K YZ YILDIR NEDEN BOCALIYORUZ?

-1-

http://genclikcephesi.blogspot.com

Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Eyll 1997

http://genclikcephesi.blogspot.com

K YZ YILDIR NEDEN BOCALIYORUZ?

- 1 -

NlYAZl BERKES

Cumhuriyet GAZETESININ OKURLARNA ARMAANDR.

http://genclikcephesi.blogspot.com

NDEKLER

nsz 7

I. MESELELER NE ZAMAN BALADI? . .9 Eski Dzene Dnme abalar .9 lk Yenileme Denemeleri 14 Yenilemeye Engel Olan Kuvvetler 20 Gericilik Kuvvetleri 22 Islahatlarn Baarszlklar 26 Yabanc Devletlerin karlarna Uyma 28

II. TANZMATIN ATII IIR VE SONULARI 31 Trkiye Bat Ekonomisinin Hkm Altna Giriyor .32 Bat Diplomasisine Balanmann Zararlar .. .34 Birinci Perde: Paris Antlamas 37 O zamann "D Yardm" Ne e Yarad? . . . .39

III. "MERUT STBDAT" REJM ALTINDA TRKYE 43

Kanuni Esasi'nin Vard Sonu 45 "Meruti stibdat" Rejimi Kuruluyor 47 kinci Perde: Berlin Antlamas 48 Dyun-u Umumiye mparatorluu 50 Aydnlar Ne lemde? 54

http://genclikcephesi.blogspot.com

IV. MERUTYET: TA BATAN FLAS EDEN REJM 59 Gericiler Susmuyor 59 D Yardm ve Borlanma Politikas Devam Ediyor 62 Borlar Rejimi Altnda Trkiye'nin Manzaras 63

V. POLTKA VE FKR ALANINDAK ANAR 77 "Halka Doru" Hareketi 77 Sosyalist Akm - 79 Ulusuluk Akmlar 81 Trklk Nasl Turanclk Oldu? 82 Trk Halk ise Sefalet inde 87 Bir Yabanc Sosyalistin Grdkleri ve Syledikleri 90

VI. OSMANLI MPARATORLUU BATIYOR 95 kar Yol Yok 95 mparatorluk Paylalyor 97 slamcln ve Turancln Rol 100 lgnlk deoloj isi 103 Turanclk Ne e Yarad? 105 nc ve Son Perde: Sevres Antlamas . .107

http://genclikcephesi.blogspot.com

NSZ

Trkiye 'nin bugn karlat meseleler, Birinci Cihan Sava 'ndan sonra kesin olarak gerekletirmeyi gze ald toplum ve uygarlk devriminin tamamlanmam olmas yznden, kinci Cihan Sava 'nda ve ondan sonraki yllarda ortaya karak, bu devrimin yrtlmesine kar evrilmi bulunan hareketlerin yaratt sonulardr. u halde, bugnk meselelerin doru bir tehisini yapmak, olumlu areleri bulabilmek iin bu devrimin gerek niteliini ve onu durduran kuvvetlerin neler olduunu anlamak gerekir.

Bu devrimin niteliinin anlalmas iin de onu daha ncelerden hazrlayan tarihi ak gzden geirmeyifaydal buluyoruz. Konuya tarihsel bir adan girimekle gidiin ne olduunu, bu gidii kstekleyen engellerin neler olduunu, bu engelleri kaldrmak yolunda gemite yaplan abalar, bunlarn nasl devir devir az ok farklarla tekrarlanp durduunu greceiz. Byle az ok farklarla tekrarlanmalar varsa, demek ki Trk Devrimi 'nin gelimesini kstekleyen ve hatta ga-

7

rip bir elime eseri olarak bu gelime uruna yaplan eyleri ulusal varlk iin zararl bir hale sokan birtakm belirli etkenler vardr.

Bunun iin bu yazlarn amac, Trk evriminin ve zaman zaman yaplan devrimlerin tarihini yazmak deil, bu geliimin ana meselesini yakalamak, bunun zmlenmesi iin yaplan teebbsleri ypratan veya tesirsiz hatta bazen zararl bir hale sokan artlar tespit etmektir. Bu yolda verilecek genel hkmler ayrntlara ait olaylarla desteklenen incelemelerimize dayanmaktadr.

8

I MESELELER NE ZAMAN BALADI?

Trkler, Osmanl mparatorluu dediimiz siyasal egemenliin kuvvetini on sekizinci yzyln bana kadar devam ettirmiler, fakat bu yyzylm banda bu kuvvet ilk nemli d engellerle karlamaa balamt. On sekizinci yzyln banda imparatorluun yalnz eski kudretini kaybetmekle kalmadn, ayn zamanda gerilemee baladn o zamann dev-. let adamlar bile anlamlard.

ESK DZENE DNME ABALARI

On yedinci yzylda Osmanl devlet sisteminin dnyann geirmekte olduu byk deimenin tesiri altnda bozulmaya, aslmdakinden farkl ekillere girmeye balad grlm bulunuyordu. En nemli deiiklik bu sistemin can daman olan topran idare edili usullerinde olmu, bunlarla ilgili mali, idari, snai ve hatta ilmi rgtler baka baka ekillere girmee balamt.

9

zaman bu deiiklikleri kaydeden yazarlann hepsi ayn eyler zerinde duruyorlar: Toprak rejimi ve ona dayanan devlet maliyesi, ordu, hkmet ve idare, bilim messeseleri. Dikkate deen nokta hibirinin bu deimenin veya onlarn deyimiyle bozulmann nedenlerini aratramamalandr. Bunlar arama yoluna dnm olsalard, bunlarn daha derininde birtakm deien artlar olduunu, grdkleri bozuluun bu artlarn sonucu olduunu anlayacaklard.

Onlarn bu yola girmeyilerinin nedenini anlamak bizim iin, yani toplumsal hayatta deimenin normal bir tarih olay olduunu kabul eden kimseler iin biraz gtr. Bunlarn "aslndan ayrlma"mn nedenlerini aramamalar, o zamanki dnn hayat duran, deimeyen, deimemesi gereken bir dzen saymalarndan ileri geliyordu. Ortaa dnnn temeli budur. Ona gre, var olan dzen (nizam- lem) Tan-r'nm takdir ettii bir dzendir; ideal olan odur. Gene bu dnn sonucu olarak bu yazarlar Trk-slam topluluunun; devletin yz yze geldii Avrupa dnyasndaki artlarda olagelmekte olan deiikliklerin etkisi altnda olduunu da gremiyorlard.

Bu dnrlerin gzlemlerine dayanarak o zaman uygulanmak istenen tedbirler yeni bir dnyann douunu zorlad fikirlerin eseri olmaktan ziyade geleneksel sistemin bozulduunu grmekten ileri gelen f i-

10

kirlerin eseri olduu iin, bu tedbirler, ileri hep eski ilk ekillerine evirmek dncesi etrafnda birleiyordu. On yedinci yzylda bozuluun sebeplerini ve arelerini aratran yazarlar hep bu noktada birleirler.

Bu gre dayanarak on yedinci yzylda yaplan teebbslerin hibiri baarl olamad. Sistemin temelleri olan messeselerin eski haline gelmedii grld. Bu gre uyan Murat IV'n, kanl terr rejimi bile para etmedi. Eski sistemi geri getirmek yle dursun, ona zt gelimeler durmadan devam etti.

Bunlarn en nemlileri eski Osmanl toprak rejimi yerine derebeylemeye doru bir akmn balamas, o zaman reaya denen kylnn feodal bir rejim altna girmeye balamas, tarmsal retimin dmesi, ehirlerde sanayiin daralmas yznden zanaat erbab ve kylden mteekkil halk ounluunun yoksullua dmesi, devlet maliyesinin kmesi, devlet idaresinin bozulmas, Trk ekonomisinin d ticaret muvazenesizliinden tr iddetli bir enflasyona dmesi, ekonominin hemen her sektrnde sermaye birikiminin belirli bir hzla artamaz olmas, tersine bu ekonominin genel dengesinin daima aleyhte, aaya doru kendini tketme yoluna dnm olmas idi.

Bu genel gidi kendini isyanlarla, ihtilallerle, ekyalklarla, kt mali tedbirlerle, zararl ticaret ve para siyasetleriyle gsteriyor ve bunlarn hepsi Trki-

11

ye'nin ekonomik anlamda gerileyen bir memleket haline gelmesiyle sonulanyordu.

Bu gidii hemen durduracak tesirli tedbirlerin alnmas baz i artlarda reformlar yapmak, Trkiye ile Avrupa arasndaki ticari ve siyasi mnasebetlere yeni bir yn vermek, imparatorluun dayand din ve gaza zihniyeti yerine merkantilist ekonomik zihniyete uymak lazmd. Burada inceleyemeyeceimiz nedenlerle bunlarn yaplmas mmkn olmad. Biraz nce dediimiz gibi, reform fikri ancak zorla, geriye dndrmek anlamna geliyordu. Bat ile mnasebetler hl fetih ve sava mnasebetleri eklinde grlyordu. Bunlarn mmkn olmaynn balca sebebi, hl bugn bile elde edemediimiz bir zelliin onlarn zamannda da bulunmamas, yani kafalarmzda ekonomik zihniyetin yokluudur. Ortaa Hristiyan Avru-pas'nda olduu gibi slam ve Osmanl ortaanda da ekonomik zihniyet "merdut" bir eydi. Kafalara hkim olan kuvvet din ve gaza dnceleri idi. Devlet idaresine hkim olan kimseler din adamlar ile gaza adamlar idi; yani ekonomik snflar (kyl, ii, tccar, esnaf) deildi.

