Nieuwe Wildernis: Het Avontuur van de Natuur, jaargang 14, nummer 50, december 2009

3 Redactioneel

4 Wordt het weer kwakkelen met de kerst?Elk jaar verlangen wij naar een witte kerst die zo mooi

aansluit bij de plaatjes van Anton Pieck, maar is het wel

realistisch om uit te zien naar 'winterse' taferelen?

5 Energiewinning en natuurbeheerNatuur en energie hebben meer met elkaar uit te staan

dan je op het eerste gezicht zou denken. Het bos in West-

Europa is mede te danken aan het gebruik én de winning

van fossiele brandstoffen. De terugkeer naar biomassa als

energiebron heeft dus een potentiële keerzijde.

9 Natuur in de stadIn de stad is vaak meer bijzondere natuur te vinden

dan op het platteland, waar intensieve landbouw de

soortenrijkdom in de weg staat. Stedelingen hebben

bovendien baat bij natuur in de buurt.

11 Vanvervener tot fluisterschipperHet Nationaal Park Weerribben- Wieden is ongekend

succesvol. Wat zijn de bijzondere kwaliteiten van dit

gebied?

13 Wilde zwijnen in de knelBeheerders van golfterreinen en bewoners van het

buitengebied kunnen ze wel schieten.

15 De waarde van koolstofBij het ter perse gaan van dit nummer is minister

Cramer naar Kopenhagen vertrokken, vooral om

afspraken te maken over de reductie van CO, emissies.

De inzet van bossen voor CO, opname is daarbij een

factor van belang.

17 Het juiste profielStichting Taurus schetst een profiel van een grote grazer

die het visitekaartje van de EHS zou moeten worden:

de TaurOs

23 Dawkins eert DarwinEen bespreking van Richard Dawkins' laatste boek,

Het GrootsteSpektakel terWereld.

25 Nieuws

Omslag

Heckrunderen. foto Ruud Lardinais

Deze pagina: Rietbranders in de Weerribben.

foto Ruud Lardinais

Heekrund, Hooglander,Galloway ofTaurOs?

Ronaid Goderie & Henri Kerkdijk (Stichting Taurus)

De begrazing van de toekomstige Ecologische Hoofdstructuur

Er is nog weinig nagedacht over de concrete.invulling van begrazing. Welk palet aan grazersloopt er uiteindelijk rond? Natuurlijk: edelhert,ree, wild zwijn, bever, mogelijk wisenten openige schaal en misschien zelfs enkele elandenlangs de rivieren. Maar hoe zit het tegen dietijd met de paarden en runderen, die toch dehoofdmoot van de biomassa wegvreten? Welkerunderrassen bevolken dan onze robuusteEHS?In dit artikel willen we verder ingaan opbegrazing met runderen en de bijdrage dieStichting Taurus daaraan wil leveren.

Bij de inzet van runderen voor begrazing wordtmomenteel een groot aantal rassen ingezet.Wat ontbreekt is een eenduidige visie voorbegrazing van de dan robuuste EcologischeHoofdstructuur in Nederland. Is de SchotseHooglander dan nog de grazer die past bij degrotendeels zelfregulerende natuur waarinook wolven ronddolen? Is de hoornloze Gal-loway nog steeds het 'beeldmerk' van onzerivierdalen? Of moeten we de gok nemen enHeekrunderen tussen het publiek loslaten? Hetzijn geen hypothetische vragen. Ze spelen alrond verschillende projecten zoals de Maashorstin Noord-Brabant of de robuuste verbindingtussen de Oostvaardersplassen en de Veluwe.

Wij vinden de Galloway, en in mindere matede Schotse Hooglander en het Heekrund nietgeschikt als 'beeldmerk' voor een robuuste EHS.In onze visie past bij de toekomstige wildeNederlandse en Europese natuur, waar mensenin grote aantallen hun wildernis ervaring blijven

UWE WN

De heidekoe: heel Hollands, maar niet zo geschikt als begrazer van ruige natuur

zoeken, een rund dat minder flegmatiek is dande Hooglander, zelfredzamer dan de Gallowayen minder gevaarlijk dan het Heckrund. Hetpalet van runderrassen waaruit nu gekozen kanworden is te klein. In onze visie is er plaats vooreen imposant rund dat als nieuw 'beeldmerk'kan dienen. Een runderras, passend bij hetambitieniveau van de Ecologische Hoofdstruc-tuur en Natura2000.

de vraagzijde uitgaan: welk type rund heeft devolwaardige EHSnodig. Met de geschiedenis alsreferentie is er maar één antwoord mogelijk:een zo natuurgetrouw mogelijke replica - quauiterlijk én gedrag - van het oerrund.

