3 RedactioneelVan de redactie.

5 De spaarzame soorten in het verarmde bosInheemse bomen en struiken in Nederland en Vlaanderen.

II Van niks naar nergensBeukenlanen: decoratieve speeltjes, maar weinig natuur.Twee artikelen met o.a. beschrijvingen van drie voorbeeldgebieden,waaruit kan worden afgeleid dat (beuken)lanen vaak een onnodiggeringere betekenis voor de natuur hebben dan wordt aangeno-men. Dit proces van 'verwatering' van de natuurlijke functie van(beuken)bomen heeft raakvlakken met de 'verromrneling' van onslandschap. Hoewel aan lanen doorgaans belangrijke rultuurhistori-sche waarden worden toegekend, is dit motief zelden behoorlijk gede-finieerd en blijft vaak steken in een soort onderbuikgevoel dat lanenmooi en aangenaam zijn. Daar is op zichzelf weinig tegen, maar onslandschap verrommelt steeds verder en de lanen die overblijven staandaarom ook steeds vaker in natuurgebieden. Dan is de feitelijkbetrek-kelijk geringe natuurfunctie eerder een last dan een zegen. 'In demeeste gevallen worden lanen nota bene uit 'natuurfondsen' beheerten onderhouden - over verromrneling gesproken ...

27 Het lid op de neusColumn van Tom Bade.

29 Eigen huis en bloemrijk graslandKansen voor ecologisch beheer van bloemrijke graslanden in dewoonomgeving.

33 SnippersRubriek met boeken, nieuws en berichten.

39 BuitenboelNieuwe Wildernis Natuurbeleving: Wie doet er mee?

OmslagBloeiwijze van zomereik.

ColofonSpaanseaakofveldesdoorn(boven).Enormestruikenwildebuxusin de Eifel

InhoudsopgaveZweedse kornoelje.Van de drie laatste groeiplaatsen, in Drenthe, res-teert er in Nederland nog slechts één van deze boreale soort

BuitenboelRendiergewei met schedel, buit gemaakt en opgegeten door eenEuropese bruine beer.

Rectificatie NW-36-37In het artikel over de elanden op de bladzijden 27-30 wordt op blad-zijde 29 een aantal van 300.000 nu voorkomende elanden in Zwe-den opgegeven. Dit is onjuist en moet 500.000 dieren zijn.

DE SPAARZAME SOORTEN IN HET VERARMDE BOS

INHEEMSE BOMEN EN STRUIKEN IN NEDERLAND EN VLAANDEREN

Tekst 6Zfoto's: Bert Maes

Bert Maes e.a.

Inheemse bomen enstruiken in Nederlanden VlaanderenHerkenning, verspreiding, geschiedenis en gebruik

Het Nederlandse en Vlaamse landschap wordt in

toenemende mate gedomineerd door Amerikaanse

eiken, fijnsparren uit Scandinavië en grove dennen die

ook al niet uit deze streken komen. Geen wonder dat de

belangstelling toeneemt voor bomen e~ struiken die

wel inheems zijn.landgoedeigenaren. ontwerpers van

parken en zelfs tuinbezitters zijn steeds meer geneigd

bomen te planten die oorspronkelijk uit de Lage landenafkomstig zijn.

Inheemse bomen en struiken in Nederland en Vlaanderen

is her resultaat van vijftien jaar onderzoek, verricht in

opdracht van de Nederlandse en Vlaamse ministeries

van natuurbeheer. Het is zowel bedoeld voor

deskundigen op dit gebied als voor de grote groep

natuurliefhebbers.

Over de auteursAan dit boek werkten zeven auteurs uil Nederland en

Vlaanderen mee. Eindredacteur Bert Maes is specialist

inheemse boomsoorten en heeft een ecologisch

adviesbureau in Utrecht.

3 8

Binnenkort verschijnt het boek "Inheemse bomen en struiken in Nederland en Vlaanderen". Daarin zal

de laatste stand verwerkt zijn over het voorkomen van onze inheemse boom- en struiksoorten en hoe deze

soorten kunnen worden onderscheiden. Voor het eerst worden ook betrouwbare verspreidingskaartjes

gegeven, Van verzamelde kennis uit archeologische vondsten tot de belabberde beschermde status nu.

N E UWE DER Nw NUMMER 5

Stichting Kritisch Bosbeheer trok in 1988stevig aan tie bel over de soortenarmoede vande Nederland e bossen. Zij pleitte voor meerbel~ngstelhn voor de inheemse boom- enstruiI<soorten. Hoe groot de inspanningenook zijn om meer natuurlijk bos te ontwik-kelen (door meer dood hout, begrazing, openplekken te creëren e.d.), de meeste bossenzijn en blijven zeer soortenarm. Omdat onzebosgeschiedenis vooral een geschiedenis isvan bos- en hout gebruik, moesten soortendie economisch niet interessant zijn in de10QP.van de tijd het veld ruimen.