Ortaa dnnde devleti idare eden kimselerin toplumsal snflan temsil eden kimseler olmamas ideal olan bir eydi. Hem Hristiyanlk hem slamlk dnyasnda devletin banda Tann'nm glgesi veya

12

vekili bulunur; snflarndan idi edilmi sivillerle askerler ve din adamlar tarafndan "esnaf" yani o zamanki anlayla toplumsal snflar (reaya, zanaat ve ti-earet erbab) idare edilirdi. Bu snflar birtakm mer-tebelenmi tabakalard. Her birinin yeri dnya dzeninde belli ve deimezdi. Deime daima bozulma alameti idi.

Fakat Bat Avrupa'da meydana gelen devrimlerle toplumsal snflar belirlenince, yeni snflar doup kuvvetlenince, devleti snf yararlarna ve yeni ekonomik ynlere doru yneten idareler kurulmaya baland. O zaman byle bir zihniyetle devlet idare etmek, bugnk komnistlerin usulleri kadar korkun ve aykr saylrd. Ama bu zihniyet ve onun yarat olan idareler Avrupa'da ksa zamanda birok yerlerde yerleti. O kadar abuk yerleti ki, Bat'da merkantilist devletlerin devri olan on yedinci yzylda Trklerle ilk defa olarak yakndan temasa gelen Bat Avrupallar (bilhassa Franszlar ve ngilizler) arkl kafasnn baka trl ilediine hkmederler; bizimkiler de Batllarn ticaret hrsnn altnda yatan merkantilist ekonomi siyasetini bilmedikleri iin onu "kfir" kafasnn ii sanrlard.

13

LK YENLEME DENEMELER

Eski devre dnmenin artk imkn olmad, aksine memleketin hem ekonomik hem siyaset bakmndan kme veya dalma haline getii anlald sralarda yani on sekizinci yzyln banda zar zor, belli belirsiz yeni bir fikir domaya balad. Avrupa dnyasnda yeni bir uygarln domakta olduu seziliyor; buna uymak gerektii, yaplacak slahatn, yani reformlarn buna uymas zorunluu kabul ediliyordu.

Byle bir fikir belli belirsiz domu olmakla beraber, kabul edilmesi, hele uygulanmas kolay olmad. O zamann adamlarnn bunu kavramada ve uygulamada gsterdikleri sallanmalar, uygulamaya kalknca da iledikleri hatalar bugn mazur grmemek elden gelmiyor. Aradan iki yzyldan fazla zaman getii halde, bugn bile devlet adamlar hl bu fikrin yani modern toplum ve ekonomi dzenine geiin tarihsel bir zorunluluk olduunu btn ayrntlar ve sonularyla aka kavram deillerdir. Bu fikrin hi deilse i yapda gerektirdii balca reformlarn yani o zamanki deyimle slahatn ne olduu, bunlara nereden balanaca iinde bir karara varmak iin tam yz yl geti. Modern uygarlk ynnde deime zorunluu fikri doduu halde, on sekizinci yzylda da hl eski messeselere dnme fikri kafalarda yayordu.

14

Ancak on dokuzuncu yzyln ilk eyrei getikten sonradr ki, devrimsel hareketlerle baz eski messeseler braklp yeni messeseler konmas usul balad. Yukarda szn ettiimiz imparatorluk zihniyetinden dolay devlet adamlar daha ziyade harp-lerdeki yenilgileri nleme iine gzlerini evirmilerdi. Halbuki Trkiye'nin asl meselesi harplerde yenilmek meselesi deildi. Askeri veya siyasi yenilgiler nedenler olmaktan ok birtakm nedenlerin sonulandr.

Yenilgilerin btn sebeplerinin gelip dayand asl dava u idi:

Avrupa'da yeni bir uygarlk douyordu. Bu uygarlk yeni ekonomik ve teknolojik temellere dayanyordu. Bat Avrupa ortaa uygarlndan bir yenisine geiyordu. Trkiye'de bunun sezilmeye baland Lle Devri'nde bu uygarlk Bat Avrupa evresini amaya, bir taraftan daha batya doru denizan bir ktaya yani Amerika ktasna, dier taraftan da Avrupa'nn dousuna, Trkiye'nin tepe yannda bulunan Rusya'ya yaylmaya balamt.

Bat uygaralmm bir yandan Amerika'ya, te yandan Dou Avrupa'ya doru genilemesi Osmanl mparatorluu'nun kn zaruri bir hale getirecekti, nk bu imparatorluk hl ortaa uygarl iinde ve yeni uygarln burnunun dibinde bulunuyordu.

15

Lle Devri'nin sulh siyaseti imparatorluk zihniyetinde bir deime olduunun belgesi olmakla beraber ksa srd. Yeni uygarln basksna kar askeri savunma dncesi stn geldi ve hep askerlik messesesinde slahat yapmak zerinde duruldu.

Bununla beraber, zaman zaman baz devlet adamlarnn asl davay sezmi olduunu gsteren belgeler var. Bu adamlarn askeri slahat yapmak yannda daha nemli olan baka bir iin ele alnmas gerektiini kavradn grrz. Selim III zamannda, hatta ondan daha nce, Trkiye'nin knn asl nedeninin ekonomik olduu anlalmt. Ama buna kar tutulacak ekonomik siyasetin yrtlmesini kstekleyen veya yrtld takdirde onu yanl ve zararl ynlere eviren etkenler vard. Bunlarn on yedinci yzyla mahsus olanlarn biraz nce zikretmitik. On sekizinci yzylda bunlar hem kuvvetlendi, hem yeni ekiller almaya balad. Geriye dnme ekonomik d siyaset yerine harplere girime, reformlar temel messeselerde uygulama yerine tepeden inme devlet tedbirleri eklinde anlama bu yzylda daha da keskinleti.

Deime, bir toplumun hayatnda nemli yeri olan snflarn ve genel olarak halk ynlarnn deiiklii istemesi, itmesi ve yrtmesi ii haline gelmedike o deime toplumu daha iyiye deil, belki daha ktye gtrr. Deimeyi zoraki, israfil ve sathi bir ekle so-

16

kar. Trk tarihinde modern reform fikrinin douu zamanndan itibaren Trkiye'de durum byle olmutur. Bu durum, gelime ve kalknma meselelerini ok nazik bir i haline sokar. Trkiye'nin kalknma davasnn zmlenmesinin, gelimesi baka tipten olmu olan bugnn ilerlemi Bat memleketlerinin l ve usullerini kopya etmekle mmkn olamaynn sebebi de budur.

Trkiye'de yeni bir ekonomik gdmn temsilcisi olan yeni bir toplumsal snf domam olmas, yukarda szn ettiimiz davann temelinin ekonomik deime olduu fikrini az ok kavram olanlarn bavurduklar tedbirlerde neden yanldklarn bize aklar.

Yeni ekonomik zihniyeti kavramalarna toplumsal meneleri bakmndan imkn olmayan Osmanl devlet adamlarnn dt balca hata, toplumun ekonomik mekanizmalarn yeni yola sokmadan, baz tedbirlerin hkmet emirleri ile gerekleecek eyler olduunu sanmalar idi. Yeni uygarla uyacak slahat, toplum yaps deimeden gdlebilecek bir idare ve tedbir ii sanyorlard.

Ortaa anlaynda devlet idaresi, toplum snflarm olduklar yerde tutacak, toplum yapsnn deimesini nleyecek tedbirler almak demektir. Bu

17

anlayta toplumun deimesi kt bir ey saylr. Eski Osmanl yazarlan buna "ihti lal" derler ve bundan kanlmas iin devlet adamlanna nasihatlar verirlerdi.

Halbuki byle bir "ihtilal"in btn artlan imdi gelimi bulunuyordu. Onyedinci yzylda Osmanl toprak rejimi tamamyla km, tanmsal retim dm, d ticaret tamamyla Batl deniz ticaret irketlerinin tekeli altna girmi, ticaret muvazenesinin aleyhe dn yznden memleket artk kesin olarak hammadde memleketi haline gelmi, bu yzden zaten on altnc yzyl sonu dnya fiyat devriminden ve yaratt mali buhrandan sonra sarslm olan Trk maliyesi altn ve gm varln oluk gibi danya aktmaya balam, btn bunlann tesiri ile devlet, esnaf ve kyl ekonomik anlamda byk darbeler yemi bir haldedir.

Byle olduu halde, topluma yeni bir ekil vermek iin, Bat'da yeni ekonomik grlerin ve siyasetlerin doduu bu devirde Trkiye'de bu konuda mull hibir fikir domamtr. Tarih kaynaklannda sadece akla gelen baz tedbirlerden baka bir eye rastlanmaz. Mustafa III zamannda olduu gibi, baz sk tedbirlerle maliyenin dzeltildii oluyordu. Ama ekonomik olmayan usullerle baanlan bu Hazine ahvalini d-

18

zeltme baarlar, sk sk giriilen Rusya savalar uruna yok edilir, memleket ve Hazine eskisinden harap hale gelirdi. (1)

Selim III zamannda ilk defa olarak gdlen "ahsi teebbs yolu ile ekonomik kalknma" tedbirleri de baka sebeplerle iflas etti. Mahmut II zamannda yaplan reformlardan sonra ancak 1840 yllarnda devlet eli ile bir ekonomik kalknma siyaseti dnld. Gerek tarm, gerek endstri alannda devlet eli ile teebbslere geildi. Fakat, ileride dokunacamz nedenler yznden, her iki alandaki teebbsler de Trk toplumunda ve ekonomisinde temelli bir deiim yapamadan iflas etti. Bu iflas Trk ekonomisine ok pahalya mal oldu. zel ve kamu teebbsleri ile modern ekonomiye katlma abalarnn birinci "raund"u o zaman kaybedildi.

