NIETZSCHE-CUỘCĐỜIVÀTRIẾTLÝTácgiả:FelicienChallayeDịchgiả:MạnhTường

Xuấtbản:VănNghệTPHồChíMinhNguồntext:Internet

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Tựa

Nietzsche:"MộttâmhồnlớnnhấtmànướcĐứcvàcảchâuÂuđãsinhsảnđượctừsauGoetheđếnnay."

ĐólàlờicủamộttrongnhữngnhàvănnổitiếngnhấthiệnnaycủaĐức:ôngEmilLudwig.

Trướctiên,chúngtatìmhiểucuộcđờicủaNietzsche,điềuhếtsứcquantrọngnếutamuốnlàmquenvớitâmhồnvĩđạikia.Bởiconngườinọkhôngphảilànhàtriếthọclạnhlùngkhôkhan,ởtrongphòngkínlokếthợptoànnhữngýniệm theo quy luật củamột thứ lý luận trừu tượng,mà làmột người suy tưcuồngnhiệt, kẻ đi tìm chân lý với tất cả tâmhồn, coi cuộc đời nhưmột kinhnghiệmdiệukỳ,kẻmonglàmlắngdịunỗikhủnghoảngnộitâmcủamìnhbằngsuy tưởngvàđưavào trong cáinhìnvề vũ trụ củamìnhnhữngmặckhải xuấtthần.

Cũngtrongchươngnày,tasẽlầnlượtxétquacáctácphẩmđánhdấunhữngbiếncốtrọngđạitrongcuộcđờicủaNietzschetheotừngthờikỳ.

Tacũngsẽthửrútranhữngnétthậtchínhyếucủacuộcđờidữdội,đầydaođộngvàlôicuốnkia.

SauđólàphầntrìnhbàyhọcthuyếtNietzsche,vớivấnđềquantrọngđầutiên là tìmbiếtcómộthaynhiềutriếthọcNietzsche.Vìnhững lýdogiải thíchsau,chúngtatuầntựnghiêncứu:

-NhữngbướckhởiđầucủatưtưởngNietzsche,giaiđoạnchịuảnhhưởngSchopenhauervàWagner.

-Phê bình củaNietzsche vềmọi quan niệmđã có, siêu hình, luân lý, tôngiáo,chínhtrị,xãhội,nghệthuậtvàkhoahọc.

-SauhếtlànhữngmặckhảicủaNietzschevềÝchíHùngTráng,LậtđổcácGiáTrị,SiêuNhânvàTrởvềVĩnhCửu.

Ngườitasẽhướngdẫnnghiêncứuđótheotinhthầnquytậpcủacuốnsáchnày-gạtbỏcái thuầnuyênbácvànhữngtìmkiếmnguồngốc,không lẫn lộnvàophầntrìnhbàynhữngxungđộthọcthuyết,nhữngthẩmđịnhriêngtư,vànhấtlàgiữlạihệthốngnhữngphầnsốngđộngnhất,nhữngphầnmàtươnglaiphảibảotồnhayítnữa,phảithảoluậnriêngbiệt.

Ngườitahyvọngnghiêncứunàysẽđưamộtsốngườiđọcđếnviệcđọccáctác phẩm, hay cũng đôi ba tác phẩm của chính bậc thầy; đọc chúng theo cáchthíchđáng,nghĩalàkhôngvộivãvàtừngmụcnhỏ,từngphầnmột,vớimộthỗnhợp-màNietzscherấtưathích-giữathiệncảmngưỡngmộvàphêphánđộclập.

Tacũngmongướcrằng,ởmọitrườnghợp,tácphẩmphổthôngkhiêmtốnnàysẽgiúpđánhtanvàithànhkiến,ngàynayvẫncònbànhtrướngvềtriếtlýcaoquý,táobạo,hùngtrángvàtrữtìnhđó.

CuộcĐờiVàTácPhẩmCủaNietzsche

TrongmộttrangsáchởcuốnBìnhMinh,Nietzscheđãtráchvàitriếtgiatrướcmình(KantvàSchopenhauer)đãkhôngtạonênmột"tiểusửvôýcủatâmhồn"nàorúttừtưtưởngcủahọ.LờiphêphánnàykhôngnhằmvàoNietzscheđược,vìgiữacuộcđờivàtácphẩmcủaôngcómộttươngquanvôcùngchặtchẽ.KhiđềcậpđếntácphẩmNietzsche,nêncoinónhưmộtthứ"nhậtkýnộitâm"haylàlờithúnhậnthànhkhẩnvàthiếtthacủa"mộttâmhồnmangtưchấthiếmcó" như lời của một trong những nhà phê bình nổi tiếng nhất của Pháp vềNietzsche,HenriLichtenberger,giáosưđạihọcởSorbonne.

ChonênđốivớiNietzsche,hơnbấtcứnhàtưtưởngnào,điềucầnthiếtlàphảibiếtrõcuộcđờiông,trướckhiđivàotriếtlý.

Cuộcđờiđóthậtlạivôcùnglôicuốn.CũngtrongmộttrangkháccủacuốnBìnhMinh,Nietzschehỏinhữngngườitựnhậnlàngườihiểubiết:"Anhđãsốngvới tận cùng tâm hồn của anh chưa, với những nỗi xao xuyến, dao động, vớibuồn thảmmênhmôngdàiđăngđẳng, vớiniềmvuiphút chốcbùng cháy lênkhông?"NếucóaiđặtravớiNietzschecâuhỏinày,hẳnnhiênNietzschesẽtrảlờiquyếtliệt:có.

Bệnhhọan,khổđautìnhcảm,niềmvuibấtchợt;những lúc laomìnhvớitìnhyêumàkhôngđượcđềnbù:nhữngtìnhbạnđammê,đôikhiđưađếnđoạntuyệt; những trầm tư cô độc, những cuộc du hành, đổi chỗ ở càng lúc càngthườngxuyên.Nhữngngàydiễmảoởcácthànhphốđẹpđẽ,trongnơitrúngụhuyhoàng,nhữnghyvọngrồi tuyệtvọng,nhữngcuộckhảosát thườngxuyêncủa ý thức, những hiếu kỳ, nhữngmơmộng, ái ngại, chán nản, ngờ vực: baonhiêulàbiếnchuyểnnộitâm,rấtnhiềucácphiêulưutìnhý!

Cuộcđờiđó,trongcáchthếcủanó,làtuyệtphẩmcủanghệthuật.NietzscheđãthựchiệnđúnghìnhảnhlýtưởngôngđãkhẳngđịnhtrongcuốnHiểuBiếtHàiHòa:"Chúngtamuốnlàthisĩcủacuộcđờichúngta."

FriedrichWilhelmNietzsche sinh ngày 15 tháng 10 năm 1844 ở Roecken,tỉnh Thuringe. Thuringe là nơi có dân số nửa gốc Đức nửa gốc xờ-la-vờ vẫnthườnglàtrungtâmcủatưtưởngtựdo,tinhthầnphêphán,đốinghịchvớicáclý tưởng cựu truyền. Chính Thuringe là nơi sinh của Luther, nơi phát xuấtphongtràocảicách.

TổtiêncủaNietzschephầnnhiềuđềulànhữngnhàthầnhọctinlành,đóchínhlàmôitrườngkếthợpmộtnềnvănhóarộngrãivớimộtthứluânlýkhắtkhe và một lòng tôn trọng các đức tin công giáo. Cha của ông Karl LudwigNietzschelàmụcsư.ÔngquảnnhậmđịaphậnRoecken,gầnsátmặttrậnLutzen,

vàkếthônvớimộttrongnhữngngườicongáicủavịmụcsưđồngnghiệpsốngởgiáokhubêncạnh,FranciskaŒhler.

Trong một trang của cuốn Sự Vật Nhân Bản, Friedrich Nietzsche viết:"Nhữngxungkhắckhônggiảiquyếtgiữađứctínhvàlòngtinởchamẹđãtồntạinơiđứaconvàtạoralịchsửcảcuộcđaukhổnộitâmcủanó."

TrangsáchnàyđượcôngCharlesAndler,giáosưtrườngquốchọcPhápchúgiảirấthaytrongcuốnsáchnổitiếngcủaôngvềNietzsche,cuốnNietzsche,cuộcđờivàtưtưởng,(ởđâychúngtôidựanhiềuvàotácphẩmquantrọngđó,tưởngcũngkhông thừakhikhuyênngườiđọcnên tìmđọc tácphẩmnày,nếumuốnbiếtrõNietzsche).

CharlesAndlerviết:"GiònghọŒhlercórấtnhiềulòngtinKytôvàcảtínhphỉbáng thánh thần.CòngiònghọNietzsche thì toàn là cácnhà tukhổhạnhnhưngcũnglàphầntửtinhhoacủatưtưởngtựdo.Ngườinàocũngháchdịchvàbằngnhiềucáchthườngtỏramuốnthốngtrịkẻkhác.Nỗixungkhắckéodàinọ tạo ra đau khổ nội tâm ở Nietzsche. Truyền thống gia đình đã dạy choNietzschebiếttổtiêncủamìnhlànhữngquýtộcBaLan,nhữngbátướcdònghọNietzki,bịngượcđãiphải trốnkhỏiquêhươngvà sau cùng chấpnhậnphongtràocảicách.MộtngàynọcậubéNietzschenóivớingườiem:"MộtbátướcdòngNietzkikhôngbaogiờđượcnóidối."

Nietzscheđượcnămtuổithìchamất,vàmẹphảidọnvềởnơithànhphốNaumburg.Cậubétrịnhtrọng,mộđạo,thôngminh,thườngthaothứcđó,khiđược6 tuổingười tađãđặt làôngmục sư con.Ôngmục sư con tựnhủ thầm:"Năm12 tuổi, tôiđã thấy thượngđế trongvẻ rựcrỡcủangài."Ngay từnhỏvàsuốt đời niên thiếu, Nietzsche đã làm thơ và sáng tác nhạc, những vũ khúc,nhữnggiaikhúccangợitổtiênBaLanmình.

Tháng10năm1858,NietzschevàotrườngtrunghọcSchulpforta.ỞđâyônghọcviếttiếngĐứcchohayhơn,họcrấtchămtiếngHylạp,Latinhvàrấtsaymêlịchsử.

Năm1864,ôngrờiSchulpfortavàvàoĐạihọcBonn.ÔngchỉhọcởđâymộtnămrồiquaĐạihọcLeipzig, theongười thầyông thíchnhất,giáo sưngữhọcRitschl.

Banđầuôngvẫntìmcáchgiữnguyênlòngtinnhưởthờithơấu,nhưngvôích.Nhữngnỗihòainghidầndầnnảynởtronglòngông.ÔngkhôngdứtbỏđộtngộtđạoKytônhưthểvàingườicônggiáokhácđộtnhiênkhôngtìmthấytrongtôn giáo củamình chân lý tuyệt đốimà họ đã tin theo. Bởi là người tin lành,Nietzschetựxétmìnhcóquyềnsángtạomộtniềmtinriêngtư,dựatrêncănbảntựdophêphán.Nhưngkhitinhthầnphêpháncàngmạnhmẽ,niềmtincàngyếudầnrồimấthẳn.

Mộtlầnôngviếtthưvềchoemgái:"Ởđâycóhaiconđườngchochúngta:nếu emmuốn hạnh phúc vàmuốn tâm hồn an nghỉ thì hãy tin, còn nếu emmuốnsuốtđờilàkẻtheođuổichânlýthìhãytìmkiếm..."

Ông từbỏ thầnhọc làmônôngđã chọn trướckia.Ôngquyếtđịnh theođuổiphụngsựngữhọcdướisựchỉdẫncủagiáosưRitschl,ngườitinrằngngữhọc không giản lược vào một khoa học lịch sử về các hình thái văn chương,nhưnglàmộtlĩnhvựcnghiêncứurộnglớncủatưtưởngcủađịnhchế.

Nietzschehyvọngđượcthỏamãnlòngđammêhọchỏicủamìnhtrênkhắpcáclĩnhvựcmàkhôngrơivàolốihọctàitử,ônglàmđủđiềucầnthiếtchomộtmônhọcchuyênbiệtđứngđắncủamình.

Từnăm 1865 đến 1868, ông học được vài nămở đại họcLeipzig, bị ngắtquãngvìnghĩavụquânsựnhưngcũnggiánđoạnvìtainạnténgựaphảimấtmộtthờigianđiềutrị.

DướisựhướngdẫncủagiáosưRitschlôngđãlàmđượcnhiềucôngtáctốtđẹpvềngữhọc,nhấtlàvềcáctácphẩmcủaDiogèneLaoerce,ngườichuyênviếttiểusửcácnhàtriếthọcHyLạp.

TìnhcờmộtbữaônglậtcuốnsáchcủaSchopenhauer,triếtgialớntheochủnghĩabi quan, và saymêđọc.ChaAndler viết: "Ánh sángđộtnhiênbùng lênkhôngkhácchinhưkhiMalebranchekhámpháraDescartes".

Nietzschemuangaymột số sáchmangvềnhàđể rahai tuần liên tiếpđọckhôngngừng,trừvàigiờngủ.Bỗngchốcôngrờibỏngữhọcđểsangtriếthọcvàđệtrìnhmộtluậnán-bịtừchối-vềvàikhíacạnhcủahọcthuyếtSchopenhauer.ÔnghướngdẫnbạnbènhấtlàErwinRohdevàotriếtlýbiquanvĩđạiđó.

Ôngmơ,vớiRohdevàvàingườibạnkhácsaukhihọcxongnămcuối,cùngđi Paris và sẽ trình bày "lông bông trên các đại lộ đặc ngữ Đức và triết lýSchopenhauer."Nhưngrồiôngkhôngthựchiệndựtínhđó.

Tháng11năm1868,mộtbiếncốtìnhcảmxáotrộnđờisốngcủaNietzsche.TừlâuôngrấtngưỡngmộRichardWagner,vàrấtthíchnghenhạcWagnerởcácbuổihòa tấu,ôngcònchơinhạcWagner lúcmộtmình, lúcởnhàbạnbè.KhiWagner đến Leipzig và lại thăm người em gái, vợ của nhàĐông phương họcBrockhaus,ôngngạcnhiênkhithấybàBrockhausvàbạncủabànày,bàRitschl,đã biết đếnmột trong những giai khúc của ông trong bàiMaitres-Chanteurs;Wagnerrấtmongmuốnđượclàmquenvớikẻngưỡngmộvôdanhđãgópphầnpháthiệntácphẩmcủaôngvàlàmdanhtiếngônglankhắpnơi.Mộttốimưavàđầytuyết,NietzschelạinhàôngbàBrockhaus,ethẹnxấuhổtrongchiếcáomưađencũ,nhưngsungsướngngậplòngvìđượcgặpbậcthầyđó.Nietzschebàytỏlòngtônsùngcủamình.Cảhaicùngnóichuyện,nhất lànóivềSchopenhauer.Ngườinghệsỹlớnvàkẻngưỡngmộtrẻtuổikiatỏrahòahợp,đồngývớinhaurấtsâuxa.

VàodịpnàytrườngđạihọccủahạtBâleđangtìmmộtgiáosưdạytiếngHylạpvàLa tinh.RitschlkhuyênnênmờiNietzsche,dùbấ giờNietzschemới 24tuổi,nhưngôngviết:"Đólàmộtthiêntài."ChàngtrẻtuổiđượcphonggiáosưngữhọccổđiểntạiĐạihọcBâle.

ÔngđếnBâlengày19tháng4năm1869.Ônggiảngdạyrất lươngtâmvớicácsinhviênởđây.ĐồngthờitạiđóôngcũnggặpJacobBurkhardtnhàsửhọcvănminh,saulàgiáosưsửkýgiáohộiOverbeck,ôngkếtbạnrấtlâuvớivịnày.

Điều ông sung sướng hơn cả là được Wagner mời đến chơi tại nhà ởTribschen,lâncậnLucerne.Ôngđếnđólầnđầuvàotháng5năm1869,vàsốngtạiđónhữngngàyđầyvuivẻ,nhữngngàyđẹpnhấttrongđờicủaông(theothưviếtvềchoemgái.)Vớiông,"Wagner làthiêntàivĩđạinhấtvà lànhânvật lớnnhất của thời đại chúng ta."Lầnđầu tiênWagner thấymìnhđượchiểu, đượcngưỡngmộnhưchínhôngmuốn.

SốngvớiWagner làCosima,mà saunàyWagnerkếthônvớinàng,người

congáicủaLiszt,vợđãlydịcủanhạctrưởngHausvonBulow.NgườithiếuphụthôngminhvàsayđắmđógâychoNietzschemộtngưỡngvọngđammê,nàngchính làngườiđànbàcaoquýđộcnhấtmàôngđãbiết.Andlerchobiết,nàngcòn trẻ nên cảm thấy gần gũi vớiNietzsche hơn làWagner, lúc đó đã gần sáumươi.ÔngAndlerviết:"Từđâykhởiđầumộtthiêntìnhsửcaođẹpnhấtcủathếkỷ19,thiêntìnhsửcâmnínvàđauxótmàmãiđếnngàynayvẫnchưamộtaibiếtrõ.SaunàyCosimasẽlàArianetronggiấcmơcủaNietzsche.Chỉđọcmộtlầnvàonăm1888,khirơivàotìnhtrạngđiênlọan,ôngmớidámviếtchongườithiếuphụđó:"Arianetayêuem."

Từ năm 1869 đến năm 1872 (năm gia đình Wagner ngụ ở Bayreuth)NietzscheđếnTribschenhaimươibalần.

1870... trận tuyênchiếngiữaPhápĐức làmNietzschekinhngạc.Banđầuôngphẫnuấtlênánbọnxâmlược,bọn"thúdữPháp".VìcóquốctịchThụysỹtừkhilàgiáosưởBâle,Nietzschekhôngthểthihànhnghĩavụquânsự.Ôngtìnhnguyệnxungvàođòancứuthương.Bằngkinhnghiệmthựctiễnôngđượcbiết,không phải cái tàn khốc của chiến tranh, nhưng cái hậu quả kinh sợ theo sauchiếntranh.TrongkhiđưacácthươngbinhvềĐức,ôngmắcbệnhbạchhầuvàkiếtlỵ.Ôngbịmộttrậnđaurấtnặng,vàtừđó,khôngbaogiờôngtìmlạiđượcsứckhoẻhòantòan.

Vàongày12tháng2năm1870,ôngkhámpháracuộcchiếntranh,bềngòailàphòngthủ,đượcngườiĐứctheođuổi,trênthựctế,làcuộc"chiếntranhchinhphục."ÔngsợhãicáinguyhiểmcủagiấcmộngbáchủcủađếquốcPhổchạytheonền"vănhóaĐức"thựcsự.Ôngviếttrongnhữngghichúđểlạisaunày:"Điềulàmtôighêtởmsauchiếntranhlàcáihàonhóang,cáikhinhmiệtngườiPháp,cáichủnghĩaquốcgia.NgườitađãmanglạibiếtbaonhiêuđằngsauGoethe!vàbaonhiêuthúnhụcdụcđángtởm."

ChúngtahãytạmdừngtiểusửNietzschenơiđâyđểđisâuvàoviệctìmbiệtconngườithểchấtvàtinhthầncủaông.

DiệnmạocủaNietzscheđậpmạnhvàomắtbấtcứngườinàokhimớigặpông:tránrộngbóng;tócđenđổrasau;đôimắtlớnsánglonglanh,khinhìnđămđăm,khixavắngbấtđộng;chòmrâuméplớnrũxuống.Vẻmặtkiêungạovàedè.Quầnáođôikhitiềulụy,cònthườngthìrấtchảichuốt.Nhữngbậcthầynàođãảnhhưởnglêntưtưởngcủaông?Ôngđềcậpđếnnhữngtâmhồnlớnnhấtđãtác động trong suốt cuộc đời của ông: "Khi nói đến Platon, đến Pascal, đếnGoethe,tôinghenhưmáuhọchảytrongmạchmình."

TacóthểnhậnthấynhữngảnhhưởngtríthứcôngđãchịutrongvôsốtríchdẫnởtácphẩmvàthưtừcủaNietzsche.Thưmụccủatủsáchôngđãđượcngườiem,bàFoerster -Nietzschexuấtbản.DanhmụccácsáchôngmượnởthưviệnBâletừnăm1869đến1879cũngđãđượcAlberlLévyấnhành.VàôngCharlessAndler đã dành hẳn một cuốn để nghiên cứu những "kẻ tiền phong" củaNietzsche.

Trongquãngđầu của cuộc đời, phần lớnbậc thầy của ôngđiều là ngườiĐức.

ỞGoethe.màôngđọcđiđọclạikhôngngừngcáctácphẩmthica,ôngyêucáitáobạo,cáikhuynhhướngvượtquáquốcgiavàthếkỷ,cáicảmkháiđưađếnmột"nềnnhânbảntoàndiện".CharlesAndlerviết:"Chỗđứngtăngtrưởngmà

ôngdànhchoGoethe trongviệcđánhgiá làmột trongnhữngdấuvết của chủnghĩabảothủthôngminhcủaNietzschetrongviệclậtđổcácgiátrị".

ỞSchiller,ngườibiểulộchủnghĩaanhhùngvàviệcchấpnhậnđịnhmệnh.NgaytừthờiniênthiếucuốnKẻcướp củaSchillerđãgợichoNietzscheý thíchSiêunhân. Thơ trữ tình về niềm vui bên cạnh nhạc Beethoven mang lại choNietzschemộtxúccảmmãnhliệt.

ÔngđọcvàsuytưrấtsớmtriếtlýcủaFichte.ÔngkhenngợisiêuhìnhhọccủaFichtenhưngchêbai"tínhdốitrávàbợđỡtìnhtổquốc"củaôngnày.VớiSchopenhauer,màông(nhưđãnói) làkẻngưỡngmộnhiệtthành.Ngaycảkhikhông còn tin vào siêu hình học của Schopenhauer, ông vẫn tiếp tục ca ngợinhữngđặctínhluânlýcủavịnày.

ỞHoelderlin,cũnglàconvịmụcsưnhưôngcũngkhôngtínngưỡngnhưông, cũng là nhà thơ và nhà tư tưởng như ông, cũng điên và chết như ông.Nietzsche thích những câu thơ đẹp, những dự tính lớn lao trong các bài thơmênhmôngcủaHoelderlin.

Trongnhữngngướinướcngoài,ởthờikỳnày,ôngthíchhơncảlànhàluânlýMỹEmerson.ÔnggóicuốnTiểuluậntrongvalimìnhkhiđixa.Ôngđặcbiệtmếnchuộngvịtôngđồcủanănglựcđó.

Trong tất cả những người đồng thời, cùng với Richard Wagner, JacobBurckhardt làngướigâyởNietzsche,ảnhhưởng lớn laonhất.Ngườibạnvà làđồngnghiệpnàylớnhơnôngđếnhaimươituổi.CùngvớiBurckhardt,ôngtácluyệnmộtgiảithíchmớivềvănminhHylạpvàtấtcảcácnềnvănminh.

Trongtácphẩmlớnđầutiêncủamình,cuốnNguồngốcbikịch,Nietzscheđãbàytỏ lốigiải thíchđó.ÔngđãtrìnhbàymộtphầnýtưởngcủamìnhvềbikịchHi lạp trongnhiềubàidiễn thuyếtbắtđầu từnăm 1870và chấmdứtvàocuốinăm1871,sauấnhànhtạinhàxuấtbảnFritzsche,Leipzig,vớiniênhiệu1872.Chúngtasẽtómtắtchủđềchínhyếucủacuốnsáchnàytrongmộtphầnsau.Tácphẩmbịcácnhàphêbìnhđóntiếpthiếuthuậnlợi,mộtvàingườiimlặng,cònnhững kẻ khác lên tiếng chê bai lối giải thích độc đáo vănminhHy Lạp đó.NhưngriêngWagnervàCosima,haingườiviếtchoôngnhữngbứcthưđầythiệncảm.

Năm1872,ởPenteco6te,NietzscbesungsướngđặtviênđáđầutiênxâyrạphátBayreuth.Ngày22tháng6năm1872,ởMunich,ôngthamdựbuổitrìnhdiễnđầutiêncủavởTristanvàlsoldevàôngđãbắtgặpmộtcảmxúcrấtmạnh.

Từnăm1873đến 1876ông soạnthảovàxuấtbảngồmchungbốnnghiêncứudướinhanđềQuanđiểmkhônghiệnthời.

PhầnđầucủacuốnQuanđiểmkhônghiệnthờirađờinăm1873,tấncôngmộtđịchthủcủaWagner,nhàthầnhọctựdoDavidStrauss.ĐốivớiNietzsche,DavidStrausslàkẻđạidiệntiêubiểu,xứngđángchobọn"đạođứcgiảhọcthức".Phầnthứhai,xuấtbảnnăm1874,nhắmđếncáilợiíchvàhơnnữanhữngnguyhại của việc nghiên cứu sử học. Phần ba xuất bản năm 1874, có nhan đềSchopenhauer,nhàgiáodục (trong tácphẩmôngviết riêng chomình,vào cuốiđờisuytưởng,cuốnEcceHomo,tácgiảnóirằngnhanđềthựccủanóđúnghơnlàNietzschenhàgiáodục).Phầnbốninnăm1876,xưngtụngRichardWagnerở

Bayreuth.SauđâykhinghiêncứuvềnhữngbướcđầucủatưtưởngNietzsche,tasẽ tómtắtcác tưtưởngchínhcủanhữngbảnvăntrên.Cũngchínhvào lúc tácphẩmcangợingườinhạc sĩ thiêntàiđóxuấthiện, thìnhữngnghingờ,nhữngtìnhýđốinghịch,màtừhainămnayWagnerđãgâyraởông,cànglúccàngrõrệthơn càng không cưỡng chốngnổi.Giữa hai tâmhồndữ dội nọ, đã có nhữngxungđộttựái.Vàcảxungđộttìnhcảm,bởiNietzsche,tựtrongthâmtâmmình,đãyêuCosimaWagner.

NietzschethườngtựhỏicóphảilòngngưỡngmộcủamìnhvềconngườivànghệthuậtcủaWagnerlàchínhđáng,cóđúngnhànghệsĩlớnkiakhôngphảilàkẻ ích kỷ, vô liêm, chuyên chế, cóđúng là âmnhạc củaông ta là thứ âmnhạchuyênnáo, suyđồi,nhữngnhânvậtkhoa trương, cóphải âmnhạc củaông tathiếuđicáidungdị,cáiývị.NietzschebiếtrằngWagnervàCosimakhóchịuvìlýthuyếtchốngKitôvàchủnghĩathựcnghiệmcủamình.Ôngmơsẽcảihóa, sẽđưahọđếncáinhìnrộnglớnhơnvềvũtrụ.

Tháng8năm1874,ôngđếnBayreuththămcảhaiởnhàhọtạiWahnfried,rồiôngtrởvềtrongbuồnnảnvàbệnhhoạn.Tháng7năm1876,mặcdùđauthầnkinh,NietzschecũngthamdựbuổidiễntậpvởVòngkhuyêncủaNiebelung,ởhíviệnBayreuth.NơiđâyônggặpmộtWagnervinhquangđầyhãnhdiệnvàchứngkiếnmộtthànhphốtoànbọngiàusang,thôbỉ,phườngxuthờingungốc,giăngmắc cờ xí, đám rước linh đình với quân nhạc rềnh rang nhân dịp hoàng đếGuillaumeIđến.Ôngviếtvềchoemgái:"Anhchịukhôngnổiởđây."ÔngbiếtWagnerđang soạnvởParsifal,mộtvởnhạckịchdiễmtinhcangợi tôngiáo, cangợiđạoKytô,cangợicônggiáovàlòngtrongtrắngphépmầu!Ôngkinhtởm,chạytrốn,ẩnmìnhtạimộtlànglâncận,rồilạiBayreuthnhưnggiữanhữngngườinghetándươngnồngnhiệt,ônglàkẻđộcnhấtlặngthinh.

VàinămsauôngkhôngtrảlờiđoạnphổnhạccủavởParsifalmàWagnergửilại,vàWagnercũngimluônkhôngnóigìđếncuốnSựVậtNhânBản,thậmchíông đi đến công kích, hay để kẻ khác công kích Nietzsche tuy không gọi tênnhưngchỉđịnhmộtcách rõ rệt trong tạpchí củaôngBayreuthBlatter.Thế làcuộcđoạntuyệtxảyra...

Vàocuốiđờisuytưởng,nhìnvềquákhứ,Nietzschetrở lạimộtphêphánbình thảnhơn.Năm 1888,ôngviết trong tậpEcceHomo: "Tôikhôngbiết vớiWagnerđiều gì sẽ xảyđến chongười khác; nhưng trênbầu trời của chúng tôikhôngcómộtđámmâyvẩnđụcbayngang...TôivẫncoiWagnerlàmộtânnhânlớnnhấtcủađờimình."

°Vớinhữngbảnvănđầutay,Nietzschebịcácnhàhọcngữchínhtruyềncông

kích,đếnmùahè1873, tạiđạihọcBâle,Nietzschekhôngcònsinhviênđềuđặnnữa,cũngkhôngcònngaycảngườidựnghe.Từnăm1874,ôngcàngngàycàngbệnhhoạn.Tháng6năm1875,mộttrậnđaulàmôngvắngmặt.Rồinhữngcơnđauđầunhưbúabổ,chứngđaubaotửkinhhồn,nhữnglầnnônmửacỏkhikéodàiđếncảvàigiờ;mắtôngtrởnênđauđớnmỗilầngặpánhsánghơichói.Kỳhè1876,đạihọcBâlechấpthuậnchoôngnghỉmộtnăm.

Ôngchấpnhậnđauđớnthểxácvớimộthiểubiếtnhẫnnhục.Cái lợiđầutiêncủabệnhhoạnđốivớiông,làchínhnóđãgiảithoátchoôngkhỏicáinghềgiáosưvànghềlàmnhàhọcngữ.GiáosưhọcngữLichtenbergerviếtnhưtrên.

NietzscheđếnThụysĩ,nơithunglũngRhône,tạiBex,rồitừđóđếnnướcÝmàôngrấthamthíchsống,duhành.ÔngđithămGêne,Pise,Naples.SauđóôngsốngtạiSorrentevàithángvớingười

bạngáiôngrấtquyếnluyến,côMalwidavonMeysenbug.Sinhtrongmộtgiađìnhquanliêubảothủ,congáimộtbộtrưởng,vonMeysenbugđãbỏđạoKytô, chấpnhậnniềm tinduy lý, nhânbản, xãhội vàquốc tế, như côđãbày tỏtrongtácphẩmcủamình,cuốnHồikýcủamộtngườitheochủnghĩaduytâm.Nietzsche,nhưôngDanielHalévyviết trong cuốn sách rất lôi cuốncủaông làcuốnCuộcđờiFrédéricNietzsche:"Rấtmếnyêu,càngngàycàngmếnyêuthêm,ngườiđànbànămmươituổiđóluônluônđaukhổnhưngcanđảm,tếnhịvàtốtbụng.Cáitinhthầntựtôncủacôtaquảkhôngrựcrỡ,nhưngtâmhồncôrấtcaothượng, Nietzs-che quý chuộng vô lường người đàn bàmang thiên tính đíchthựclàđànbàđó.

Sống tạiSorrentevớiNietzschevà cô làđôingườibạnchọn lọc, trongđóđángkểnhấtlàmộtngườiDotháitrẻtuổitênPaulRée,tácgiảtậpQuansáttâmlýhọc.TrongmộtkhungcảnhtránglệnhữngngườikháchcủacôdeMeysenbugsốngnhữngchuỗingàyquígiá,suynghĩ,thảoluận,dạochơivàđọcsách,khimộtmình, khi tập hợp với nhau. Sáu tháng ở Sorrente là sáu tháng êm ả nhấtmàNietzscheđượcsốngtrêncõiđời.ÔnglạicònđithămWagnervàCosimaởgầnbêncạnh.

ChínhtạiSorrentemàNietzscheấnđịnhnhữngđườngnétlớnlaochohọcthuyếtmớicủamình,họcthuyếtmàđôikhiđượcgọitênlàduytrí.ChínhvàothờikỳnàymàcácnhàtưtưởngPhápgâyảnhhưởngrấtlớntrênông.NietzschekhenMontaigne,nhờCosimaWagnertặngbảninđẹpvàodịpNoél1870là"nhàluânlýtựnhiên"ôngthíchcáithôngminhchóisángcủatácgiảtậpTiểuLuận.

ÔngnhìnthấyởPascallàkẻ"theoKytôhợplẽ",tháng9năm1888,ôngviếtchoGoergeBrandès:"ChínhPascal,kẻtôicónhiềuyêumến,làngườiđãgiáodụctôivôhạn."

VớiLaRochefoucauld,nhưBurckhardviếtchoNietzschevàotháng4năm1879saukhixuấtbảncuốnSựVậtNhânBảnlà"ngườighentứchơnmộtngạnngữcủaNỉetzsche".

Vàđến"mộtLaRochefoucauldcủathếkỷ18nhưngcaocảvàmangsuytưhơnnhiều"Chamfort.

Bêncạnhnhữngtênlớnlaođó,phảikểthêmStendhalmà,vàonăm35tuổi,NietzschevuisướngkhámpháratácphẩmĐỏvàĐencủaông.NietzschethấyởStendhal"nhàtâmlýhọcsauchót",ôngthíchcáithôngminhtrongsángvàtinhthầntựdohoàntoàncủaStendhal.

°Tháng5năm1877,Nietzsche rờiSorrentevềNaples, rồiđếnLugano,đến

suốitắmRosenlani,quayvềBâleôngởvớingườiemgái,Lisbeth,từtháng9năm1877 đến tháng 6 năm 1878. Vào tháng 7 năm 1867, lúc rời bỏWagner trongnhữngbuổitrìnhdiễntạiBayreuth,Nietzscheđãviếtvàosổtaynhữngtưtưởngvàngạnngữmàsaunàyvàotháng9tạiBâle,ôngđọcchomộtsinhviên,cũnglàkẻ ngưỡngmộ ông hết lòng, anhKoeselitz,mà ông đặt cho tên riêng là Peterngườikháchtrọ(PeterGast)chép.NhữngtưtưởngkhácđượcôngthêmvàoởSorrente,rồiởRosenlani.BảnthảođượchoàntấttạiBâlevàotháng5năm1878

mangnhanđềSựVậtNhânBản.Bản inđầutiênđượcđề tặng "để tưởngnhờVoltaire,nhânlễkỷniệmhàngnămngàytạthế.30tháng5năm1878".

NietzschetrongcuốnEcceHomogọitácphầmđólàcôngtrìnhmangmộttựkỷluậtkhắckhenhắt,bởikỷluậtđómàtôicắtđứtmọithứduytâm,cuồngnhiệtthiêngliêng,tìnhcảmđẹpđẽvàmọithứnữtínhkhác.Nhưvậytácphẩmđóchínhlàcôngtrìnhđángghinhớcủamộtcơnkhủnghoảng.Nietzschebệnhhoạnthườngxuyênđếnnỗiphảinghỉdạyluôn.Ôngkhôngcònđọcđượcnữa,chínhbạnbèphảiđọc,chéplạighichúvàsửabảnthảochoông.Ôngkéodàimộtđờisống(nhưtrongthưviếtvềchomẹ)"baphầntưlàđaukhổ,mộtphầncònlạilàkiệtsức".Ôngsợphảimùmắtmất,càngngàycàngbuồnthảm,thửlàmthầythuốcchochínhmìnhbằngcáchchếranhữngcáchchămsócvệsinhriêng.

Saucùngônghoàntoànbỏdạy.Tháng5năm1878ôngđệđơntừchức.HộiđồnghạtBâlechấpthuậncấpchoôngsốtiềnhưutrí là1000phậtlăng,trườngĐạihọcphátmộtphụcấphàngnămlà1000phậtlăngliêntiếptrongsáunăm,Hộihànlâmcũngthêmvào1000phậtlăng.Nietzschecóthểsốngmộtđờiđộclậpgiảndị.Từđâyôngđãcónhữngphươngtiệnvậtchấtđểsángtácnghĩngợivàmuasáchvở.Thángbanăm1879ôngchoxuấtbảncuốnQuanđiểmvàphươngngônlẫnlộnnhưlàphầnphụchúcủacuốnSựVậtNhânBản.RồiôngxuấtbảnphầnphụlụcthứhaidướinhanđềNgườiduhànhvàchiếcbóngvàođầunăm1880.

Thánghainăm1880ôngquyếtđịnhrờinướcĐứctiếnvềmiềnNam.Ôngđểchongườihọctròtrungthànhvàđầythiệncảmcủaông,nhạcsĩPeterGast,đưađếnVenise,thànhphốcủa"trămmốicôđơn",nơiôngthấythoảimáivìcáicầnthiếtyêntĩnhcủamình.Ôngởđâyđếncuốithángsáu.

Saubaonhiêulầnđổichỗ,ôngđịnhcưởGênes,từthángmườimộtnăm1880đếnthángtưnăm1881.Ôngchọnmộtcăngácxéptrongmộtđườnghẻmgợicảm(CharlesAndlerghichú:ôngchọnsànhsỏichỗtrọrấthợpchocuộcsốngcủaông.Xómgiềngngạcnhiênvềtínhkhiêmtốnvàlịchsựđángvêucủaông,họgọiônglàôngthánh,ôngthánhnhỏ;ilsanto,ilpiccolosanto.

ỞVenise,ôngđọcchoPeterGastchépnhữngtư tưởngcủaôngđầu tiêngóplạidướinhanđềBóngthànhVenise.Ôngcũngcòncóthêmvàođỏnhữngngạnngữkhác.Tấtcả,xuấtbảnnăm1881,dướinhanđềBìnhMinhSuynghĩvềcácthànhkiếnluânlý."Vớicuốnsáchnàytôibắtđầumộttrậnchiếnchốngluânlý",Nietzsche viết trong cuốn EcceHomo. Chúng ta sẽ trinh bày sau đây họcthuyếtđượcNietzschehóacôngthứctrongSựVậtNhânBản,cùngvớihaiphầnphụlụcvàcuốnBìnhMinh.

°Thángsáunăm1881,Nietzschedờiđếnthung lũngđẹpđẽcủavùng 'Cao-

Engadine,nơi từđóông sốngquamọimùahè, trừnăm1882.ÔngchiếmmộtphòngnhỏcủacănnhàsànởngôilàngxinhxắnSils-Maria,ôngchođólà"cáigócđẹpnhấttrêntráiđất".ChínhvàothờikỳnàymàlầnđầutiênôngđọcSpinoza,ôngsungsướngkhámpháởSpinoza"mộtngườitiềnphong".

Một ngày tháng tám năm 1881, sau khi dạo quanh bờ hồ thơ mộngSilvaplana, ôngdừng lạinơimột tảngđá rất lớndựngđứnggầnSurlej.Thìnhlìnhôngrùngmìnhvìmộtlinhthị.Ôngtrựcnhậnđượccáitrởvềvĩnhcửu:thếgiớitrướcmắtdiễnđidiễnlạicùngmộtcảnhtrí,vàmỗilầnnhưthế,conngười

thựcsựbắtđầulạicuộcsốngcủamình.Đấylàluậnđềcủađạothờlửa,đạoBàlamônvànhấtlàđạoPhật.NgườitacũngtìmthấynótrongtriếthọcHylạpvớinhững triết gia trước Socrate.Rõ ràng ở đâyNietzsche chịu ảnh hưởngĐôngphương -AnaximandrevàHéraclite,nhữngkẻ theoPythagorevàcácnhàkhắckỷ,toànlàởnguồngốcTiểuÁ.Giờđâyniềmtinkiatrởlạimãnhliệttrongông,ôngtrựccảmmộtniềmvui~xuấtthầnvớitưtưởngđó.Ôngghivộiýtưởngkiatrêngiấyvớinhữnggiòngchữ:

"Trêncaohơnmặtbiển6.000bộ,vàcòntrêncaohơnnữa,cònhơnmọithứcủaconngười".

ÔngAndlerviếtvềđiểmnày:"Chứngloạnkýứcđưađếncáctrigiácmớinhưngthậtranhìnbềngoàiđốivớitadườngnhưđãthấyrồi.XuyênqualinhthịởSurlejlâtấtcảhiểubiếtxưacũcủaconngườilầnnàylạixuấthiệnvớiôngtrongmộtảoảnhcủalửathiêng".

TạiGênes, nơi ông trở lại vàomùa thunăm 1881, ông chợt cảm thấy sứckhỏephụchồi,ôngtậnhưởngđượccái sungsướngcủangười lànhbệnh.Ôngviết về cho em gái: "ỞGênes. anh rất sung sướng và kiêu hãnh, anh là tất cảnguyênlýDoria,làtấtcảKhaluânbổ.Anhdạochơitrênnhữngđỉnhcaovớibàicavuivẻvàvớicáinhìnvềtươnglaimàchưaaidámnhìn.Emtinanhđi,đỉnhcaonhấtcủasuytưởngvàcủacôngtácluânlýChâuÂugiờphútnàyởanh".

Ngày27tháng11năm1881,ôngsungsướngkhámpháratácphẩmâmnhạcđãmêhoặcvàmêhoặcôngđếnsuốtđời,bảnCarmencủaBizet.Trongtháng7và8năm1881,ởSils-maria,Nietzschephácnhữngghichúchomộttácphẩmmới.Ôngthêmvàođónhữngtưtưởngđãghi lạiởGênestrongmùathu1881.Ônghoànthànhviệcbiênsoạncuốnsáchnàytrongvòngmộttháng"thángđẹpnhấtcủamọithánggiêng"(1882).ÔngđặttênchotácphẩmcủamìnhlàHiểuBiếtHàiHòathêmvàovớinhanđềtiếngĐứchaichữLagayaScienza.Tácphẩmrađờinăm1882.Saunày,tronglầnxuấtbảnnăm1887,ôngthêmvàomộtlờitựa,mộtquyểnthứnămvànhữngbàicacủaônghoàngVogenfrei.CuốnsáchnàylàmộtchuyểntiếptừthờikỳduytrísangthờikỳtácphẩmZarathoustra.Vàotrangchótcủaquyểnthứtư-NietzscheviếttrongEcceHomo-"MộttiasángkimcươngrựcrỡvềnhữnglờiđầutiêncủaZarathoustra".

Thángsáunăm1888,NietzscheviếtchomộtngườingưỡngmộmìnhởMỹ:"BìnhMinhvàHiểuBiếtHàiHòalàhaitácphẩmtôiyêumếnnhấtvàlàhaitácphẩmriêngtưnhất".

°TừMessine,nơiôngởvàotháng4năm1882,MlawidavonWeysenbuggọi

Nietzsche về LaMã.Cô gái này có quenmột thiếu nữmuốn làm thư ký choNietzsche(chắchẳncôvẫnchưaquênlờiôngviếttrongmộtbứcthưtámnămvềtrước:"Điềutôicầumongchomình,cólẽhơnhết,làcómộtngườivợhiền.")CôgáiđólàLouSalomé,mộtthiếunữPhầnLanxinhđẹp,hếtsứcthôngminh,saymênhạcWagner.Nàngcòngiữkỷniệmubuồncủamốitìnhngangtráivớimộtgiáosưdạymình,màôngnàyđãcógiađìnhvàthươngyêuvợhếtmực.NàngđãgặpPaulRée,vàbởiôngnàyvàbởicôvonMesenbugmànàngngheđếndanhtiếngNietzsche.CácnhàtiểusửNietzschephêphánconngườicủaLouSalomébằngnhiềucáchkhácnhau.VềđiểmnàyôngCharlesAndlerviết:"CáccôsinhviênNgađitimchồngđóđôikhilàmóntrangsứcnhưngthườngvẫnlàtaihọa

chocácđạihọcÂuchâutừnửathếkỷnay".NietzscheđếnvàđượcgiớithiệuvớiLouSalomévàomộtbuổisángtạinhà

thờSaint-PierrevàởsuốtngàytạibờhồOrtavớibàvàcôSalomé,cóPaulRéebên cạnh.Ông có cảm tình tốtngayvànhìn thấyởSaloméngườibạngái tiềnđịnh,ôngviết:"Đólàngườiđànbàthôngminhnhất,"dướicáivẻbềngoàilàmộtthiếunữđíchthực,nàngcócáinhìnsắcbéncủaconphượnghoàngvàcáibạogancủaconsưtử".Chorằngkhôngthểlàmbạnvớinàngkhôngthôi,Nietzschequyếtđịnhcầuhôn.LờidạmhỏiđượcPaulRéechuyểnđi.LouSalométừchối,nhưng nàng và Paul Rée quyết không để Nietzsche buồn vời câu trả lời đó.NietzscheđưaLoulạiviếngTribschen,gầnLucerne;ôngthốlộvớingườithiếunữnhữngvuisướngvàkhổtâmmàWagnerđãgâyrachoông.ĐểđemLoulạigầnLisbeth,ôngđưa cảhaiđếnBayreuthenghenhạckịchParsifal.CảhaiđềuđượcCosimamời,LisbethtỏraghétLouvàchồngđốimọiýđịnhhônnhân,làmquen.