Recent zijn wij daarom gestart met de ontwik-keling van een nieuw runderras dat - beter danhet Heekrund - zo dicht mogelijk in de buurtkomt van het uitgestorven oerrund én dat inopenbaar toegankelijke gebieden geen extrarisico's oplevert ten opzichte van de SchotseHooglander met zijn onbesproken reputatie. In

In het verleden is bij de keuze voor grotegrazers te veel uitgegaan van de aanbodzijde:de beschikbare runderrassen. Wij willen nu van

o 5 0 7R N s N U M M R

We zijn inmiddels vertrouwd met Schotse Hooglanders in het Nederlandse landschap, hier in Zuid-Limburg.

dit artikel geven we een schets van de plannenvan Stichting Taurus en onze eerste stappen.

Het HeekrundHet - Nederlandse - Heekrund wordt momen-teel alleen als grote grazer ingezet in niet open-baar toegankelijke terreinen. Met de hardheiden zelfredzaamheid van het Heekrund is nietsmis, dat hebben de ervaringen in de Oostvaar-dersplassen en op de Slikken van Flakkee welbewezen. Maar een belangrijk minpunt van hetHeekrund is het gedrag richting publiek: zezijn agressief Vangacties met Heekrunderen zijn

u w wN

bijna militaire operaties om de risico's voor demedewerkers te minimaliseren. En met reden,er hebben zich serieuze incidenten voorgedaan.Recent zijn plannen om Heekrunderen in tezetten in openbaar toegankelijke terreinen inFlevoland, negatief beoordeeld door de Com-missie voor de milieu-effectrapportage vanwegede risico's voor het publiek.Daarnaast resteert nog altijd de vraag of hetHeekrund wel de volwaardige vervanger vanhet oerrund is, het doel waarvoor het ras in deeerste plaats in het leven is geroeperi? Experts alsMarleen Felius, Cis van Vuuren en Dr. Margret

o s NUMMER

Iu

'"""

oe-o'"

Bunzel-Drüke beschouwen het ras vanuit datperspectief bezien als een mislukking. De term'vuilnisbakkenras' is zelfs gevallen. De gebroe-ders Heek hebben in de jaren '20 en '30 van devorige eeuw een allegaartje van Europese rassenals uitgangspunt gebruikt voor hun fokexperi-menten. Zo is er onder andere Spaans vechtrund(Toro de Lidia) en Camarque-rund in gefokt,runderrassen die eeuwenlang zijn geselecteerdop agressiviteit.

Aangezien de gebroeders Heek veel verschil-lende rassen hebben gekruist, divergeren de

5 0 8R N

De Galloway is een echt vleesras

Schotse Hooglanders, hier in het Nationaal Park Duinen van Texel, zijn tot nu toe de meest succesvolle grote grazers.

eigenschappen van de huidige Heckrundpopu-laties. Het gevolg is dat het Heekrund weiniggemeen heeft met het oerrund. Ze zijn veelkleiner, hebben in het algemeen een te plompebouw, korte poten en rechtopstaande hoorns.Qua kleurstelling gaat het alle kanten op, bij-voorbeeld in de Oostvaardersplassen lopen ookHeekrunderen met een grijze vacht en rechtop-staande hoorns, die meer weg hebben van eenHongaars Stepperund dan van het oerrund. Hetmoge duidelijk zijn: ook het Heekrund heeftwat ons betreft niet het juiste profiel voor grotegedeelten van de EHS.

De Schotse HooglanderVeruit het meest gebruikte ras voor begrazingvan Nederlandse natuurgebieden is de SchotseHooglander. Op basis van onze praktijk vanbijna 20 jaar vinden wij dat terecht. Met namequa gedrag in openbare terreinen en hanteer-

N u w w

zwal

baarheid voor de beheerder, bestaat er eigenlijkgeen beter runderras. Ze overleven uitstekendop schrale terreinen en kunnen ook op voedsel-rijke en natte terreinen uit de voeten. Maar geenkoe zo bont of er zit wel een vlekje aan. Zo ishet 'kuddegedrag' van de Schotse Hooglanderminder ontwikkeld, mogelijk met enige gevol-gen voor het terreingebruik. Hooglanders zijnlaagbenig waardoor de 'range' in het terrein ietsminder groot is. Door de lange vacht staan ze's zomers graag in het water. Als 'beeldmerk' isde Hooglander de goedmoedige teddybeer vanonze bos- en heidegebieden. De brede acceptatievan begrazing is grotendeel~ op het conto vande Hooglander te schrijven. Of Hooglandershun kalveren vurig verdedigen als er een groepwolven om hen heen staat betwijfelen we voor-alsnog. Maar zolang die nog niet in Nederlandgearriveerd zijn: lang leve de Hooglander'