(1) Batl devletler, zellikle Fransa bu savalar tahrik ederler, fakat ittifaka yanamazlard. Rusya 'ya kar bize Bat 'dan teknik yardm ve uzman gelmesi on sekizinci yzylda balar. Bat devletleri teknik subay, harita ve istihkm uzmanlar gnderirler; fakat bunlar Trkiye 'nin mdafaas ilerinden ziyade kendi devletlerinin karlarna yarayacak ilerle urarlard. Mesela, Boazlar ve Svey gibi nemli yerlerin mesahalarn, haritalarn, resimlerini yaparlar, kendi hkmetlerine sunarlard. Bunu mazur gstermek iin, Trklerin cahil ve bunlardan anlamaz olduu fikrini yayarlard. Bu uzmanlarn o zaman en mehuru olan Baron de Tott, Trkler hakknda mbalaal uydurmalarla dolu bir kitap yazm; bu kitap birok Avrupa dillerine evrilmiti. Avrupa, yarm yzyl Trkleri bu kitapta edindii fikirlerle tanmtr. Vaktinin birounu apknlkpe-inde geiren bu zat, szde teknik yardm uzman, aslnda bir Fransz askeri mfettii idi; asl devi Fransa 'nn Yakn ark 'a ve Msr 'a hkim olmas artlarn hazrlamakt. Msr beyleri ile yapt gizli mzakereleri hkmet haber alm, Cezayirli Gazi Hasan Paa 'nn penesinden yakasn zor kurtarmt.

19

Demek ki eski messeseleri slah etme, Bat'da balayan yeni ve ekonomik ve teknolojik devrimi benimseme ve taklit etme hareketi imdi sz getireceimiz birtakm kstekleyici etkenlerin tesirinden kur-tulamyordu. Bu kstekleyici engeller olmasayd daha balangtan birok Bat d uluslardan nce bu hareketi balatm olan Trkiye'de baarl doru admlar atlabilirdi. Yani baarszlklar, bunlar gren o zamanki Batllarn sand gibi Trk'n doasal ekonomik kabiliyetsizliinden deildi. Trkiye'den ok sonra ayn yola den mesela Japonya gibi Asyal bir ulus, modern ekonomiyi benimseyip uygulamann mmkn olduunu gstermitir.

Trkiye'de gdlmek istenen gelimeyi elmele-yen balca olay boyuna iin iine kart ve yukarda sylediimiz baarszlklar sonulandrd. Bu olay bugne kadar peimizi brakmamtr; zamanmzda da gene onlarla karlayoruz; ve bizi asl ilgilendiren de budur. Onun iin bunlarn neler olduu zerine biraz eilmemiz gerekir.

YENLEMEYE ENGEL OLAN KUVVETLER

Bunlarn birincisi, memleket iinde deimeye kar daima direnen ve savaan gerici kuvvetlerdir. Bu gerici kuvvetler ok kere ilerici kuvvetlerden stn

20

. gelmitir. lerde tartacamz nedenlerle, ilerici kuvvetler kksz, gerici kuvvetler ise toplumun dibine kadar kk salm durumdadr. Bu kkler, ileride greceimiz gibi, hl tamamyla sklmemitir; bazlar hl yerinde duruyor.

kincisi, Bat'dan alnan fikirlerle kendini slah etme iine giritii zamanlar Trkiye'nin kendini daima Bat dnyasnda olup giden ekimelerin iinde bulmas, bunlardan kanacana onlara bulat iin Bat devletlerinin politik ve ekonomik peyki haline gelmesi, hibir program srekli olarak uygulayamama-sdr.

ncs, reform teebbslerine hep bu ekimelerin Trkiye'ye ynelmi olduu zamanlarda hazrlksz olarak kalklmas, bu yzden, d basklarn karmas ile yaplan ilerin halk ktlelerinin durumunu iyiletireceine ktletirmesidir. Bu yzden halk ktleleri arasnda devrim veya reform teebbslerine kar daima gvensizlik, hatta nefret yaratlmtr. Bu durum birok hallerde irtica hareketlerine, hatta geri tepici ayaklanmalara yol am; bu da gericilerin kklerini biraz daha derinlere salmalarna yaramtr. Yani Trk evrimi kuaktan kuaa kangallaan bir "fasit daire" iine girmitir.

Daha baka bir deyimle, (a) Osmanl mparator-luu'nun i yapsndan, (b) modernleme hareketine

21

giriildii zamanlarn dnya politikasndaki artlarndan, (c) slahat veya reform iini yrteceklerin yetersizliklerinden ileri gelen olay (yani gericilik, emperyalizm ve ekonomik yoksullama) Trk toplumsal deiimini ve evrimini daima baltalam, onun ileriye doru gelime olmak yerine bir kme ve devaml gerileme olmasna sebep olmutur. leriye doru deimeyi engelleyen, bu yolda yaplm abalar faydal olmak yerine tesirsiz, hatta bazan zararl ekle sokan bu etkenleri, bugnn reform meselelerini daha iyi kavramak iin, tarih asndan biraz daha yakndan tanmaa alacaz. nk bu engellerin de hl ortadan kalkmamtr.

GERCLK KUVVETLER

Toplumsal deiime kar olan gericilik hareketleri Trkiye'de ta batan beri ortaya kmtr. Bu hareketleri gdenler kuvvetlenmenin ancak eski messeselere dnmekle mmkn olacan savunurlar, Batllama gayretleri ykselme yerine zme getirdike de bunu iddialarnn delili olarak kullanrlar; felaketlerin hep yeni usuller alma yznden ileri geldiini sylerlerdi. Bunlarn acayip kafalar, ancak rasyonel ekonomi ve devlet usulleri gdlmek suretiyle zmlenecek bir ii (imdi olduu gibi) din, iman, gelenek,

22

mukaddesat, kfirler vs. gibi bir alay lakrd iine boarlar; durumu iinden klmaz hale getirirler; halk da korku ve temelsiz inanlara srklerlerdi.

Gericiler dediimiz zmreler eitli sebeplerle toplumsal deiime ve geliime kar gelen kimselerdir. Her toplumda olduu gibi bizim toplumumuzda da deimeye kar genel bir direnme vardr. Bunun, mutlaka insanlarn eski dzende belirli karlar olmasndan ileri gelmesi art deildir. Alkanlklar insanlar her yeni eye kar yabaniletirir. Bu, her yerde byledir. Fakat bir toplum, kiilerine refah, iyi geim, basan ve saadet veren bir geliime kolayca alabilir veya toplumu sert darbelerle uyaran, onu kmldamaya srkleyen byk olaylann veya byk adamlann tesiri altnda bir toplum canlandnlabilir. Bizim tarihimizde bunun misalleri vardr. Bu pek genel anlamdaki gericilik ok defa ne birinci, ne ikinci anlamda hareketliliin yaratlmamas yznden bizde, dinamik toplumlarda olduundan fazladr. Tarihimizde ancak zaman zaman byk felaketler veya byk nderler toplumu kmldatyor; onlar gelip getikten sonra toplumun eski durgunluu tekrar geliyor.

Gericiliin ikinci tr eski durumlann kaybetmi olan, altklan usul ve grlerin zaman getii iin bir deeri kalmadm grmeyen eski kafallann temsil ettii gericiliktir. Bizde bunun en zararl ekli med-

23

resenin temsil ettii yobaz zihniyetidir. Fakat bu eit gericiliin yalnz yobazlara mahsus olduunu sanrsak kendimizi aldatm oluruz. Din geleneinden gelmeyen, hatta Avrupa'larda bulunmu nice yobazlar vardr. Trk aydnlan din yobazlnn gericilik roln lzumundan fazla bytmlerdir. Bugn bile karikatrlerde gerici sadece yobaz eklinde gsterilir. Trk aydn (ad stnde) an aydnlk olduu iin gericilii cehaletle, ilericilii okumulukla bir tutar. Halbuki biraz sonra szn edeceimiz gerici yannda yobaz gerici ikinci derecede kalr. Tarihimizde ne zaman baanl gelimeler olmusa yobaz zihniyeti tesirsiz kalmtr. Bu gibi zamanlarda yobaz ya susmu ya da grleri halka ilemez olmutur. Mahmut II., Atatrk gibi devrimciler, bu yzden, yobazdan aydmlann korktuu kadar korkmamlardr. Onlann baanl ilericilii karsnda yobaz sadece gln bir tip haline gelmitir.

Bu devrimcileri asl ypratan ve hatta ykan gerici, aydmlann imdiye kadar tanmad veya yanl tand baka tip bir gerici olmutur. Baarl devrimlerden sonra yobaz zihniyeti, devrimleri yrtecek aydn kuvvetlerin baanszl veya kofluu meydana knca dirilir. Atatrk devrimlerinden soma yobaz ortamn besleyen aralar ortadan kaldnld halde, bugn yobazlk yeni bir Rnesans devrine ulamtr. Bugn belki de o zaman olduundan fazla yobaz vardr.

24

Bunlarn aydndan fazla tesirli oluu da pek tabiidir. Deime halka iyi bir ey verirse istenecek, sevilecek bir eydir. Bunu veremedi mi veya hatta aksini

erdi mi halk kitleleri ilericinin kart olan gericinin kafasna kendini kolayca kaptrr. Bu tip gerici halk arasndan yetitii lde halkn kafasna ve diline daha yatkn, daha ekici olur. Demek ki buraya kadar szn ettiimiz gericiliin iki eidinin stn gelmesinden ancak deime ve ilerleme temsilcilerinin baarszlklar sorumludur.

Gericiliin asl tehlikeli olan eidi belirli karlarn temsil ettii gericiliktir. karc gericiliin en kuvvetli temsilcisi Trk toplumunun modern bir dzene girmesinden en ok zarar grecek olan ve karlar ellerindeki toprak monopolisinde bulunan toprak aalan ve derebeyi artktandr. Bunlarn birou Paris'te veya Berlin'de de tahsil etmi olsa, kar bakmndan gene de gerici olabilirler. Gericiliin, aydnlanm veya okumu olmann kart olmadn gsteren en iyi misal bunlardr. Tanzimat'a kadar yaplmak istenen btn reform teebbslerini asl baltalayan kuvvet bu kuvvettir. Tanzimat'n eitli reformla-nm gerekletirtmeyen, onlan kendi karlanna uyacak ekle sokmaa muvaffak olan dinciler deil, ite bu eit gericilerdir. Merutiyet'i bu kuvvet dejenere etmitir. lerde greceimiz gibi Cumhuriyet'in baa-

25

nszlklann da bu kuvvet salamtr. Ky Enstitle-ri'ni ykan kuvvet cahil halk veya yobaz deil, bu kuvvettir. Bugnk kalknma iin gerekli olan reformlarn nne dikilen de gene bu pek az tandmz gerici kuvvettir. Bu gerici kuvvetin kayna olan toprak rejimi devam ettike de Trk geliimini bu kuvvetin elinden kurtarmak mmkn olmayacaktr. tekiler gibi bu kuvveti de yerinde tutan, kuvvetini besleyen gene reform temsilcilerinin baarszlklar, grszlkleri veya grlerinin yersizlii ve temelsizlii olmutur.

