vô bản sắc. Giản dị mà mặn là ở Võ

Quảng, Phạm Hổ. Giản dị mà nghiêm trang ở Nguyễn Huy Tưởng. Giản dị mà

hóm vui, gây cười, ở phía này là Nguyễn Công Hoan cô đọng lắm bất ngờ

trong nhiều truyện ngắn, ở phía bên kia là Tô Hoài ý nhị như trong Dế mèn

phiêu lưu ký.

Giản dị vốn không phải chỉ là nhu cầu riêng của trẻ em do tư duy còn

đơn giản. Giản dị cũng là yêu cầu chung của người lớn. Nhưng có chỗ giống

và chỗ khác. Chỗ giống: khiến cho một sáng tác hay cho trẻ con mọi người

lớn đều đọc được. Và chỗ khác: không phải bất cứ sáng tác nào hay cho

người lớn trẻ con cũng thích đọc.

Như vậy có một yêu cầu phổ biến: sự giản dị cho văn học nói chung, và

càng nhấn mạnh đối với văn học thiếu nhi. Giản dị trong câu chữ, trong nội

dung trong nghệ thuật. Vì sự giản dị làm nối lại được, bằng con đường ngắn

nhất cái ngoài đời và cái trong tác phẩm, cái hôm nay, và cái đang tới, thế giới

hiện thực và thế giới ước mơ, đối với các em dường như được mở ra đến vô

hạn.

Cố nhiên bên cạnh sự giản dị còn nhiều chuyện khác cần bàn khi đi sâu

vào đối tượng mô tả, vào yêu cầu riêng của từng lứa tuổi, vào các đặc rưng

của nhiều loại hình sáng tác, vào phong cách riêng trong viết cho các em. Có

thể nêu hàng loạt những yêu cầu như là sự tiếp tục, bổ sung cho nhau. Cũng

lại có thể nêu những yêu cầu xem ra như mâu thuẫn. Chẳng hạn, đi sâu vào

hai thể loại thơ và truyện, mỗi loại vốn có những đặc trưng riêng, khác nhau,

tôi lại muốn nói sự phối hợp, một sự giao thoa, một sự giống nhau giữa hai

thể loại, cố nhiên không vắng thiếu trong văn học cho người lớn, nhưng với

văn học thiếu nhi lại gần như phải có, đến nỗi tôi muốn xem như một điều bắt

buộc.

Đó là chất thơ trong truyện và chất truyện trong thơ.

Với trẻ em khi đọc truyện sự hấp dẫn trước hết ở cốt truyện, ở các tình

thế động, ở các xung đột luôn luôn xảy ra, ở những nhân vật vừa quen thuộc

vừa mới lạ… Nhưng truyện viết cho các em lại không thể thiếu chất thơ, như

một cái gì đó ẩn sau trang viết, khó có thể nhận diện cho thật rạch rồi, nhưng

luông ngừng làm người đọc vương vấn mãi. Chất thơ - đó là những gì được

lọc lừ hồi tưởng, là những xúc động dội từ sâu, trong những mạch ngầm của

tình cảm. Lại có thể là một cái gì bay bổng mời gọi về phía trước của những

mơ ước, những khát vọng cao hơn hiện thực hàng ngày. Có phải đó là cái mà

Goóc-ki tuổi thiếu thời từng nói đến khi đọc Phơ -lô -bê.

Và nếu chất thơ cần cho truyện, thì đến lượt nó, lại cần chất truyện cho

thơ.

Rõ ràng có sự khác nhau giữa truyện cho các em và truyện cho người

lớn. Nhưng theo tôi, sự khác nhau đó có thể còn lớn hơn, rõ hơn trong thơ.

Nếu thơ truyện hoặc truyện thơ đã tách ra thành một loại truyện riêng trong

sáng tác cho người lớn, thì thơ cho các em, theo tôi, nhất thiết lúc nào, dầu là

một bài thơ dài như Em hòa hay chỉ một mẩu nhỏ cũng cần có yếu tố kể, yếu

tố truyện. Có thể xem đó là đặc điểm chung ở những bài thơ được các em

yêu thích, từ một khổ nhỏ cho tuổi mẫu giáo kể chuyện chú Mèo con "trời

nắng chang chang", "đi học chẳng mang thứ gì" (sao lại không mang? Có đấy

chứ!) đến Chú bò tìm bạn, Xe chữa cháy của Phạm Hổ, Mời vào của Võ

Quảng, Đám ma bác giun, Mưa của Trần Đăng Khoa, Gạch đỏ của Định Hải,

Truyện cổ tích về loài người của Xuân Quỳnh…

Các chất thơ cho truyện và cần chất truyện cho thơ, để bổ sung vào cái

yêu cầu người viết phải viết với tư cách nghệ sĩ và cái yêu cầu giản dị, giản dị

đến tinh chất chung cho văn học thiếu nhi, đó là ý nhỏ tôi muốn dùng để kết

thúc bài này.

8. ĐẶT VẤN ĐỀ SO SÁNH THI PHÁP ĐỒNG DAO VỚI THI PHÁP THƠ CHO THIẾU NHI

CHU THỊ HÀ THANH

Đồng dao là tên gọi quen thuộc để chỉ những bài ca được trẻ em hát

trước kia. Có những bài đồng dao được hát, kể gắn với trò chơi. Đó là một

nhận xét chung về đồng dao. Thực ra, nếu đi sâu vào khái niệm này, có

không ít điều phải bàn. Chẳng hạn, vấn đề người sáng tác đồng dao. Các em

tự sáng tác, hay do người lớn đặt ra, hay do cả hai? Nếu người lớn sáng tác

thì đó là những quần chúng bình dân (Giáo sư Đinh Gia Khánh trên tạp chí

Văn học số 6/1997 từng đề nghị dùng khái niệm dân chúng để chỉ lực lượng

sáng tạo văn học dân gian cổ truyền), hay là những nhà nho uyên thâm chữ

nghĩa? Bởi vì người nông dân khó mà có thể sáng tác được loại tác phẩm

dưới đây:

"Chi chi chành chành

Cái đanh thổi lửa

Con ngựa chết trương

Ba phương ngụ đế

Cấp kế thượng hải

Ú tim ù ập "

Theo học giả Nguyễn Văn Tố, bài ca vừa dẫn "phản ánh một cách kín

đáo những sự kiện bi thảm xảy ra vào năm 1885, sau khi vua Tự Đức mất

(1883). Nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Huyên hồi tưởng lại rằng hồi ông còn

thơ ấu, nhiều người xung quanh ông tin rằng bài ca vừa dẫn là "một lời sấm

cổ báo trước lương lai của nước ta sau khi triều đình nhà Lê sụp đổ".

Không chỉ ở Việt Nam, ở bên Trung Quốc thời Tam quốc xa xưa cũng

có những bài được trẻ con hát mà bản thân chúng không hiểu, chẳng hạn bài

sau:

Thiên lý thao

Hà thanh thanh

Thập nhất bốc

Bất đắc sinh"

(Cỏ ngàn dặm

Sao xanh xanh

Trên mười ngày

Chẳng sống được).

Theo PTS Trần Lê Bảo, đây là bài thơ đồng dao dùng ẩn ngữ để báo

trước cái chết của Đổng Trác, một Tướng quốc độc đoán chuyên quyền, kiêu

sa, tàn bạo, đang ngấp nghé cướp ngôi vua.

Chúng tôi cho rằng những bài thuộc loại như giáo sư Nguyễn Văn

Huyên, PTS Trần Lê Bảo đã phân tích, đã gọi là đồng dao, khác về chất so

với một bộ phận tác phẩm chiếm số lượng phong phú hơn nhiều, cũng được

gọi là đồng dao. Chúng tôi đề nghị gọi bộ phận sáng tác như kiểu bài đã được

Nguyễn Văn Huyên, Trần Lê Bảo đề cập là loại bài thuộc sấm ký. Trong bài

viết này, chúng tôi không xem đó là đối tượng khảo sát.

Thơ cho thiếu nhi là loại sáng tác xuất hiện có hệ thống từ sau cách

mạng tháng Tám (1945), bao gồm cả sáng tác do người lớn viết cho trẻ em

lẫn sáng tác trẻ em viết cho trẻ em (như trường hợp thơ Trần Đăng Khoa, thơ

Nguyễn Hồng Kiên...). Nếu đi sâu phân tích hai bộ phận sáng tác này sẽ có

những điểm khác nhau. Trong phạm vi bài này, chúng tôi chỉ chú ý đến những

đặc điểm chung của thơ cho thiếu nhi. Những điểm chung đó thể hiện ở đề

tài, nội dung tác phẩm và thi pháp. Những bài thơ đó để đến được với các em

phải phù hợp với nhận thức và cảm thụ của trẻ thơ. Dù là thơ do trẻ em viết:

"Trăng ơi... từ đâu đến?

Hay từ một sân chơi

Trong bay như quả bóng

Đứa nào đá lên trời "

(Trích thơ Trần Đăng Khoa lúc 4 tuổi)

hay sáng tác của người lớn:

" Mỡ và Hành cãi nhau:

-"Mùi thơm là của tao!"

-" Không, của tao!"Hành hét

Củi cháy nổ lép bép

Chúng chẳng nghe thấy gì

Lát sau Hành đen sì

Mỡ bay mùi khét lẹt

Cuộc cãi nhau cũng hết”

(Nguyễn Hoàng Sơn, trong tập Lời chào đi trước)

Nhìn chung, chúng đều giống nhau ở tính chất ngộ nghĩnh, trẻ thơ, chơi

mà học, học mà chơi.

Xét về mặt thi pháp, đồng dao và thơ cho thiếu nhi có những đặc điểm

giống nhau.

Về cấp độ ngôn ngữ, hầu hết các bài đồng đao và thơ cho thiếu nhi đều

thuộc loại văn bản tạo thành. Trong loại văn bản này ý nghĩa của tác phẩm

bằng nghĩa đen của các từ cồng lại. Ví dụ, đây là một bài đồng dao:

"Con vỏi con voi

Cái vòi đi trước

Hai chân trước đi trước

Hai chân sau đi sau

Còn cái đuôi đi sau rốt

Tôi xin kể nốt

Cái chuyện con voi "

Bài này nhằm cung cấp một số kiến thức cơ bản về khoa học thường

thức cho trẻ em, cụ thể dạy cho các em nhận biết về hình thức con voi qua

cấu tạo của một số bộ phận. Có thể nó ngô nghê, buồn cười đối với người lớn

nhưng đối trẻ con, điều đó là rất cần thiết.

Trong bài thơ dưới đây, nhà thơ Phạm Hổ đã lật tẩy một chú ngỗng

lười học:

"Ngỗng không chịu học

Khoe biết chữ rồi

Vịt đưa sách ngược

Ngỗng cứ tưởng xuôi

Cứ giả đọc nhằm

Làm vịt phì cười

Và khuyên một hồi

Ngỗng ơi! học! học!

("Ngỗng và vịt")

Bài thơ thể hiện sự hồn nhiên trong sáng của tâm hồn trẻ thơ, những

điều mà bất kỳ đứa trẻ nào cũng có thể một lần mắc phải. Những lỗi lầm nhỏ

nhặt hàng ngày song lại thể hiện tính cách rất láu cá, thông minh và lém lĩnh

của hầu hết các trẻ em.

Nếu so sánh với ca dao tích yêu chúng ta sẽ thấy ở bộ phận này có

không ít văn bản biểu hiện. Nghĩa của những bài thuộc loại văn bản này

không phải là nghĩa đen của các từ cộng lại. Xin nêu hai ví dụ:

+ "Làm chi cho dạ ngập ngừng

Đã có cà cuống xin đừng hạt tiêu "

+ "Anh nói thơ em nghe anh

Bát cơm đã trót chan canh mật rồi

Nuốt thì đắng lắm anh ơi

Nhã ra thì để tội trời ai mang "

Ở bài đầu, người yêu khuyên người bạn tình của mình không nên đứng

núi này trông núi nọ. Ở bài sau, người phụ nữ muốn nói với chàng trai rằng cô

ta rất yêu và muốn lấy anh ta nhưng cô đã có chồng con, cuộc sống hiện tại

rất nặng nề, bỏ nhau thì không dám và cũng không nỡ.

Thơ Nguyễn Bính có một bài thơ rất tinh tế như sau:

" Nhà em cách bốn quả đồi

Cách ba qua núi cách đôi cánh rừng

Nhà em xa cách quá chừng

Em van anh đấy anh đừng yêu em ".

Đúng như nhà phê bình Hồng Diệu đã nhận xét, ngoài miệng thì cô gái

bảo chàng trai đừng yêu mình nhưng nếu chàng trai thông minh một chút thì

anh ta sẽ hiểu rằng đấy là tín hiệu thuận tình của cô gái. Bởi vì lý do cô ta bảo

chàng trai đừng yêu vì nhà cô ta xa, chỉ vì như thế thôi, ấy thế mà tại làm sao

cái khoảng cách ấy lại cứ được rút ngắn dần: 4,3,2.

Về thể thơ, chúng ta dễ dàng nhận thấy đồng dao và thơ cho thiếu nhi

sử dụng đa dạng: thể 3 tiếng, 4 tiếng, 5 tiếng, lục bát, thể hỗn hợp, trong đó

thể lục bát chiếm tỷ lệ đáng kể nhưng không áp đảo như thể lục bát trong ca

dao trữ tình. Chúng ta cũng thấy trong thơ viết cho thiếu nhi cũng tương đối

hiếm, nếu không muốn nói là không có, những bài mà câu thơ kéo dài 7, 8, 9

âm tiết, (tiếng) như trong thơ trữ tình hiện đại:

+ "Anh lớn lên vó ngựa cuốn về đâu

Gặp câu hát bền lòng rong ruổi mãi

Đường đánh giặc chảy xuôi về bến bãi

Lý ngựa ô em hát đợi bên cầu

Hóa vô tận bao điều mơ tưởng ấy

Bao câu hát cha ông mình gửi lại

Sao em thương câu lý ngựa ô này

Sao anh nghe đến lần nào cũng vậy

Sao chỉ thấy riêng mình em đứng đấy

Chỉ riêng mình em hát với anh đây"...

+ "Bảy năm về trước em mười bảy

Anh mới đôi mươi trẻ nhất làng

Xuân Dục, Đoài Đông hai cánh lúa

Bữa thì anh tới bữa em sang "…

Nếu lần lượt phân tích các cấp độ khác như thời gian và không gian

nghệ thuật nghệ thuật xây dựng nhân vật,… người nghiên cứu sẽ thấy thêm

không ít điểm tương đồng giữa thi pháp đồng dao và thơ cho thiếu nhi.

Thi pháp đồng dao và thơ thiếu nhi có những điểm khác nhau. Điểm

khác nhau bao trùm nhất, quan trọng nhất, dễ thấy nhất là đồng dao không có

phong cách cá nhân tác giả. Trái lại ở thơ viết cho thiếu nhi, Phạm Hổ rất

khác Võ Quảng, Trần Đăng Khoa không giống Nguyễn Hồng Kiên. Dấu ấn tác

giả thể hiện ở cách lựa chọn đề tài, sử dụng ngôn ngữ và thể thơ, ở nghệ

thuật xây dựng nhân vật v.v...

Các tác giả đồng dao chủ yếu hướng tới hiện thực làng quê, cảnh vật

và con người của nông thôn trước Cách mạng tháng Tám, nhiều nhân vật của

đồng dao thuộc về thế giới động vật, trong khi những nhân vật thuộc về thế

giới đồ vật tương đối ít. Ở thơ viết cho thiếu nhi, mảng hiện thực nông thôn và

nông dân, loại nhân vật động vật không phải là hiếm, song bên cạnh đó đã

thấy xuất hiện những khung cảnh và nhân vật của đời sống đô thị, đời sống

công nghiệp.Đúng như Trần Hòa Bình đã nhận xét, "làm thơ về cái cần trục

giữa một công trường hiện đại rất khó. Nhưng nhà thơ Võ Quảng đã chọn

được cách viết cho các em":

"Riêng có một ông

Tên là Cần Trục

Lêu nghêu cao vút

Giống như tướng cò nhang

ông đứng ông ngắm

Đưa tay ông nắm

Cả khối bê tông

Nhắc lên nhẹ bong

Đã lên từng gác

Tế là rảnh ngạch!"

Nhà thơ thiếu nhi Trần Đăng Khoa miêu tả chiếc tàu hỏa như sau:

"Con tàu hỏa rất dài

Bánh không xăm không lốp

Chạy đều trên đường dây

Đêm ngày không bị trượt "

Con tàu này có từ trước Cách mạng tháng Tám nhưng hành khách ở

đây thì quả là những con người mới, con người của thời đại. Đố là chú bó đội

"túi sách có nhiều quà", chị thanh niên xung phong "áo bạc màu nắng gió", là

bạn thiếu nhi "đeo huy hiệu Bác Hồ".

Trong sáng tác thơ cho thiếu nhi, có không ít bài thành công. Bên cạnh

đó, có một số bài chưa thành công. Có nhiều nguyên nhân của sự hạn chế

này: đưa những vấn đề chính trị, thời sự vào chưa nhuần nhuyễn: sự "già

hóa" thế giới tuổi thơ. Để viết cho các em được thành công hơn, có nhiều việc

các nhà thơ cần phải làm, trong đó có việc vận dụng những kinh nghiệm về

nghệ thuật, tiếp thu thi pháp đồng dao./.

9. THƠ CHO THIẾU NHI HÔM QUA VÀ HÔM NAYĐỊNH HẢI

Vào những năm cuối của thập kỷ 70 trở về trước, thơ cho thiếu nhi nằm

trong một giai đoạn phát triển bình thường. Đó là chặng đường ban đầu, là

thời kỳ nhen nhóm và gây dựng. Chúng ta không quên công lao của những

người đã đặt những viên gạch đầu tiên thô mộc cho nền mống ấy. Những bài

thơ gần như sớm nhất đã ra đời dù sao cũng có những ý nghĩa nhất định. Đó

là những bài thơ của Nam Hương, Bảo Định Giang, Nguyễn Đình, Nguyễn

Xuân Sánh, Thanh Tịnh, Thái Hoàng Linh, Xuân Tửu, Hồ Thiện Ngôn, Thy

Ngọc, Nhược Thủy, Vũ Ngọc Bình...

Trong những năm đầu, sự xuất hiện của thơ Phạm Hổ và thơ của Võ

Quảng đã làm cho thơ thiếu nhi trở nên sinh động hẳn lên. Từ đó (từ những

năm cuối của thập kỷ 50) đến những năm cuối của thập kỷ 70, tuy chỉ trong

vòng 20 năm, thơ cho thiếu nhi cứ ngày càng cứng cáp hơn, hoàn thiện hơn,

bớt dần đi những non nớt vụng về thuở ban đầu.

Cứ mỗi năm, Nhà xuất bản Kim Đồng (lúc bấy giờ) cũng cố gắng in

hàng chục tập thơ. Phạm Hổ, Võ Quảng hầu như năm nào cũng có một tập

thơ nhiều nhà thơ chuyên viết cho người lớn cũng đã có tập thơ cho thiếu nhi

như Huy Cận, Tú Mỡ, Tế Hanh, Huyền Kiêu, Trinh Dường, phân Xuân Hạt,

Hoàng Minh châu, Ngô Quân Miền...

Cứ một vài năm sau, người ta lại thấy có thêm nhiều tác giả mới xuất

hiện, làm cho thơ thiếu nhi thêm phong phú, tươi vui, hấp dẫn. Lâu lắm rồi,

những người ta vẫn còn nhắc đến chùm thơ về mùa hè của Nguyễn Thanh

Toàn (Hải Phòng), bài thơ Mặt trời xanh của Nguyễn Viết Bình (Hà Nội), bài

Mẹ của Nguyễn Lê (Hà Tĩnh), bài Chiếc xe lu của Trần Nguyên Đào, bài

Hương cốm tới trường của Minh Chính... và rất nhiều bài thơ khác đã đi vào

lòng bạn đọc cả một thời.

Nhà xuất bản Kim Đồng hồi ấy không mấy ngần ngại khi in và phát

hành các tập thơ của các tác giá cũ và mới, già và trẻ và cả thơ của chính các

em viết nữa.

Những nhà thơ thường được nhắc đến lúc ấy bên cạnh và tiếp sau

Phạm Hổ, Võ Quảng là Xuân Quỳnh, Quang Huy, Thanh Hào, Ngô Viết Dinh,

Trần Mạnh Hào… Đó là những người có nhiều đóng góp nhất cho thơ thiếu

nhi, có nhiều tập thơ hay, bán chạy, được tặng thưởng, được tuyển chọn

nhiều bài vào sách giáo khoa, vào các tuyển tập...

Nhưng còn rất nhiều nhà thơ khác tuy không chuyên viết cho các em,

song, cũng có những bài thơ, chùm thơ, tập thơ được dư luận chú ý. Có thể

kể đến các tập thơ của Phan Thị Thanh Nhàn, Võ Văn Trực, Nguyễn Bao,

Nguyễn Bùi Vợi, Hữu Thỉnh, Nguyễn Đức Mậu, Vương Trọng, Diệp Minh

Tuyền, Bế Kiến quốc, Ngô Văn Phú, Lê Thị Mây, Tô Hà...

Nhìn chung, thơ của thời kỳ đầu cố nhiều nét đáng yêu của tuổi thơ, có

sự mộc mạc, chân thành, có cái trong trẻo, nhẹ nhàng; có sự chắt chiu ấp ủ

những tình cảm đẹp đẽ nuôi dưỡng tâm hồn trẻ thơ. Nếu có hơi lộ liễu những

mong muốn khuyên răn và cả ý thức phục vụ kịp thời cũng là điều dễ hiểu,

không thể vin vào đó mà phủ nhận tất cả, phủ nhận cả những mặt tốt không

phải dễ gì mà có.

Thơ của các nhà thơ viết cho trẻ em thường là thơ đôn hậu, nhân ái,

đem cái đẹp đẽ và cái thiện đến cho trẻ em, với cả tấm lòng ưu ái của lớp

cha, anh mong muốn con em mình lớn lên thành những công dân tốt, thành

những chiến sĩ đi đầu trong cuộc đấu tranh, thành các thiên tài, vĩ nhân...

Gieo trồng thế nào, chăm bón thế nào thì có mùa màng như thế. Có nhân nào

thì có quả ấy.

Không có thể phủ nhận được những kết quả, những tác dụng của thơ

lúc bấy giờ. Dù sao thơ viết cho các em cũng đã được các em đọc, các em

thuộc và nhiều em còn nhớ rất lâu những bài thơ hay của các nhà thơ. Sau

30 năm, 40 năm, các độc giả bình thường nhất cũng còn nhớ những bài thơ

họ đã học thuộc lòng từ thuở thiếu thời. Có cái gì trong những bài thơ đó để

cho họ nhớ? Chắc không phải là những cái xấu, cũng không phải là cái vô bổ.

Người Việt Nam thích đọc thơ, thích làm thơ. Tuổi trẻ Việt Nam càng

thích thơ. Thơ là bầu bạn, là người tri âm, người đối thoại với mình. Thơ nói

giúp người ta rất nhiều điều, ở rất nhiều thời điểm cần thiết, trong cuộc sống

đời thường, trong những bước đi của đất nước, hoà đồng với thế giới và

khẳng ra khỏi số phận chung của sự sống trên trái đất.

Người Việt Nam ta có chất thơ trong tâm hồn to nhỏ. Ai cũng muốn làm

thơ để véo von. Ai cũng ngỡ mình sẽ thành nhà thơ và hơn thế nữa, các bậc

cha mẹ mừng rỡ thấy con mình làm thơ rất sớm và nắc nỏm hy vọng chúng

sẽ thành những nhà thơ trong tương lai. Song, cho dù là có những "khuyết tật

dễ thương" ấy người ta vẫn không quên có một thời đã xuất hiện một thần

đồng thơ là Trần Đăng Khoa mà cả thế giới biết đến với "những bài thơ nhỏ

mạnh hơn bom". Và bên cạnh Trần Đăng Khoa là Khánh Chi, Hoàng Hiếu

Nhân, Cẩm Thơ, Chu Hồng Quý, Nguyễn Hồng Kiên.

Thơ của các em lúc bấy giờ (nở rộ nhất vào những năm 60 - 70) làm

cho "nền" thơ thiếu nhi vừa được mở rộng vừa được nâng cao, góp thêm

nhiều màu sắc nhiều hương vị mới thật mời mọc.

Từ những năm cuối thập kỷ 70 đến những năm cuối thập kỷ 80, trong

khoảng chưa tròn chục năm, thơ thiếu nhi có chống lại bởi nhiều lý do. Vả

chăng, không nên xem đây là một giai đoạn, một chặng đường, vì cũng chỉ

trong vòng 7,8 năm, thơ cho thiếu nhi có phần giảm sút về cá số lượng và

chất lượng, nhưng chỉ nên xem như đó là một sự chuyển tiếp nằm trong sự

chuyển tiếp chung của cả xã hội, của nhiều lĩnh vực khác, của có văn học cho

người lớn...

Trong những năm tháng chuyển đổi ấy, không phải là thơ viết cho thiếu

nhi đã bị đứt đoạn, không phải là không có những thành tựu, không phải là

không có những nhân tố mới, tìm tòi mới, những đóng góp mới.