NgườithiếunữPhầnLannọđưachotriếtgiamộtbàithơđẹpnhanđềGửiĐauthương:

"AixuađuổimộtlầnkhiemlạiKhianhnhìnđôimắtthẩmđêmđenEmđâunỡbỏđikhianhchờtayháiĐauthươngơimuônnămkhônglìađời"...Nàngcòngửitặngmộtbàithơkhác,bàiCầunguyệnchocuộcđời,kếtthúc

bằngnhữngcâu:"KhôngcònhạnhphúcđểchoThìemxinnhậnnhữngdàyvòkia".TừtámnămnayNietzchekhôngcònsángtácnhạc,bởiquácựcnhọc,nay

ôngsoạnnhữngcâuthơkiavàophânbècủamộtbàiCathánhchocuộcsống,đólànhữngtiếngkêuđauthươngnhấtcủaNietzsche,ôngAndlerviết.

NietzschemơđếnchuyệncùngLousangsốngởParis.Tuynhiênôngđaukhổ vì sự thânmật giữaLou vàPaulRée: Sau cùngngười thiếunữ thúnhậnkhôngyêuôngchỉmuốnlàbạncủaông.Nietzscheviếtchonàngmộtbứcthưvôcùngnghiêmtrang.ÔnggiậnPaulRéevàkếtánôngnàyphảnbội.

Câu chuyện tình sử kia chấmdứt đau xót vào đầu thángmườimộtnăm1882.Nietzcheđaukhổđiêncuồngvìcuộcphiêulưunày.Balần,ôngtoan(haycốgắng)uốngđộcdượctựtử.

°TừđóôngsangÝđểtìmquênlãng,ngụtạimộtquántrọkhiêmtốn,nhưng

rất đẹp,mà thời đó ít ai biết đến, quánRapallo trên sôngRiviera thuộc vùngGênes.Ông ở đấy từ cuối thángmườimột đến cuối tháng hai năm 1883.Vàothánggiêngnăm1883lạicómộtlinhthịkhác,ôngtảlạinhưsau:"độtnhiên,nhưchialàmhai.Zarathoustralướtlạigầntôi",trongcuốnEcceHomo,ôngphântích"kinhnghiệmcảmhứng"ôngđãgặpvànóiđếnmộtthứ"mặckhải".Bảnvănnày,theoCharlesAndlerlà"chứngtíchcơbảncủamộtchủnghĩathầnbíkhôngThượngđếmàngườitachưahềbiếttừkhicóđạoPhậtđếnnay".

ChínhtiêntriZarathoustralàkẻđếnraogiảngquanniệmcủaNietzschevềSiêuNhânvàTrởVềVĩnhCửu.

NietzschesoạnphầnđầucủacuốnZarathoustratrongmườingàyvàôngkết

thúcvàongày13thánghainăm1883đang lúcnghetinCharlesWagnertừtrần.ÔnggửichoCosimamộtbứcthưchiabuồnthathiết,nhưngkhôngđượctrảlời.

TạiLaMãtrongmộtchỗ-trọởvùngBarberininơicóthểnghedướimìnhtiếng suối chảy, ông soạn bàiCa thánh cho đêmđen, để ở phần hai của cuốnZarathoustra, ở đây "Ariane-Cosima " hiện hình, dù không được gọi đích tên.Trong10ngàytừcuốithángsáuđếnthángbảynăm1883,ôngkếtthúcphầnhaitạiđó,tạiSils-Maria.

Ôngbắtđầuphầnbavàhoànthànhvàothánggiêngnăm1884ởNice.Ôngđịnhcưtạithànhphốnày,nơiôngyêuthíchbếntàu,nhữnggócđườngcổkính,ánhnắngvàbầutrời"hạchí".TheoHansVaihinger,mộttrongnhữngnhàbìnhchúNietzsche,cầnphảibiếtRivierađểhiểuNietzsche.

VềlạiSils-Maria,vàntháng8năm1884,Nietzschegặpmộtngườingưỡngmộtrẻtuổi,thôngminh,bạncủaWagner,HeinrichvonStein,cólẽdoLisbethNietzschehayMalwidavonMeysenbughaycũngcóthểdoCosimagởiđến.Ônghyvọngtìmthấyởchàngtraitrẻđómộthọctrò,nhưngôngkhôngthànhcôngkhimuốndứtchàngrakhỏiảnhhưởngWagner.Đó,đốivớiông làmột tuyệtvọngmớinữa.

Mộtnỗibuồnkhác:Lisbeth,trướckhibáodựđịnhcủamìnhchoNietzschebiết và cũng không hỏi ý kiến của ông nữa, đã đính hôn vớimột nhà văn cókhuynhhướngĐạiĐức (tức liênhiệpNhậtNhĩMan),mộtnhà thựcdân,bàiDoTháivàmêWagner,BernhardFœrster.Nietzcheviếtchoemôngcảmthấylễđínhhônkianhư"mộtviệcbẩnthỉuvàxúcphạmlớn".Nhưngrồiôngcắnrăngchịuđựng,cầuchúchạnhphúcvàcanđảmchongườimàônggọilà"conlạcđàthânyêu"củaminh.

TạiMentonvàotháng11năm1884,saumộtthờigiangiánđoạn,ôngkhởisoạnvàkếtthúcphầnbốncủacuốnZarathoustravàothánghainăm1885.

ZarathoustracủaNietzschevừalàmộttácphẩmtriếthọc,vừalàmộtthiênanhhùngcabằngvănxuôivà,nhưAndlernói,làmộtthứPhúcÂm.Nietzschetínhkếtthúctácphẩmbằngmộtkịchbitrìnhbàycáichếtcủavịtiêntri:vậycóbốncảnh,haicảnhtrước,haicảnhsaucủaphầnbốn.

PhầnđầucủacuốnZarathoustrađãnóinhuvầyxuấtbảntháng5năm1885mộtcuốnsáchdànhchotấtcảvàcũngchỉdànhchomộtngười;phầnhaithảng5năm1883,phầnbatháng4năm1884,bảninđầutiêncủacảbaphầncómặtvàocuốinăm1886.Vớiphầnbốn,Nietzschekhôngtìmđượcnhàxuấtbản;ôngbắtbuộcphảibỏtiềnriêngđểinvớisốgiớihạnlà40bảnchỉđểtặngbạnbè."MộttrongnhữngvănxuôihaynhấtcủaĐứcsuýtkhôngchàođờiđược"ôngAndlerviết.

BảninđầutiêngồmcảbốnphầncủaZarathoustrađãnóinhưvầyđếnnăm1892mớiđượcinra.

Dùkhôngthànhcông,Nietzschevẫnkhôngnghingờgiátrịtácphẩmcủamình.Nietzscheviếtchonhàxuấtbản:"ĐólàcuốnPhúcâmthứnăm";vàviếtchoPeterGast"Đólàviệctốtđẹpnhấttôiđãlàmđược...Tôichẳngcòngìnặngnềvàvuithíchhơnnữa",vàôngviếttrongEcceHomo:"Tácphầmnàytuyệtđốilàmộttácphẩmriêngbiệt...Chưahềcógìđượcsángtạobằngsứclựcphongphúđếnthế...VớicuốnZarathoustra,tôiđãcốnghiếncholoàingườiquàtặngđẹpđẽnhất,mónquàhọchưabaogiờnhậnđượcnơiai".

°RồilầnlượtNietzschesốngởNice,ởVenise,ởTurin,Sils-Maria.ĐểbiệnminhchochủđềTrởvềVĩnhCửu,Nietzschemuốnmởrộngkiến

thứckhoahọccủamình,ôngbậnrộnvớivậtlý,họcvậtsống,họctâmlý,nghiêncứuthuyếtbiếnhóa,thuyếtditruyền,nhữngtácphẩmcủanhàhọctâmlýPhápRibot,nhấtlàcuốnBệnhtrạngconngười.ÔngcũngđọcmộtvàitácgiảluậnlýPháp,Guyanchẳnghạn,ôngnàychúgiảicuốnVẽphácmộtnềnluânlýkhôngcưỡngépvàtrừngphạt.Hiếuhọctấtcả,ôngđểýđếnBeaudelairevàcácvănpháisuy đồi ở Pháp, đến Maupassant và cả đến các nhà tiểu thuyết Nga, nhất làDostoievsky, ông đã tình cờ khám phá ra Dos. Trong một bức thư gửi choOverbeck,ngày23tháng2năm1887,ôngsosánhviệcgặpgỡtìnhcờnày:vớilầnđầutiênôngxúcđộngkhiđọccuốnĐỏvàĐencủaStendhal.

NhờmộtsưutậpởnhàmộtngườibạnĐứcôngkhámpháranghệthuậtNhậtBản,nhữngbứchọathủấncủatrườngpháibinhdânNhật.Ôngviếtchoemmình: "ỞVenise, anh cảm thấy sung sướng,bởiđâyngười ta có thể sốngtheocáchNhậtBảnmàkhôngcựcnhọclắm.TạisaoemkhôngsangNhật,nơiđóđờisốngvuivẻnhất,nhiềucảmtìnhnhất".

ÔngbắtđầuởSils-maria,trongmùahènăm1885,tiếptụcvàchấmdứttạiNicenăm1886,mộttácphẩmmời,cuốnBênkiacáiThiệnvàcáiÁc,màôngbỏtiềnrain.ÔngnhìnthấyởđâyphầntiêucựccủahànhđộngmàphầntíchcựcđãđượctrìnhbàyởcuốnZarathoustra,tứcphầnphêpháncácgiátrịphổbiếnđãđượcchấpnhận.Vớitácphẩmnày,tiếngĐứcđãđạtđếnmộtâmđiệutrongsuốtvàthuầntúynhấtchưabaogiờngườitangheđến.

Ôngsoạnnămlờitựachocáctácphẩmtrướcđểintronglầntáibảntrongbộsáchtoànthư,vuithíchkhitimthấylạitrongcáccuốnsáchđầutiêncủamìnhtriết lý củađiềungười ta thườnggọi là thờikỳ thứba củaông.Ôngviết thêmchươngthứnămchocuốnsáchtronglầnxuấtbảnlạinăm1887.

Tháng6năm1887,ởSils-mariaôngviếtcuốnPhổhệluânlý,cuốnsáchmàônggiớithiệutrongtậpEcceHomonhưlàmộttácphẩmbútchiến"phầnphụthuộccủacuốnBênkiacáiThiệnvàcáiÁc".

Đứngtrướcsựkhôngthànhcôngdocáctácphẩmmìnhgặpphải,Nietzschetựhỏiphảichăngcuộcđờimìnhkhốnđốnđếnnơi.ÔngmơchinhphụcnướcBứcbằngâmnhạccủamình,nănnỉPeterGastphântấubảnCathánhchocuộcsốngcủamình.NgưỡngmộBizet,càngngàycàngchánghétnhạcWagner,ôngmuốnhủybỏbàyIntempestive,vớiWagnerởBayreuth;tháng5năm1888ôngbắtđầuviếtởTurinvàkếtthúcvàothángsáu lạiSils-MariamộtIntempestivemới,TrườnghợpWagner;cuốnMộtvấnđềâmnhạcxuấthiệnthángchíncùngnăm.Phầnphụ lục của cuốn sáchnhỏ kia sẽ làmột tậpmỏng khác, được sửachữaởTurintháng12năm1888,cuốnNietzschechốngWagner.

Mùahènăm1888tạiSils-mariaôngviếtcuốnHoànghôncủanhữngThầnTượnglàtácphẩmcóphụchúTatriếtlýbằnqnhátrìunhưthếnào,mộtnỗlựctiếptụcpháhủynhữngtưtưởngtôngiáovàluânlýcổtruyền.Tácphẩmđóchỉxuấtbảnvàothánggiêngnăm1889,saulầnkhủnghoảngcuốicùng.

CùngmộtcảmhứngđóđưađếntácphẩmKẻchốngKytô,soạnthángchínnăm1888ởSils-mariavàTurin,nólàmthànhquyểnđầutiêncủatácphẩmlớnmàởđóôngsuynghiệmvềLậtđổtấtcảcácgiátrị.Tấtcảcácghichúkhácđược

sửachữatừnăm1886đếnnăm1888,chotácphẩmdangdởnàyđượcxuấtbảnvàothángchínnăm1901dướinhanđềÝchíhùngtráng,tiểuluậnvềviệcđảotấtcảcácgiátrị.NhữngtrangsâuthẳmnhấtcủaNietzscheđượctìmthấytrongtácphẩmnày.

ChúngtasẽtómtắtlýthuyếttrìnhbàytrongcuốnZarathoustravàcáctácphẩmkếtiếp.

Đến đây ta thấy tất cả các tác phẩm củaNietzsche đã chứng tỏmột sứcmạnh tâm thần thật đángphục vàmộtquânbìnhhoàn toàn.Thật là vừabấtcôngvàvừaphảnkhoahọckhiviệndẫn,cũngnhưmộtphêphántriếthọcđó,nỗi khủng hoảng đã chấm dứt đời sống trí thức của triết gia. Người ta cũngkhôngkếtánđượcâmnhạccủaSchumannkhinhớđếnthảmnạnđãchấmdứtcuộcđờiđaukhổnọ.

Vào những tháng cuối năm 1888 là thời gian tình trạng tinh thần củaNietzsche tệ hại hơn cả. Tháng 10 năm 1888 tại Turin,Nietzsche bắt đầu - vàchấmdứtvàotháng11-mộtloạitiểusửtựthuật,vàtrongýtưởngcủaNietzsche,dànhđểsángtạomộtcăngthẳngkhẩntrươngchophépgợisựchúýcủaquầnchúngvềtácphẩmLậtđổmọigiátrị,tứccuốnEcceHomo.Tácphẩmgâymộtlưu tâmhết sức lớn lao cho cácnhà viết tiểu sử của triết gia và cũng chỉ là tácphẩmduynhất củaNietzschemà ta có thể tìm thấymầmmống của cơnbệnhhoạnsắpđếncủaông.

EcceHomkếtthúcbằngcâu:"Dionysosđốimặtvớikẻđóngđinhtrênthậptự"Tựđấy,trongtinhthầnNietzsche,khiôngcảmthấychốngđốinhau,khiôngthấyhòahợpvàlẫnlộngiữaDionysosvàJesus.Vớicáidaođộngkinhhồnnày,lýtricủaôngsuysụp.Cuốitháng12năm1888,quaTurin,ônglàkẻloạnóc.ÔngviếtchoStrindberg,choBurckhardt,choPeterGastnhữngbứcthưđiêncuồng,đôi khi ông ký tênNietzsche-César.Ông gửi đếnCosimamảnh giấy thúnhậntìnhyêuvớiAriane.Lầnrađườngcuốicùng;nhìnthấyngườiđánhxeđánhđậpvàođầuconngựarấttànnhẫn,ôngquỳxuốngômcổconvậtkhốnnạndịudànghônnó,rồixâyxẩmngãlănra:hànhđộngsauchóttrướccôngchúngcủangườikhinhmiệtlòngnhântừ,củakẻđềcaobạolựclàhànhđộngtrắcẩnđốivớimộtconvậtkhốnkhổ.

ĐượcBurckhardtbáotin,OvebeckđếntìmNietzscheởTurinngày9thánggiêngnăm1889.Khiđượcngườibạndìuđưađi,kẻbấthạnhkiađọcbàithơôngđãlàmtừlâuvềVenise,cóintrongnhữngbàithơđặtsauchóttậpEcceHomo:

"TỳtaytrêncầuTôiđứngtrongđêmsươngMộtđiệuháttừxavẳnglạigầnNhữnggiọtvàngrócráchTrênmặtnướcrunlạnhThuyềnnan,âmnhạc,ánhsánglậplòe...MọivậttrôivềbuổihoànghônTâmhồntôilàhòaâmcủamộtcâyđànNgâmlênchochínhmìnhngheVôhìnhkhôngđụngchạmđếnđượcMộtbàicacủakẻchèothuyềnnanRunlẩybẩytrongsắcmàutoànphúc

-Cóngườinàonghetiếnghátkiakhông?OvebeckđưaôngđếnmộtnhàthươngởBâle.SauđógiađlnbNietzschesắp

đặtchoôngmộtchỗởnhàthươngIéna ; rồimuachoôngmộtcănnhàởmộtthànhphốnhỏquangđãngvà thanhnhã,Weimar.Ôngsốngnơiđâyvàinăm.Mộtngàykiahồitưởnglạiđôikỷniệm,ônghỏi:"Cóphảimìnhđãviếtnhữngcuốnsáchhaykiakhông".ÔngtừtrầntạiWeimarngày25tháng8năm1900.

ThihàiđượcantángởnghĩađịaRœckennơichamẹôngannghỉ,khôngnghi lễ tôngiáo.Khi tang lễcửhành,mộtsinhviên lạmặt, tiếnđếntrướcmồ,đọcđôilờirấtcảmđộng,bàytỏlòngbiếtơncủagiớithanhniên.

°Trongcuộcđờicuồngsiđó,đâulàcátínhtiêubiểunhất?Thiênnhiênđã phú choFrédéricNietzschemột cảm tínhbénnhạy,một

thôngminhtếnhịvàhùngmạnh,mộttinhthầnhamhọchỏitấtcảvàmộttráitimdịudàngthèmkhátyêuthương.

Giáodụcđãpháttriểnnhữngđứctínhbầmsinhkia.VànơikẻthùcủađạoKytôđó làngườitacóthểtìmthấyrấtnhiềutinh

thầntângiáo,tinhthầnmànhữngnhàthầnhọclàtổtiênôngcổxúyvàchamẹôngkhơidậy.ThídụcólầntrongbứcthưchoRohde,ôngtuyênbốsựthùhậnđạoThiênchúa:"TôichưabaogiờcảmthấymìnhđầytinhthầnLuthernhưvậy.Tòicangợicáikhôngkhítốtlànhvàthuầnkhiếtđó"

Nhữngngườitângiáoluônluôntìmcáchkếthợpmộtluânlýcónềntảngtôngiáovàmộttinhthầnphêphántựdo.CảhaikhuynhhướngđóđềutìmthấytrongđặctínhcủaNietzsche,nhữngngườithânyêunhấtcủaôngítracũngnhậnthấyđiềuđó.NhắclạinhữngngàyởSorrente,MalwidavonMeysenbugviết"Cáidịudàng,tửtếcủaNietzschelinhđộngbiếtbao.Bảntínhhiềnlànhdễmếnđãđiềuhòađượcócthôngminhpháhoạicủaông!".

Dángđiệukhiêmtốn,chegiấumộtkiêuhãnhngấmngầm,tôntrọngmọicáicaođẹpđíchthực,lòngtốtchủtâmkhônggâyđaukhổ,ýmuốnhàngắn,xoadịu,cứuchữatâmhồn.NgaycảlúcsaukhiđãphêbìnhnghiêmkhắcđứctinvàluânlýKytôởcáctácphẩmthuộcthờikỳmệnhdanhduytrí,năm1881,ôngviếtchoPeterGast: "DùđãpháđạoKytô, tôivẫnkhôngquênrằngđờisốngtinhthầncủamìnhđãrútđượcởđónhiềukinhnghiệmquýgiá.Tựthâmtâmtôihyvọngchẳngbaogiờphảikhóchịukhiđốimặtvớinó".VìthếôngkhôngngừngyêumếnconngườilýtưởngcủaJésus.

Nhưngphụng thờ chân lý, ghê tởmdối trá là khả năng ông thừa hưởngđượcởgiatàiluânlýcủatổtiên.ChínhđólàtìnhcảmkhíchđộngtinhthầnphêpháncủaNietzsche,cái " thôngminhpháhoại "nhưMalwidavonMeysenbugnói.

NhàvănáoStéfanZweig,trongmộtnghiêncứurấthayvềNietzsche,nhắclại rằngchínhNietzscheđãdựđịnhrất sớmviếtmộtcuốnsáchnhanđềPassionuovahayNhiệttìnhthiếtthực.Zweigbảo:ôngđãkhôngbaogiờviếtcuốnđónhưng(cònhơnnữa)ôngđãsốngnó.Bởi lòngthiết thựcđầyđammêvà tìnhyêuchân lýmãnh liệtđếnđauđớnbiểu lộ cái tếbào sáng tạo trong sự trưởngthànhvàpháttriểncủaNietzsche."NgườitađãlầmlẫnkhigọiNietzschelànhàtriết học, tức bạn của Sophia, củaHiểu Biết.... Phải gọi đúng hơn ông làmộtPhilalethe,mộtkẻđammêdữdộichânlý,Aletheia".

Tínhthiếtthựcnồngcháyđóôngápdụngvàocácvấnđềtrọngđạinhấtđặtrachoýthứcconngười."NhữngvấnđềtolớncủaconngườilànhữngđammêtolớncủaNietzsche",mộttrongnhữngnhàphêbìnhĐứcvềNietzscheđãnóinhưtrên.

Nietzscheđãđemtấtcảýchíhùngtrángđểphụngsựcholòngnhiệtthànhđammênọ,mộtýchíkhôngngạibấtcứnguynannàovàhysinhđicảnhữngảoảnhđẹpnhất.Ôngnhấtquyếtpháhủymọithứkhôngphảilàchânlý.ÔngviếttrongcuốnEcceHomolà"Tôikhôngphảilàngười,tôilàbộcphá".

Ôngchốngđếncậtlựcmọithứdốitrá..... luânlýcựutruyềnvàchủnghĩaduy tâm đầu môi chót lưỡi. Ông chính là thứ "tôn giáo vô thần ", HenriLichtenbergerviếtnhưvậy.Vàôngđãtrởnênkẻvôluânbằngmộtthứluânlýrấttếnhị.

Ôngbiết rõnhữngkhókhănmênhmôngmàcốgắngbi thảmcủaôngsẽgặpphảikhimuốnxâydựngmộtluânlýởngoàimọilýtưởngcựutruyền.Năm1885,khinói.chuyệnvớiLisbeth,ôngbảo:"Anhđốiđầuvớimộtvấnđềmênhmông,đólàkhurừnganhbịlạcvào,mộtkhurừnghoang(WaldundUrwald).Nếugặpđượcngườinàocóthểchỉrõđượcgiátrịcácđứclýcủachúngta,anhsẽnghe,sẽđitheohọ,nhưnganhkhôngtìmthấymộtngườinàocả;..anhcôđộc."Hainămsau,nghĩalàmộtnămtrướckhiđờisốngsuytưcủaôngchấmdứt,ôngthúnhậnvớiCarlFuchs:"Hầuhếtnhữngđiềutôiđãviếtrađềuphảixóabỏ."...

Tuy nhiên, đối với ông,một thời gian trong cuộc đời, ông đã tìm đượckhuâykhỏaởtưtưởngSiêuNhân,ởlýtưởngTrởVềVĩnhCửu,ởlòngtingiảibầytrongZarathoustra.Vớiông,đólàmộttôngiáomới,mộttôngiáokhôngdốitrá.

Đểkhaisángniềmtinnày,nhàtưtưởngphảitrởthànhngườitiêntri.Và người biết trước đó phải lợi dụng những khả năng tuyệt vời của nhà

nghệsĩ.Ngaytừnhỏôngđãmêcáiđẹp,cáithuầnkhiết,cáicaocả,rõràng.Ôngyêu

thíchsâuxaâmnhạcvàthica.Ôngđãtìmthấy,đãsángtạomộthìnhthái linhđộng,êmdịu,thấmthíavàlôicuốnđểbàytỏtưtưởngmình.

ÔngýthứcrõnhữngphươngphápmàôngápdụngtựnhiênđốivớiriêngôngcácđiềukiệncủamộtTácphẩmhòantòan,ôngviết,vàonăm1897:"Mộtđộcthọai lý tưởng.Mọicái cóvẻbềngòaibáchọcngấm lắngvàonhữngchiềusâuthăm thẳm.Tất cả cườngđộ củađammê sâu sắc, của lo âu và của cả ýmuốnnữa...Tuyệtđốiriêngtư.Nóiđếnsựtrừutượngnhấtbằngcáchthếcụthểnhất,máulệnhất.Mọisựvậtphảirõràng,đíchxáctộtcùng,nhữngthídụ...phảitimlốidiễnthườngđểthaythếcáctừtriếthọc...".

Ôngđãhoàntoànthànhcôngtrongviệcsángtạothẩmmỹcácbiểutượngkia.Vàthựcôngrấtcóthểtựhàochínhđáng-nhưôngđãnóitrongmộtthưgửiRohdenăm1884--đãđưangônngữĐứctiếnbộđếnchỗnhưtrướcđâyLuthervàGoetheđãlàm.

Đấylàmộtvàiđặctínhchínhyếumàtakhámpháraởconngườidữdội,xaoxuyến, lôi cuốncủanhà tư tưởngkia,đồng thời lànhà tiên tri,nghệ sĩ,kẻsángtạomộtthứtriếtlýsâuthẳm,đầyđammêvàtrữtình.

°Ngày nay, trên thế giới, có một nơi người ta chuyên biệt sống trong tư

tưởng của triết gia!Đó là căn nhà củaWeima nơi chứa tác phẩm đượcmệnhdanhlàNhàlưutrữvănkiệnNietzsche,NietzscheArchiv.

Đó cũng chinh là ngôi nhà ở Luisenstrasse nơiNietzsche đã sống nhữngnămcuốicùngcủađờimình.Nónằmvàocuốithànhphố,trênđồicao,ởmộtnơirấtđẹp.

Trong phòng chính, bên phải, có treo nhiều chân dung củaNietzsche vàmộtkhuônmặtnắntheohỉnhngườichếtđằngtrướccóđặtvàibôngcúc.ỞgiữalàbứcchândungcuốicùngcủaôngkhiđaudoOldervẽ,tácphẩmrấttruyềncảmmàainhìn cũngkhôngkhỏi xúcđộngbồihồi.Bêndưới là cáchình chụphaychạm của những ngời đã có mặt trong cuộc đời của nhà triết học: Ritschl,Burckhardt,Schopenhauer,Wagner,Tain,Brandèsvàmộtnhómcác sinhviên,giữanhữngbứcđó là hình củaErwinRohde, phía trái làmột tấmbia đá cao,dướimộtbứctượnghếtsứcđẹpcủaNietzschedoKlingertặnggiữanhữngchòmlácao,nhiềuvònghoađượcđặttrướcbứctượng.PhíatrongtườnglànhữngtácphẩmđónggáymạvàngcủaNietzsche.

Bêncạnhmộtphònglàmviệccóchứanhiềuchândung,nhiềutácphẩm.Chínhemgáicủa triếtgiaElizabethFœrsterNietzscheđã tập trungvàcất

giữ các bản thảo của ông với rất nhiều khó khăn tại Nhà lưu trữ văn kiệnNietzsche.ThưviệncủaNietzschecũngđượctìmthấyởđâyvớirấtnhiềusáchdoôngghichú.Nơiđâytậphọpvàđượcsắplạikhôngnhữngbảninkhácnhaucáctácphẩmcủaôngmàcòntấtcảcácsách,báoviếtvềôngbằngmọithứtiếngÂuchâuvàngaycãtiếngNhật:1000cuốn,12.000bài,bảnvăn,tạpchí,bàibáo(tôicótìmthấy,trênvàicuốnsáchđó,nhữngghichúbútchìcủabàFœrster,liênquannhữngviệndẫncủacácphêbình).

ChínhNhàlưutrữvănkiệnNietzschecónhiệmvụxuấtbảntácphẩmtriếtgia-mộtnhiệmvụkhôngphảikhônggâyranhữnglờichitríchcũngnhưtranhluậnbútchiếnsôinổi.Cơquannàydựtrùsẽin,khicóphươngtiện,mộtấnbảnphêbìnhcáctácphẩmtòanthư,cùngvớimộtthưmục.

NhàlưutrữvănkiệnNietzscheđầutiênđượcsánglậpdotìnhthươnganhcủabàFœrsterkhòngđượctrợcấpbởimộtQuốcgia,mộttrườngĐạihọc,mộtcơquantrí thứcnàocả.Sauđó,chỉcóvàingườigiúpthêmphầnđónggóptàichínhcủahọ.NgàynaycơquanđượcbảotrợbởiHộinhũngngườibạncủaNhàlưu trữ văn kiện Nietzsche (Gesellschaft Der Freunde des Nietzsche Archivs),(phầnđónggóptốithiểu:10đồngmác).

TấtcảnhữngailưutâmđếnNietzscheđềucóthểlàmviệctạiNhàlưutrữvănkiện.Ngườiquảnthủthưviện,ôngMaxŒhler,cóbổnphậntrảlờitấtcảcáccâu hỏi có thể trả lời đặt ra cho ông vềNietzsche, về triết lý cũngnhư các tácphẩmviếtvềtưtưởngcủaNietzsche.

TriếtLýNietzsche

Nghiên cứu triết lý Nietzsche như thế nào? và trước tiên cómột haynhiềutriếthọcNietzsche.Córấtnhiềuýkiếnkhácbiệtnhauvềđiểmquantrọngnày.Dùkhôngđivàochitiếtcácgiảithíchxungđộtkia,tacũngcầnphảiđặtvấnđềvàgiảiquyếtnó.

Từtiểusử,tácphẩm,thưtừcủaNietzschetacũngkhôngrútrađượcmộtgiải pháp thỏađáng.Khi thìNietzschemuốn làmnổi bật tính chất khácnhaugiữacácquanđiểmmàôngđãtrảiqua.Thídụvàotháng3năm1885,ôngviếtchoMalwidavonMeysenbug:"Điềukhôihàitronghoàncảnhcủatôilàngườitacứlầm lẫn tôi với một ông giáo sư xưa cũ nào đó ở đại học Bâle, ông FrédéricNiezstche.Nhưngtôicóliênquangìđếnônggiáosưnọđâu?"Khithì,ngượclại,ôngnhấnmạnhvàotínhchất liêntụccủatưtưởngmình,nhưôngđãviếtchoPeterGastngày16tháng8năm1883:"Sựhòahợptoànthể--vôthứcvàvôý-cácýtưởngtrongcảđốngsáchmớichồngchấtcủatôiđãlàmtôingạcnhiên".Cáclờitựa ông thường viết sau khi các tác phẩm xuất bản nhiều năm -- trên thực tếchúngchỉlànhữnglờibạt--chophéptatinvàotínhhợpnhấtsâuthẳmtrongtácphẩmcủamình.

Phầnđôngcácnhàchúgiải(chẳnghạnnhưRenéBerthelot,WilliamSalterv.v...) phânbiệt ba thời kỳ trong triết họcNietzsche.ÔngAndler cho rằng lốiphânbiệtnày"ướcchừng"đúng.Đầutiên,từ1869đến1876làthờikỳ"biquanlãngmạn"đánhdấubằngảnhhưởngcủaSchopenhauervàWagner,đặctínhcủagiaiđoạnnàylàlòngtinvàogiátrịthánhthiện,chủnghĩaanhhùngvàtàinăngthiênphú.Tiếptheo,từ1876-1881, làthờikỳcủa"khuynhhướngthựcnghiệmhoàinghi",ngựtrịbởicácnhàluânlýPhápvàthựcdụngAnh,ởđâylýtưởngđộcnhấtcủatriếtgialàsựtựdotuyệtđốicủatinhthần,trênđườngđitìmkhắpcáclĩnhvựcchânlý.Sauhết,từnăm1882trởđi,làthờikỳxâydựngtrởlại(saukhiđãpháhủy),đượcđánhdấuđặc tínhbằngtínhchấtgắnchặtvàođời sốnghơnlàcốgắngtiếnvềcáithực,đạtđếnlýtưởngSiêuNhânvàTrởVềVĩnhCửu.

MộttrongnhữngngườibạnthâncủaNietzschelàOverbecklạiphânbiệtrabốnthờikỳ:thờikỳNietzschelànhàgiáodục(1873-1875);thờikỳNietzschelànhà phê bình (1876 - 1881) ; thời kỳ Nietzsche trữ tình (1881-1885 và thời kỳNietzscheđiênloạn(1885-1888).

TheoôngAndler,tacóthểphânbiệtrahaihaybốnhệthống.CuộcđờicủaNietzschetrìnhbàychotathấyhaitrựcquanlớntheocácphântíchtỉmỉ:trựcquancủatưtưởngSchopenhauer;mộtphântíchlinhthịdầndầnnguộitắt,từcuốnSựVậtNhânBảnđếncuốnHiểuBiếtHàiHòa;trựcquánthứhailàtrựcquancủaTrởVềVĩnhCửuvàsựxuấthiệnkỳdiệucủaZarathoustra;sauhếtlàviệcphêbìnhvàchúgiảinềntảngmặckhảidiệukỳđó.

Tuynhiênmộtvàingườingưỡngmộkháclạinhấnmạnhvàosựhợpnhất

của tư tưởngNietzsche,AndreGide trongmột trangởcuốnThácNgônnhấnmạnhđếncái"đềuđặnđángphục"củaông.TuykhôngkhẳngđịnhquyếtliệtnhưGide,HenriLichtenbergercũng lưuýđếnđiểmmạch lạccủahệ thống tưtưởngNietzsche.Ôngphân chia ra thờikỳSchopenhauer -Wagner là thờikỳ "hoàntoàntriếthọc"củaNietzsche.Trongthờikỳnày,bắtđầubằngcuốnSựVậtNhânBản,ôngkhôngtinrằngcầnphảichiarahaithờigianriêngđểnghiêncứutừngphầnriêngcủanó.Ôngviết:"TôitinrằngNietzschehoàntoànchấpnhậntrênthựctếmộthệthốngmàcácthànhphầngắn liềnvớinhau."Hệthốngđóbaohàm"mộtphầntíchcựcvàmộtphầntiêucực".Phầntíchcực,tứclàphầnnghiêncứuphêbìnhconngườinóichung,phầntiêucựclàphầnkhẳngquyếtvềSiêuNhân.

°Chúngtakếtluậnthếnàovềcácýkiếnkhácbiệtnày?Phải nhận rằng ngay từ hai tác phẩm lớn đầu tiên của Nietzsche cuốn

NguồnGốcKịchBivàcuốnQuanĐiểmKhôngHiệnThờiđãtrìnhbày,trênrấtnhiềuđiểmvềSchopenhauervàWagner,nhữngýtưởngmàsauđótácgiảtừbỏngay.Dođóthựclàgiảtạokhichúngtatìmcáchđưacácchủđềtrênvàochungmộthệthốngmạchlạc.Tốthơnhếtlàđầutiên,chúngtahãynhìnlại,mộtcáchriêngrẽvà liêntục,hai tácphẩmtrênđểhiểurõnhữngkhởiđầucủatưtưởngtriếthọcNietzsche.

Nhưngtrongcáctácphẩmtiếptheo,sựkhácbiệtcàngngàycàngtỏrakémquantrọnghơnsựtrùnghợp.

Vì, chắc chắnNietzsche cũngkhônghềkhẳngđịnh cùngmột cách thế sựquantrọngcủatríkhônsosánhvớihànhđộngcũngnhưýnghĩavàgiátrịcủanỗlựchướngvềchânlý.Chúngtakhôngthểchốicãicómộtphântánquantrọngởđây,vàcũngkhôngthểquênđánhdấuviệcthayđổiquanđiểmnàydùchophảicắtnghĩachúng.Tacũngtìmthấynhữngkhẳngđịnhkhácnhauvềmộtsốvấnđềmangtínhchấtgiaiđọan, thídụnhưvềgiá trị so sánhgiữachiếntranhvàhòabình.

Nhưngngòai sựkiệnnàyphải côngnhận rằng từđầuđến cuối tácphẩmtriếthọccủaNietzschetachỉnhậnthấycùngmộtvấnđề,cùngmộtlýtưởngchỉđạo,mộtkhátvọng.Nietzscheluônluônđặtcácvấnđềcácgiátrịmàconngườigắnchặtvớihànhđộngvàtìnhcảmcủamình,ôngtuyênbốxétlại,pháđổ,đảongượccácgiátrị.Ôngthườngxuyênphêpháncáclýtưởngđạođứcvàtôngiáocổtruyền,cùngđềnghịkhaiphámộtcáchkhoahọccácnguồngốccủachúng.Nietzsche hòan tòan kết tội lối tu khổ hạnh của đạo Cơ Đốc, cũng như cáckhuynh hướngmới về bình đẳng dân chủ và giải phóng phụ nữ. Luôn luônNietzschecangợibạolực,sựgandạvàyêuđời.Triếtlýcủaônghoàntòanhướngvềtươnglai,vềngàymai,vềnhữngbìnhminhbáohiệungàytươisángnhất.

"Mộtkẻhưvôxuấtthần"-theochữdùngrấtđúngcủamộttrongnhữngnhà phê bình Nietzsche, Karl Justus Obenauer- đã đưa ra những phê bìnhnghiêmkhắcnhấtvềcácquanniệmsiêuhình,luânlý,tôngiáo,chínhtrị,xãhội,và cả đếnnghệ thuật khoa học hiện thời của conngười.Nhưng cùng lúc ôngcũngmặckhảinhữngchânlýmàôngcholàsôiđộngvàkhuâykhỏanhưÝChíHùngTráng,ĐảoGiáTrị,SiêuNhân,TrởVềVĩnhCửu.

Dướiđâytalầnlượtnghiêncứucácchủđề:

-NhữngbướcđầucủatưtưởngNietzche-PhêbìnhcủaNietzsche.-MặckhảiNietzsche

NhữngBướcĐầuCủaTưTưởngNietzsche

Ởgiaiđoạnđầucủađờisốngtríthức,saukhiđãquyếtphụngsựchohọcngữ,vàchomônmàngườitagọilàtriếtlýcủahọcngữ,Nietzschedànhtrọnmọicốgắngđầutiênkhôngnhữngvàorấtnhiềunhữngkhảocứukỹthuậtmàcònchohai tácphẩmliêntục,hai tácphẩmduynhấtcủagiaiđoạnnàytaphải lưutâmđếncuốnNguồnGốcKịchBivàcuốnQuanĐiểmKhôngHiệnThời.

Nietzschechủtâmxâydựngmộtnềnvănhoáđíchthực,vàôngtìmđượckhuônmẫuchonềnvănhóađótrongvănminhcổHylạp.ÔngđặtđốinghịchlýtưởngnàyvớinhữngyếuhèncủaxãhộiĐứchiệnđại,tuylàxãhộidùsaoôngcũngtìmđượcsứcmạnhcủatrỗidậy.

ÔngcatụngsựvĩđạivàdiệukỳcủaHylạpcổxưa.TrongbàidiễnvănkhaigiảngởđạihọcBâle,ôngtuyênbố:"LưỡigươmcủađờisốngdãmantreotrênđầunhữngaikhôngnhìnthấycáidungdịkhôngthểtảvàphẩmcáchvôcùngcaoquýcủavănminhHyLạp."Trong lời tựaviếtnăm 1886chobản inmới cuốnKịchBiHyLạpôngxácnhậnchủngtộcHylạplà"chủngtộchoàntoànnhất,tốtđẹpnhất,lôicuốnnhất,kíchđộngnhấtvàđượcnhiềungườithèmmuốnnhất".

ThếnênngườiHyLạprấtcầnkịchbinóiriêngvànghệthuậtnóichungđểchịuđựngcuộcsốngvàchốnglạichủnghĩabiquan.

Ở giai đoạn này, Nietzsche là học trò của Schopenhauer. Cũng nhưSchopenhauer.Nietzschenghĩrằngởtậncùngcủamỗicuộcđời,mỗihiệnhữuđềucómộtÝCHÍxótxa,đaukhổ,mộtthèmmuốnkhôngbaogiờthỏamãn,màcuộcđờithìhướngvềkhổđau,làxấuxatựbảnchất.Nhưngvượtlêntrênđiểmnày,ngaytừtácphẩmđầunhàtriếthọcvĩđạiđótrongkhiđưarakhátvọngniềmvuiphảilàmộttrongnhữnghệthốngtriếthọccủamình,đãtìmhiểulàmthếnàoconngườicóthểdứtbỏchủnghĩabiquan.Ôngkhámphárarằnghiệnsinhvàcuộcđời tựnóđã chứngminh lànhữnghiện tượng thẩmmỹ.Nếuđã cómộtThượngĐế

sángtạorathếgiới,thìđólà"ThượngĐếthuầntúynghệthuật,tuyệtđốilộtbỏluânlývàedècủalươngtâm".Vàconngườibằngsángtạonghệthuậtvàngưỡngmộthẩmmỹ,cũngcóthểthamdựvàoniềmvuithánhthiệnnày.Conngườitựvượtquamình,tựgiảiphóngchomìnhtrongbiểuhiệnvàbằngbiểuhiệnTrong lờiđềtặngRichardWagnerởcuốnNguồnGốcKịchBi,Nietzschechếgiễunhữngkẻxemnghệthuậtnhư"mộtthútiêukhiểndễdãi,mộtchùmlụclạcrỗngkhôngbỏquatínhchấtnghiêmtrọngcủađờisống,củahiệnsinh";ôngxácnhậnnghệthuật là" tráchvụcaoquýnhất, làhoạtđộngsiêuhìnhchủyếunhấtcủađờisống".

ViệcnghiêncứusâusắcvềtâmhồnnhânloạicổsơđãchophépNietzsche

khámphánhữngquanđiểmmớimẻvàtínhvĩnhcửucủaconngười.NgườiHylạplànhữngkẻbiquancùngtộtnhất,nhưchúngtathườngchứngminh,nhưngvẫncònthiếusót,lầmlẫn.Năm1886NietzscheđãđưaranhữngchữVănMinhHyLạpvàChủNghĩaBiQuannhưlàphụchúchotácphẩmđầutiêncủaông.TrongcuốnEcceHomoNietzschebảorằngđólàcái"nhanđềrànhmạch'nhất"NgườiHylạpmàtìnhcảmcủahọquảđủđểchịuđựngđượckhổđau,đãnhậnchânđượcnhữngxaoxuyến,nhữngkhủngkhiếpcủacuộchiệnsinh.Họrunsợđếntộtđộtrướcnhữngmãnhlựcghêhồncủathiênnhiên.HọtinvàomộtĐịnhMệnh(Moĩna)chếngựconngườikhôngmộtchútthươngtâm.Truyềnthốngcổ xưa của người Hy lạp đã vẽ cho chúng ta thấy những khổ đau của mộtProméthée,mộtŒđipe,mộtOrestecủagiònghọAtrides.KhivuaMidashỏivềcáigìquýgiánhấtchoconngười,Silèneđáp:"Hỡiloàisâubọđángthương,kẻchỉ sinh ra bởi tình cờ và đau xót, tại sao ngươi buộc ta phải nói những điềuchẳnglàmngươivừalòngkhinghe?Điềuquýgiánhất,màngươikhôngbaogiờchấpnhậnđược, làđừngsinhra,khônghiệnhữu,chẳng làgì cả.Điềuquýgiátiếptheochongươilàhãychếtđichosớm".NhữngngườiHylạpđãtựchếngựnỗibiquancủamìnhbằngnghệthuậtvàbằngảoảnh,bằnghailốiảoảnh.

°Đểcóthểsống,họđãdựng lêngiữathếgiời thựctạivàcáinhìncủahọ"

mộtthếgiớitrunggianvàthẩmmỹcủacácthầnlinhoaivệ".Từđây"cácthầnlinh chung sốnggiữahọ,biệnminh chohiệnhữuconngười -đó là thần luậnthỏamãnduynhất"Niềmvuiđãnẩysinhtừ loâunguyênthủynọquatrunggiancáiđẹp"nhưhoahồngsinhtừbụigai"

Nhưngthầnlinhnàohoàntấtsựkỳdiệunày?Apollon,thầnmơmộng;vàthầnDionysos,thầnsaysưa.

ẢoảnhDionysoskhôngdứtconngườirakhỏicánhânnó,Schopenhauernhìn thấy ở tính cá nhân hóa này nguyên lý củamọi sự ác, củamọi khổ đau;nhưngnóđưaconngườiđếnchỗhìnhdungcácbiểuhiện,sángtạocáchìnhảnhmớivàhòahợp.Nólàmchoconngườisốngtrongmơmộngvàdứtbỏđượcmọikhổđaucủathựctạikhôngchỉgợiracáchình'ảnhvừaý,dễchịumàhọcòntrìnhbày.cáckhuônmặtnghiêmkhắcvàbuồnthảmcủacuộchiệnsinh,họchịuđaukhổ,đồngthờihọcũngkhôngtừbỏýtưởngđóchỉlàbềngoài, làbộmạtphùvân,họtựnhủ:"Toànlàmơmộng!takhôngmuốnnóchấmdứttacònmuốnmơmộng thêmnữa!".Và cái vẻbềngòai, cái "biểuhiệngiải thoát" kia cũng lànguyênlýcủaniềmvui.

Apollon, thần linh của ánh sáng, của tưởng tượng, củamơmộngngự trịtrênkhắpcácbiểuhiệnsángtạobởi linhhồnnhân loạinày.Thầnmãimãigiữđượcvẻnhànnhãtựdo,vẻkhônngoantươitrẻ;thầnđòihỏisựmựcthướcvàhòahợp.