ISLAHATILARIN BAARISIZLIKLARI

Reform tarihimizin ta bandan itibaren gericilerin karsndaki reformcular ve ilericiler Trkiye'nin kalknma davasnn zn ve anahtarn bulamamlardr. Bat uygarln benimseme ii, mesela zamanmzda, dne dolaa anlam kaan bir "Batllama" ii ekline girmitir. Yalnz sathta grlenin taklitilii anlamna gelen bu "Bathlama"nm temsilcileri olan ilericiler ok defa hep Bat devletlerinin basks kapya dayannca Batllama yolunda ilere kalkmlardr. Reform tarihimizde hemen her zaman byle olmutur. Son dakikaya gelmeden nce ilericilerde olumlu ve yapc fikir ve plan namna bir ey yoktur. Mphem, kark duyularn iir ve edebiyatla ifade

26

ederler, (sadrazamlara ve maliye nazrlarna kadar tm air kesilir); askeri misyonlar arrlar; yabanc devletlere Bat yardm alyoruz diye ekonomik, askeri ve siyasi konsessiyonlar verirler; bir alay ekonomik deeri olmayan lzumsuz hatta zararl taahhtlere giriirler.

Lle Devri'nden itibaren hemen her safhada bu hep byledir. D bask veya d tehlike dedikleri ey geince, zaten bsbtn amacm kaybetmi bir hale gelen bu insanlar geverler, keyiflerine dalarlar; reformu filan bir kenara iterler, bu yzden ok gemeden her ey eski tas eski hamam olur.

Trkiye'nin modernlemesine kendi anlamlarnda yardm salam olan Bat devletleri ise Trkiye'ye askeri ve politik anlamda muhta olmadklar devre gelince Trkiye'nin gelimesine kar yardm deil, ilgi bile gstermezler. Bu devirlerde baka karlar gerek-tirmise hatta Trk aleyhtarl yaptklar da ok grlen bir eydir.

Gerekte Trkiye Batllama savanda hibir Bat devletinden bu davaya yarar hibir yardm grmemitir. Yardm grmse bu, Trkiye'nin Batllamasn deil, o Batl devletin ulusal karlarna yaramtr. Bunu bize en iyi gsteren ey, Trkiye'nin Batllamada en ok basan gsterdii zamanlann Bat dostu olmad zamanlara rastlamasdr. Bizde Batclk-

27

la anlalan ey Trk evrimini ada uygarla uygun ynde gelitirmektir. Halbuki Avrupa'da ve Amerika'da Batllama ve Batclk, Bat diplomasisine boyun eme anlamna gelir. Bu yzden onlara gre Kemalist devir Bat aleyhtarl, Menderes devri ise Batclk devridir! Bat diplomasisinden bamsz olan bir Batclk, Bat dilinde, Bat dman kt bir ulusuluk demektir.

Reformcularn tarihimizde ok kere byle bir ortam iinde kalktklar Batllama ii, gerekte halka ve devlete ok pahalya mal olurdu. Bunlar, birok misalleriyle gericilere halk nazarnda hak verdirecek sonulara varrlard. Gerici tepkiler yznden ve ilericilerin onlar karsnda salam grleri ve davranlar olmay yznden balatlan hibir reform siyaseti deneyli ve srekli olarak gdlemedi. Daha nce szn ettiimiz "fasit daire"nin kar ucu bulunamad, e

YABANCI DEVLETLERN IKARLARINA UYMA

Yukarda sylediimiz sebeplerle, devletin slah etme ii ile grevli kimseler, Bat devletleri arasnda srp gelen ekimelerde ya rahat braklmyorlar veya kendileri rahat durmuyorlard. Hele bu bir Bat devleti ile Rusya arasnda ise, Trkiye'nin bu atmaya

28

srklenmesi mukadderdir. Lle Devri'nde Mustafa I-II. zamannda, Selim zamannda, Mahmut II. devrinde, Tanzimat'ta, Abdlhamit zamamnda, Meruti-yet'te giriilmek istenen btn slahat teebbsleri bu eit harplerle ve uluslararas atmalara bulamalarla yanda kalm veya bozulmutur. Bu savalarda Trkiye yenen tarafta bile olsa, sonunda hep yenik ve zararl kar; stelik bu savalann masraftan bir taraftan devlet hazinesini birikim ve yatnm yapamaz hale getirir, bu yzden de dalar gibi borlar altna gidilirdi. mparatorluk birlii iinde bunalan, en ok zarar gren, her merhalede biraz daha yoksullaan, d yardmlardan hibir fayda gremeyen, bu yzden hibir kalknma iine ilgi gsteremeyen asl Trk "unsur" olan kyl ve esnaftan mrekkep Trk ulusu idi.

29

II TANZMATIN ATII IIR VE

SONULARI

Bu durumun bugn iin en ibret verici misalini on dokuzuncu yzyln ikinci yansndan balayp Kurtulu Savama kadar gelen tarihimizde grrz. Bu devir, hl nleyemediimiz bir akbetin, adeta silkilip atlamaz iddette yakamza yapm olmas ile sonuland bir devir olduundan zerinde biraz durmamz gerekiyor. Reform tarihimizin en ok yanl bildiimiz bu ynnn sonulann iyice bellemeliyiz.

Uzun bir gericilik safhasndan sonra slahat kaps 183 8'de, bermutat yumurta kapya gelince ald zaman Mahmut II Trkiye iin byk sonulan olacak nemli bir karar vermek zoru ile de karlamt: ngiltere ile yaplmas teklif edilen bir ticaret anlamasn imzalamak. Aslnda Babli'nin amac, nerede ise stanbul'a dayanmak zere olan Mehmet Ali'ye kar ngiltere'den askeri yardm salamakt. Trk ordusunun ngiliz subaylannm emrine verilmesini isteyen

31

Palmerston'un teklifini Mahmut reddedince ngiltere askeri yardm fikrinden vazgeti; bunun yerine bir ticaret antlamas teklif etti.

Bu antlama gereince ngiltere'nin ve onun peinden baka Avrupa devletlerinin istedii ticaret rejimi uygulanrsa, Bat devletlerinin Trkiye'ye diplomatik destek salayaca umuluyordu. Bundan baka bu antlamann gerektirdii liberal ekonominin Trkiye'yi Bat uygarlna sokacana inanlyordu.

TRKYE BATI EKONOMSNN HKM ALTINA GRYOR

Bu antlama ile ngiltere, Osmanl mparatorlu-u'nu yz yldan beri yeni Avrupa ekonomisine kar epeevre koruyan birok geri usullerin kaldrlmasn istiyordu. Bu, ortaadan kma yolunda ileri bir adm gibi gzkmekle beraber Bat ekonomisinden geride kalm bir memleketi daha stn bir ekonominin rekabeti karsnda rlplak brakmak tehlikesini tayordu. nk bu muahede, Trkiye'nin devletilik siyaseti ile ekonomik kalknma program uygulamak zoruna geldii bir devirde, tam anlamyla liberal bir ticari ve ekonomik siyaset gtmesini gerektiriyordu. Bugnk d dostlarmzn bize, "Siz de bizim usullerimizi uygularsanz bizim gibi ilerlemi ulus ola-

32

caksmz" deyileri gibi o zaman da stanbul'da ve Londra'da Trk devlet adamlarnn etrafn saran d yardm ve Trkiye uzmanlar "Trkiye bu muahedeyi uygulamakla Bat uygarlna girecek" diyorlard. Bu uzmanlarn en azllarndan olan David Urquhart, eski Osmanl rejiminin liberalizm olduunu, bunun Avrupallara bile rnek olmas gerektiini yazyordu. Takvim-i Vekayi'in Franszca nshasnda liberalizm lehine, aslnda bu uzmanlarn kaleminden km, yazlar yaymlanyordu. Avrupa'nn merkantilizm anda Trkiye'nin d ve hatta i ticaretini kapitlasyonlarla yabanc mteebbislerin eline terketmekten ibaret olan bu eski Osmanl "liberalizm"inin bu kadar methedilmesinin sebebi, imdiye kadar ngiltere'nin pek dost olduu Rusya'nn, Avrupa'nn dier modernleen devletleri gibi himayecilii gtmeye, ngiliz ticaretine kar gmrk duvarlar ekmeye balamas i-di. Urquhart, yaymlad istatistiklerle Trk mparatorluu gibi arzullahi vasia kaynaklan olan bir memleket varken ngiltere'nin hammadde ve mamul madde mbadelesinde Rusya'ya minnet etmeyeceini anlatyor; yalnz Trkiye'nin o geleneksel "liberal" siyasetine dnmesinin kfi geleceini savunuyordu:

O zaman liberalizmin bu muahedenin gerektirdii kadar katksz ekli ne Amerika'da, ne Rusya'da, ne de Avrupa'da, hatta ne de ngiltere'de vard. Mahmut

33

Il.'nin tereddtleri karsnda hzla endstrilemenin zor olmayacan, ak kap siyasetinin tehlikelerinin nlenebileceini Reit Paa padiaha temin etti. Liberalizm propagandaclarnn avucuna girmi olan devlet adamlarna gre, tavsiye edilen liberal ticaret siyaseti gdlrse neden biz de ngiltere gibi sanayilee-meyecektik? Devlet Avrupa'dan makine, uzman, mhendis, teknisyen, hatta gerekirse ii getirecekti.