Những ngữ có công đưa thơ thiếu nhi chuyển động hòa nhập với cuộc

sống mới, cơ chế mới là những nhà thơ có tâm huyết đeo đuổi suốt cuộc đời

cho sự nghiệp này, song chính họ cũng phải nhận rằng người "đứng mũi chịu

sào" trong "khúc ngoặt" này phải là lực lượng trẻ sung sức (không phải là trẻ

tuổi). Đó là những nhà thơ đã xuất hiện từ lâu, đã nghiền ngẫm từ nhiều năm

rước, đã say mê tìm tòi từ những năm trước, đến một thời điểm mới, họ

khẳng định vị trí của mình một cách "dễ dàng". Đúng ra là họ đang cùng với

lớp đi trước hoặc có làm nòng cốt đi chăng nữa để đưa thơ viết cho thiếu nhi

bứt ra khỏi tình trạng khô cứng, mòn mỏi, trùng lặp, đơn điệu… Làm sao cho

thơ thiếu nhi thực sự hiện diện trong đời sống của trẻ thơ hôm nay như một

điều thiết yếu, một sự thiết thực một mong muốn thiết tha… Như vậy, nó

không thể chỉ là đôi nét ngây thơ, với vài ba sự ví von, với vài ba "cây", "con"

làm chất liệu...Trong khi cả nước bừng dậy, cả nước đang chuyển động,

chuyển động trong cả từng gia đình, từng ngõ xóm, từng góc phố, chuyển

động trong nhận thức, trong tình cảnh…thì thơ cho thiếu nhi không thể không

chuyển động theo và có sự bổ sung vào đội ngũ những cây bút mới. Tuy là ít

ỏi, nhưng chúng ta không thể không nhắc đến những tác giả đã đi đầu trong

những năm tháng khó khăn ấy. Đó là Nguyễn Hoàng Sơn, Mai Văn Hai,

Quang Khải, Đặng Hấn, Trần Quốc Toản, Dương Thuấn, Đỗ Xuân Thanh, Lê

Hồng Thiện, Trần Hồng Thắng, Nguyễn Ngọc Quế, Hoàng Tá, Nguyễn Châu,

Phùng Ngọc Hùng, Phạm Đình Ân, Xuân Hoài, Trương Vĩnh Tuấn, Thanh

Quế, Đồng Xuân Lan, Nguyễn Thanh Kim, Nguyễn Trác, Trương Xương,

Trần Tâm, Nguyễn Ngọc Ký, Nguyễn Khoa Đăng, Thái Thăng Long, Nguyễn

Vũ Tiềm, Lệ Bình, Dương Huy, Đông Trình... Đó là một đội ngũ đáng tin cậy.

Họ là tác giả đã có ít nhất một hoặc hai tập thơ được bạn đọc chú ý. Họ

có những giọng điệu riêng không "hao hao", "na ná" như nhau ở giai đoạn

trước. Họ đã được tặng thưởng nhiều giải thưởng trong các cuộc thi. Có khá

nhiều người trong số đó đã nhanh chóng trở thành hội viên Hội nhà văn Việt

Nam.

Trong "khúc ngoặt" chưa đầy 10 năm, thơ cho thiếu nhi đã thực sự có

những dấu hiệu chuyển mình. Song, vì số lượng tập thơ xuất bản chưa nhiều,

số thơ đến tận tay các em chưa nhiều (tác giả thường phải bỏ tiền ra in dăm

trăm bản chỉ đủ để tặng bạn bè, người thân…), thơ viết cho các em cũng như

thơ cho người lớn đang còn đi tiếp trên đường dài, còn tìm tòi, thể nghiệm,

còn cần có thời gian để kiểm chứng, sàng lọc.

Các em có yêu thơ không? Các em có đọc thơ không? Đó không còn là

câu hỏi phải đặt ra nữa. Bây giờ có lẽ nên hỏi rằng: Các em cần gì ở thơ?

Các em muốn thường thức thơ loại như thế nào?

Từ những năm cuối thập kỷ 80 đến nay, trong vòng năm năm qua, tình

hình thơ Viết cho thiếu nhi; trong khung cảnh nền văn học chung của đất

nước có những bước tiến triển đáng mừng. Thơ lại được in nhiều hơn trước

đây. Nhà xuất bản Kim Đồng không những đã hỗ trợ cho hàng loạt nhà thơ tự

in sách, tự phát hành, mà còn chủ động xuất bản nhiều tập thơ có giá trị,

nhằm khẳng định bước phát triển mới của thơ thiếu nhi. Với số tiền lãi thu

được từ việc ấn hành bộ tranh luyện Đôrêmon, Nhà xuất bản Kim Đồng đã

trích ra một khoản tiền lớn dành cho việc hỗ trợ nâng đỡ các tác giả thơ trẻ và

khẳng định thành tựu thơ chung và riêng ở những tác giả tiêu biểu.

Những năm gần đây, thơ viết cho thiếu nhi đã có sự xông xáo hơn, có

phần trẻ hóa, có phần trăn trở, cố gắng đi vào cuộc sống, không chỉ đơn điệu

với một vẻ mặt ngây thơ, hiền lành. Thơ cho thiếu nhi giờ đây đang được chia

ra các loại lứa tuổi khác nhau, và thực sự các nhà thơ đang có ý thức đem

đến cho mọi lứa tuổi một món ăn thích hợp. Giờ đây, bên cạnh thơ cho nhi

đồng, ta thấy có những tập thơ dành riêng cho lứa tuổi thiếu niên lớn và

những tập thơ dành riêng cho các cháu mẫu giáo, nhà trẻ. Việc phân loại này,

thật sự là một nhu cầu thực tế, một việc làm khoa học nghiêm túc, song đây

mới chỉ là bước đầu. Làm sao để có một bài thơ hay cho nhi đồng, nhưng

thiếu niên cũng thấy thích và cả người lớn cũng muốn đọc. Đó là những bài

thơ có nhiều tầng, những bài thơ không cơ giới hạn về người đọc, người

thưởng thức, đó là tài sản chung của mọi thế hệ, mọi thời đại.

Tạp chí Tuổi xanh cùng với báo Mực Tím, Hoa Học Trò đang giới thiệu

khá nhiều thơ của chính các em viết. Hầu như trong mấy năm qua thơ của

chính các em viết (nhất là các em thiếu niên lớn) có nhiều nét gần với tâm

hồn các em, bởi đó chính các em nói về các em, nói với các em. Có thể ít

năm sau sẽ có thêm khá nhiều cây bút làm thơ cho thiếu nhi được bổ sung từ

trong số các em đang làm thơ hôm nay.

Như vậy chúng ta vẫn đang còn hy vọng chờ đợi những bước đi tiếp

theo của thơ thiếu nhi, bởi nó đã và đang chuyển động thực sự trong luồng

chuyển động chung của văn học nước nhà.

(Tạp chí Văn học số 5/1993)

10. XUÂN QUỲNH VỚI THƠ THIẾU NHIVÂN THANH

Thơ viết cho thiếu nhi, theo tôi là bộ phận quan trọng làm nên sự

nghiệp của nhà thơ nữ đặc sắc Xuân Quỳnh, một sự nghiệp thơ chỉ trên 25

năm. Trong tư cách ngựa phụ nữ, người yêu và người vợ, Xuân Quỳnh đã để

lại một di sản thơ tình yêu đầm thắm và da diết khắc khoải - tình yêu đích

thực nào mà chẳng đi đến cùng hai chiều ấy!

Trong tư cách người mẹ, Xuân Quỳnh cũng đã để lại một gia tài thơ

viết cho con, cũng là viết cho các thế hệ trẻ thơ, thật dồi dào và trong trẻo,

thật ngộ nghĩnh và dễ thương.

Xuân Quỳnh viết trước hết cho con; và tình mẹ con ở đây thật cụ thể.

Có thể nói chị không viết gì ra ngoài kinh nghiệm sống của mình như đã có

lần chị nói: Thơ - đó là "món quà của một bạn nhỏ ngày xưa tặng các bạn như

bây giờ"

Là cô bé mồ côi mẹ, chị sớm thiếu tình mẹ. Còn cha thì xa cách ngay

từ bé. Đứa trẻ thiếu tình thương trong suốt cả tuổi thơ ấy là Xuân Quỳnh, khi

làm mẹ, đã lại dồn biết bao nồng nàn của tình thương cho những đứa con,

tựa như để bù đắp cho những thiếu hụt và trống trải của chính đời mình.

Trong thơ Xuân Quỳnh, đứa con là thiên thần, là đối tượng che chở và cũng

là điểm tựa tinh thần cho người mẹ.

Cũng cần nói thêm! Xuân Quỳnh hai lần làm mẹ. Và là mẹ chung của

ba con - con riêng của mình, con riêng của Vũ và con chung của Vũ. Người

mẹ không thiên vị của cả ba con, trong thơ Chùm thơ Xuân cho ba con nhỏ,

viết vào năm 75. Ba con ở ba lứa tuổi. Đứa thứ nhất: Tuấn Anh, con riêng của

mình với chồng cũ ở tuổi học đường đã được học, được biết nhiều chuyện

nên rất ham "kể chuyện" - chị viết để "mừng con thêm một tuổi ":

Bài toán làm tuy khó

Con cũng giải được mà

Con biết nhân biết chia

Biết trừ và biết cộng

Con đóng sổ lao động

Ghi việc con giúp bà

Nào dọn cơm quét nhà

Nào nhặt rau, lấy muối

Con cười nhăn cả mũi

Hở cái rằng vừa thay

Đứa thứ hai: Minh Vũ, con riêng của chồng, ở tuổi "hay hỏi" để đòi "cắt

nghĩa" hoặc tự "cắt nghĩa" chứ đâu có nhiều "vốn sống" để "kể chuyện:" như

anh:

-Má ơi, ai sinh lá

Ai làm ra cái kem

Đêm sao lại màu đen

Ban ngày sao màu trắng?

- Ban ngày làm bằng nắng

Màu xanh làm bằng cây

Quả ớt làm bằng cay

Tiếng ồn sinh tàu điện

Gió trong con ốc biển

Ghé tai nghe mà xem

Và bé thứ ba, bé út, con chung với Vũ có tên là Quỳnh Thơ, được cắt

đặt từ khi mẹ mang thai trong Con chả biết đâu! Bé chẳng thể biết vì lúc này

bé còn trong bụng mẹ. Bé chưa chào đời, nhưng đã được mẹ làm thơ tặng,

cho sau này ra đời và lớn lên bé đọc. Bé chưa ra đời mà sự chuẩn bị cho bé

đã rộn ràng lắm:

Bố mới mua chiếc khăn

Dành riêng cho con đắp

Áo con bố đã giặt

Thơ con bố viết rồi

Các anh con hỏi hoài

Bao giờ sinh em bé?

Khó có thể nói bà mẹ Xuân Quỳnh yêu con nào hơn. Nhưng trong tình

yêu không thiên vị ấy, cố nhiên người mẹ Xuân Quỳnh có nhiều dịp để viết về

đứa con bé nhất, đứa con là kết quả của tình yêu Quỳnh - Vũ, của tổ ấm gia

đình Vũ - Quỳnh. Đó là Quỳnh Thơ, với tên ở nhà là Mí: Mí thích, Mí ngoan

hơn cái nấm, Cái ngoan của Mí, Mí trông nhà...

Có thể nói, viết cho thiếu nhi, Xuân Quỳnh đều xuất phát từ kinh

nghiệm riêng, cảm xúc riêng của chị. Nhưng trong khi đi thật sâu vào những

trải nghiệm của bạn thân, qua một lối cảm nghĩ và nhận xét tinh tế và thông

minh, Xuân Quỳnh đã gặp tất cả chúng ta, những bậc làm cha mẹ, đã biểu

đạt hộ cho chúng ta những chân lí thật thông thường mà không dễ ai cũng nói

được tỏ tường, với biết bao là rung động và xúc động.

Trên đời này có tình cảm nào thiêng liêng và ấm áp hơn tình mẹ con?

Trong thế giới hôm nay người ta đang thí nghiệm cho đứa trẻ sinh ra từ ống

nghiệm. Nhưng từ ngàn đời nay, nhân loại chỉ biết đến một nơi duy nhất tạo

ra hình hài cho mình: đó là người mẹ.

Từ chỗ đứng của người lớn, hoặc của người đời nói chung để nói về

tình mẹ, đó là cách nói quen thuộc của thơ:

Dẫu cho đến hết cuộc đời,

Vẫn chưa đi hết những lời mẹ ru.

Nhưng còn cách nói của con, của trẻ thơ? Trẻ chơi trò Đi trốn đi tìm.

Chúng chẳng biết trốn đi đâu cho kín, bởi chỗ nào cũng sợ lộ. Đã trốn rồi, lại

phải tìm nơi khác: gầm bàn, xó tủ, ngách cửa... Vẫn chẳng đâu an toàn! Chỉ

còn một nơi kín nhất: Trốn vào lòng mẹ chỉ ở đấy bé mới khỏi sợ lộ. Và nếu

có lộ thì mẹ bọc kín cho, mẹ bảo vệ cho!

Có gì đo được tình yêu mẹ? Ông Trời - quá rộng. Thành phố, trường

học vẫn còn rộng và xa. Phải tìm cái gì gần gũi và cụ thể hơn, bởi:

Tình mẹ cử là hay nhớ,

Lúc nào cũng muốn bên con.

Vậy là bỗng như một ánh chớp lóe sáng:

À ơi có con dế

Luôn trong bao diêm con đây

Mở ra con thấy ngay

Con yêu mẹ bằng con dế.

Tất nhiên đấy là một bé trai, mới có sự ví von theo cách ấy. Cả ba con

Xuân Quỳnh đều là trai - Giá là bé gái chắc sự ví von sẽ khác.

Thơ cho thiếu nhi không chỉ là phô bày, là diễn tả, là thể hiện. Mà còn là

gửi gắm, là giáo dục. Chữ "giáo dục", trong sáng tác cho người lớn nếu có

chút e ngại, thì với thiếu nhi lại chẳng có gì đáng e ngại. Có điều cần lưu ý là:

Giáo dục cho các em những gì, và giáo dục như thế nào?

Có biết bao điều cần được gửi gắm trên trang giấy trắng tâm hồn. Bao

đức tính mà người lớn muốn có, chúng ta đều mong cho trẻ có, và mong

chúng có từ trẻ. Nhồi tất cả vào thơ, sự chuyển tải sẽ trở nên quá nặng. Kết

cục chỉ còn trơ ra những chữ là chữ.

Xuân Quỳnh không làm thế. Thế giới thiếu nhi trong thơ chị trở nên rất

đáng yêu không phải ở sự góp nhặt mọi phẩm chất mà ta muốn có. Giản trị

như mọi bậc bố mẹ thương yêu con, Xuân Quỳnh chỉ mong có ở bé một

phẩm chất cần cho trẻ. Trẻ ngoan - Con ngoan. Chỉ một chữ NGOAN, đủ cho

sự hình thành nhân cách trẻ, đủ cho mọi chuẩn bị về tương lai của trẻ. Mí

ngoan hơn cái nấm là bài học vệ sinh, giữ gìn sức khỏe, không đi nắng, hoặc

đi nắng phải đội mũ, cũng là bài học luân lí, nghe lời bố mẹ. Sự so sánh bắt

đầu từ bé Kiên và cái Nấm:

Bé Kiên chẳng ngoan đâu

Không được bằng cái Nấm

Cái Nấm là ngoan lắm

Luôn ô mũ chỉnh tề

Lúc trời mưa trời nắng

Nấm khi nào cũng che

Nhưng cái Mí còn ngoan hơn:

Vì khi ngũ mỗi đêm

Là không cằn mũ nón

Thế mà các bạn Nấm

Khi ngũ vẫn che ô

Mọi hoạt động của trẻ, ở các lứa tuổi khác nhau đều được Xuân Quỳnh

khai thác xoay quanh phẩm chất ngoan này. Nó là chuyện bé tự làm lấy mọi

việc không phải nhờ cậy ai. Là chăm giúp đỡ bố mẹ, ông bà. Là biết nhường

nhịn em. Là nghe lời người lớn. Là vui khi được phần thưởng. Và càng vui khi

phần thưởng ấy bé lại đem cho... Cái triết lí Nhận và cho, đối với trẻ, phải

được người lớn giải thích như một chân lí hồn nhiên:

Cái ngon mà đem cho

Thì lại ngon hơn nữa.

Đọc thơ Xuân Quỳnh, cái tính ngoan thông thường bao trùm nhiều tính

tốt cụ thể bỗng được nâng cấp thành một quan niệm sống, một đạo lí sống

cho tất cả những ai thuộc lớp người nhân hậu và lương thiện.

Bởi lẽ vị kỉ và vị tha, đó là sự phân ranh giữa tốt - xấu, thiện - ác, là hai

cực đối lập trong đời người, và trong thế giới loài người.

Không thể bỏ qua một phẩm chất làm nên đặc trưng của trẻ - đó là sự

tò mò, là câu hỏi vì sao, là đòi hỏi cắt nghĩa về thế giới chung quanh. Theo

năm tháng thế giới này càng mở rộng dần biên độ, từ nhớ đến lớn, từ gần

đến xa, từ cụ thể đến trừu tượng.

Thơ Xuân Quỳnh có nhiều bài viết theo hướng này: Vì sao? Mùa đông

nắng ở đâu? Tại sao gà con sinh ra? Rồi Chuyện cổ tích về loài người,

Chuyện về những giòng nước...

Vì sao? Là dồn dập các câu hỏi, trong vô vàn câu hỏi:

Vì sao con cóc

Nó hay nghiến răng

Vì sao con còng

Nó không nhắm mắt

Không có chân có cánh

Mà lại gọi Con sông

Không có lá có cành

Lại gọi là Ngọn gió

Cái quạt bé như thế

Thì gió ở vào đâu

Biên ngày đêm thét gào

Sao lại không khản cổ?

Bài thơ cứ thế mà kéo dài, bởi thế giới tự nhiên là vô tận. Cả nhà thơ

và người lớn đều biết đến. Còn các em là người đọc lại không thể và không

nên kéo dài. Bài thơ phải đến lúc dừng.

Con vịt con bé tí

Không mẹ, nó không buồn

Mà mẹ mới ra đường

Vì sao con đã nhớ.

Từ thế giới tự nhiên Xuân Quỳnh đã hướng các em đã trở về với thế

giới người. Từ câu hỏi đã chuyển sang câu xác định. Lại vẫn là sự xác định

mà lần nữa: tình mẹ con.

Ở bài thơ Tại sao gà con sinh ra, nhà thơ cũng tiếp tục câu hỏi và câu

trả lời chung quanh tình mẹ:

Thấy gà mẹ khổ quá

Cử nằm liền ổ rơm

Thân xác xơ gầy mòn

Không đủ mà mãi thức

Thương mẹ đạp vỏ trứng

Thế là gà sinh ra.

Vì gà mẹ mong chờ

Nên có gà con đó.

Giải thích tự nhiên, qua cách nhìn trẻ thơ, rồi từ thế giới tự nhiên mà

chuyển sang thế giới người lớn, mà trở về đời sống xã hội, tôi ít thấy có ai

thành công như Xuân Quỳnh. Bằng xét đoán thông minh và trí tưởng tượng

phong phú, chị làm vui cho trẻ và làm kinh ngạc người lớn chúng ta.

Mí biết làm ra gió

Chỉ bằng một chiếc quạt con

Mí còn làm ra cả đêm

Chỉ cần nhằm hai con mắt

Đó quả là logic được đảo nhân thành quả, nhưng lại không có chút nào

phi lí.

Các logic ngược này đã được Xuân Quỳnh thực hiện một cách xuất sắc

trong bài Chuyện cổ tích về loài người. Chuyện bắt đầu bằng hai câu:

Trời sinh ra trước nhất

Chỉ toàn là trẻ con

Trong tư duy nhân gian: Trời sinh ra muôn loài. Còn với Xuân Quỳnh;

Sau Trời là trẻ con. Trẻ con sinh ra trước tiên. Trẻ được sinh ra như là khởi

nguyên của tất cả. Sau chúng, mới là sự hình thành của tất cả những gì làm

nên thế giới.

Và thế giới, trong cách dẫn dắt của người kể cổ tích Xuân Quỳnh là

gồm một trật tự các sự vật xuất hiện theo một logic chặt chẽ bên trong: do

nhu cầu của trẻ mà có, gồm Mặt trời, rồi cây cỏ, chim muông, sông ngòi, biển

mây, đường sá...

Rồi mới đến mẹ, vì trẻ con cần tình yêu và lời ru. Rồi đến bà, vì trẻcần

nghe chuyện. Sau bà mới đến bố, vì trẻ cần hiểu biết. Do nhu cầu hiểu biết

mà sinh ra chữ, thầy giáo, phấn bảng. Từ bảng mà có lớp học. Và ở buổi học

đầu tiên:

Thầy viết chữ thật to,

"Chuyện loài người " trước hết.

Bài thơ đến đây là kết thúc; có thể nói là kết thúc trong một trật tự

ngược.

Thế nhưng người đọc là tất cả chúng ta và các em lại không ai bất ngờ,

hoặc bất bình trước sự vô lí đó. Chỉ biết thích thú về sự có lí của một chuỗi

những điều phi lí. Và sự chấp nhận đó là ra đi ra ngoài logic thông thường. Vì

có một logic khác, lớn hơn, bao trùm hơn, làm nền. Đó là sự tồn tại của cuộc

sống bắt đầu từ sự chăm sóc trẻ thơ. Từ nhu cầu vì trẻ thơ. Sự tồn tại chung

của loài người là vậy. Và tính ưu việt mà chế độ ta muốn có cũng là vậy. Bài

thơ có nghịch lí nhưng không phi lí. Và như vậy cần được giải thích, được

hiểu theo logic khác. Hẳn không ai phản đối Xuân Quỳnh đã bất chấp trí thức

sinh học, nhân loại học, xã hội học mà đưa ra một lí thuyết duy tâm như vậy.

Bởi chị là nhà thơ.

Ngộ nghĩnh, hồn nhiên, thơ Xuân Quỳnh nói chính là lời trẻ thơ, nghĩ

cách nghĩ trẻ thơ. Rồi lại có thể tách ra khỏi trẻ thơ, để ngụ vào đấy một triết lí

hồn nhiên của sự sống, thứ triết lí mà ở mỗi lứa tuổi đời có thể hấp thụ một

cách riêng. Ở đây, không có sự cao đạo, lên giọng, truyền giải đã đành, mà

cũng không phải là lối nhại mượn, bất chước, cưa sừng làm nghé, khoác áo

hoặc đeo băng trẻ con.

Đọc Xuân Quỳnh, thấy chị làm thơ thật dễ dàng. Cứ như là nước ngọt

tuôn ra tù một mạch nguồn trong trẻo.

Hãy xem chị làm thơ Mí thích:

Chưa già má đã có râu

Cái con dế suốt đêm thâu hát gì

Không chân con rắn vốn đi

Con sên thích múa con ve thích gào

Con chim thích đậu cành cao

Con tàu biết gọi khi vào sân ga.

Mạch thơ cứ trôi chảy như thế cho đến câu Con tàu biết gọi... Từ câu

thơ này, thế giới tự nhiên với dế, rắn, chim muông... đã chuyển sang thế giới

người:

Con tàu biết gọi khi vào sân ga

Con đường thì lại thích xa

Con sông thích chảy, con phà thích sang.

Đây là thế giới người, vì sự xuất hiện những mối quan hệ mới - quan hệ

tình cảm giữa con người; vì sự xuất hiện những bâng khuâng và lưu luyến chỉ

có trong thế giới người. Bài thơ ấm dần lên trong khí hậu mới đó; và với

người lớn chúng ta, chúng ta còn tiếp tục tham gia để mở rộng thêm các biên

độ cho không gian và thời gian của thế giới đó. Con đường gắn với xa: "Hai

vai gánh nặng con đường thời xa", "Đường xa nghĩ nỗi sau này mà kinh".

Sông với chảy - Chảy đi, Sông ơi! Và phà sang - Phà gắn nối với phía bên

kia. Phà không bao giờ là của một bên. Bài thơ kết thúc ở hai câu:

Mí thì Mí thích yêu thương,

Con chim, con dế, con đường, con sông.

Lưu luyến và nhân rộng là dành cho người lớn, còn con trẻ chỉ có yêu

thương. Từ con dế, con chim… đến con sông, con đường. Trong mỗi bài thơ

xuân Quỳnh viết cho các em, dường như đều có một khu vực cho nhận thức

người lớn.

Trong đời thơ không dài, nếu không nói là còn ngắn, Xuân Quỳnh vốn

để lại một gia tài thơ cho thiếu nhi như là sự kết tinh mọi trải nghiệm của đời

mình. Nếu mảng thơ về Tình yêu là lời nói của Trái tim: "Em trở về đúng

nghĩa trái tim em" thì trong thơ viết cho thiếu nhi Xuân Quỳnh đã, một lần nữa,

từ tuổi thơ của chính mình mà đến với tuổi thơ của các em, như chị đã từng

viết: "Là một người làm thơ cho các em, qua những đau khổ và khao khát

thuở nhỏ, qua những lần lầm lỡ của tôi khi cư xử với các con tôi, tôi luôn luôn

tự nhủ: Muốn viết cho các em, điều đầu tiên là sự cảm thông với các em chứ

không phải là sự áp đặt. Đừng bắt các em sống và nghĩ theo cách của mình.