oI-

ou,

De GallowayOver de Galloway zijn wij - op basis vanonze jarenlange ervaring - beduidend minderenthousiast. De winterhardheid is evenals dievan de Hooglander onovertroffen. Het ontbre-ken van hoorns is echter een serieus minpunten met het oog op toekomstige predatoren inde EHS niet echt handig. Maar belangrijker: deGalloway is toch meer een echt vleesras. met

I-

:JIuV>

z«-cl-V>«al

oI-ou,

Aan de winterhardheid van Galloways ligt het niet.

o R N s NUMMER 5 0 9

Het Brandrode Rund wordt veel toegepast in het rivierenland

het nadeel van 'vroegrijpheid'. Daardoor gaathet regelmatig fout met afkalven. Selectie opgenetische markers zou mogelijk zijn, maarwij hebben onze twijfels. Ondanks onze nega-tieve selectie op deze eigenschap - we halen devroegrijpe dieren met grote kalveren eruit - isdeze eigenschap ook na bijna IS jaar niet uitonze kudde Galloways verdwenen. Wij beschou-wen de Galloway daarom als onvoldoende zelf-redzaam. Als kuddebeheerder zijn we bovendienniet erg enthousiast over de hanteerbaarheidin de vangkraaI. De hoornloze en onvoldoendezelfredzame Galloway is wat ons betreft dan ookniet hét beeldmerk voor de 'wildere' gedeeltenvan de EHS.

Andere rassenIn onze begraasde natuur worden nog veel meerrunderrassen ingezet, maar die zijn allemaal inmeer of mindere mate te weinig zelfredzaam.

N E U W W

Het in rivierenland veel toegepaste BrandrodeRund hoort in onze visie vooral thuis in eencultuurhistorische setting. Ook het BrandrodeRund is een echt vleesras met de daarbijhorende eigenschappen, zoals vroegrijpheid ende daarmee gepaard gaande problemen bij hetzelfstandig afkalven. Een recente kruising onderde naam 'Rode Geus', waarbij het ras Saler isingekruist, is iets meer zelfredzaam, maar voegtnaar onze mening niets toe aan het palet van deal toegepaste runderrassen. Ook een ras als het'heidekoetje' , dat door het Gelders Landschapwordt ingezet, past goed in een cultuurhis-torisch landschap. Maar met wildernisnatuuren volledig zelfredzame dieren heeft ook dezegrazer weinig van doen.

Ontwikkeling van de "IaurOs'Stichting Taurus wil een alternatief runder-ras ontwikkelen. Een ras dat - beter dan de

Het OerrundHet oerrund was door natuurlijke selectie

perfect toegerust om te overleven in de Euro-

pese natuur. Ze stonden hoog op de poten,

waardoor ze zich optimaal door het terrein

bewogen. Stieren hadden een schofthoogte

van 160 tot 185 cm, en soms nog meer.

Koeien hadden een schofthoogte van ongeveer

ISO cm. Hoorns konden tot een meter lang

worden; handig tegen predatoren, handig om

sneeuw mee weg te schrapen om bij voedsel

te komen en om de sociale rangorde tussen de

stieren mee te bepalen.Het oerrund kwam in Europa in vrijwel elklandschapstype voor: van Zuid-Scandinaviëtot aan het puntje van Gibraltar, in dichtebossen en bergen tot aan open vlakten enrivierdalen.Het oerrund is als geen ander rund in staatgeweest om gebruik te maken van zijnomgeving en was zeer goed in staat omgebruik te maken van schrale en moeilijkevegetatie.Het oerrund had een geheel eigen kleur-stelling, met een lichte aalstreep en een'rneelsnuit' . Stieren waren vrij donker totzwart, koeien waren meer rood. Wat deexacte redenen daarvoor ook geweest zijn,door ongeveer 250.000 jaren van evolu-tie en natuurlijke selectie is die kleur enkleurstelling zo tot stand gekomen. Eenkwart miljoen jaar aanpassen en evoluerenhebben het oerrund gevormd tot wat hetwas; het ultieme rund voor de Europesenatuur. Het oerrund is "in het begin van de16e eeuw uitgestorven.