1840 yllarnda giriilen ilk endstrileme teebbs ite byle dncelerle yaplmt. Avrupa'dan, hatta Amerika'dan uzman ve mhendisler, teknisyenler getirtildi; o zamana gre geni lde "yatnm"a geildi. O zaman Trkiye'de bulunmu olan Avrupal ve Amerikal yazarlar bu iler karsnda hayretlerini gizleyemiyorlar, tecrbesizlikleri, hesapszlklar, israflar sayp dkyorlar.

Fakat ilk zamanlarda tabii olan acemilikler belki zamanla dzeltilebilecek; bir taraftan Trk ekonomisini koruyacak tedbirler alnacak; dier taraftan balatlan ilerin kk salmas iin asl nemli i olan toprak, maliye, eitim ve hukuk reformlarna gidilebilecekti.

BATI DPLOMASSNE BALANMANIN ZARARLARI

Ancak bunun iin bamsz ulusal siyaset gdl-

34

mesi artt. Halbuki o zaman Babli diplomasisini ve padiah, mteassp bir Hristiyan ve temelli bir Trk dman olan ngiliz sefiri Stratford Canning idare ediyordu. Abdlmecit onu baba dostu sayar, devletnin en byk koruyucusu bilirdi. Hristiyan tebaay himaye ampiyonluunda kazand prestijden son derece maran Canning, Reit Paa'dan biraz ekinir; tekilere dorudan doruya emir verir, hatta hakaret eder-di. (2)

Canning, Rusya'y kendi vatan iin byk bir tehlike sayd iin hi sevmedii Trkleri kendi deyimiyle medeniletirmek ve onlar Rusya'ya kar kullanmak siyasetini gdyordu. Eninde sonunda buna muvaffak oldu.

Gerekte szn ettiimiz liberalizm propagandasnn asl amac Trkiye'yi Rusya'ya kar harbe sokmakt. On sekizinci yzylda Rus tehlikesine kar Fransa savar ve bu ite Fransz sefirleri durmadan alrd. Rusya'da byk ticari karlar olduu iin ngiltere bunlara ya seyirci kalr veya Rusya'nn tarafn tutard. Ruslar eme zaferini ngilizlerin fiili yardm ile kazanmlard. On dokuzuncu yzylda ise Rusya artk kuvvetlenmi, ngiltere'ye dirsek evir-

(2) O zaman onun maiyetinde bulunan ve sonralar Trkiye 'ye sefir olan arbal ve bilgin Sir Henry Layard, Canning 'in bu hakaret sahnelerini hatra-nnda zlerek anlatr ve onun Tanzimat 'a en byk fenal dokunan adam olduunu syler.

35

misti. Uygulad himaye ve endstrileme siyaseti ngiltere'ye byk bir dabe olmutu. Bu tedbirlerle Rusya da yaknda kudretli bir devlet olarak Yakn ark ticareti ve Hindistan iin bir tehlike tekil edecekti. Bunu dnerek, ngiltere ve Fransa ilk defa olarak ele-le vererek b Rus tehlikesine bir son vermeye karar verdiler. Kendi eliyle Akdeniz'e indirdii Ruslar tepelemek iin imdi ngilizler, vaktiyle donanmasn Ruslara yaktrdklar Trklere de bavuruyorlard.

Bu diplomasinin balatt Krm harbi, Trkiye ile Rusya arasnda bir sava imi gibi gzkt halde ne balatlmasnda, ne ynetilmesinde, ne sonulandrlmasnda Trkiye'nin bir emir kulu olmaktan teye bir rol olmad. Bu harbin tarihini yazan Batl yazarlar onu bir yanllklar komedisi olarak anlatrlar. Her eyi ngiliz ve Fransz sefirleri, diplomatlar hazrlam; harbi sava grmemi tecrbesiz ngiliz ve Fransz generalleri idare etmiler; onlar kadar cahil ve ehliyetsiz olan Rus generallerinin sayesinde muharebeler bir vodvile evrilmi; sonra da galip geldik diyerek ekilip gitmiler vs.

Hikyenin bizi ilgilendiren taraf bundan sonra balar. Krm muharebesi alelade bir harp gibi gzkt halde yle bir hal ald ki sonucu Bat uygarlnn Osmanl mparatorluu'nun boynuna ilk siyasi ve ekonomik kemendi geirmesi oldu.

36

BRNC PERDE: PARS ANTLAMASI

Paris Sulh Konferans'nda yenilen Rusya deilmi de Trkiye imi gibi bir durum hasl oldu. Ali Paa, Bat siyaseti gtmenin mkfat olarak kapitlsyonlarn lavn kabul ettireceini umarken, konferans, Rusya'nn isteklerini yattrmak iin Trkiye'nin ieride reformlar yapmay taahht etmesine karar veriyordu. Trkiye bylece i rejimini byk devletlerin garantisi altna sokacakt. Bu yzden, slahat denen iler, Trkiye'nin gerek ihtiyalarna gre deil, Bat devletlerinin isteklerine uyacak ekilde yaplmaya ba-

Bunun sonularndan biri, imparatorluun birok uluslara blnnn temellerinin hazrlanmas oldu. Ortaa nizamndan modern uygarlk dzenine geite bu er ge olacakt; ama Trkiye'nin Paris muahedesiyle siyasetini byk devletlerin emrine vermesi yznden bu zlme iinde bir ulus olarak ortaya yegne kamayan unsur Trklerin kendileri oldu. Paris muahedesinin zorlad reformlar Trkten gayr halklarn birer ulus haline gelmesine yarad halde, Trklerin adsz, rgtsz, iradesiz, temsilcisiz bir kalabalk olarak geride kalmasndan baka bir ie yaramad. Yegne yapt ey, o zaman Trk terimi ile anlalan fikir halk ktlelerinden uzak, kendine Osmanl diyen

lad.

37

ve varln Bat devletlerinin bir peyki haline gelmekten edinen Batllam bir zmre yaratmas oldu.

Krm Harbi ile balayan Avrupa devletler ailesine katln ikinci nemli hediyesi de u oldu: Zengin mttefiklerimize usul usul ve gzelce borlandk.

u bor ve o zamanki deyimle "istikraz", bugnk deyimle "d yardm" iinin zerinde biraz duralm. Bugn olduu gibi, o zamann devlet adanlan da bunu Avrupa'nn byk bir ltufkrl sayarlard. Fransa ve ngiltere'nin kasalar emre amade idi. Alnan borlar, bugnk deyimle "yatnmlar" iin veya reformlan finanse etmek iindi. Fakat devletilik ve endstrileme hareketi Krm Harbi 'nden sonra fiyasko vermiti. Endstri yatnmlan, devlet endstri teebbslerinin bana konan Ermeni direktrlerin birer sermayedar haline gelmelerine, Avrupa'da bol bol dola-malanna, yabanc kapitalistlerle tanmalanna yarad. D yardma dayanan Tanzimat devletilii Ermeni ve Rum vatandalar arasnda ilk kapitalist sermaye birikiminin bolluu hizmetini grd. Bu sermayedarlk mehur Galata bankalan halinde mali messeseler haline geldi; bunlar da nce kendi balanna, soma Avrupa sermayedarlan ile birleerek devlete bor para veriyorlard. Bu borlan ve faizlerini demek de Trke dyordu.

38

O ZAMANIN "DI YARDIM"!NE E YARADI?

Hibir kalknma program ve plan olmad iin yatrmlar iin alman istikrazlardan ele geen paralar padiahmz, paalarmz ve komisyoncular sayesinde arur edildi. Toprak reformu meselesi uluslararas diplomatik bir mesele haline geldi; bunu kestirip atmak iin yaplan 1858 Arazi Kanunumu uygulamak iin ilk gerekli kadastro ilerine olsun para yatrmak yerine istikrazlarla saraylar yapld. Her istikrazn faizini demek iin (nk yatrmlar hep ekonomik gelir arttrc olmayan ilere gidiyordu) bir bor daha alnyor; stne bir daha, bir daha almyordu. O zaman Paris ve Londra'da btn dnyann yatrm ihtiyalarna yetecek kadar birikmi sermaye vard. Bankerler ve komisyoncular Trkiye'nin krl bir yatrm alan olduunu grdler. Devlet adamlarmz da bundan ok holanmaya balamlard; hatta bir tanesi "Bu devlet istikrazsz yaayamaz" diye bir devlet prensibi koydu. stikraz devrinin dilimize bile hizmeti oldu; mesela u sk sk kullandmz ve galiba hl baka bir karln bulamadmz "buhran" kelimesi o zaman icad edildi ve dilimizin zenginlemesine hizmet etti. (3)

(3) Cevdet Paa 'mn kz Fatma Aliye Hanm 'n, babas ve zamanna ait kitabnda yazdna gre hkmete Franszca ' 'crise'' kelimesinin karln bulmak icap etmi; Cevdet Pac "buhran" kelimesini bularak bu "dil buhran ' 'n halletmi.

39

Tanzimatvari Batllamann nc sonucu u oldu: Osmanl devleti bir ulus temeli olmayan, hatta bir snf temeli olmayan, hl Ortaa teknolojisinde ve toplum dzeninde olmakla beraber politik ve mali sebeplerle varl Bat devletlerinin desteklenmesine bal olan yapma bir devlet haline geldi. O, ne bir slam devleti, ne bir Trk devleti, ne de modernlemi laik bir devletti. Dardaki kuvvetler gibi iindeki btn kavimler, dinler ve snflar hep onun zararna alyordu. Bat destei bir kalksa tuzla buz olacakt; o-nun iin de gene d yardma yapmak zorunda idi.