Nếu muốn giáo dục các em thì phải nhìn bằng con mắt của các em mà nhận

xét đánh giá mọi việc. Cách giải quyết bắt đầu từ đấy".

Ngoài thơ, Xuân Quỳnh còn kể chuyện cho các em. Những mẫu

chuyện gọn ngắn và xinh xắn của đời thường hiện tại mà đẹp như cổ tích,

đầy những hứng thú và bất ngờ.

Những mẫu chuyện được viết với thứ ngôn ngữ giản dị mà trong suốt

như gương nếu được chọn cho các em học thuộc lòng tôi tin sẽ rất có ích cho

môn văn của các em - ở một số truyện Xuân Quỳnh viết, tôi gặp lại niềm vui

và sự xúc động trong Tâm hồn cao thượng của Edmond de Amicis. Để đi sâu

vào thế giới truyện cho thiếu nhi của Xuân Quỳnh là một câu chuyện còn

nhiều lí thú, xin để dành cho một dịp khác.

Trong nhiều dự định viết cho các em ở Xuân Quỳnh, cũng như trong

thơ tình yêu và thơ của chị nói chung, ta gặp lại tâm thức quen thuộc về hạnh

phúc là nhận và cho: "Đứng trước các em trên mặt đất này, các em sẽ giúp

đỡ tôi theo kịp được các em để những trang viết của tôi gần gũi và có ích cho

các em hơn".

Tiếc thay, tác động hai chiều như nhà thơ mong muốn và sự khơi

nguồn ở mạch viết này, với Xuân Quỳnh đã phải dừng lại đột ngột ở tuổi 46.

11. "LÀM SAO CÓ THỂ BƠI NGƯỢC VỀ CÁI DÒNG SÔNG THƠ ẤU"L T.S: Những năm 1966 - 1970, ở miền Bắc rộ lên mặt loạt tên tuổi các

nhà thơ nhí mà đầu đàn phải kể đến Trần Đăng Khoa. Nhân dịp Tết Trung

thu, KTGĐ đã tìm gặp Trần Đăng Khoa, mặc dù đã ở tuổi bốn mươi râu ria

rậm rịt vẫn được lũ trẻ nữ gọi là "cậu Khoa, thằng Khoa". Trần Đăng Khoa

cười tít mắt khi được gọi như thế, nhưng sẽ cười đến... mở mắt nếu ai gọi: "Ê

cậu bé nhà quê". KTGĐ xin giới thiệu một chút tâm sự của Trần Đăng Khoa

về cái thuở ấy của mình, và về cái thuở này của một số người một thời nổi

tiếng với Trần Đăng Khoa như Cẩm Thơ, Nguyễn Hồng Kiên, Chu Hồng Quý,

Hồng Hiếu Nhơn...

Nhớ về một thuở:

Phóng viên (PV): Tôi nhớ, nếu không nhằm, có một lần, trong quán

nước bên đường, giữa đám bạn bè, hầu hết là các phóng viên báo chí, anh

có nói đại ý: Trong thâm tâm, anh rất biết ơn Nhà xuất bản Kim Đồng. không

có Nhà xuất bản Kim Đồng, chắc chắn không có anh. Như thế nghĩa là thế

nào?

Trần Đăng Khoa (TĐK): Đó là một sự thật. ông thấy đấy, tôi là cậu bé

nhà quê bố mẹ tôi cũng ở quê. Làng tôi rất nghèo, lại hẻo lánh. Nhập nhoạng

tối, người ta đã lên giường rồi. Ấy là một cách tiết kiệm dầu, vì không lẽ ngồi

mò trong bóng tối. Thắp đèn sợ tốn nhưng lên giường đâu có ngủ được ngay.

Thế là mẹ tôi kể chuyện cổ tích, chuyện cô Kiều, chuyện Thạch Sanh, Lục

Vân Tiên. Rồi mẹ tôi đọc cho tôi nghe những câu ca dao, về những việc hàng

ngày, những cái hàng ngày tôi vẫn gặp:

Cám ơn cái cối, cái chày

Nửa đêm gà gáy có mày, có tao

Cám ơn cái cọc cầu ao

Nửa đêm gà gáy có tao, có mày…

Tôi thấy thương mẹ quá, thương cả cái cối, cái chày nữa. Sau này, khi

bà ngoại tôi mất, mẹ tôi xé tấm vải xô lớn ra hàng trăm mảnh nhỏ, đưa cho tôi

"Bà đi rồi. Con có thấy cây cối nó buồn không? Con ra đeo tang cho chúng nó

đi. Nếu không để tang cho chúng, chúng sẽ héo, sẽ lụi chết đấy " Thế là tôi lọ

mọ đi đeo tang cho cấy cối, cái chày, cái cọc cầu ao, rồi cây na, giàn trầu, cây

mía, cây bưởi. Cả khu vườn nhà tôi trắng xóa một màu tang. Trong mắt tôi,

những vật vô tri vô giác ấy đã hóa những con người, có những nỗi vui buồn

của con người. Sau này, khi anh chị tôi làm bố, làm mẹ, tôi mới hiểu bà mẹ tôi

khi bà cụ dặn anh chị: "Chúng mày phải dạy trẻ con nó yêu đồ vật, cây cỏ,

chim muông. Một đứa từ bẻ cây mới trồng, bắn chết con chim đang bay, thì

rồi sau này, nó cũng sẽ ác với con người đấy". Tôi đã thuộc làu truyện Kiều

và hàng trăm câu ca dao, tục ngữ do mẹ tôi truyền dạy vào những đêm tối mò

như thế. Nhưng tôi đâu dám nghĩ mình sẽ thành nhà thơ. Bởi làm thơ khó

lắm. Đó là một việc cao siêu, không thể sàm sỡ được. Thế rồi tình cờ tôi vớ

được cuốn Tấm lòng chúng em, một tập thơ viết về Bác Hồ, do Nhà xuất bản

Kim Đồng ấn hành năm 1964. Lúc ấy tôi thích lắm. Thích hơn nữa, dưới tên

các tác giả là dòng chú thích 13 tuổi, 15 tuổi. Hóa ra đó là thơ của trẻ con. Tôi

nghĩ các bạn viết được, không khéo mình cũng viết được. Thế là tôi viết viết

ào ào Cú hích đầu tiên, đẩy tôi mạnh dạn đến với thơ là cuốn sách của Nhà

xuất bản Kim Đồng. Không phải tôi là người đầu tiên cất lên tiếng gáy ò ó o...

Trước tôi, các bạn nhỏ đó đã gáy rồi. Tôi gáy theo. Rồi nhiều em bé khác

cũng lại gáy theo nữa. Thế là thành một dàn đồng ca tưng bừng, vui vẻ…

PV: Trong số các tác giỏ nhỏ tuổi thời ấy, dường như bây giờ, chỉ còn

có anh đeo đẳng với thơ, họ đâu cả rồi?

TĐK: Cẩm Thơ lấy chồng bên Pháp. Ông bạn tôi, nhà văn Nguyễn Chu

Nhạc ở Đài tiếng nói Việt Nam, vừa đi Pháp về, có gặp Cẩm thơ nói tiếng

Pháp rất chuẩn, nghe còn xịn hơn cả mấy mợ Pháp chính hiệu. Trông nàng

đẹp một cách quý phái. Rõ là một mệnh phụ phu nhân. Tết vừa rồi Cẩm Thơ

về Việt Nam ăn tết. Nửa đêm nàng gọi điện cho tôi: "Này, tôi mò mãi mới ra

số phôn của ông đấy" - "Bà đang ở đâu vậy?" - "Ở chỗ má. Ngày mai về Bác

Ninh. Mấy hôm nữa ra ta gặp nhau nhé. Để tôi nhắn Chu Hồng Quý với

Trương Nhuận nữa. Nhuận vẫn ở Nhà hát Tuổi Trẻ hả?" - "Thế có cần kéo

theo phiên dịch không? - "Khỉ gió nhà cái lão này! "

Đấy, Cẩm Thơ đấy? Nguyễn Hồng Kiên làm nhà sử học. Các nhà sử

học họ vốn im lặng, nghiêm túc, chứ đâu có tuếch toác như mình. Còn Hoàng

Hiếu Nhân thì tôi chưa từng được chiêm ngưỡng. Trong số các tác giả nhỏ

tuổi thời ấy, tôi rất quý Nhân, Nhân viết ít, nhưng rất có nghề. Sau này, tôi

được tin anh học Đại học Bách Khoa, ra làm giảng viên khoa Toán, rồi tôi lại

được tin anh đi xuất khẩu lao động ở Liên Xô, Hoàng Hiếu Nhân là đội trưởng

đội xây dựng ở thành phố Ma-ghi-nốp.Ở nước Nga, nghề xây dựng rất vất vả,

phải làm ở ngoài trời, cả ở trên những độ cao, trong nắng gió và giá tuyết.

Vùng Nhân ở lại là vùng bị nhiễm xạ, phải di chuyển. Tôi đã tìm gặp anh Đào

Khải Hoàn, Trưởng ban quản lý lao động, Đại sứ quán ra tại Liên Xô. Anh

Hoàn hứa sẽ tạo mọi điều kiện để giúp Nhân. Tôi thư cho Nhân, nhưng anh

không trả lời. Rồi tôi đáp tàu xuống Ma-ghi-nốp, Nhân đi vắng. Trước cửa

phòng anh cấm phập một con dao chọc tiết lợn. Đấy là "lời" đe doạ của một

tay đầu gấu nào đó. Sau này, Nhân lên Mátxcơva, nhưng anh cũng không

qua tôi, chỉ ghé vào Lốpnhia, một thành phố ngoại ô Mátxcơva. Chị Phan Thị

Duyên, đội trưởng công nhân dệt, nguyên là biên tập viên Nhà xuất ban

Thuận Hóa nhắn lại: "Vừa rồi, Hoàng Hiếu Nhân đến gặp em, Nhân bảo:

"Khoa qua miềng, không biết ơn định đánh quả chi hề? Miềng định ghé hắn

nhưng ngại qua. Gặp hắn bây chừ biết nói chuyện chi hề? Bàn chuyện văn

chương, thơ phú thì kỳ cục quá hề!"

PV: Còn những kỷ niệm của anh với các anh chị Nhà xuất bản Kim

Đồng? Anh có thể "bật mí"được không?

TĐK: Nhiều. Kỷ niệm thì rất nhiều. Người đầu tiên của Nhà xuất bản

Kim Đồng mà tôi được gặp là anh Định Hải. Rồi sau đó là chị Trần Thị Nhâm,

anh Bùi Hồng và chị Trần Tuyết Minh. Các anh, các chị ấy đều đạp xe đạp về

nhà tôi vượt một chặng đường 70km. Lúc bấy giờ, Đường 5 là đường chiến

lược, Mỹ ném bom liên miên suốt ngày đêm. Chiến tranh ác liệt như vậy,

nhưng nhà tôi rất đông khách. Ngày nào cũng nườm nượp khách. Có bác đáp

tàu từ Lạng Sơn xuống. Có ông cụ đạp xe từ Nghệ An ra. Tôi nhớ có một bác

tên là Trương Sẫm Tham ở Nghệ An, cái tên bác nghe như tên của một nhà

thơ biên tái đời Đường. Bác ở nhà tôi một tuẫn, khi đi cứ đòi được thanh toán

với gia đình bằng mấy cân tem gạo. Gia đình kiên quyết không lấy. Người

nhà quê đâu có thiếu gạo. Vả lại, tem gạo, bố mẹ tôi chẳng biết đong ở đâu.

Mà bác ấy thì lại cứ muốn phải thanh toán xong mới yên tâm đi. Khổ thế!

Nhùng nhằng mãi, cuối cùng, bác ấy kéo bố con tôi ra vườn để bác ấy dạy

cho một bài...Thái cực quyền. Thế là hai bên đều thấy nhẹ nhõm và vui vẽ.

Chỉ khổ nỗi là múa võ khó quá. Tôi cứ bò lồm cồm như cua, còn bố tôi thì

khua khoắng nghẽn ngoãn như ông xẩm chợ bị mất gậy. Anh Định Hải ở nhà

tôi cũng chừng nửa tháng. Khi đi, anh ấy cũng để tem gạo lại. Bố mẹ tôi

không nhận. Anh ấy ấn tiền vào tay bé Giang, cô em út của tôi. Không xong.

Thế là anh ấy lấy xe đạp thồ tôi lên thị trấn huyện Nam Sách. Bữa đó trời

mưa. Anh vừa gò lưng đạp, vừa phì phò thở như kéo bễ. Lên huyện, anh đưa

tôi vào mấy cái cửa hàng, để xem tôi thích cái gì, anh sẽ mua cho tôi coi đó.

Nhưng tôi lại chẳng thích gì cả. Cuối cùng, anh đưa tôi vào hiệu sách, mua

cho tôi ảnh Bác Hồ, ảnh Các Mác, Lê Nin, Stalin, cả bức tranh Lê Nin chia tay

với Stalm bên bến đò. Tất cả những bức tranh, ảnh này đều được dệt băng

lụa, nên rất đắt. Mẹ tôi cứ rên rẩm: "Mua nhiều thế này thì anh ấy hết mấy

tháng lương rồi. Vợ con anh ấy không biết ăn bằng gì, nhà anh ấy chắc chắn

có khoai sắn...". Sau đó anh Bùi Hồng về nhà tôi. Ấy là khi tập Em kể chuyện

này của tôi được in cùng Cẩm Thơ, Nguyễn Hồng Kiên. Bấy giờ, với các tác

giả nhỏ tuổi, Nhà xuất bản Kim Đồng không trả nhuận bút bằng tiền. Sợ trả

tiền, các em sẽ viết vì tiền, mất đi sự trong sáng. Nhà xuất bản biến tiền thành

hiện vật. Anh Bùi Hồng mang về nhà tôi một cái đài Nhật, có cả giấy đăng ký

sử dụng máy thu thanh nữa, giấy đề hẳn tên tôi. Sau đài là một dòng chữ

khắc màu vàng: "Thân tặng em Trần Đăng Khoa - Nhà xuất bản Kim Đồng".

Đó là một sự kiện lớn ở làng tôi sau đó tin này lan truyền khắp huyện. Bấy giờ

ở quê tôi, nhà nào giàu lắm mới có cái loa truyền thanh, chủ yếu để nghe tin

tức và nghe báo động: "Đồng bào chú ý! Đồng bào chú ý! Hiện nay có một tốp

máy bay địch đang bay vào không gian tỉnh ta... Các đơn vị phòng không, dân

quân chuẩn bi sẵn sàng chiến đấu... ". Không gia đình nào có đài bán dẫn.

Bởi thế, cái đài của Nhà xuất bản Kim Đồng cho tôi, quả là một món quà đặc

biệt sang trọng. Chả thế, trong làng lại có anh đến mượn, để đeo đi hỏi vợ.

Còn khi tập "Góc sân và khoảng trời" của tôi do chị Trần Thị Nhâm biên tập ra

đời, thì chị Trần Tuyết Minh (tên thật của nhà văn Trần Thiên Hương sau này)

về nhà tôi. Chị về vào lúc nhập nhoạng tối. Chị xách theo 20 cuốn Góc sân...

và đằng sau xe đạp, chị thồ theo một cái chăn len bằng lông cừu Mông Cổ.

Cái chăn vừa dày, vừa nặng, chằng buộc rất cồng kềnh. Vượt qua một chặng

đường 70 cây số bom đạn với đồ lề lỉnh kỉnh như thế, thật cảm động.

PV: Bây giờ, anh có còn làm thơ cho thiếu nhi nữa không?

TĐK: Chịu! Tôi không phải là nhà thơ viết cho thiếu nhi. Tôi chỉ viết cho

tôi thôi. Ngày xưa thế! Bây giờ cũng thế! Thuở bé, tôi là cậu bé, nỗi vui buồn

của tôi là nổi vui buồn của cậu bé. Bây giờ, tôi là người lính rồi, đâu còn là

cậu bé nữa. Có một nhà hiền triết bảo: "Chẳng ai có thể hai lần tắm cùng một

dòng sông!". Tài đến như các nhà hiền triết còn chẳng tắm được, huống hồ tôi

lại chẳng có phép màu gì. Làm sao có thể bơi ngược về cái dòng sông thơ ấu

trong vắt với tấm thân kềnh càng và bộ mặt già nua cũ rích thế này? Tôi chỉ

xin bái vọng về Nhà xuất bản Kim Đồng. Chúc nhà xuất bản luôn là bạn tâm

giao của khách hàng mình, là các đấng con trẻ, mà ngày nay, chúng ta vẫn

quen gọi là các ngài thượng đế!

HOÀNG XUÂN TUYỀN (ghi)

12. "KỂ CHUYỆN" ĐỐI VỚI TRẺ Ở TUỔI MĂNG NONĐỖ QUANG LƯU

Trẻ em rất thích nghe kể chuyện. Từ lứa tuổi lên ba, lên bốn, các em đã

ham được ông bà (hoặc cha mẹ) kể chuyện cổ tích cho các em nghe mỗi buổi

tối và từ câu chuyện các em đã đi vào giấc ngủ với những giấc mơ đẹp. Đến

lớp mẫu giáo, hàng ngày các em lại được có giáo kể cho nghe nhiều truyện

cò tích hoặc đồng thoại thú vị khác. Niềm thích thú, say mê bộc lộ, rõ trên nét

mặt ánh mắt của mỗi em đang chăm chú theo dõi từng lời kể truyền cảm, hấp

dẫn của cô giáo. Kể cả trẻ em ở lứa tuổi đã biết đọc biết viết, niềm thích thú

được nghe kể chuyện cũng mạnh mẽ không kém. Có thể nói: Nghe kể chuyện

là nhu cầu không thể thiếu được đối với trẻ em chẳng khác nào nhu cầu đọc

sách, báo hoặc thường thức văn nghệ.

Từ lứa tuổi mẫu giáo đến lứa tuổi tiểu học, nhu cầu nghe kể chuyện ở

các em ngày càng phát triển không ngừng với niềm thích được kể lại mọi

chuyện lạ, tai nghe mắt thấy cho người khác nghe, từ bạn bè ở trường ở lớp,

cho tới ông bà, cha mẹ, anh chị em ở nhà. Nhu cầu này đòi hói phải được giải

quyết một cách thoả đáng thông qua chương trình, giáng dạy môn Tiếng Việt

- tiếng mẹ đẻ - cho các em ở bậc tiểu học trong nhà trường phổ thông. Bởi

vậy KỂ CHUYỆN đã trở thành một môn học chính khóa đồng thời cũng có thể

coi như một hình thức hoạt động văn học rất lý thú và bổ ích đối với trẻ em ở

lứa tuổi măng non; lứa tuổi đang phát triển mạnh mẽ về tình cảm, nhận thức,

tư duy và ngôn ngữ...

Mỗi câu chuyện kể thú vị hợp với mỗi độ tuổi (từ thần thoại, truyền

quyết, truyện cổ tích, truyện lịch sử hoặc truyện danh nhân trong nước và

nước ngoài cho tới các loại hình đồng thoại ngụ ngôn, truyện khoa học viên

tường hoặc truyện nhân gian vui - niềm vui hồn nhiên, lành mạnh trong tâm

hồn thơ ngây, trong trắng của các em. Niềm vui đó sở dĩ đến được với các

em trước hết là do nhu cầu về cảm xúc thẩm mĩ ở lứa tuổi các em được thỏa

mãn - lứa tuổi dễ xúc cảm, giàu óc tưởng tượng, ưa cái đẹp, cái lạ kỳ, ham

hiểu biết và giàu ước mơ. Chính nhờ vậy mà yêu cầu về giáo dục tình cảm và

bồi dưỡng tâm hồn cho các em được giải quyết một cách nhẹ nhàng mà sâu

sắc.

Mỗi câu chuyện kể bổ ích hợp với trình độ của trẻ em còn góp phần mở

mang thế giới nhận thức, làm giàu thêm tri thức về cuộc sống cho các em:

cuộc sống của ông cha và của loài người xưa kia, cũng như cuộc sống của

chúng ta và của nhân loại ngày nay. Đặc biệt gây hứng thú mạnh mẽ và lâu

bền cho trẻ thường là những hình tượng nhân vật độc đáo, dị kỳ trong thần

thoại, truyền thuyết hoặc truyện lịch sử (Âu Cơ và Lạc Long Quân, Thánh

Gióng, Sơn Tinh và Thủy Tinh, An Dương Vương và chiếc nỏ thần...) những

hình tượng lần đầu tiên đem đến cho các em những rung động thẩm mĩ kỳ

thú, cũng như đã hé mở cho các em những nhận thức ban đầu trong sáng

như những tia nắng ban mai về cội nguồn và truyền thống đẹp đẽ của dân tộc

mà khó có thể có một bài học lịch sử nào có thể thay thế được.

Phần lớn truyện kể được dùng cho môn kể chuyện ở bậc tiểu học lại là

các truyện dân gian vốn có tính nghệ thuật cao và có một ngôn từ diễn đạt

nhuần nhị trong trẻo. Qua lời kể chuyện truyền cảm của mình, người kể

chuyện (thường là các cô giáo) sẽ truyền thụ cho trẻ một phong cách ngôn

ngữ nghệ thuật chân chất, đa dạng, đồng thời hình thành từng bước cho các

em một năng khiếu cảm thụ văn học nhạy bén.

Sau khi được nghe kể chuyện, các em lại được hướng dẫn tập thể kể

lại câu chuyện bằng ngôn ngữ của mình và với phong cách diễn cảm hồn

nhiên của bản thân các em, không rập khuôn theo người lớn một cách giả

tạo. Đây là một dịp rất thuận lợi để trẻ em phát huy được khá toàn diện các

năng khiếu tư duy và thẩm mĩ của trẻ: Trí nhớ, óc suy xét, phán đoán, trí

tưởng tượng, năng khiếu ngôn ngữ văn học, v.v...

Với những hình tượng thẩm mĩ phong phú, đặc sắc, được xây dựng

không qua mọi loại hình truyện kể (của dân tộc và của thế giới) như đã nói

trên và bằng một ngôn ngữ nghệ thuật sống động, vốn văn học ban đầu của

trẻ em sẽ được gây dựng, được vun đắp dần dần. Đây là nhân tố có tác dụng

khá quyết định đến sự hình thành tâm hồn, tính cách của trẻ em thông qua

con đường văn học. Nó không những tích cực góp phần phát triển ở trẻ nhiều

phẩm chất tốt đẹp mà còn phát huy được rõ nét cái bản sắc riêng, cái cá tính

độc đáo ở mỗi em.

Chính vì thế, môn kể chuyện luôn luôn là một trong những môn học có

khả năng gây nhiều hứng thú cho trẻ em nhất. Nhà trường chúng ta cần chăm

lo sao cho môn học có "chiến lược con người" ở "tầm xa" này đạt được ở

mức cao nhất hiệu quả tích cực của nó đối với việc bồi dưỡng tâm hồn và

năng khiếu cho các lứa tuổi măng non đang ở thời kỳ phát triển. Một điều

đáng mừng là môn học này cũng đã phát huy được tác dụng rộng lớn của nó

tới biết bao cuộc thi "kể chuyện" được tổ chức cho các em ở ngoài xã hội, và

từ các đơn vị quận, huyện, tới các đơn vị tỉnh, thành phố. Và những cuộc "Thi

kể chuyện" sôi nổi và hào hứng ấy lại được giới thiệu thường xuyên trên các

màn ảnh truyền hình từ địa phương tới Trung ương, đáp ứng với mong mỏi

của lứa tuổi "Măng non đất nước" đáng yêu này./.

(Tạp chí Văn học số 5/1993)

13. TRUYỆN CỔ TÍCH VỚI TRẺ EMTĂNG KIM NGÂN

Truyện cổ tích là một thể loại chiếm ưu thế về cả số lượng và vị trí độc

đáo của nó trong loại hình những sáng tác dân gian tự sự.

Ngay từ thế kỷ IX, bộ sách Nghìn lẽ một đêm của người Ả Rập đã hấp

dẫn nhiều thế hệ độc giản trên trái đất bởi những cốt truyện ly kỳ, những hình

tượng độc đáo hay nói cách khác là bởi trí tưởng tượng phong phú, nhiều mà

vẻ về hiện thực của chủ nhân sáng tạo - một hiện thực độc đáo chỉ có trong

truyện cổ tích. Về sau này, những tập truyện kể của Perôn (Pháp) của anh em

Grim (Đức), của Aphanaxêep (Nga), những tập truyện ly kỳ của người ân Độ

(Hai mươi đêm hỏi đáp, Chùm truyện về con vẹt, Những chuyện kể của

Vêtala...), v.v... đều đã xúc động trái tim của hàng triệu con người thuộc nhiều

lứa tuổi khác nhau trên hành tinh này, đặc biệt là lứa tuổi trẻ thơ.