Kritisch Bosbeheer kreeg van het toenmaligeMinisterie van Landbouw en Visserij eensubsidie voor studies naar de stand van zakevan de taxus, de lindensoorten en de win-tereik. Het zijn voorbeelden van soorten diewe niet zo gauw meer in onze bossen tegen-komen. De studies werden afgerond met devraag van het Ministerie om een totaal over-zicht te geven van alle inheemse bomen enstruiken in het land. Ook daarover verscheeneen rapport (1991). Rond 1990 speelde juisthet veel besproken Meerjarenplan Bosbouw(1987) en het Natuurbeleidsplan (1990). In1992 vond bovendien in Rio de [aneiro debekende conferentie plaats over de wereld-wijde problematiek van de biodiversiteit.

De studies van Kritisch Bosbeheer toondenduidelijk aan hoe schrijnend de situatie inNederland was ten aanzien van de beperktesoortenrijkdom. De inspanrringen en inzichtenvan Kritisch Bosbeheer mondden uit in eenaantal inventarisaties in het veld naar autoch-tone bomen en struiken. Inmiddels is ongeveerde helft van het land in kaart gebracht door hetEcologische Adviesbureau Maes in samenwer-

E UWEN w

king met "Bronnen". Bronnen, 'Centrum voorde verspreiding van inheemse houtige gewas-sen" (Nu: "Bronnen Bomen") begon in 1992met het oogsten, kweken en op de markt bren-gen van autochtoon plantgoed. In 1996 startteVlaanderen met een landsdekkende karteringvan de bewaard gebleven autochtone groeiplaat-sen van bomen en struiken. Dit jaar zal hetproject zijn afgerond. Ook in de aangrenzendeDuitse deelstaat Noordrijn-Westfalen, zijn inhet grensgebied in opdracht van de Forstgen-bank in Arnsberg inventarisaties uitgevoerd.

BoekIn mei verschijnt het boek "Inheemse bomenen struiken in Nederland en Vlaanderen". Hetis een samenvatting van de kennis die sedert1988 in beide landen is verzameld. Het rijkgeïllustreerde boek van 4°0 bladzijden, uit-gegeven door Uitgeverij Boom, is geschrevendoor zeven auteurs uit Nederland en Vlaande-ren onder redactie van Bert Maes: Jan Basti-aens, Otto Brinkkernper. Koen Deforce, BertMaes, Chris Rövekamp, Paul Van den Bremten Arnout Zwaenepoel. Het boek geeft moge-lijkheden om bomen en struiken op naam tebrengen. Er worden voor het eerst betrouwbareverspreidingskaartjes gegeven. Een uniekebijdrage is verzorgt door de archeobotanici JanBastiaens, Koen Deforce en Otto Brinkkem-per, die van alle soorten de archeologischekennis van zake, op een rij hebben gezet. Doorde vondst van een pitje van de wilde peer bijLeiden weten we dat de soort tenminste vanafde Nieuwe Steentijd (zo'n 5°00 jaar geleden)hier al in het wild voorkwam. Iepenhoutenbogen, een boomstamkano van lindehout ofeen visfuik van twijgen van de rode kornoelje,geven aanwijzingen voor het vroege voorkomenvan die soorten in onze bossen. Ook recente

De 14 inheemse bomen en struikenDe 33boomsoorten, 65 struiksoorten en 16dwergstruiken (onderlijnd).De ±250 soorten,bramen zijn niet opgenomen.Van soortenmet een ? is het inheems karakter onzeker.

aalbes, bosaalbes, noordse (?)abeel, grauwe (?)

appel, wildeberedrui[

berk, Karpatenberk, ruwe.berk, zachtebes, kruis

bes, zwartebeuk

bitterzoetbosbes, rode

bosbes, zwartebosrank

braam (circa 250 soorten)brem

brem, Duitsebrem, kruipbrem, stekelbrem, ve1

den, grove (uitgestorven?)duindoorn

dwergmispel, wilde (?)egelantier

egelantier, schijneik, wintereik, zomerels, witte

els, zwartees

esdoorn, gewoneesdoorn, Noorse (?)