Ngườimơmộnglàngườinghệsĩ.TinhthầnApollonchếngựtrênhếtthảycácnghệthuậttạohình,nhấtlàđiêukhắc;ởHylạpnhàđiêukhắclàngườitrìnhbày,saukhiđãmơmộng,cáchìnhtháithánhthiệncủatạovậtsiêunhân.TinhthầnApolloncũngkhởisắctrongvàihìnhtháithơca.NietzschetríchdẫnmộtđoạncủaHansSachs,trongtácphẩm"Maltres-Chanteurs"củaRichardWagner;

"Bạnơi,côngtrìnhđíchthựccủanhàthơLàghilạivàdiễndịchgiấcmơcủamình

Hãytintôiđi,ảoảnhđúngthậtnhấtcủaconngườiLàtanbiếntronggiấcmơcủamìnhTấtcảnghệthuậtcủathơcavànhàthơChỉlàlốibàytỏchânlýcủagiấcmơ.ẢoảnhthứhailàảoảnhDionysos.Đâylàmộtcơnsay,mộtcơnxuấtthần

màcácdântộccổxưađitìmtrongcácchấtmatúy,thuốcngủvàtrongmộtvàicuộcnhảymúatậpthể,hayhọtìmtrongsựquyếnrũkhơinguồnbởimùaxuânđổimớimàniềmvuihòanhịpvàotoànthểthiênnhiên.Nguyênlýcánhân,tựkỹbịsuysụpởđây,conngườiđồngnhấtvớimọivậtsốngvớikhổđau,làmộtthànhphần của ý chí tảnmátkhắpvũ trụ.Đã gãyđổ rồihàng ràomà tiền tài, khốncùng, độcđoán, xấc xượcdựng lênđể chia cách conngười:mỗingười tự cảmthấymìnhhòahợpvàngườibêncạnh,tanbiếntronghọ,đồngnhấtvớihọ"đólàThánhthưcủahòađiệuvũtrụ".Conngườikhôngnhữnghòađồngvớichínhmìnhmàcònkếthợpvới toàn thể thiênnhiên thamdựvào tínhvĩnhcửucủathiênnhiên.XecủathầnDionysoskhuấtdướihoavàvươngmiện,hổbáotiếnlênphủphục.ThửhóathânvàobảnCathánhchoniềmvuikếtthúchòatấuthứchíncủaBeethoven,thửlàmtrămngànngườiquấnquít,rênxiếttrongmộtcảmxúc, ta sẽ cómộthìnhảnh say sưacủaDionysos.ĐếnđâychấmdứtđiềumựcthướclàmnêntínhchấtđặcbiệtcủatinhthầnApollon.Sựphongphúcủađờisốngvượtbỏlềluật,mọigiớihạn.Nókhôngchùnbướctrướcbấtcứhủydiệt,bấtcứpháhoạinào.Niềmvuisốngcòncóthểkéotheoniềmvuihủyhoại.TuynhiênsaysưacủangườiHylạptheokiểuDionysoskhôngcóchútchigiốngvớisaysưacủangườimanrợcũngtheokiểuDionysos.Ởnhữngngườimanrợnày,thútínhthiênnhiênđượctựdothaotúng,nóđưađếnmộthỗnhợpghêtởmgiữađộcácvàtìnhdụcquáđộ.TrongkhiởngườiHylạpxuấthiện:"Niềmvuicuồngnhiệt củanghệ thuật... Sựpháhủynguyên lý cánhânhóa trởnênhiệntượngnghệthuật".

DướiảnhhưởngcủatinhthầnDionysosconngười"cảmthấymìnhlàthầnlinh".Cửchỉcủaconngườicũngcaosangnhưcửchỉcủathầnlinhmàhọchứngkiến trongmơmộng. "Conngườikhông còn lànghệ sĩnữa,họđã trởnên tácphẩmnghệthuật".Tronghọcuồncuộndânglênnănglựcthẩmmỹcủatoànthểthiênnhiên.Họnhảymúa,họcahát.Nghệthuậtliênquannhiềunhấtđếntinhthần Dionysos, là âm nhạc. Âm nhạc là bộ môn nghệ thuật mà ở đóSchopenhauerđãthấymặckhảithựctạisâuthẳmnhất,lànơibàytỏyếutínhcủahữuthể.

°Cũngnhưtínhnhịnguyêncủahaigiốngđựccáiđãsinhrađờisống,sựkết

hợpcủatinhthầnApollonvàtinhthầnDionysosđãsinhranghệthuậtHylạpđặcbiệtlàkịchbi.

NguồngốckịchbíHylạplànhữnghợpkhúccủacácthầnhoangdã.Hoangdãlàtinhthầncủathiênnhiên,tượngtrưngchấttrùphúvạnnăngcủađờisốngvànhiệttìnhcaongútcủabảnnăngconngười.Thần"thựccaocảvàthánhthiện".

Hợpkhúccủacácthầnhoangdãtácđộngởngườixembằngkhiêuvũvàâmnhạc.Nóđưangườixemđếnchỗcảmnhậnđượcmâuthuẫncủachânlýtrờiđấtvàdốitrácủavănminhconngười,đếnchỗvứtbỏtrangsứcgiảtrácủavănhóa

nhânloạivàtìmlạiởthiênnhiênchânlývàsứcmạnh.Hoàntoànrơivàocảmkhoái,ngườixemquênhẳncánhânđặcthùcủamình,họcảmthấyđãhóathânthành thầnhoangdã.Khi tất cả các con timđềuhòa chungmộtnhịp, đều cóchungmộtcuồngloạnthiêngliêngthìthầnDionysosxuấthiện.Hóahìnhthànhhoangdã,ngườixemtrongtưcáchhoangdãngưỡngnhìnthần linhDionysos.Sựchiêmngưỡngnàyđạtđếnmộtchuỗihìnhảnhkhác,tứclinhthịApollon.

KịchbiHylạp,chínhlàhợpkhúcDỉonysosmàsựchanchứangậpbờtỏarộngkhôngngừngbằnglinhthịApollon.

TruyềnthốngchotabiếtrằngkịchbiHylạpdướinhữnghìnhthứccổxưanhất,cóngườianhhùngđộcnhấtlàDionysosvàcóđốitượngduynhấtlànhữngnỗiđaukhổ của thần.Dionysoskhinhỏbị lũTitangiựtvà xé xác từngmảnhtượngtrưngchosựđồngnhấtcủathiênnhiênbịxâuxégiữacáccáthểhỗnhợp.VàmẹcủaDionysos,Démétersầukhổđểtangcon,nhưngbàchợttìmlạiđượcniềmvuikhibiếtrằngmìnhcòncóthểsinhDionysosmộtlầnnữa.Nghệthuậtmặc khải cho chúng ta biết rằng cá nhânhóa là nguyên do đầu tiên của sự ácnhưngđồngthờicũngbàytỏnỗihyvọngvuisướngvìmộtngàykiahữuthểsẽtựvượtquagôngcùmđểtìmvềhợpnhất.

SaunhữnghìnhtháiđầutiêncủakịchbicốnghiếnchoDionysosđộcnhất,các nhân vật khác dần dà xuất hiện, Prométhée,Œđipe v.v... Nhưng cho đếnEuripide,nhữngngườianhhùngkhổđauvàchiếnđấukiacũngchỉlàcáckhuônmặtcủaDionysos:mỗingườitronghọlàmộtDionysoscábiệthoá,nằmsẵnchờthảmhọa,bịxâuxégiữađammêvàđaukhổ.

Mộtbi kịch đích thực thường cho chúng ta nỗi anủi siêuhình trong tưtưởng rằng cuộc đời, cho dù nhữngmặt ngoài giả trá kia, cũng vẫn tràn đầynguồn vui và vô cùnghùng tráng. "Nghệ thuậtDionysosmuốn chúng taphảichinhphụcnguồnvui vĩnh cửugắn chặt vào cuộchiện sinh.Vì thếở cuối tácphẩm lớncủaSophocle,ŒđipeởColonne,vang lênhòaâmthanhbình thuầnkhiếtnhấtxuấtpháttừthếgiớibênkia...

ThờikỳcủanhữngkịchbivĩđạilàđiểmtộtđỉnhcủavănminhHylạp.NhưngkịchbiHy lạpđãbịEuripidegiết chết.Euripidekẻmuốnvứtbỏ

nhữngyếutốDionysosnguyênthủyrangoàikịchbivàtáitạonótrêncănbảnmộtnghệthuật,mộtsiêuhìnhkhôngDionysos.

ThựcraEuripidetựmìnhcũngchỉlàtiếngvọng,làmộtmặtnạnguỵtrangcủamộtgiốngquỷmới:Socrate.

Socrate hết sức tán tụng lý trí, và lý trí Socrate đã giết chết bản năngDionysos.GiáođiềuthiêngliêngcaocảnhấtcủathẩmmỹSocratelà:"Tấtcảcáiđẹpđềuphảihợplý",nguyênlýđócũngsongsongvớinguyênlýđạođức:"Tấtcảcái thiệnđềuphải là cái cóý thức, chỉnhữngkẻcóđạođứcmớicóý thức".Socrate, "thầy truyền pháp của khoa học", kẻ đặt cái hiểu biết lên trên tất cả,ngườiđạidiệnđầutiêncủahìnhtháichủnghĩalạcquannhìnthấytrongtrithứcthuốcchữabábệnhhoànvũ.

Làkẻtiềnphongcủamộtnghệthuật,mộtluânlý,mộtvănhóahoàntoànmới,Socratedámchốibỏchínhyêu tìnhcủavănminhHyLạp.NhưvậyhợpxướngvôhìnhcaoquýnhấtgiữaconngườichắcphảilàcâumượnởkịchFaustcủaGoethe:

"Khốnkhổ!Khốnkhổ!

Thếgiớicủacáiđẹpkia,màyđủlậtđổBằngmộtcánhtayvũphu:nólăn,nóđổ!"NguồnGốcKịchBi trìnhbàynhững tươngquan chặt chẽ gắn liềnnghệ

thuật vào tình cảmvàphong tục củanhândân, có thểđược xemnhưmột ápdụnglôicuốncủamônmàngàynaychúngtagọilàthẩmmỹhọchộisống.Phầnkhác,tácphẩmnàycònmanglạichotamộtđónggópquantrọngvàoviệcnghiêncứutưtưởngNietzsche.

Chắcchắntừngữdùngởđâycũng là từngữcủatriếthọcSchopenhauer.TrongcuốnEcceHomo,Nietzschecũngnhậnrằngcó,ởmộtvàikhuônthướccủaông,"mùivịđặcbiệtcủatanglễdànhchoSchopenhauer".Vềsauôngvộitừbỏngaythuậtngữđó.Thậtkhómàkhôngnhậnthấytínhchấtlạcquan.Thầmkíntácđộngởtácphẩmđầutiênnày,tácphẩmđượcviếttrongthờikỳhoàntoànmệnhdanh là thời kỳ bi quan.Chúng ta đã trích dẫn tư tưởng về nghệ thuậtDionysos,nghệthuật"muốnchinhphụcchotaniềmvuivĩnhcửubámchặtvàocuộchiệnsinh".NietzscheđãcólýkhiviếttrongEcceHomo:"Cuốnsáchnàynóilênmộthyvọngphithường..."

Nietzschecòntựkhenmìnhđãchứngminh, trongtácphẩmđầutaynày,Socratelà"mẫungườisađọa",dụngcụcủaHyLạpđổvỡ,"Luânlýđượcxemnhưdấuhiệucủasuyđồi,đóchínhlàsựđổimớivàobậcnhất".Đâylàmộtthứbảnnănghủyhoại đangquay sang gậmnhấm cuộc sốngởhọc thuyết SocratecũngnhưởđạoKyTôvàtrongtấtcảquanniệmđượcgọilàduytâm.

Chốngvớimọiyếuđuối,hènnhátvàdối trá của chủnghĩaduy tâmnày,trongtácphẩmkia,làmộtkhẳngđịnhtốicao,sinhratừsựsungmãnvàphongphú,một xác định hướng về cuộc hiện sinh, đếnmọi hình thái của cuộc hiệnsinh.Sựkhẳngđịnh,xácnhậncuộcsống,dùvớitấtcảcáckhókhănkhốnquẫn,của mọi đau khổ, mọi hy sinh đó chính là yếu tính của tinh thần Dionysos.Nietzschetựxưnglà"triếtgiabiđátđầutiên,nghĩalàcựcđốinghịchvàđiểmđốichâncủatriếtgiabiquan".Zarathoustracủaông làkẻDionysosnhấttrongcácnhàtưtưởng.

°KhuônmẫuHylạp,vàothờikỳquantrọngcủakịchbi,chophéptathiết

lậpmộtnềnvănhóađíchthực,chínhđólàcáihợpnhấtcủasắctháinghệthuậtxâmnhậpvàomọibiểu lộcủađời sốngdântộc.Hếtthảymọimốibiểu lộnàyđềuthựcnhiệtthànhvàhòahợpKhôngcómộtkhácbiệtnàogiữabêntrongvàbênngoài,giữanộidungvàhìnhthức.Tanhậnthấyrõrànggiữađờisốngvàtưtưởng,giữaýchícủadântộcvàmọibiểulộtrêncómộthòađiệuvôcùngsâusắc.

Chínhtrênquanđiểmnày,chúngtaphảiphánxétnềnvănhóahiệnđạicủachúngta.Ngàynaychúngtakhôngcòntìmthấytinhthầnkịchbicổnữa,màchỉcótinhthầnSocrate.Lýtưởngcủatinhthầnđólàconngườilýthuyếtđượcvũtrangbằngcácphươngtiệnkiếnthứcrấtmạnhmẽvàhoàntoànhiếncảcuộcđờiđểphụngthờkhoahọc.Conngườingàynaychỉlâtênxếpsáchởthưviện,tênquảnđốcnhàinmàbụibậmsáchvởvàlỗi lầmkhuônchữđãlàmchohắnmờmắt.

Nhưvậy,biếtthựcnhiều,họcthựcnhiềukhôngphảilàvănhóađíchthựcmàcònphảnlạivănhóađíchthựclàkhác.Đóchínhlàtìnhtrạngmanrợ,thiếusắcthái,vìmọisắctháiđềutrộnlẫnhỗnđộn.

NietzschedànhhẳnphầnđầucủacuốnQuanĐiểmkhônghiệnthờiđểphêbình thứ vănhóađượchiểunhư trên và đặcbiệt đối với nhữngkẻ ông gọi lànhững tên trọc phú trí thức, những trọc phú văn hóa (Bildungsphilister).Cáesinhviêngọi trọcphúđểchỉbọnnhàgiàuthiếuhọc.Nietzschegọi trọcphú lànhữngkẻkhôngtinmìnhtrọcphúnhưngtưởngtượngrằngmình làngườitríthức.

Bọntrọcphúvănhóatíchtrữtrongtinhthầnchúngđầynhữngtưtưởngthậtlàtạpnhạp;nhữngđiềuchúnggọilàvănhóaquảtìnhhoàntoànvắngmặtvănhóa.Chúngthỏamãnvớiđầuóchạnhẹpcủachúng.Nếuchúngcóbuôngthảvàocác"quáđộcủanghệthuật"thìcũngđểphânbiệtcẩntrọngnhữngđiềuphùphiếmnàyvớinhữngcáimàchúnggọilàquanhệcủađờisống:việclàm,địavị,giađình.Sựkiệnmàchúngcholàphùphiếm,chínhđómớilàđiềuđụngchạmđếnnềnvănhóađíchthực.Nietzschechọnmộtnhàtưtưởngtựdonổitiếng,tácgiả tác phẩm thời danhĐờiChúa Jésus làDavid Strauss làm khuônmẫu điểnhình cho loại trọc phú văn hóa. Phần đầu của cuốnNhữngquan điểm chốngThờiđại làđểchốnglạiDavidStraussvàcuốnsáchcủaôngta,cuốnNiềmTinXưavàNay.NietzschegiảithíchtrongcuốnEcceHomo,DavidStrausschínhlàkẻ tượng trưngchovănhóaĐứchiệnđại.Nietzscheviết: "Tôichỉxửdụnghọnhư cái kính phóng lớn dùng làm phương tiện để nhìn thấy những tai ươngchungcònchegiấuhaykhónhậnra."

Bọntrọcphúvănhóalàkếtquảcủanềnhọcvấnbịlịchsửthốngtrị,đólàloại trọc phú "thẩmmỹ lịch sử" vậy.Nietzsche dànhphần hai của cuốnQuanđiểmkhônghiện thời chocái lợivà cáihại củaviệcnghiêncứu lịch sửchođờisống.PhầnnàymởđầubằngcâucủaGoethe:"Tôichốnglạimọihìnhthứcgiáohóakhônglàmtăngthêmtínhhoạtđộngcủatôicũngnhưkhôngtrựctiếplàmsôiđộngnó".Nietzscherútratừtưtưởngnàymộtkếtluận:"Chúngtacầnlịchsửđểsống,đểhànhđộng,chứkhôngcầnlịchsửđểxôlệchrãrờiđờisốngvàchohànhđộngcủachúngta,cũngkhôngđểđiểmtôchocuộcsốngíchkỷ,chohànhđộngxấuxa,hènnhát.Chúngtamuốnsửdụnglịchsử,Vàchỉsửdụngnóchođờisống".

Lịchsửđặtconngườiđốidiệnvớicáccôngtrìnhvĩđạicủaquákhứ,bởiđónócóthểkíchthíchhoạtđộngcủaconngườibằngcáchkhuyếnkhíchconngườitiếptụccáctruyềnthốngrựcrỡ.Nócóthểtôhồnghiệntại,đưavàođấytìnhyêuvậttửsinhvàxavời.Cuốicùngnódạychoconngườibiếtrằngtấtcảquákhứđềuđánglênán,cáigìđãsinhrathìmộtngàykiasẽbịhủydiệt.Trongnghĩađónóphụngsựchođờisống.

Nhưngnótrởnêntệhạikhitựchomìnhlàmộtkhoahọcđộclậpcủađờisống.Dướiảnhhưởngcủanó,conngườicòntrởthành"thứbáchkhoadiđộng";còntệhơn,mộtđiềutrừutượng,mộtcáibóngmờ.Conngườikhôngdámbiểulộcátínhđíchthựccủamình,nóphảimangcáimặtnạvôngãcủaconngườivănhóađồngthờicảcáibộvócủatêntrưởnggiả.Tínhđồngnhấtcủagiáodụchóaphổquátnàyđènặnglênkhắpcáclãnhvựctriếthọc,"tấtcảtriếthọchiệnđạiđềulàtriếthọcchínhtrịhoặctriếthọccảnhbinh".Hànhđộngcủachínhquyền,củanhàthờ,củasựhènnhátphổbiếnđãlàmcorútnólạichỉcòncáidángbênngoài.

Lịchsửđưađếnnhữngtôitớthụđộngvàcungkính.Lịchsửluônluônlàthầnhọcmangmặtnạ".Bịthâmnhậptinhthầnlịchsử,triếtlýHegeltrongkhi

coithựctạilàcáihữulý,gópphầnbiệnminhchokếtquảcủanó;cũngnhưlịchsử,triết lýđóđưađếnviệctônsùngcácsựkiện.Kẻnàokhommìnhtrước"sứcmạnh của lịch sử", cũng sẽ có thái độ chấp nhận tương tự trướcmọi thứ sứcmạnh,chínhquyền,côngluận.Nhưvậysựkiện(sựđãrồi)làngungốc;nógiốngmộtconbòhơnlàmộtThượngĐế.

Conngườichỉlàngườikhiphảnkhángchốnglạisứcmạnhmùquángcủasựkiện, chống lạiđộcđoán của thực tại.Nhữngngườivĩđại thực sự làngườikhôngcúìmìnhtrướccáiđãlà,nhưngchỉvângtheovớimộtkiêuhãnhvôlườngcáiphảilà.

Vănhóalịchsửcóthểđưaconngườiđếnchỗcảmthấylàkẻlỡtàu,kẻ"hậusinh",cóthểhọclịchsử,nhưnglạikhôngthểlàmlịchsử.Từđóconngườingộnhận hiện tại, vứt bỏmọi cáimớimẻ, chống đối những gì sắp xảy tới.Và cónhữngkẻpháhoạimuốnbẻgãynhữnghìnhảnhcủatươnglai.

Ngượclạichinhbởihiệntạimàtamớihiếuđượcquákhứ.Chinhvìpháttriển nhưng khả năng cao quý nhựt của nómà tamới đoán biết, ở quá khứ,nhữngcáiđángchấpnhậnvàgiữlại.Chúngtachỉhiểuđượcquákhứkhichúngtalàngườidiễndịchhiệntạivàxâydựngtươnglai.

Phảihọctậpđờisốngcácvĩnhântrongquákhứđểnângcaochủnghĩaanhhùng.Mộtvĩnhânthựcsựluônluônlà"ngườichốnglạithờiđạicủamình".

Mộtngàynàođỏnhàhọcsửsẽngừngquantâmđếnquầnchúngđểphụngsựchocánhân.Quầnchúngchỉcỏbađiểmđánglưutâm:họlàbảnsaorấtkémcủacácvĩnhân,họlàchướngngạivĩnhângặpphải,họlàdụngcụđểvĩnhânsửdụng.Riêngphầnnhữngcánhân siêuđẳng,họ làmthành loại cầuphóngquaconsôngđentốicủadịchbiến.Họkhôngnhượngbộmộtlệluậtdiễntiếnlịchsửnào;họsốngngoàithờigianđồngthờivớikẻđãquangườichưalại,vànhờvàolịchsử,họcùngsổngvớinhau.Nhiệmvụthậtsựcủalịchsửlàlàmgạchnốigiữanhữngngườicaocả,vàthúcđẩysángtạovĩnhân.Mụcđíchcủanhànloạilàchỉđểsinhsảnnhữngmẫungườisiêuđẳngnày.

Vềphầnlịchsử,nơiđâyxuấthiệnmộttrongnhữnglýtưởngsẽđóngvaitròchủyếuởtriếtlýNietzsche.

Ở cuối đường du hành gay go trên bể cả văn hỏa hiện đại, tận cùngNietzschethốtlên:"Trầngian!Trầngian!"vàôngbáohiệuchotuổithanhniênbiếtnhững"cảnghiếukhách"sẵnlòngđónnhậntadừngchân.Bởichínhôngtinsẽkhámphátronghộisốngngàynaynhữngdấuhiệubáotrướcmộtđổihìnhsâurộng,mộttrỗidậyquyếtđịnh.

SựtrỗidậygiảiphóngnàysẽmanghìnhthứccuộctrởvềđờisốngDionysoscủaHy lạpcổxưa.TinhchấtcổsơcủaHy lạpxưasẽsống lại trongnướcĐứchiệnđạinhờhaivĩnhân,SchopenhauervàWagner.

PhầnbacủalntempestivedànhchoSchopenhauer,nhàgiáodục.Nhàgiáodụcchỉxứngđángvớitênnàykhikhơidậyởconngườibảnchấtđíchthựccủanỏ,tứchạtnhâncủahữuthểnó."Nhàgiáodụcthựcsựlàngườigiảiphóng"

Nietzschethủnhậncáivuithú,"Cáitinhcảmsungsướngmãnhliệt"màôngcảmthấykhinghetiếngnóicủaSchopenhauer.ÔngsosánhSchopenhauervớiMontaigne,kẻcỏcáivuisốnggiatăngkhôngngừngtrênmặtđấtnày,cảhaigặpnhautrongcùng"Bầutrờitrongtrẻoyênhàn".Đếngầnnhữnghiệnhữurựcrỡkia,làtiếnđếnnhữngngườisiêuđẳng,nhữngngười"vuivẻtộtcùng".Hãychúý

đếnbaonhiêulầnchữvuivẻxuấthiệntronglờicangợikiacủamộtngườitheochủnghĩabiquan,đượcviếttrongquãngđờimàmọinhàchúgiảiđềuđồngýlàgiaiđoạnbiquancủaNietzsche.

Ở thời hiện đại con người ngây ngô đặt khoa học lên trên tất cả,Schopenhauer lấymụcđichconngườikhôngphải làkhoahọcmà làhiểubiết:"Cáihiểubiếtgắnchặtmắtnhìnvàohìnhảnhtoànthểcủavũtrụ,trongđànhẩythiệncảmvàtìnhyêu,đãcổgắngchấpnhậncảiđaukhổphổbiếnlàmđaukhổriêng chomình". - "Khoahọcđối vớihiểubiết cũngnhưđức lýđổi với thảnhthiện;nỏlạnhlùngvàkhôkhan,nỏkhôngcótìnhyêuthương".Tênbáchọclàconchuộtchuỗiởtronghang,khôngcókhảnănghiểuđượccảihiếmcó,đặcthù,caocả,vàbởiđóđộcnhất,quantrọng,chínhyếu.

Tưtưởngchốnglạithờiđạicủamình,"Schopenhauersốngtrongtìnhtrạngrấtnguyhiểm".Nhàgiáodụclớnđóchotamộtbàihọccaoquýnhưsau:"Khôngthểcỏđượcmộtđờisổngsungtúc:điềuchúngtathựchiệnđẹpđẽnhất,đólàmộtcuộcsốnganhhùng;cuộcsốngởđóchủngtahoàntoànhysinhchochínhnghĩa chung, nơi ta chạm trán với bao nhiêu khó khăn, nơi tamang về chiếnthắngmàchẳngđòihỏimảymayđềnbùnào.Hoàiniệmvềconngườinhưthếsốngmãi,mọingườixưngtụnghọnhưmộtanhhùng.Ýchícủahọ,bịxâuxétrongsuốtquãngđờibằngnhọcnhằn,thửthách,bằngthấtbạibạcbẽo,sẽlịmởNiếtBàn".ĐólàkhuônmẫucủahiểubiếtDionysosmàSchopenhauergửilại.

Cùng với thế ông đưa ramục đích cho đời sống con người và cho thiênnhiên.Mụcđíchđỏlàsựxuấthiệncủacácconngườisiêuđẳngcácnhàtriếthọc,cácnghệ sĩ, những vị thánh.Thiênnhiên cầnđếnnhà triết họcđể tự soi sángmìnhcònvịthánhthìbảnngãhọhòavàođờisốngvũtrụ.Mộtvănhoáđíchthựcdạychotanhiệmvụnày:

"Thúcbáchsựrađờicủanhàtriếthọc,củanghệsĩ,củavịThánh,nơichúngtavàngoàichúngta,theocáchcôngtácnhưthểnhậpvàohoànthiệntốicaocủathiênnhiên."

Từđâymỗichúngtaphảisuynghĩ:"Tôiphảinhìnnhữngđiềucaocảnhất,conngườinhấtởtrêntôi;tấtcảhãygiúpchotôiđạtđếnmụcđíchđó.Tôicũngsẽgiúpchoaicùngnghĩnhưtôi,cùngđaukhổnhưtôi.Saucùng,mộtngàynàođó,mộtlầnnữasẽnảysinhraconngườitựcảmthấyhoàntoànvớióchiểubiếtvàlòngyêuthươngvôhạn,ngútngàn,tràntrềsứcmạnhtrongngưỡngvọngvàtronghànhđộngsángtạo;conngườiđótrongniềmviênmãncủahữuthểmình,sẽsốngtronglòngthiênnhiên,phánđoánvàđolườngmọivật..."Từkhởiđầucủatácphẩmnày,tađãthấysửasoạnchomặckhảiSiêuNhâncủaNietzsche.

Phảichiếnđấuđểtriệthạcácchướngngạingăntrởcácconngườisiêuđẳngsẳplại.

Điềunhà triết họcđặcbiệt cầnhơn cả là tựdo.Nhà triết học không thểmongvàođặcâncủaNhàNước,nếukhôngmuốntừbỏconđườngđitìmchânlý,ôngphảiđứnglêntrênmọichânlýcủaNhàNước,mọihọcchế,tôngiáo,trậttựxãhội,quânđộiv.v...NhàNướckhôngbậntâmđếnchânlý,điềuchúngcầnlàchânlýcólợi,tứccáiíchlợichochúngdùnólàchânlý,mộtnửachânlýhaylàsailầm,lừagạt.Chânlýkhônglàmtaysaicũngkhôngnhậntrợcấp'.

NhàNướckhônghềkhíchlệtriếthọcmàcònđànápnữalàkhác.Ngườitasẽdứtbỏcácnhàtriếthọcxấuxabằngcáchtừchổiđặcânchohọ.Mộtnhàtriết

họcthựcsựcònquantrọnghơncảviệcduytrìmộttrườngBạiHọc,mộtquốcgia.Triếthọcphảiđượccoinhưmộtđiềughêgớm,bởitừđócuồncuộnchảyrathủytriềucủachủnghĩaanhhùng.

ĐólàbàihọctolớnmànhàgiáodụcSchopenhauermanglạichothếgian.°TriếthọcSchopenhauerkhôngphải lànguyên lý giảiphóngđộcnhấtmà

chúngta tìmthấyởhội sốnghiện tại.Mộtniềmhyvọnggiảiphỏngnữacũngđếnvớichúngtatừmộtconngườivĩđạikhác:RichardWagner.

ÂmnhạcWagnerchochúngtathamdựvàocuộcbừngsốngcủakịchbivàphụcsinhcủavănminhHylạpcổsơ.ẢoảnhApollonkếthợpvớicáiviênmãncủacuộcsốngDionysosvànângđỡnỏ:khôngcầnđếnsựtrợgiúpcủangôntừvàhìnhảnh,mộtkẻdễxúccảmsẽngất lênkhinghehồithứbacủavởTristanvàIsolde...ĐólàchủđềNietzschekhaitriểntrongcuốnNguồnGốcKịchBi.Trongphần lntempestives thứ tư nhan đề RichardWagner ở Bayreuth, ông ca tụngthiêntàilớnlaonọ.ĐólàmộtEschylemới.CũngnhưEschyleđâylànhàsángtạođangchỉđườngchonghệthuậtngàymai.

Sống "cho tìnhyêucủa tìnhyêu", cũngnhưSieglindmangđứacon trongbụngmình,ôngyêunhândân,yêucáitậpthểnhữngngườicùngcảmchungmộtnỗibuồnthảmvớiông.Ôngmơướctựgiảiphỏngchomình,vàgiảiphóngchohọkhỏinỗikhổảichungđó.Bằngcáchnào?Bằnghailốisángtạobìnhdân,thầnthoạivàâmnhạc.Vìkhổảichungchotấtcả,nghệthuậtchungcũnggiảiphóngchotấtcảnhândân.Chính"nghệthuậtkhôngtổquốc"này--vìnókhôngdừnglạitrướchàngràochủngtộc,quốcgianàocả-sẽhướngđếnchoconngườingàymai.Nóphải sống lại sau lầnCáchmạngkhông thể tránhkhỏi: "Dự liệuhạnhphúc,bảođảmmộttươnglaitốtđẹpnhấtcủamộtnhânloạitựdonhấtkhôngthểtróibuộccùngvớiđámngườihiệnnaysinhrađểbịhủyhoạivàđảngbịhủyhoại.

Đểbày tỏ triết lý củamình,Wagnerđãdùngmộtngônngữai cũnghiểuđược.

Làngườisoạnnhạckịchtuyệtvời,ôngđãkhámpháradâyliênhệđíchthựcnốiliềnâmnhạcvớikịchbản,âmnhạcvớiđờisổng.Ôngđãsángtạomộttươngquanhoàntoàngiữathếgiớithấyvànghe.Ởông,cáigìnhìnthấyđượctrongvũtrụđềucókhuynhhướnghóanộitạiđểbiếnthànhâmthanh,vàcáigìngheđượctrongvũtrụđềukhaokháthóanênhìnhthể,laomìnhvàoánhsángvàtrởnêncái thấyđược.Ôngđãkhai sángnêntínhhợpnhấtcủakhảnăngnghệ thuậtởchúngtabằngviệcdunghòathơcavàâmnhạc.

TácphẩmcủaWagnerchuyểnđến ta "mộthạnhphúcchanhòaánh sángmà không hỗn tạp".Người xem và nghe nhạc kịchWagner tự cảm thấymìnhchuyênchởniềmvuiđóđểvétchotậncùngrồivươnlêntrênmình.Nhưnghọkhônggiữriênghạnhphúcđỏchohọ.Từđâyhọtựhỏi:ởđâurồibiếtbaokẻkhổđauvềcácđịnhchếngàynay?Vớiaitranhđấuđểchốnglạisựbànhtrướngcủavănhóagiảtrá?Chiếnđấuthếnàochotiếnbộcủacôngbìnhvàyêuthươnggiữaloàingười?Ngàynaykhôngcòngìcảngoàinghệthuật:Bayreuth,đóchínhlà "buổidânghiếnbanmai cho chiến trận".Phải laomìnhvào cuộc tranhđấuchốnglạimọithứbạolực, luậtlệ,tậpquán,quiước.Tìnhcảmbiđátbiếnconngườithànhmộthữuthểvôngã,khôngbiếtxúcđộngđểtậnhưởngniềmvuitối

thượngkia.-Trongtácphẩmmớinàyviếtvàothờikỳđượcgọilàbiquan,vẫncòndànhchỗchoniềmvui!

°RấtcầnphảinghiêncứuriêngbiệthaicuốnNguồnGốcKịchBivàQuan

Điểm không hiện thời bởi hai tác phẩm này trình bày những khác biệt quantrọngsovớinhữngcuốnvềsau.Từngữ,vàngaycảcácýtưởngchínhyếu,vẫnthường được mượn của Schopenhauer. Nỉetzsche chấp nhận hay dường nhưchấpnhậnmộtthựctếrõràngcủacácbiểuhiện,ôngtintưởng,haydườngnhưtin tưởngvàonhữngnguyên lývĩnh cửumàcái suy tưởng thấunhập củanhàtriếthọc,cáingưỡngvọngcủanghệsĩvàcáithongdongcủavịThánhđãkhámphảra.ĐốivớiNietzsche,hainhàgiáodụcvĩđạilàSchopenhauervàWagner.

NhưngrồiNietzschetừbòngaycáctừngữcácýtưởngđócùngvấtđicảcáingưỡngmộnữa.Hayhơnnữa,nếuphảitinvàođó,ôngcũngđãthoáthẳnảnhhưởngđôicủahainhàbiquanlớnvànghệsĩthiêntàiđókhiôngviếthaiphầnIntempestives chót dành cho họ.Ởnhững trang đầu của phầnQuan điểm vàphuơngngôn,ôngchohầuhếtnhữngđiềuôngviếtđềuđã"lỗithời"riêngvớihaiphầnIntempestiveschỏt thìdànhtặngchoquákhứriêngtưcủaông,quákhứôngđãgiảtừquaymặt.Quảthựcngaytừnăm1867,ôngđã,khiviếtriêngchomình,đưanhữnghoàinghivềgiátrịmộtthựctạisâuthẳmminhbạchcủacácbiểuhiện,cùngngaycảnhữngkếtluậnbiquancủahệthốngSchopenhauer.(BàFœsterNietzschecótìmranhữngđoạnvănphêbìnhtriếthọcSchopenhauervàothời kỳ này). Và người ta cũng thấy rất sớm, khi nghiên cứu cuộc đời củaNietzsche,làôngmangđầytínhnghingờ,banđầulàdồnnénâmỉ,vềgiátrịcủaWagner,đuợccoinhưmộtngườivàmộtnghệsĩ.

Tuy khác với những cuốn về sau bởi bề ngòai mang khuôn mặtSchopenhauer vàWagner, hai tác phẩm lớn đầu tay đó củaNietzsche cũng cónhữngnétgiốngvớicáctácphẩmtiẽptheo.Tađãtìmthấyởđâylờikêugọitínhsắtđáanhhùngvàchủđềquantrọngdànhchocácconnguờisiêuđẳng.TacũngthầmđóanởđâydấuhiệuSiêuNhânvà,nhưđãnói-mộttinhthầnmangniềmvuitộtđộvàsángngờitrênnhữngtrangsáchkia.HansWaihingernhìnthấyởNietzsche"ngườichốngbiquanmãnhliệtnhất"bởinhữngtácphẩmđầuđó,dùmangđầytừngữSchopenhauer,đãchứngtỏcảmgiácnọ.

Sau hết trong rất nhiều trang của cuốn Quan điểm không hiện thời, takhámphárasựkhẳngđịnhgiátrịtốicaocủachânlývàlờikêugọichomộttựdotinhthầnhoàntoàn.Vàocuốiđoạnđầutácgiảquyếtliệtchốnglạisựkiệnđượcxétlàlỗithời,chủbại:"Cáihiệnthời,cáiquantrọng,điềucủangàyhômnayhơncả,làchânlý".

ỞphầnIntempestivesthứhai,ôngtuyênbố:"mọithứtiếnbộcủachânxácđềuphảidùngđểsủasoạnvàthựchiệnnềnvănminhđíchthực".Vàtathấytạisao-"conngườicủaSchopenhauerđồngýchấpnhậnnhữngđaukhổgâyrabởilòngthiếtthực"---trướchếtphảilàmộttinhthầntựdo.

Đếnđâyđãxuấthiệndấuhiệucủamộttrongcácchủđềkhẳngđịnhtínhchấtphêbình củaNietzsche,đặcbiệtở các tácphẩm thuộc thờikỳduy lýhaythựcnghiệm.

PhêBìnhCủaNietzsche

TriếtlýNietzschethiếtyếulàmộtlýthuyếtvềcácgiátrị.Conngườiítnhiềugắnliềnýniệmgiátrịvàotưtưởngnàyhaytưtưởngnọ,

vàotìnhcảmnàyhaytìnhcảmkia,vàohànhđộngnàyhayhànhđộngkhác.Vìthườnghọphảiphánđoán,phảithẩmđịnhgiátrịcủachânlývớisailầm,thiệnvớiác,hànhvinhânáivớisátnhân.

TrướchếtNietzsche chúýđến sựdịbiệt của các giá trị.Nietzsche chứngminhrằngkhôngcógiátrịnàogắnliềnmộtcáchchắcchắn,khôngchốicãi,tuyệtđốivàosựvậtngoạitại,cũngnhưvàotrạngtháitâmhồn,vàohànhđộng,lềluật,nguyên tắc, nhưng chính là con người ấn định các giá trị này. Con người(Mensch)làmộtconvậtbiếtđolường,biếtthẩmđịnhvàbiếtđánhgiá.

Nietzscbetìmbiếtcácthẩmđịnhnàytừđâuđến,vàngườitaminhgiảinórasao.Việcsángtạobằngcácgiátrịnày,đốivớiNietzsche,làsựkiệncơbảncủalịchsử nhân loại, bởi chính các phán đoán theo kiểu này đã quyết định cho quanđiểmcủaconngườicùngtìnhcảmvàhànhđộngcủahọ.

Tấtcảsẽđổithaynếuchúngtasửasaigiaitầngcácgiátrịnày.VàhẳnnhiênNietzsche tựhỏi sao không xét lại, không lật đổ các giá trị (Umwerthung allerWerthe).

Trênquanđiểmnày,triếtlýcủaNietzsche,nhưCharlesAndlernói,là"triếtlýduytâmnhấttừtrướcđếnnay,triếtlýcoigiátrịquantrọnghơnmọisựkiệnvàhyvọngmộtngàykiabiếnđổicácsựkiệnragiátrị".

°PbêbìnhcủaNietzschethườngtỏraliênhệchặtchẽvớikhẳngđịnhnày:là

giátrịcaonhấtcủatinhthầntựdo,hoàntoànđộclậptrongkhiđitìmchânlý!Đó là chủđềđược trìnhbàynhiềunhất trongcuốnSựVậtNhânBảnvà

trongnhữngtácphẩmvềsau,cảđếncuốnBìnhMinh.Ngaycảkhikhôngcòntinvàochân lýminhbạchcủađời sốngvàhànhđộng,Nietzschevẫngiữ lòngyêutinhthầnđộclập.Vàôngsẽtiếptụcphêphántấtcảcáclýtưởngcựutruyềnmàôngđãkhởiđầuđậppháphũphàngtrongquãngđờiđãđiqua,quãngthờigiandượcmệnhdanhduylýhaythựcnghiệm.

Đầutiênchúngtacóthểđưaramộtđịnhnghĩadứtkhoátvềtinhthầntựdo."Kẻcótinhthầntựdolàkẻsuytưởngkháchẳnvớinhữngđiềumọingườichờởhắncăncứvàocộirễ,vàoliênhệ,vàođịavị,vàoviệclàmcủahắnvãcáclýtưởngtổngtrịcủathờiđại".

Tinhthầntựdolàtinhthầnđặcbiệtđộcđáo,trongkhisốđôngchỉlàmnêntinhthầnnôlệ.Sốđôngnàychịukhuấtphụcmọiảnhhưởngxãhội,nôlệvàothờiđạihoàncành, thời trang.Tháiđộ tinhthầncủabọnchúng,dựavàothóiquencủachúng, chớkhôngdo sựchọn lựa tựdo.Tinh thần tựdophải thoátkhỏimọiảnhhưởngcủaxãhội, củachếđộ,củanhà thờ,củaquanniệmquần

chúngvàcảmthấyrõcuộcđờinôlệẩnnấpsaucácthứtiềntài,danhvọng,củacôngviệctư.Tinhthầntựdochỉnghetheoýthứccủariêngmìnhkhiýthứcđóbảo:"Hãylàchínhmìnhhơnnữa,hãytrởnênchínhmi".Tinhthầnđótựvượtlêntrênmọichậthẹp,nhỏnhoi,riêngrẻ.

Nietzschekếtánlượcquanềntriếthọcchínhthống,hiệnđại,thứ"triếthọcchínhtrị,triếthọccảnhbinh,phụctòngbọncầmquyềnlàloạitriếthọccủanhàthờ,củaviệnHànlâm,củatậpquán,củatấtcảcáihènnhátởconngười".

Ngườicótinhthầntựdosốngkhiêmtốn,bằnglòngvớimộtviệclàmnhonhỏ,mộtlợitứcvừađủ,nhưvậymọixáotrộnkinhtế,thayđổichínhtrịcũngkhôngthểpháhoạiđờisốngchínhtrịcủahọđượmđờisốnghiếndânghoàntoànchohiểubiết.Trong lối sống và suy tư củahọ ta tìm thấymột chủnghĩa anhhùngtrinhlọcvàkínđáo.

Tinhthầntựdođitímlýtrí, tinhthầnnôlệđitìmtin.Lòngtinchínhlàthóiquendựavào cácnguyên lý tri thức thunhậnmột cánhmùquáng.Tinhthầnnôlệcoilàchínhđángmọicáilâubền,mọicáichứađựngmộtvàiđiềulợiích,cũngnhưmọicáimàvìđóngườitahysinh.Khôngphảisựkhứngchịucũngkhôngphảiđiềuíchlợimàchứngtỏrằngnóthức(thực?).

Hạnhphúcmàkẻvongthânhuởngthụởýtưởngcốđịnh,cứngnhắtmuônnămkhôngchứngtỏcáihiểubiếtđíchthựccủaýtưởngđó.Mộtlòngtinmãnhliệtchỉbiểulộđượcsứcmạnhcủanó,khôngbiểulộđượcchânlýcủađiềutatin.Tinhthầntựdotừbỏngaycácniềmtincủamìnhkhichúngkhôngcònchânxác,đứng đắn. Bởi đã trung thành vớimột thứ giả hình nhưThượng đế, với vuachúa, với đảng phái, với lề luật tôn giáo, vớimột người đàn bà,một nghệ sĩ,ngườitakhôngcònphảicoicóliênhệđếnđờisống:lờihứathìgiảđịnh,bắttheođiềukiệnlànhữngvậtthểkiasẽlàthựcđiềuchứnghiệntrongtưởngtượngcủachúngta.Niềmtincóthểbiếnthànhmộtthứtínmộ.Tínmộ,chínhlàlòngtinrằng,trênmộtđiểmnàođócủatrithức,tacóđượcchânlýtuyệtđối.Lòngtinđógiả thiết rằng có những chân lý tuyệt đối mà ta có thể đạt đến bằng nhữngphươngpháphoànhảo,vàtấtcảngườitinmộđềuápdụngnhữngphươngpháphoànhảonày.Nhưthếmộttinhthầntựdokhôngthểcótínmộ.

Điềulàmcholịchsửconngườidãman,tànkhốc,khôngphảisựxungđộtgiữacácquanniệmtráingược,nhưnglàsựxungđộtgiữacáctinmộ.Nếumỗimộttínđồthayvìđểtrọnđờimìnhbànhtrướngniềmtin,thihãydùngđếnnửasứclựcđểtìmkiếmcáclýlẽcủaniềmtin,đượcnhưthếlịchsửconngườisẽmangbộmặthòabìnhbiếtbao!vàlĩnhvựctrithứcsẽtiếnbộvôcùng.

Tinhthầnkhoahọcđãdầndàbànhtrườngvàsẽtiếptụcbànhtrướng,nơiconngườiđứclýkiêngcữcẩntrọng.Nhữngphươngphápkhoahọclàkếtquảcủatiếnbộcũngquantrọngnhưbấtcứkếtquảcủakhoahọcnào.Nếunhữngphươngphápkhoahọcbịtiêuhủy,thìtấtcảcáckếtquảcủakhoahọcsẽkhôngtránhkhỏicuộcchiếnthắngmớicủamêtínvàphilý.Mỗingườiởthờiđạichúngta phải học cho biết ít nữa là một khoa học nền tảng ; họ sẽ biết thế nào làphươngphápkhoahọcvàcầnthiếtbaonhiêucáicẩntrọngcaođộ.