Nếu các loại hình nghệ thuật khác như sử thi, bi kịch, hài kịch, truyện

ngắn, tiểu thuyết được người đọc tiếp nhận tuỳ thuộc vào trình độ hiểu biết về

lịch sử, xã hội, văn hóa của từng người về giai đoạn mà tác phẩm ra đời và

hiện thực mà nó phản ánh (và không bao giờ sự lĩnh hội đó tương xứng với

giá trị thực của tác phẩm); thì truyện cổ tích trái lại có thể phổ biến ở khắp nơi

và có khả năng thâm nhập sâu rộng vào tất cả mọi tầng lớp người trong xã

hội, ở những trình độ văn hóa khác nhau và ở tất cả các thời đại khác nhau.

Có thể tìm thấu cốt truyện kiểu Tấm Cám của ta ở khắp thế giới với trên dưới

600 dị bản mà từ người già đến trẻ thơ, từ kẻ thượng lưu có học đến những

người mù chữ sống trong cảnh đói nghèo, từ những người thuở xưa đến con

người của các thời đại văn minh.

Nhiều cốt truyện cổ tích đã được các nhà thơ, nhà văn, nhà viết kịch,

nhà soạn nhạc... chuyển thể thành những tác phẩm nghệ thuật nổi tiếng thế

giới và cho đến nay vẫn không ngừng làm xúc động lòng người như nhạc kịch

Hồ thiên nga của Traicôpxki chẳng hạn.

Sự phổ biến rộng rãi và sức sống bất tử như vậy của truyện cổ tích

chứng tỏ rằng "trong truyện cổ tích" có một giá trị nào đó vĩnh cửu và bất diệt

mà cả bằng sự nhạy bén về cảm quan thẩm mĩ có tính chất trực giác, chúng

ta cũng có thể hé thấy được những giá trị đó ở vẻ đẹp phong phú, bất ngờ

của các câu chuyện kể, ở tính lạc quan yêu đời và chiều sâu chân lý ngày thơ

ấu trẻ em với tính thâm trầm sâu sắc của những trí tuệ khôn ngoan, tỉnh táo,

dày dạn kinh nghiệm sống. Những giá trị ấy khiến cho truyện cổ tích có ý

nghĩa to lớn đối với sự hình thành nhân cách con người. Và chính truyện cổ

tích nhiều khi đã để lại những dấu ấn không phai mờ trong sự hình thành tư

tưởng và tình cảm của trẻ từ tuổi ấu thơ.

Theo bác sĩ Benjamin Spock - một chuyên gia Mỹ nổi tiếng thế giới và

nhi khoa thì tính cách của một đứa trẻ hầu như đã hình thành sau 3 năm đầu

tiên vào đời ở thời kỳ này, tùy theo bố mẹ mà đứa trẻ sẽ xuất hiện một niềm

tin sâu sắc là nó đẹp hay xấu, hiền lành hay dữ. Tùy theo từng trường hợp,

nó cũng sẽ trở thành lạc quan hay bi quan. Tóm lại, trong thời kỳ từ một đến

ba tuổi, trẻ em có ý thức rất cụ thể về nhân cách và những ý thích riêng của

chúng. Còn giai đoạn từ sáu đến mười hai tuổi, trẻ em có những tính cách

biểu lộ tính sẵn sàng phục vụ và lòng tốt của nó.

Bác sĩ Spock cho rằng đối với trẻ em, "sự bày đặt cũng thật dễ làm

chúng hồi hộp như hiện thực. Những bộ phim hoạt hình cũng có thể thật sự

góp phần vào sự phát huy trí tưởng tượng và trí tuệ của trẻ em". Trong thực

tế, trẻ em rất giàu trí tưởng tượng. Trẻ em chưa có điều kiện để hành động

nhưng nhìn người lớn làm việc gì, các em cũng muốn bắt chước nhưng chỉ

hành động trong tưởng tượng và bằng tưởng tượng.

Những trò chơi mẹ - con, trò chơi rồng - rắn, trò chơi phi ngựa trên các

chổi tre, trò bé gái bế búp bê ru ngủ, v.v... tất cả đều do trí tưởng tượng hồn

nhiên được nảy sinh ra từ sự mong muốn hành động theo thực tế. Truyện cổ

tích hấp dẫn bởi nó kích thích trí tưởng tượng hồn nhiên của trẻ em.

Với những đặc điểm tâm sinh lý lứa tuổi như vừa nêu, việc rèn luyện và

bồi dưỡng những phẩm chất tốt cho nhân cách trẻ thông qua việc kể và đọc

cho chúng nghe truyện cổ tích là vô cùng cần thiết bởi vì, tính nhân văn của

truyện cổ tích phù hợp với tâm hồn trong sáng của tuổi thơ.

Trẻ em rất công bằng, sòng phẳng. Trong suy nghĩ non trẻ của chúng,

người tốt, người có công phải được khen thưởng, phải được hưởng hạnh

phúc còn người xấu, người có tội phải bị xử phạt. Truyện cổ tích đã đáp ứng

được nguyện vọng ngây thơ ấy của các em. Lối kết thúc có hậu của truyện cổ

tích, đặc biệt là truyện cổ tích thần kỳ luôn để lại trong lòng người nghe một

sự bình yên thỏa mãn bởi sự chiến thắng của điều Thiện. Dù chàng dũng sĩ

có trải qua bao nhiêu thử thách gian truân, bao khó khăn vất vả, nhưng nhờ

sự giúp đỡ của những nhân vật thần kỳ, cuối cùng chàng đã cưới được công

chúa và được hưởng hạnh phúc suốt đời. Ở đây cái Thiện chiến thắng cái

xấu và chính điều này làm cho thuyền cổ tích trở nên rất hấp dẫn đối với tuổi

thơ.

Thế giới cổ tích là một thế giới đặc biệt, ở đó hiện thực và ước mơ, cõi

trần và cõi tiên, con người, vạn vật thần linh... không phân biệt ranh giới mà

hòa nhập với nhau. Đi vào thế giới cổ tích (đặc biệt là truyện cổ tích thần kỳ),

trí tưởng tượng của các em được chấp cánh bay cao, bay xa, vượt lên trên

thực tại tầm thường của cuộc sống hàng ngày để vươn tới một thực tại đầy

tính chất lý tưởng. Những nhân vật, những sự kiện được sáng tạo nên do trí

tưởng tượng nên thì trong sáng, bay bổng nhưng chất phác của nhân loại

trong truyện cổ tích vì thế rất phù hợp với tâm hồn trong trắng của lứa tuổi

thơ.

Thế giới cổ tích là một thế giới của những tưởng tượng không thể xảy

ra được; bởi vì trên đời này làm gì có những chàng Cuội đánh lừa được tất cả

mọi người mà không hề bị ai đánh bại? Có chăng những người vợ ngang

ngược bỗng trở nên thuần phục, dễ thương, đáng yêu? Có chăng những

chàng ngốc chuyên gặp may, cưới được vợ đẹp và đỗ trạng nguyên?... Trẻ

em không bao giờ tin rằng có những con chó, con mèo biết nói, con cáo lại

dại hơn con chim ác là, những chàng dũng sĩ đi qua hàm một con sư tử đang

nhai, đi qua chiếc cần bắt trên dòng sông lửa... mà không hề gặp rủi ro gì.

Các em không quan tâm đến việc câu chuyện có đúng thế hay không, mà

điều các em muốn tìm hiểu là ý nghĩa cao đẹp của những tình tiết được kể:

chàng dũng sĩ sau bao thử thách khó khăn có được gặp lại nàng công chúa

hay không, có được cưới nàng như lời hứa của vua và có được hạnh phúc

hay không; cái thiện đã chiến thắng cái ác ra sao và những người hiền lành

như cô Tấm, Thạch Sanh, Sọ Dừa... đã được hạnh phúc như thế nào; còn

những kẻ tàn ác như Lý Thông, mẹ con Cám... có bị trừng phạt? Những hình

tượng trong truyện cổ tích đều mang tính chất phi thực tại, không phù hợp với

hiện thực hiện hữu, nhưng chính truyện cổ tích hấp dẫn người nghe trước hết

do tính chất khác thường của câu chuyện kể (cái khác thường là cái trong đời

sống thực tế không thể xảy ra). Theo V.la.Prôp - một nhà folklore học Xô Viết

thì: "Sự không phù hợp với hiện thực, bản thân điều bịa đặt đã đem lại một

khoái cảm đặc biệt. Trong truyện cổ tích thần kỳ, hiện thực "bị lộn trái" ra một

cách có chữ tâm, và đối với nhân dân, toàn bộ vẻ đẹp của truyện cổ tích là ở

chỗ đó".

Một trong những đặc điểm quan trọng của truyện cổ tích thần kỳ là

những truyện không thể và không bao giờ có thể xảy ra được lại được kể

bằng một phong cách, một giọng điệu, y như có thể xảy ra thật trong thực tế,

tuy rằng cả người kể lẫn người nghe đều không tin vào câu chuyện. Điều này

góp phần tạo nên cái không khí vừa thực vừa hư ảo của truyện cổ tích, và

chính sự kỳ ảo đó rất phù hợp với tâm lý của tuổi ấu thơ.

Các nhà tâm lý học cho rằng, vừa phải khuyến khích trẻ em phát triển

trí tưởng tượng, vừa phải dạy cho các em ngày càng thực tế hơn và cho thấy

những mục tiêu và những khuyết tật của chúng là gì: bởi vì thiếu niên bao giờ

cũng hết lòng hưởng ứng những khát vọng lãng mạn và lý tưởng do tình yêu

đề ra.

Cũng theo các chuyên gia này, con người khác thường vì hai lẽ: trước

hết, những phẩm chất cao quý như trung thực, dũng cảm, yêu thương người

khác và tận tụy với mọi người cho phép nó làm được những điều lớn lao. Thứ

hai, phải ngợi ca những năng lực sáng tạo của nó - nguồn của những niềm

vui và cũng là nguồn đem lại sự thách đố vĩnh hằng trong cuộc sống. Cái đà

vươn lên hào hiệp và năng lực sáng tạo ấy thể hiện ở khả năng tuyệt vời của

trẻ em (nhất là thời kỳ từ ba đều sáu tuổi). Những đứa trẻ biết yêu thương bố

mẹ học và noi gương bố mẹ không phải như tồn tại trong thực tế mà dưới

một hình thức hoàn toàn lý tưởng hóa.

Để kích thích ở trẻ em óc tưởng tượng và sở thích học tập, theo các

nhà tâm lý - giáo dục không gì tốt hơn là đọc to lên cho đến lúc chúng tự mình

đọc lấy dễ dàng những câu chuyện kể. Cần đọc chậm rãi cho những đứa trẻ

còn nhỏ là để cho chúng muốn hỏi gì thì hỏi. Cần để cho chúng tiêu hóa và

hiểu mọi tình tiết của chuyện theo cá tính của chúng. Chẳng hạn, nếu một

đứa trẻ sợ chó, nó muốn nghe nhiều lần câu chuyện về một con chó hiền lành

đối với trẻ em. Đặc biệt ở góc độ này, người thân không nên để trẻ em xem

những chương trình truyền hình dữ dội và tàn bạo; bởi vì trẻ em bao giờ cũng

muốn đẩy những hiểu biết của chúng đi xa hơn những gì chúng quan tâm vào

đáp ứng với những xúc cảm mà một câu chuyện gây ra. Bằng những buổi

đọc truyện đều đặn, người thân sẽ đem đến cho các em nỗi khát khao học

đọc không cưỡng lại được. Nếu các câu chuyện tỏ ra lý thú, trẻ em cảm thấy

thích rèn luyện lý tưởng cho mình.

Quả thực, trí tưởng tượng giúp con người vươn lên trên thực tại và đạt

tới những điều kỳ diệu. Nhiều công trình nghiên cứu của các chuyên gia tâm

lý học và y học đã chứng minh rằng, để có được một năng lực sáng tạo kỳ

diệu trong khoa học tự nhiên và kỹ thuật, âm nhạc và thơ ca là những yếu tố

rất cần thiết hỗ trợ cho năng lực tư duy. Trí tưởng tượng của con người một

khi bắt rễ sâu từ thực tiễn hành động thì có thể vươn cao hơn thực tại tầm

thường và chính nó sẽ trở thành động lực của sự phát triển văn hóa và khoa

học.

Tóm lại, cùng với những phương thức giáo dục khác, truyện cổ tích có

khả năng góp phần làm hình thành nên những phẩm chất đạo đức tốt đẹp của

tuổi thơ, lòng yêu thương con người, lòng hào hiệp, lòng trung thực,đức dũng

cảm, chiến đấu vì sự thắng lợi của điều thiện. Truyện cổ tích (đặc biệt là

truyện cổ tích thần kỳ) còn giúp các em phát triển sức tưởng tượng – một yếu

tố quan trọng đóng vai trò không nhỏ trong quá trình tư duy sáng tạo ở nhiều

lĩnh vực (âm nhạc, hội hoạ, toán học, vật lý học…), giúp các em có được lòng

say mê lý tưởng – một yêu cầu rất chính đáng có từ tuổi ấu thơ. Do đó, việc

kể cho các em nghe nhiều truyện cổ tích có yếu tố hư ảo thần kỳ bao giờ

cũng có lợi.

Có ý kiến cho rằng, trong thời đại khoa học, kỹ thuật phát triển như hiện

nay, cách giải thích thế giới theo kiểu hoang đường, huyễn hoặc của truyện

cổ trong truyện cổ tích đáp ứng những nhu cầu chính đáng về mặt tinh thần

của tuổi ấu thơ và nó hoàn toàn không trái ngược với tinh thẫn khoa học.

Truyện cổ tích phản ánh hiện thực theo một phong cách riêng, và ở đó, hiện

thực "bị lộn trái" ra một cách có chủ tâm, những không phải là đi ngược lại tư

duy khoa học. Truyện dân gian và truyện cổ tích nói riêng đã phản ánh một

cách sâu sắc, chân thực lịch sử và tiến trình văn hóa của mỗi dân tộc theo

đặc trưng riêng của floklore. Do đó, truyện cổ tích không phải là sự biểu hiện

ở trình độ thấp của tư duy nghệ thuật mà đó là giai đoạn "một đi không trở lại"

của lịch sử nhân loại. Truyện cổ tích với những đặc trưng riêng của nó đã thật

sự góp phần làm nảy sinh và nuôi dưỡng lòng nhân hậu, tính trung thực, lòng

say mê lý tưởng và óc tưởng tượng của trẻ em.

Đã là trẻ em, em nào cũng thích nghe truyện cổ tích, bởi vì truyện cổ

tích đáp ứng được những nhu cầu tinh thần chính đáng của tuổi thơ. Nếu

những nhu cầu chính đáng ấy không được đáp ứng thì đứa trẻ sẽ không phát

triển thuận lợi như chúng ta mong muốn. Nếu trẻ em thiếu ăn, thiếu ngủ

chúng ta dễ dàng phát hiện ra và khắc phục kịp thời. Nhưng những nhu cầu

chính đáng về mặt tinh thần nếu không được đáp ứng đầy đủ thì sẽ làm thui

chột ở trẻ những khả năng, những phẩm chất quí báu mà hậu quả tai hại của

nó chỉ có thể diễn ra sau hàng chục năm trời. Việc khắc phục những hậu quả

này sẽ trở nên khó khăn và tốn kém nhiều khi không lường hết được.

Một thời gian dài ở nước ta, trẻ em đã trở nên già trước tuổi. Có nhiều

nguyên nhân để cắt nghĩa hiện tượng này nhưng theo chúng tôi, sự giáo dục

đạo đức luân lý một cách khô khan đã góp phần làm cho trẻ trở thành người

lớn. Những người làm thơ, những nhà viết kịch, viết truyện cho thiếu nhi

thường lồng vào những tác phẩm của mình ý thức giai cấp một cách cứng

nhắc, lộ liễu khiến cho trẻ em không muốn đọc truyện mà thường tìm đến với

phim ảnh nước ngoài. Thực ra trong kho tàng truyện cổ dân gian Việt Nam

những truyện nhẹ nhàng nhưng mang tính chất giáo dục khá cao là không

thiếu, nhưng vẫn chưa được khai thác sử dụng.

(Tạp chí Văn Học số 7/1994)

*Phó tiến sĩ - Viện văn hóa dân gian

14. TRUYỆN ĐỒNG THOẠI VỚI GIÁO DỤC MẪU GIÁOLÃ THỊ BẮC LÝ

Truyện đồng thoại là một thể loại đặc biệt của văn học, có sự kết hợp

nhuần nhuyễn giữa hiện thực và yếu tố tưởng tượng. Nhân vật chính là động

vật, thực vật và những vật vô tri nhưng được mang tính cách "người". Nội

dung của. truyện đồng thoại thường ngắn gọn, vui tươi, dí dỏm, có nhiều yếu

tố bất ngờ, dễ thuộc dễ nhớ. Những đặc điểm đó làm cho đồng thoại gần gũi

với trẻ thơ. Ở đó tự tìm thấy những nét quen thuộc trong cuộc sống của mình

và thấy sự thân thương bầu bạn. Đồng thoại có khả năng đem đến cho trẻ

những ước mơ bay bổng, những xúc cảm thẩm mĩ về một thế giới thiên nhiên

huyền ảo, lý giải cho trẻ những lý tưởng trong sáng, góp phần tạo dựng môkt

thái độ đúng trong cuộc sống... Nhưng thực tế trong nhiều năm qua truyện

đồng thoại chưa được chú trọng nhiều trong giáo dục mẫu giáo. Ở bài viết

này, người viết không có định đưa ra những kết luận khoa học mà chỉ muốn

trình bày ý kiến có tính chất đề xuất: Truyện đồng thoại với giáo dục mẫu

giáo.

Ý nghĩa của truyện đồng thoại với giáo dục trẻ mẫu giáo thật phong phú

và toàn diện, nhưng xét đặc trưng của đồng thoại và đặc điểm giáo dục mẫu

giáo, có thể khai thác trên các bình diện:

- Truyện đồng thoại với giáo dục thẩm mỹ cho trẻ mẫu giáo.

- Truyện đồng thoại với giáo dục lòng nhân ái cho trẻ mẫu giáo.

- Truyện đồng thoại với trò chơi đóng kịch của trẻ mẫu giáo.

Có thể nói, giáo dục thẩm mỹ giữ vị trí trung tâm trong hệ thống giáo

dục mẫu giáo, bởi lẽ, với lứa tuổi này, nhận thức thông thường thông qua con

đường cụ thể, trực tiếp, cảm tính gắn liền với những xúc cảm, tình cảm, hay

nói cách khác là thông qua con đường thẩm mỹ. Về phương diện này, văn

học, đặc biệt đồng thoại có khả năng chiếm ưu thế (riêng đối với trẻ mẫu

giáo), viết cho các em cần đẹp, vui mà truyện đồng thoại là loại truyện có cơ

hội tung hoành nhất về mặt đó. Một yếu tố không thể thiếu được trong đồng

thoại là trí tưởng tượng phong phú, bay bổng. "Đồng thoại cần thiết phải mơ

tưởng. Đồng thoại thiếu mê tưởng chẳng khác gì con chim rất xinh mà lại

không có cánh, không tài nào bay được. Nhưng chim lại phải từ cái trứng

thực lớn lên chứ không phải từ trên trời xuống". Trí tưởng tượng của trẻ linh

hoạt, kỳ ảo và bất ngờ nhưng đều hợp lý. Những sự bất ngờ trong đồng thoại

như sự trái ngược về hình ảnh (to - bé, béo - gầy); sự lạ lùng (kiến thắng voi,

ốc chạy nhanh hơn hổ...) hoặc sự vô lý mà công nhận được (cá thờn bơn hay

chế nhạo bạn mà bị méo mồm, ác quá hóa cọp, lươn sống không trung thực

nên phải lẫn dưới bùn đen, chuột hợm hĩnh nên bị chết...) đều được các em

thích thú. Có thể nói, sống với đồng thoại là các em được sống hết mình với

bản chất thật của mình, được phát huy trí tưởng tượng vô tận mà tự thân các

em đã có. Đó là cơ sở để trẻ có thể rung động và cảm nhận được mọi vẻ đẹp

trong cuộc sống. Mặt khác, bản chất của trẻ giàu xúc cảm, đặc biệt những xúc

cảm thẩm mỹ, nên trẻ dễ xúc động trước cảnh đẹp thiên nhiên hay trước

những việc làm tốt. Mảng đề tài thiên nhiên lộng lẫy, kỳ ảo trong đồng thoại

với những "con chim gáy hiền lành béo nục, đôi mắt nâu trầm ngâm ngơ ngác

nhìn xa", "những con chim chích hai chân bằng hai chiếc tăm ", "Những đàn

cá rô non nô nức lội ngược dưới mưa" v.v... Với những cây gạo sừng sững,

khi mùa xuân về trông như "những cây đèn khổng lồ" (Cây gạo - Vũ Tú Nam)

hoặc "thế giới huyền ảo như trong truyện đời xưa ở dưới biển san hô" v.v…

Có thể nói trong tâm hồn chưa bận bịu việc đời ấy, khoảng trời thiên nhiên ấy

thấm vào các em như một niềm say mê không bao giờ no chán. Sự tình

nguyện của thiên nhiên sẽ nhanh chóng hoà nhập với sự tình nguyện của các

em, làm phong phú tâm hồn, làm giàu thêm những xúc cảm thẩm mỹ và năng

lực cảm thụ cái đẹp cho các em.

Nếu như giáo dục thẩm mỹ giữ vị trí trung tâm trong giáo dục mẫu giáo

thì việc giáo dục lòng nhân ái cho trẻ là cơ sở hàng đầu giúp trẻ xác lập được

mối quan hệ tích cực với môi trường xung quanh và cuộc sống.Từ đó trẻ có

thể phát triển nhân cách một cách thuận lợi và tốt đẹp. Như trên đã nói, trẻ

thơ rất nhạy cảm và sống bằng tình cảm, dễ rung động, dễ đặt mình trong

những hoàn cảnh người khác để thông cảm và bộc lộ thái độ một cách rõ

ràng, dứt khoát giữa hai mặt: xấu - tốt, ghét - yêu, buồn - vui, chán - thích,

nhớ - quên v.v... Chính vì thế giáo dục lòng nhân ái cho con người phải được

bắt đầu từ lứa tuổi thơ - đây là thời điểm thuận lợi nhất và hiệu quả cao nhất.

Bao trùm lên các truyện đồng thoại là lòng nhân ái. Đối với trẻ thơ, lòng

nhân ái không phải là một cái gì cao siêu mà trước hết thể hiện ở tình yêu

thương đối với người thân thiết ruột thịt như: tình mẹ con, lòng yêu thương,

kính trọng, hiếu thảo của con đối với mẹ, tình cảm anh em, bè bạn, tình yêu

thiên nhiên... Truyện đồng thoại, trước hết giáo dục cho trẻ em tình yêu

thương, thái độ quan tâm đến mọi người, và lối sống có trách nhiệm. Trong

thế giới đồng thoại tất cả cỏ cây hoa lá, động vật và những vật vô tri đều có

một tâm linh. Cuộc sống thực mà hư, hư mà thực với những sự việc cảm

thông mà ai cũng như đã gặp đâu đó trong cuộc sống. Đó là tình yêu thương

sâu sắc vô bờ bến của cha mẹ đối với con cái (Chim cuốc - Đức Hậu...); tấm

lòng biết ơn và sự hiếu thảo của con đối với cha mẹ (Bồ nông có hiếu - Phong

Thu...); tình bạn đẹp đẽ và cảm động (Đôi bạn dưới biển san hô - Nguyễn

Như Mai, Có một bầy hươu - Vũ Hùng, Bác gấu đen và hai chú thó - Dương

Đình Hy...). Sự độ lượng bao dung, nghiêm khắc với mình, nhân hậu với

người; sự hy sinh, biết sống vì nhau... Đó là ngọn nguồn của những tình cảm

lớn lao như tình yêu thương đồng loại mà ngay từ bé trẻ đã được hấp thụ.

Mỗi câu chuyện với những nét độc đáo khác nhau giúp trẻ nhìn vào đó như

soi vào những chuẩn mực đạo đức. Mới đầu có thể chỉ là sự bắt chước theo

thói quen, nhưng rất có thể sau sẽ trở thành ý thức, thành phương châm ứng

xử, thành một cách sống của trẻ.

Bên cạnh việc định hình và hướng tới cho trẻ một cách sống đầy lòng

nhân ái với con người, truyện đồng thoại còn góp phần giáo dục tình yêu

thiên nhiên cho trẻ. Với mảng đề tài thiên nhiên sinh động và hấp dẫn, truyện

đồng thoại đã thức dậy trong các em những xúc cảm thẩm mỹ lành mạnh và

sự yêu thương tha thiết với đời. Trẻ dễ dàng hòa mình với những trang viết

nên thơ tươi mát ấy, hòa mình với thế giới thiên nhiên đồng thoại để nghe

tiếng rì rào của con suối, để bay lên bầu trời đi chơi cùng "giọt nước tí xíu"

nghe tiếng hót của chim hoàng yến hay đi xuống lòng biển, phiêu lưu trong

thế giới huyền diệu của san hô v.v... Một tình yêu thiên nhiên như thế thật

đáng quí trong việc nuôi dưỡng những giấc mơ, những khát khao vươn tới cái

đẹp, cái cao cả của cuộc đời.