Devletin bu temelsizliinin, Tanzimat'n gtt peyk olma siyasetinden geldiini ilk anlayan Yeni Osmanllar oldu ve ona halk bir temel salamak amac ile Kanunu Esasi, yani Anayasa Hareketi balatld. lk defa olarak Namk Kemal devletin halk ve memleketi Bat sermayesine sattn anlatmaya alt; egemenliin halk iradesine ait olduu fikrini savundu. Bu iki fikrinden dolay bana byk iler at. Bu fikirlerden bir demokrasi hareketi doaca mitleri tomurcuklanrken bermutat yumurta kapya geldi; 1872-1876 yllan arasnda meydana gelen mali ve ister istemez siyasi ve askeri gaileler geldi, att. Biraz sonra greceimiz hengme iinde bu halk egemenlii fikri dnp dolap padiahn hkmranlk haklan meselesi eklinde yani tam tersine dnd. Anayasa hare-

40

ketinden doan demokrasi yerine Abdlhamit istibdad dodu.

Bu olaylar, yabanc devletlere kar mali bamszla den, yapsnda modern uygarla uyacak toprak, endstri, vergi, eitim reformlar yapmam veya yapt kadarn uygulamam olan bir memlekette demokrasinin gereklemeyeceini, bilakis ondan gericilik ve istibdat doacan ilk defa olarak mkemmel bir ekilde gsterdi.

41

i n "MERUT STBDAT" REJM ALTINDA

TRKYE

Trk reform abalarnn her admda iine dt gericilik, emperyalizm ve yoksullaama ukurlarnda debelenmenin hikyesi Tanzimat'n istikrazl ve bol enflasyonlu refah devri ile kapanmaz; bundan sonrakilerin yannda Tanzimat devri adeta mis gibi kalr.

Tanzimat'm btn endstri, maden ve tarm teebbsleri 1860'da iflas ettikten veya yz-st brakldktan soma ve paalar 1875'e kadar yallarnda iir ve sohbet toplantlar ile elendikten soma ilk atrday bu tarihte kotu. Borlar yla yla o hale gelmiti ki istikrazlarda milli gelirini arttramayan devletin bunlarn faizlerini bile zamannda deyemeyecei grlyordu.

O zamana kadar Trkiye'de bulunmayan, yeni bir aydn tipi yetimiti. Bunlardan biri olan Namk Kemal, Tanzimat'n Batllk nam altnda iine dt tuza apak gryordu. Be alt yldan beri durma-

43

dan bunu anlatmaa alyor, bu hale bir son vermek iin gereken reformlarn nelerden ibaret olduunu savunuyordu. Onun, kylnn durumu, devletin idaresi, mali artlar, d siyaset hakkndaki gzlemleri bugn iin bile deeri olan fikirlerle doludur. Onun bu ok nemli fikirlerini ciddiyetle ele almak, hatta yaplmas gereken reformlar zerinde daha temelli aratrmalara onu sevketmek yerine devlet adamlarnn yapt ey, yurdunu sevdii ve doruyu syledii iin onu hapse atmak oldu. Onlar yabanc diplomatlara kulaklarn evirmeyi tercih ediyorlard.

O zaman Ruslarn en kurnaz diplomatlarndan biri olan gnatiyef, stanbul'da sefirdi. Babli'yi imdi kstah Canning deil hilekr gnatiyet idare ediyordu. Devletlerin Rusya ile de eski derdi kalmamt. Rusya imdi Uzakdou'da meguld; ngilizler de artk Hindistan iin endieleniyorlard. Byk devletler girecekleri yerlere girmiler, oturacaklar yerlere oturmular; dnya kaynaklarn gzel gzel idareye balamlard. Yalnz Trk paalar dertli idiler. gnatiyef kendi adam olan sadrazamn kulana yeni bir fikir fsldad: " N e duruyorsunuz, borlarnz inkr edin." Bizimkiler o kadar ileri gidemiyorlar ama aresizlik karsnda faizlerin denmesini tatil ettiklerini devletlere bildiriyorlar.

Avrupa'da gnatiyef'in tahmin ettii frtna kopu-

44

yor. ngiltere'de, Fransa'da, hatta Almanya'da mthi bir Trk aleyhtarl balyor. u imdiye kadarki sadk, kahraman Trk birdenbire barbar, mteassp oluyor. Trk meselesi ngiltere i politikasnda liberaller elinde muhafazakrlara atmak iin bir oyuncak oluyor. Rus diplomasisi memnun; nk bu feryatlar, en ok Rusya'nn Balkan siyasetine yarayacak. imdi artk Bat devletleri de hakikatleri anlyordu. ngiltere'de liberallerin saldrsna urayan muhafazakr kabinesi yumuayacak; Trk meselesinin zmlenmesi iin Rusya ile ibirliine yanaacakt.

yle oldu. eride Rus tarafls paalarla ngiliz tarafls paalar arasndaki mcadele, Abdlaziz'i devirme, Anayasa yapma iine vard. Ignatifey'ten emir alan Mahmut Nedimi, ngiliz sefiri Elliot'tan ilham alan Mithat Paa altetti.

KANUN ESAS 'NN VARDII SONU

Mithat Paa'nm amac ngiliz-Fransz-Rus elbirlii ile istenecei muhakkak olan slhat isteklerini (imdi artk slhat reform anlamna deil, imparatorluun tasfiyesi anlamna geliyordu) nlemek iin onlardan nce davranmak, Trk olmayan unsurlara veya blgelere mahalli muhtariyetler vererek bir nevi imparatorluk milletler camias yaratmakt. Sefir Elli-

45

ot da b fikirde Mithat Paa'y destekliyor, kendi hkmetinin de buna dayanarak Rus basksn gidereceini, bu meselelerin tartlaca stanbul konferansn akamete uratacan vaat ediyordu.

te anayasa reformunu bu stanbul konferans toplanmadan nce arabuk bitirmek iin devlet adamlar ka yldr "Batnn mali eseratine girdik; idareyi halka vermeli; anayasa yapmal" diye rpnan Namk Kemal'lere bavurmaya temezzl buyurdular.

Tpk zamanmzda olduu gibi ekonomik, mali meseleler, eitim ve ky reformlar davalar bir tarafa itilip bir particilik ve anayasa kavgas, ordunun durumu meselesi mnakaalar balad. Belki biroumuz bu eit meselelerin bugne mahsus demokrasi alametleri olduunu sanrz. O zamana ait gazeteleri, brorleri okursanz grrsnz: Parti ve anayasa tartmalar, saraya gitmeler, gelmeler; Namk Kemal ve Sleyman Paa'mn bir eit "zinde kuvvetler" kurma gayretlerine ait dedikodular., deta stanbul gazetelerinin Ankara muhabirlerinin son Anayasa gnlerindeki o muammal stunlarn okuyorsunuz sanrsnz.

Bu curcuna iinde btn bu dertlerin asl sebepleri unutulmaya baland; her zaman olduu gibi o zaman da memleketin eitli reformlar hakknda hazrlkl ne bilgi, ne de proje vard. Sadece "Kanuni Esasi yaplsn, her ey dzelecek" fikrinden geilmiyordu.

46

"MERUTSDBDAT" REJM KURULUYOR

Anayasa yapmak fikri iyi; ancak ortaya beklenmedik bir alay mesele kt: Devlet slam devleti mi, deil midir? Hkmdar kanun dnda m, deil mi? Halk iradesini temsil edecei farzedilen Meclis'in hkmdarlarn kabinesini denetleme, drme hakk var m, yok mu? Hatta Meclis'in teri selahiyeti olacak m, yoksa Meclis'in sadece bir istiare ve bteyi denetleme veya onaylama rol m olacak? Mslman olmayanlar, Meclis'e girecek mi, girmeyecek mi? Girecek-se bunlar eriata aykr kanunlar yaparlarsa ne olacak?

Gene tam bir devrimsel i yaplaca sanld bir zamanda Trk devrimlerinin ezeli engellerinden olan gericilik bu meseleler zerinde ortala duman attrmaya balad. in iine eyhlislamlar, fetva eminleri, dersiamlar kart. Fetva emini "Anadolu'nun ve Rumeli'nin cahil Trklerinin eline devlet nasl teslim edilir? Bir mklnz varsa bize sorun, biz fetva verir, size yol gsteririz" diyordu. Ceza olarak bu zavally oturtup bir kalknma proj esi yaptrtmalydlar. Ama zaman akaya msait deil. Anayasaclar bir taraftan ayet ve hadislerle, bir taraftan her biri bir telden alan Avrupa anayasalar ile bir taraftan da sarayn, "Aman padiahn hkmranlk haklarna dokunulmasn" basklan ile uramak zorundaydlar. Sarayn da yardm ile

47

gericiler fikirleri yle kartrdlar ki ldrmak iten deildi. Abdlaziz'i tevkif eden ve silahl kuvvetleri temsil eden Sleyman Paa, Abdlhamid'e kp gerekirse ona da ayn eyi yapacam sylemeseydi, Namk Kemal ve arkadalar komisyon odalarnda geceli gndzl almasalard belki hibir ey kmayacakt.

Ama sonuta politikaclarla gericiler gene duruma hkim oldular. Esas projeyi deitire deitire kardklar mehur Kanuni Esasi'de halkn ve devletin ekonomik ve mali durumunu halle yarayacak hibir reform prensibi yoktu; bu anayasann en nemli derdi padiahn ve halifenin hkmranlk haklarnn halka, Meclis'e ve orduya kar korunmasn salamakt.

Bu anayasann, uyguland zaman ortaya kard rejim, bu ilerin tarihini yazan Celaleddin Pa-a'nn yerinde bir deyimiyle "Meruti istibdat" idaresi oldu. Devlet de ilk defa olarak hukuk bakmndan bir slami devlet oluyordu.