"Tiếnbộlớnnhấtmàloàingườiđãđạtđượclàđãhọclýluậnxácthực".Nietzscheđã thiết lậpnhữngquy luật củakỷ luật tri thứckhảdĩ làmnên

tinhthầntựdo."Phảihọcnghệthuậtsuytưnhưhọckhiêuvũnhưmộtloạinhảymúa".

Tinh thần tựdo,nếumuốnđượcgọiđúngnhư thếphải tránhnô lệ vàotính khí của mình. Chúng ta tìm kiếmmột cách vô thức các quan niệm, cácnguyênlýhợpvớitánhkhícủata,rồinhữngnguyênlý,lýthuyếtnàynhưtỏrađã sáng tạo cá tính của chúng ta.Tư tưởng của chúng ta dườngnhư làmnênnguyênnhâncủahữuthểcủachúngta,trongkhihữuthểcủachúngtalànguyênnhâncủatưtưởngta.Phảitránhcáiphómặc,buôngtrôi,cáilậplờlậplữngkiavàcáihưảochứngminhvớichúngtahợplýbởisựkếthợpcủahữuthểvàtưtưởng.

Phảitậpnhìnchorõvànhìntấtcả,đặtmỗivậtthểvàogiữatrưađứngbóng,nhìnquanhnómộtvòngvớiđôimắtchămchú.Trongnghệthuậtnhìnngắmnàycócáitậptành,đềusửasoạn.

Phảitạochoquyềnlựccủamìnhkhảnăngnắmgiữcáitheovàcáichống:chúngtacàngcóđôimắtlãnhđạmnhìnvàosựvật,chúngtacànghiểunómộtcáchkháchquan.

Tinhthầntựdosuytưtựdovềchủđềtinhthầncủamình:nókhôngthểtựchegiấunhữngđiềurõràngkhôngcầnthiếtvàyếuđuốinơitríkhônconngười.Mặcchongườitakếtánnólàbiquanduylý.

Phảingờvựcngôntừvàthànhkiếnmànóbịtróibuộcvào(ởđâyphêbìnhcủaNietzscheđãđitrướcvàsửasoạnchonhữngphântíchcủaWilliamJamesvàHenriBergsonsaunày).Đờisốngnộitâmlàtriềulưuliêntụcvàkhôngphânchiađược,khôngbaogiờtìmđượcởđâynhữngsựkiệntáchbiệt;nhữngtínhtrạngđồngnhất.Ngôntừđưađếnviệccắtnhỏgiòngliêntụcnày,xemxétnhữnghànhtrạngrõràng,đơngiản,tươngtựcáinàyvớicáikia.Chúngtatintưởngmộtcáchsailầmlàđãnắmđượcyếutínhkhigọitênchúng."Ẩnnấptrongngôntừlàthầnthoại triếthọcmàmỗigiâyphútđềuxuấthiện lạimặcchomọiđềphòng".Ảoảnhcủatựdo,baohàmcáchànhđộngđặcbiệtrõrệt,doởcáithuyếtnguyêntửhọcnày,thuyếtđượcsángtạobởingôntừ.

Từđócũngphátsinhcácảoảnhmàngườitagọi làbảnngã.Ngôntừchỉđịnhđượcnhữngtrạngtháicóđặctínhrõrệtnhưyêu,ghét,giận,vui,khổ.Còncáctrunggian,cácsắctháikhácbịvứtbỏ.Chúngtakhôngquenquansátđượckhithiếuchữđềdùngbởirấtkhónhọckhiphảisuynghĩvớicáixácđịnh:thếnênvới các danh từ, chữ nghĩa, cuộc hiện sinh đã tự chấmdứtmất rồi. Chúng takhônglàhiệnhữucủamìnhtrongcácđiềukiệndongôntừquyđịnhchochúngta.Chúng tangộnhận: chúng ta tựmình rút ra từcácquan sátkianhữngkếtluậnkhôngthực,vàcácđịnhkiếnsailầmchúngtađãcóđótácdụngtrêncátínhvàđịnhmệnhcủachúngta...

Nietzsche tóm tắt thứ "nguyhiểm củangôn từđối với tự do của trí tuệ"bằngphươngthứcnhưsau:"Tấtcảlờinóiđềulàthànhkiến"...

Quảquyếtnhìnngắmkỹ lưỡngbằnghaimắtmở thật to, thật rộng, tinhthầntựdosẽthựchànhđượckinhnghiệmrútratừcuộcsốngcủamình,sẽlaomìnhvàobaonhiêucuộcphiêulưu"tòmòđếnphạmtộiác,tìmkiếmđếnhungbạo,dữdằn"-"Chúngtalàchínhcáckinhnghiệm"-"cuộcđờiriêngtưcủaanhemtrởnênkhícụcủahiểubiết, trả lờichoquyết tâmkia làcácđườngnétcủacuộc đời anh em, của thí nghiệm, của sai lầm, tội lỗi, ảo ảnh, đau khổ, yêuthương,hyvọngviệcđótùythuộcvàochínhanhem".Mọikinhnghiệmđósẽchophéphiểurõràngnhấtcácgiaiđoạncủaconngườivềtrước.Cũngnênyêu

tôngiáovànghệthuậtnhưyêungườimẹ,ngườivúnuôi,nhưngmuốnhiểurõràngnóthìphảivượtquanó,quamọithứluyếnáiyêuthươngđó.

Tinhthầntựdolơlửngbaytrêntấtcảmọisựvớicái"tựdocủachimbằng".Nólănxuyênquacuộcđờinhư"cụctuyếtsuytưởng".Đạtđếncái"đãngtửtinhthần"này,nósẽlàngườiduhànhkhoankhoáivớicảnhvậtthịthànhcũngnhưvớinỗicôđơnriêngtưcủamình.

Nhưngngườiduhànhnọsẽkhôngngộnhận,họphảibiếtbóngtốicũngcầnnhưánhsángchobiểuhiệnxácthựccủatrầngian.Họsẽkhôngphủnhậnbóngtốicủamọivậtthểdânglênánhnắngchóichancủamặttrờikhoahọcrủxuốngsauchúng.Quyếttâmnhậnrabóngtốicũngnhưánhsáng,tinhthầntựdosẽphêbìnhtấtcảcáclýtưởngcựutruyền,tấtcảcácthànhkiến,tấtcảcácniềmtin,nócụngsẵnsàng"xétoạcracáigìlôicuốnnó..."

°Nietzscheđãbịlôicuốnbởisiêuhìnhhọccủacácnhàtriếthọc.nhưnglôi

cuốnnàyvẫnkhôngngăncảnôngphêphánnó,xétoạcnó.Ôngngạcnhiênvìcácnhàtriếthọctựnhậnmìnhlàkẻbảovệchânlý."Các

anh.quýhiệpsĩvớikhuônmặtbuồnthảm,cácanhbịmắckẹttronggócxó,bịvướng trongmànnhện của tinh thần rồi". Sai lầmchính làởnguồngốc các lýthuyếtsiêuhình,đólànhữngphươngpháptrithứctệhạinhấtđãđưađếnniềmtinvàocáctưtưởngsiêuhình.Ngaykhivéntấmmàncácphươngphápnày,tasẽvứtbỏnóngay.Nếucómộtthếgiớisiêuhìnhrõràngđốivớithếgiớitronggiácquan,thìđốivớichúngta,nókhôngthểhiểuvàkhôngthểchấpnhậnđược,nóchỉcóđặctínhvônghĩa,tiêucực.Thếgiớivôhìnhmàngườitatuyênbốlàthếgiớithực,duynhấtvàđánhgiálàthếgiớichânlýrõrànglàsảnphẩmdốitrá.

Ngaynhưsựhiệnhữucủamộtthếgiớinhưthếđượcchứngtỏđinữa,thìtrithứcvềnócànghoàntoànvôíchchotấtcảchúngta.Chínhtrongthếgiớicóthực,cảmbiếtđược,thếgiớicủacácbiểuhiệnmàchúngtagặpnghệthuật,tôngiáovàluânlý.Epicurekẻxoadịutâmhồnconngườithờicổxưa,đãcóđượccáinhìnđángkhen,đếnngàynaycàngítcó,khichorằnggiảiphápchocácvấnđềsiêuhìnhhoàntoànkhôngcầnthiếtchosựannghỉcủaý thứcconngười:nếunhững giả thuyết siêuhình có thực đi nữa, thì nó càng có thể giả trá. Epicuregiảngtiếpngay:ngaykhicácgiảthuyếtsiêuhìnhcóthực,nóvẫnchẳngănnhằmgìđếnchúngta.

Chúngtakhôngcầntìmkiếmcáixácthựctrênlĩnhvựcđóđểđưađếnmộtđờingườisốngđầyđủvàcaosang,cũngnhưmộtconkiếnkhôngcầnmọithứđóđểđượclàmộtconkiếntốtlành.

Siêuhìnhhọclàchấtthaythếtôngiáo.Cácnhàtriếthọclànhữngkẻ"nửathầytu"haylà"bọnthầytumangmặtnạ".Nhucầusiêuhìnhkhôngphảilàcộinguồntôngiáo,nhưnglàtôngiáonônmửara.Dướisựthốngtrịcủatưtưởngtôngiáo,ngườitatưởngtượngramộtthếgiớikhác,thếgiớibênkia.Rồisựphásảncủacácảotưởngtôngiáođãđểlạimộtcảmgiáctrốngkhông,mấtmát,ngườitalạilấpcáitrốngkhôngđóbằngtưtưởngmộtthếgiớisiêuhình.

Sựloâuđếnthếgiớibênkia làmchúngtaxadầnmộtcáchđángghétthếgiớicácbiểuhiện,làthếgiớiđộcnhấtcóthực.Táchrờithếgiớicácbiểuhiệnvớithếgiớimàngườitaxưngtụnglàthựctạisâuthẳm,khitheocáchcủađạoKytô,khitheocáchcủaKant,-mộttínđồKytôgiantrá,kẻquèquặttưtưởng,chínhlà

triệuchứngcủađờisốngsađọa,triệuchứngcủasuyđồi.Trongnhiềuthếkỷ,tháiđộtriếthọcđượccangợinhấtlàtháiđộkhổhạnh,nhàtưtưởngkhinhbỉhiệntại,xalánhthếgian,chốitừcuộcsống,xemthườnghiệnhữu.Thếgiớibênkiadùngđểmạlỵthếgiớibênnày,tứctrầngianchúngta.Chúngtaphảibiếtchấmdứtkhinhmiệtcảnhvậtrạngrỡchungquanhta.Cáitrongtavàquanhtanóilênbiếtbaonhiêumàusắc,baonhiêuvẻđẹp,ýnghĩa,huyềnbí.Chúngtaphải lọcsạchgiòngmáumình,tẩytrừchấtđộcditruyềntồntạiởđây,vớtđicáikhinhbỉngườibêncạnh.Chửngtaphảitrởthành"Kẻđồngloạitốtcủangườiđồngloại".

Mộtlịchsửchuyểnhóatưtưởngsẽlàphươngtiệntốtnhấtđểchấmdứtcácảotưởngsiêuhình.Sailầmtrongýnghĩalịchsửlàtộitổtôngcủatấtcảcácnhàtriếthọc,nhữngkẻcoiconngườinhưmộtvậtthểbấtdịch.

Siêuhìnhhọcchínhlà"khoahọccoicácsailầmnềntảnglàchânlýnềntảng",cácsailầmđólà:vậttựthể,hiệnhữuvĩnhcửu,bảnthểsuytư,linhhồnbấttử,Thượngđế.

Vậttựthể,thựctạisâuthẳmchegiấuđằngsaucácbiểuhiện,làtấtcảnênchẳnglàgìcả.Vàchỉđángđượctiếpnhưmộtchuỗicườiầmĩ.

Hữu thể vĩnh cửu, làmột trong những "ý tưởng xác ướp"màmấy ngànnămnaycácnhàtriếthọcvậnđộngtrênđó.Khôngđiđếnchỗlĩnhhộinó,họlênáncácýnghĩahoàntoànvôluânmàhọbảonólừachúngtavềthếgiớicóthực!Vớichúngta,nhữngtinhthầnnhỏnhoi,khôngphảilàcácnhàsiêuhìnhtếtoái,chỉcònlạihoàngcungcủabiếndịchđổithayvớibốnmùaxuânhạthuđông...!

Linhhồnbảnthểsuytư.LuậncứCogitocủaDescartes-tôisuynghi,vậytôihiệnhữu-chỉcógiátrịnếutachấpnhậntiênthiêncácbảnthể,cácthựctạithườngcó.Nóicáchkhác,tôisuytưchỉcónghĩalàđãcótưtưởng.

Linhhồnbấttử!Nhưnghiệnhữucủachúngtathìvôthường,chẳnghạntrongkhitheodõitraxétlịchsử,chúngtakhôngcảmthấytìnhcảmvàtinhthầnmìnhchuyểnhoára sao?Thayvìcó linhhồnbất tử,đãcóbaonhiêu linhhồnsinhdiệt.

Thượngđế!NgàyxưakẻvôthầntìmcáchminhchứngkhôngcóThượngđế,bâygiờngườitalạichứngtỏhìnhthànhlòngtinnơiThượngđếrasao.TừđócũngchằngcầnphảibácbỏcácchứngcớhiệnhữucủaThượngđế.Bácbỏlịchsửlàbácbỏtấtđịnh.LuậnlýKytôtronghaingànnămnayđãdạyvềgiátrịcủaluânlý,cônglaocủachânthực:chínhnóđãchiếnthắngThượngđếKytôvàcấmchúngtanóicáidốitrácủalòngtinnơiThượngđế.NếuThượngđếđãsángtạonên thế gian, thìThượngđế cũng sáng tạonên conngười để làm con khỉ bắtchướcThượngđế,đểgiảitríchokẻ"buồnbãngànnăm"trongcuộcsốnghơiquádàicủamình.

Trongmọi trường hợp, Thượng đế đó, như Pascal nói, vẫn giữ hình là"Thượngđếgiấumặt".MộtThượngđếvạnnăngvạntrí,vẫnkhôngngóngànggìđếncácýhướngcủamìnhđượchiểurasaobởicácvậtthểđãsángtạonên.CóchânlýtrongtaysaoThượngđếkhôngthôngđạtchorõrằngđếnconngườimàchỉsẵnsàngtrừngphạtcácnghingờcủahọ.BổnphậncủaThượngđếđốivớiconngườilàphảirõràngvàxácđịnhtrongthôngđiệptraođếnchoconngười.

ZarathoustrađãnóinhữnggiòngnàyvềThượngđếĐôngphương,tứccủađạoDotháichiếttrung:"Thượngđếcóđầuóclầmlẫn.Ngườihaygiậndữđó,cóphảingàiđãgiậnchúngtakhihiểulầmngài!Nhưngtạisaongàilạikhôngnóirõ

rànghơn?Vànếulỗiởtạichúngtađiếc,thìtạisaongàilạichochúngtađôitaitàngtật

làmgì?Nếucóđấtbùntrongtaichúngta,thìaiđãbỏchúngvàođấy?Cóquánhiềusựviệcmàngườithợnắntaynonđókhônghoànthànhđược.

Nhưngngàilạitrảthùtrênđồsứcủamình,trêntạovậtcủamìnhvềnhữngđiềungàikhôngthànhcôngđược".

Zarathoustracònnóitiếp:"LàmộtđấngChalành,ngàikhôngđượcquágiàsụmvớilũconcủamình.

Loàingườicòncónhữngôngchatốtlànhhơnngài".ZarathoustrakếtluậnrằngThượngđếđãchết.Conngườiđã"giếtThượng

đế".Nhưngconngười,kẻđãgiếtchếtThượngđế,họchẳngnghingờgìvềhành

độngmảchínhhọđãhoàntất,cáckếtquảđángkhenhọđãđạtđược.Cáicaocảcủahànhđộngkialớnlaoquáđốivớiconngười.Nhữngngười

đếnsauchúngta sẽ thuộcvề,bởi tiếpvới sựkiệnnọ,một lịchsửcaongất trờichưatừngthấy!"ChúngtakhôngbịbắtbuộcchínhmìnhtrởthànhThượngđếư? Trong mọi trường hợp, chúng ta, những tinh thần tự do, khi được biếtThượngđếcũđãchết,chúngtacảmthấymộtbìnhminhmớichóisángtrongta:mộtloàiánhsángmới,mộthạnhphúc,mộtkhinhkhoái,mộtđảmlực,mộtbìnhthảnmới!

Tráitimchúngtangậptrànnhậnthức,ngạcnhiên,hiểubiết,chờđợi:mộtbiểnđầyđangmởratrướcchúngta.

Cácnhàtriếthọchãylênthuyền,đitìmnhữngthếgiớimớiđi.Tráiđấtluânlýcũng tròn thôi,nócũngcócuối chânđịacầu.Vàcácđiểmđốichânđóvạchtheođườngthẳngvớicuộchiệnsinh.Phảicómộttriết lýmớitrả lạicônglývàmangđếnniềmvuichonhữngkẻmàlýtưởngcựutruyềnquởtrách,chonhữngkẻđặcbiệt,nhữngkẻkhốncùng.

Sựkếtánsiêuhìnhhọccũkhôngbắtbuộcphảiđưađếnhậuquảtừbỏtấtcảmọitriếthọc.Mộtloạitriếtgiamớitrỗidậy:cólẽphảigọitênhọlàkẻquyếnrũ.

Nhàtukhổhạnhvàkẻtheosiêuhìnhhọcngàyxưaxuấthiệnvớichúngtadướihìnhdạngloàisâurómđangbòtrongổ:thếgiớingàynaycóphảiđãđủánhnắngmặttrời,ánhsángvàhơiấmđểcholoàibướmmuônmầucóthểvứtbỏvỏcũcủamìnhvàbaylaovàokhônggianchanhòaánhnắng...Ngàynaycóphảiđãđủkiêuhãnh,bạogan,cantrườngcủatinhthầntựdothựcsựđể"nhàtriếthọc"xuấthiện.

°Nhiệm vụ đầu tiên của nhà triết học đó sẽ là nhiệm vụ phê phán các lý

tưởngđạođức.Tấtcảmốidâytróibuộcđốinghịchvớitinhthầntựdo,nhữngdâytolớnnhất,ởnhữngkẻthanhnhã,lànhữngtìnhcảmluânlý,nhữngnhiệmvụ.MãnhlựclớnnhấtmàZarathoustragặptrênđườngduhànhcủamình,làcáclýtưởngmàconngườicóvềcáiThiệnvàcáiÁc.

Tạmthời,phảinghingờhếtthảymọitìnhcảmcaoquý,cảchocólẫnlộnvớiảotưởng,vớiquáđộ.Ýchíchânlý,chínhlà"cáichếtcủađạođức".

Nietzschekhôngchegiấunhữngmâuthuẫnbênngoàiởviệclàmcủaông.Nhândanhmộtbổnphận,mộtbổnphậnchânthành,ôngphêphánbổnphận

phổbiến.Chínhvớiýchí,khôngtựđánhlừamìnhvàđánhlừangườikhác,ýchíđạođứcchínhyếuđãđưaôngđếnchỗđảphámọilýtưởngđạođức.Chínhbởiđạođứcđãdẫnđếnchỗpháhủyđạođứccựutruyền.NhữngkẻvôluânlýngàynaylànhữngkẻthừakếnhữngngườingàyxưađãcoiThượngđếnhưchânlývàchân lýnhư thánh thiện ; chúng tamượnngọn lửa thắp sáng chochúng ta từđámcháyhàngbaothếkỷđãquađóbởiPlatonvànhữngkẻtheoKytô.

Được kích thích bởi lòng chân thành đặc biệt của tinh thần tự do này,Nietzschedànhmộtnỗlựckiêntrìchoviệcphêbìnhcácsựkiệnluânlý.Ôngtìmcáchxâydựngmộtgiátrịcủacácgiátrị.Trongtấtcảcáctácphẩmcủamình,từSựvậtNhânbảnchođếnnhữngbảnvănchót,ôngnghiêncứuđiềumàônggọilànhữngđịnhkiếnluânlývàôngđềnghịlàmlạitấtcảlịchsửcủanó.Trướctiênôngphêphánlýtưởngcủachânlýđạođức;ôngphântíchvàthẩmđịnhgiátrịnhữngtìnhcảmđạođức.Ôngkhámphácáiđốinghịchgiữaluânlýchaôngvàluânlýnôlệ.Nhậnxétnàygópphầnmạnhmẽvàoviệcphêbìnhmàôngluônluônlàmđốivớicácbổnphậnđượcđặtđểbởiluânlýngàynay.

Không có luân lý tuyệt đối cũng không có cái thiện tự tạo.Giai tầng sựthiệnkhôngđồngnhấtvớichínhnókhắpnơivàmãimãi:nóthayđổitheothờigianvàkhônggian.Đứctínhluânlýchínhlàsựvângphụccácthóiquencủanơitađượcnuôidưỡng,vàtrungthànhvớitruyềnthốngđãdạybảođóchínhlàbảnnăngbầyđànsúcvậttrongmỗicánhânconngười.Chínhcácconlừavàcáccôgáigiàcủahaigiốngđựccái"đãvângtheobảnnăngnày,hãnhdiệnvìđứchạnhvàcáitrongtrắngcủamình.

Đứctínhluânlý,trongnghĩanày,làhìnhthứccủalườibiếng.Nóthấydễchịukhivângphụchơnlàphêphán,vuithíchkhitintưởngđãnắmđượcchânlýhơnlàviệcđitìmmộtquytắccbocuộcsống.Đứctínhluânlýcóthểngăncảnsựxuấthiện củađạođứcmới là thứđạođức caođẳng.Vănminh lànôdịch,đốinghịchvớivănhóađíchthực,màcókẻgọilàthoáihóa.Ýthứcluânlýcónguồngốcởhộisống,nókhôngphảilàtiếngnóicủaThượngđế:nhưnglàtiếngnóicủavàingườitrongđámngười.Nóchịuảnhhưởngcủaquyềnlựchộisốngvàbảovệcáctruyềnthống.Nóchỉlậplạinhữngđiềuđãđượcnóilêntrướcđó.Nókhôngsángtạonêncácgiátrịmới.Zarathoustranói:"Ngườilươngthiệnlàngườithíchsựvậtcổxưamàsựvậtcổxưathìđượcbảogiám.Cònngườicaoquýlàngườimuốnsángtạocáigimớimẻvàmộtđứclýmớimẻ".

Lýtưởngđạođứccũngthayđổivớithờigian,:Zarathoustratruyềngiảng:"Tôixinnóivớianh.em:chẳnghềcócáithiện,cáiácbấtdiệt".Cónhữngkhuônmẫuở luân lýthờicổxưanhữngngườiđượcthiênhạtônsùngnhưmẫumựcđứchạnh,nhưmộtÉpicthètechẳnghạn,khôngbiếtđếntinhthầnhysinh,làthứđượcngườisaucatụng.

Khẳng định rằng không có các chân lý đạo đức,Nietzsche phê phán đếnnhữngtìnhcảmluânlýkhácnhaunhưtựdo,tráchnhiệm,hốihận,tộilỗi,v.v...

Không có tự do, bởimọi hành động đều đã bị quy định bằng lý tưởng.Trongnghĩanày,kháiniệmlýtưởngđốinghịchvớikháiniệmđứctínhluânlý.Lòngtinvàoýchítựdobắtbuộcgiảthuyếtmộthànhđộngđặcbiệttáchrờiđờisống,nóliênquanđếnmộtthuyếtnguyêntửhọctronglĩnhvựcýmuốnvàhiểubiết.

Trongthựctiễn,cuộcsốngnộitâmcủatakhôngphảilàmộtchuỗicácsự

kiệnphânđoạn,nhưnglàmộtgiòngliêntục.Thuyếtlýcủaýchítựdolàsảnphẩmcủagiaicấplãnhđạo,nhấtlàgiaicấp

thầytu,kẻtuyênbốconngườitựdotráchnhiệmlấynó;tứccáichophéphọhayThượngđếcủahọphánđoánvàtrừngphạt.

Khi tin rằngđược tựdo, conngười cũng tinmình tráchnhiệm.Đó là ảotưởngđượchộisốngsángtạochohọ.Hộisốnggiáodụcconngườivàđặtkỷluậtchoconngườiđểbiến thành"convậtbiết thốt ra lờihứa".Mộtconvậtmuốnhưởnglợiíchcủađờisốngtậpthểphảibiếthứavângphụcvàomộtsốđịnhtắc.Cái"áobóhộisống"đólàmchoconngườithànhnhấtđịnhmộtkiểuvàđồngloạtgiốngnhau.Nietzschebiệnluậnrằngconngườikhôngcótựdo,thìkhôngtráchnhiệmgì vềhànhđộng củamìnhvàhiệnhữu củamình.Cánhân làbọtsóngđángthươngcủacơnsóngbiếndịchcầnthiết.Trừngphạtmộtkẻphạmtộilàtrừngphạtsốmệnhmuônthuở.NhàtriếthọcphảinóinhưJésus."Đừngphánđoán",họmuốnđượccôngchính,thayvìbịphánđoán.

Đểđóngđinhvàokýứcconngườicáclờihứađãlàmsẵn,đểngăncảnconngườiquênđi những lời "tôi khôngmuốn", hội sốngđãdùngnhữngphươngtiệnghê tởmngượcnhau: thời tiền sử chẳng cógì tànbạobằngphươngphápnhétvàokýứccủa luân lý.Bịnhốttronggôngcùmhộisốngconngườikhôngcầnbiếtlợidụngnhữngbảnnăngcủatựdohoangdã,cămhờn,tànkhốc,nhu.cầulấnát.Từđóhọquaysangchốnglạichínhmình.Khôngthểhànhhạkẻkhác,họquaysanghànhhạmình:vìthếsinhraýthứcngụytrá,cơnbịnhtrầmtrọngnhấtcủaconngười.Linhhồnápdụngchomìnhýchíhùngtrángcủachínhnó,nótựlàmđaukhổvìsungsướngkhi.gâyđaukhổ.Phầnkhácýniệmluânlýcủalỗilầmcónguồngốclàkháiniệmtấtcảchấtliệucủanợnần(tiếngĐứcSchuldchỉđịnhcảhainghĩatrên).Kẻmắcnợ,đểghisâutrongkýứcmìnhsốtiềnphảitrảvàcũngđểgâylòngtinnơichủnợ;phảihứavớingườinàyrằng,trongtrườnghợphắnkhôngtrảđược,sẽđềnbùchohọtàisảnmàhắncònlại,nghĩalàthânxáchắn,vợhắn;tựdocủahắnhaychínhcuộcđờiriêngtưcủahắn.Ngườichủnợsẽlấylạinợbằngcáchkhinhkhi,bạcđãi,hànhhạconnợ.

Thếnênliênlạcgiữacộngđồnghộisốngvớinhauchínhlàliênlạcgiữachủnợvàconnợ:Hộisốngtrừngphạtnhữngaikhônggiữlờihứađãtrao,nhưchủnợtrừngphạtconnợ.

Kháiniệmnợnầndầndàápdụngvàocáctươngquangiữacácthếhệhiệnthờivàcácthếhệđitrướcnó.Ngườitatinrằngnòigiốngchỉcóthểtồntạinhờsức laođộngvàhy sinh của tổ tiên,nhữngngườinày sống lại trong tinh thầnhùngtrángvàtiếptụcbảovệchủngtộchọ.Thếhệngàynayphảihoànlạisốnợđãmắchọbằnglaolựcvàhysinh.

TổtôngxaxưanhấtđãbiếnhìnhthànhThượngđếbằngtưởngtượngvàsợhãi:TừđóconngườitinmìnhmắcnợvớiThánhThần.Nhữngýniệmuẩnứcnàynuôinấngchoýthứcngụytrá.Cáctănglữ,lànghệsĩtronglĩnhvựcnày,dạycho con người biết rằng nếu họ đau khổ chẳng qua vì họ chống trả nợ choThượngđế,vìhọđãphạmtội.Conngườimangýthứcngụytráchụpngaylấytàthuyếttôngiáođểđẩynỗikhổnhụccủamìnhlênđếncùngđộ:họtinmìnhlàkẻphạmtội,họsungsướngtrongcáiđêtiệncủamình,trongcáitựkhổhìnhđóngđinhthậptựcủamình.

Họ coimọi hành động tự nhiên là tội lỗi, chẳng hạn hành động truyền

giống.Họ coimọi thứđau khổđều là trùngphạt, họ tìm trongđau khổmộtphươngtiệngiảmtộilỗicủamình.Tộilỗilà"biếncốcơbảntronglịchsửnhữngtâmhồnbệnhhoạn".

Phảitránhchoconngườiảotưởngtộilỗi,phảilộtbỏýthứcngụytráởhọ:họlàkẻvôtộinhấtmàhọkhôngngờđược.Khihọkhôngcòntựxemlàxấuxa,ngụytrá,họcũngsẽkhôngcòn là tội lỗinữa.Conngườivà thếgianphảixuấthiệnlạitrongbuổibìnhminh,vôtộitrongtrắng.Phảitrảlòngtrongsạchlạichokhổđaubằngcáchchấmdứtlẫnlộnvàođâyýtưởngphạmtội.Hốihậnsaukhiđãhànhđộng sai lầmchính làmộtdạidột thứhai thêmvàodạidột thứnhất.Lònghốihậnvềmộthànhđộngcủamình,đókhôngphải là cáchđể sửachữahànhđộngnày:hànhđộngkhôngxóađượcbằnghốihận.Phảilàmộtnhàthầnhọcthìmớitinđượccómộtsứcmạnhxóabỏ lỗi lầm.Điềuđánggiáhơncả làphảivôluânvàkhôngtinvàolỗilầm.

Khôngcótộiácvĩnhcửu,cũngkhôngcóphầnthưởngđờisau.Vảlại,cũngrấtlạlùngkhithấyđứchạnhmàcònđòiphầnthưởng.HãyngheZarathoustravềđiểmnày:

"Hỡingườiđứchạnh,bạnmuốnđược trảnợư?Bạnmuốnđượcđềnbùphầnthưởngvềđứchạnhcủabạn,muốncóngôivịởtrầngian,trêncõitrời,chỗvĩnhcửutronghiệntạicủabạnư?

"Bạncóphẫnnộkhôngkhinghetôigiảngrằngchằngcótrảnợkhôngcóđềnbù.Thựcratôicũngchưanóirằngđứchạnh,chínhtựnóđã làmộtphầnthưởngrồi!(

"Hỡiơiđólànỗibuồntiếccủatôi.Ngườitađãxảoquyệtdunhậpvàotậntronglòngvậtthểýniệmphầnthưởngvàtrừngphạtvàvàongaytậncùngtâmhồncủacácbạnnữa,hỡingườiđứchạnh.

"Nhưngcũngnhưrăngnanhconheorừng,lờinóicủatôixénáttậncùngtâmhồnbạn.Tôimuốnđượclàlưỡicàyđốivớibạn.

"Bạn yêu đức hạnh củamình như ngườimẹ yêu con.Nhưng có bao giờngườitanghengườimẹđòitrảgiávềtìnhyêuthươngcủamìnhđâu?

°ChúngtagặptrongtấtcảcáctácphẩmcủaNietzchelờiphêpháncáctình

cảmđạođức.Côngtrìnhphêphánđóđạtđếnmộtchuẩnxácđặcbiệt lôicuốnkhiôngkhaitriểnýtưởngluânlýchủôngvàluânlýnôlệ.ChủđềnàyđượctrìnhbàyrảiráctrongvàitrangcủacuốnSựVậtNhânBảnvàcuốnNgườiduhànhvàchiếcbông,nhấtlàởhaicuốnBênkiacáiThiệncáiÁcvàPhổhệluânlý.

TrongmộttrangnổitiếngcủacuốnBênkiacáiThiệnvàcáiÁcNieztscheviết:

"Trongcuộcduhànhcủatôixuyênquacácnềnluânlý,tinhtếhaythôlậu,đãvàđangthốngtrịtrênmặtđấtnày,tôiquansátđượcvàiđườngnétđãliênhệthứluânlýnàyvàothứluânlýkiavàcácđườngnétđótỏracùngmộtlượt.Thếnêntôikhámphárađượchaimẫumựccơbảnchiacáchnhaubởimộtkhácbiệtchínhyếu:luânlýchủôngvàluânlýnôlệ-Trongmọinềnvănminhcaođẳngđềucóđặctínhtrộnlẫnnày,ngườitacóthểkiểmchứngnhữngkhuynhhướngmuốnđiềuhòachúng,haythườnglà lẫnlộnchúng,mộtngộnhậncảhaiphía.Đôikhitagặpchúngđượcđặtsongđôichặtchẽ,kếthợpcùngởmộtngườiởtậntrongmộttâmhồnduynhất.Sựấnđịnhcácgiátrị luân lýdiễnrakhithìgiữa

lòngchủngtộcthốngtrị,nhữngkẻýthứcvàkiêuhãnhvềkhoảngcáchchiahọvàkẻbịtrị,haytronglòngchủngtộcbịthốngtrị,giữanhữngngườinôlệvàhạcấp".

Ngườihùngtrángvàcaothượng,ngườiquýpháitựnhậnraquyềnchínhmìnhấnđịnhgiátrịcủamọivậtthểvàmọihànhđộng,họlàngườisángtạocácgiátrị.Giữaconngườihọtuyênbốtốtvậtbìnhđẳngvớimình,vàxấuchovậthạđẳng;giữacáchànhđộng,họtuyênbốtốtđiềuíchlợichohọvàxấuđiềulàmhạihọ.

Họcoichủnghĩaíchkỷriêngcủamìnhlàviệcbìnhthường.Họcangợibạolực,hùngcường,sứcmạng, lòngcanđảm,sựkhắtkhevà làmchủchínhmìnb.Họkhinhbỉ cuộc sống và hạnhphúcnhưnghọ vẫn vui sống, có lòng tinnơimìnhvàkiêuhãnhvềmình.Họbiết lúcphảinóivà lúcphải imlặng.Họkínhtrọngtuổigiàvàtruyềnthống,haicáikínhtrọngnàylànềntảngquyềnhànhcủahọ.Họchỉnhậncóbổnphậnđốivớingườibìnhđẳngvângtheonhữngngườinàybằngquyluậtcủathứlễđộsànhsỏichứngminhtìnhbạn,lòngchungthủyvàsựtếnhịcủamình.

Nhưngnhữngkẻnôlệ,bịbọnchủôngkhinhbỉ,chàđạp,đốixửtànácđãtrảthùbằngcáchthiếtlậpnhữnggíatrịkhác.Họquyđịnhcácgiátrịnàybằngcáchđặtđốingượcvớicácgiátrịtrưởnggiả:hànhđộngcủahọchỉlàmộtphảnứng.Lòngoánghétthùhậncủanhữngkẻyếuhènđãbópméohìnhảnhnhữngngườicaothượng;trongđầuóchọnhữngngườinàyđãbiếnthànhbọnquỷdữkhôihài.Cáitànáccủaluânlýmới,chínhlàlươngthiệncủaluânlýcũ,nghĩalàcáigìhùngcường,thuộcvềkẻthốngtrị,tứckẻgâyrasợhãi.

Từlòngcayđắngkẻmạnh,bọnhènyếuliêntưởngđếnmộtquanniệmbiquanvềcuộchiệnsinh:họmuốntựtin,vàchocảngườikhácnữarằngkhônghềcóhạnhphúcđíchthực.Họtuyênbốlàđứchạnhcácphẩmtínhcóthểxoadịucuộcđờinhữngkẻxấusố:kiênnhẫn,mựcthước,tửtếvànhất làtìnhthương.Dođóhọcangợimộtloàisâuđấthènnhát,mộtthứcừunondại.Ngườilươngthiệnchínhlàkẻvôhại,hiềnkhô,lùđù,dễgạt,cómộtchútđầnđộn,ngườitửtế.

Trênphươngdiệnlịchsử,tacóthểkhámpháthứluậnlýcủanhữngkẻnôlệnàytrongđạoDotháivàđạoKytô,(tasẽtrởlạisựkiệnnàysau).ThànhLamã,ngườitiêubiểucholýtưởngquýphái,bịbọnJudéeđánhchiếm.ĐếnthờiPhụchưngchúngtanhậnthấymộtthứctỉnhkiêuhùngvàlớnlaocủalýtưởngcũ, củađườngquay vềbản gía trị cao thượng của conngười và sự vật, nhưngphongtràocảicáchcủabọntiệndânđãchiếnthắngPhụchưngcaoquýkia.Rồigiaicấpquýpháicủathếkỷ17và18suysụphoàntòanduớinhátbúacủa lòngdânchúngoánhờnvớiCáchmạngPháp.Lý tưởngcaoquýhóa thân lầncuốicùngvớiNapoléon,"Mộttổnghợpcủasiêunhânvàphinhân".

°Xácnhậnrằngcácgiátrịcủabọnnôlệđãđauđớnchiếnthắngchúngta,và

mọiquanniệmhiệnthờiđềubắtnguồntừđó,Nietzschethẳngtayphêbìnhmọibổnphậnmàluânlýđãbuộcvàota.

Luânlýcủachúngtacấmtựtử.ĐạoKytônguồngốcchỉchấpnhậnviệctựtửbằnghaihìnhthức,làhaithứđượcđặcbiệtcangợi,sựtuẫnđạovàmònhéovìtukhổhạnh.Tôngiáohiệnđạichỉchophéplốitựtửdầnmònnàymộtcuộcđờinhỏnhoi,trưởnggiảvàtầmthường-.Thếnêntưtưởnganủimãnhliệt:nógiúptaquamộtđêmkhóngủ.Cáichếtcốýlàchiếnthắngcủalýtrítrênnhiêntinh.

Kẻtựtửcóthểlàmđỡgánhnặngchohộisống,chongườikhác.Sựkiệntựhủydiệtlàmộthànhđộngđánggiá:ngườitacóthểthunhặtởđóluậtsổng...

Luânlýcựutruyềndạytakhinhbỉthânxác:truyềngiảngsựtrinhbạch,đềcaođaukhổ,đặtnólêntrênniềmvui.Thànhkiếntinhthầnthuầntúykéotheosựhủyhoạisứcthầnkinh,tànphásinhlývàcưỡngbứclinhhồn.Zarathoustralênán"nhữngkẻkhinhbỉthânxác":

"Tôilàthânxácvàlinhhồn-trẻconđânóinhưvậyTạisaotakhôngnóinhưtrẻcon?

"Nhưngngườiý thứcvànhìnthôngsuốthơnsẽnói:Tôihoàntoànthânxácvàchẳngcógìnữa.Linhhồnchỉlàmộttiếngđểgọimộtphầncủathânxác".

Zarathoustracònnóithêmvềlòngtrinhbạch:"Tôiđãkhuyênanhemgiếtchếtcảmgiáccủamìnhư?Tôikhuyênanhem

nhớđếncáivôtộicủacảmgiác.Ởvàikẻ,lòngtrinhbạchlàmộtđứchạnh,nhưngởphầnđôngnỏlàmộttộilỗi."

"Mộtvàikẻtiếtdục,cóthể.Nhưngnhụcdụclẫnlộntrongmọihànhđộngcủahọ."

Ýtưởngđặtđaukhổlêntrênniềmvuihoàntoànlàmutốithêmcuộchiệnsinh.Luânlýlàtênđạivukhống,làthuốcđộcthựcsựcủacuộcđời.Nógiaocácđứctínhpháhoạichonhữngcảnhânthựchànhnỏ.Hoàntoànbịthâmnhậpbởilốikhổtuvô lý,nóchống lại tấtcảcáichi làngườivàvậtsống, làvậtchất.Nókinhsợhạnhphúcvàcáiđẹp.Nólênánbảnnăngvàcáckhuynhhướngtựnhiêncủaconngười.Luânlýlàmchúngtatrởthànhbấtcôngvớibảnnhiêncủaminhvàvớimọibảnnhiênkhác.Nósửasoạnvàtántrợsuyđồi.Kếtluậnsaucùngcủanỏlàsựhủydiệtphổbiến,làchủnghĩahưvô...

Luân lýca tụng laođộng.ỞchâuMỹngười tacực lựchốihả làmviệcvàngườitađiêncuồngđitìmvàng."Tộilỗithếgiớimớiđó"lantrànđếnChâuÂucổkính.Người taxấuhổphảinghĩngợi,khi suy tư ;người takhôngcòn thờigianđểnóichuyện,đểthưtừ:ngườitakhôngdámsốngcuộcđờichiêmnghiệm,khôngdámnhànduvớibạnbè.SựgiảitríchỉthíchhợpvớibọnnôlệđãkiệtsứcvìlàmviệcTrongviệccatụnglaođộngnày,tatìmthấysựsợhãitínhcánhânvànhữngkhaokhátđộc lập củanỏ.Người ta tin rằng laođộng sẽdùng sức thầnkinh,sẽkhuấyđộngsuytưởng,mơmộng,tìnhái,thùhậncùnglúcsẽràngbuộckhoáilạcvàlý

trí,sẽcầmgiữmỗingườitrongkhuônkhổ,vàsẽlàcơchếđiềuhànhtốtđẹpnhất.Ngườitacànglàmviệcanninhhộisốngcàngđượcbảođảm.Nhưngsựchờđợi,ởđiểmtậncùngđỏđãhoàntoànthấtvọngbởingàynay,nhữngngườilaođộngđãtựchứngtỏvôcùngnguyhiểm!

Kếtánchủnghĩa íchkỷ,nềnluânlýcủachúngtatruyềndạyphảihysinhchokẻkhác,phảivịtha.MộtnhàtưtưởngtựdonhưAugusteComte,kẻ"vượtquáKy tôbằngKy tô" truyềngiảngchâmngôn thờidanhcủaminh:hãy sốngchongườikhác.Nơiđâychỉlàmchocảnhânthêmyếuđuổi,vàđingượclạisựpháttriểncủanỏ.Ngườitachỉgiúpkẻkhácbằnglờinói,bằngbềngoài,vàítracũngmuốnnhúngtayvàocuộcđờikẻkhácmộtcáchđộcđoán.Phảikhinhbỉkẻkhimuốn làm người nhân hậu, lại không chứng tỏ nhân hậu được với chínhminh.Vàhọsửdụngtàisảncủamình:chínhcáidụcvọngchiếmhữungườikhácđãbiếnhọthànhkẻhysinh,cứugiúpâncần,tậntâm.

Zarathoustrabảo:"Bạnxoắnxuýtvớingườiđồngloại,bạnnóivớingườinàybaolờilẽhayho.

Nhưngtôibảobạnđiềunầy,tinhyêungườiđồngloạicủabạn,chínhlàtinhyêubạnxấuxanhất.

"Bạnđivàongườiđồngloạiđềchạytrốnvớichínhbạn.Chínhlẽđỏxuibạnlàmđiềuđứchạnh.Nhưngtôi, tôihiểuthấucái lònghysinhkhôngvụ lợicủabạn...

"Bạnkhôngthiếtchốngđỡchochínhbạnvàbạnkhôngyêuchínhmìnhchođầyđủ,vìthếbạnmuốncùrủngườiđồngloạibằngtìnhthươngcủabạn".

Thayvìgiúpđỡngườikhácmộtcáchgiảtạo,saotakhôngphụngsựhọmộtcáchđắc lựcnhất làbiếnđổi conngườihọ thành tácphẩmmàmọingườiđềunhìnngắmvui tươi,nhưmộtkhuvườnxinhdẹpêmđềmvới cánhcổngchàomờihỏihan?Trongnhữngtìnhcảmvịtha,luânlýtántụngnhấtlàlòngthươnghại.Schopenhauercũngđặcbiệtcangợinỏ.Nhưngthoátrakhỏisựquyếnrũ

củanhàbiquanvĩđạikia,Nietzschegắtgaolênántìnhcảmđỏ.Trướctiênôngkhámpháraởnótấtcảchủnghĩaíchkỷ,đạođứcgiả.Nỗiđaukhổcủakẻkháclàmtalosợkhinỏvénchotathấynỗinguyhiểmmàtacỏthểlànạnnhân;nỏlàmtổnthươngtakhichotanhìncáibấtlựchayhènnhátcủamình.

Đôilúcchúngtacònmuốncókinhnghiệmvềmộtnỗiđaukhổtươngphảnvớihạnhphúc của riêng ta,hay, ta cònmuốngiảinỗi sầu trongcuộc sốngcủamình.Nếuđứngtrướcmộtngườiđangđauthươngcủangườikia,đólànỗikhổsởcủariêngta,cũngnhưđauthươnglàcủariêngngườiđó,vàvìthếtaphảigiảithoátđaukhổcủamìnhbằngmộthànhđộngtrắcẩn.Nếukẻđauđớnkiakhôngchấpnhậnhànhđộngtrắcẩncủata,tathấymìnhbịtổnthươngthựcsự.

Phần lớncác ânhuệngười tabanphát chonhữngkẻkhổncùng, thực rađềulànhữnghànhđộngxấcxượcthảnnhiênchâmchọcngayvàobảntínhchânthựccủanôiđaukhổởhọ.Nhữngkẻlàmơnchotađãhạthấpvàsỉnhụctacònhơncảkẻthùcủatanữa.