Với đặc trưng và ưu thế riêng của thể loại, truyện đồng thoại dễ được

các em "nhập vai" nhanh chóng, các em dễ đặt mình trong những hoàn cảnh

có thể của các nhân vật, suy nghĩ và hành động theo các nhân vật. Chính vì

thế có thể tổ chức trò chơi đóng kịch cho từ mẫu giáo theo truyện đồng thoại.

Đây là loại trò chơi rất phù hợp cho trẻ mẫu giáo và bất cứ cháu nào cũng có

thể chơi dược. Việc tổ chức trò chơi đóng kịch cho trẻ mẫu giáo thông qua

đồng thoại vừa giúp các em khắc sâu nội dung truyện để nâng cao hiệu quả

giáo dục thẩm luỹ và giáo dục lòng nhân ái, vừa giúp trẻ có khả năng phát huy

một cách toàn diện, triệt để những năng lực sáng tạo của mình (về ngôn từ,

thơ ca, múa, nhạc tạo hình v.v...)

Mặt khác, thông qua trò chơi đóng kịch, trẻ có dịp giao tiếp với nhau,

không chỉ là sự giao tiếp bình thường mà là sự nhập vai với nhân vật, là đặt

mình vào hoàn cảnh nhân vật để cảm hiểu đến sâu sắc cuộc đời của chúng.

Từ việc cảm hiểu cuộc đời của những người trong cuộc sống xung quanh là

một khoảng cách, nhưng không thể nói là nó không chịu ảnh hưởng một cách

nghiêm túc. Do vậy, nếu tổ chức thành công những trò chơi ấy, truyện đồng

thoại sẽ càng có ý nghĩa tích cực trong việc giáo dục trẻ mẫu giáo.

Với tính chất đặc thù, với nội dung và ý nghĩa đòi hỏi phải có, truyện

đồng thoại giữ vị trí quan trọng của truyện viết cho thiếu nhi. Trong tình hình

giáo dục trẻ em hiện nay, đặc biệt giáo dục mẫu giáo, nên dạy đồng thoại và

sáng tác thêm nhiều đồng thoại cho các em.

Mấy năm qua, do ảnh hưởng của xã hội, ảnh hưởng của những tiêu

cực trong in ấn và phát hành sách, phong trào sáng tác cho các em phần nào

bị chững lại, tất nhiên trong đó có sáng tác đồng thoại. Hy vọng rằng tới đây,

các em sẽ được đọc, được học nhiều đồng thoại mới và hay. Đồng thoại sẽ

giữ được vị trí xứng đáng của mình trong chương trình chuyện thơ mẫu

giáo./.

(Tạp chí Văn Học số 5/1993)

15. TRUYỆN CHO TRẺ EMVÉRA C.BARCLAY

LND: Phương pháp hướng đạo là một phương pháp giáo dục, chủ yếu

nhằm giúp hình thành tính cách cho trẻ em ở lứa tuổi 13 - 15 (Hướng đạo

sinh, Xcut, hay là Thiếu sinh) và 8 - 12 (Sói con hay là Ấu sinh): Phương pháp

giáo dục này đã phổ biến hầu như khắp thế giới và đã có một thời phát triển ở

nước ta.

Véra C.Barclay, một nữ trưởng hướng đạo, chuyên về ngành Sói con,

trong cuốn sách Phương pháp Sói con và sự hình thành tính cách có một số ý

kiến liên quan đến văn học cho thiếu nhi, thông qua chuyện kể (hoặc đọc) đối

với lứa tuổi 8 -12. Xin trích giới thiệu bạn đọc tham khảo.

Chuyện (histoire) không phải là một sự xa xỉ cho trẻ nhỏ, đó là nhu cầu

thật sự của các em. Đã có bao giờ bạn nghe được cái giọng có thể nói là

thèm khát của một em như muốn được nghe một câu chuyện; hay là tiếng thở

dài hoàn toàn thỏa mãn khi nghe xong câu chuyện và trí tuệ cùng tưởng

tượng của em, sau khi đã có đầy đủ để mà rèn luyện, tự thấy dồi dào nhiều

những đề tài cho sự suy ngẫm bên trong và cuối cùng thì sung sướng với cái

phước lành bí ẩn mà sự hiện diện thật gần gũi của một thế giới tưởng tượng

ban cho.

I. NHU CẦU VỀ CHUYỆN KỂ Ở TRẺ EM

Trong trái tim mỗi trẻ em đều có cái mà ta có thể gọi là bản năng về sự

huyền diệu và về sự kỳ lạ. Em nhỏ đi xuyên cuộc sống để tìm những sự vật

và những sự việc, do một thứ bí mật nào đó gắn liền với chính bản chất mình

hay là do những sự liên ý mà chúng thức tỉnh trong trí em. Thường thường,

đó chỉ là những thứ có vẻ hoàn toàn bình thường đối với người lớn, nhưng

em nhỏ biết rõ hơn những người lớn những thứ đó là như thế nào.

Nhưng tất cả những sự vật và những sự việc huyền diệu đó lại chẳng

phải là thường gặp như là em nhỏ mong ước và chẳng bao giờ cũng dễ dàng

có một chuyến du lịch, thám hiểm để tìm chúng. Bởi vậy, tạm làm một sự so

sánh, đó thường chỉ là, xét trong trường hợp tốt nhất, những mẫu bài ca,

những nét rực rỡ, một bài thơ trữ tình ngắn, thế mà em nhỏ lại có một mong

ước bản năng là anh hùng ca, là sử thi, là tấn kịch. Chính là ở đây cần thiết

đến nghệ thuật kể lại những câu chuyện. Nó tập hợp lại (tóm thâu) tất cả

những việc nhỏ xảy ra trong cuộc sống hàng ngày, rút ra từ đó tất cả những

gì có thể chứa đựng chất huyền diệu và đem cho chúng một yếu tố để thống

nhất, dưới dạng một nhân vật và cái mà người ta gọi là cốt truyện. Người kể

chuyện, ngoài ra, có thể tưởng tượng và mô tả hằng hà sa số những biến

diễn thơ mộng mà em nhỏ chưa hề gặp trong đời sống thật; và như thế

những biến diễn ấy, do sự liên quan của chúng với nhân vật và do sự phát

triển theo mức độ trong suốt câu chuyện, chỉ có thể trở nên càng hấp dẫn

hơn. Câu chuyện, tuy là có quan hệ với những con người và những sự vật

thật nhưng đã biến dạng chúng qua việc chuyển chúng vào một miền vô cùng

thơ mộng hơn là cuộc sống bình thường, và người nghe, chính người nghe,

thấy mình cũng được chuyển vào trong cái không khí ấy. Như thế em nhỏ

cuối cùng thấy mình sống và hít thở trong cái không khí hoàn toàn tưởng

tượng ấy mà em thèm khát thật bản năng. Dĩ nhiên, có nhiều em có thể tự

mình xây dựng nên những câu chuyện, nhưng thông thường, đó chỉ là phần

nối theo những chuyện em đã nghe; hơn nữa, quả là tốt hơn nhiều nếu các

em được chuyển đến mảnh đất đầy quyến rũ ấy không cần phải gắng sức

bản thân, hơn là để tự các em đi đến đó. Tóm lại, chính là trong khi nghe

chuyện mà em nhỏ giải được cơn khát huyền diệu, bởi vì, nhờ câu chuyện ấy,

em có thể ngao du trong cái thế giới của truyền thuyết và hít đầy phổi bầu

không khí phấn khởi của nó (fortifiance).

Thức ăn tưởng tượng: Em nhỏ, ngay cả trong khi em đương bận vào

những công việc hoàn toàn bình thường, vẫn sống trong sự tưởng tượng của

mình.

Trí tưởng tượng của em là hòn đá tạo vàng, hóa ra vàng những thứ vô

vị nhất. Nhưng muốn cho trí tưởng tượng ấy đúng là tất cả cái gì là nó, muốn

của nó có thể thành công, như là Stervenson nói, chuyển "món thịt của nguội

hôm thứ tư thành thịt tươi", nhất thiết trí óc của em nhỏ phải được cung cấp

tốt chất liệu cho tưởng tượng. Ví dụ, nếu Robinson Cruoe đối với các em trở

thành một người bạn thân thì việc được thấy mình hoàn toàn một mình, nhiều

lúc sẽ là một sự quyến rũ thơ mộng, nhất là nếu quanh vùng đó lại có vài

cánh rừng và một số dụng cụ cùng cái gì đó có thể coi là một chiếc tàu. Đối

với những em đã biết Robin Hood, dăm bảy cây to cùng đám bảy cậu con trai

đã đủ để làm nên khu rừng Sherwood.

Vậy thì em nhỏ, khi nghe một câu chuyện, hấp thụ những ý nghĩ và tích

tụ chúng trong trí nhớ, một ngày mưa nào đó, chúng quay trở lại làm cho vui

lên và tô màu sắc cho cuộc sống âm u, cho tới khi lại có một câu chuyện

khác, đến lược nó, chiếu cái chùm ánh sáng của nó với một sắc thái khác

nữa vào cái cánh bé nhỏ âm u của lý trí em nhỏ.

Thỏa mãn óc tò mò và lòng khát khao hiểu biết:

Trí óc của trẻ như thường tò mò muốn biết về cái thế giới quyến rũ vây

quanh mình. Em biết mơ hồ một số lớn những thứ đó, nhưng chẳng có chút

thân tình nào đối với chúng, hoặc chẳng có được một hình ảnh nào của

chúng rõ ràng như em muốn. Hầu hết những thứ trong cuộc sống làm cho em

mê mẩn: đường hầm bí mật, hang đá, thòng lọng, cung tên súng hỏa mai,

máy bay, tầu buồm, ngựa hoang, nhập vào cuộc sống của em chỉ là nhờ qua

các câu chuyện. Đó chính là những thứ mà em đi tìm trong thế giới các câu

chuyện, để quen thuộc với chúng và biết việc sử dụng chúng. Em khao khát

muốn được biết: cái kiểu hiểu biết đặc biệt mà người ta đạt được do nhìn thấy

người khác sử dụng một thứ gì đó, hoặc ngay cả do chính tự mình sử dụng

nó, ở ngay chính bản thân nhân vật. Em nhớ trông chờ ở những câu chuyện

về những thứ mà theo cách nhất của em, là cái phần đích thị cốt thiết cho việc

dạy dỗ em.

Thỏa mãn năng lực tinh thần:

Một năng lực lớn của cơ thể và của trí tuệ, đó là đặc trưng của trẻ nhỏ

để cho tự hoạt động, hầu như chẳng có lấy được một lúc nào yên lặng và một

phần lớn trong hoạt động của em kéo theo một sức sống mãnh liệt thực sự.

Cũng như vậy trí não em cũng luôn luôn hoạt động: tuy rằng chưa hẳn là

bằng tư duy, nhưng bằng tưởng tượng. Nhu cầu hoạt động trí tưởng tượng

ấy cũng có thể sánh ngang với nhu cầu duỗi ra và tập luyện những cơ bắp

của cơ thể non trẻ của em. Vậy nên, điều mà tưởng tượng của em đòi hỏi ở

một câu chuyện, đó là cơ hội được bước đi có thể nói là những bước dài như

là những sự kiện trong cuộc phiêu lưu mạo hiểm, em rất sẵn sàng cùng với

bất kỳ nhân vật nào mạo hiểm trèo lên những đỉnh núi cao. Em khao khát tới

cái sự nối tiếp nhau thật nhanh những diễn biến cứ lôi kéo em luôn luôn lên

cao hơn, cho tới cái giây phút mà câu chuyện đổi chiều đâm bổ xuống như

một người nhào lặn, và đi tới cái kết thúc thú vị: "Và sau đó, họ luôn luôn sống

trong hạnh phúc, và họ có rất nhiều con". Mồ hôi khi nóng khi lạnh tuôn ra

theo sự hoạt động, nỗi lo âu, sự thất bại và sự thành công, những mệt nhọc

của một cuộc chiến đấu ác liệt, của một chặng đường rong ruổi ngựa dài

dằng dặc hoặc một chuyến leo núi hiểm nguy; sự rèn luyện trí tuệ của một

câu chuyện trinh thám, đó là những gì mà óc tưởng tượng nồng nhiệt, mãnh

liệt và uyển chuyển của em nhà lớn tiếng đòi hỏi. Chỉ có những câu chuyện là

có thể cung cấp cho em những thứ đó, bởi vì đã từ lâu, những sự việc lịch sử

thật sự đã bị tước hết những điều kỳ diệu ấy rồi. Sự thư giãn thật sự chỉ đến

sau một đợt tập luyện mạnh. Tinh thần của em nhỏ mà luôn luôn lo ngại và

dao động cũng chỉ là vì thiếu sự rèn luyện đó.

Bốn điều tôi nêu ra trên đây, theo tôi có thể giải thích đầy đủ điều mà tôi

gọi là nhu cầu về chuyện kể ở trẻ em.

II. CÁC LOẠI CHUYỆN

Trước hết và quan trọng hơn cả, nhân vật chính phải là một con người

thật. Tôi không thuốn nói tới một con người lịch sử, mà là một con người, dù

tưởng tượng nhưng mang một tính cách có thật, một người mà các hành

động có nối tiếp cũng lôgic và phù hợp với những lời nói đặt ra cho anh ta

cũng với sự miêu tả phác lên về anh ta, như là con người vào cỡ bình thường

trong những con người. Phải là một người mà quá khứ, mà thời thơ ấu có thể

xây dựng lại được, bằng tư duy khá giống (có vẻ thực), và cả tương lai cũng

được chỉ ra như thế, chúng ta chẳng có thể làm gì được với một con rối tô vẽ

và trang phục để đúng với những sự cần thiết do nguyên nhân câu chuyện đề

ra, và hẳn là chẳng có quá khứ cũng như tương lai. Như vậy thành ra sự thật

tâm lý của nhân vật chính trong chuyện là điều rất quan trọng bởi lẽ anh ta là,

hoặc ít ra thì cũng phải là tâm điểm của toàn bộ cốt truyện. Tất cả những sự

việc xảy ra của câu chuyện đều phải liên quan đến anh ta. Tất cả đều mang

cái ánh phản chiếu của tính cách anh, và tính cách anh ta đều ghi dấu ấn lên

tất cả mọi diễn biến. Hứng thú của câu chuyện là do ở cách anh ta ứng xử

trong mỗi hoàn cảnh, ở cách anh ta gỡ ra khỏi khó khăn hoặc đối xử với

những nhân vật khác, về những cách nhìn, những tai họa và những niềm vui

của anh. Bởi thế, nếu nhân vật chính của bạn chỉ là sự lắp ghép không chân

thật những đặc tính không thể dung hòa được, hoặc nên anh ta chỉ là một thứ

bù nhìn, tất cả câu chuyện của bạn như thế là chệch hướng, cốt truyện mở

đầu từ một cứ liệu sai, và lẽ dĩ nhiên nó sẽ kết thúc, hoặc phải kết thúc bằng

sự vô lý, và nếu nó không kết thúc như thế, đó lại là một sự vi phạm qui tắc.

Khuyết điểm của rất nhiều kiểu thuyết minh là ở chỗ những nhân vật

trong đó chỉ là những người gỗ thô lỗ, thành ra những hoàn cảnh trong đó họ

hoạt động thực ra chẳng chút nào quan trọng: chẳng có lấy một hành vi nào

của họ mang được sự hứng thú đặc biệt ở chỗ là chính họ, và không ai khác,

đã là tác giả của những hành vi đó.

Và điều đó đã dẫn đến điểm thứ hai mà tôi muốn nói. Trừ phi câu

chuyện đã rõ ràng là một truyện thần tiên, những sự kiện, cho dầu huyền diệu

đến mức cao nhất vẫn cứ phải là thật. Nếu nhân vật chính nào đó đã có thể

thực hiện được một công tích, không cần thiết phải chú ý là có thể bàn cải

xem đã đạt tới công tích gì; điều quan trọng là công tích ấy phải ăn khớp với

tính cách nhân vật chính ấy, nó thuộc về loại công tích mà rất có thể là anh ta

muốn thực hiện, và nó đã mang ngay ở chính nó các mầm mống của khả

năng (tài sức) anh ta là của sự giống như chân thật của nó. Mọi vật và mọi

diễn biến của câu chuyện phải là những vật và những diễn biến có thật - cho

dù nó là tự nhiên hay siêu phàm và không phải là những "của dởm" rời rạc.

Còn điều này nữa: đừng có để cho có hai ý nghĩa trong câu chuyện,

những diễn biến và những nhân vật đã khuấy động câu chuyện là phải được

sáng tạo và tồn tại chính ngay cho sự hứng thú gắn liền với câu chuyện, và

không phải là chúng mang theo mình một ý nghĩa tinh thần nào đó. Trong

trường hợp đó: chúng ta không còn sử dụng những câu chuyện đúng là

chuyện nữa, mà là những bài ngụ ngôn bóng gió hoặc bài phóng dụ. Hầu như

bao giờ cũng vậy, sự chú tâm thể hiện vào những nhân vật tưởng tượng một

tư tưởng, một lý thuyết hay một sự việc thuộc loại siêu phàm, dẫn đến một

câu chuyện không thể nào là sát thật được và câu chuyện, đứng về mặt

truyện mà nói, vì thế bị hỏng.

Hơn nữa, những nhân vật trong một truyện dành cho trẻ em nên là,

càng đậm càng tốt, những con người có nhân cách cao quý, hoan hỉ và thiện

chí. Một câu chuyện mà làm giảm đi lòng mến mộ của em nhỏ đối với bản

chất con người và hảo tâm đối với nhân loại, có thể có những hậu quả thật là

bi thảm cho tâm hồn em. Bạn rất có thể tán thành chủ nghĩa hiện thực trong

nghệ thuật, nhưng chẳng có gì buộc bạn phải thi thố chủ nghĩa hiện thực của

bạn về những chuyện đáng căm ghét. Cuộc đời cũng đầy rẫy những vật và

người kinh tởm, đê tiện, làm nản lòng: chúng đã rõ ràng là khá sâu xa ở ngay

bản thân chúng, chẳng cần phải nghệ thuật len vào mà tái hiện chúng lên

thêm nữa. Bạn cũng chẳng thể là non tay nghệ thuật bởi vì nhìn cuộc sống và

thấy được nó đầy đủ, bạn vui vẻ tái hiện những mặt đẹp của nó. Thế đấy, như

vậy bạn là nghệ sĩ chân chính bởi vì bạn đã biết vượt lên trên tất cả những

mặt xấu xa tầm thường của hiện thực một cách tinh tế, kỳ diệu.

Dĩ nhiên, những tình tiết thiếu "cái nền làm cho nổi bật" đều khó xây

dựng, và chúng thường dễ dàng nhạt nhẽo. Nhưng nếu bạn thấy cần phải có

cái nền ấy thì hoặc là cho nó thành hóa thân của một tư tưởng đê tiện, qua

một tên gián điệp hoặc một kẻ buôn bán nô lệ, cốt để cho bạn đọc ghê tởm

căm ghét đối với cái tư tưởng đó chứ không phải là với con người. Hoặc là để

chính những hành động hơn là tính cách của hắn, dấy lên ở bạn đọc sự sợ

hãi và căm hờn, như là trường hợp một tên buôn lậu, một tướng lục lâm, một

gã ăn trộm ngựa hoặc một thủ lĩnh da đỏ. Tôi hoàn toàn chống đối lại kiểu mà

những nhân vật trong tiểu thuyết lại đáng kinh tởm ngay trong bản thân

chúng, cho dù đó là kẻ "phản bội" hoặc chỉ là vài thứ yếu, gây nên quá nhiều

ác cảm cho người đọc và làm cho họ hết sức khinh bỉ chúng. Luận điểm của

tôi là điều đó tạo nên một nếp quen đối với những khuyết điểm về lòng nhân

ái (điều thiện) một thói quen khinh rẻ đồng loại. Những tội lỗi phạm đến lòng

nhân ái là những tội lỗi thường gặp nhất, và là những tội lỗi mà chúng ta phải

ân hận nhiều nhất. Dĩ nhiên, một tiểu thuyết gia có quyền mô tả cho chúng ta

một người chẳng có lấy một chút "mặt tốt" nào, nhưng như thế là không đúng

và không tự nhiên, bởi vì ở mỗi con người, dù có xấu xa đến đâu, bao giờ

cũng có một chút gì được đánh giá. "Ai ở trên đời này cũng có một người nào

đó yêu mến", như một bài dân ca nói. Câu nói có vẽ vô lý nhưng đó là sự thật.

Những nhân vật trong truyện cho trẻ nhỏ không cần thiết cứ phải là những

điển hình mẫu mực, thực ra, cũng cần có lúc để họ phạm hội và bị trừng phạt

hoặc là hối hận và được hưởng sự khoan hồng, điều ta cần nên tránh là đừng

để cho nó xuất hiện quá hấp dẫn. Một chú bé có thể chịu nhận thột hình phạt

vì cái thú được chơi một trò đòi hỏi phải táo bạo. Nhưng chú bé sẽ ngần ngại

trước khi phạm vào một hành vi mà chú coi là thấp hèn và đáng khinh bỉ. Tóm

lại, cái đáng khinh bỉ, đó là cái tội dưới tất cả mọi dạng./.

SƠN CA trích dịch từ tiếng Pháp

(Tạp chí Văn Học số 5/1993)

16. VĂN HỌC CHO THIẾU NHI HÔM NHI HÔM NAY

Với bất cứ thể loại văn học nghệ thuật nào, bạn đọc, người nghe, người

xem, chất lượng và số lượng những đối tượng trên, là thước đo sức lực, tư

tưởng nghệ thuật đã vào được tâm hồn con người đến như thế nào. Văn học

cho thiếu nhi cũng như vậy. Và thêm đặc điểm của các lứa tuổi thơ, bạn đọc

nhạy cảm và phản ứng càng sôi nổi hoặc ỉu sìu diễn ra mau chóng, tức khắc.

Cũng như ở một cái chợ, quan sát và tìm hiểu kẻ mua người bán có thế

thấy được sinh hoạt xã hội và con người vùng ấy. Còn văn học, văn học cho

thiếu nhi, chỉ việc xem ngắm và suy nghĩ về bạn đọc ra vào một quán sách

một hiệu cho thuê sách - hình ảnh thu nhỏ một cuộc điều tra xã hội và tâm lý

bạn đọc từng thời kỳ.

Hiện nay, những tuần lễ đến kỳ phát hành tập tranh truyện mới

Đôrêmon là một hiện tượng. Trước cửa các sạp báo, các quán sách ở Hà Nội

và cả ở các thị xã thị trấn đông đảo người lớn và trẻ em xúm xít, chờ đợi, hỏi

han, và khi sách về ai cũng cố chen vào mua trước. Món ăn tinh thần này

đương là một đặc sản ngon lành đối với yêu cầu đòi có tác phẩm hay, lôi

cuốn và thích thú.

Nhưng đấy chỉ là hình ảnh tốt đẹp đối với một tập tranh truyện thôi. Mà

các bạn đọc lứa tuổi ngốn sách như ăn cơm lúc đương đói, thoáng một cái đã

hết veo. Một tập tranh truyện hay, dẫu cho tập tranh nhiều kỳ, ra cả năm mới

hết như những bộ phim dài trên vô tuyến truyền hình, thì cũng không thể thay

cho những tranh truyện, những sách hay cho lứa tuổi của hàng loạt những tác

phẩm và những tác giả xuất sắc. Đấy chỉ là quang cảnh người đọc hoan

nghênh một, mà một ấy trong giá trị văn học cũng chỉ là thành tựu một mình,

không bao giờ đại diện cho những cái khác. Mà phong trào cần nhiều, cần

hàng loạt tác phẩm cho đủ các lứa tuổi trẻ em.

Trong khi đó, phải ghi nhận sự cố gắng của các nhà xuất bản chuyên

hoặc có bộ phận chuyên xuất bản sách cho thiếu nhi như nhà Kim Đồng ở Hà

hội và nhà Trẻ ở thành phố Hồ Chí Minh. Thời gian vừa qua, các nhà xuất

bản này đã in mới hoặc in lại hành loạt tác phẩm phục vụ bạn đọc các lứa

tuổi.

Việc làm thật tốt đẹp, đáng khuyến khích. Làm sao cho từ đấy phát triển

thành một phong trào và xuất hiện những lực lượng của các tác giả viết cho

thiếu nhi. Đấy là việc sẽ làm, có thể có, còn như trước mắt hoạt động đó chỉ

có thể coi như là một nghĩa cử, hoặc nói theo lối cổ, một việc làm phúc cho

bạn đọc cũng như cho người viết. Bởi vì hàng loạt sách vừa in, cả văn xuôi và

thơ, phát hành toàn quốc mà quyển nào số lượng in cao nhất cũng không

vượt nổi ba nghìn. Có những nơi còn đáng ngán hơn, chỉ năm trăm, ba trăm

quyển. Dù in hàng nghìn cũng chỉ như muối bỏ bể, điều không vui ấy không

phải ý muốn của nhà xuất bản, mà vì người mua chỉ đến thế là vừa, quá nữa

thì ế. Mà sách văn nghệ hiện nay phải trôi nổi trong cơ chế thị trường, sách ra

phải có lãi, không được cho sách tồn kho. Cái việc làm phúc, cái nghĩa cử

trên nghe lại càng thương tâm nữa, khi nhà Kim Đồng tâm sự rằng: Sở dĩ in

được một số sách tốt vừa qua là nhờ vào tiền lãi bán sách tranh truyện

Đôrêmon!