gagel, wilde

DER N N U M M R 3 8 6

---'----

gaspeldoornGelderse roos

haagbeukhazelaar,

heesterpruim (archeofiet)hei, gewone dop

hei, kraaihei, rode dophei, struik

hulstiep,fladder

iep, Engelse veldiep, gladdeiep, ruwe

jeneverbeskamperfoelie, rodekamperfoelie, wilde

kardinaalsmuts, wildekers, zoete

klimopkornoelje, gelekornoelje, rode

lavendelheiliguster, wildelijsterb'es, wildelinnaeusklQkjelinde, winterlinde, zomer

maretakmeidoorn, Eenstijlige

meidoorn, grootvruchtigemeidoorn, koraal (uitgestorven)

meidoorn, schijnkoraalmeidoorn, tweestijlige

mispel, wilde (archeofiet)muizendoorn, stekelige (uitgestorven)

peer, wildepeperboompje, rood

populier, ratelpopulier, zwarte

Een fraaie houtwal in Zuid-Limburg. Juist inoude houtwallen blijken in ons land de meesterelicten inheemse boom- en struiksoorten teoverleven. De natuurlijke groeiplaats vandergelijke lichtminnende soorten, de bossen,ondergaan een bosbeheer waardoor zodanigeverarming is opgetreden dat veel soorten vande bosrandmilieu's er zijn verdwenen of er nogslechts geringe overlevingskansen hebben.

opgravingen bij de aan te leggen Betuwelijnzijn in het boek verwerkt. Interessant en heelbijzonder is de opgraving, een paar jaar gele-den, van een bos nabij Zwolle. Het bleek eentype eikenbos te zijn op veenbodem. een bos-type dat nu in de Lage Landen nergens meerbestaat, en waarvan in Europa nog maar nau-welijks referenties van zijn. Verder worden inhet boek aanwijzingen gegeven voor het beheeren behoud van de soorten en groei plaatsen.

Soortenrijkdom en -armoedeIn de Lage Landen komen circa II4 soortenbomen en struiken voor. De meer dan 250 bra-mensoorten zijn dan niet meegeteld. Van som-mige soorten, zoals de grauwe abeel en noordseesdoorn is het inheems karakter niet helemaalzeker. Een enkele zogenaamde archeofyt zoalswilde mispel, die al sinds de Middeleeuwenin onze bossen voorkomt, is ook in het boekopgenomen. Uit het onderzoek is gebleken datzeker de helft van onze houtige flora zeldzaamis en merendeels bedreigd in zijn voortbestaan.In Nederland zijn grove den, koraalmeidoorn,schijnkraagroos en stijlroos uitgestorven alsautochtone soorten. In Vlaanderen zijn detaxus, grove den, schijnkraagroos en stekeligemuizendoorn uitgestorven. Van veel meer soor-ten, zoals winterlinde, Spaanse aak, kraagroos,wigbladige roos, wegedoorn, zuurbes en fladde-riep zijn in grote delen van beide landen alleenmaar hier en daar exemplaren in kleine popula-ties bewaard gebleven. Anderzijds zijn door deintensieve inventarisaties ook nieuwe soortenontdekt zoals de stijlroos, de wigbladige roos,de schijnhondsroos, de schijnkoraalmeidoornen de bosaalbes. Ook zijn er van verschillendezeldzame soorten nieuwe groeiplaatsen vastge-steld zoals van de taxus, winterlinde. fladderiep.kale struweelroos en grootvruchtige meidoorn.

Koraalmeidoorn.

Wilde appel

Vooral in onze soortenarme en schaduwrijkebossen leggen niet alleen allerlei boskruidenmaar ook veellichtminnende boom- en struik-soorten, zoals wilde rozen. meidoorns, wildeappel en eiken het loodje. Gebleken is ook datbijvoorbeeld herintroductie en intensieve vraatvan de bever in de Biesbosch tot het verdwijnenleidt van een van de laatste populaties inheemsezwarte populieren. De bever was nu juist uit-gezet om de biodiversiteit en de natuurlijkheidvan de Biesbosch te verhogen. Het succes vande bever wordt echter voornamelijk afgemetenaan het succes van de voortplanting!

Naar schatting beslaat van de totale beplantingin Nederland en Vlaanderen op dit momentslechts minder dan vijf procent oorspronkelijkinheemse bomen en struiken! Alleen het aantalexotische houtige soorten bedraagt al meer dan3000 soorten· stel dit tegenover het totaal vanII4 inheemse soorten. Volgens mij is daaromde herintroductie van een aantal soorten inonze bossen, als onderdeel van omvormings-beheer, bittere noodzaak geworden. Meer danvijftig soorten zijn zo schaars geworden datniet te verwachten is dat ze zich nog spontaanzullen hervestigen. Soorten als linden en iepenleveren bovendien veel beter verteerbaar bladdan eik, beuk en esdoorns, waardoor er eenbeter bodemstructuur -en humusverteringontstaat ten gunste van de kruidlaag en allerleiongewervelde dieren. Allemaal redenen omonze visies op bosbeheer en bosontwikkelingnog eens tegen het licht te houden.