Zarathoustrabảo:"Sựthựclàtôikhônghềưahọ,nhữngkẻtừbichuyênđitìmkiếmcáitoàn

thiệntronglòngthươnghạicủamình,chúnghoàntoànthiếutrongsạch."Nếutôiphải làmmộtkẻtừbi, thì trongtấtcảcáctrườnghợptôikhông

muốnngườitagọitôinhưvậy."Thấyđaukhổkẻđangđaukhổ,tôixấuhổvìnỗixấuhổcủahọ,vàkhitôi

chạylạigiúpđỡhọ,tôiđãlàmthươngtổnnặngnềlòngkiêuhãnhcủahọ."Tấtcảtìnhyêuthươnglởnlaođềuvượt lêntrênlòngthathứvàthương

hại"Phầnkhác,lòngthươnghạilàmchođaukhổtruyềnnhiễmkhắpnơi,nógia

tăngnỗikiệtlựcmàđaukhổđãdunhậpvàotrầngian.Saucùng, lòngthươnghạikhôngbiếtgiớihạnviệctăngtrưởngnhữngkẻ

cùngbỉ,nócòngiữchúnglại.Nóđốinghịchvớiquyluậtcơbảncủatiếnhóa,vớinguyên lýchọn lọc lànguyên lýđào thảinhữngkẻyếuhènvà thayvàonhữngngườihùngtráng.Nócứuvớtnhữngkẻđãđếnhồiphảitiêudiệt.Nóngăncảnnòigiốngthảihồicặnbãvàthanhlọchàngngũ.Nógópphầnlàmđentốithêmcuộc đời. Khuynh hướng ẩn giấu trong nó chính là khuynh hướng hiềm thùchốngnghịch.Lòngthươnghại làtriệuchứngcủasuyđồi, lànguyênnhâncủa

suyđồi.Người tachỉcóthểgiúpđỡhữuhiệuaimàtađãhoàntoànhiểunỗiđau

đớn,tứclànhữngngườibạn.Vàchỉcóphươngcáchgiúpđỡđộcnhấtlàđểhọhọclấyniềmvui.

Trongmộttrangsáchkhác,Nietzschevẫntiếptụclênánsựphụngthờđaukhổvàlòngthươnghạitầmthường,ôngđãnhậnragiátrịnơilòngthươngcủakẻmạnh,ngườiđemnănglựcmìnhbảovệkẻyếuđuối,kẻbịápbứcvàngaycảthú vật.Ởđâynóbày tỏ lòngđại lượng vô tư, có cả khi vô lý, ởnhữnghạngngười siêuđẳngđó,màbọnngười tầm thườngkhông thểnàohiểuđược, haychúng cho là điên khùng, vì "với cỡ người tầm thường thì mọi tình cảm caothượngvàquảngđạiđềukhôngcóthực:họnheomắtkhinghenóiđếnchúng.Ởđâynómôtảtínhnhãnhặncủangườihiểubiết,dùchomọikhácbiệtvềthiêntư,vềđiềukiệnvàcáchthế,vẫnđốixửbìnhđẳngvớimọingười.Vàhọcangợitínhđángyêunày trongmọi tươnggiao, liên lạcvớingườikhác, -vìhọđãbiếtthựchànhtốtđẹp-đôimắtrạngngời,cánhtaychàođón,cõilòngchânthực:"sựthânáinhãnhặnvà lễđộcủa trái timtuônradạtdào từbảnnănghướngđếnngườikhác;chínhchúngđónggópnhiềuvàochovănminhconngườihơnmọilòngtrắcẩn,từbi,hysinhcủacùngmộtbảnnăngnọ"vàhơnnữa,taphảibiếtđàoluyệnởmìnhnhữngtìnhcảmđẹpsángngờiđó:"phảihọcyêuthương".

°Trongnhữngbổnphậnmà luân lýcựutruyềndặndò,Nietzscheđặcbiệt

phêphán cácbổnphậnđối với tổquốc.Nietzschebảo, chúng ta,những "tinhthầntựdo",nhữngđứaconcủangàymai,chúngtalàkẻthùcủatấtcảkhuynhhướngyêunướcrởm,chúngtalànhữngngườikhôngtổquốc.Lòngyêunước,đốivớichúngtalàmộttìnhtựlạchậu,thiếuphẩmgiá.

Buônbánvàkỹnghệ,traođổithưtừsáchvở,tínhchấtquốctếcủanềnvănhóacaođẳng,việcdichuyểndễdãi,nhữngsựkiệnnàyđãđưađếnsựsuyyếuvàsửasọansựsụpđổcủacácquốcgia,ítralàcácnướcÂuChâu.Sựtiếnbộrõrệttrongviệcdunghợpcácdântộc,mặcchochủnghĩaquốcgiađốikhánglại,vàđóchỉ là hànhđộng rồdại, phi lý, vàngượchẳn với nền vănhóađích thực.Chủnghĩaquốcgiaphảidùngdốitrá,mưumẹovàbạolựcđểgiữtíndụng.Đókhôngphảilàlợiíchchungcủadântộc,màlàlợiíchriêngcủacáctriềuđạibảohòangvàcủamộtvàigiaicấplãnhđạođãxửdụngphongtràoquốcgiađó.Khiđãnhậnchânđượcsựkiệnnày,takhôngcònlongạiphảinỗlựcchocôngtrìnhdunghợpcácdântộc.

Tuynhiênchúngta,nhữngtinhthầntựdo,cũngkhôngthểtựgọimìnhlànhữngnhànhânbản,chúngtakhônglàmtròhềchonhữngthứđó!ChúngtalànhữngngườiChâuÂutốt.TiếngChâuÂuởđâyphảihiểulàlãnhthổrộnghơnmảnhđấtmàChâuÂuđịalýchiếmngụ,"bánđảonhỏbécủaChâuÁ",ngườitabaogồmcảởđâyChâuMỹ,làđứacongáicủavănminhchúngta.ChâuÂutựđịnhnghĩabằngvănminhcủamình:đólàmộttoànbộcácdântộccócùngquákhứchungtrongHylạpvàLamãcổxưa.trongđạoDotháivàđạoKytô.ChâuÂumắcnợHylạptinhthầnkhoahọccủamình:đólàtưtưởngduylývàtinhthầnphêphán,điềulàmchonóthấymìnhcaohơnChâuÁlànơivẫncònchưaphânbiệtđượcthơcavàchânlý.

Ngườitacóthểthấytrướcmộthợpnhất,trướctiênlàkinhtếcủacácdân

tộcChâuÂu,ởđâymỗinướcsẽlàmộtbangcónhữnglềluậtriêngbiệt.Sựcảibiếncácbiêngiớisẽtùythuộcvàolợiíchcủatừngnhómvàcủatoànbộhơnlàtùythuộckýứclịchsử.

Không tổ quốc, tinh thần tự do không có một ràng buộc nào với NhàNước.Zarathoustratốgiácthầntượngmớiđó:

“NhàNước,đóchínhlàconquỉlạnhlùngnhấttrongnhữngconquỉlạnhlùng.Nónóidốitrơtrẽn.Đâylàlờidốitrábòtrênmiệngnó:talàNhàNước,talàDânTộc"

Những tâmhồnvĩđạiphải sốngngoàiýniệmNhàNước ;nơi chấmdứtNhàNướclànơibắtđầuđờisốngtựdo.“Cònlạinhữngnơichỉdànhchonhữngngườicôđộc,nhữngnơinghenồngmùigiómặnlồnglộngthổitừbờbiểncâmnínrađi..."

NietzschecoichủnghĩaquânphiệtcủaNhàNướchiệnđạilàxiềngxíchtrởngạichovănhóa.Ôngmôtảgiớiquânđộilànơiconngườiđượcnuôinấngbởitậpthểdânchúng,đượcchomặccácthứyphụcnomnhưđámngườiđeomặtnạ,mấtthìgiờtrongviệcdichuyểnvàtháorápvũkhí;lànơingườinàyháchdịchtruyềnlệnhvàkẻkiamùquángnghetheo,làchỗôngxếprốngtiếngchỉhuyvàthuộchạcắmcúibắtchước,cằmcúilàmthêmnghiêmtrọngcáigiọngđiệuthôbỉđó.Mộttổchứcnhưvậychỉcómặtởcáchộisốngcổxưa,lúcbịcácnguyhiểmtrầmtrọngđedọa,ngàynaynólàvậtđãlỗithời,làdicảocủaquákhứ.

Khôngcómộtchínhquyềnnàocảganthúnhậnhọtổchứcquânđộiđểcócơhội,thỏamãncácchinhphụcthèmkhátcủamình.Họquảquyếtlàchỉbậntâmtớiviệctựvệchínhđángmàthôi.

Nietzscheviết, trongmộttrangrấtcảmđộngcủacuốnNgườiduhànhvàchiếcbóng:“Phảitừbỏlýthuyếtquânđộiđượccoinhưphươngtiệnphòngthủvàcũngrấtrõràngnhưthèmmuốnchinhphục.Mộtngàynàođócóthựcmộtdântộc,nổibậttrongchiếntranhvàtrongchiếnthắngbởipháttriểncaonhấtcủakỷluật,củathôngminhquânsự,đãquendànhchohoạtđộngkianhữnghysinhnặngnềnhất,sẽtựdoreolên:“Chúngtabẻkiếm",vàpháhủycáctổchứcquânsựtừnềntảng.Trởthànhvôhạingaygiữalúcđángsợnhất,dướisựngựtrịcủamộttìnhtựcaocả.đólàcáchduynhấtđểđưađếnmộthòabìnhđíchthực,mộthòabìnhxuấtpháttừtinhthầnchủhòa.Thàchếthơnoánthù,vàthàchếthailầncònhơnđểoánthùvàsợhãi.Mộtngàynàođólềluậtnàyphảilànguyênlýcaocảchotấtcảcáchộisốnghòađiệu."

Tuynhiên,bằngmộtbấtnhấtlạlùng,ngườikhôngtổquốcNietzschetrongnhững trangkhác lại tán tụng chiến tranhhếtmực.Chiến tranhhẳnnhiên cóđiềulàlàmchokẻchiếnthắngtànbạovàngườichiếnbạihungdữ.Nhưngnócócái lợi là đánh thức lòng dãman và đưa về nhiên tính.Đối với vănminh conngười nó làmột giấc ngủ,một tạm nghỉ trongmùamưa: từ chiến tranh conngườilàkẻhùngmạnhnhấtvớicáithiệncũngnhưvớicáiác.Nóđemđếnchocácdântộcnhọcnhằnnhữngphẩmtínhquýgiánhưnănglựcgắtgaocủachiếntrận,lònglạnhlùngtronghànhđộngsáthạikếthợpvớiýthứcrõrệt,vàcáithảnnhiêncủaconngườitrướcmạngsốngcủariêngmìnhvàcủanhữngngườimìnhyêuquý."Hỡianhemchiếnbinh,Zarathoustranói,tôiyêuthươnganhemđếntậnđáylòng...

"Anhemphảiyêuhòabìnhnhưlàphươngtiệnchocuộcchiếnmới.Hòa

binhngắnngủiđánggiáhơnhòabìnhdàilêthê.Tôikhôngkhuyênanhemlaođộng,nhưngtôikhuyênanhemchiếnđấu.

Tôi khôngkhuyên anh emhòabình,mà tôi khuyên anh em chiến thắng.Laođộngcủaanhemlàchiếnđấu,hoàbìnhcủaanhemlàchiếnthắng!

"Chiếntranhvàcantrườnglàmnênviệcvĩđạihơnlàlòngyêuthươngđồngloại".

Người ta hiểu tại sao trong cuộc chiến tranh 1914- 1918 ởĐức đã cho ấnhànhvà truyềnbábản innhỏdành choquânđội (Feldausgabe) ghinhững lờitríchdẫncủaZarathoustra...

Napoléon,ngườikếtụcphongtràoPhụcHưngđãcóvinhdựtạolạimộtthếgiớinơiđóngườichiếnthắngbọnmạibản,trọcphúvàđànbà.Chínhởôngngườitatiêncảmđượcmộtchuỗidàinhiềuthếkỷchiếntranh,nhờôngngườitađãtiếnvàothờiđạichiếntranhkhoahọcvànhândân.Cólẽchủnghĩaanhhùngcổxưasẽchiếnthắngtìnhtựquốcgia,vàcóphảingườita sẽ thấygiấcmơcủaNapoléonthựchiện:mộtChâuÂuhợpnhấtđểtiếnđếnviệctrởthànhchủnhânthếgiới.

Quanniệmcuốicùngnày,khigợiratranhchấpgiữacáclụcđịa,cóthểchophépNietzschedunghòađượctinhthầnChâuÂucaocảvàtìnhyêuchiếntranhcủaông.TuynhiêntrongmộttrangdicảocủacuốnÝChíHùngTráng,ôngđòihỏi conngườiphải trởnênngườiSiêuChâuÂukhidàn trải tầmmắtmìnhrabốnphương.

LúcnàoNietzsche cũngkhôngngừng chỉ tríchnướcĐức, tổquốcmình,"xứ không thành lũy của Châu Âu", những người Đức, “những người mảnhvụn",nhữngchuyênviênthỏamãnvềlĩnhvựcchuyênbiệtnhỏhẹpcủamìnhvàĐếchínhĐứccùngvớinhữngvĩnhâncủaquákhứvàhiệntại.Phươngchâm:NướcĐứctrênhếtđốivớiônglàkhẩuhiệunguxuẩnnhất.

Cócầnphải lưuýngườitasẽkhông làNietzschenếutatựgiớihạnmìnhbằng cách lặp lại dễdàng sựkết án chủnghĩaĐứcđó.Vềđiểmnày, lý thuyếtNietzscheđích thựcnằmởviệcphêphán tổquốc riêngcủamìnhbằngcả tinhthầntựdomàmộtngườiĐứclàNietzscheđãlàmđốivớinướcĐức.

Siêuhìnhvà luân lýmàNietzschecực lựckếtán làhai thứđã thâmnhậptinhthầnDothái-Kytô.NgườitahiểurõrằngNietzschephêphánchínhđạoDotháivàKytô.Ôngthựchiệnhànhđộngđóvớivẻgắtgaokháchẳnvớicáidịudàngmà,ởquãngđầucủacuộcđờiôngđãcảmnhậnđượcởđạoCơĐốc,vớicảmtìnhtốtmàôngđãbàytỏ,ởnhữngtrangtácphẩmcũngnhưởthưtừ,đốivớiconngườicủaJésus,“ngườixứngđángnhấtcủatìnhyêu"

NgườiDotháiđãcónhữngthànhtựuđầutiêntrongviệclậtđổcácgiátrịdongườiquýpháiAryendựng lên.Vớihọ, "cuộcnổidậycủabọnnô lệ tronglĩnhvựcluânlý"đãbắtđầu.Cácnhàtiêntricủabọnhọđãđồngnhấthóamộtphầnnhữngtiếnggiàusang,hùngcường,mãnhliệt,nhụcdục,hungdữ,vôđạo,phầnkhácvớinhữngchữnghèokhổ,yếuhèn,tốtlành,bạnhữu,vàthánhthiện.

JésusdeNazarethlàđịchthủcủanướcDothái,chonênchínhNgườilàkẻchiếnthắngcácgiátrịmớicủadânDothái.ĐạoKytôlà"tôngiáochốngAryenmãnh liệtnhất" -kẻ cứu rỗikiađãmangđếnchongườinghèo,ngườibệnhvàngườitội lỗicáitoànthiệnvàchiếnthắng,nghĩalàcáiquyếnrũnấpdướihìnhthứckhóchốngcựnhấtvànguyhiểmnhất.Baonhiêulàlừalọcvàđảolộnvớicái

biểutượng“chữthậpthánh"cáinghịch lýghêgớmcủamột"Thượngđếđóngđinhtrên thậptự", cái thần thoạiđộcácghê tởmcủamộtThượngđế tựđóngđinhmìnhvìmuốncứurỗiconngười!

Chung quanh các thầy tu kiêu căng, hung dữ và ưa báo thù, những contrùngkýsinhsốngthịnhvượngnhờvàocơthểhộisốngvàcơnăngthánhthiện,tụtậptấtcảnhữngkẻkhốncùng.Bọnhọmơtưởngđếnmộtcuộccáchmạngxãhộithựchiệnởthếgiớibênkia,mộtđờisốngtươnglainơiđượcđềnbùnhữngđaukhổởtrầngiannày,nơihọvuisướngthamdựvàocuộchànhhìnhcáckẻthùlợihạinhấtcủahọ.TrênquanđiểmnàyđạoKytôlàmộtsốtổchứctànbạo(tổchứctànbạosốmột?)vàhọcthuyếtcủanólà"siêuhìnhhọccủatênđaophủ."

Nhữngkẻkhốncùngbịtênthầytulôicuốnđangởtrongtìnhtrạngthiếuđốikhángsinhlý,nhữngkẻbịmệtmỏi,suyyếu.Giữahọcónhữngkẻholaothểxáchaytâmhồn,nhữngtênđầnđộn,theonghĩaylýcủadanhtừ,nhữngtênngudốt,loạnthầnkinh,cặnbãcủahộisống.ChínhJésus,cũngnhưThánhFrancoisd'Assisesaunày,là“kẻdâmôlýtưởng",làmột"vịthánhcủatìnhdụcbiếndạng"ĐángtiếclàkhôngcómộtDostoievskinàosốngtrongcảnhsuyđồiđóđểtảchochúngtathấycáihộisốngnày,đểlàmnổibật"vẻđẹpthấmthíacủamộthỗnhợpcaocả,bệnhhoạnvàấutrĩ!".(

Chínhthầytucũnglàkẻbệnhcanhgiữngườibệnh.Hắnvừađủbệnhhoạnđểhiểusâusắcngườibệnh,nhưngđồngthờicũngkhámạnhđểtácđộnglênhọ.“Thốngtrịtrênkẻđaukhổ"đólàvaitrò, lànghệthuậtđặcbiệt, làbáchiếm,làhạnhphúccủahắn.Hắnlàngườibảotrợ,lànhàgiáodục,phòngthủ,vàthốngtrịngườibệnh.Hắnbảovệngườibệnhchốnglạinhữngkẻlànhmạnhđồngthờichống lại cái thèmmuốndongườimạnhgây ra.Hắn làkẻ thù tựnhiên, làkẻmiệt thịmọi thứ sức khỏe,mọi thứ hùng tráng. Chống lại kẻmạnh, hắn chủtrươngmộtcuộcchiếntranhnhamhiểm,quytụởhắn"cáihungdữcủacongấutrắng,cáikiênnhẫnlạnhlùngcủaconhổ,vànhấtlàcáixảotrácủaconcáo."

Trướckhichữatrịngườibệnh,hắnlàmchovếtthươngcủahọtrầmtrọngthêm,hắntiêmthuốcđộcvàovếtthươngđó.Hắnpháthiệnchohọthấytộiácvàtộiác lànguyênnhânmốiđauđớncủahọ.ChínhýtưởngtộiácnàygóighémmọichủđềcủaKytô,trừngphát,(trừngphạt?)vĩnhcửu,biquanvàchuộctội.

“Ngườithàytuthốngtrịbằngcáchsángtạotộiác",dấuhiệuônhụccủaloàingười.Bâygiờ--trênhànhtinhkhổhạnhlàtráiđấtchúngta-làlúclâmchungcủanhữngtráitimtửđạo,cáithèmmuốnhạnhphúckhôngaibiếtđượcvànỗikhaokhátgiảithoát,“cứurỗi".

Sáng tạo hay tăng phần nỗi đau khổ, người thầy tu quy tụ quanhmìnhnhữngkẻbệnhhoạn,Giáohộichínhlàhộiđoàncáckẻbệnhhoạnvàngudốt.

Bâygiờngườithầytumớixoadịunỗiđaukhổmàhắngâyra,haykhêulên.Hắndùngmộtloạithuốcphiệnrấtkhéoléo,mộtthứthôimiên.Hắndùngmộtphươngphápgiảmđếntốithiểuđờisốngsinhlývàđờisốngtinhthần,tuổitrẻ,sựtiếtdục,bầnhàn,épxác,sự"đầnđộn",chữhiếutheonghĩacủaPascal:từngấythứ,vớingườibệnh,cóhiệuquảnhưmộtthứthuốcmê.

Lýtưởngkhổhạnh,ởnhữngkẻkiệtlựcnày,làmộtphươngtiệnđểbảotồnđờisống.Rồitiếptheo,ngườithầytudạychothựchànhmộthànhđộngmangđầy tính chấtmáymóc, hànhđộngbiến conngười thànhbộmáy tựđộng, vàkhiếnhọchỉcònbiếtđếnnhữngnỗiđauđớncủamìnhkhôngthôi...Saucùng,

đểchốnglạisựkhiếpnhược,ykhuyếnlệnhữngniềmvuinhonhỏcóthểchấpnhậnđược,niềmvuiđếntừtìnhyêungườiđồngloại:nghĩacử,quàtặng,sựcứugiúp,việccổvõ,niềmanủi,đứctừbi.Cáibảnnăngsâusắcnhấttrongcácbảnnăng làýchíhùngcường,đượctìmthấy,vớimộtdung lượngnhỏnhất, trong“niềm vui sướng tiêu phí vui sướng".Niềm vui tạo nghĩa cử cho nhau là liềuthuốccơbảnđểchốnglạisựkhiếpnhược,yếuhèn.Nhữngkẻyếuđuốithìthíchkếthợp,cũngnhưngườihùngtránglạikhoáichialìa.

"Ngườithầytukhổhạnh,tênphùthủygiànuatrongtrậnchiếnđấuchốnglạiđaukhổkiaơi!Khilàmhưhỏngconngườibằngcáchlàmyếuhènhọđi,hắntuyênbốlànhờmìnhmàconngườitrởnêntốtđẹpnhất.Đóquảlàmộtđồitrụythựcsự.ĐạoKytôlànguyênnhâncủasuyđồi,củahủyhoại;nóchuẩnbịchochủnghĩahưvôvềsau.

ViệcsángtáctộiáccủaKytôlà"tộilỗilớnnhấtchốnglạiloàingười".ĐạoKytô,chođếnnay,làmộtvôphướclớnnhấtchonhânloại".

"NgườinàocangợikẻđólàThượngđếcủatìnhthương,ngườiđóchưacónổiýniệmcaothượngvềtìnhthương.Thượngđếkiacómuốnmìnhlàngườiphánđoánchăng?Nhưngaiyêuthương, làyêuthươngởbênkiahìnhphạtvàphầnthưởng.

Khigặpcácngườithàytu,Zarathoustragiảnggiảivìsaomìnhkhôngchấpnhậnđượclòngtincủahọ:

TuynhiênZarathoustrachêtráchnhữngthùđịchnày:"Xiềng lại bằng các giá trị nguỵ tạo và lời lẽ ảo tưởng! -Ôi, phải cómột

ngườicứuvớthọkhỏiĐấngCứuRỗi!"Vảlại,cógìngăncảnngườichốngKytôkia,trongtácphẩmChốngKytô

củaông,trìnhbàyvớichúngtamộtJésushoàntoànkhácvớiJésuscủaGiáoHội,mộtJésusvớitinhthầntựdo,khinhbỉmọiGiáođiều,mọikhuônước,vàmangđếnchoconngườithôngđiệpvuitươinọ,khônghềcótộiácvàhạnhphúcđờiđời làởngaytrầngiannày;vì"khôngphải làmộtniềmtinmới,nhưnglàmộtcuộcsốngmới“.

Như vậy,Nietzsche viết, ở trong vài trang di cảo xuất bản trong sưu tậpnhanđề:ÝChíHùngTráng,thuyếtCơĐốcngàynaychínhlàthuyếtđạinghịchvớiđạoKytônguyênthủy.Điềubâygiờngườitagọilà“ChânlýKytô“thựcrahoàntoànlàđiềudốitrá.VìđạoKytôkhôngliênhệgìđếnbấtcứgiáođiềutrơtráonàokhoác lêntêncủanó.Ngàynaycòncóthểcómộtđời sốngconchiêntheoKytôthoátkhỏicácgiáođiềuphilýkiachăng?

ĐếnđâyngườitađãhiểuvìsaohiệnnayởĐứcđãcóvàiMụcsưTinlànhtựxưnglànhữngngườitheoNietzsche...

°Ngày nay,mặc cho những biểu hiện bên ngoài, phong trào dân chủ nối

chân theophong tràoCơĐốc.Cuộcnổi dậy củabọnnô lệ tiếp tụcdướimộthìnhthứcmới.ChínhtinhthầnKyTôbìnhđẳngđãvàsẽgâyranhiềucuộccáchmạngđẫmmáuvàđầytộilỗi.Trongcáclýthuyếtdânchủ,ngườitatìmthấycảnhữngchủthuyếtchínhyếucủatôngiáoKYTÔ:thùghétcườngquyền,bìnhđẳng,khátvọngđờisốngbìnhthường,tránhđaukhổ.Chếđộdânchủthiếtyếulàsựthốngtrịcủacácthứtầmthường,làchếđộtầmthường.

"Khithếgianngợpchìmtronggióngtốcủatrậntrảthùdochínhmìnhgây

ra,đóchínhlàcônglý.Chúngtamuốnđậpbờibờibằngtrậntrảthùcủamìnhlêntrênnhữngkẻ

nàokhôngcùngkhuônthướcvới ta,vàphủ lênđầuchúngmọi thứgiôngbãokinhhồn.

"Ýchíbìnhđẳng,đólàthứchúngtagọilàđứchạnh!"VềluậncứbìnhđẳngtrướcThượngđế,Zarathoustranói:VàZarathoustratrảlờivớinhữngconnhệnbàdânchủ:“Tôikhôngmuốnlẫnvớinhữngkẻraogiảngbìnhđẳng.Bởivìcônglýđã

nóivớitôinhưvầy:loàingườikhôngbìnhđẵngvớinhau.Phong tràodân chủ,kế tụcđạoCơĐốc, và cũngnhưđạoCơĐốc,nó là

hìnhthứccủasuyđồi:khôngnhữngsuyđồichínhtrịmàcònsuyđồicảluânlý.Ngàynay,tấtcảđềuđãDotháihóa,Kytôhoá,tấtcảđềuđãdânchủhóa,vôlạihóa...

Ngườitađãnóinhiềuvềnữquyền,phongtràongàynaytuyênbốsựbìnhđẳnggiữahaiphái.

Việcđòihỏinàycònlàhậuquảcủatinhthầndânchủvàcáckhuynhhướngbìnhđẳng.ĐólàmộttiếnbộđángbuồncủaChâuÂutrênđườngđivàobếtắc.Việcgiảiphóngphụnữđưađếnsuyđồihoàntoàn,vìmộtphongtràonhưthếngầm chứa sự dại khờ làm xấu hổ người đàn bà thánh thiện và khôn ngoan.Ngườiphụnữ,khiđoạtđượcnhữngquyềnlợimới,chỉthuđượcduynhấtmộtđiềulàsựđộclậpkinhtế,hợpphápcủamộtanhtásự.Vàđịavịhọthụtlùi,họmấthẳncái lợi chínhđángvìđã laychuyểnniềmtincủangườiđànôngnơi lýtưởnghuyền ảo còn che giấuởngườikhácphái lòng tin củahọvàongườinữmuônthưở.

Nhưngnguyhiểmnhấtlàtuyênbốbìnhđẳnggiữahaipháitrongtìnhyêu.Mỗingười tronghaipháiđềucónhữngđịnhkiếnvàtìnhcảmkhácbiệtnhau.Ngườiđànbàhiểutìnhyêulàmộtdânghiếnhoàntoàncảthểxáclẫntâmhồnmàkhôngnghĩđếnbấtcứhạnchếnào.Họmuốnđượcchấpnhậnđượcômghìnhưmộtvậtsởhữu.Họtraomìnhchomộtkẻkhôngcholạigìhết.Tìnhyêuởngườiđànbàlàmộtniềmtinthựcsự,bởihọkhôngcóniềmtinnàokhác.Ngườiđànôngđòihỏiởngườiđànbàmộttìnhyêunhưvậy,nhưngchínhanhtathìkhôngchohaydânghiếngìcả.Ngượclại,anhtachỉmuốnlàmphongphúthêmbảnngãcủamìnhbằng sứcphụgiúp,bằnghạnhphúcvà lòng tin.Mộtngườiđànôngyêunhưđànbàsẽtrởthànhnôlệ;mộtngườiđànbàyêunhưđànbàsẽlàngườiđànbàhoàntoànnhất.Nhưvậyngườiđànbàthìtựkhắcphục,đànôngthìđónnhận.Ngườitasẽphánđoánmộtđốinghịchnhưthếcứngrắn,kinhsợ,khóhiểu,vôluân.Đóchínhlàtìnhyêuhoàntoàn,vìđólàtheothiênnhiên,vàthiênnhiênthìkhôngcómộtchút luânlýnàocả.Từđótìnhchungthủynằmtrongtìnhyêucủangườiđànbà,nólàhậuquảcầnthiếtcủatìnhyêu.Nhưngnókhôngdựphầnvàotìnhyêucủangườiđànông.

"Ởngườiđànbà,tấtcảđềulàmộtbíngữ.Nhưngcómộtchữđểchỉbíngữkia.Chữđólà:sinhđẻ.

"Đànôngphảinuôilớnđểdànhchochiếntranh,đànbàlàlúcnghỉngơicủangườichiếnsĩ.Mọithứcònlạiđềulàđiênrồ“.

Xahơnnữa,ZarathoustramãnhliệtbàytỏmộtchủđềchỉđịnhtrongghichúcủacuốnHiểuBiếtHàiHòa là: "Đặctínhcủangườiđànông làýchí,của.

ngườiđànbàlàchịukhuấtphục"."Khimộtngườiđànbàđãphóthác,vângphụcchotìnhyêutrọnvẹncủa

mình,nàngnghĩ:nơiđâybâygiờlàmộttrầngianhoàntoànrồi.""Ngươiđiđếnvớiđànbàư?Nhớđừngquênmangtreocâyroi".Đànbàcầnsựhiệndiệncủangườiđànông.Sứcmạnhcủađườnggânthớ

thịtởmộtthiếunữsẽtăngtrưởngkhimộtngườiđànôngđếngầnnàng.Nàngcòntriểnkhaihơnnữabằngmộttiếpxúcsâukínnhưkhiêuvũhaynhững“cáchcảmxúckhác".Ngườiđànbàtựnhủvớimình:“Nỗibuồnnặngnềnhấtbaybiếnngaykhingườiđànôngbắtđầuđếnbướcchânta“.MộtngườiđànbàbảnchấtcaothượngkhôngchấpnhậncâuthơcủaGoethevềngườinữmuônthưở,nàngbiết rằngchínhngườinammuônthưởđã lôicuốntrêncùnghết.Khinànghysinhchongườiđànôngđiềunànggọilàdanhdựcủamình,trênthựctếchínhlàthèmkháiriêngtưđãxuinànglàmcửchỉđó:ngườiđànôngphảibiếtđiềuđódùhắnkhoankhoáivàbiếtơnvìhànhđộngkia.Đôikhingườiđànbàcótìnhcảmcaoquývàtinhthầnchấtphácchỉbiếtbàytỏtặngvậtcủachínhmìnhbằngcáchdânghiếncáiquýgiánhấthọcó,lòngtrinhbạch,đứchạnh.Ngườiđànôngnhậnquàtặngnhưngkhôngtinmìnhdấnthânvàosâuxanhưngườichođãnghĩ:từđólàcâuchuyệnbuồn...

Baonhiêulàkiêucăngởngườiđànbà!việctrangđiểmmangđếnchomộtthứsaysưa.NgườiđànbàtinvàovócdángmìnhcũngnhưhọtinvàoThượngđế.

"Nếuanh làmột tênnô lệ, anhkhông thể làmộtngườibạn.Nếuanh làmộtbạochúa,anhkhôngthểcóbạnbè.“Tênnôlệvàlãnhchúavẫnngànnămẩnnấptrongngườiđànbà,thànhthửngườiđànbàkhôngthểcótìnhbạnbởinàngchỉbiếtcótìnhyêu.

Đànbàchưathểcótìnhbạn.Nhữngconmèoxiêm,đólàtấtcảởngườiđànbà.Nhữngconmèoxiêm.Nhữngconchim.Haynhữngconbòcái".

Sauhếtxintríchrađâyvàilưuýkhácvềtìnhyêuvàhônnhân:"Tìnhyêudungthứchođốitượngcủamìnhngaychínhcảthèmmuốn“.Tìnhyêu,“điềumàngườitagọilàtìnhyêu,trongtấtcảcácngônngữvàtrongtấtcảimlặngcủatrầngian", chỉ thị sứcmạnhvũbão làbiếndạng của say sưa.Người ta tựbiếnhìnhvàbiếnhìnhkẻmìnhyêu:“Ngườitabịlừamộtcáchthôlậu,vàbịlừamộtcáchkhônkhéokhingườitakhônkhéo".Vàkhôngchỉcómộttìnhcảmvềsứcvũbão,mộtsứcmạnhvũbãocũngthựcsựgiatăng.Kẻyêuđươngtrởthànhhoangphí,phiêu lưu,cảtin,“mộtcon lừacủa lòngngâythơvàquảngđại".Đôicánhmọctừ"kẻngungốchạnhphúckia".Vớicuộcbiếndạngnọnghệthuậtxuấthiệngiữalòngbảnnăngtìnhyêu-“Nhữngcuộchônnhânyêuđươngđềucóchalàlầmlẫnvàmẹlàcầnthiết,nhucầu".Zarathoustrabảo:"Tìnhyêu,đólànhiềucơnđiênngắn.Vàhônnhâncủabạnchấmdứtnhữngcơnđiênngắnkiabằngsựngungốclâudài".

Vìlầmlẫnnhữngkhácbiệtcơbảngiữahaipháivàđặctínhthựcsựcủatìnhyêu,phongtràonữquyềnhiệnđạilàmộtyếutốcủasuyđồivàthoáihóa,cũngnhư,bằngnhiềunguyêncớkhác,tấtcảcáclýthuyếtbìnhđẳngvậy.

°Tinhthầntựdophảilàtinhthầnphêphántấtcảcáclýtưởngcựutruyền:“

Niềm tin vào chân lýbắtđầu vớihoàinghi vào chủđề của lọai chân lýmà từ

trướcđếnnayngười tađã tin tưởng“ --Nietzsche thảo luậnvề tất cảmọiquảquyếtđếnngàynayvẫncòncholàthực,tứclàcácniềmtinsiêuhình,đạođức,tôngiáo,chínhtrị,xãhội,thẩmmỹ.Tớiđây,chỉduymộtýniệmtỏrathoátkhỏicuộcthảoluận,đólàýniệmchânlý.Ýniệmkiakhôngtớiphiênnóbịthửtháchư?Tìnhyêuchânlýngàynayquaysangchốnglạichínhlýtưởngchânlý.Cólẽcáiđặcáichânlýchỉlàmộttrongnhữngđịnhkiếnluânlýkhôngchốnglạimộtphêbìnhđứngđắnvànghiêmchỉnh...Chưacóngườinàođủchânthựcđểđặtvấnđềluânlý.

TrongcuốnHiểuBiếtHàiHòa,Nietzscheđặtniềmvui trênsựhiểubiết,cáivui sốngởtrêncáivuihiểubiết...Hẳnnhiênôngtiếptục lênángắtgaosựthiếuthốnýthứctrítuệ,tiếptụcxemcuộcđờinhưphươngtiệncủahiểubiếtvàchínhhiểubiếtcũnglàthếgiớiđầygiankhổvàvinhquang,nơikhiêuvũ,cờbạcvàchủnghĩaanhhùngtìmthấychỗđứngcủamình.Nhưngphầnkhác,ôngcũngđưaracảnhmộtkẻduhànhvừađivừakhóc:"Khuynhhướngtiếnđếnsựthật,đếnthựctiễn,đếnđíchxác,tôihậnnóbiếtbao.Tạisaosứcgiaođộng,utốivàđammêđócứđeođuổitôi.Tôimuốnannghỉ,nhưngnàonócócho."Nhưngrồiyêntâmrằngkhoahọckhôngphảilàmộttuyệtđối,rằngnódựatrênlòngtin,kẻduhànhkiatưởngđến“mộttựdocủaýchí,nơitinhthầnđãthoátbỏmọitínngưỡng,mọihamthíchđíchxác,nóhànhđộngnhưđangđứngtrênmấysợidâymongmanhcủamọicáikhảhữuvàkhiêuvũbênbờvựcthẳm.Mộttinhthầnnhưvậylàmộttinhthầntựdohoànhảonhất".

Trong lời tựa, viết vào năm sau lần xuất bản đầu tiên, Nietzsche viết:"Chúngtakhôngcòntìmthấyvuithíchởsựvậtmangkhẩuvịxấunọ,ýchícủachânlý,chânlývớimọigiá".Ôngbàytỏcùngýtưởngđóbằngmộtbàithơngắn,viết“trongmiềnNam“.

“NơimiềnBắc,--tôingậpngừngthúnhậnđiềuđó-Tôiđãyêunqưởiđànbàthankhóc:Chânlýchínhgọitênlàngườiđànbàkia“Khiminhchứngkhoahọcđặtnềntảngtrêntínngưỡngvàlòngtinnơichân

lý làmột tínngưởng luân lý,bắtnguồn từPlatonvàđạoKy tô,Nietzsche sửasoạncôngviệcphêphánýniệmđóvàđócũnglàmộtýniệmcựutruyền.Cáigìsẽđượcthaythếnó.Trongmộtđoạnmangtựađềchủnghĩaíchkỷôngtrìnhbàyđiềuônggọilàquyluậtviễncận,cógiátrịtronglĩnhvựctìnhcảm,lĩnhvựctùythuộchoàntoànvàobảnngã:“Theoquyluậtnày,sựvậtởgầnnhấthiệnratolớnvànặngnề,nhưngcàngxakíchthướcvàtrọnglượngnócànggiảm".Ôngápdụng ngay quy luật này vào đời sống trí tuệ vào hóa công thức cái ông gọi làthuyết viễn cận. "Chúng tahoàn toànkhông cómột cơquannào cho tri thứcchânlý,chúngtabiếthayhơnnữatinrằngbiếtcáicóíchlợimàchúngtahiểutronglĩnhvựclợiíchcủađoànthểconngười,củaloạigiống".

Chính thuyết viễn cận này được ông trình bày trong đôi trang của cuốnHiểu BiếtHàiHòa và trong những tác phẩm về sau, đặc biệt là trong nhữngtrangdicảodanhtiếngxuấtbảnvớinhanđềÝChíHùngTráng.“Chân lýcónghĩalàcáidựnglênmẫumựcconngười".Phươngphápđểtìmthấyvàđểthiếtlậpchânlýkhôngphảiđãđượckhámphávìcáclýlẽcủatrậttựtrítuệ,nhưngvìcácnguyêndocủasứcmạnhtiếptheocácnguyêndocủaýchíthốngtrị".

Chânlýtựminhchứngbằngcáiíchlợithiếtthựccủanó,bằngtìnhcảmlàm

giatăngsứcmạnhhùngtrángcủanó.“Mỗitrungtâmsứcmạnhcóviễntượngcủanóchomọicáicònlại,nghĩalà

hànhđộngđặcthù,sứcđốikhángcủanó.Thếgiớibiểuhiệnẩntrongcáchànhđộngđặcbiệt về thế giới xuấtphát từmột trung tâm trên.Không thể có cáchhànhđộngnàokhác,điềungườitagọilàthếgiớichỉlàchữđểchỉđịnhtròchơicủatoànthểcáchànhđộngkia.Thựctạithuhếtsứcnhỏtronghànhđộngkiavàphảnứngđặcbiệtcủamỗicánhânđốivớitoànthể."

Chủthể,tứchữuthểloạibiệtgâynêncáchànhđộngvàcácphảnứng.Mọihữuthể,ngaycảmọicơthể,ngóngđếnviệctrởthànhchủôngtrongmọiphạmvibànhtrướngkhắpnơisứcmạnh,ýchíhùngtrángcủamìnhvàchốnglạimọithứkhángcựsứcbànhtrướngcủanó.Nhưngrồinógặpcáchữuthểkhác,cáccơthểkháccũngcócùngmộtướcvọngnhưvậy.Thếgiớilàkếtquảcủacáchànhđộngvàphảnứngkia.

Trongcáclựclượnglàmchocáinàyxungkhắccáikiaởđờisốngcụthể,thếgiớicủaýthứcchiếmmộtchỗrấtnhỏ.

Ngayởconngườiýthứccũngkhôngphảilàtấtcảvìphầnlớnhoạtđộngtrítuệcủachúngtavậndụngmộtcáchvôthức.

Đếnkhixuấthiện,ýthứcchỉlà“mộtphươngtiệnsauhếtcủapháttriểnvàtăngtrưởngsứcsống".Nóchỉlàphươngtiệncủathôngđạt,kếtquảcủanhữngliênhệ giữa cơ thể và thế giới ngoài. "Tri thứchànhđộngnhư khi cụ của sứcmạnhhùngtráng".

Cảmquandùngđểhướngdẫnta trongthếgiớiđồngthờibảovệvàpháttriểnta.

Chínhconngườisángtạonêncácvậtthể.Chânlýởđâylà“lýchítrởnênchủôngtínhtrùngphứccủacảmgiác".Chấtliệucủacảmgiácđãđượcsửasoạnbởitrínăng;cáchỗntạpcủacácấntượngcảmgiácđượchóalýluận.Vì“luậnlýlàkhuynhhướnghiểuthếgiớiđíchthựctheolượcđồcủahữuthểđượcchúngtaấnđịnh,haynói rõhơn:doởchúngtahóacôngthứcvàấnđịnhthếgiớiđíchthực".Sựấnđịnhnàykhôngcómụcđíchlàtrithứcthuầntuý,nódànhđểthỏamãncácyêucầuthựchành.Lòngtinvàoluậnlýchứngminhkhôngpháỉchânlýcủamình,nhưngcáilợiíchcủamìnhchođờisống.

Đểhànhđộng,đểhanhthôngtaphảitìmchomìnhcáicốđịnh,cáibấtdịchtrongđờisống.Vàcácvậtthểchỉđểsửdụngtrongđiềukiệnđó.Vìlýlẽnàycủatrậttựthựchành,conngườixácnhậncáihìnhthểthayvìcáibiếndịch.Nókhắcvàobiếndịchđặctínhcủahữuthể.“Ýchícủachânlýchỉlàsựthèmkhátmộtthếgiớinơiđótấtcảlàkiêncốtrườngcửu"."Hữuthể"làmnênthànhphầnthịgiáccủachúngta.Yêucầucủachúngtaxácđịnhđầyđủhoạtđộngcủacảmquantamàthếgiớibiểuhiệnxuấthiệnvớitanhưmộtthựctại.

Cáchìnhtháivàquyluậtcủatưtưởnglàcácphươngtiệnthíchnghiđượcđặtđểbởicácđiềukiệnbênngoài.

Không gian Euclide làmột chân lý vì nó làmột điều kiện hiện hữu củachúngta.

Luânlýlàmộtphươngtiệnphòngvệvàhoạtđộng,mộtsưutậpcáccôngthứcthựchành.Cácnguyênlýluậnlýnhưnguyênlýđồngnhất(AlàA;mộtvậtđồngnhấtvớichínhmình),nhưnguyênlýkhôngmâuthuẫn(Akhôngphải làkhôngA;ngườitakhôngthểvừakhẳngđịnhvừaphủnhậnmộtvậtvớimộtvật

khác)đặtđểvớichúngtanhưcácphươngtiệnsángtạovềcáchsửdụngcácvậtcụthểcủachúngta.Nơiđâyluônluônphảihóalượcđồ,đặtđểđiềuhòacácsựkiệnhỗntạpđểthỏamãnyêucầuthựchànhcủata.Cưỡngépchủquancấmchỉtựmâuthuẫntựnềntảnglàmộtcưỡngépvậtsống;nguyênlýnàybàytỏsựbấtlực,khôngbàytỏđượcchânlý.

Nguyênlýnhânquả(tấtcảđềucónguyênnhân)cũngcónguồngốcởtínhcầnthiếtcủahànhđộng.

Tưtưởngnguyênnhânphátxuấttừtìnhtựcủasứcmạnhhùngtráng,tưtưởnghậuquảđếntừđịnhkiếnchorằngsứcmạnhhùngtrángđượcđạttrongtình thế chuyểnđộng.Chúng takhông thể tưởng tượngmột thayđổinàomàkhôngcóýchíhùngcường.Chúngtasẽkhôngthểtìmthấynguồngốccủatrạngtháibiếnhìnhnếukhôngcómộtlấnlướtcủasứcmạnhnàylênsứcmạnhkhác.

Khoahọckhôngmangđếnchotamộtgiảithíchvũtrụ;nóchỉlàkhícụđểdiễndịchcholợiíchcủachúngtađểdunghợpthếgian.Hìnhảnhthếgiớimàcácnhàvậtlývàhóahọchìnhthànhtựyếutínhkhôngkhácvớihìnhảnhchủquanmàmọingườiđãcó.Thếgiớiđượcxâydựngvớigiácquanrộnglớnnhất,nhưngcũngvớigiácquancủachínhchúngta.