Một hiện tượng khác thường là không phải vì thế sách in ít ỏi mà các

nhà cho thuê sách vắng khách. Sổ ghi khách thuê sách dầy cộm và người

thuê sách tấp nập đông nhất là thiếu nhi trong dịp hè này. Mở xem các sổ cho

thuê sách ấy thấy những gì. Các em thuê đọc toàn sách chưởng, những bộ

sách chưởng hàng chục quyển liên tiếp, qua tay nhiều người quá, bìa và góc

sách đã mòn nhẵn và nhờn mồ hôi. Những bộ kiếm hiệp kích động bạo lực cũ

của các tác giả Đài Loan, Hồng Kông. Và một thời gian, sách này không được

phép in lại thì người ta xoay xỏa bịp bợm, lợi dụng mặt tiêu cực của " cơ chế

thị trường" vẫn in cóp nguyên những sách bậy bạ ấy, chỉ đổi tên nhân vật và

địa điểm, trước là hiệp sĩ Thiên Hùng nay là hiệp sĩ Bồ Đề, nương nương Bảo

Thoa có tên khác là cô gái sông Chu, và đáng lẽ chuyện đại náo ở Sơn Đông,

ở Quý Châu thì nay các trận đấu võ, các ngón trưởng được thi thố ở vùng

rừng núi Cao Bằng, Lạng Sơn! Một mình nhà xuất bản tỉnh Nghĩa Bình trước

khi bị giải thể đã in tới 80 bộ sách chưởng, đủ thấy tốc độ làm ăn kiếm "cây

chỉ" của tư nhân và của các cơ quan nhà nước trượt dài đến như thế nào.

Cơ chế thị trường, sách là món ăn tinh thần, là hàng hóa đặc biệt có

định hướng, nhưng một khi không có chế độ quản lý và quy chế làm rõ cũng

như kiểm tra và thưởng phạt nghiêm minh thì đã bị người ta lợi dụng bóc đến

tận xương tuỷ chính sách như vậy. Cái hại trước mắt và lâu dài cho những

lứa tuổi thơ không thể lường hết được. Rất nhiều việc phải làm để chỉnh đốn

lại, mà việc làm trước tiên là làm sao tăng được sức mua, bảo trợ cho các

ngành các cấp và nhà trường mở lại thư viện, thiếu nhi có nơi mượn sách

đọc, thi đọc và hướng dẫn. Sự giải độc cho bạn đọc lứa tuổi thơ đòi hỏi cấp

bách ở công tác mở rộng được cái " đầu ra" quan trọng này.

Chúng ta đều thừa nhận một tác phẩm hay cho tuổi thơ cũng có nghĩa

là một quyển sách hay đối với bạn đọc mọi lứa tuổi. Một tác phẩm hay mà

thiếu nhi ham đọc, trong nước và trên thế giới đã cho chúng ta vô vàn những

nhận xét xác đáng trên.

Ở mỗi thời kỳ, mỗi tình hình lại đặt ra cho người cầm bút những vấn đề

mới. Vậy tình hình sáng tác cho thiếu nhi hiện nay ra sao và làm thế nào để

có nhiều tác phẩm, để ra đời được một cao trào sáng tác cho thiếu nhi trong

giai đoạn đất nước đổi mới hiện nay?

Nội dung một tác phẩm cho thiếu nhi bao giờ cũng quán triệt vấn đề

xây dựng đức tính con người. Nói thì thừa, cần nhắc lại và thật giản dị, một

tác phẩm chân chính có giá trị đối với lứa tuổi thơ là một tác phẩm tham dự

mạnh mẽ vào sự nghiệp nên người của bạn đọc ấy, nhờ tinh thần tác phẩm,

bạn đọc ấy sẽ là người tốt (chứ không bao giờ học theo sách lại thành đứa trẻ

hư, thằng ăn cắp). Xây dựng con người, ấy là đòi hỏi trước nhất với người

cầm bút cho thiếu nhi.

Nhưng sáng tạo ấn muôn màu muôn vẽ, đòi hỏi không bao giờ lặp lại,

luôn luôn mới nhất, chưa bao giờ có, dẫu cho chức năng giáo dục hầu như cố

định. Cái khó và sức hấp dẫn cũng như sự quyến rũ lao vào sáng tạo, như là

một đòi hỏi tự nhiên của người viết.

Riêng sáng tác cho thiếu nhi, vấn đề thể loại lại được đặt ra với yêu cầu

cao của sáng tạo liên quan tới nội dung. Nói cho cùng, đấy không chỉ do sáng

kiến của người viết, do thể thức qui định mà chủ yếu do đối tượng. Lứa tuổi

thơ có sức tưởng tượng không bờ bến, không biết đến đâu là cùng. Hỏi có

bạn đọc nhỏ nào để ý và quan tâm đến các nhân vật trong bộ nhân vật

Đôrêmon là người nước Nhật. Không, trong trí tưởng tượng của lứa tuổi ấy

thì trái đất không có biên giới và chia từng nước, và có những dân tộc khác

nhau. Cho nên, để đáp ứng cái nhìn cái nghĩ phong phú của bạn đọc lứa tuổi

này, tha hồ mọi thể loại tung hoành: Đồng thoại, huyền thoại, viễn tưởng, lạ

đến thế nào cũng chưa hết và nhân vật trong sáng tác là người, là con mèo,

con nai, cái ghế, quả phật thủ, áng mây, ông trăng, cái hình, cái bóng... Sức

cuốn hút của trí tưởng tượng tuổi thơ tiếu hóa được tất, luôn luôn thèm

thuồng là khác. Cho nên, cả sự tìm tòi hình thức sáng tác cho thích ứng và

thỏa mãn bạn đọc cũng là một ham muốn và cần thiết với người cầm bút. Biết

bao giờ và khi nào đạt tới, nhưng cái sự không bao giờ tới ấy lại không đem

lại sự nản trí, mà càng kích thích hơn nữa.

Mấy năm gần đây, vấn đề nội dung và đề tài trong sáng tác cho thiếu

nhi đương đặt ra những vấn đề mới rất thời sự - thời sự nhưng tinh thần lại

nằm trong ý nghĩa chiến lược cho sáng tác. Công cuộc đổi mới biểu hiện

trong đời sống và xã hội cũng đương đặt ra những vấn đề mới trong nội dung

sáng tác đề tài thiếu nhi ở mảng đề tài phản ánh đời sống con người và xã

hội được con mắt tuổi thơ. Và với lứa tuổi thiếu niên ở quãng sấp là thành

niên, còn biết bao vấn đề mới mẻ và bỡ ngỡ.

Trước đây, các vấn đề nội dung đi liền với đời sống trong đề tài thông

thường chúng ta quan niệm và thể hiện đơn giản và cho ứng đó là giáo dục

trực tiếp, có nghĩa là như là một bài học được tô vẽ theo một hướng. Do vậy,

những sáng tác biểu hiện đời sống xã hội đã không mấy được bạn đọc tuổi

thơ ham thích.

Thế nhưng, những vấn đề nêu trên, thời gian qua, nhiều tác giả đã có

những cố gắng và đổi mới. Các bạn không né tránh, các bạn đã bỏ được thói

quen giải thích hoặc che chắn trước khi vào các vấn đề hóc búa. Các tác giả

đã mạnh dạn đưa bạn đọc vào bao nhiêu phức tạp đời thường, đã giúp bạn

đọc tuổi trẻ nhìn nhận thế nào, quan niệm thế nào trước những khó khăn và

đau khổ đời người.

Tuy mới là bước đầu và gợi mở, nhưng thật sự văn học cho thiếu nhi

dương bước vào những vấn đề lớn trong sáng tác trước tình hình hiện nay.

Tin rằng rồi có được thành tựu lớn. Nhưng trong vấn đề sáng tác hiện nay -

Nói riêng trong sáng tác cho thiếu nhi, đòi rất nhiều khâu về tổ chức cụ thể

mới có thể biến chuyển được. Về hình thức, nhiều mặt khuyến khích sáng tác

cho thiếu nhi dương được thể hiện; trên toàn quốc có nhiều giải thưởng, tặng

thưởng; các báo mở nhiều cuộc thi và ở trung ương cũng như địa phương,

các trại các lớp sáng tác cho cây bút, cho thiếu nhi và cho các mầm non thiếu

nhi được mở. Việc làm tuy nhiều, nhưng không cơ bản. Tiếng vang thì có,

nhưng đầu tư vật chất và những hoạt động lâu dài có tính cách nền móng

chưa có. Chưa có một cơ quan chịu trách nhiệm một kế hoạch tổng thể về

vấn đề sáng tác cho thiếu nhi mà sự lo liệu từ A tới Z phải được toàn diện,

chu đáo, vừa cho trước mắt, vừa có tầm cỡ chiến lược.

Chỉ có làm được như vậy, phong trào và lực lượng sáng tác cho thiếu

nhi mới có thể có được nhiều sáng tác hay cung cấp cho bạn đọc những tác

phẩm giá trị đánh bại những quyển sách độc hại, xuất hiện những tác phẩm

cho thiếu nhi xứng đáng với giai đoạn đổi mới của văn học./.

(Tạp chí Văn Học số 5/1993)

17. VĂN HỌC THIẾU NHI TRONG TIẾN TRÌNH ĐỐI MỚIVŨ NGỌC BÌNH

Trong những năm 60 - 80, tôi đã viết một số bài trên báo chí đánh giá

tình hình văn học thiếu nhi ta và đã từng khẳng định: Văn học thiếu nhi Việt

Nam đã hình thành và phát triển trong một hoàn cảnh lịch sử hiếm có. Giữa

những năm miền Bắc bắt tay xây dựng hòa bình và miền Nam tiến hành đấu

tranh vũ trang giành thống nhất đất nước thì văn học thiếu nhi ta có những

bước phát triển mới ngay trong cao trào thực hiện hai nhiệm vụ chiến lược

của cả nước. Nó đã dần gom tụ một cơ ngơi với đủ các bộ môn, thể loại văn

học: truyện, thơ, kịch, ký, tranh... bao trùm các chủ đề lớn về truyền thống lịch

sử, cách mạng, kháng chiến; về sinh hoạt gia đình xã hội, của trẻ em và

người lớn, trong học tập lao động, chiến đấu... làm nên một sắc thái phản ánh

mới của văn học: trước có đêm nay đã có ngày, trước có rừng rú trung du,

nay có cả thành thị, đồng bằng trù phú. Điều quan trọng hơn là có đã tập hợp

được một đội ngũ đông đảo với hàng trăm nhà văn và họa sĩ thuộc nhiều lứa

tuổi và ngành nghề mà hứng thú viết và vẽ vì trẻ em đã gắn bó họ chung một

lý tưởng ngỡ như cao xa mà đã trong tầm tay...

Một ngành văn học thiếu nhi độc lập - mà nòng cốt là Nhà xuất bản kim

Đồng - vừa có nền, cái diện lại vừa có một số điểm, số đỉnh mà tên của

người, của sách đã có âm vang không chỉ trong phạm vi nước ta mà bước

đầu mở cửa giao lưu với bè bạn bên ngoài.

Cuộc sống của văn học thiếu nhi trong nền kinh tế bao cấp ấy như "con

sông êm đềm" cứ lặng lẽ trôi!

Ai ngờ cuối những năm 80, bước vào đổi mới kinh tế, vào cơ chế thị

trường, một cục diện khác đã xảy ra thật lạ tai, lạ mắt. Nền nếp xuất bản bị

đảo tên bất ngờ. Lượng cuốn ào ạt tăng lên đồng thời lượng bản mỗi cuốn

đột ngột giảm xuống. Thể loại sáng tác cho trẻ em (truyện, đặc biệt là thơ) teo

tóp lại rồi đến tạm ngừng. Các sách dầy tạm nghỉ, chỉ loại sách mỏng với giá

tương đối rẻ còn tồn tại. Và thể loại dường như "độc tôn" là tranh truyện với

các đề tài: dân gian, cổ tích, phiêu lưu, mạo hiểm với đủ các kích cỡ to nhỏ

màu sắc sặc sỡ. Tủ sách Tây đến sách Tàu (lược dịch, lược kể) với những

tôn Ngộ Không, Thủy hử, Tam quốc chí, Đông Chu liệt quốc, Phong thần...

Nhìn vào quay sách mà ngợp con mắt bởi những tít sách nét vẽ, hình chụp,

lòe loẹt như con bướm, ngỡ lạc bước vào một thị trường sách... phồn vinh!

Sách tranh cứ thế tuôn ra "nơi nơi nhà nhà cùng in" đến độ lạm phát, bão

hòa; khác nào loại bánh kẹo hộp "thời thượng" đua nhau mà "sản", mà "xuất"

đặng nhồi nhét cho trẻ…

Bằng cách ấy, các nhà làm sách tự xoay sở để mưu sinh, kiếm sống

trong khi những người viết sách bị thả nổi, vật vờ theo dòng "thời giá". Chỉ

còn một đội ngũ cộng tác viên trên... danh sách! Số đông nghỉ viết hoặc xoay

ra các dịch VII tạm thời. Về lý luận phê bình cũng tiêu điều như cánh chợ

chiều. Đâu còn những tiểu luận công phu nhằm động viên cổ vũ phong trào

nhân các lễ tết và kỷ niệm tròn năm. Chỉ lác đác dăm bài điểm sách với lối

viết cũ của một vài tên tuổi không đủ sức nhen nhóm lại cái bếp lửa đã sắp lụi

tàn. Về sinh hoạt đội ngũ cũng nghỉ luôn những hội họp, gặp gỡ, hội thảo,

luận bàn, làm tẻ lạnh cái không khí khẳng trảng giữa hàng ngũ các cộng tác

viên.

May thay vào cuối năm 1992, một ngọn gió lành từ phương Bắc thổi về.

Đó là cuốn truyện tranh nhiều tập của tác giả Nhật Bản Fujiko Fujio ra mắt trẻ

em ta như một "hiện tượng" đột xuất. Một bộ sách lớn hàng trăm cuốn với nội

dung đề cập nhiều mặt sinh hoạt đời thường của trẻ em, nhằm giáo dục

những điều hay lẽ phải và ngăn ngừa những thói hư tật xấu, thông qua những

tình tiết truyện sinh động, kỳ thú và cách vẽ bình dị (đen trắng) mà lôi cuốn,

gợi mở,...

Được trẻ em cả nước đặc biệt hoan nghênh, Đôrêmon đã đạt kỷ lục về

in ấn, với lượng hàng trăm ngàn bản mỗi cuốn. Lợi nhuận do đó cũng khá và

được chi kịp đúng lúc, đúng việc. Một khoản tiền lớn đã được dành để in một

loạt sáng tác trong nước gồm nhiều thể loại - cả sách mới và tái bản như một

bước "phục sinh" cho phong trào một thời tạm lắng. Những cuộc vận động

sáng tác, những cuộc hội thảo lần lược được tổ chức, đem lại sinh khí cho

văn học thiếu nhi ta. Nhờ vậy, vị trí đầu đàn của sách Kim Đồng trong ngành

xuất bản cho trẻ em cả nước lại được sáng lập.

Tuy nhiên, ở bước ngoặc lịch sử này văn học thiếu nhi cần được quan

tâm và thực thi ra sao? Trước một đối tượng trẻ em ngày càng đóng đảo với

tăng dân trí được nâng cao hơn, qua các phương tiện thông tin đại chúng,

một đặc điểm dễ thấy là trẻ em ta đã thông minh, tinh nhạy hơn - có khi vượt

cả lứa tuổi thì văn học thiếu nhi nên có "khuôn mặt" như thế nào? Về mục

đích, có lẽ vẫn không ngoài việc hướng sáng tác vào "chân, thiện, mỹ" nhằm

đào luyện trẻ thành những con người mới giàu tiềm năng, tiềm lực cho tương

lai, mà một cái đích gần gũi là năm 2000. Những tình cảm lớn đẹp, trong sáng

xoay quanh một hiện thực cuộc sống đa dạng, phức tạp đến xô bồ ngỡ như

một nghịch lý, làm e dè cả ngòi bút có thiện tâm. Song nếu quan niệm văn

học thiếu nhi như một thiên đường xanh, một ốc đảo tách biệt với xã hội bao

quanh với những phải trái, tốt xấu đan xen đến khó nhận diện thì lại là cách

nghĩ ngây thơ, ảo tưởng.

Phải chăng vừa có thể viết về cuộc sống trực tiếp của trẻ với những

đam mê thường nhật: vui, chơi, học hành, làm lụng với bao hăm hở, hồn

nhiên… Lại vừa viết về cuộc sống gia đình và xã hội với lắm khúc mắc, trăn

trở, phiền toái của cảnh đua tranh làm giàu, xóa đói, giảm nghèo…Vậy thì

dùng lối viết khách quan lạnh lùng như kiểu dọn sẵn các món ăn cho trẻ tùy

sức tùy thích mà lựa chọn? Không hẳn thế. Nếu túi tiền giúp bố mẹ biết tìm

sách mà mua cho trẻ thì cái "túi khôn" từng trải sẽ mách bảo họ hướng cho

con em kết bạn "tinh thần". Ở đây sự chỉ dẫn của người lớn với tư cách anh,

chị, bố mẹ, thầy cô giáo là tự nhiên và cần thiết trong việc đọc sách để biết

mình, biết người và biết đời của trẻ.

Mặt khác, nếu trẻ có lỡ trớn, đọc "thái quá" thì luật đời sẽ bật đèn hiệu

chỉ ra cái màu, cái hướng mà trẻ nên dấn bước. Là con người, trẻ cũng có

khả năng "tự điều chỉnh", tự tạo sự cân bằng tâm thái bởi lẽ không phải lúc

nào trẻ cũng cần ta cầm tay dẫn dắt, kể cả lúc qua đường...

Trong thời đại cách mạng khoa học và công nghệ này, văn học thiếu

nhi phải luôn gắn bó với sự thật cuộc sống, với cuộc sống thật nơi trần thế.

Từ những sự thật giản đơn tai nghe mắt thấy đến những vấn đề tưởng như

khó nói: Về hạnh phúc của bố mẹ, vế bất hạnh của gia đình, về tình yêu và

giới tính, về cái sống và cái chết… Lẽ nào văn học lại làm ngơ trước trăm

ngàn câu hỏi "vì sao" của cái lứa tuổi đang khát khao hiểu biết để làm người?

Bởi lẽ, nói như nhà tâm lý học Gerard Severin: "Trẻ có quyền biết sự

thật. Sự thật giúp cho trẻ lớn lên".

Vậy thì cái "bi kịch - lạc quan" của văn học thiếu nhi trong bối cảnh nền

văn học chung còn lắm yếu tố bi - hài hài, vẫn cho phép ta lạc quan thà nhìn

vào hiện trạng và tương lai của đất nước trên tiến trình đổi mới với gương

mặt văn hóa - tinh thần giàu hứa hẹn, bởi niềm tin ở quy luật tuần hoàn, rằng

"bĩ rồi lại thái"./.

(Tạp chí Văn Học số 5/1993)

18. VĂN HỌC THIẾU NHI HÔM NAYVÂN THANH

Tôi rất xúc động khi đọc những lời tâm sự của một số nhà văn viết cho

thiếu nhi trong cuốn Nhà văn Việt Nam hiện đại vừa được ấn hành nhân kỷ

niệm 40 năm Hội Nhà văn Việt Nam vừa qua. Nhà thơ Võ Quang tâm sự:

"Viết cho thiếu nhi, đó là niềm vui, là lẽ sống của tôi trong những năm qua".

Nhà thơ Phạm Hổ: "Nếu được sống thêm một lần nữa, tôi vẫn chọn nghề cũ

làm thơ, viết văn cho các em đọc, còn vẽ tranh cho các em xem nữa". Nhà

văn Phong Thu: "Riêng với tôi trọn đời tôi đi vào đề tài trẻ em". Nhà văn

Nguyễn Thị Vân Anh: "Niềm say mê suốt hơn ba mươi năm qua là làm báo,

viết văn và hoạt động xã hội từ thiện cho thiếu nhi". Nhà thơ Hoàng Tá: "Tôi

phấn đấu suốt đời để có thể viết được một bài thơ hay cho các em". Lê Cảnh

Nhạc: "Nếu không có những đầu tư, trân trọng đối với tác phẩm viết cho thiếu

nhi, không coi các sáng tác cho thiếu nhi là báu vật của đời mình thì không

thể có những tác phẩm thành công, được các em yêu thích". Nhà văn Hà Ân,

người chuyên viết về đề tài lịch sử cho trẻ em và cả người lớn: "ở tiểu thuyết

lịch sử viết cho các em, cái tâm của người viết càng quan trọng - Đưa các em

về thời quá vãng của dân tộc, của cha ông ta, để các em yêu quí cha ông ta,

yêu quí dân tộc ta chẳng lẽ không phải là vấn đề quan trọng hay sao? " Nhà

văn Viết Linh - người viết truyện khoa học, cũng có cùng suy nghĩ và mơ ước:

"Học sử, công tác văn, lại làm vì mảng sách khoa học cho trẻ em nên buộc

phải học, đọc nhiều - Cuộc đời đầy rủi ro nhập qua những tác phẩm đã thể

hiện (truyện danh nhân, lịch sử, viễn tưởng, kịch bản)... luôn nuôi mơ ước:

đưa thế hệ trẻ vào thế giới khoa học nắm bắt được tương lai".

Tất cả những tên tuổi trên. điều đã góp phần quan trọng làm nên diện

mạo Và tạo nên giá trị cho văn học thiếu nhi trên 40 năm qua.

Tôi cũng xin phép mượn lời nhà văn Thy Ngọc để nêu một câu hỏi cho

hôm nay - những năm cuối thế kỷ XX: "Một tác phẩm cho thiếu nhi của thế kỷ

XXI như thế nào? ".

Câu hỏi đòi hỏi phải suy nghĩ đến nhiều khía cạnh, những khía cạnh

quan trọng nhất, theo tôi nghĩ phải là khía cạnh về vốn người, về vốn đội ngũ

những người viết cho thiếu nhi.

Theo tôi, sau một quá trình dài phát triển, với nhiều gương mặt, đến

hôm nay, văn học thiếu nhi đã có thêm các gương mặt mới, trong đó Nguyễn

Nhật Ánh là một gương mặt tiêu biểu - một hiện tượng khá độc đáo về một

nhà văn trẻ với số lượng sách lớn. Trong mười năm anh đã cố hơn 24 đầu

sách, và bộ Kính vạn hoa là một truyện dài với rất nhiều tập. Báo tuổi trẻ đã

gọi anh - gương mặt nghệ thuật trẻ tiêu biểu năm 1995. Còn nhà văn Văn

Hồng thì ca ngợi anh - cây bút được mến mộ nhất của tuổi học trò.

Những truyện của Nguyễn Nhật Ánh chỉ xoay quanh cuộc sống hàng

ngày của các em, mở rộng kiến thức cho các em bằng lời văn dí dỏm, đem

đến cho các em những tiếng cười sảng khoái, mà tiếng cười khỏi phải nói,

quan trọng đối với các em biết bao! Văn Hồng đã có những đánh giá đúng về

Kính vạn hoa: "Về nghệ thuật dẫn truyện tác giả giảm đến mức tối đa các yếu

tố vốn được coi là hiện đại; những trữ tình ngoại cảnh đối thoại nội tâm, hồi

ức, đồng hiện - Kính vạn hoa theo lối chương hồi - mỗi tập là một sự tích. Sự

hấp dẫn của Kính vạn hoa còn ở chất hài với nhiều cung bậc…"

Để phát triển thêm đội ngũ viết cho các em, đã khơi dậy cảm hứng của

những người sáng tác, để có những tác phẩm hay nhà xuất bản Kim Đồng Uỷ

ban bảo vệ chăm sóc trẻ em, Hội nhà văn Việt Nam và UNICEF Việt Nam

phối hợp tổ chức những cuộc thi sáng tác cho thiếu nhi.

- Cuộc vận động sáng tác truyện và tranh truyện cho thiếu nhi 1993 -

1995 do nhà xuất bản Kim Đồng tổ chức, phát động vào trung thu 1993 và kết

thúc vào Trung thu 1995.

- Cuộc thi truyện ngắn và thơ cho trẻ em do ủy ban Bảo vệ và chăm sóc

trẻ em phối hợp với Hội Nhà văn và tổ chức UNICEF Hà Nội tổ chức từ 19-5 -

1996 đến 30- 11 – 1996.

- Cuộc thi sáng tác truyện ngắn và thơ cho trẻ em 1996 – 1997.