Reconstructie van een oerrund in het jachtmuseum vanDenemarken

DER N s N U M M R 5 0 2 0

huidige rassen - geschikt is voor de geschetstetoekomstige doelen. Wij baseren ons daarbij ophet oerrund. Overigens zijn we niet de enigedie met zo'n zoektocht bezig is. Ook elders inEuropa lopen er initiatieven om tot een beter ophet oerrund gelijkend runderras te komen, maarallemaal met het Heekrund als belangrijkstebasis. Zo wordt vanaf de jaren '90 in Duitsland,door de groep van Dr. Margret Bunzel-Drükeen in Denemarken, in het project "Iaurus'getracht het Heekrund te verbeteren. Ze doendat door het inbrengen van andere rassen, zoalsde Spaanse Sayaguesa en de Italiaanse Chianina,maar ook weer het Spaanse vechtrund: deTorode Lidia. In Frankrijk lopen experimenten omhet Heekrund door verdere selectie te verbete-ren, zónder inbreng van andere rassen.

Het Heekrund wordt in deze experimenten'Aurox' genoemd. In deze experimenten wordt's winters volop bij gevoerd. Wij vinden datongewenst: van begin af aan moet 'hardheid'een belangrijk selectiecriterium zijn en daarommoet niet worden bijgevoerd. Het gaat nietalleen om uiterlijk maar ook - met name - omde eigenschappen als grazer.

Hoewel vooral in Duitsland redelijke resultatenbereikt zijn, zijn wij van mening dat het beteris vanafscratch' opnieuw te beginnen. Moderngenetisch onderzoek biedt die mogelijkheden:er bestaat nu, veel beter dan in het verleden,inzicht in de stamboom van het Europese rund.

We noemen ons runderras in ontwikkeling,de "Iaurös' . De TaurOs wordt een zelfredzaamrund, dat sterk overeenkomt met het uitge-storven oerrund, en ingezet kan worden alsbegrazer van (Nederlandse) natuurgebieden,ook wanneer daar druk gerecreëerd wordt.Want dat is de praktijk in Nederland: de EHS isen wordt heel duidelijk toegankelijk voor alleNederlanders. De TaurOs moet net zo 'recreatie-proof' zijn als de Schotse Hooglander. Dat stelthoge eisen aan de uitgangsrassen: die moetenvan onbesproken gedrag zijn en dat betekentzo min mogelijk Heckrundbloed. We realiserenons dat we in 2018 nog geen kudde van vol-doende omvang zullen hebben om de hele EHSte bestieren. Die ambitie hebben we ook niet.

N u w w

Uitgangsrassen moeten van onbesproken gedrag zijn

en twee Italiaanse rassen (de Maremmana'prirnitivo' en een bepaald fenotype van dePodolica). Uit DNA-onderzoek aan deze rassenis bekend dat ze of directe lijnen hebben methet oerrund of veel kenmerken gemeen hebbenmet het oerrund. En ze zijn goed hanteerbaar.Daarmee achten wij het verantwoord dezerassen - nadat we eerst elk dier individueelbeoordelen - toe te laten in openbare terreinen.

In de Maremmana 'primitivo' zijn veel eigenschappen van het oerrund behouden.

De PajunaDit ras is genetisch goed onderzocht door deuniversiteit van Cordoba. Uit dit onderzoekblijkt dat de Pajuna van alle Spaanse rassenhet minste veranderd is door domesticatie. Dedieren hebben een duidelijke wildkleur, een aal-streep, een meelsnuit, staan hoog op de poten,hebben een slanke bouwen een geschiktehoornvorm. Ze worden gebrUikt als trek- enlastdieren en lopen rond in natuurgebieden,op plekken waar andere runderrassen zichniet kunnen redden. Qua uiterlijk, gedrag ennatuurlijke begrazing dus een perfect rund datbijdraagt aan de ontwikkeling richting oerrund.Alleen de grootte en de omvang van de horenszijn niet optimaal.

Maar wel de aanzet voor eeI}kudde die snel kanuitgroeien en op termijn bij uitstek geschikt isals grazer voor de robuuste Ecologische Hoofd-structuur.

De uitgangsrassenWe nemen de Hooglander als uitgangspunt.Dat heeft deels praktische, maar ook principiëleredenen. De praktische reden is dat het ras goedbevalt, een prima reputatie heeft en - niet onbe-langrijk - we hebben er een flink aantal, dus wekunnen gelijk op grotere schaal beginnen. Daar-naast heeft het ras kenmerken die passen bij hetprofiel dat wij voor de TaurOs hebben geschetst,zoals zelfredzaamheid en grote hoorns. Maaralleen daarmee zijn we er niet, dat moge duide-lijk zijn.