Thuyếtvũ trụcơđộng lýhoá là sự saochépthực tại trongngônngữconngười.Mọi giả thiết của thuyết đó như nguyên tử, vật chất, sức ép, va chạm,trọnglực,khôngphảilàsựkiệntựcó,nhưnglàcácdiễndịchnhờsựgiúpđỡcủacácgiảtưởngtâmthức.

Cácmệnhđềmàtagọitênlàquyluậtkhoahọcchứngtỏvớichúngta,tronglĩnhvựclưutâmriêngtưcủamình,cáctươngquansứcmạnhtựlặpđilặplạirasao...

Tưtưởngchân lýkhôngđốikhángvớiphântíchnày.Chân lý, trênquanđiểmcảmquan,lànhữnggìdẫnđếnsứcđốikhánglớnnhất,trênquanđiểmtìnhcảm, là những gì phát xuất cảm tínhmạnhnhất, và trênquanđiểm trí tuệ, lànhữnggìđemđếnchotưtưởngtìnhtựlớnnhấtvềsứcmạnhhùngcường...

ThuyếtviễncậncủaNietzschelàmộttrongnhữnghìnhtháicủahọcthuyếtnổi danh ngày nay, nhưng nấp dưới tên khác là chủ nghĩa thực dụng.GœrgeElliot,ngườiđãsốngtrongkhungcảnhcủacácnhàtriếthọc(Lewes,Spencer)lầnđầu tiên đã dùng chữ Mỹ chủ nghĩa thực dụng trong cuốn tiểu thuyếtMiddlemarchcủabà.

NhàtriếthọcPeirce, tácgiảbàibáotrinhbàytriếthọchànhđộng,nhữngbài xuất hiện trên tờ Khoa học phổ thông hàng tháng (Popuplar ScienceMonthly) năm 1878 và được dịch ra đăng trên Tạp chí Triết học (RevuePhilosophique)vàonăm1878và1879,đãdùngchữnàytrongcuộcnóichuyệnvàtrongbảninnăm1902.NhàtriếthọcvĩđạiMỹWilliamJamesđãmượnchữnàycủaPeircevàpháttriểnnóthànhnổitiếng.

Chính vào năm 1881Nietzsche viết và năm 1882 ông xuất bản cuốnHiểuBiết Hài Hòa là cuốn ông trình bày lần đầu tiên thuyết viễn cận của mình.Nhưngngaytừnăm1873ôngđãtrìnhbàychoriêngmìnhvớichủđềnàybằngnhữngghichúvàchưaxuấtbảnvềChânlývàSailầmtrongýnghĩangoàiLuânlý. Vì thế một nhà viết sử chính yếu Pháp về chủ nghĩa thực dụng, RenéBerthelot,tácgiảcuốnMộtchủnghĩalãngmạnthựcdụng,nghiêncứuvềhoạtđộngthựcdụng,(Alcanxuấtbản,1911)đãgọiNietzschelà“kẻtiềnphongvàcólẽ

lànhàvôđịchcừkhôinhấtcủanghịchlýthựcdụng“...Dùvớithuyếtviễncậncủamình,Nietzsche,trongtấtcảnhữngcuốntừsau

cuốnHiểuBiếtHàiHòachođếnnhữngbảnviếtcuốicùng,khôngngừnggọinó,vàcácthuyếtkháccủamình,làchứngtíchcủatinhthầntựdo.Ôngthườngnhắcđến “nhữngđòi hỏi của lương tri trí tuệ."Chínhdưới danhnghĩa “ chân lý",trongcuốnDerAntichrist,NietzschekếtánđạoKytôcủabọntănglữ.NgayởnhữngtrangdicảoÝChíHùngTráng,ôngvẫncòndùngđôikhivớivẻtựchâmbiếm-danhtừto lớn“chân lý"kia.Nóivềsứcmạnhmàcácnhàvô luân lýsửdụng,ôngviết:“Mộtlôicuốnvĩđạisátcánhvớichúngta,cóthểlàlôicuốntolớnnhất:lôicuốnvềchânlý"...

NgườitacóthểrútramộtýtưởnglàmọiphêbìnhcủaNietzscheđềulàtácphẩmcủatinhthầntựdođượckíchđộngbằnglòngnhiệtthànhsaysưavàtìnhyêuchânlýnồngnàn.

MặcKhảiCủaNietzsche

Công trìnhphêbình củaNietzscheđãpháhủy tất cả các giá trị luân lýcũng như tri thức của loài người, và từ đây lý tưởng nào sẽ chỉ đạo cho conngười?Conngườicòncóhyvọnggì?

NiềmtinnơiThượngđếđãmangđếnchođờingườimộtýnghĩa sâuxa.NhưngngàynaychúngtabiếtThượngđếđãchếtrồi,chúngtakhôngnhậnraThượngđếmớinàoquấntãnằmtrongnôicả,giờđâyýnghĩacuộcsốnglàgì?

Bi kịch củamọi bi kịch: conngười thi sĩ ở hồi thứ tưđã giết chết hết cảThượngđếbằngđứclý,việcgìphảixảyraởhồithứnămđây?

Nietzsche trao ta câu trả lời cho vấn đề qua trung gian nhân vậtZarathoustra của ông. Người tiên tri nọ nói: "Tamuốn dạy cho con người ýnghĩacủacuộcđờihọ".

Trướckhinghechínhbậcthầy,tahãyxemCharlesAndlertrỏhìnhảnhnhàtiêntriởcuốncuốicùngtrongbộsáchrấthaycủaôngviếtvềNietzsche:

Phải tưởngtượngZarathoustradướiđườngnétcủaLéonarddeVinci,dochínhhọasĩvẽvàcòngiữởviệnbảotàngTurin.Tránhói,đượcbaobọcbằngnhữnglọntócdàiphủxuốngtrênvai,lẫnvớichòmrâu.ĐôichânmàycủathánhMoisechechocặpmắtnghiêmtrangvàsâuthẳm.Môitrênđưarahằngiữahainétđauđớndưới chiếcmũiquặm.Mộtnét gấp suy tưvà cươngnghị vẽ congtrêncáimiệng thanhtúnhưngkhắckhổ.Khôngcókhuônmặtnào rạng rỡvẻthông thái conngười, hằn sâuđau khổ vàmangnhữngnét trang trọng thánhthiệnhơn.Mộtchiếcáochùngphủdàiutối,nhưchiếcáocácxạliễnthànhJuse;taychốngtrượngdàiđầubọcvàng;đãgópphầntrangtrọng,trongtưtưởngcủaNietzsche,chosựxuấthiệnhuyhoàngkia.

Zarathoustra mang đến cho ta một lý tưởng mới, một lý tưởng rất conngười,nhưngsiêunhânvàcólẽcũngphinhân.

MặckhảicủaNietzscheđượcnhàtiêntritrìnhbàythànhbốnlýtưởng:Ýchíhùngtráng,Đảongượcmọigiátrị,SiêunhânvàTrởVềVĩnhCửu.

Chúngtatựcảmthấytrongtavàkiểmchứngđượcngoàitakhuynhhướngđẩyconngườiđếnchỗbiểudươngýchícủamình,đặtnólênsựvậtvàhữuthểkhácđểthôngtri:đólàýchíhùngtráng(WillzurMacht).

TrongmộttrangởcuốnBênkiacáiThiệnvàcáiÁc,Nietzschephỏngtheotừngữsiêuhìnhmàôngphêphánởcáctriếtgiakhácđểtựhỏicóphải"Vũtrụđượcnhìnởbềtrong,vũtrụđượcxácđịnhvàấnđịnhbởiđặctínhtrítuệcủanókhônggìkháchơnlàýchíhùngcường".Vàcâuhỏinàyđượcôngtrảlờirõràngtrongnhữngtrangdicảođẹplạlùngcủatácphẩmcòndangdở,Ýchíhùngtráng.

Thuyếtviễncậnchophéptìmthấyýchíđóởtậnthếgiớivôcơ.Thếgiớiđượckếthợpbằngnhữngtrungtâmlựclượng,trongmỗitrungtâmcóthựctạiduy nhất là khát vọng được biến đổi mạnh hơn, thích nghi hơn, tăng tưởng

thốngtrịhơn.Ngườitađãthấymọicơbiệtloạiđềukhaokhátlàmchủkhắpkhônggian,

đánhlùinhưnggìkhángcựlạisứcbànhtrướngcủanó.Nhưngnócũnggặpphảicáccơkháccócùngkhátvọngnhưvậy,chúngbèntựsắpđặt,hòahợpvớinhauvìcùngloại,vàtừđấychúngcùngnhaumưuđồchiếmđoạtchođượcsứcmạnhhùngcường.

Thuyếtvũtrụcơgiớitỏrađốinghịchvớiquanniệmnày.Nhưngngườitađãthấynóchẳngmanglạichotamộtgiảithíchđíchthựcnàovềthếgiới,nóchỉlàsựsaochépcủathựctạitrongngônngữconngười.

Ýchíhùngtrángchứngtỏđặcbiệtnơicácvậtsống.Zarathoustranói:”Nơinàotatìmthấyvậtsống,nơiđótathấyýchíhùngtráng".Cáikhoáilạclàcáiđauđớn luôn luônđi theoýchíhùng trángnhưngchúngkhôngphải làmụcđích,chúngchỉlàhậuquảđơngiản,làhiệntượngphụ.Điềumàthànhphầnvậtchấtsốngnhỏnhấtmongmuốnlàsựgiatăngsứchùngcườngchứkhôngphảikhoáilạc.Khoải lạcđikèmvới chiến thắng (mộtkhoái lạcduynhấtkhôngđược sắptrongloạinàylàkhoáilạctacảmthấytrongkiệtlực,tứckhoáilạcannghỉ).

Ýchíhùngtrángđòihỏiđauđớncũngnhưkhoáilạcbởihữuthểcầnthiếtvậtgìđốinghịchvớimình,nóđitìmsứcđốikháng.Đauđớnlàmộtchướngngại,nhưng chính chướng ngại là chất kích thích cho ý chí hùng tráng.Mọi chiếnthắng,mọi tìnhcảmkhoái lạcđềubaohàmmột sứcđốikhángphảivượtqua.Nhưvậyđauđớnlàthànhphầnbìnhthườngcủahiệntượnghữucơ.(Đừnglầnlẫnđauđớnnày,chấtxungđộngcầnthiếtvớimộtloạiđauđớnriêngbiệt,làloạiđauđớnđikèmvớikiệtlựcđánhdấusựmấtsứcvàsuygiảmýchíhùngcường).

Hãylấytrườnghợpgiảndịnhất làtrườnghợpsựdinhdưỡngtronghìnhthái sơ đẳng.Chất nguyên sinh vươn các giả túc củamình đi tìmmột vật thểchốnglạinókhôngphảivìnóđói,màvìnóphảitiêuthụsứclực,phảivượtquávậtgìđểtựthíchnghi,tựxácnhận.Sựdinhdưỡngchỉlàmộtkếtquảsơkhaicủaýchíhùngtrángđangtrênđườngbiếnđổimạnhhơn.

Takhôngnênxemquantrọngsựđốinghịchgiữakhoáilạcvàđauđớn.Cónhữngtrườnghợpsựđauđớnhoạtđộngnhưlàthànhphầncủakhoái lạc, lúckhoái lạcđượcđặtđiềukiệnbởimột chuỗikế tụcnhịpnhàngnhững coquắpnhỏcủađauđớn,thídụsựkíchđộngdụctình.

Khoái lạcvàđauđớngiảđịnhrằnghữuthểminhchứng ích lợihaynguynan.Sựquyếtđịnhchủđềphảigâynênkhoáilạchayđauđớntuỳthuộcvàothứbậc của sứcmạnhhùng cường: cùngmột vật thể,bởi tươngquanđếnmột sốlượngnhỏcủasứchùngcường,sẽxuấthiệntronghìnhthứcnguyhiểmhaybấtưng,ởmộthữuthểhùngmạnhhơnsẽđưađếnmộtkíchđộngkhaitrí,mộtcảmgiáckhoáilạc.

Rõràngkhôngthựckhichorằngbảnnăngsinhtồnlàbảnnăngcơbảnvìvậtsốngkhôngtìmcáchtựtồntạihơnlàtìmcáchtiêuthụsứcsốngcủamình.Khuynhhướngsốngcònchỉlàhậuquảgiántiếpcủaýchíhùngcườngcũngnhưmọibảnnăngkhác.

Rõràngkhôngthựckhichorằngvậtsốngkhaokháttìmhạnhphúc:nóchỉkhaokhátsứcmạnh.Câycốiởrừngtrinhnguyênkhôngchiếnđấuđểđượchạnhphúc,nhưngđểlớnmạnh.Thúvậtcũngthế.

Về phần "cuộc cạnh tranh phi thường cho cuộc sống"Darwin chỉ khẳng

địnhhơnlàminhchứng.Nócóhiệnhữu,nhưnglàmộttrườnghợpđặcthùthìđúng hơn. Cuộc sống không tự trình bày nghèo nàn như quan niệm này giảthiết,ngượclạinóxuấthiệndướihìnhthứcphongphú,dồidào,cònphungphínữa làkhác.Rồi, chấpnhậncuộccạnh tranh sinh tồnkia có thực,nókết thúcmộtcách"khốnkhổ"màDarwincũngkhôngngờđược:nóthườngđưađếnthấtbạivàtiêuhủycáckẻmạnh,kẻưutiên.Bọnyếuhèncướpđượccuộcsốngtrêntayhọbằngmưugian,vìchúngcòncótinhthầnnữa.("Darwinđãquênmấttinhthần:đócũnglàđiềurấtĂng-lê").Hayhơnnữabọnyếuhènlúcnhúctrànđầyvàlà sốđông,kếthợp lạiđể thống trịnhữngngườihùng,nhữngkẻđặcbiệt,độcđáo.

Khôngcómộttăngtrưởngliêntiếptrongviệchoànthiệncácnòigiốngvậtsống.Thếgiớithựcvậtvàđộngvật,trongtoànbộcủamình,khôngtựpháttriểnthiếtyếutừduớilêntrên.Conngườivớitưcáchlàmộtchủngloại,khôngthựchiệnđượcmột tiếnbộvượtxađộngvật.Tấtcảcác loạigiốnghoạtđộngđồngthời,lănlênnhauvàcànlấnnhaurấtquàngxiênxiêuvẹođểchẳngcómộtmụcđíchnàokháchơnlàpháttriểnsứcmạnhhùngcườngcủamình.

CôngtácphêbìnhcủaNietzschevềnhữnggìcóliênhệđếnconngườinảysinhtừlýthuyếtgiảithíchhiệntượngsuyđồikia.

°Takhôngnêntáchrờiconngườirakhỏicácđộngvậtkháchayrakhỏithiên

nhiên.Tađãthấytrongtoànbộđờisốnghữucơthếgiớicủaýthứcchỉchiếmmộtchỗrấtnhỏ.Ýthứcchỉ làmộtphươngtiệnhơnhếtcủapháttriểnvàtăngtrưởngcủasứcmạnhhùngcườngsinhđộng.

Thựcvôlýkhithấytrongýthức,nhấtlàtrongýthứccủaconngười,mụcđích,lýlẽcủađờisốngtổngquát,nhưcáclýthuyếtđãcoinhưnhữnggiátrịcaođẳngkhoáilạc,luậnlýhaycókhilàtâmlý.Nếuchúngtamuốntạomộtchủđíchchođờisốngthìchủđíchnàykhôngthểđồngnhấtvớichỉduymộtkhíacạnhcủađờisốngýthứcmànóphảigiảithíchmọihìnhtháicuộcsống.

Trongýthứcconngười,phươngtiệnđơngiảnphụcvụchochủđíchnàylàđờisống,chúngtalạitìmthấynhưngvớimộtrõrệtđặcbiệt,ýchíhùngcường.

Trướctiênchúngtaápdụngchoconngườimọiđiềutrênvềkhoáilạcvàvềđauđớnởvật sống.Chínhđặcbiệtnơiconngườimàtacó thểkiểmchứngsựkhácbiệtgiữađauđớnbìnhthường,kíchđộngsựgiatăngýchíhùngcường;vàsựđauđớnđặcbiệtkếtquảcủatìnhtrạnglộtbỏsứchùngcường;giữakhoáilạcchiếnthắngcủakẻmạnhtứcngườimangsứcsốngtràntrềvàkhoáilạccủayênnghỉ,củatrầmlặng,thanhbìnhtứccủakẻkiệtlực.

Vàconngười,hơnmọiđộngvậtkhác,ướcvọng,khôngphảihạnhphúc,nhưng là phát triển sức hùng cường. ”Conngười trở thành chủnhân của lựclượngthiênnhiên,chủnhâncủasựmanrợriêngtưvàcácbảnnăngbuôngthảcủamình.Conngườiđượcso sánhvớingườiđặt trướcmình,kẻ tiêubiểuchomộtkhốilượngvĩđạicủaýchíhùngcường,chứkhôngphảicủatănggiahạnhphúc”.

Conngườiphátbiểuýchíhùngcườngtheonhiềucáchkhácnhau.Mỗikẻđiểmxuyếtchocuộcđờicủamìnhtheocáchthếriêngcủamình,họlựachọnmộttăngtrưởngsứchùngcườngnhanhhaychậm,chắcchắnhaynguynan,rõrànghaybímật.Nhưngdùdướihìnhthứcnàyhayhìnhthứckhác,mọisựkiệncủa

đờisốngnhânloạiđềukhaimởchoýchíhùngtráng.Tỷnhưsựganhđua,tahãynghĩđếnsựsungsướngchiếnthắngbàytỏởcáccuộctranhtàivậnhộithểthaohayâmnhạcnhưsungsướngmàngườiHylạpđãcókỳthamgiavậnđộngkia.

Tỷnhưáitìnhthânxác,đólàmộtloạithểthaomàhônnhânvừalàchướngngạivừalàvậtlôicuốn.Đôikẻyêuđươngtrướchếtmuốnsởhữungườimìnhyêu,muốncóquyềntuyệtđốitrênthânxácvàtâmhồnhọđểthốngtrịvàloạibỏmọingườikhác.Đôikẻkhác, cầnyếuhơn,đòihỏicác thửthách tếnhị,mongmuốnmộttừbỏhoàntoàn.Đôikẻkhác,khinhbỉtừbỏnhưvậylàdựavàohìnhảnhnhânvậttưởngtượngvàlýtưởng,muốnnạnnhâncủahọkhônglầmlẫnvềdựtínhcủađờimìnhvàhướngngườiđượcyêuvềchochủnghĩavôđộvàtínhyêumacủahọcũngnhưnhữngkẻkháchướngcholòngtốthaytinhthầncủahọ.Trongmọi trườnghợp,chỉcó thứtâmlýhoàntoànnôngcạnmới thấyở tìnhyêuhìnhthứcchủnghĩavịtha,quênmình.

Lòngtốtvàácnghiệt.Tronghai trườnghợpđạinghịchnhaubởi tađiểmxuyết cuộcđời theo cáchkhácnhau -đều là cách tácđộngmộthànhvi vàokẻkhác. Lòng tốt dưới mọi hình thức là ân huệ, quà tặng, cử chỉ thương hại(thươnghại là tìnhcảmdễchịunhấtởnhữngkẻ ítkiêucăng,khôngướcvọngmộtchinhphụclớnlao.Thươnghạichínhlàtìnhcảmcủagáiđiếm).Ácnghiệtdướimọihìnhthức,kểtừsựchâmchọc,chếgiễuđếnsựhungácpháhủynhất,mụcđíchkhôngphảilàgâyđaukhổchokẻkhácnhưnglàtạoniềmvuiriêngtưkhi hànhđộngđến kẻ khác.Khi conngười không cònđối tượnghànhhạ, họquaysanghànhhạchínhmình:nhưtađã thấyởphầntrênNietzscheđãgiảnggiảinguồngốccủaýthứcxấuxa.

Khổhạnhvàthánhthiện.Ngườikhổhạnhcảmthấymộtkhoáicảmthậtsựtrongviệcgâyđauđớnchomộtphầnnàođócủaconngườimình;họvừalànạnnhânvừalàđaophủ;họmangcủiđếnđểthiêumình.NhữngkẻtheoKitôvĩđạilànhữngkẻchơitròchơithểthaocủalòngthánhthiện”,tađangnghĩđếnSaint-Paul,đếnCalvin,đếnPascal,”kẻvĩđạinhấttrongnhữngkẻtheoKitô!”Vàđếnsựhiềnđức.NgườihiềnđứcZarathoustranóivềcácnhàhiềnđứcchungchung:

"Mọicáichibạnmuốnthốngtrịđềugậpngườidướiýchícủabạn,nótrởnênlễđộvàbịđặtdướitinhthần,nhưtấmgươngnhưhìnhảnhcủatinhthần.Đóchínhlàýchícủabạn,hỡingườihiềnđứcgiữacácngườihiềnđức,đóchínhlàýchíhùngcường.Nhưvậybạnnóivềcáithiện,cáiác,địnhlạicácgiátrị.

“Với các giá trị và lờinói củabạnvề cái thiện và cái ác, bạn tácđộng sứcmạnhcủamình,bạn,nhữngngườiđánhgiácácgiátrị:đóchínhlàtìnhyêucònchegiấuởbạn,làmbùngnổ,xúcđộng,vàlailángngậpbờcủatâmhồnbạn".

Đứchysinh.Khingườitađặtvàocuộcsứckhỏe,cuộcđờicủachínhhọlàbởi theomột ý chí kiêuhãnh,hoangphí trànngập.Kẻ tuẫn tiết chobất cứ lýtưởngnàolàkẻhysinhchochínhmình,choýchíhùngtrángcủariêngmình.

Khôngphảichỉcảmtínhcủaconngườimàcảóc thôngminhcủahọnữađượcý chíkíchđộng, làmkhởi sắc.Trongkhinghiên cứu thuyếtviễn cận củaNietzschetađãthấycáccảmquan,trigiác,lýtrícủaconngườitựgiảithíchbằngcáccầnthiếtcủahànhđộngrasao,vàtưtưởngsángtạorasaomộtvũtrụriêngnơiconngườicóthểtồntạivàpháttriển.

Cũngnhưđờisốngcánhân,đờisốngxãhộikhaimởýchíhùngtráng.Tatìmtháyýchíđóởtâmhồncácônghoàng,cáckẻcaitrị.Nhữngkẻthậttìnhkhát

vọng,đểđạtđếnmụcđíchhùngtrángđãhysinhdễdànghạnhphúcvàtiệnnghicủahọ.Khátvọngcủadânchúngmuốnđượcthốngtrịchủngtộckháccóthểdẫnđếnýchítiêudiệtcácchủngtộckhác,điềunàygiảitíchsựtiêuhủycácvănminhcaođẳngnhưvănminhcủadântộcđịaphươngởMexico,ởPérou.Tacũngtìmthấykhuynhhướngđótrongquầnchúng,vìđôikhitoànthểmộtdântộchysinhtàisảnvàgiađìnhmìnhđểhiếnchoniềmsungsướngtộtđộkhinghĩhọsẽthốngtrị trênmộtdân tộckhác,đó làviệcchophépcácnhà lãnhđạongụy trangcácthèmkhátchinhphụcdướimọinguyêncớđạođức.

Quầnchúngcònpháthiệnýchíhùngtrángcủamìnhkhihọchiếnđấuchotự do và cho điều họ gọi là công lý, lực quyền bình đẳng.Một khi thu đượcquyềnbìnhđẳngnày,cáccánhânsẽtổchứcthànhnhóm,vàcácnhómđóvẫncòntranhđấuđểđạtđếncáitốithượng,cáiưutiên.Ngườitamuốntựdokhichưacósứchùngcường,lúcbắtđầucónó,ngườitamuốnsựưuthắng.

Cònvớingườibấtlựckhôngsửdụngđượcsứcmạnhmàhọmongmuốn,họdùngtớimưugianvàđạođứcgiả.Họhóalýtưởngkẻtruyềnlệnhhọ,bởiđólàmộtthứbùtrừ,haycóthểhọbiếnhìnhbấtlựccủamìnhbằngkhinhbỉ,họchuộngsựtrongsạchxarờicuộcsống,họtuyênbốthíchđờicôđơn...

Trongcácliênhệgiữachủnhânvàthợthuyềncũngnhưtrongcácxungđộtgiữađảngphái,vấnđềsứcmạnhđóngmộtvai tròquantrọng.Nếuconngườingàynaytranhđấucậtlựcchosựgiàusangvìhiệngiờhọtìmthấyđồngtiềnlàtìnhcảmsốngthựcnhấtcủasứcmạnh.Ởđâyđểthỏamãnyêucầuvậtchấtthìít,màchỉđểbiểudươnghànhđộnglấnlướtlênkẻkhác,khuynhhướnglàmchóamắtkẻkhácbằngcáirựcrỡ,giàusang,khoekhoang.

Nhữngsángtạovĩđạicủatậpthểnhânloạicũngphátsinhbởiýchíhùngcường.Người ta cũng thấyý chíđó ra saoởcác tăng lữ tạodựngNhàThờvàcũngnhưởnhữngcầnthiếtcủahànhđộngthuộcvềnguồngốckhoahọc.Mặcchomọi vẻbênngoài, tinh thần tựdo tựnó thiết yếu làmột tinh thần chinhphục,vuisướngvìchiếnthắngcủamình.

Nghệthuậtcũngphátxuấttừýchíhùngcường.Cáiđẹpcómộtgiátrịhọcvậtsống,đóchínhlàlàmđờisốngtănggia.Luônluôncónhữnghữuthểhaysựvật,chẳngvộinghĩđếnđiềuthuậnlợi,làmbừngbừngtìnhtựhùngtrángnơita.Kẻxấuxíchínhlàkẻbịtướcbỏsứcmạnh,nghèonàn,bịđènén;hắnbiểulộmộtsuynhược.Sựngâyngấtlàđiềukiệncủathưởngngoạnvàtácđộngthẩmmỹ,nólàmộttìnhcảmhùngtrángtuyệtvời(cómộtsaysưaApolloncũngnhưcómộtsaysưaDionysos).Dướiảnhhưởngcủatìnhcảmnày,conngườilàmgiàusangvũtrụbằngcái sungmãnriêng tưcủamình,họbiếnhìnhsựvậtphảnảnhcáihùngtráng,cáihoànthiện.Sựbiếnhìnhđó,hoànthiệnđó,chínhlànghệthuật.

Nghệsĩthiếtyếulànhàsángtạo:sángtácâmnhạcchínhlàmộtcáchsinhcon.Hộihọa,điêukhắc,thơcaanhhùnglànghệthuậtApollon;âmnhạc,thơcatrữ tình,khiêuvũ,kịchcâm lànghệ thuậtDionysos.Nhàkiến trúckhông tiêubiểu cho trạng tháiDionysos hay trạng tháiApollon xuyên qua tạo phẩm củanghệthuậtnàytathấyhiểnhiệnýchí,mộtýchílaychuyểnnúinon.Tựnơiđềnđàitathấybiểulộmộtsựchiếnthắngtrêncáinặngnềcủatrờiđất.Cósự"hùngbiệncủauyquyền"hiệndiệnởnghệthuậtkiếntrúc.Mộtsứchùngtrángđượcđưacaođếntộtđộ,sinhsốngtrongcácchướngngạimànógặpphải,tựtinnơimình,khinhbỉcáithỏamãn:đóchínhlàkiểukiếntrúctaphảigọitênlàkiểuvĩ

đại.Mọinghệthuậtđềucótácdụngbồibổ,khiêuđộngcáchoàiniệmsaysưa

tinhtế,cùnggiatăngsứcmạnhvàthắpsángniềmvui.Nghệthuậtlàkhẳngđịnh,giángphúc,làhóathánhcuộcđời,mộtxâyđắpcaongútchotìnhcảmđờisống,mộtkíchthíchđốivớicuộcđời.

Phân tíchnày giúp tahiểu sâu sắchơn lờiphêphánNietzschenhắmđếnnghệthuậtkhổhạnh,dânchủvàsựsuyđồihiệntại...

Sauhết,cũngnhưmọisángtạotolớncủaconngười,đạođứcthuộcvềýchíhùngtráng.Nóấnđịnhcácgiátrị:nhữnggiátrịđólàkếtquảcủacáinhìndoconngườithiếtlậplêntronglợiíchcủamình,nhưnglạilàgiátrịdựtrùsailầmtrongsựvật.

Trênđâytađãthấyýchíhùngtráng,tronglúccổsúykhithìcácchủông,nhữngngườiquýphái,khikẻnôlệ,nhữnghạngngườinhỏbé,đãsángtạohainềnluânlýmàNietzscheđãkhámphárasựxungđộtvàvìsao luânlýcủachủônglàluânlýhùngtrángtronglúcluânlýcủabọnnôlệlàluânlýsuyđồi.Thếnên"chẳngcógìởđờisốngcógiátrịnếukhôngcómứcđộhùngtráng".

Khiphêphánnềnluânlýcủabọnnôlệ,thứluânlýcònthốngtrịtrênquanniệmchúngtangàynay,Nietzschedẫntađếnnềnluânlýcủaông;đóchínhlànhiệmvụônggọitênlàduyệtlại,haybiếnđổi,haychuyểnhóa,hayđảongượcmọigiátrị(UmwerthungallerWerthe).

°CôngtrìnhphêpháncủaNietzscheđãpháhủymọiđịnhkiếncũ,mọiquan

niệmsiêuhìnhvàluânlýxưa.Ngườitacóthểrútratừnhữngtrangcuốicùngcủa cuốnEcceHomomột tóm tắtmãnh liệt cáckết luậnmàởđóđạtđến tậncùngnỗlựcphủđịnhnày:

Nietzschekhôngnghĩrằngphảitừchốitấtcảmọithứluậnlý.Cómộtnềnluậnlýmớimàôngđềnghịvớichúngta,ôngviếttrongmộttrangdicảo:"Tôicóniềmhạnhphúclàsauhàngngànnămđiquasailạcvàmùmờđãtìmrađượcconđườngdẫnđếncáichấpnhậnvàcáitừchối."

"Kẻđángđượcgọilàkẻsángtạotrongcáithiệnvàcáiác,thựcra,làkẻphảibắtđầupháhủyvàđậpnátcácgiátrị".

"Kẻlươngthiệnưathíchvậtcũkỹ,màvậtcũkỹlàvậtđượcbảotồn.Ngườiquýpháithìmuốnsángtạovậtchimớilạ,mộtđứchạnhmới".

Zarathoustrakểmộtngụngônnhưvầy:tinhthầnconngườilầnlượtlàconlạcđà,làconsưtửvàlàđứatrẻcon.

Tinhthầnbịcáikhắcnghiệtthốngtrị,đóchínhlàconlạcđà."Cógìnặngnềhơnnữakhông!Tinhthầntrángkiệnhỏinhưvậyvànóquỳxuốngnhưconlạcđà,nómuốntảinặng.

"Nómuốnchinhphụctựdo,làmchủsamạcriêngtưcủamình...“Conrồngto lớnnàomàtinhthầnkhôngcònmuốngọi là thần linhhay

chủông?Con rồng to lớn có tên là:màyphải.Nhưng tinh thần sư tửbảo: tamuốn....

"Côngcuộcsángtạocácgiátrịmới-ngayconsưtửcũngchưathểlàmđược,nhưngnómangđếntựdochocuộcsángtạomới-chínhlàđiềusứcmạnhsưtửcóthểlàm.

Saucùngtinhthầnbiếnthànhđứatrẻ.

“Đứatrẻthìtrongtrắngvàhayquên,mộthồisinh,mộttròchơi,mộtbánhxetựquay,mộtchuyểnđộngđầutiên,mộtchấpnhậnmuônthuở.

Đứa trẻ tượng trưng cho tinh thần con người đã tìm lại được cái trongtrắng,vôtộivàcókhảnăngsángtạomộtđứchạnhmới.

Đứchạnhmớinàykhácbiệtvớiđứchạnhcũởđiềunókhẳngquyếthơnlàphủđịnh:nónóitiếngừvớitrầngian,vớicuộcđời.

Đây chính làmột cứu chuộcmới: thực tại được cứu rỗi, chuộc khỏi lờinguyềnmàlýtưởngxưađãđènặnglênnó.

“Hãymangđứchạnhlầmlạcđóvềtrầngiannhưtôiđi-Vâng,hãymangnóvềthânxác,vềcuộcđờiđểnóđemđếnchotrầngianmộtýnghĩa,ýnghĩaconngười".

Chúngtakhôngđượchướngtưcáchmìnhđếnmộtvậtgiớisiêunhiênnào.Lờinguyềnrủa lớnlaonhấtconngườicóthểnóivớicuộcđời làhiệnhữucủaThượng đế.Ngày nay chúng ta đã giải thoát khỏi ảo ảnh kia, ý tưởng đó làmchúngtathấyhiệntrongmìnhmộtluồngánhsángmới,mộtthứhạnhphúcmới.Mộtbìnhminhmớirađời.

Nguyênlýcủađứchạnhmớilàtìnhyêuđốivớicuộcđời.Tấtcảcácgiátrịđềuphátxuất từcuộcđời.Cuộcđời làmộtkinhnghiệmdiệukỳ,mộtphươngtiệntrithức,màtrithứcnàychínhnócũnglà“mộtthếgiớiđầynguyhiểmvàđầyvinhquang".TừkhiNietzschethunhậnđượctưtưởnggiảiphóngkia-ôngnóivớichúngtatrongcuốnHiểuBiếtHàiHòa-ôngtìmthấycuộcđời-“từnămnàyquanămkhácphongphúthêm,lôicuốnthêmvàhuyềnbíthêm".

Từtìnhyêucuộcđờiphátsinhmọigiátrị.Mọithứluậnlýlànhmạnhđềuchịusựthốngtrịcủabảnnăngđờisống:đólànhữngtrậttựvàphòngvệcủanó;sựchấpnhậnđóngvaitròlớnlaohơnchêbai,khẳngđịnhgiữvaitròlớnlaohơnphủđịnh.

Nềnluânlýcủađờisốngnàykhoáclạicáiáochủnghĩaíchkỷ.Phảitrởnênmộtconngườihoàntoànvàtrongmọihànhđộngcủamình,phảitựđềnghịcholợi ích lớn laonhấtcủamình(chỉcónhữngkẻ thôbỉmớihiểu lờikhuyênnàytheonghĩathôbỉthôi).

“Bạnyêuchínhmìnhchưađủ“Zarathoustranóivớiconngười.Vàtiếp:"Phải luôn luôn yêu người đồng loại nhưmình, nhưng trước tiên hãy là

nhữngkẻyêuchínhmìnhđã"“Kẻtựyêuchínhmìnhvớitìnhyêulớnnhấtvàkhinhbỉlớnnhất!".Songchủnghĩaíchkỷcógiátrịkhicánhâncógiátrị.Nếuconngườitiêu

biểuchomộttiếnhóahướngthượngthìgiátrịcủanóthậttuyệtvời:vớinócuộcđờiđãthựchiệnmộtbướcđilên.Nếuconngườitiêubiểuchomột“tiếnhóa“giậtlùi,chohủyhoại,chobệnhhoạn,giátrịnóthậtvôcùngyếukém,sựthăngbằngđơngiảnđòihỏinóphảilấnlướttốithiểulênkẻmạnhmànólàtênkýsinh.Dođó“chủnghĩaíchkỷtốtđẹpvàthánhthiện"màZarathoustracangợichínhlàchủnghĩacủa“tâmhồnhùngcườngkếthợpvớithânthểtrángkiệnvàđẹpđẽ...Niềmvuiíchkỷcủamộtcơthểnhưvậy,củamộttâmhồnnhưvậyđượcgọilàđứchạnh".

Thếnênđừngđặttấtcảvàochungmộtluânlý.Đừngđitìmnhữngnguyêntắcphổquát,nhữngmệnhlệnhđồngnhấttuyệtđối:bởicáchànhđộngkhôngthểgiốngnhau.Mỗimộthànhđộnglàhànhđộngduynhất,khôngsosánhđược.

Mỗi con người cũng là con người duy nhất, với tài năng riêng tư: Phải “ trởthànhcáimàtalà"-"ýthứccủabạnbảogì?Bạnphảitrởnêncáimàbạnlà".Phảibiếtkhácbiệtvớikẻkhác,xalánhđámđôngnhunhượcvìgiữachúngtacảmthấyngaymình lànô lệđểcóthểsốngmộtmình,chodựtínhriêngcủamình“Côđơnlàtổquốcta“Zarathoustranóithế;phảiấnđịnhchomìnhcácgiátrịriêngbiệt,làchủôngcủađứchạnhmình.“Mỗimộtngườiphảisángtạorađứchạnhchoriêngmình,phảisángtạomệnhlệnhtuyệtđốicủamình“.Đừngbaogiờhạthấpbổnphậncủatangangvớibổnphậncủathiênhạ.

Mộtluânlýdữdộichocuộcđời,mộtluânlýnồngchảylửanhiệtđớiphảichấp nhận những con người đặc biệt, ngay cả những tội nhân, những CésarBorgia, nhữngNapoléon.Nhưngnhững gì chophép các người hùng làmnêncuộcđờikhảdĩcủahọ-khôngtínngưỡng,phiêulưuvàcảtrụylạc-sẽgiếtchếtcácconngườitrungbình.Vớinhữngkẻnàyphảidànhchohọniềmtin,lềluật,đứchạnhcủabầyđànsúcvật.

Họ phải giữ cho kẻ tầm thường cái can đảm và cái hăng say. Chẳng hạnngườitaphảicôngnhậnnhữngânhuệmàđạoPhậtvàđạoKitôđãmangđếnchocácconngườitầmthường,tứcdânchúngđôngđảonhất:chúngbiệnminhvàlàmtươiđẹpcuộcđờivôvịbìnhnhật,pháttriểnsựbậntâmvàtìnhyêuvớikẻkhác,mangđếnhạnhphúcvàthanhbìnhcủatâmhồn,tôđiểmsựnôlệhènyếu.giữvữngđịavịxãhội,khắcnghiệtnhưthếnhưngkhônglàmsaothayđổiđược...

Chỉduyvớingườihùngcuộcđảogiảtrịmớidựnglên;vàchỉvớingườiquýphái,trongnghĩađúngthựccủadanhtừ,kẻthanhcaothôi.

Phảithayđổigiátrịluậnlýcựutruyềnđagắnvàothânxácvàlinhhồn.Cứurỗilinhhồnkhôngquantrọng,quantrọnglàsứckhỏecủacơthể.Điềungườitagọilàsứckhỏecủalinhhồntùythuộctrênmộtdunglượnglớn,vàosứckhỏecủacơthể:Khingườitakhôngthắngđượcmộtđaukhổtâmthần,thìlỗiởlinhhồníthơnởcáibụng:ngườikhỏemạnhtiêuhóacáibựcdọccủađờisốngcũngnhưhọtiêuhóathứcăn.Cácýtưởngđentốiđếnvớichúngtavàonhữngngàyđóikhátnămxưa,cònkhimồmđầythứcănngonlànhtathườngnhìncuộcđờivớibaohyvọng.

Thếravấnđềquantrọngkhôngphảilàcácvấnđềsiêuhình,nhưnglàcácđòihỏiliênquanđếnthứcăn,chỗở,quầnáo,cácliênlạcxãhội.

"Điềutốtlànhlàtấtcảcáichikíchthíchnơiconngườitìnhtựhùngtráng.Điềuxấuxalàtấtcảcáichicỏgốcrễnơilòngyếuhèn".

Mộtthânthểnhảymúa,mộtkhuônmặtcườirạngrỡ;đólàlýtưởngconngườicủaZarathoustra.Mộtngàykiagặpcácthiếunữđangkhiêuvũbỗngdừnglạivìthấyôngđiđếngần:Zarathoustratrấnanhọbằngmộtcửchỉđầythiệncảmvànóivớihọ:

"Cứtiếptụcvũđi,hỡicáccôgáixinhđẹp!Đâykhôngphảilàkẻpháđámđếnliếcxéocáccôđâu,đâykhôngphảilàkẻthùcácthiếunữ!

"TalàtrạngsưcủathầnlinhtrướcNgạQuỷ:NgạQuỷchínhlàtinhthầncủanặngnềthôkệch.Làmsaotathùđịchvớidángkiềuthơmnhẹnhàngcủacáccôđược?Kẻthùcủadángkiềuthánhthiện,củabướcchânthongóthồngkia?“

Tớiđây,ôngtuyênbố“phongthánhnụcười":"Hỡingườicaođẳnghãyhọccườiđi!"Vàtiếp:

"Mộtngàykhôngnhảymúavớichúngtalàmộtngàybỏđi.Mọichânlýsẽbiếnthànhsailầmvớitangaynếunóchẳnglàmchúngtacười!"

Điều nhà triết họcmongmỏi vào bậc nhất chomình,Nietzsche viết, đóchínhlàtrởnênngườinhảymúatàitình.Bởivũlàlýtưởng,lànghệthuậttuyệtvờicủahọ,làlòngsùngđạođộcnhất,làtônthờthựcsựcủahọ.

Vớimộtthânthểlànhmạnhvànhẹnhàng,Nietzschekhuyếncáomộttráitimkiêubạcmàkhôngkhoekhoang,yêumếncáicaoquýđíchthực,nhấtlàmộtýchícứngrắnvàcantrường.Cantrườnglàđứctínhôngcatụngthườngxuyênnhấtvàđượcôngđặtvàohàngcaonhất.TrongcuốnBìnhMinhôngtántụngbốnđứctính:sựdũngcảmvớikẻthù,quảngđạivớingườichiếnbại,chínhtrựcvớimìnhvàcảmọingười.NgoàirabốnđứctínhđượckhuyênbảotrongcuốnBênkiacáiThiệnvàcáiÁc:sựhiểubiếtthấuđáo,thiệncảm,côđơn,nhưngđượcôngđặtvàohàngđầuvẫnlàđứctínhcantrường.

CòncuốnHiểuBiếtHàiHòaôngtuyênbốđứcdũngcảmmàkhôngmàngđếnvinhdựlàdấuhiệucủasựcaoquýthựcsự.Ôngchàođónmộtthờiđạiphấnđấuvàkiêncườnggầnkề,thờiđạiđặtđứccantrườnglêntrêntấtcả.Thờiđạiđósửasoạnchomộtthờiđạikhác,caohơn,nơitađưachủnghĩavàanhhùngvàonhậnthứcvànơitachiếnđấuchocáclýtưởng."Hãytintôi,cáibímậtgieochocuộcsốngphìnhiêuhơnvàtậnhưởngcậtlựccuộcđờiđólàsốngnguyhiểm".

Zarathoustracũngkíchđộnglòngdũngcảm:“Tavananhembằngtìnhyêuvàhivọngcủata:đừngvứtbỏngườianh

hùngđangnằmtronganhem!Hãytônthánhhyvọngcaonhấtcủaanhemđi!Vàtiếp:“Laođộngcủaanhemlàchiếnđấu,hòabìnhcủaanhemlàchiếnthắng!"Tìnhyêuthựcsựđòihỏimộtcantrườngđưađếnchấpnhậncảcáichết:“Yêuvàchết:haiđiềuđóđãhòahợpvớinhautừngànnămnay.Muốnyêu

chínhlàsẵnsàngđểchết.Tôinóivớibạnnhưvậyđó,hỡingườikhiếpnhược!“.Cáicantrườngthựcsự,khôngphảilàcáicantrườngtrướcngườichứngmà

là cái can trường củakẻ côđơn, kẻmộtmình, cái can trường của conphượnghoàng không có thần linhnào chứng giám: “Kẻ canđảm là người biết sợ hãinhưngchốnglạisợhãi".

Đểđạtđếnkếtquảnàyphảicómộtýchícươngnghị,chaiđá.Đâychínhlàýnghĩa lờikhuyênbấthủkếtthúcngụngôncụcthanchêtráchcáicứngrắncủakimcương:

“Anhemơi!tađặtlêntrênanhembảnggiátrịmớinày:hãycứngrắnđi!Cuộctranhđấu,cáilàmchaicứng,tựnóđãtốtđẹpdùchođốitượngnóra

sao.Giátrịcủamộttàisảnđôikhiítchứađựngởđiềungườitađạtđượckhicónóhơn làđiềungười taphải trảgiákhichiếmnó.Tỉnhưsựthiết lậptựdosẽkhôngcòntựdongaykhinóđãđạtđược:chủnghĩatựdolàdấuhiệungungốcbởi ảnhhưởng củabầyđàn súc vật!Nhưngnhững thiết lậpnày, bao lâu, cònphảichiếnđấuđểchiếmlấychúngđãcómộtgiátrịrất lớnrồi:mộtcuộcchiếnnhưvậyhếtsứcthuậntiệnchoviệcpháttriểntựdo.

Vìtranhđấutựnóđãtốtđẹp,nórấtcólợikhigặpnhiềukẻthù,nhữngkẻthùđángghétchớkhôngđángkhinh.