Hầu như trong tất cả các cuộc thi trên, ở khắp mọi miền đất nước điều

có nhiều người tham gia với sự đa dạng của các thành phần. Thiếu tướng

Lâm Phương tuổi chăn 70 với truyện Những ngày không quên bên cạnh tác

giả tròn 12 tuổi em Trần Thế Phương với Xứ sở mộng mơ. Đặc biệt tác giả

Nguyễn Văn Diệu bị mù cả hai mắt, đã gửi tác phẩm bằng chữ nổi tham dự

cuộc thi bên cạnh tác giả Chu Tá Nô - thuộc Đoàn Dân Chính Đảng tỉnh Lai

Châu với lời tâm sự "Tôi mạo muội lấy mấy vần thơ vụng về của tôi làm tặng

con gái và những trẻ em Hà Nhì của tôi, mong góp tiếng nói của một người

phụ nữ dân tộc Hà Nhì tâm huyết với trẻ em".

Kết quả của những cuộc thi là có những tác phẩm hay được xuất bản

và có thêm những cây bút mới.

Những nhà văn như Hà Ân, Phong Thu, Lê Cận, Ngô Quân Miền, Viết

Linh, Lê Hồng Thiện, Trần Văn Tiến, Mai Văn Hai, Nguyễn Hoàng Sơn,

Dương Thuấn… vẫn đều đặn tham gia những cuộc thi viết cho các em, dẫu

có thể được vào giải hoặc có thể không. Họ đã viết với ý thức đóng góp sáng

tác của mình thúc đẩy phong trào và cũng để làm sáng giá của cuộc thi.

Góp phần giáo dục và làm phong phú tình cảm và trí tuệ của các em

sách cho thiếu nhi những năm gần đây, theo tôi, cũng đã có sự phát triển theo

hướng phong phú, đa dạng chứ không phải như một số ý mến cho rằng sách

viết cho các em chỉ toàn là tranh truyện.

Không phải ngẫu nhiên mà ông Lê Hoàng, Tổng biên tập Nhà xuất bản

Trẻ đã phát biểu: "Sách cho thiếu nhi tuổi mới lớn đáp ứng được sở thích hấp

dẫn và đủ để tin cậy đối với các em cũng được in nhiều. Sách văn học của

các nhà văn quen biết với các em cũng được in tới 5000 - 7000 bản. Đặc biệt

là sách của một số nhà văn không những in nhiều mà còn kéo dài nhiều tập

như sách của Nguyễn Nhật Ánh in tới 40 tập, sách của Nguyễn Mạnh Tuấn in

tới (10000) bản mỗi tập. Ở thành phố Hồ Chí Minh loại sách rẻ tiền, làng

nhàng, thị hiếu thấp đang mất dần chỗ đứng (Báo Văn nghệ, số 14. 6 - 4 -

1996).

Cuối năm 1995, Nhà xuất bản Kim Đồng cho ra đời Tủ sách vàng như

một sáng kiến có ý nghĩa.

Tủ sách vàng như một kho báu những tác phẩm xuất sắc trong và

ngoài nước đã được bao thế hệ thiếu nhi Việt Nam yêu mến.

Tủ Sách Vàng khẳng định một nhà văn với một tác phẩm ưu tú cũng có

thể sống mãi với thời gian.

Tủ sách vàng gồm những tác phẩm đã được tặng thưởng và những tác

phẩm được các em yêu thích qua thử thách của thời gian.

Tủ sách vàng gồm những cuốn sách có giá trị, in theo một cỡ giống

nhau, với màu sắc trang nhã đẹp mắt; các em có thể xếp gọn vào giá làm

thành một tủ sách bé nhỏ của mình

Hiện tượng cũng đặc biệt và đáng mừng là trong những năm 1995, một

loại tuyển tập được ra mắt bạn đọc như Tuyển tập Võ quảng (Nhà xuất bản

Đà Năng); Chuyện hoa, chuyện quả của Phạm Hổ (Nhà xuất bản Phụ nữ)

Tuyển tập truyện thiếu nhi của Xuân Quỳnh (Nhà xuất bản Phụ nữ), Trang

viết tuổi thơ của Thy Ngọc (Nhà xuất bản Văn nghệ thành phố Hồ Chí Minh),

Văn học chó thiếu nhi (Nhà xuất bản Văn học), Thơ - Truyện chọn lọc (Nhà

xuất bản Văn học dân tộc, 1996), Nhạc đế (Nhà xuất bản Kim Đồng và ủy ban

bảo vệ và chăm sóc trẻ em Việt Nam,1997). Điều đó khẳng định sự lớn mạnh

của văn học thiếu nhi Việt Nam. Những bộ tuyển như vậy vừa để khẳng định

lịch sử có bề dày của văn học. thiếu nhi Việt Nam, vừa tiếp tục xác nhận

những đóng góp riêng của mà nhà văn vào nền văn học thiếu nhi Việt Nam

hơn nửa thế kỷ phát triển đã có được không ít những chân dung - những

gương mặt tiêu biểu.

Bên cạnh các Tuyển tập, vẫn tiếp tục có những thiên tiểu thuyết gây

được sự chú ý của bạn đọc như Mái trường xưa của Viết Linh (Nhà xuất bản

Kim Đồng, 1992), Mầm đước của Trần Hoài Dương (Nhà xuất bản Trẻ, 1994),

Đồi sói hú của Nguyễn Quỳnh (Nhà xuất bản Kim Đồng, 1996), Chó Bi - đời

lưu lạc của Ma Văn Kháng (Nhà xuất bản Hà Nội, 1994), Đợi mặt trời của

Phạm Ngọc hiến (Nhà xuất bản Kim Đồng, 1996), Năm đêm của bé Su của

Nguyễn Thị Minh Ngọc (Nhà xuất bản Kim Đồng, 1996), Bỏ trốn của Phan Thị

Thanh Nhàn (Nhà xuất bản Kim Đồng, 1996)… Đây là những tiểu thuyết

hướng về cuộc sốn diễn ra quanh ta - những lo toan vui buồn, những phấn

khởi hoặc nghịch cảnh của đời thường. Trong Chó Bi đời lưu lạc có những

trang đầy đau khổ, oan khiên đè lên số phận của gia đình kỹ sư Thuần. Bỏ

trốn của Phan Thị Thanh Nhàn (giải A trong cuộc thi truyện ngắn và tranh

truyện 1993 - 1995) xoáy vào những oan ức, bất công trong cuộc sống riêng

của Thi một em gái mất mẹ và cha đi lấy vợ khác. Nếu không có tình thương

và sự cưu mang của một gia đình lao động nghèo, tốt bụng thì Thi sẽ không

tránh được những bất hạnh.

Cũng như vậy trong Hoa dại của Lê Phương Liên (Nhà xuất bản Kim

đồng, 1995) các nhân vật, mỗi người mỗi tâm trạng, điều ít nhiều tiêu biểu

cho lớp trí thức trẻ hôm nay, có băn khoăn, dằn vặt và cả đau khổ, nhưng

vượt lên tất của vẫn là lòng tin vào cuộc sống.

Cũng viết về sự bất hạnh của con người, có Lê Cảnh Nhạc - một nhà

văn trẻ, trong Mầm ác và hướng thiện (Nhà xuất bản Thanh niên, 1995). Cuốn

sách gồm nhiều bút ký xúc động về những em bé côi cút, biết cưỡng lại số

phận; bên cạnh các em không ít những người tốt lặng lẽ và khiêm nhường

giúp đỡ các em vươn lên. Mầm ác và hướng thiện- một thiên bút ký về người

thực việc thực, về tình người đằm thắm và nghị lực phi thường của con

người.

Những năm 90 là những năm lên ngôi của truyện ngắn viết cho các em.

Có nhiều truyện ngắn hay, phong phú về đề tài và đa dạng về cách thể hiện.

Truyện ngắn viết cho đủ mọi lứa tuổi làm nên diện mạo sống động của

văn học thiếu nhi hôm nay.

Hương đồng cỏ nội của Phạm Đức (Nhà xuất bản Kim Đồng, 1994 -

giải thưởng văn học thiếu nhi, 1994) có những đoạn văn ngắn giúp các em

quan sát cuộc sống xung quanh, và nâng cao lòng yêu mến thiên nhiên. Nổi

bật ở truyện ngắn vẫn là đề tài về sinh hoạt như trong Một cần câu của Trần

Thanh dịch (Nhà xuất bản Trẻ, 1993 - giải thường văn học thiếu nhi 1992 –

1993), Chú bé nhặt bông gạo của Ngô Quân Miện (Nhà xuất bản Kim Đồng,

1994), Nỗi oan của Đốm của Lê Cảnh Nhạc (Nhà xuất bản Kim Đồng, 1994).

Đấy là những truyện ngắn giản dị mà sâu sắc, nhiều chỗ thấm đượm triết lý,

không phải trong dạng của triết học mà trong dạng của đời thường. Giản dị

vốn không phải là nhu cầu riêng của trẻ em do tư duy còn đơn giản - giản dị

cũng là yêu cầu chung của người lớn. Nhưng có chỗ giống và chỗ khác. Chỗ

giống: khiến cho một sáng tác hay cho trẻ con, mọi người lớn đều đọc được.

Và chỗ khác: không phải bất cứ một sáng tác nào hay cho người lớn, trẻ con

cũng thích đọc

Trong truyện ngắn, nổỉ bật những cây bút nữ: Trần Thiên Hương với

Cỏ may ngày xưa (Nhà xuất bản Kim đồng, 1994), Võ Thị Xuân Hà với Cổ

tích cho tuổi học trò (Nhà xuất bản Kim Đồng,1994), Cù Thị Phương Dung với

Con gà quạ tha (Nhà xuất bản Kim Đồng, 1994) đã đem lại cho văn học thiếu

nhi sự tinh tế, sự tươi mát và trẻ trung.

Đáng chú ý là truyện của 4 nữ sinh viên đều được giải trong Cuộc vận

động sáng tác truyện và tranh truyện 1993 - 1995 của Nhà xuất bản Kim

Đồng. Đó là Hoàng Dạ Thi với Pêlê trắng, Lê Thị Thu Thủy với Quà của tuối,

Nguyễn Thị Châu Giang với Đám cưới sao, Tháng Giêng với Bức chân dung

không bán - các em vừa mới vào tuổi trưởng thành nên vẫn giữ được chất

hồn nhiên, trong sáng, nghịch ngợm và có sự thất thường trong buồn vui của

lứa tuổi.

Đề tài nông thôn chưa bao giờ vắng bóng trong văn học thiếu nhi. Về

thơ, nổi bật thơ của nhà thơ Hoàng Tá. Có thể nói thiên nhiên của một vùng

trung du đã đi vào thơ Hoàng Tá với bao nét gợi cám. Thơ anh giàu hình ảnh,

đậm tình người và chất thơ:

Chiều bên kênh mát xanh vờn

Lưng bê mát rượi từng cơn gió hè

Hai anh em sáo bay về

Ngồi chơi bên các lưng bê hiền lành

sáo em hì hì...kìa anh

Cái sân chơi của chúng mình biết đi.

Về văn có Đào Hữu Phương với hai tập truyện ngắn Thành hoàng quê

ngoại (Nhà xuất bản Kim Đồng, 1994) và Truyền thuyết trong mây (Nhà xuất

bản Kim Đồng, 1996) đưa các em về một vùng quê ven sông Chu còn nghèo

nàn và thiếu thốn Truyện Đào Hữu Phương đượm một nỗi buồn sâu sắc. Có

trang ứa nước mắt. Anh như muốn nhắc nhở các em: Cuộc sống quanh ta

còn biết bao đắng cay, nhưng có tình yêu và lòng nhân hậu, con người vẫn có

thể vượt lên.

Từ những năm 1990 lại đây, chúng ta đã có một số truyện viết về thiếu

như miền núi, về thơ miền núi, đề tài mà trong một thời gian khá dài là vắng

bóng. Truyện không còn sơ lược, nặng về kể lể như trước đây. Y Leng của

Đào Vũ (Nhà xuất bản Kim Đồng, 1992, in lần thứ hai, 1994) một thiên tiểu

thuyết dày dặn về một thiếu nữ người Khứa, mẹ mất sớm, sống với bố mẹ

nuôi, sau được công an biên phòng đem về dạy dỗ. Y Leng là nhân vật thiếu

nữ miền núi đầu tiên có một cá tính mạnh mẽ và được khắc hoạ rõ nét. Cô đã

trở thành thanh niên xung phong của đại đội thanh niên xung phong 761 trong

thời chiến tranh chống Mỹ ác liệt.

Cây nọi ước của Quách Liên (Nhà xuất bản Kim Đồng, 1995) khiến

người đọc yêu mến biết bao đời sống tâm hồn chất phác mà biết bao nghĩa

tình gắn bó với cách mạng, với chế độ của đồng bào vùng cao. Cách miêu tả

xen lẫn kể của Quách Liên đơn giản nhưng lại nhiều bất ngờ, ngộ nghĩnh mà

vui. Tác phẩm gần như giữ nguyên được vẻ hồn nhiên mộc mạc của đời

sống, trong troẻ, đằm thắm về tình người.

Nói đến sự trưởng thành và phát triển của đội ngũ viết cho thiếu nhi, ta

không thể không nhắc đến những nhà văn như Phùng Ngọc Hùng, Nguyễn

Quỳnh, Nguyễn Thị Vân Anh, Thi Ngọc, Định Hải, Lê Phương Liên, Lê Đình

Cánh, Lê Cảnh Nhạc, Nguyễn Quỳnh... những người luôn có ý thức bồi

dưỡng cho lớp trẻ như Phạm Hổ, Võ Quảng, Vũ Ngọc Bình, Hoàng Nguyên

Cát… và cả những ông giám đốc các nhà xuất bản như Nguyễn Thắng Vu, Lê

Hoàng, Hoàng Văn Bổn, là những người đã tạo điều kiện thuận lợi cho sáng

tác của những cây bút mới bước vào làng văn, và cả cho những nhà văn đã

trưởng thành.

Cuối cùng tôi muốn nói đôi điều về tranh truyện viết cho thiếu nhi.

Sau khi đất nước thống nhất và vào những năm 80 loại tranh truyện

theo kiểu liên hoàn của Trung Quốc rầm rộ phát triển. Tranh truyện Tâm Du là

lan tràn khắp nơi. Lác đác cũng có tranh truyện in và vẽ đẹp như Chuyện rùa

vàng của Vũ Tú Nam, Hồ Quảng (Nhà xuất bản Kim Đồng, 1986).

Tiếp đến, tranh truyện nhiều tập Đôrêmon được giới thiệu vào Việt Nam

làm say mê tuổi thơ; và cũng từ đó một loạt truyện tranh nhiều tập của nước

ngoài được đưa vào Việt Nam như Bảy viên ngọc rồng, Siêu quậy Tép-pi,

người máy siêu đẳng, thám tử lừng danh, Nhóc Marưkô, Tazan...

Có vẻ như sự "lạm phát" của tranh truyện khi trên các giá, các kíôt sách

thấy bầy đầy tranh truyện và các em hồ hởi đổ xô vào tranh truyện. Hiện

tượng đó qua có gây ít nhiều lo lắng cho một số phụ huynh: tranh truyện sẽ

làm các em lười sách đi? Điều đó đáng lo lắng hơn là sự xuất hiện loại tranh

truyện vẽ bôi bác, vẽ ẩu, nội dung nghèo nàn, câu cú sai ngữ pháp, in ấn lem

nhem, chữ li ti in trên giấy xấu… làm hư hóng không chỉ khiếu thẩm mỹ mà cả

tâm hồn các em.

Cũng phải thấy rằng những năm trước đây, do mục tiêu chạy theo kinh

doanh, có một số nhà xuất bản đã cho in ồ ạt nhiều tranh truyện với số lượng

lớn lấn át cả các loại hình khác. Chu Hồng Vân đã lên tiếng: "Hãy bớt chú ý

đến lợn nhuận, coi trọng hơn nữa đến trách nhiệm phục vụ các em".

Chúng tôi nghĩ đó là những lo lắng chính đáng và chúng ta cũng đã kịp

thời lưu tâm để ngăn chặn.

Từ lịch sử phát triển và những vấn đề đạt ra cho tranh truyện ở thời

điểm hôm nay, Nhà xuất bản Kim Đồng phát động cuộc Vận động sáng tác

truyện và tranh truyện cho thiếu nhi (1993-1995) với hy vọng sự có những

tranh truyện có giá trị của chính các tác giả Việt Nam. Và năm 1995 vừa qua,

lần đầu tiên, một số tranh truyện nhiều tập đã có thể ra mắt bạn đọc nhỏ tuổi.

Bị Bo và Kim Quy của hoạ sĩ trẻ Quang Toàn in tới 35000 bản; mỗi tập gồm

nhiều truyện; đã ra được nhiều tập các nhân vật Bi Bo và chú rùa Kim Quy có

tính tình cởi mở, tốt bụng. Bi Bo thì sống động còn rùa thì biến ảo, khi hư khi

thật… tiếp theo lá Mật lệnh mũi tên xanh của Đức Lâm, với cốt truyện là cuộc

điều tra một vụ khủng bố và tống tiền trong khung cảnh thành phố Hồ Chí

Mình hiện đại hoá vào năm 2020…

Trên các quầy sách báo thiếu nhi vào giữa những năm 90 lại thấy xuất

hiện lại các truyện tranh về cổ tích và truyền thuyết được tái bản như Tấm

Cám, Bánh chưng - Bánh giầy, cùng với một bộ truyện tranh mới, tiếp tục đề

tài truyền thuyết về ngọn nguồn dân tộc, Âu Cơ và Lạc Long Quân. Bên cạnh

tranh truyện Kpa - Klơng vào du kích được in lần thứ 3 là một số tranh truyện

về sinh hoạt đời thường cũng được các em đón nhận hào hứng: Tí và Tèo

của Đào Hải, Cái oai anh Chuột của Minh Hiếu, Trương Hiến...

Vậy là ở Việt Nam, tranh truyện cũng có một quá trình hơn nửa thế kỷ

hiện diện. Theo thời gian, khi đất nước chuẩn bị bước vào thế kỷ XXI, trên

các mối giao lưu với thế giới được mở rộng, thì, cũng như một loại hình sáng

tác khác, tranh truyện càng đứng trước nhu cầu bức xúc, càng phát triển.

Đối với các em ở lứa tuổi nhỏ, tranh truyện phải và có thể kết hợp trong

nó việc thoả mãn nhu cầu nhận thức, nhu cầu thông tin và nhu cầu giải trí.

Sự phát triển của tranh truyện ở Việt Nam cũng cần phải tham gia vào

sự phát triển chung của sự phát triển khu vực và thế giới. Tuy có muộn nhưng

nó vẫn đang có những cố gắng để không xa lạ với tình hình chung.

Vấn đề đặt ra cho sự phát triển của tranh truyện ở Việt Nam hôm nay,

theo tôi nghĩ, đó là sự khẩn thiết sớm hình thành những tác giả chuyên

nghiệp về tranh truyện. Để có đội ngũ đó, điều cần thiết trước kết là một ý

thức, một quan niệm sâu sắc về vai trò và đặc trưng của thể loại, và một tay

nghề cao. Những đòi hỏi như trên, theo tôi hiểu cũng chỉ mới đặt ra ở Việt

Nam trong ngót chuc năm gần đây.

Ở nhiều nước trên thế giới hiện nay có nhiều hoạ sĩ đồng thời là người

viết lời; nhưng ở Việt Nam, còn quá ít họa sĩ quen viết lời, cũng như càng ít

hơn nhà văn là hoạ sĩ, hoặc có cách nhận của người họa sĩ.

Họa sĩ Fujiki Fujio, tác giá Đôrêmon, trải 30 năm vẫn bền bỉ, chung thủy

sáng tác cho các em. Vừa là họa sĩ lại vừa là người viết truyện, ông kết hợp

được đến tối ưu sự hài hòa giữa tranh và truyện. Thành công của ông là nắm

chắc đối tượng: đối tượng miêu tả và đối tượng đọc của mình. Đáng tiếc ông

đã mất sau khi ở Việt Nam về năm 1996.

Trở lại tình hình viết và đọc truyện tranh của ngươi viết và vẽ Việt Nam,

tôi nghĩ vẫn cứ nên tiếp tục giới thiệu những tranh truyện hay của thế giới đến

từ Pháp, Mỹ, Nhật, Trung Quốc… để bổ sung vào vốn sách cho các em. Đồng

thời cần tạo điều kiện cho những người sáng tác Việt Nam được tiếp xúc với

tình hình chung về sách cho thiếu nhi của khu vực và thế giới, trong đó, theo

tôi biết đang có nhu cầu tăng vọt và những bước tiến bộ vượt bậc của loại

hình tranh truyện.

19. ĐÔI ĐIỀU VỀ SỰ KHỞI SẮC CỦA VĂN HỌC THIẾU NHI HÔM NAY

VÂN THANH

Từ những năm 90 trở lại đây, Văn học thiếu nhi đã khởi sắc sau một

thời gian lúng túng, bế tắc trong tình thế xóa bao cấp và trong cơ chế thị

trường.

Thật là vui và phấn chấn, nhất là đối với các lứa trẻ thơ khi lại được

thấy trên các giá, trong các quầy của các hàng sách hôm nay những tập thơ

truyện, những bộ tranh truyện viết cho thiếu nhi với bìa vẽ màu sắc sặc sỡ,

với tên tuổi của các nhà văn nổi tiếng, bên cạnh những cây bút trẻ đầy hứa

hẹn.

Không có gì đáng ngạc nhiên, cho đến nay dù đã ấn hành trên 50 tập

của bộ tranh truyện Đôrêmon của Fujikô F.Fujio, Đôrêmon vẫn đem lại sự

thích thú cho tuổi thơ. Điều đó khẳng định con đường đến và chiếm lĩnh thế

giới tâm hồn, trí tuệ và sự ham thích của thiếu nhi vẫn là con đường chung

của sáng tác ở bất cứ khu vực nào. Nó chứng tỏ sự tìm kiếm những cách viết

mới trên cơ sở các cốt truyện và chi tiết tâm lý, sự hóm hỉnh và thông minh

sức tưởng tượng bao giờ cũng là nhân tố cần được coi trọng trong sáng tác

cho thiếu nhi.

Bên cạnh bộ tranh truyện Đôrêmon, Nhà xuất bản Kim Đồng còn ấn

hành một số truyện hay được thiếu nhi thế giới ưa thích như những tập truyện

loại bỏ túi: Tứ quái TKKG của Stefan wolf. Truyện đầy chất mạo hiểm ly kỳ.

Truyện cũng làm nổi lên sự say mê hoạt động, sự dũng cảm và tinh thần

quyết tâm bảo vệ lẽ phải của lứa tuổi học trò.

Công viên khủng long kỷ Jura của Michael Crichton, một thiên truyện

mà báo Time đã đánh giá cao: " Bằng tài năng hiếm có Michael Crichton đã

sáng tạo ra "Công viên kỷ Jura" - một thiên truyện hoàn mỹ, ly kỳ và giật gân

nhất thời nay". Và báo Le Monde cũng khẳng định: đó là cuốn sách "bán chạy

nhất thế giới", "là loại truyện ly kỳ hoàn hảo". Cuốn sách nổi tiếng ấy đã được

giới thiệu với các lứa tuổi trẻ Việt Nam.

Sự xuất bản những loại sách trên cùng với loại cổ tích hay của thế giới

chứng tỏ sự năng nổ và biết cách làm ăn của một nhà xuất bản với đồng chí

giám đốc và đội ngũ biên tập viên cần cù và có khả năng luôn luôn tìm tòi mọi

hướng phát triển để có nhiều loại sách bổ ích và hay viết cho thiếu nhi.

Sách như một ô cửa sổ để các em nhìn ra thế giới bên ngoài.

Nhà xuất bản Kiêm Đồng cũng đã cho in lại một số tác phẩm xuất sắc

viết cho thiếu nhi trong hơn 30 năm qua. Điều đó trở thành một nguồn an ủi

và động viên rất lớn cho những cây bút tiêu biểu viết cho thiếu nhi, dường

như có phần thấm mệt và nản lòng qua mấy năm đất nước bước vào cơ chế

thị trường. Đáng chú ý là ở phía Nam, nhà xuất bản Trẻ, nhà xuất bản Đồng

Nai.v.v..

Cũng xuất bản sách cho thiếu nhi với các cây bút quen thuộc như: Võ

Hồng, Hoàng Văn Bổn, Cửu Thọ, Nguyễn Nhật Ánh, Nguyễn Trí Công, Đặng

Hấn, Trương Nam Hương, Lý Lan…

Từ năm 1990 trở lại đây, bên cạnh Đất rừng phương Nam của Đoàn

Giỏi, Đội thiếu niên du kích Đình Bảng của Xuân Sách, các em ở lứa tuổi học

trò đã có nhiều sách mới, có giá trị về nội dung và nghệ thuật, ở đó người viết

không chỉ đơn thuần miêu tả cuộc sống trong chiến đấu mà còn đi sâu vào

nhiều khía cạnh khác của các em như học tập, lao động…

Mái trường xưa của Viết Linh (Nxb Kim Đồng, giải thưởng văn học

thiếu nhi năm 1992) dựng lại hình ảnh một thế hệ học sinh đầu tiên sau cách

mạng Tháng Tám thành công, bước vào những ngày đầu của cuộc kháng

chiến thống Pháp. Đây là lớp thiếu niên phải rời gia đình để vừa học vừa kiếm

sống, và trong đời sống xã hội các em sớm có ý thức và nghĩa vụ khi Tổ quốc

cần. Cả thiên truyện toát lên sự ấm áp của tình bạn, tình thầy trò và tình quân

dân.