KNC PERDE: BERLN ANTLAMASI

Kanuni Esasi stanbul konferansn durduramad. Aksine ngiliz murahhas Lord Salisbury'yi ok kzdrd ve gnatiyef'e daha ok sokulmasna yarad. Lord, Rus isteklerine Trklerin hatr iin kar gelip mensup olduu kabineyi liberallerin eline geirtmek

48

istemiyordu. Bunu kendi sefiri Elliot'a da anlatt. Mithat Paa'nm ahbab olan Elliot'un anayasaclann iyi niyetlerini anlatma teebbsne kar Lord yle bard: "Bu adamlarn hepsi yalanc. Senin Mithat Paan da bunlardan biridir. Bunlar asla adam olamazlar." Trkiye'de anayasa veya istibdat olmas Lord'u hi ilgilendirmezdi. Trkiye, Paris konferans ile iileri hakknda yabanc devletlere karar verme hakkn tanmt; daha dorusu Batllar onu byle anlyorlar-d. Kanuni Esasi yapmakla bundan kamalamazd.

stanbul konferansnn verdii kararlan Trkiye reddedince Rusya harp ilan etti; tekiler de szleil-dii gibi seyirci kaldlar. Bunlar evvelce iddia ettikleri gibi, gerekten Trkiye'yi Rus tehlikesine kar koruma davasna inanm olsalard bu harbe engel olabilirlerdi. Rusya ilk defa olarak tek yardmcs kalmam olan Trkiye zerine saldnyordu. yle olduu halde Avrupa'ya borcunu deyemeyen Trkiye'yi, destekleyecek tek idealist kmad; bilakis ciddi ngiliz, Fransz ve Alman tarihileri Trklerin Avrupa'dan kanlmas gereini medeniyet tarihinden deliller gstererek ispat ediyorlard. plak hakikat ise Trklerin borlu olmasndan baka bir ey deildi. (4)

(4) nl ngiliz tarihisi Freeman, ondan daha nl Alman tarihisi Tre-itschke, Trklerin Avrupa dan kovulmasnn bir uygarlk devi olduunu yazyorlard.

49

Ruslar nihayet Yeilky' e geldikleri zaman durduruldular. Arkasndan Berlin Konferans geldi. lk defa olarak bu konferansta Trkiye'yi uluslararas bir mali komisyonun kontrol altna koyma fikri dodu.

Bu bir alay harp-sulh mzakereleri ve meseleleri halk ve devleti on yl igal etmekle kalmyor, memleket ekonomisini korkun bir uuruma srklyordu. Ekonomik ve mali durumun vahimliini bize en iyi gsteren alamet udur ki Berlin Konferans5 ndan ancak drt yl getikten soma 18 82'de Abdlhamit artk devletin btn btne mali iflasn ilan etti ve bunu devletlere tebli etti. Gelin, alacaklarnzn bir aresine bakn, dedi.

DYUN-U UMUMYE MPARATORLUU

Trkiye imdiye kadar devletlerin ordular ve donanmalar tarafndan igal edilmemiti. imdi bunu yapmaya kalksalar birbirlerine gireceklerdi. Bunun yerine daha akllca ve daha krl bir yol buldular. Bir mali korporasyon kurarak ve btn Trk borlarn birletirerek bu korporasyonun sermayesi haline getirdiler. Bu idare, Franszca adnn tercmesi olarak bizde Dyun-u Umumiye diye bilinir. Biz ok kere manasn ve niteliini anlamadmz ilere Frenke veya Arapa bir isim taktk m tatmin olunur, fazlasn

50

aratrmayz. Bugn mesala "konsorsiyom" szcn-duyuyoruz, fakat bunun ne demek olduunu acaba iimizde ka babayiit bilir? O zamanki Dyun-u Umumiye de (ki Trkesi devlet borlan demektir) bu eit rengi, kokusu bilinmeyen bir nesne idi. Bu denemeyen Trk borlarna' karlk memleketin tabii kaynaklarnn gelirlerine konmu bir haciz olduktan baka bu kaynaklan iletecek uluslararas "mtere-kl menfaa" bir kumpanya idi. Bu borlar deninceye kadar Trk tabii kaynaklanm bu kampanya idare edecekti; Trk maliye nazrlan vakitlerini istedikleri kadar divan ve kaside yazmaya harcayabilirlerdi artk.

Gereken toprak, vergi ve eitim reformlarnn yaplmamas yznden paalann elinde iflas eden Trkiye, Dyun-u Umumiye idaresi altnda yle bir iletmeye tabii tutuldu ki her yl mnasip miktarda faiz ve bor dendikten maada bu korporasyon yabanc devletlere bor verecek kadar kr ediyordu. Yalnz gelir ve krlar tabii Trkiye'ye deil, sermaye sahiplerine ait olacakt. Mesela talya Dyun-u Umumiye'den ald istikrazla Trablus harbini finanse etmiti. Yani Trk kaynaklarndan ve halknn emeinden edinilen

51

yatrm yapyor veya yabanc sermayeye yatrmlar yapmak iin araclk ediyordu. Dyun-u Umumiye 'n in yatrmlar, iletmeleri, muhasebesi tkr tkr iliyordu: Gayet muntazamd ve hi akas yoktu; bir kyl bu idarenin tekeli altnda olan kendi yetitirdii ttnden yarm okka bir yana saklayaym dese reji kolcusu tarafndan kt diye a lnndan vurulurdu. Dyum-u U m u m i y e dare Meclisi Reisi Sir A d a m Block, Hindistan'daki ngiliz kral vekilleri gibi bir eydi; Trk maliye ve ekonomisine ait hibir i onun malumat olmakszn yaplamazd.

Trkiye'de demiryolu, liman, maden, telefon, bankaclk gibi iler, birok ticaret ve hatta baz tarm ve toprak kayna iletmeleri hep yabanc sermaye ile finanse ediliyordu; tabii bunlar da Dyun-u U m u m i ye 'n in himaye ve teviki altnda geliiyordu. Trk gelirlerine ait her ey bu borlar idaresini ilgilendirirdi. Artk Trk b o r l a n kalubelaya kadar denmese de olurdu.

Borlar idaresi Trk geleneklerine dorusu hi karmad. Padiah, kl alaylar, clus enlikleri havaya ayrca bir letafet veren, ok enteresan eylerdi. Trkler tezekten yap lma kylerinde oturabilirler; isteyenler kasaba ve ehirlerde kahvecilik, hamallk, suculuk gibi ilerde alabilirlerdi. zel teebbs hrriyeti tamd. Devlet eline geen parayla istedii gibi

52

yatrm yapabilirdi. Bu yatranlarn ou camilere, zi-yaretghlara, trbelere, tekkelere, s lam alemindeki kutsal ve nemli yerler iin hediyelere, Arap ve Tica-ni eyhlerine, enliklere, paalarn srmalarna, kordon ve madalyalarna, polis mekezlerine, vilayet konaklarna, hafiyelere ve zararl eyler yaymlamamalar iin gazetecilere gidiyordu. Bunlardan kalan para ile de bir iki rtiye, bir iki sanat okulu, idadiye ve bir miktar da sbyan mektebi almt. Bunlarn fazlas Maari f N a zn Ha im P a a ' n m mbarek ban arttndan oaltlmasna da pek lzum yoktu. Tanzimat ' n ekonomi, endstri, devletilik gibi ihtiraslar unutulmutu; bunlar gvurlara mahsus eylerdi. Borlar idaresinin ya t nmlan sayesinde memleket yalanc bir refaha da kavumutu. Vatann refahna hizmet yolunda devletin balca ciddi meguliyetlerinden biri yabanc sermaye gruplanna boyuna iletme imtiyazlan datmakt. Bu sayede 1908'de Abdlhamit idaresi dt zaman Trk halk adamakll soyulup soana evrilmi-:i. Hibir ulus Batllamay bu kadar pahalya satn almamtr.

Abdlhamid ' in dmesi ile Borlar daresi tabii : oa ermedi. O n u Merutiyet, hatta Birinci Cihan Sa-a bile yerinden skemedi. Bu harp esnasnda ngi

liz ve Fransz yeler gitmi, fakat on lann yerine eski -:_-:adalan olan Almanlar oray yine tkr tkr idare

53

ediyorlard. ngiliz ve Fransz sermaye sahiplerinin hisseleri byk bir drstlk iinde bu muvakkat dmanlar tarafndan harp sonunda sahiplerine tesl im edilmek zere Deutsche B a n k ' a emanet olarak yat n-lyordu. Belki birok okuyucu bilmez: Dyun-u Umumiye denen borlarn son ve kesin tasfiyesi 25 Mays 1954'te tamamlanmtr. lk bor anlamas, 4 Austos 1854 tarihinde yaplmt. D e m e k ki tam yz yl bor iinde yatmz. Borlar idaresi 1882'de kurulduuna gre de 72 yl bor demiiz.

AYDINLAR NE LEMDE?

Abdlhamit zamannda Osmanl aydnlan Trkiye'yi, daha dorusu imdiki Trkiye 'nin byk ksm olan Anadolu 'yu tanmazlard. Oray daha ziyade ngiliz, Fransz, Alman ve Rus askeri corafyaclan ile arkeologlan tanrd. Anadolu 'ya giden idareciler, mstemlekelere giden Avrupal idareciler gibi tebaay ma-k a m l a n n d a idare ederlerdi. O k u m u l a n n en ou stanbul'da toplanmt. ou Abdlhamid ' in kapsnda bir yer bulmaya alr, en cesurlan Babali 'de gelimeye balayan gazetelere yaz yazarlard. Baz lan da kendilerini emniyet altna almak iin bakalan aleyhine uydurma jurnaller yazarlard. Fikir ileri ile uraanlar reform ilerinden ziyade edebiyatta sembo-

54

lizm veya natralizm davalar ile urarlard. Fransz ediplerini st kardeleri kadar yakndan tanrlard.