Khôngnhữngnótranhđấuchốngvớikẻkhácnócònchốngngayvớichínhmình.Phảibiếttựcưỡngchế.Phảihiểusứcmạnhvàyếuđuốicủamình,thêm

vàoởđây, loạibỏởđó, thíchnghi thếkhác.Như thếngười ta sẽ tạo cuộcđờimìnhthànhmộttácphẩmnghệthuật.“Chỉcómộtviệccầnthiết,làđemphongtháilạichocátínhmình".Ởchúngtavẫncònthiếu“mộtconngườitổnghợpvĩđại,thứngườicóởnhữngkẻhùngtráng,khácbiệtnhau,cùngchungchịudướimộtcáiáchđểcùnghướngvềmộtmụctiêuduynhất".

Nietzsche vẫn thường trêu chọc những nhà luân lý mang vỏ nhím bênngoài,bằngcáicớtựlàmchủmình,kếtánmọisứctiếpthiênnhiênkhôngchịuđượckẻkháccũngnhưchínhhọ.Vàkhôngtừbỏnhữngphêphánkia,nhưngôngvẫn,trongnhữngtrangdicảoởcuốnÝchíHùngtráng,khuyếnbáotaphảicómộtkỷluậtchặtchẽchochínhmình.Ôngkếtánsứctiếpvàtínhbấtthường:“Nhữngkẻtìnhcờ"vànhữngkẻthayđổi“lànhữngkẻyếuhèn."Talàmsaođểhùngtránghơn?Tựquyếtđịnhdầndầnvàtrìchívớitấtcảcáiđãquyếtđịnh“.Ngaycảhànhđộnganhhùngkhôngthểthànhtựunhờsựkíchthíchbênngoài,mànhờchúngta lạnhlùng,hànhđộnghợplý;vả lạicũngnhưmọihànhđộngtrắcẩn,lòngthươnghạiphảilọtquacáisàncủalýtrí."Sựcaothượngcủalýtríkhôngphảinằmởchỗkhôngcóđammê,nhưngởchỗphảicóđammêcaongútnhất,nhưnggiữchừngnóđi."Thếnênmột"tròchơithểthaoýchí"rấtcầnthiết,và trò chơi thể thao này bắt đầu sớm chừng nào lợi chừng đó. "Một kỷ luậtnghiêmkhắclàkỷluậtđúnglúcnhất,làlúcđượcđòihỏinhấtnghĩalàvàotuổiconngườihãnhdiệnvìthấymìnhđòihỏinhiềuchomình.Kỷluậtnàycầnthiếtchongườithôngtháicũngnhưngườichiếnbinh.Phảihọctruyềnlệnhvàvânglờimộtcáchkiêuhãnh,phảithíchnguyhiểmhơnannhàn.

NgàyxưaNietzscheđãkịchliệtlênánchủtrươngkhắckỷ,coinónhưbiểuhiện sự thù ghét đời sống. Bây giờ, bởi giá trị của ý chí người hùng, ông lạikhuyếnbáomộtkhắckỷnàođó.Trongmột trangcủacuốnÝchíHùngtrángôngbảo:"Tôimuốnbiếnchủnghĩakhắckỷthànhtựnhiênhơn:thayvìkhuynhhướngphủđịnh,talấykhuynhhướnglàmvữngchãimạnhbạothêm".Tỉnhưviệcbiếtái tìnhsớmmàtathấyởthanhniênPháp,nhất là thanhniênParis, làmột"taihọa"nhưngngườitakhôngthểtừbỏ"ýhướngđángtởm“này,đólàmộttriệuchứngcủasuyđồi.Ngayvàotuổitrưởngthành,cũngphảicómộtsựtrongtrắngtươngđối,mộtvừaphảitronghànhđộngvàngaycảtrongtưtưởngvềnhữnggìcóliênquanđếndụctình,nóthuộcvềcáchthếcaocảdẫnđườngchocuộcsốngchúngta,nhấtlàởngườinghệsĩ,nhữngkẻkhôngđượcphépphungphí sức lực củamình.Nhưngởđâymột lòng trinhbạchphảibiết cườivào sựtrinhbạch:Kiêngcữcũngrấtđángđượckhuyênbảo,khinónhưmộttậpluyệnchoýchí,khinónhưcáchtậnhưởngtếnhịcáccủaquýtrầngianmàconngườitạmchốibỏ.Mộthàngràongăncáchđángđượcdựnglên,nghĩalàmộttáchbiệttạmthờitiếnđếnviệcdứtbỏmọiliênlạcvớibênngoài:đólàmộtđịpđểsuytưsâuxa,đểtrởvềvớimình,tránhxacácảnhhưởngbênngoài.

CácquanđiểmtrêngiúptahiểuđầyđủnhấtđịavịmàNietzschedànhchođaukhổ.Hiểnnhiênôngkhôngđặtnólêntrênkhoáilạcvàniềmvuinhưcácnhàkhắckỷ.Bởitrướctiênôngchongườitađãđánhgiánóquáđáng.Cónhiềucáchđểchốnglạiđaukhổ:chấtmatúy,sựbìnhlặngthíchứngvớitưtưởng,nhữngkỷniệmđẹp,vànhữnghyvọngkiêuhãnh,tấtcảcóthểtácdụngnhưảnhhưởngcủathuốcmê.Khiđauđớnđãtrởnênkinhhồn,tựnhiêntìnhtrạnghônmêsẽxảyra.Đauđớncónhữnghiệuquảrất tốtđẹpởconngười:“Kỷ luậtđauđớnvô

hạn"dạychoconngườikhithìcáikhônkhéo,khithìsựcăngthẳngcủatâmhồn,nghị lực.Các "thông điệp lớn nhất của khổ đau con người" không bao giờ códángdấpkiêubạchơn, sung sướnghơnkhinógâygiông tốkinhhồnnơihọ.Đauthươngsâusắclàmquýphái,táchbiệt.Chonênkhoáilạcvàđaukhổ,niềmvuivàcựcnhọcđếncùngthời.Tađãthấyýchíhùngtrángđòihỏisựbấtbìnhhơnkhoái lạc.Bấtbình làmột trởngại,nhưng trởngại là cổđộngý chíhùngtráng.Mọichiếnthắng,mọitìnhcảmkhoáilạcđềubaohànhmộtđốikhángphảivượtlêntrên,vậymộtđaukhổlàđaukhổphảivượtqua.Trongmộttrangdicảo,Nietzscheviết:“Đốivớinhữngngườithânyêunhấttôicầuchúcchohọđaukhổbịbỏrơi,bệnhhoạn,đốixửtệbạcvànhụcnhã“;bởitừđó"tôicầuchúcchohọmộtđiềuduynhất,điềungàynaychứngtỏconngườicógiảtrịhaykhông,đólàgiữlòngtốtđẹp“.

ỞđâykhẳngđịnhrõrệtchỗđứngđặcbiệtmàNietzschechấpnhậnchovấnđề hạnh phúc.Hẳn nhiên ông luôn luôn ca tụng niềm vui sống, cái vui tươiDionysos,cáihiểubiếtvuivẻ,cáithúvị"hạnhphúccủakhuvườntrầngian,nơichỉnguyhiểmchonhữngkẻtầmthường(bởinếu"vớinhữngkẻthuầnkhiết“,thì“vớibọnheolợntấtcảđềuheolợn“.Zarathoustranóithế,vàôngthêmrằngchung quanh khu vườn tư tưởng và ẩn dụ tráng lệ của ông, " phải dựng lênnhũnghàngràođểbọnheovàbọnđànbàkíchđộngkhôngtrànngậpđược“).“Mộthànhđộngbịthôithúcbởibảnnăngsống.-NietzscheviếttrongcuốnĐảongược mọi Giá trị "cảm thấy giá trị của mình bởi niềm vui đi kèm “ vàZarathoustratuyênbố:

“Từkhicóloàingườiconngườiđãliênhoanquáít.Anhemơiđólàtộitổtôngduynhấtcủachúngta“.

Vàxahơn:"Điênvìhạnhphúccònhơnlàđiênvìbạcphước."NhưnghạnhphúcZarathoustraámchỉởđâykhôngnằmởsựvắngbóngvà

giảmđếntốithiểuđauthươngcủabọnduythựcnghĩ.Nietzscheghêtởm“hạnhphúcdàyđặccủaý thứcbìnhthản",hạnhphúcđượccoinhưthứcăncủa linhhồn,đượccoinhưtiệnnghi,nhưhươngliệucủachấtAnglo-thầnthánhtheokiểuSpencer,tứchạnhphúcnhỏbécủaconngườinhỏbé.

“Tinhthầntựdodẫmchânlênhạnhphúcmàbọnhươngnguyện,bọntheoKytô,trâubò,đànbàvàbọnĂng-lêmơtưởng“.

Ởđây,hạnhphúccủaphongtháivĩđạiđạtđến"chínhlàtìnhcảmmàsứchùngcườnglàmlớnmạnh“,dođó,“cómộtđốikhángphảivượtqua“.Thếnênyếutốcủahạnhphúcnàylàđauđớn.Hạnhphúcvàđauđớnlàanhemsinhđôicùnglớnlênvớinhau.

Bạncóchấpthuậnmộtniềmvuikhông-Zarathoustrahỏi-Hỡianhemthếthìanhemcũngchấpthuậntấtcảcácđaukhổ.Mọisựvậtđềuràngbuộc,vướngbậnvàđầytìnhyêu.

LýthuyếtcủaNietzschekhôngphảilà lýthuyếtcủahạnhphúc,tuynhiênnó"mangđếnhạnhphúc“.

Trong cuộc sống sướng vui cao quý này, cómột chỗ đứng cho cõi chết.Nietzschevuithíchkhithấyrằngngườitầmthườngtừchốichấpnhậnýtưởngchếtchóc,từchối“làmanhemvớicáichết“.Bởingườitađãtạochomốibậntâmnàymộtnguyêndolosợ,mộtliềuthuốcđộc.Ngượchẳnthế,sựchắcchắncủa

cái chết đã dunhập vào cuộc đờimột giọt nướcquý giá và ngát hương lo âu.Ngườihùngchấpnhậncáichếtmàkhôngmongmộtđờisau."Sựviênmãncủahùngtrángmuốnsángtạo,đauđớnvàbiếnratrobụi“.(Ngườitasẽthấysauđâysựdựtrùnàodànhđểđiềuhòakhẳngđịnhtốihậutrên).

Nietzschebậntâmđếnnhữngtươngquanphảicógiữangườihùng,ngườicaoquývàkẻkhác.Zarathoustraấnđịnhbằngtừngữchínhxácrằnghônnhânhướngđếnsinhcon."Tamuốnrằngchiếnthắngvàtựdocủaanhemkhaokhátđượctruyềnnốimãimãibởiđứatrẻ...

“Bạnphảixâydựngcông-trìnhcaohơnbạn..."Hônnhân:chínhnhưthếtôigọiýchíhùngtrángnơihaikẻđểcùngsáng

tạomộtduynhấtcaohơnnhữngkẻsángtạoranó.Từcuộcđờicủangườiquýphái,Nietzchecóđưaramộtvàihìnhthứcchủ

nghĩavịtha,nhưđãđưađôilốisốngkhắckỷ.Bởingườihùnglàngườinhiềusứclựccóthểtruyềnchokẻkhác,nhiềuniềmvuivàniềmvuicủa(họ?)ngậpbờ.Họcóthểhy-sinhnănglựccủamìnhđểbảovệkẻyếu,ngườibịápbức,vàngaycảthúvật,vàhọhànhđộngvớilòngtử-tế,nhãnhặn,quảngđạimàkẻtầmthườngchỉđốixửtrongcơnrồdại.

Ở đây Zarathoustra có thể là mẫumực. Ông "nhân hậu và công chính".“Tìnhyêukhôngcuỡngnổi"nơiôngđã thúcđẩyông làmviệc tốt lànhchokẻkhác.Zarathoustranóigìvớita?

“Vậyhãytạochotôi tìnhyêukhôngnhữngmangđầytrừngphạtmàcònmangtấtcảlỗilầm.

"Hãytạochotôicáicôngchínhlàmtrònnghĩavụvớimỗingười,trừngườiphánxử“.

Ngườitiêntriđómongtrongkhichếtđượchiếnmìnhchotấtcảmọingườinhưmặttrờiđanglặn,"giãitrênmặtbiểnánhvànggiàusangvôtận,giốngnhưngườiđánhcánghèonàncănglêntấmlướilónglánhánhtriêudương"...

Sauhếtcuộcđờiquýpháinọđượctrangsứcbằngkhoa-học,nghệthuậtvàtriếtlý.

Bằngkhoahọc:đitìmchânlýlàmộttrậnchiếnđấu,sailầmlàmộthènnhát,khámphásựthựclàmộtchiếnthắng.

Bằngnghệthuật:đốitượngthựcsựcủanghệthuậtcũngnhưtấtnhiêncủatrithứcvàđạođứclà"làmchocuộcđờibiếnthànhdữdộinhất".

Bằngtriếtlý:mộtchủnghĩalạcquanmớiđãđượctriếtlýNietzschemangđếnchothếgian".

Ở đây đừng tuyên bố thế gian nầy là "thế gian khả dĩ tốt đẹp nhất."Zarathoustrabảoainóiđiềuđóthì"takhôngưahọ,tagọihọlàkẻthỏamãn".

Mà,trướchết,phảituyêndươngcái"vôtộicủabiếndịchtrongcuộcđời".Hẳnnhiên,cànkhônkhôngcómụcđíchnàocả.Khôngcólýlẽ,khôngcó

tốt lành trong "khốiđẹphỗnmangcủahiện sinh".Tất cả conngười là cáihẳnphải là,mộtmảnh củađịnhmệnh,mộtphần của cái tất cả ; conngười là conngườiởtrongcáitấtcả.Chẳngcógìchophéphắnđượcphánđoán,đolường,sosánh,kếtáncuộchiệnsinh;vìhắnsẽphánđoán,đolường,sosánh,kếtáncáitấtcả;thếnênkhôngcógìhếtngoàicáitấtcả.

Giờđâytabiếtrằngđaukhổtựnósángtạochoýchíhùngtrángmộtcơhộipháttriển,vànhưvậylàmộtcơhộihạnhphúc.Mọibiếncốcủacuộcđờicóthể

xoaychiềuhạnhphúccủata:thờitiếtxấuđẹp,mộtcáinhìnnémvàohiệubuôn,mộtcuốn sách lậthờ,mộtbànchânbịdẫm,mộtcái thưkhôngđến,một trậnđau,mộtđiềuvukhống,ngaymộtcáichếtcủangườibạn.Mỗiphútgiâytrongcuộcđờibìnhnhậtđốivớitacóthểmangđầyýnghĩa,mangmộtgiátrịrấtcao.

Con người chỉ còn cần cái ác được "biệnminh" (nhưLeibnitz đã cố làmtrongtácphẩmBiệnThầnLuậncủaông)nhưkhiphảilênánsựdungthứcáiác,cũngphải vui thíchvới cái ác là cái ác thuầnkhiết.Đaukhổ trởnên cơhộiđểchấpnhận cuộcđời, để yêu thương cuộcđời.Lý thuyếtNietzsche làmộtbiệnminhchovũtrụ,mộtbiệnminhchođờisống;mộtBiệnvũtrụluận,mộtBiệnvậtsốngluận.

TừđấyconngườicóthểnémmộtcáinhìnvềthếgiớitheoGœthe,đầytìnhthươngvàđầyýchítốtlành.Chủnghĩabiquanhùngtrángtrởthànhmộttrongnhữngchủnghĩa lạcquanvữngchãinhất ;“mộtđịnhmệnhhạnhphúcvàđầyniềmtin", "phươngthứccủa tôichoconngườivĩđại -Nietzscheviết trong tácphẩmcuốicùngEcceHomo:đólàamofati(tìnhyêuđịnhmệnh).

HansVaihiger,một trongnhữngnhàbìnhgiảiNietzsche,đã rất có lýkhigọiông,nhưchữđãtríchdẫntrên,"kẻchốngbiquanmãnhliệtnhất".Vàinhàbìnhgiảikháccũnglưuý,rấtchínhđángvềtínhchấttôngiáosâuđậmtrongtriếtlýnảy,nhưnglàmộttôngiáoloạitrừmọisiêuviệt:đóchínhlà“mộttôngiáomangtấtcảcànkhôn,mộtđạođavũtrụ",nhưPannwitzviếttrongcuốnĐưavàonghiêncứuNietszche(EinführunginNietzsche).

VàCharlesAndlerchứngminh,bằngmộtkhúcquanhđặcbiệt,chủnghĩaNietzschegặplạichủnghĩaduylinhcổxưa,cùngđồngnhất,đểchứngtỏthựctạiThượngĐế,sựhoànthiệnvàcuộchiệnsinh."ỞNietzsche,tươngquanchặtchẽgiữacuộcđờivàgiátrịthaychỗchứnglýhữuthểhọccổxưavềThượngĐế...Cáicógiátrịnhất,đượcthựchiệnchắcchắn...Cuộcsống,cáikhaokháthùngtrángthuầntúy,làhữuthểkia,hữuthểgắnliềnvớigiátrịvàchuyểnhoánótrongthựctiễn.Ởhữuthểhọccổxưa,hữuthểlàtựnộiởtưtưởngviênmãn.ỞNietzschegiátrịlàtựnộiởcuộcsống.Cáithiệngắngiátrịvàocuộcđờilàmộttrítuệđầyxúccảm,mộtLýTrí,mộttìnhyêu(Éros),nhưởPlaton.LýtrívàtìnhyêutheonghĩaPlatonđódẫntađếnLinhTượnglàvậthiệnhữuduynhất.ỞNietzschethìchúngdẫnđếnmọivậtsống,đếncáicaohơnđờisống,chúngdẫnconngườiđếnsiêunhân".

Giờ đây phải nhìn cuộc đảo giá trị, vừa giúp conngười tự giải phóng vàthêm sức sống, đã đưa đến sự xuất hiện của siêu nhân (Uebermensch) ra sao.NietzschetìmthấychữUebermensch(Siêunhân)tronglịchFaustcủaGœthe,vàchínhGœthecũngmượnchữđócủaHerder.Nóchỉđịnhmộtconngười siêuđẳngởtrênconngườihiệntại,nhưnglàngườiđãcóvàingườingàynaybáohiệuvàsửasoạn.

Trong những tác phẩm trước cuốn Zarathoustra, ta có thể khám phá ranhữngchuẩnbịchoquanniệmvĩđạikia.

Ta đã trích dẫn trang sách của phần Intempestive thứ ba dành choSchopenhauer,nơiNietzschecatụngnhữngconngườivĩđạivàcũnglànơiôngđòihỏimỗingườitrongchúngtaphảicốgắngpháttriểnphẩmtínhcủamìnhlênmứcđộcaongútnhất“đểsaucùngmộtngàykiacóthểkhaisinhconngườitựcảmthấyviênmãn,mangmộthiểubiếtvàmộttìnhyêuvôhạn,hùngtrángtrong

ngưỡngnhìnvàtronghànhđộngsángtạo,conngười,giữathựcthểtrònđầycủamình,sẽsốngtronglòngvũtrụnhưkẻphánxétvàđolườngmọivật...“.

TrongmộttrangcủacuốnBìnhMinh,ôngcangợisựcóthai,cangợitrạngthái thiêng liêng đó: “Ở đây cómột cái gì đang lớn lên,một cái gì vĩ đại hơnchúngta.Đólàhyvọnghuyềnbínhấtcủachúngta:chúngtasửasoạnchàođónsựkhaisinhvàpháttriểnsungmãncủanó"...Vàtrongnhữngtrangcuốicùngôngviết:“Nhữngconchimkhácsẽvungcánhvượtbayxahơnchúngta".

NgườitacũngtìmthấymộtchuẩnbịtươngtựởrấtnhiềutrangcủacuốnHiểuBiếtHàiHòa.Tỉnhưởmộttrangrấtđẹpôngchứngminhconngườihiệnđạimang nơimình tất cả loài người, nhưng, là con người báo hiệumột bìnhminhsắpđến,mộthạnhphúcgầnkềtrongtươnglai:conngườiđólà"ngườiđầutiêncủamộtgiốngngườiquýpháimới,màtuyệtđốikhôngthờiđạinàođãthấyhaymơ tưởng đến như vậy; họ cảm thấy nơimình "mộtThượngĐế đầy sứcmạnhvàđầytìnhyêu,đầynướcmắtvàđầynụcười".Baonhiêuthếkỷquangườitađãgieohạtgiốngnhưvậy; vàhẳn sẽmọc lênmột loài câyngàongạthươngthơm,biếntrầngiancũkỹcủachúngtathànhnơitrúngụưathíchhơncả...

ChínhZarathoustralàngườiđầutiênrõràngbáohiệuchoSiêunhân.Ôngnóivớidânchúngđangtụtập:

"Chođếnnaytấtcảconngườiđãsángtạonênconngườinàođóởtrênhọ;cònanhem,anhemmuốnlàmgiòngthủytriềuhạcủaconnướclớnkiasao,vàmuốnquayvềconvậthơnlàvượtlênconngườisao?

"Làconkhỉchoconngườiư?Mộtvậtchếnhạo,xấuhổđauđớn.ĐóchínhlàđiềuconngườiphảilàmđểtiếnđếnSiêuNhân:mộtvậtchếnhạo,mộtxấuhổđauđớn.

“SiêuNhânlàngườimangýnghĩatrầngian.Ýchícủaanhemnóirằng:SiêuNhânlàýnghĩatrầngian!

"NơiđâytadạyanhemSiêuNhân:SiêuNhânlàmộtđạidương.“Con người làmột dây thừng giăng qua con vật và SiêuNhân,một dây

thừnggiăngngangquavựcthẳm...“Conngười làmộtcâycầuchứkhôngphải làmộtmụcđích:đólàđiềuvĩ

đạinằm trong conngười.Conngười làmộtbướcqua,mộtnghiêngđổ:đó làđiềuđángyêunằmtrongconngười.

“Tayêuthíchnhữngconngườikhôngtìmkiếm,đằngsaucáctinhtú,lýlẽcủasựchếthaycủadânghiến,màtayêunhữngngườihysinhchotrầngian,đểngàykiatrầngianthuộcvềSiêuNhân".

Conngườiphảilà“đườngdẫnđếnnhũngbìnhminhmớimẻ".Phảiphánxéttấtcảchínhtrênquanđiểmnày.

Nhữngkẻưu tưnhấtngàynayhỏi:Conngười tự tồn tại ra sao?NhưngZarathoustralàkẻđộcnhấthỏi:Conngườitựvượtquarasao?

“SiêuNhânởcanhcánhbênlòngta;làbậntâmduynhấtcủata,chứkhôngphảiconngười;cũngkhôngphảingườiđồngloại,ngườinghèonhấthayngườitốtđẹpnhất.

“Anhemơi,điềutacóthểyêuthươngconngườichínhvìnólàmộtchuyểntiếpmột nghiêng đổ. Nhưng ở anh em thì có nhiều nguyên do hy vọng yêuthương".

Hyvọngtrànđến,hẳnnhiênkhôngđếnvớinhữngngườibénhỏ,màđến

vớinhữngngườicaođẳng,kẻthựchànhcácđứclýđãấnđịnhtrên.NếuZarathoustrachêtrách"nhữngkẻkhinhmiệtthânxác“,chínhvìchúng

khôngphảilà"cầuđưađếnSiêuNhân".Nếuôngkhuyếnbáosựdũngcảmanhhùng chính là vì ta phải "tôn thờniềmhy vọng caongút nhất“ để có thể đónnhậnmộtconngười.Nếuôngkhuyênbảocôđơn,chínhvìmộtngàykianhữngkẻcôđơnkếthợplạithànhmộtdântộcvà“SiêuNhânrađời“.Ngayđếnhônnhân,đượchiểutheonghĩacaothượngphảicócủanó,ôngcũngkhámpháracái"aoướcSiêuNhân“cái"yêucầusángtạoSiêuNhân"."Bạnphảiđắpxâyđiềucaohơnbạn".Vàngườibạnthựcsựvừalà"cuộchộitrầngianvừalàlinhcảmSiêuNhân".

ChonênhyvọngsángtạoSiêuNhângiảithíchvàbiệnminhnhữngtruyềnpháncủanềnluânlýmới,cũngnhư(ý?)tưởngThượngĐếhóahợpthứcnhữngbổnphậncũxưa.ConNgườikhôngthểsángtạoThượngĐế,nhưngnócóthểsángtạoSiêuNhânhayítracũngcóthểtrởnêntổtiêncủanhữngngườisẽsángtạongàymai.

"BuổiĐạiNgọlàkhiconngườiởgiữaconđườngbắttừconvậtđếnSiêuNhân;khihắnsẽliênhoantrênđườngdẫnđếnmộtbanmaimới,nhưhyvọngngútngàncủahắn.

"Tấtcảthầnlinhđềuđãchết,giờđâytamuốnvạntuếSiêuNhân!Vàmộtngàynàođó,đúngđạingọ,cũngvạntuếýchícủachúngta...".

Thựcsựtanghegìtừconngườisiêuđẳngđó?Đâykhôngphảilàngườithuộcchủngloạimớinhưnglàmộtconngườiđã

hoàntoàngiảiphóngkhỏimọiđịnhkiếncũxưa,làngườisốngbênkiacáithiệnvàcáiác,pháttriểnýchíhùngtrángcủamìnhtrongmọikhíacạnhvàchiếmđoạtnhữngquyềnlựcchưaainghingờ.

SiêuNhânsẽsửdụngsứcmạnhsiêunhiêntươngtựsứcmạnhmàtruyềnthống tôngiáoĐôngPhươnggán choĐứcPhật. (Nietzscheđọc rất chămchúcuốnĐứcPhậtcủaOldenberg).TỉnhưSiêuNhânsẽthoátkhỏitrọnglực,sẽcókhảnănglàmthầnthuậtnângđồnặngnhưkhông.

Nhất là "conngườivũtrụđósẽmangởmình --nhưngphát triểnđếnvôhạn - những đức hạnh của nền luân lýmới, sức khỏe, can trường, sứcmạnh,thôngminhchiếmngựvàmộthạnhphúccaocả.

Tasẽkhông lầmlẫnkhikếthợpở linhhồnSiêuNhânnhữngphẩmtínhtuyệtvờicủathầnlinhvàcủanhữngconngườivĩđại,cáitinhkhiếtdunghòacủaApollon,niềmvuisángtạovàsaysưacủaDionysos,cái thôngtháivàtửtếcủaZarathoustra,tinhthầncủaVoltaire,nghịlựccủaNapoléon,cáithôngtháibaoquátcủaGœthe,vàcóthểthêmvàothiêntàitriếthọcvàchủnghĩatrữtìnhcủaNietzsche.

Một con người như vậymới có thể gánh được - vàmột hy vọng về conngườinhưthếđãgiúptagánhđược-mộtmặckhảikinhhồncủaNietzsche:MặckhảiTrởVềVĩnhCửu.

°TrongkhinghiêncứucuộcđờicủaNietzschetađã thấytriếtgia tìmhiểu

quanniệmcủađạothờlửa,củađạoPhật,củacácnhàtriếthọctrướcSocratevềýniệmTrởVềVĩnhCửu:Thếgiandiễnquadiễnlạicùngmộtkhungcảnh,vàmỗilần như vậy con người bắt đầu sống lại cuộc đời của mình. Trong phần

Intempestivedànhcholịchsử,ôngđãámchỉđếnquanniệmnày,quanniệmônggánchonhữngkẻtheoPythagore,vàsauđãtừchối.Nhưngthìnhlình,mộtngàythángtámnăm1881,ởEngadine,gầnSurlejôngđãtrựcgiácđượcrằngquanniệmđóđãbàytỏđượcchânlýsâuthẳmchegiấusaunhữngbiểuhiệncủađờisốngvũtrụ.Vàmộtniềmvui xuất thầnnảy sinh trongông từmặckhảiđó.Nietzschebiểu lộmộtcách tượng trưngquanniệmkia trongmột trang sách rấthay,nơiông trỏ cho ta thấy Zarathoustra đập gãymột tên lùn, kẻ thù không đội trờichungcủaông,tượngtrưngchotinhthầnnặngnềthôkệch.

Đâylàhànhlangcótrụcộtnơinốiliềnhaiconđườngmàchẳngaiđiđếncuối,vìchúngchạydàimấthútvàovĩnhcửu;têncủahànhlangđỏ,ghitrênmihànhlang,làkhoảnhkhắc:

"Hãyxemkhoảnhkhắcnày,từhànhlanggiâyphútđó,mộtconđườngdàibấttận,vĩnhviễnchạyngượcrasau:đằngsauchúngtalàvĩnhcửu.

"Tấtcảcáichibiếtchạytheođãkhôngđihếtđượcconđườngkia?Tấtcảcáichicóthểđến,đãphảikhôngđếnnơi,hoàntấtđiqua?

"Vàtấtcảsựvậtkhòngvướngbậnnhưthểkhoảnhkhắckiarútratừsaunómọigiâyphútcủatươnglai?Và...cũngchínhnó?

"Bởitấtcảcáichibiếtchạytheokhôngphảiđitheolầnthứnhìconđườngdàihướnglênđó?

"Và cáiổnhện chậmchạpgiăngdưới ánh trăng, cả ánh trăngkia và cả tanữa,tụtậpdướihànhlang,nóikhẽvớinhauvềvĩnhcửu,chẳngphảitấtcảchúngtaởđâysao?

"Chúngtakhôngphải trở lạivàchạy theo lầnnữa, trongconđườngkhácdẫnlêntrướcmặttatrongconđườnguámkia?khôngphảirằngchúngtatrởlạivĩnhviễnsao?“.

Mỗiconngườisẽsốnglạitrongcùngmộtcuộcđời:"Mộtngàynàođómạnglướinhânquảsẽtrởvềnơitabịbaobọc;nótáitạo

ta!Talàthànhphầnởnguyênnhântrởvềvĩnhcửucủamọivật."Tasẽtrởvềvớimặttrờinày,vớitrầngiannày,vớiconphượnghoàngnày,

vớiconrắnnày,-khôngphảichomộtcuộcđờimới,mộtcuộcsốngtốtđẹphaytốtđẹpnhất;

"Tasẽ,vĩnhcửu, trở lại chocùngcuộchiệnsinhnày,đồngnhấtnhưvậy,trong sựvật lớnnhất cũngnhưnhỏnhất.Ta sẽ trở lạimột lầnnữađể truyềngiảngcuộctrởvềVĩnhCửu;

"ĐểtuyêndươngmộtlầnnữaĐạiNgọcủatrầngianvàcủaconngười;đểcòntuyêngiảngchoconngườingàyđếncủaSiêuNhân!".

Chắc hẳn không biết bao nhiêu ngàn thế kỷ sẽ chia cách từng cảnh khácnhaucủacuộctrởvềVĩnhCửunọ.Nhưng-CharlesAndlerlưutâm-"khikýứcphaimờ,cácthếkỷtrôiquanhưlằnchớp.Cuộcphụcsinhdànhchongàymai".

Nietzschenóng lòngmởrộngkiếnthứckhoahọccủamìnhđểbiệnminhchắcchắnchoquanniệmnày.TrongnhữngghichútậphợpởtácphẩmdicảoÝChíHùngTráng,ôngkhẳngđịnhrằngcuộctrởvềVĩnhCửulà"giảthiếtkhoahọcnhất trongnhững giả thiết“ vì nóbaohàm trong thuyếtbất biến vềnănglượng.Vàôngthửchứngminhđiềuđó.

Khôngthểnàothếgiớiđượcsángtạo,tưtưởngsángtạolàtưtưởngkhôngsuynghĩđược.Khôngthểnàothếgiớilàlựclượngvôhạn:Vũtrụlàmộttổngsố

lựclượngbấtbiếnvàtấtđịnhtheosốlượng.Bao bọc quanh Hư Vô như vùng biên giới, vũ trụ không thể tự tăng

trưởng:nósẽrúttừđâuđượccácyếutốcủasựtăngtrưởngnày?Nóchỉsốngtựmình, tựnuôibằng thân xác củamình.Nókhông thể giảm thiểu:nếukhông,trong cái vôhạn của thờiqúakhứ,nóđã tanbiếnmất rồi.Cáibiếndịch luônluônđồngđềuvớichínhnó,trongcáitoànthểcủamình.Thếgiớikhôngthểđạtđếntìnhtrạngquânbình,vì,trongcáivôhạncủathờiquákhứ;nếuđạtđếntinhtrạngđó,nóđãbấtđộngrồi.Nókhôngphảilàthế;cáibiếndịchkhôngđạtđếnđượcthựcthể-Vũtrụđangtrởnên,nóđiqua;nókhôngbaogiờngưng,nósẽkhôngbaogiờngưngđiqua,biếndịch.

Những trung tâm lực lượngxâydựngnên thếgiới lả sốhạnđịnh, cáikếthợpkhảhữucủanócũnglàsốgiớihạn.Vànhưvậy,thựckhốcliệttrongcáivôhạncủathờigian,mỗimộtkếthợpkhảhữusẽphảitựthựchiệnlạivàcũngtựthựchiệntrongvôhạnlầnlượt.Mỗimộtlầnthựchiệnnóthiếtyếukéotheotấtcả kế tục những kết hợp về sau của cùng một loại mà nó đã định điều kiện(Nietzschekhôngchấpnhậntrongthiênnhiênmộtthuyếttấtđịnhbịthốngtrịbởiluậnlýcủachúngta,songởđâyônglạitrởvềmộtthứthuyếttấtđịnhkhác)nhưvậymộtsốgiớihạncủacáckếthợpgiữanhữngyếutốtrongsốgiớihạnsẽphát sinh lại theomột trật tự chắc chắn, vô hạn và vĩnh cửu.Thế giới làmộtchuyểnđộngvòngtròn,tựlặplạivàsẽlặplạivôhạn;nólàmộtđạidươnglựclượngchuyểnđộng,làgiống(?)bãoriêngtư.làngọnsóngthườngtrựccáchìnhthái,khithìđitừcáiđơngiảnđếnphứctạp,khithìtừphứctạpđếnđơngiản;mộtbiếndịchvĩnhcửukhôngbiếtchánngấy,mệtmỏi.Đólà“thếgiớiDionysoscủasựsángtạomuônnămvàtựhủyhoạimuônnăm“,tựlănvòngđểkhôngcómụcđíchnàokháchơnlàlàmmộtvòngtròn,"vòngkhâucủanhữngvòngkhâu“-"bênkiacáithiệnvàcáiác".

Quanniệmnày,vớingàynay,khôngphải làkhôngkhoahọc.Trongmộttácphẩmgầnđâydànhchovấnđềđó,ôngAbelRey,giáosưSorbonne,chứngminhtrựcgiácnày"làcủamộttrongnhữngthiêntàitriếthọclớnnhấttronglịchsửconngười";ôngphủnhận“cáikhôngcóthểcủamọicáicóthểcủacuộcTrởVềVĩnhCửu“;ôngcũngtinthuyếtkhíđộngphảitrợgiúpcho“SựtrởvềcuộctrởvềVĩnhCửu"...

Quanniệmnày,trongmọitrườnghợp,theoNietzsche,cungcấpmộtgiảithíchsâusắcchođôi sựkiệncủađời sốngconngười,củatìnhyêuvàcủanghệthuật.Nhữngbímậtcủadụctình,củasinhnở,mangthaiđãđánhthứcởngườiHyLạpnhữngtìnhcảmcaothượngvànghiêmtrangvìchúnggợiratưtưởngvềcuộcsốngvĩnhcửu,vàvĩnhcửutrởvềcuộcsống:"ChonênbiểutượngcủadụctìnhđốivớingườiHyLạplàbiểutượnghếtsứcđángkính".

Phầnkháclýthuyếttrởvềvĩnhcửu,“đỉnhcaocủasuynghiệm“,xâydựngnên“cáiđốichiếuhếtmựcsâuthẳmgiữathếgiớibiếndịchvàthếgiớithựcthể“.Vậynênnghệthuậtquyđịnhcáckhíacạnhcủathếgiớiđổithaynày,nó“hoávĩnhcửu,ýchívượtquácáibiếndịch):nólặplạikhuynhhướngcủavũtrụtrongtoànbộtheocáchthunhỏ.

Vànhấtlàtưtưởngtrởvềvĩnhcửuđóng,haycóthểđóng,mộtvaitròbaoquát trongđời sốngđạođức của conngười.Nó làmnênmộtkinhnghiệmkỳdiệu.NietzscheđặtvấnđềmộtcáchlôicuốntrongmộttrangởcuốnHiểuBiết

HàiHòa:"Việcgìsẽxảyranếumộtđêmnàođó,mộtconquỷghédạtvàobờcủanỗi

côđơnnhất trongcácnỗicôđơncủaanh,vàbảo: "Cuộcđờinày,cuộcđờimàmàyđãsống,vàhiệnđangsống,màyphảisốnglạicuộcđờiđómộtlầnnữa,vàvôhạnlầnnữađi;chẳngcógìmớimẻởnó,ngượclại:mỗimộtniềmvui,mỗiđauxót,mỗimộttưtưởng,mỗitiếngthởdài,tấtcảcáivôcùnglớnvàtấtcảcáivôcùngnhỏcủacuộcđờimày trong trật tựđó, trongcùngchuỗi tiếpnốiđó ;ừ,cũngmàngnhệnkia,cũngánhtrăngtrongkẽlá,cũngkhoảnhkhắckiavàcũngchínhtanữa.Cáiđồnghồcủacuộchiệnsinhsẽthêmmộtlầnquayngượclạiđóngheem,-vàmàycùngvớinó,cátbụicủacátbụiơi!".Anhsẽkhôngnghiếnrăngxôngvàocắnxétrầngianvànguyềnrủaconquỷđãnóilênđiềunọ?Haylàanhđãsốngđượctrongmộtkhoảnhkhắckhádiệukỳđểthốtlêncâutrảlời:"MàylàThượngĐế,tachẳngbaogiờcònnghelờiThánhThầnnữa".Nếutưtưởngnàyvữngchắctronganh,nhưanhphảilàanh,nósẽbiếndạnganhvàcóthểsẽtiêuhủyluônanh,vớicâuhỏi:Màycònmuốnđiềuđómộtlầnnữa,vôhạnlầnnữakhông", câuhỏi đó trong tất cả, đènặng lên tất cảhànhđộng của anhvới sứcnặngkinhhồn!Haylàanhphảiyêuthươngcuộcđờiyêuthươngchínhanh,đểkhôngcònaoướcgìhơnlàlờikhẳngđịnhtốithượngmuônnămđó!“.

Tưtưởngtrởvềvĩnhcửuđènặngnềlêntâmhồnbọnhènyếu,nhữngkẻsốngkhôngtrọncuộcđờihọ,trongniềmtintộilỗi,trongbuồnbãthảmnão.Họnhư kẻ chăn cừu Zarathoustra, chết nghẹn vì con rắn đen khổng lồ trong cổhọng.ChínhZarathoustracũngchánngấymênhmôngvớitưtưởngbọnngườinhỏbé,màsuốtcuộcđờiôngghêtởm,sẽtrởvềvĩnhviễnluônluôn,đồngnhấtvớinhau"kẻnàygiốnghệtngườikia,cũngrấtngười,ngaycảkẻvĩđạinhất".

Nhưngphảihiểurằngtấtcảđềunằmtrongvũtrụ,"khôngcógìcôlậptáchbiệtnhautrongtacũngnhưtrongsựvật;nếutâmhồnchúngtalẩybẩyrunvìhạnhphúc,runglênnhưsợidâyđànhuyềnly,thìchỉkhôngphảimộtlầnthôi,mọiđiềuvĩnhcửucầnthiếtphátsinhrabiếncốđó;tronggiâyphútkhẳngđịnhduynhấtđó,chínhlàlúcmọivĩnhcửuđượckhẳngquyết,ưngthuận,giảithoát,biệnminh?"

Tấtcảđềulàsựtìnhcờkhốcliệt,chođếnlúcsángtạotuyêndương:"Chínhthếnêntađãmuốnđiềuđó,nêntahiệnmuốn,vàsẽmuốnđiềuđónữa".Thếgian là cảnh tượngđángđượcgào lên:Một lầnnữa,một lầnnữađi.Chúng tađượcdẫnđếnđiều khẳngđịnhDionysos về trần gian, dẫnđến chấpnhận yêuthươngnónhưnólànó,khôngthayđổichẳngbôixóa,chúngtatrởvềphươngthức:Amofati(tìnhyêuđịnhmệnh).

ĐượctiếpxúcvớiZarathoustra,đangngâyngấtvìcáiêmảcủacuộcđời,thì"kẻ thô kệch nhất trong loài người" cũng bắt đầu yêu cuộc sống. Và hắn làmchứng:

"Trầngianrấtđángđểsốngđờiđời,dùkhốnkhổđichăngnữa.Mộtbữa,mộtngàylễlạc,đicạnhZarathoustracũngđãdạychotôiyêuthươngtrầnthế

"Cuộcđờilàđấyư?tôisẽnóivớitửthần:thìthêmmộtlầnnữađi!"Cácbạnơi,cácbạnkhôngmuốnnóinhưtôivớithầnchếtsao:Cuộcđờilà

đấyư?thếthìvìtìnhyêucủaZarathoustra,hãymộtlầnnữađi!“.PhầnbacủacuốnZarathoustrakếtthúcbằngbàicaan-phavàô-mê-gahay

làbàicabảydấuấn,nơi,nhưmộtchủđề,trangsáchhuyhoàngnàylạiđến:

"Hỡiơi,làmsaotakhôngsimêđiêncuồngvĩnhcửunhưđiêncuồngthèmkhátnhẫntânhôn,nhẫnvàngcủabiếndịch,củatrởvề?

Khôngbaogiờtatìmthấyđượcngườiđànbàcóthểlàmvợmìnhđểsinhconđẻcái,nếukhôngphảilàngườitayêuthắmthiếtmuônđời;bởivìtayêuem,VĩnhCửuơi!"

"BởivìtayêuemVĩnhCửuơi!"LýthuyếttrởvềVĩnhCửuchoàngvươngmiệnchomặckhảicủaNietzsche.

Bằngnhữngsợidâytinhtếnógắnchặtnhiềuyếutốvàomặckhảiấy,nêntaphảikhámpháchúngtrướckhiđiđếnkếtluận.

TrướchếtdườngnhưcómộtđốinghịchgiữalýtưởngtrởvềVĩnhCửuvàlýtưởngngườiHùng:cốgắngphithườngđểsángtạoSiêuNhânlàmgìnếuđểcùngvĩnhviễntrởvềtheobọnngườinhỏbé?Nhưngđólàtưtưởngcủangườithấpbémuốnbiệnminhchoyếuớthènnhátcủamình.Thựcra,đâylànguồnhyvọngchosựxuấthiệncủaSiêuNhân,củaconngườiVũtrụ,kẻcóthểhoàntoàngiúphọvuitươichấpthuậncuộctrởvềVĩnhCửu.Vàngượclại,đểcóthểchịu đựng cái nặng nề của tư tưởng đó, phải cần đến cái can trường của SiêuNhân,haycủangườigópphầnvàoviệcsángtạoSiêuNhân.

Lý thuyết trở vềVĩnhCửu cũng kết hợp chặt chẽ với việc đảo các giá trịbằngsợidây liênhệđãđượcchínhNietzschechỉrõtrongmấytrangdicảocủacuốnÝChíHùngTráng.ĐểchốngcựvớinhữngkhủngkhiếpnơimặckhảitrởvềVĩnhCửu,taphảigiảithoátmìnhkhỏicácđịnhkiếnluânlýcựutruyền,phảitìmthấyýchíhùngtráng,phải tìmthấynhữngphươngtiệntranhđấumớiđểchốnglạikhổđauvàtừđóphảiđaukhổnhưniềmvuisốngmãi.Phảicócáicantrườngnàymànềnluânlýmớiđánhgiánhưđứclýcaongútnhất.Bởivì,nhưôngviếttrongmộttrangởcuốnZarathoustra,"cantrườnglàkẻgiếtngườituyệtvờinhất:nókết-thúcbằngviệcgiếttửthần;vìnónói:Thếnào?đólàcuộcđờiư?Haylắm,thìhãybắtđầulạimộtlầnnữađi!"

SauhếtlýthuyếttrởvềVĩnhCửuliênhệmậtthiếtđếnkhuynhhướngsâusắcnhấtcủatriếtlýNietzsche:khuynhhướngkhaokhátniềmvui,niềmvuicaocảchấpnhậnkhổđauchuaxótmộtcáchanhhùng.

"Mọiniềmvuiđềutựmongướcvớinhau,nênmuốncókhónhọcđauđớn!Hỡihạnhphúc,hỡiđau thương!Trái timơi,hãy tựđậpnátmìnhđi!Vậyhỡingườicaođẳng,hãyhọcđiềunày:niềmvuiđòihỏicáiVĩnhCửu!"

NiềmvuiđòihỏicáiVĩnhCửucủamọivật,đòihỏicáiVĩnhCửusâukhônlường

NhữnglờiđẹptuyệtkiatagặptrongnhữngtrangcuốicùngcủaphầnbốncuốnZarathoustra.Nóbìnhchúbàicacủacáichuông,đượcđặtngaytrướcbàicaan-phavàô-mê-ga,vàocuốicuốnthứba-Tacóthểtríchrađâybàithơrấtđẹpkia,làmkếtluậnchophầntrìnhbàytriếtlýanhhùngvàtrữtìnhcủaNietzsche.