Met experts uit binnen- en buitenland hebbenwe een aantal runderrassen geselecteerd, dieveel kenmerken van het oerrund in zich hebbenen in een kruising een perfecte bijdrage leveren.Het gaat om Spaanse en Italiaanse runderrassen.De betreffende rassen zijn relatief onbekend enworden in hun voortbestaan bedreigd, te weten:twee Spaanse rassen (de Pajuna en de Sayaguesa)

D s N U M M R 5 0 2R N

Sayaguesa 's op het Planken Wambuis

De SayaguesaSayaguesa's zijn grote runderen. Ze wordenal eeuwen ingezet als trek- en lastdieren. Zehebben veel kenmerken van het oerrund inzich, zoals kleuren en kleurstelling. Ze staanhoog op de poten, hebben een slanke bouweneen hoornvorm die past binnen het profiel vanhet oerrund. Ze worden extensief gehouden enhebben zich al bewezen, ook onder Nederlandseomstandigheden (op het Planken Wambuis).Punten van verbetering in een kruising zijn deomvang van de hoorns en enkele eigenschap-pen die duiden op inteelt, veroorzaakt door eenbeperkte populatie.

De Maremmana 'primitivo"In Italië lopen enkele zeer grote runderrassenrond. Van die grote rassen zijn in de Marern-mana 'primitivo' - meer nog dan in de 'stan-daard' Maremmana - veel eigenschappen vanhet oerrund behouden. Dit ras benadert hetprofiel van een oerrund heel dicht. Het wordengrote en imposante dieren met grote en dikkehoorns, die in Italië in natuurgebieden wordeningezet als natuurlijke grazers, zowel in berg- alsmoerasgebieden. Ze vertonen daarmee ook hetnatuurlijke gedrag van het oerrund. Minpuntenzijn de meer omhoog staande hoorns en hetweinige rood in de vachtkleur.

Podolica's zijn zowel extreem gehard als mak

UWE W o R N s NUMMERN

De PodolicaVan de Podolica bestaat nog een grote populatiein Zuid-Italië. Er zijn meerdere subvarianten.De variant die wij gaan inzetten heeft 'een wild-kleur, met aalstreep en meelsnuit. Ze staan hoo~op de poten, worden groot en zijn extreemgehard, doordat ze eeuwenlang onder zeerschrale omstandigheden in de Zuiditaliaanseberglandschappen gelopen hebben. Net als deMaremmana 'prirnitivo' zijn ze volledig zelf-redzaam en eten ze alles wat ze voor de voetenkomt, met een relatief groot aandeel twijgjes,bladeren en boombast op het menu. Positieveeigenschappen zijn verder dat, de dieren ergdociel zijn en daarmee qua gedrag ideaal.

V>

::::lo:::::l«c-uzc-IU

c-V>

Hoe verder?De ontwikkeling van een nieuw runderras gaatzeker niet zonder slag of stoot verlopen engaat waarschijnlijk de nodig discussie opwer-pen. Maar we staan niet alleen in ons initiatiefWetenschappers (genetici en historici) en ken-ners uit Italië, Spanje en Nederland delen onsenthousiasme en werken mee aan deze ontwik-keling. Daarmee krijgt de TaurOs in genetischopzicht een wetenschappelijke basis en zal zichook daardoor onderscheiden van het Heckrund.Maar het gaat uiteindelijk ook om heel prakti-sche zaken. Hoe handhaven Italiaanse en Spaanserunderen zich onder Nederlandse klimaatom-standigheden met druilerige natte winters?Hoe gedragen ze zich bij vang acties en moetenwe daarvoor extra materieel aanschaffen? Enals er eens een dier moet worden afgevoerd:kunnen slachterijen dit formaat dieren nog welaan? Om ons te begeleiden met de praktischezaken hebben we naast onze wetenschappe-lijke begeleidingscommissie ook een regulierebegeleidingsgroep, waarin naast onze eigenkennis en ervaring veel Nederlandse expertise isvertegenwoordigd.Voor wie is geïnteresseerd geraakt: in verschil-lende terreinen loopt ons nieuwe uitgangs-materiaal inmiddels rond. Onder andere in hetnatuurontwikkelingsgebied Keent (bij Raven-stein) en in het bosgebied van Herperduin (bijOss) .Via onze website en artikelen kunt u deontwikkelingen van het TaurOs volgen en makenwij de komende jaren de resultaten publiekelijkbekend. 11I

oc-ou,

5 0 2 2