Dũng trong Đồi sói hú của Nguyễn Quỳnh (Nxb. Kim Đồng; 1994) lại là

một học sinh sớm rời nhà trường làm liên lạc, luôn phải đối phó với những

tình huống khó khăn, phức tạp, vượt quá sức mình; nhưng chính qua đó, em

đã trưởng thành. Tác giả đặt em vào những hoàn cảnh khó khăn và những

mối quan hệ phức tạp để làm nổi bật tính cách thông minh, dũng cảm. Tình

cảm của Dũng với Hương Giang, với con sói lửa trong truyện có sức hấp dẫn

người đọc.

Những năm gần đây xuất hiện khá dồn dập một số truyện viết về thiếu

nhi miền núi cũng cho lứa tuổi học trò như: Giành lại cao nguyên của Lưu Văn

Khuê (Nxb. Kim Đồng, 1986; in lại lần thứ hai, 1994), Kỷ vật cuối cùng của Hà

Lâm Kỳ (Nxb. Kim Đồng, 1991 - tác giả người dân tộc Tày); Chú bé thổi khèn

của Quách Lưu (Nxb. Kim Đồng, giải thưởng văn học thiếu nhi 1991),Yleng

của Đào Vũ (Nxb. Kim Đồng, 1992, in lần thứ hai, 1994). Yleng trong truyện

cùng tên của Đào Vũ là một em bé người Khùa, mẹ mất sớm, sống với bố mẹ

nuôi, sau được công an biên phòng đem về dạy dỗ. Em đã trở thành thành

viên của đại đội thanh niên xung phong 761 trong thời kỳ chiến tranh chống

Mỹ ác liệt. Với thành công của Đào Vũ, Yleng là nhân vật thiếu nữ miền núi

đầu tiên có một cá tính mạnh mẽ, được miêu tả trong văn học thiếu nhi.

Khác với những truyện trên, đánh dấu sự trưởng thành của thiếu nhi

miền núi đi đến với cách mạng, Người làm mồi bẫy hổ của Vi Hồng (Nxb. Kim

Đồng, 1990, in lại lần thứ hai 1994, tác giả là người dân tộc Tày) lại đưa các

tìm về quá khứ đen tối của người dân Mường Cốc Nặm. Tên Tạo bản Xấn

Xáng đã dùng trẻ em để làm mồi bắt hổ. Chính sự đùm bọc lẫn nhau của

người dân Cốc Nặm đã cứu các em thoát khỏi hoạn nạn. Với giọng điệu riêng

Vi Hồng giúp các em hiểu thêm về cuộc sống tăm tối của xã hội miền núi hẻo

lánh trước kia.

Mảng văn xuôi viết về đề tài sinh hoạt có những thành công đáng kể.

Hình ảnh thiếu nhi đã có dáng nét khá đậm trong các truyện dài như Côi cút

giữa cảnh đời của Ma Văn Kháng (Nxb. Kim Đồng, 1988; in lại lần thứ hai,

1993; Giải thưởng "Văn học và tâm lý trẻ em, 1991), Tuổi thơ khát vọng của

Vũ Đức Nguyên (Nxb. Hà Nội, 1990; Nxb. Kim Đồng; in lại lần thứ hai, 1993;

Giải văn học thiếu nhi 1990 - 1991), Dũng Sài Gòn của Nguyễn Trí Công

(Nxb, Trẻ; Giải thưởng văn học thiếu nhi, 1992), Mầm đước của Trần Hoài

Dương (Nxb. Trẻ 1994)…

Tuổi thơ khát vọng mang dấu ấn nhiều kỷ niệm của tác giả, viết về khát

vọng được sống làm người, được tự mình nuôi nổi mình bằng chính bàn tay

mình của một thiếu niên tàn tật. Truyện đã truyền cho người đọc lòng khâm

phục nghị lực và sự bền bỉ vượt qua mọi bất hạnh của một em bé tật nguyền.

Chính tác giả, một nhà văn tàn tật mà chỉ trong khoảng 10 năm (1982 -1993)

đã xuất bản được 7 tiểu thuyết, cho ta hiểu thêm về ý chí và sức mạnh của

con người Việt Nam.

Côi cút giữa cảnh đời thu hút ngay người đọc sự thể hiện cuộc sống

thực đầy cay đắng và cũng không thiếu chất thơ diễn ra quanh ta. "Cuốn sách

mạnh mẽ đẩy ta vào giữa dòng sống hôm nay với cảm hứng lớn là cảm hứng

sự thật, với sự bất bình, và khát vọng bao trùm là khát vọng dân chủ, cũng

đồng thời cho ta một sự gắn nối với văn mạch truyền thống là chủ nghĩa nhân

văn và tình thương yêu con người" (Phong Lê). Cuốn sách "Thể hiện cuộc

sống như thột sự toàn vẹn". "Không một cuộc phiêu lưu, không một pha đuổi

bắt, như bất chỉ văn học đích thực nào. Ở đây cái hấp dẫn là do tính cách và

số phận những con người" (Văn Hồng). "Đọc Côi cút giữa cuộc đời, có trang

ứa nước mắt, có đoạn muốn gào lên" (Vũ Quẩn Phương)… Trên đây là một

số ý kiến của một số nhà phê bình đối với thiên truyện này.

Viết về sinh hoạt thiếu nhi ở miền Nam có Mầm đước của Trần Hoài

Dương. Đây là quyển truyện dài đầu tiên của tác giả sau một thời gian anh

ngừng viết. Khác với phong cách trước đây, hướng về phía trữ tình, ngòi bút

Trần Hoài Dương lần này lại rất hiện thực với những khắc hoạ nhân vật có

góc cạnh.

Truyện ngắn viết cho đủ mọi lứa tuổi làm nên diện mạo sống động của

văn học thiếu nhi hôm nay. Tập văn, với những đoạn văn ngắn giúp các em

quan sát cuộc sống xung quanh, yêu mến thiên nhiên, chim muông, cây cỏ,

hoa lá. Hương đồng cỏ nội của Phạm Đức (Nxb. Kim Đồng, 1994) - Giải

thưởng văn học 1994). Quả trời của Ngô Văn Phú (Nxb. Kim Đồng, 1994 …)

sống động biết bao hình ảnh mới mẻ và quen thuộc.

Có những thiên đồng thoại kết hợp một cách nhuận nhuyễn giữa hiện

thực, và hư cấu. Những con thú bị săn đuổi của nhiều tác giả (Nxb. Kim

Đồng, 1993), Hội mèo của Nguyễn Khắc Viện (Nxb. Kim Đồng, 1994), Mẹ gà

con vịt của Nguyễn Đình Quảng (Nxb. Kim Đồng, 1993), Câu chuyện buồn

nhỏ của Anh Chi (Nxb. Kim Đồng, in lại lần thứ hai,1994) đưa các em vào thế

giới hòa trộm giữa hư và thực.

Câu chuyện Buồm nhỏ là một thiên đồng thoại đẹp. Nhân vật chính là

chú mèo có cái tên rất dễ thương Buồm nhỏ, đã anh dũng săn chuột và bảo

vệ kho và các giẻ lau nòng súng cho các chiến sĩ ở Đảo Mê. Với lối kể chuyện

có duyên, người viết đã giới thiệu sinh động về thành tích không nhỏ của

Buồm nhỏ vào chiến thắng chung của chiến sĩ Đảo Mê.

Những tập truyện ngắn viết về sinh hoạt cho các em, rất đa dạng với

những cách viết khác nhau như Một cần câu của Trần Thanh Địch (Nxb. Trẻ,

l993; Giải thưởng văn học thiếu nhi 1992 - 1993), Chú bé nhặt bông gạo của

Ngô Quân Miện (Nxb. Kim Đồng, 1994; Giải thưởng văn học thiếu nhi 1994),

Nỗi oan của Đốm (Nxb. Kim Đồng, 1994), Rùa đá đi chơi của Vân Long (Nxb.

Kim Đồng, 1994). Đấy là những truyện ngắn viết nhẹ nhàng và trong sáng về

thế hệ thiếu nhi hôm nay với cuộc sống mới, với những nét mới in dấu ấn của

thời đại. Thành Hoàng quê ngoại của Đào Hữu Phương (Nxb. Kiêm Đồng,

1994; Giải thưởng văn học thiếu nhi 1994) lại là một tập truyện ngắn với âm

điệu buồn thắm đượm trong mỗi truyện làm người đọc càng thêm có ấn

tượng sâu và một vùng quê ven sông Chu một vùng quê còn nghèo nàn và

thiếu thốn. Tập truyện giúp các em hiểu thêm về cuộc sống hôm nay đâu phải

chỉ có ấm no và hạnh phúc.

Một số cây bút như Trần Thiên Hương với Cỏ mây ngày xưa (Nxb. Kim

Đồng, 1994), Võ Thị Xuân Hà với Cổ tích cho tuổi thọc trò, Hoàng Dạ Thi với

Pêlê trắng (Nxb. Kim Đồng, 1994) đã đem lại cho văn học thiếu nhi hôm nay

chất trẻ trung và tươi mát. Các chị không nghiêng về miêu tả nhân vật mà lại

khơi sâu vào các tâm trạng. Các chị đã nói lên được những suy nghĩ, những

ước mơ và cả những day dứt, những mâu thuẫn, những trăn trở của lớp

người mới bước vào tuổi trưởng thành. Với chút bâng khuâng, và chút giận

hờn, với sự mơ màng, với những buồn vui bất thường và vô cớ, với ước mơ

và khát vọng cháy bỏng, với tình yêu e ấp ban đầu, các nhân vật của nhưng

thiên truyện trên đã để lại trong lòng người đọc những ấn tượng khó quên.

Nếu văn xuôi đã ghi nhận được nhiều thành tựu như đã kể trên thì ở thơ,

ngoài Nụ hôn học trò của Định Hải (Nxb. Kim Đồng 1992) còn quá ít tập thơ

viết cho lứa tuổi vào đời. Mà chính ở lứa tuổi này, các em lại rất thích đọc thơ,

chép thơ, thuộc thơ. Các em thường qua thơ để nói hộ lòng mình. Mới chỉ có

những bài thơ viết cho lứa tuổi này đăng rải rác trên các báo Hoa học trò, báo

ruổi Xanh. Và điều đáng suy nghĩ là thơ của các em viết thường buồn nhiều

hơn là vui.

Các nhà thơ thường chỉ viết cho lứa tuổi nhỏ hoặc là lứa tuổi thiếu niên.

Nhà thơ Phạm Hổ vẫn là cây bút viết sung sức. Tập Đỗ trắng, đỗ đen của anh

(Nxb. Kim Đồng, 1991) là một tập thơ hay nhuần nhị trọng ý hướng giáo dục

và giá trị thẩm mỹ.

Từ những năm 90 lại đây thơ viết cho các em thật sôi nổi. Trong đó nổi

lên những tác giả sớm có phong cách riêng như Nguyễn Hoàng Sơn với Dắt

mùa thu vào phố (Nxb. Kim Đồng, 1992. Giải thưởng văn học thiếu nhi 1993),

Bờ ve ran của Mai Văn Hai (Nxb. Kim Đồng, 1990. Giải thưởng văn học thiếu

nhi 1992), Cưỡi ngựa đi săn của Dương Thuần (Nxb. Kim Đồng, 1990. Giải

thưởng văn học thiếu nhi 1992), May áo cho mèo của Phùng Ngọc Hùng

(Nxb. Kim Đồng, l991), Cái sân chơi biết đi của Hoàng Tá (Nxb. Kim Đồng,

1994, Giải thưởng văn học thiếu nhi 1994), Trứng treo trứng nằm của Lê

Hồng thiện (Nxb. Văn học nghệ thuật Hải Hưng, 1994)…Các nhà thơ trên đã

làm sống động hẳn vùng thơ cho các em.

Phải khẳng định rằng trong sự phát triển của văn học thiếu nhi, Hội

đồng văn học thiếu nhi của Hội nhà văn đã có công đóng góp không nhỏ. Với

sự tài trợ của Nhà xuất bản Kim Đồng, Ủy ban bảo vệ và chăm sóc thiếu nhi,

Hội đồng văn học thiếu nhi đã có thể tổ chức nhiều hội thảo, nhiều trại viết,

nhiều cuộc thi viết cho các em.

Từ các hoạt động trên đã xuất hiện một số cây bút trẻ làm đông thêm

và mạnh thêm đội ngũ viết cho các em.

Bên cạnh lớp người viết đông đảo trên lại có thêm một số cây bút đến

gần cuối đời mình mới dành tâm lực viết cho các em như bác sĩ Nguyễn Khắc

Viện trong những đồng thoại với vẻ đẹp giản dị và đầy trí tuệ. Có những nhà

văn vì lý do này nọ dừng viết trong một khoảng thời gian khá dài nay lại viết

trở lại với sự sung sức hiếm có như Đặng Minh Lương với Lâu đài dưới nước

(Nxb. Kim đồng, 1993. Giải thưởng văn học thiếu nhi 1994), Trần Hoài Dương

với Mầm đước...

Tất cả các hiện tượng trên - theo tôi báo hiệu một chặng đường phát

triển mới của nền văn học cho các em của chúng ta.

(Tạp chí Văn Học số 6/1995)

20. HƯỚNG DẪN THỊ HIẾU LÀNH MẠNH ĐÚNG ĐẮN CHO CÁC EM TRONG VIỆC THƯỞNG THỨC VĂN HỌC

HÀ ÂN

Đã là kinh tế thị trường thị hiếu bạn đọc là vua phải chiều vua! Nhá xuất

bản hoạch toán lỗ lãi, muốn có lãi, muốn nuôi được cán bộ, nhân viên thì phải

đua nhau làm loại sách bạn đọc đang thích. Cho nên có dạo trên thị trường

sách nhan nhản các loại truyện trinh thám, chưởng, tình ái ướt át dầm dề.

Cho nên ở các nhà xuất bản, sách cho thiếu nhi không in được sách

cần cho thiếu nhi, mà phải lo làm sao tìm được loại sách gì in cho các em mà

có lãi để còn nuôi nhau.

Thế nhưng các em không phải là bạn đọc có thị hiếu gì là ta phải chiều

thêm thị hiếu đó. Các em là thiếu nhi chưa đủ 18 tuổi, là tương lai mà chúng

ta phải chăm sóc, cầm tay dẫn dắt, cho tới khi nào các em vững vàng, đủ tư

cách làm người lớn. Trong lĩnh vực thưởng thức văn học nghệ thuật, chúng ta

cần hướng dẫn thị hiếu lành mạnh, nâng cao trình độ thẩm mỹ cho các em.

Cho nên trong việc giáo dục các em bằng chính sách báo, ta mới cần

có loại sách này, loại sách kia và đặc biệt là các loại sách các em cần có, phải

đọc.

Tôi viết truyện lịch sử, loại sách không phải là không hấp dẫn. Tôi là

người viết cũng khỏe, nhưng từ 5 năm nay tôi viết báo, và viết những sáng

tác rất ngắn, truyện tranh v.v… vì có viết những bản thảo dày dặn mất công

hàng năm trời thì cũng chưa chắc đã được in, mà có in thì nhuận bút được trả

cũng không xứng với công lao bỏ ra. Cho nên tốt nhất là viết báo, 10 bài báo

bằng nhuận bút một cuốn sách. Tôi có để ý một số anh em viết cho các em

cũng tâm trạng như tôi. Cho nên muốn trở lại được niềm hưng phấn của

người viết, phải có nơi in, và nên có giải thưởng cho một số loại sách.

Có nghĩa là:

1- Có khoản bù giá cho một số loại sách cần cho các em, như thế nhà

xuất bản mới mạnh dạn in và nhà văn yên tâm viết.

2 - Đặt giải thưởng cho một số loại cần công sức đầu tư nhiều như tiểu

thuyết tập thơ…

3 - Định mức số lượng các loại sách, nhất là các loại nên có nhưng

không cần quá nhiều như tranh truyện, Tam Quốc, Tây Du.

(Tạp chí Văn Học số 5/1993)

21. CẦN CÓ NHIỀU SÁCH HAY CHO TRẺ EM ĐỂ ĐÁNH BẠT CÁC LOẠI SÁCH THƯƠNG MẠI ĐANG LÀM VẨN ĐỤC TÂM HỒN TRẺ EM

LÊ PHƯƠNG LIÊN

Là một người viết cho thiếu nhi, tôi thực sự băn khoăn rằng mình sẽ

tiếp tục viết như thế nào đây? Phải chăng sách văn học giờ đây không vào

được lớp bạn đọc nhỏ tuổi, sách đã chậm chạp, lạc hậu với đời sống của các

em, sách nói những câu chuyện các em không hiểu và không quan tâm. Là

một người viết về đề tài nhà trường và sinh hoạt của các em thiếu nhi gắn với

nhà trường, hơn mười năm nay tôi hầu như không viết được quyển sách nào.

Tôi có thể quên điều đó nhưng bạn đọc đã không quên. Tôi luôn bị chạm trán

với các câu hỏi:"Thế nào? Dạo này Liên viết cái gì? Có in được quyển sách

nào không? "

Là một cán bộ biên tập sách tranh, tôi thật sự không thất nghiệp, việc

làm sách tranh và sự phát triển của sách tranh đang là vấn đề chúng ta phải

quan tâm chú ý. Tuy nhiên, còn những điều nhức nhối, những đòi hỏi của lớp

tuổi 14,15, lớp tuổi không thể chỉ thỏa mãn với Hoa Học trò, Mực tím, áo

trắng... nhà các em cần sách nói đến tâm tư tình cảm của các em sâu sắc

hơn. Nếu không có sách hay cho lứa tuổi này thì tất nhiên các em sẽ đọc

sách "thương mại" với thị hiếu tầm thường và rẻ tiền đang bày bán nhan nhản

trên các quầy sách, sạp sách.

Tôi thấy rằng, ngày nay các bậc cha mẹ đã quan tâm đến con cái rất

nhiều. chăm chút cho con rất nhiều, chi phí học tập, ăn mặc, ở, đi lại cho con

cái càng ngày càng theo kịp các tiện nghi hiện đại. Một bé ra đời hôm nay

không những được chụp ảnh màu những cảnh biết lẫy, biết bò… mà những

gia đình có điều kiện, còn được quay video cả một băng đầy đủ những động

tác ngây thơ... ấy thế nhưng một tủ sách văn học cho trẻ em trong nhà, tôi lại

thấy rất ít gia đình có. Việc này không chỉ trách người mua (khách hàng) mà

có lẽ trước hết trách nơi "sản xuất" chưa làm được những cuốn sách khiến

khách hàng hài lòng ưa thích, lôi cuốn được họ.

Các nhà làm sách cho thiếu nhi nên lưu ý rằng lứa tuổi 14,15,16 đang

rất cần được quan tâm để có sách hay. Đấy là lứa tuổi giao thời đầy biến

động; Còn lứa tuổi nhỏ hơn thì đã có sách tranh, truyện cổ tích để đọc.

Những năm tháng trước đây, thế hệ các nhà văn Tô loài, Phạm Hổ, Võ

Quảng, Xuân Quỳnh, Định Hải đã thành công khi viết cho lứa tuổi thiếu nhi,

nhi đồng và thiếu niên nhỏ.

Ngày nay lớp tuổi Hoa Học trò đang cần những tác phẩm văn học

mang một màu sắc thẩm mỹ mới, một cách thể hiện tâm tư tình cảm theo kiểu

mới, phù hợp với thế hệ trẻ hiện đại.

(Tạp chí Văn Học số 5/1 993)

22. CẦN ĐẦU TƯ THÍCH ĐÁNG CHO CÁC NHÀ VĂN ĐỂ HỌ CÓ NHỮNG TÁC PHẨM HAY CHO CÁC EM

NGUYỄN ĐỨC MẬU

Mấy năm gần đây, mảng sách hay viết cho trẻ em ngày một thưa dần,

và có những loại sách tạp nham khác tăng lên theo chiều hướng đáng lo ngại.

Những cuốn sách các em cần đọc thì hiếm và những cuốn sách chạy theo thị

hiếu thấp kém thì nhiều. Các nhà viết sách (tôi không nói là nhà văn) đã tung

ra những cuốn sách đánh vào thị hiếu bản năng của con trẻ, để miễn sao cho

sách bán được nhiều, thu nhập được khá. Trẻ em ở nước mình đông và với

những người viết sách, làm sách, trẻ em cũng là loại khách hàng đáng kể. Ở

hiệu sách, giữa các loại sách ngổn ngang bầy bán, các bậc cha mẹ băn

khoăn không biết nên chọ mua cuốn nào cho con em mình. Mảng sách vô bổ,

tai hại tràn ngập che lấp những cuốn sách có ích. Thì ra cũng như mảng sách

người lớn, mảng sách của các em cũng bị cuốn theo cơ chế thị trường.

Mảng sách viết cho các em thiếu, buộc các em phải tìm đọc những

cuốn sách chưởng, sách tình. Thật đáng buồn khi thấy các cháu gái mới

mười ba, mười bốn tuổi đã cập kè trên tay những cuốn sách nói về cuộc tình

cay đắng, oan trái và các cháu trai tuổi còn chơi khăng, chơi đáo đã rủ nhau

ra hiệu sách để sản tìm thuê mua bằng được những cuốn sách giang hồ, thù

hận. Lẽ nào, loại sách ấy lại trở thành món ăn tinh thần thường nhật của các

em? một khi tâm hồn của các em bị huỷ hoại, ai biết sự tác động ấy sẽ dẫn

đến đâu, sẽ xảy ra điều gì. Ai tính được nguyên nhân và hậu quả của những

vụ hành hung, cướp giật xảy ra ở lứa tuổi mới bước vào đời hiện nay, có bao

nhiêu phần trăm do những cuốn sách đen gieo mầm, đồng lõa?

Làm thế nào để có những cuốn sách hay cho các em đọc và ngăn ngừa

những loại sách tai hại? Câu hỏi tưởng như đơn giản nhưng không dễ trả lời.

Trong cơ chế thị trường hiện nay, các nhà xuất bản gặp không ít khó khăn và

các nhà văn thì không ai có thể sống được bằng công việc viết sách. Riêng

những nhà văn chuyên tâm viết cho các em đời sống còn gay go hơn vì viết

cho các em đã khó, việc in ấn còn khó khăn hơn. Không ít nhà xuất bản lấy

tiêu chuẩn bán chạy sách làm đầu. Vậy, chả lẽ những nhà văn cũng lại phải

chạy theo thị hiếu tầm thường để làm hại tâm hồn trẻ thơ?

Các nhà xuất bản vẫn gặp khó khăn, các nhà viết cho thiếu nhi không

được đầu tư thích đáng, hẳn khó có được những tác phẩm hay xứng đáng

với niềm hy vọng của bạn đọc nhỏ tuổi. Vậy nên chăng, cần có sự đầu tư và

bù lỗ cho mảnh sách viết về đề tài này? Đầu tư thích hợp cho những tác giả

tâm huyết và kịp thời chặn đứng những loại sách tạp nham bừa bãi trên thị

trường. Thiết nghĩ các em nhỏ rất cần sách đọc nhưng không phải là bất cứ

loại sách nào. Đừng để cho tâm hồn trong trắng của em bị vẩn đục vì những

trang sách yếu kém, độc hại.

(Tạp chí Văn Học số 5/1993)

MỤC LỤC1. Văn học và tâm hồn trẻ thơ

2. Đi tìm đặc trưng của văn học cho thiếu nhi

3. Ngôn ngữ và thơ một đề tài mênh mông

4. Những bí quyết làm thơ hay cho trẻ

5. Làm thơ cho thiếu nhi

6. Thêm mấy suy nghĩ về việc làm thơ cho nhi đồng

7. Bàn về câu chuyện làm thơ cho thiếu nhi

8. Đặt vấn đề so sánh thi pháp đồng giao với thi pháp thơ cho thiếu nhi

9. Thơ cho thiếu nhi hôm qua và hôm nay

10. Xuân Quỳnh với thơ cho thiếu nhi

11. Làm sao có thể bơi ngược về cái dòng sông thơ ấu

12. Kể chuyện đối với trẻ em ở lứa tuổi măng non

13. Truyện cổ tích với trẻ em

14. Truyện đồng thoại với giáo dục Mẫu giáo

15. Truyện cho trẻ em

16. Văn học cho thiếu nhi hôm nay

17. Văn học thiếu nhi trong tiến trình đổi mới

18. Văn học thiếu nhi hôm nay

19. Đôi điều về sự khởi sắc của văn học thiếu nhi hôm nay

20. Hướng dẫn thị hiếu lành mạnh đúng đắn cho các em trong việc

thưởng thức văn học

21. Cần có nhiều sách hay cho trẻ em để đánh bại các loại sách

thương mại đang làm vẩn đục tâm hồn trẻ thơ

22. Cần đầu tư thích đáng cho các nhà văn để họ có những tác phẩm

hay cho các em

---//---

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG CAO ĐẲNG SƯ PHẠM MẪU GIÁO TW3

KHOA GIÁO DỤC MẦM NON

NHỮNG BÀI VIẾT VỀ VĂN HỌC DÀNH CHO TRẺ THƠ

Sưu tầm và giới thiệu

NGÔ THỊ THÁI SƠN

TP.HCM 2004