Vàonửađêm,hồngchunglớnđổlênmườihaitiếng:"MỘT!Hỡiconngười,hãygiữchừng!HAI!Nửađêmsâuthẳmnóigì?BA!

Tangủrồi,ngủrồi...BỐN!Giờtathứcdậytừmộngmịsâuthẳm.NĂM!Thếgiớilàvựcsâuthămthẳm.SÁU!Sâuhơnbanngàytanghĩđược.BẢY!Sâuthămthẳmlàđaukhổcủahắn.TÁM!Nhưngniềmvuicònsâuthẳmhơncảđaukhổcủaconngười.CHÍN!Đaukhổnóirằng:Chết!MƯỜI!NhưngtấtcảniềmvuimuốnVĩnhCửu!MƯỜIMỘT!Muốnthămthẳm,thămthẳmVĩnhCửu!

ĐoạnKết

Ngày 4 tháng 2 năm 1872Nietzsche viết: "Tôi trông cậy vàomột cuộchànhtrìnhimlặngvàchậmrãixuyênquathếkỷ".Saunày,khikhốnkhổvìsựkhôngthànhcôngcủacáctácphẩmsâunhấtvàđẹpnhấtcủamình,ôngtựanủitronghyvọngrằngtươnglaisẽxétđếnôngcôngbìnhhơn.

TrongcuốnBênkiacáiThiệnvàcáiÁc,ôngtựhỏiphảichăngnhữngtưtưởng sâu sắcnhấtphảiđòihỏinhiềunămtháng,nhiều thếkỷmớiđượchiểuđến,nhưánhsángcủanhữngngôisaoxanhấtđiquabaonhiêuthờigianmớiđếnta.TrongcuốnBuổihoànghôncủacácthầntượngôngtựđặtmìnhvàovịtrí"nhữngngườidànhlạichođờisau,nghĩalànhữngkẻconngườiđờisaumớikhámphárađược.Điềuôngmongmuốnkhôngphảilàsựthànhcôngnhấtthời,nhưnglàsựtồntại lâuđờicủađiềumìnhviết:“Sángtạocáctácphẩmmàthờigianthửgặmmònmộtcáchvôích,màhìnhthứcvànộidungđạtđếnsựbấttửphầnnào.Tôikhôngđủkhiêmtốnđểđòihỏitôiíthơnnữa".TronglờinóiđầucủacuốnchốngKyTô,ông lập lại“mộtkẻsinhrachomaisau“,vàtuyênbố:“chỉngàymaimớithuộcvềtôi".

CáinhìnthấytrướccủaNietzscheđãthànhtựu.Từlúcđauvàsaukhichết.vinhquangcủaôngtiếnlêntừngbướcchắcchắn.Khôngaikhôngxácnhậngiátrịcủathiêntàitriếthọccùngvớinhữngkhảnăngviếtvănxuôicóvầnđầyhìnhảnhvànhạcđiệucủaông.NhàbìnhchúhaynhấtcủaPhápvềNietzsche,CharlesAndlerđãđưaNietzschelênhàngtriếtgianổitiếngnhấtcủachúngtangàynaykhiôngviết:

"Nietzscheđãchứngtỏ,cùngduyvớiHennBergson,mộthệthốngtriếthọccóthểcócủathờiđạichúngta".

Tuynhiên,cólẽkhôngphảicáihợpnhấtcủahệthốnglàcáiđángngưỡngmộnhất củaông,nhưng là cáiđộcđáovàmãnh liệt của từngphầncủanó,vàcũnglàcáiđẹpcủahìnhthức,lúcthơcalúctôngiáo,nơiđụctạcnhữngtưtưởngchínhyếucủaông.

Vềđiểmnày,đôikhitatựhỏi:ởNietschenhàvănhaynhàtriếthọctrộihơncả.ĐiềuđóGoergesBrandèsđã trả lời với chúng ta từ lâu: "Hẳnông làngườinghệsĩhơnlànhàtưtưởng,chúngtakhôngphủnhậnđiềuđó,nhưngtakhôngthểnàotáchrờingườinghệsĩkhỏinhàtưtưởng.

TrongmộttácphẩmrộnglớnmớicóthểnghiêncứuđếnnhữngảnhhưởngmàNietscheđãgâyratrongvàngoàinướcĐức,chotriếthọc,nghệthuậtvàđạođứctổngquát.

Ảnhhưởngnàythậtvôcùngtolớn,chỉcầnvàiđiểnhìnhdướiđâycũngđủthấy.Nhiềunhàhọchộisống,mộtSimmelchẳnghạn,đãtìmcảmhứngnơiôngkhihọtraxétnguồngốccủacác tưtưởngđạođứcvànhữngxungđộtcủanó.Nhũngngườitheochủnghĩathựcdụngởmọinướcđềucôngnhậnônglàngười

tiềnphong.Ngườitacỏthể lại tìmthấynhiềuchủđềcủaNietzschetrongtriếthọccủaHenriBergson;trongphântâmhọccủaBácsĩFreud;trongphongtràonghiệpđoàn cáchmạng củaGoegesSorel, tôngđồ củabạođộng, trong các tácphẩmvănchươngcủaAndréGide,củaBàcôngtướcdeNoailles,củaPaulValéry.

Nhạc sĩ Richard Strauss đã soạn một bài thơ hợp khúc về đề tàiZarathoustra.

°Nhưngảnhhưởngkhôngnhấtthiếtlàhiểubiếtthựcsự.Vàilýthuyết,hay

hơnnữavàiphươngthứcnghịchlývàchướngtaimộtcáchvôýcủaNietzscheđãđượcsửdụng,rấtphảnnghĩa.bởinhữngngườimàchínhNietzscheghêtởm,bởinhữngquyềnlựcgiáođiềuvàthoáihoákhôngcólấymộttítinhthầntựdo,haymộttí tôntrọngtinhthầntựdo ;bởinhữngkẻtheochủnghĩaquốcgiaquânphiệtmàôngtừnggọilàbọnyêunướcrởm,loạingườiÂulươngthiện;bởibọnđồitrụykíchđộngtintưởngtìmthấy,trongvàingụngôncủabậcthầy,chocáivôluânthôtục,chochủnghĩaíchkỷbầntiện,chocáibấtcônghènmạt,chosựđộcácumêcủachúng,mộtlờibiệnhộ,dungthứ.

QuảthựcNietzschechínhlàngườivôluân,vìônglênánthứluânlýxuẩnđộng,utối,hàmhồvàcaynghiệtcủaphầnđôngchúngta.NhưngkhôngphảiNietzschetừchối,phủnhậntấtcảluânlý.Chínhnềnluậnlýtytiệnmàôngphêphánlàthứluânlýcủaquákhứvàhiệntại:cònbổnphậntolớncủaônglàkhámphára"conđườngdẫnđếncáichấpnhậnvàđếncáitừchốimộtđứchạnhmới,mộtluậnlýmới.

Quả thựcNietzsche tuyên bố nghi ngờmọi thứ lý-tưởng, vì với ông, lýtưởngdùnglàmđềtàichomọitròkhôihài.Chínhchủnghĩalýtưởng,dophầnđôngconngườibàytỏvàsửdụng,đốivớiônglàmộtsailầmngâythơhaymộtdốitránhamhiểm.NhưngtrongmộttrangdicảocủacuốnÝChíHùngTráng,Nietzschenhậnrằngôngkhôngthểxóabỏnơimìnhcáikhaokhátmộtlýtưởng.VàCharlesAndler lưuý trongmột trangđã tríchdẫn trên - triết lý củaông là“triết lýduy tâm lý tưởngnhất từ trướcđếnnay, triết lý coigiá trịquantrọnghơnsựkiệnvàhyvọngmộtngàykiabiếnsựkiệnthànhgiátrị“.

QuảthựcNietzschelàkẻthùdữdộicủađạoKyTô,NhànướcvàGiáoHộicủatôngiáotínđiềuquyềnthế,dốitrávàbiquan.NhưngđiềukhẳngđịnhđóhoàntoànthiếusótnếutakhôngmôtảnóbằngcáchgọilàcáidịudàngcảmmếnmàôngluônluôndànhchoconngườilýtưởngcủaJésus.

Quảthựcôngbảochúngtalàmcứngrắnmìnhhơn.Nhưngchỉtrởthànhcứngrắnvớichínhmìnhhơnlàvớingườikhác.Và,theoông,ngườihùngtránglàkẻbiếttựchếngựmình,vàcóđủnơimìnhsứclựchiếncho,hysinhchokẻkhác.

QuảthựcNielzschetuyênbốlàkẻthùcủadânchủvànhữngđòihỏibìnhđẳng.Nhưngđókhôngphảilàlýdobiếnnóthànhkẻbảovệchocácxãhộibấtcôngbịthốngtrịvàbóclộtbởinhữngkẻgiàucóbầntiệnmàônggọilàbọn“tiệndânsơnsonthếpvàng".

Quảthực làNietzschecatụngtranhđấu,chiếntranh.Nhưngchiếntranhmàôngtándươngkhôngthiếtyếulàtànsát,tiêudiệtcácdântộc.Màđólàchiếntranhchốnglại,trướchết,cáiyếuhèncủachúngta,sauđólànhữngkẻthùmàtacótrongcuộcsốnghằngngày,haytatựchọntrongđờisốngxãhội.Tađãtrích

mộttrangsáchnơingườiÂulươngthiệnkhuyêncácnướcgiảigiới.Chiếntranhchốnglạinhữngkẻthùthíchđángcủaviệcgiảigiớihaychốnglạisựbấtcôngcủamộtxãhộibịbọntiệndânsơnsonthếpvàngthốngtrị,khôngcóchingượclạiNietzschecả.

°Ngay khi đã thanh lọcmọi hiểu lầm đã hạ thấp nó, ngày nay chủ nghĩa

Nietzschecũngkhôngthểvàkhôngđược,chấpnhậnmàkhôngcóthảoluận.TahãynhớđếnnhữnglờicuốicùngcủaZarathoustratrongchươngchấmdứtphầnthứnhấtcủatuyệtphẩmđó.Nhàtiêntrinóivớicácđồđệ:

"Thực ra, ta khuyên anh em điều này: hãy tránh xa ta, hãy chống lạiZarathoustra.Vìbiếtđâuhắnđãlừagạtanhem.

"Anh emnói rằng anh em tinởZarathoustranhưng cần gìZarathoustra!Anhembàorằnganhemlàtínđồcủata?Hãyvứtmọithứtínđồđi!

"Giờđây ta truyền lệnh anh emhãy vứtbỏ tađi và tìmvề với chính anhem"...

BởitinhthầnNietzsche,tahãytránhxachủnghĩaNietzscheđi,đểthửphêphánđiềucòngiữlạinơiconngườingàynay.

HẳnnhiênthuyếtviễncậncủaNietzschelàmộtchuẩnbịtốtđẹpchonhữnglýthuyếtthựcdụnghiệnđại.Nhưngtacóthểchốibỏnhữngchủđềlớnđó,đểduytrìtưtưởngrằngchânlýkhôngchỉlàlợiíchchohànhđộng.Tấtnhiênlàconngườikhibị thốngtrịdưới sựkhắtkhecủanhucầuvàcủanguyhiểm,thì suynghĩđểhànhđộng,nhưngcũnghắnnhiên,khiđượcgiảithoátkhỏihaicáiáchkia,thìconngườiưasuynghĩđểsuynghĩ,hoàntoànkhôngvìlợi,vậythôi.Chânlý,nhưnóchỉdànhchohànhđộng, thìkhông thểđượcđịnh tínhbởikếtquảtìnhcờđó.NhưHenriPoincaréviết,mộtmệnhđềkhoahọckhôngthựcbởivìnócóích;mànócóíchvìnókhôngthực.TacóthểtrởlạiởNietzschevàothờikỳmệnhdanhduylý,vàtin,nhưông,vàomộtchânlýthuầnlýkếthợpmọilãnhvựctrítuệconngườitrongliênquanđếncáinhìnxácthựcvềthựctiễn.

Chấpnhậnrằngcómộtchânlývôtư,khôngvìlợitronglãnhvựckhoahọcthuầntúy,tacũngcóthểtinrằngtừngữđócòngiữđượcýnghĩakhitaápdụngnóvàolĩnhvựcluânlý.Tađãđịnhdanhởchânlýđạođứcsựkiệnrằngmọiconngườingaycảngườivôluân,đềuphânbiệtcáithiệnvàcáiác,vàrằnghọđặtcáithiệntrêncáiác.NgườitatránhmộtchướngngạilớnnhưthếlúcthấyNietzsche-vàôngcóvinhdựthúnhậnmộttìmthấy-khiôngnhândanhmộtbổnphận,bổnphậncủalòngchânthực,phêphánvàchốibỏ,hayravẻchốibỏ,bổnphậntổngquát,vàbằngluânlýôngkịchliệtchốngluânlý.

Chấpnhậnrằngmộtchân lýđạođứcmộtngàykia sẽhòahợpmọi thứýthức,cũngnhưmộtchânlýkhoahọcsẽthựchiệnsựliênminhgiữatấtcảnhữngngười có thẩmquyền, ta sẽ ít nghiêm khắc hơnNietzsche đối với luận lý cựutruyền.Thực vô lý và, hầuhết trongmọi trườnghợp, quáđáng tin rằng kinhnghiệmđạođứccủamọiconngười,hayphầnđôngtronghọđitrướctađềulàđịnhkiếnvàsailầm,rằngchỉduymộtconngườikhôngthôicóthểchốibỏmọigiátrịđượcchấpnhậntừtrướcđếnnay,cóthểsángtạoởcảmọiphầnmộtnềnluân lýmới:mộtcánhântáchbiệtcốgắngsángtạođượcgìkhikhôngkêugọiđếncáckhámpháđãcótrước,nhưhìnhhọcvàvậtlý?CáibiđátcủatìnhcảnhNietzsche là khi kết án tất cả quá khứ, hay ít ra cũng phần lớn quá khứ, ông

khôngcầnbiếtdựavàonguyênlýnàođểphânbiệtcáithiệnvàcáiác.TrongmộttrangcủacuốnÝChíHùngTráng,nơiôngmuốnchỉrõ“chúngtasẽtrảgiáđắtviệc ta theoKyTôtrong2000nămnay“ra sao,ông tuyênbố“Chúngtađangmấtdầnđiểmtựađãchophéptasống;chúngtakhôngcònbiếthướngbướcđicủamìnhđếnđâu;chúngtabổnhàothìnhlìnhvàonhữngbảnggiátrịsaingượcnhau".Nhưngailàngườibảo-đảmvớitagiátrịcủacáigiátrịđượcchấpnhậnvàđềnghịnhưvậybởi tinhthầnmâuthuẫn?Tađãtríchởtừnhững lờivôcùngbấn loạn củaông, vàonăm 1885,khiông thúnhậnnền luân lýkhốnquẫn củamìnhvớiemgái:“Nếuanhgặpngườinàocóthểchỉrõchoanhgiátrịcủacáclýtưởngđạođức, anh sẽ nghehọ, sẽ theohọ, nhưng anh không tìm thấyngườinào...anhcôđộc"vàlờithúnhậnôngviếthainămsau,nghĩalàmộtnămtrướckhichấmdứtđờisốngýthứccủaông,chomộtngườibạnthưtín,CarlFuchs:“Hầuhếtmọiđiềutôiđãviết,đềuphảixóabỏ".

HẳnnhiênchínhNietzschecũngdựavàomộttruyềnthống,vìôngđãkhámphára“nề luân lýchủông"chínhtừtrongquákhứ.Người tađã thấyôngđốinghịchnóvới“luânlýnôlệ"vàđềnghịquayvềnóbằng“cuộcđảogiátrị"rasaoNhưngngàynaynhữngluậncứlịchsửvàtriếthọcnhữngcáiôngtựchứngminhsựkhácbiệtgiữahaithứluânlýđóhìnhnhưkhôngđượcxácđịnhrõràng.Cólẽthíchhợphơnchomộtcáinhìnđúngthựcvềquákhứ,khirúttừđómộttruyềnthốngchung,mọithờivàmọinơi,rõrệtnhiềuhay ít,khuyếnbáovừasựpháttriển cácphẩm tính cánhânvừa sựđào luyện cácđức lý xãhội,nghị lực côngchính,cantrườngvàlòngtốt.

TừđóngườitakhôngthểchấpnhậnmọisựphêpháncủaNietzschevềcáchìnhtháikhácnhaucủachủnghĩavịtha.Hẳnnhiêncáinhìnsắcbéncủaôngđãphânbiệtđượcmọithứđạođứcgiả,yếuhèn,khôngkínđáo,độcđoán,lẫnlộn,ởđó,tronglòngtốtbìnhnhậtvàtìnhthươngtầmthường;nhưngđókhôngphảilàlýdođểkếtánhysinhkhônkhéohếtlòngchokẻkhác,mộtthiệncảm,nồngcháychokhổđaucủamọikhổđau.Cáchthứcsửdụngnănglực,ýchíhùngtrángcủamìnhmộtcáchtốtnhấtcủaconngườicóthể làmlà, theotựnhiên, saukhiđãphụcvụchínhmìnhthìquaysangphụcvụchokẻkhác.ChúngtakhôngcólýdogìđểtừchốitruyềnthốnglớnlaocủaconngườikểtừĐứcPhật,KhổngTửvàSocrate,tiếptụcbởicácnhàtiêntriDoTháivànhữngkẻtheoKyTôđầutiên,truyền tình thương kẻ khác,một tình thương kết hợp hoàn toàn thôngminhtrong sáng, nghị lựcdũngmãnh với sựđào luyện cácphẩm tính cao cả của cánhânconngười.

MộtluânlýcủaTìnhyêuphổbiếnkhôngcầnthiếtphảimangđặctínhxalánhthiênnhiên,đốinghịchcuộcđờiLýtưởngluânlýcólẽlàtìnhyêuthựctạitoànthể.Đứctínhluânlýđượchiểunhưvậysẽthựchiệnsựhòahợpcánhân,Nhânloại,vàđờisốngVũtrụ;nóhòađồngnhiêntínhcủachúngtavớinhiêntínhvũtrụ...

Nếutatừchốikếtánchủnghĩavịthaởnguyêntắccủanó,thìtacũngsẽtừchối,cũnglàmnhưNietzsche,kếtáncáchậuquảchínhtrịvàxãhộicủathứluânlý conngườinầy -dân chủ, chủnghĩa xãhội vàphong tràoNữquyền.Nhiềubiếncốđãkhôngchứngminh,trênvàiđiểm,các lời tiênđoáncủaNìezsche,tỷnhưviệctiênđoán,trongcuốnBuổiHoàngHôncủacácThầntượng,nướcNgacủa Nga hoàng là “cường quốc duy nhất ngày nay nó hy vọng tồn tại lâu..."

CharlesAndlerởmộttrongnhữngcuốnsáchviếtvềNietzschecủaông,gởiđếnta,vềcácvấnđềchínhtrịvàxãhội,mộtnhàtưtưởngkhácmàôngcholà"cũngvĩđạinhưNietzsche,vàđượcbiếtnhiềuhơnNtetzsebevềcácvấnđềxãhội",JeanJaurès...

SauhếtđiềumàtaphảigọilàsiêuhìnhhọccủaNietzschetứcniềmtinSiêuNhânxuấthiệnvàTrởVềVĩnhCửu-khôngđặtlênbấtcứquanniệmsiêuhìnhnàocủaquákhứ.Nóthuộcvềlĩnhvựckhôngthểkiểmđiểmđược.Ởđâychỉcólòng tin riêng tưmới thoát khỏimột chứngminh chặt chẽ. Có thể khoa họckhôngkếtángiảthiếtTrởVềVĩnhCửunhưnghẳnnhiênkhoalhccũngkhôngtôntrọngnó.Ngườitacóthểtinvàođờisốngkhôngngừngtựvượtquámình,hơnlàcáibắtđầulạiđềuđặncủamọitiếnhóavàmọithựcthể.

°"Bâygiờtakhuyênanhemhãybỏrơitavàtìmvềvớichínhanhem,chỉkhi

nào anh em phủ nhận hoàn toàn ta, lúc đó ta mới trở lại với anh em",Zarathoustranóinhưvậy.

KhiđãtựdophêphánđôichủđềcủaNietzsche.tasẽdễdànghơnđểchấpnhậncácchủđềkhác,đểyênởđócáimâuthuẫncủamột tư tưởngchínhxác,trìnhbàybằngmộthìnhthứcmãnhliệtvàtuyệtvời.Triếtgiacủachúngtacũngghichúchínhđángrằngngườitacóthểchấpnhậnđôiphầntronghệthốngmàtacóthểtừchốitoànbộ.

TrướchếtNietzschechotamộtbàihọctốt,mộttầmgươnglôicuốnvềlòngchânthựchoàntoàn.Chẳngcóaicótìnhyêucaongútnhưthếvềcácvấnđềnhưthế,chẳngcóaiđềcậpđếnchúngvớicáitáobạotrongsánghơnnữa.

Ngườitachỉcònchấpnhậnvớimộttâmtìnhcảmđộnglýtưởnghuyhoàngmàôngtrìnhbàyvớitavềtinhthầntựdo,khiđitìmchânlývớitấtcảđộclậpcủatâmhồn.Trongmọitácphẩmcủaôngtừcáccuốnđầutiênđếncuốncuốicùngvàcácbảnvăndicảo -mặcchonhữngphêbìnhmàôngápdụngchochính lýtưởngchânlý--ôngkhuyếnbáo,caNgày4tháng2năm1872Nietzscheviết:"Tôitrôngcậyvàomộtcuộchànhtrình im lặngvàchậmrãixuyênquathếkỷ".Saunày,khikhốnkhổvìsựkhôngthànhcôngcủacáctácphẩmsâunhấtvàđẹpnhấtcủamình,ông tựanủi tronghyvọngrằng tương lai sẽxétđếnôngcôngbìnhhơn.

TrongcuốnBênkiacáiThiệnvàcáiÁc,ôngtựhỏiphảichăngnhữngtưtưởng sâu sắcnhấtphảiđòihỏinhiềunămtháng,nhiều thếkỷmớiđượchiểuđến,nhưánhsángcủanhữngngôisaoxanhấtđiquabaonhiêuthờigianmớiđếnta.TrongcuốnBuổihoànghôncủacácthầntượngôngtựđặtmìnhvàovịtrí"nhữngngườidànhlạichođờisau,nghĩalànhữngkẻconngườiđờisaumớikhámphárađược.Điềuôngmongmuốnkhôngphảilàsựthànhcôngnhấtthời,nhưnglàsựtồntại lâuđờicủađiềumìnhviết:“Sángtạocáctácphẩmmàthờigianthửgặmmònmộtcáchvôích,màhìnhthứcvànộidungđạtđếnsựbấttửphầnnào.Tôikhôngđủkhiêmtốnđểđòihỏitôiíthơnnữa".TronglờinóiđầucủacuốnchốngKyTô,ông lập lại“mộtkẻsinhrachomaisau“,vàtuyênbố:“chỉngàymaimớithuộcvềtôi".

CáinhìnthấytrướccủaNietzscheđãthànhtựu.Từlúcđauvàsaukhichết.vinhquangcủaôngtiếnlêntừngbướcchắcchắn.Khôngaikhôngxácnhậngiátrịcủathiêntàitriếthọccùngvớinhữngkhảnăngviếtvănxuôicóvầnđầyhình

ảnhvànhạcđiệucủaông.NhàbìnhchúhaynhấtcủaPhápvềNietzsche,CharlesAndlerđãđưaNietzschelênhàngtriếtgianổitiếngnhấtcủachúngtangàynaykhiôngviết:

"Nietzscheđãchứngtỏ,cùngduyvớiHennBergson,mộthệthốngtriếthọccóthểcócủathờiđạichúngta".

Tuynhiên,cólẽkhôngphảicáihợpnhấtcủahệthốnglàcáiđángngưỡngmộnhất củaông,nhưng là cáiđộcđáovàmãnh liệt của từngphầncủanó,vàcũnglàcáiđẹpcủahìnhthức,lúcthơcalúctôngiáo,nơiđụctạcnhữngtưtưởngchínhyếucủaông.

Vềđiểmnày,đôikhitatựhỏi:ởNietschenhàvănhaynhàtriếthọctrộihơncả.ĐiềuđóGoergesBrandèsđã trả lời với chúng ta từ lâu: "Hẳnông làngườinghệsĩhơnlànhàtưtưởng,chúngtakhôngphủnhậnđiềuđó,nhưngtakhôngthểnàotáchrờingườinghệsĩkhỏinhàtưtưởng.

TrongmộttácphẩmrộnglớnmớicóthểnghiêncứuđếnnhữngảnhhưởngmàNietscheđãgâyratrongvàngoàinướcĐức,chotriếthọc,nghệthuậtvàđạođứctổngquát.

Ảnhhưởngnàythậtvôcùngtolớn,chỉcầnvàiđiểnhìnhdướiđâycũngđủthấy.Nhiềunhàhọchộisống,mộtSimmelchẳnghạn,đãtìmcảmhứngnơiôngkhihọtraxétnguồngốccủacác tưtưởngđạođứcvànhữngxungđộtcủanó.Nhũngngườitheochủnghĩathựcdụngởmọinướcđềucôngnhậnônglàngườitiềnphong.Ngườitacỏthể lại tìmthấynhiềuchủđềcủaNietzschetrongtriếthọccủaHenriBergson;trongphântâmhọccủaBácsĩFreud;trongphongtràonghiệpđoàn cáchmạng củaGoegesSorel, tôngđồ củabạođộng, trong các tácphẩmvănchươngcủaAndréGide,củaBàcôngtướcdeNoailles,củaPaulValéry.

Nhạc sĩ Richard Strauss đã soạn một bài thơ hợp khúc về đề tàiZarathoustra.

°Nhưngảnhhưởngkhôngnhấtthiếtlàhiểubiếtthựcsự.Vàilýthuyết,hay

hơnnữavàiphươngthứcnghịchlývàchướngtaimộtcáchvôýcủaNietzscheđãđượcsửdụng,rấtphảnnghĩa.bởinhữngngườimàchínhNietzscheghêtởm,bởinhữngquyềnlựcgiáođiềuvàthoáihoákhôngcólấymộttítinhthầntựdo,haymộttí tôntrọngtinhthầntựdo ;bởinhữngkẻtheochủnghĩaquốcgiaquânphiệtmàôngtừnggọilàbọnyêunướcrởm,loạingườiÂulươngthiện;bởibọnđồitrụykíchđộngtintưởngtìmthấy,trongvàingụngôncủabậcthầy,chocáivôluânthôtục,chochủnghĩaíchkỷbầntiện,chocáibấtcônghènmạt,chosựđộcácumêcủachúng,mộtlờibiệnhộ,dungthứ.

QuảthựcNietzschechínhlàngườivôluân,vìônglênánthứluânlýxuẩnđộng,utối,hàmhồvàcaynghiệtcủaphầnđôngchúngta.NhưngkhôngphảiNietzschetừchối,phủnhậntấtcảluânlý.Chínhnềnluậnlýtytiệnmàôngphêphánlàthứluânlýcủaquákhứvàhiệntại:cònbổnphậntolớncủaônglàkhámphára"conđườngdẫnđếncáichấpnhậnvàđếncáitừchốimộtđứchạnhmới,mộtluậnlýmới.

Quả thựcNietzsche tuyên bố nghi ngờmọi thứ lý-tưởng, vì với ông, lýtưởngdùnglàmđềtàichomọitròkhôihài.Chínhchủnghĩalýtưởng,dophầnđôngconngườibàytỏvàsửdụng,đốivớiônglàmộtsailầmngâythơhaymộtdốitránhamhiểm.NhưngtrongmộttrangdicảocủacuốnÝChíHùngTráng,

Nietzschenhậnrằngôngkhôngthểxóabỏnơimìnhcáikhaokhátmộtlýtưởng.VàCharlesAndler lưuý trongmột trangđã tríchdẫn trên - triết lý củaông là“triết lýduy tâm lý tưởngnhất từ trướcđếnnay, triết lý coigiá trịquantrọnghơnsựkiệnvàhyvọngmộtngàykiabiếnsựkiệnthànhgiátrị“.

QuảthựcNietzschelàkẻthùdữdộicủađạoKyTô,NhànướcvàGiáoHộicủatôngiáotínđiềuquyềnthế,dốitrávàbiquan.NhưngđiềukhẳngđịnhđóhoàntoànthiếusótnếutakhôngmôtảnóbằngcáchgọilàcáidịudàngcảmmếnmàôngluônluôndànhchoconngườilýtưởngcủaJésus.

Quảthựcôngbảochúngtalàmcứngrắnmìnhhơn.Nhưngchỉtrởthànhcứngrắnvớichínhmìnhhơnlàvớingườikhác.Và,theoông,ngườihùngtránglàkẻbiếttựchếngựmình,vàcóđủnơimìnhsứclựchiếncho,hysinhchokẻkhác.

QuảthựcNielzschetuyênbốlàkẻthùcủadânchủvànhữngđòihỏibìnhđẳng.Nhưngđókhôngphảilàlýdobiếnnóthànhkẻbảovệchocácxãhộibấtcôngbịthốngtrịvàbóclộtbởinhữngkẻgiàucóbầntiệnmàônggọilàbọn“tiệndânsơnsonthếpvàng".

Quảthực làNietzschecatụngtranhđấu,chiếntranh.Nhưngchiếntranhmàôngtándươngkhôngthiếtyếulàtànsát,tiêudiệtcácdântộc.Màđólàchiếntranhchốnglại,trướchết,cáiyếuhèncủachúngta,sauđólànhữngkẻthùmàtacótrongcuộcsốnghằngngày,haytatựchọntrongđờisốngxãhội.TađãtríchmộttrangsáchnơingườiÂulươngthiệnkhuyêncácnướcgiảigiới.Chiếntranhchốnglạinhữngkẻthùthíchđángcủaviệcgiảigiớihaychốnglạisựbấtcôngcủamộtxãhộibịbọntiệndânsơnsonthếpvàngthốngtrị,khôngcóchingượclạiNietzschecả.

°Ngay khi đã thanh lọcmọi hiểu lầm đã hạ thấp nó, ngày nay chủ nghĩa

Nietzschecũngkhôngthểvàkhôngđược,chấpnhậnmàkhôngcóthảoluận.TahãynhớđếnnhữnglờicuốicùngcủaZarathoustratrongchươngchấmdứtphầnthứnhấtcủatuyệtphẩmđó.Nhàtiêntrinóivớicácđồđệ:

"Thực ra, ta khuyên anh em điều này: hãy tránh xa ta, hãy chống lạiZarathoustra.Vìbiếtđâuhắnđãlừagạtanhem.

"Anh emnói rằng anh em tinởZarathoustranhưng cần gìZarathoustra!Anhembàorằnganhemlàtínđồcủata?Hãyvứtmọithứtínđồđi!

"Giờđây ta truyền lệnh anh emhãy vứtbỏ tađi và tìmvề với chính anhem"...

BởitinhthầnNietzsche,tahãytránhxachủnghĩaNietzscheđi,đểthửphêphánđiềucòngiữlạinơiconngườingàynay.

HẳnnhiênthuyếtviễncậncủaNietzschelàmộtchuẩnbịtốtđẹpchonhữnglýthuyếtthựcdụnghiệnđại.Nhưngtacóthểchốibỏnhữngchủđềlớnđó,đểduytrìtưtưởngrằngchânlýkhôngchỉlàlợiíchchohànhđộng.Tấtnhiênlàconngườikhibị thốngtrịdưới sựkhắtkhecủanhucầuvàcủanguyhiểm,thì suynghĩđểhànhđộng,nhưngcũnghắnnhiên,khiđượcgiảithoátkhỏihaicáiáchkia,thìconngườiưasuynghĩđểsuynghĩ,hoàntoànkhôngvìlợi,vậythôi.Chânlý,nhưnóchỉdànhchohànhđộng, thìkhông thểđượcđịnh tínhbởikếtquảtìnhcờđó.NhưHenriPoincaréviết,mộtmệnhđềkhoahọckhôngthựcbởivìnócóích;mànócóíchvìnókhôngthực.TacóthểtrởlạiởNietzschevàothời

kỳmệnhdanhduylý,vàtin,nhưông,vàomộtchânlýthuầnlýkếthợpmọilãnhvựctrítuệconngườitrongliênquanđếncáinhìnxácthựcvềthựctiễn.

Chấpnhậnrằngcómộtchânlývôtư,khôngvìlợitronglãnhvựckhoahọcthuầntúy,tacũngcóthểtinrằngtừngữđócòngiữđượcýnghĩakhitaápdụngnóvàolĩnhvựcluânlý.Tađãđịnhdanhởchânlýđạođứcsựkiệnrằngmọiconngườingaycảngườivôluân,đềuphânbiệtcáithiệnvàcáiác,vàrằnghọđặtcáithiệntrêncáiác.NgườitatránhmộtchướngngạilớnnhưthếlúcthấyNietzsche-vàôngcóvinhdựthúnhậnmộttìmthấy-khiôngnhândanhmộtbổnphận,bổnphậncủalòngchânthực,phêphánvàchốibỏ,hayravẻchốibỏ,bổnphậntổngquát,vàbằngluânlýôngkịchliệtchốngluânlý.

Chấpnhậnrằngmộtchân lýđạođứcmộtngàykia sẽhòahợpmọi thứýthức,cũngnhưmộtchânlýkhoahọcsẽthựchiệnsựliênminhgiữatấtcảnhữngngười có thẩmquyền, ta sẽ ít nghiêm khắc hơnNietzsche đối với luận lý cựutruyền.Thực vô lý và, hầuhết trongmọi trườnghợp, quáđáng tin rằng kinhnghiệmđạođứccủamọiconngười,hayphầnđôngtronghọđitrướctađềulàđịnhkiếnvàsailầm,rằngchỉduymộtconngườikhôngthôicóthểchốibỏmọigiátrịđượcchấpnhậntừtrướcđếnnay,cóthểsángtạoởcảmọiphầnmộtnềnluân lýmới:mộtcánhântáchbiệtcốgắngsángtạođượcgìkhikhôngkêugọiđếncáckhámpháđãcótrước,nhưhìnhhọcvàvậtlý?CáibiđátcủatìnhcảnhNietzsche là khi kết án tất cả quá khứ, hay ít ra cũng phần lớn quá khứ, ôngkhôngcầnbiếtdựavàonguyênlýnàođểphânbiệtcáithiệnvàcáiác.TrongmộttrangcủacuốnÝChíHùngTráng,nơiôngmuốnchỉrõ“chúngtasẽtrảgiáđắtviệc ta theoKyTôtrong2000nămnay“ra sao,ông tuyênbố“Chúngtađangmấtdầnđiểmtựađãchophéptasống;chúngtakhôngcònbiếthướngbướcđicủamìnhđếnđâu;chúngtabổnhàothìnhlìnhvàonhữngbảnggiátrịsaingượcnhau".Nhưngailàngườibảo-đảmvớitagiátrịcủacáigiátrịđượcchấpnhậnvàđềnghịnhưvậybởi tinhthầnmâuthuẫn?Tađãtríchởtừnhững lờivôcùngbấn loạn củaông, vàonăm 1885, khiông thúnhậnnền luân lýkhốnquẫn củamìnhvớiemgái:“Nếuanhgặpngườinàocóthểchỉrõchoanhgiátrịcủacáclýtưởngđạođức, anh sẽ nghehọ, sẽ theohọ, nhưng anh không tìm thấyngườinào...anhcôđộc"vàlờithúnhậnôngviếthainămsau,nghĩalàmộtnămtrướckhichấmdứtđờisốngýthứccủaông,chomộtngườibạnthưtín,CarlFuchs:“Hầuhếtmọiđiềutôiđãviết,đềuphảixóabỏ".

HẳnnhiênchínhNietzschecũngdựavàomộttruyềnthống,vìôngđãkhámphára“nề luân lýchủông"chínhtừtrongquákhứ.Người tađã thấyôngđốinghịchnóvới“luânlýnôlệ"vàđềnghịquayvềnóbằng“cuộcđảogiátrị"rasaoNhưngngàynaynhữngluậncứlịchsửvàtriếthọcnhữngcáiôngtựchứngminhsựkhácbiệtgiữahaithứluânlýđóhìnhnhưkhôngđượcxácđịnhrõràng.Cólẽthíchhợphơnchomộtcáinhìnđúngthựcvềquákhứ,khirúttừđómộttruyềnthốngchung,mọithờivàmọinơi,rõrệtnhiềuhay ít,khuyếnbáovừasựpháttriển cácphẩm tính cánhânvừa sựđào luyện cácđức lý xãhội,nghị lực côngchính,cantrườngvàlòngtốt.

TừđóngườitakhôngthểchấpnhậnmọisựphêpháncủaNietzschevềcáchìnhtháikhácnhaucủachủnghĩavịtha.Hẳnnhiêncáinhìnsắcbéncủaôngđãphânbiệtđượcmọithứđạođứcgiả,yếuhèn,khôngkínđáo,độcđoán,lẫnlộn,ởđó,tronglòngtốtbìnhnhậtvàtìnhthươngtầmthường;nhưngđókhôngphảilà

lýdođểkếtánhysinhkhônkhéohếtlòngchokẻkhác,mộtthiệncảm,nồngcháychokhổđaucủamọikhổđau.Cáchthứcsửdụngnănglực,ýchíhùngtrángcủamìnhmộtcáchtốtnhấtcủaconngườicóthể làmlà, theotựnhiên, saukhiđãphụcvụchínhmìnhthìquaysangphụcvụchokẻkhác.ChúngtakhôngcólýdogìđểtừchốitruyềnthốnglớnlaocủaconngườikểtừĐứcPhật,KhổngTửvàSocrate,tiếptụcbởicácnhàtiêntriDoTháivànhữngkẻtheoKyTôđầutiên,truyền tình thương kẻ khác,một tình thương kết hợp hoàn toàn thôngminhtrong sáng, nghị lựcdũngmãnh với sựđào luyện cácphẩm tính cao cả của cánhânconngười.

MộtluânlýcủaTìnhyêuphổbiếnkhôngcầnthiếtphảimangđặctínhxalánhthiênnhiên,đốinghịchcuộcđờiLýtưởngluânlýcólẽlàtìnhyêuthựctạitoànthể.Đứctínhluânlýđượchiểunhưvậysẽthựchiệnsựhòahợpcánhân,Nhânloại,vàđờisốngVũtrụ;nóhòađồngnhiêntínhcủachúngtavớinhiêntínhvũtrụ...

Nếutatừchốikếtánchủnghĩavịthaởnguyêntắccủanó,thìtacũngsẽtừchối,cũnglàmnhưNietzsche,kếtáncáchậuquảchínhtrịvàxãhộicủathứluânlý conngườinầy -dân chủ, chủnghĩa xãhội vàphong tràoNữquyền.Nhiềubiếncốđãkhôngchứngminh,trênvàiđiểm,các lời tiênđoáncủaNìezsche,tỷnhưviệctiênđoán,trongcuốnBuổiHoàngHôncủacácThầntượng,nướcNgacủa Nga hoàng là “cường quốc duy nhất ngày nay nó hy vọng tồn tại lâu..."CharlesAndlerởmộttrongnhữngcuốnsáchviếtvềNietzschecủaông,gởiđếnta,vềcácvấnđềchínhtrịvàxãhội,mộtnhàtưtưởngkhácmàôngcholà"cũngvĩđạinhưNietzsche,vàđượcbiếtnhiềuhơnNtetzsebevềcácvấnđềxãhội",JeanJaurès...

SauhếtđiềumàtaphảigọilàsiêuhìnhhọccủaNietzschetứcniềmtinSiêuNhânxuấthiệnvàTrởVềVĩnhCửu-khôngđặtlênbấtcứquanniệmsiêuhìnhnàocủaquákhứ.Nóthuộcvềlĩnhvựckhôngthểkiểmđiểmđược.Ởđâychỉcólòng tin riêng tưmới thoát khỏimột chứngminh chặt chẽ. Có thể khoa họckhôngkếtángiảthiếtTrởVềVĩnhCửunhưnghẳnnhiênkhoalhccũngkhôngtôntrọngnó.Ngườitacóthểtinvàođờisốngkhôngngừngtựvượtquámình,hơnlàcáibắtđầulạiđềuđặncủamọitiếnhóavàmọithựcthể.

°"Bâygiờtakhuyênanhemhãybỏrơitavàtìmvềvớichínhanhem,chỉkhi

nào anh em phủ nhận hoàn toàn ta, lúc đó ta mới trở lại với anh em",Zarathoustranóinhưvậy.

KhiđãtựdophêphánđôichủđềcủaNietzsche.tasẽdễdànghơnđểchấpnhậncácchủđềkhác,đểyênởđócáimâuthuẫncủamột tư tưởngchínhxác,trìnhbàybằngmộthìnhthứcmãnhliệtvàtuyệtvời.Triếtgiacủachúngtacũngghichúchínhđángrằngngườitacóthểchấpnhậnđôiphầntronghệthốngmàtacóthểtừchốitoànbộ.

TrướchếtNietzschechotamộtbàihọctốt,mộttầmgươnglôicuốnvềlòngchânthựchoàntoàn.Chẳngcóaicótìnhyêucaongútnhưthếvềcácvấnđềnhưthế,chẳngcóaiđềcậpđếnchúngvớicáitáobạotrongsánghơnnữa.

Ngườitachỉcònchấpnhậnvớimộttâmtìnhcảmđộnglýtưởnghuyhoàngmàôngtrìnhbàyvớitavềtinhthầntựdo,khiđitìmchânlývớitấtcảđộclậpcủatâmhồn.Trongmọitácphẩmcủaôngtừcáccuốnđầutiênđếncuốncuốicùng

vàcácbảnvăndicảo -mặcchonhữngphêbìnhmàôngápdụngchochính lýtưởngchânlý--ôngkhuyếnbáo,cangợivàtándươngtinhthầntựdonầy,tinhthầnthoátkhỏiảnhhưởngthốngtrịbởitinhthầnnôlệ,nhữngảnhhưởngcủahộisống,củabọncầmquyền,củatôngiáo.TatìmthấyởđâyIbsen,linhhồncủaBácsĩStockmann,"kẻthùcủadânchúng".Nietzschemangđếnmộtkhíchlệvôcùngquýgiáchonhữngaiđãchịusựbạcđãicủakẻcầmquyềnvàthùhằncủaquầnchúngngumuộiđểhoàntoànphụngsựchochânlý.

Ngay đếnmột kẻ tin với hết cả tâm hồn vàomột chân lý đạo đức, cũngkhoankhoáivìtinhthầntựdođóđãtấncôngcácđịnhkiếnluânlý.Thựcđánhkhenkhimộtphêphánnhưvậygiải thoátconngười ramọichậthẹp tù túng,mọicốchấpbèđảng.Khigiảiphóngýthứcrakhỏichủnghĩakhổhạnhbấtcông,khitáchnókhỏilòngtintộilỗi,khilộtnókhỏithứluânlýkhắcnghiệtcủabọnthanhgiáovàbọnhươngnguyện,Nietzscheđãgópphầnvàoviệc làmchoconngườikhôngnhữnghạnhphúchơnmàcònmangchấtngườihơn,khoanhồnghơn,đối vớinhữngkẻngày xưangười ta gọi lànhữngkẻ tội lỗi, đủkhảnănghơn,tỷnhư,đểhiểuvàchấpnhậpcácgiảiphápkhácnhauvàđốinghịchđặtrachovấnđềđờisốngdụctình,vàsauhếtdễthunhậnhơnchomộtthôngminhlươngthiện,mộttìnhthươngthựctình.

Khôngcólýthuyếtnàobiệnminhchobổnphậnítnhiềuđượckhuyếnbảobởicácnhàđạođức,đầynhiệtcảmvàdũngmãnhhơn.KhôngcónhàtưtưởngnàobiếtkhuyếnkhíchlòngcanđảmhơnNietzsche.Khôngailàmtahiểurõgiảtrịcaongờicủađứccantrườngđặcbiệthaybìnhthường,sựcầnthiếtcủađaukhổđểkíchthíchchohànhđộng,chosựbànhtrướngýchíhùngtránghơn.Trênquanđiểmnày,rõràngkhôngchốicãi,tácphẩmcủaônglàmộtcáchhướngdẫntốtnhất,mộtlộphí,mộtthuốcbổ,mộtsáchcầmtaycủachủnghĩaanhhùng.

Đau khổ phải vượt quá dẫn đến niềm vui.Nietzsche người quyến rũ vàZarathoustracủaôngđãrấtcólýkhidạyhaynhắcnhởchúngtaýnghĩatrầngianvềcáinhẹnhàngcủacuộcsống,giátrịcủanụcườivànhảymúa,cáixứngđángchomộthạnhphúccaoquý.NgaykhitakhôngtinvàocuộcTrởVềVĩnhCửu,tacũngphảisốngtrongcuộcđờivớinhiềuthôngminhvàtìnhyêumàtakhôngngừngrútratừđónhữngniềmvuichóilòa,ởđiểmtacóthểchấpnhậnsốnglạivôhạnmộtcuộcđờinhưvậy.“BởivìtấtcảniềmvuiđòihỏiVĩnhCửumộtvĩnhcửuthămthẳmvôcùng"...