Wilde rozen en meidoornsIn het boek wordt veel aandacht geschonkenaan de wilde rozensoorten en meidoorns. Zebezorgen de botanici en taxonomen veel hoofd-brekens. Het zijn soorten die de bekende flora's

maar stiefmoederlijk behandelen. Ze houdenzich niet zo aan een duidelijk soortsbegrip. Eris veel variatie en hybriden komen veel voor.Maar dat maakt de natuur juist extra boeiend,en het blijkt dat niet alles precies in vakjes is testoppen. Rozen en meidoorns zijn bovendiensoorten die ecologisch belangrijk zijn voor talvan gewervelde en ongewervelde dieren.

Wilde fruitsoortenAl vanaf de eerste landbouwers in de NieuweSteentijd hebben mensen naar eetbare vruchtengezocht en waar mogelijk bepaalde variëteitenbevoordeeld. Van soorten als aalbes, zoete kers,zure kers en pruim liggen er nog veel vragenover de wilde stamouders. In het boek wordtde laatste stand van kennis weergegeven. Teverwachten is dat in de komende jaren DNA-onderzoek meer helderheid gaat verschaffen.Vermoedelijk liggen in Zuidoost-Europa enZuidwest-A zie de belangrijke genenbrongebie-den van onze huidige fruitsoorten.

Migratie na de IJstijdenVanaf circa I3.000 jaar geleden begon met hetsmelten van het landijs de migratie van bomenen struiken vanuit Zuid-Europa en Zuidwest-Azie naar het noorden. Met DNA-onderzoekis het mogelijk om zomer- en wintereiken inoude boskernen in Nederland en Vlaanderen tetraceren op hun migratieroute. Oude eikenhak-houtstoven in het westen en midden behorenbij de Spanje-lijn, die in het oosten behoren bijde Italie-lijn. Mogelijk is er nog een Balkan-lijn,maar hierover bestaat discussie.

Vooral in het oude hakhoutbos en het er vanafgeleide spaartelgenbos. komen nog veel oor-spronkelijk inheemse bomen en struiken voor.Hakhoutstoven van 5 tot 20 meter omtrek

N E UWE w

(soms zelfs tot meer dan 35 meter!), behorenongetwijfeld tot de oudste bomen van de LageLanden. Leeftijden van 500 tot IOOO jaar zijnschattingen, maar een hogere leeftijd is voorde grootste stoven waarschijnlijk. De Veluwe,Utrechts Heuvelrug, Loonse - en DrunenseDuinen, het Meinweggebied bij Roermond,het Speelbos bij Wetteren en de Klaverbergbij Op glabbeek zijn in feite onze oudste nogbestaande bossen. Helaas zijn ze nog steedsniet veilig gesteld voor de toekomst. Sommigevan deze unieke bossen worden zelfs nogsteeds als productiebos beheerd! 11IOp de website van Stichting Kritisch Bosbeheerworden nog enkele van de studies naar inheemseboom- en struiksoorten aangeboden. Kijk eensbij: www.nieuwe-wildernis.nljpublicatiesjpubli-caties.html.

Ook het onderhavige boek "Inheemse bomenen struiken in Nederland en Vlaanderen", zalop onze website worden aangeboden zodra hetleverbaar is. De prijs is 24,50 euro, exclusief ver-zendkosten van 3,75 euro. Indien gewenst kunt unu alvast bestellen door dit bedrag plus verzend-kosten aan ons over te maken: postbanknummer3896353 ten name van Stichting Kritisch Bosbe-heer te Dieren. De zending wordt verzonden naarnaam en adres zoals vermeld op de overschrij-ving. Geef S.v.p. bij elektronische overschrijvingliefst apart ook uw naam en adres, omdat dezevaak niet door de bank wordt meegezonden.

rijsbesroos, behaarde struweelroos, beklierde heggen

roos, berijpte vilt,roos, bosroos, duin

roos, heggenroos, honds

roos, kale struweelroos, kleinbloemige

roos, kraagroos, ruwe vilt

roos, schijnheggenroos, schijnhonds

roos, schijnkraag (uitgestorven)roos, stijlroos, vilt

roos, Vlaamse heggenroos, wigbladige

sleedoornSpaanse aaksporkehout

taxusveenbes, kleinevlier, gewone

vlier, trosvogelkers, gewone

wegedoornwilg, amandelwilg, bitterewilg, bos

wilg, geoordewilg,grauwe

wilg, kat (archeofiet)wilg, kraakwilg, kruipwilg, rossigewilg, schiet

wollige sneeuwbalzuurbes

L D NUMMER 3 8R N s o