Okumularn Avrupa'ya gitmesinden hkmet son derece de kukulanr, onlara pasaport vermezdi. Buna ramen u veya bu yollardan birok aydn memleket dna kabilmiti.

eitli yayn organlarnda ve toplantlarda yava yava grup belirmeye balad. Bunlarn birinin banda bulunan Ahmet Rza, Fransa'da ziraat tahsil etmi, dnnde Tarm Bakanl 'nda grev alarak bu bakanln hibir i yapmadn grm kylnn bilgisizlik yznden verimsiz olduuna hkmederek ve kylnn ancak okulla kalknacana inandndan Eitim Bakanl 'na gemi, orada da bir i olmadn grnce, Avrupa'ya gitmiti. nce Abdlhamid ' i devirmek, anayasay yrrle koymak, sonra da kyly okutmak lazmd.

Onun rakibi, saf bir zat olduu anlalan tarih profesr Murat B e y ' e gre, anayasa yetmezdi. Ona gre asl dava Rus tehlikesi idi; buna kar are bulmakta onun muhayyelesi daha parlakt. ngiltere ve Fransa gibi byk devletler slam memleketlerine hkim olduklarndan onlarla anlaarak btn slam lemlerinden getirilecek ulamadan mrekkep, halifenin etrafnda ve eyhlislamn reislii altnda bir istiare meclisi kurulmalyd. Bu meclisin Trkiye 'yi nasl kal-

55

kndraca hakknda profesrn belki parlak fikirleri vard, ama rakibi ile uramaktan bu parlak projesini doru drst anlatmaya imkn bulamad. Avrupa devlet adamlar da fikirlerine ilgi gstermemilerdi. ngiltere Dileri Bakam olan, evvelce grdmz gibi, Trkler in adam olamayacana inanm olan ve fakat Murat B e y ' i n " E s a s e n bize hay rhah" dedii Lord Salisbury ile grp fikirlerini izah etmi; ancak Lord cenaplar hafif bir tebessmle, "Fakat Sayn Sir, siz kendi hayalinizi hakikat zannetmek hatasndan kurtulamyorsunuz" demekle iktifa etmiti.

Devrimcilerin en genci olan ve galiba Avrupallk taslamak iin hep prens diye anlan Sabahattin Bey de kerameti, ahsi teebbs ile Anglo-Sakson eitiminde buluyordu. Dun-u U m u m i y e ile medrese kafasnn hkmettii bir memlekette ahsi teebbs ve ngiliz eitimi nasl kurulacakt? Bunu, imparatorluu ayr milletlere blerek her birini bir Fransz veya ngiliz smrge idarecisinin ynet imine vermekle y a p m a k m m k n olabilirdi. Prensin Arap taraftarlar arasnda bu fikir ok revata idi.

Fakat Avrupa'da o zaman yle iddetli bir Trk dmanl vard ki, bu zatlar vatanseverliliklerinden dolay bir de kan yazlara cevap yetitirmekle urayorlard, fakat istibdat kalkarsa her eyin dzeleceine kimseyi inandramyorlard. Memleket dnda

Trkten gayri halklarn milliyetilik davalar ile karlatklarndan mparatorluk birliini tutacak Osmanlclk ideolojisine smsk yapmlard. Abdlhamit kaldrlp hrriyet ve anayasa gelse bu milletlerin birlik iinde seve seve kalacaklarna inanrlard. Avrupa'da Abdlhamit aleyhine alan kampanyann altnda hrriyet akndan baka bir eyler olduunu sezin-leyenler ise bula bula bunun Hristiyan Avrupallarn Mslmanlk dmanl olduunu sanrlar, bu yzden Osmanlcl k yerine slamclk fikrini gderlerdi. Batllara slamln terakkiye mani olmadm anlatmaya alrlard.

te o devir aydnlarnn yazlarndan bize kalanlarn mlasas bunlard. Ne Trk kylsnn, esnafnn, iisinin durumlar na dair temelli bilgiler, ne memleketin ekonomik ve mali artlan hakknda tahliller, ne anahat lan ile bile olsa reform teklif veya pro-j eleri. Bu konularda N a m k Kemal 'den ok daha geri-ie idiler.

57

I V M E R U T Y E T : T A B A T A N

F L A S E D E N R E J M

sabdat idaresi aleyhine yllarca uraan aydnlarn, gereken reformlar hakkndaki hazrszl klan, o idare dnce daha ok meydana kt. Tpk 27 M a ys devriminden s o m a olduu gibi, diller zlp herkes istediini sylemeye balaynca karma bir fikir deryas akmaa balad.

GERCLER SUSMUYOR!

Hayret! 27 Mays ' tan s o m a olduu gibi gericiler biraz sklp susacaklarna imdi daha yksek perdeden konuuyorlard. Yalnz rol sahipleri ve makyajlar deimiti. Memlekette eski gericilerin yerini almaa hevesli meer ne kadar dublrleri varm. Devrim -anki onlar iin yaplmt. imdi hepsi merutiyeti, mayasac kesilmiti. Hepsi bir azdan btn kabaha-: Abdlhamid 'e yklyordu. Mslmanl kta zaten

59

Merutiyet rejiminden baka rejim olamazd. Meru-tiyet ' in, slamln tam uygulanmas demek olduunu ayet ve hadislerle ispat ediyorlard. Merutiyet anayasa gereince devletin resmi dinini polis kuvvetiyle uygulama rejimi demekti.

Gerekte bunlarn Merutiyet ' ten anladklar ey eskilerin "meveret u s u l " dedikleri eydi; yani hkmdarn ulemaya danmas, zellikle hkmdar kanunlarnn eriata uygunluunun salanmas usul i-di. Kanuni Esasi 'den soma bu usul maziye karmt; fakat bunun kabahati Abdlhamit ' te deildi. Kendisine hem anayasann, h e m eriatn uygulanmas yklenmiti. kisinin bir arada gidemiyeceini kuvvetli zeks ile bildiinden ulemay da, Mecl is ' i de bir tarafa i-tip her eyi kendi idare etmee balamt. Sanki memleket idare etmesini u lema ondan daha iyi mi bilecekti? Zaten Kanuni Esasi dikkatle incelenirse grlr ki ona bu imkn salayan da gene bu anayasa idi. te, modern gericiler padiah Rus harbini saraydan idare etmee kalkarak her eyi orbaya evirmesinden, imtiyazlarla memleket i yabanc sermaye nfuz blgelerine ayrtmasndan, gelirleri ekonomik kalknmaya yaramayan ilere yatrmasndan deil de ulema ile, "meveret" etmemesinden sulandryorlard (sorumlu devlet adamlarn asl sulu olduklar ilemlerden deil de su gtrr yan olan noktalardan sulamak bizim si-

60

yasi hayatmzn zelliklerinden olsa gerek). Bunlarn imdi yeni rejimden istedikleri "meveret u s u l " n n uygulanmas idi. Millet Meclis imin teri (yasama) yetkisi olamazd: "Ter i " demek " e r ' i " koymak demektir; bu ise Allaha ve peygambere mahsustur; insanlarn teri etmesi, h, irk demektir. Merutiyet ' in yapaca ey ancak ulemann eriata uygunluunu onaylayaca hkmleri uygulamakt.

Yaplacak en nemli, en acele reform ite buydu. Bunun dnda daha pek ok reformlara ihtiya vard, ama bunlar hep bu ana reforma gre yaplacakt. M e sela, kadn taifesi meihatin uygulayaca bir kisve ile sokaa kacak, bylece Merutiyet ' te farz olan "hrriyet" uygulanm olacakt. Birok hidatler devlet tarafndan yasak edilecekti; devletin resmi dini icab bu, devletin bir devi idi.

Abdlhamit zamannda sradan bir cami ders-i mm iken Merutiyet ' te parlayan ve kuvvetli bir dergi yaymlayacak kadar para bulan, Mtareke'de daha da ykselip eyhlislam olan Mustafa Sabri (ki gericilikte kimse onun kbna eriememitir), "Avrupa'dan bir iki faydal ey a lmak p a h a s n a " ortal saysz bid'at kapladm seri halinde makalelerle anlatyordu. Bunlarn birinde insan sureti (yani fotoraf) ekmenin haram olduunu yazd srada, Gzel Sanatlar Akademisi 'nde rencilerin canl plak kadn mode-

61

le bakarak resim ve heykel yapmalarna ilk defa olarak msaade edildiini rendii zaman hocann dergisindeki feryad bir u luma hal ine gelmiti.

DI YARDIM VE BORLANMA POLTKASI DEVAMEDYOR

O zaman da devrimi yapanlar subaylard. Fakat, onlarn dndaki aydnlar ve politikaclar ok gemeden onlarn akl hocalar durumuna getiler ve daha s o m a da bsbtn ste ktlar. Devletin nemli yerlerinde gene Abdlhamit devrinden ka lma adamlar bulunuyordu.

Bunlara gre ancak Avrupa'dan medet umulabilir-di. Devrim yznden salon Avrupallar kukulandr-m a m a l idi. B a t ' n m d m a n olduu ey istibdatt. imdi hrriyet gelince Bat elini uzatacakt (o zamann " d e m o k r a s i " yerine, sihirli kelimesi "hrr iyef ' t i . ) Avrupa'nn istedii liberal " a k " rejimin geldiini onlara ispat ederek d yardma bavurmak lazmd. Yeni borlanmalarla maliyeyi ayakta tutmal, geriye kalanla da zel teebbs (o zamanki "teebbs- ah-s"yi) yaratmal idi. Zamann gen politikacs ve iktisats Cavit Bey, " p h e s i z b i z i m de zel teebbslere girmemiz art; ancak hibir geri kalm memleket d yardm almadan kalknamaz, byk yatrmlar

62

iin d yardma ve yabanc sermayeye muhtacz; tarih b u n u ispat etmit ir" diyordu.

D e m e k ki, daha sonralar Maliye Bakan olan bu iktisat Tanzimat ve Abdlhamit devirlerinin yaratt, uruna bir devrim yaplan durumu tabii buluyor, hatta onu geri kalm bir memleket halinden karmann zaruri bir yolu olarak gryordu.

BORLAR REJM ALTINDA TRKYE 'NN MANZARASI

Kalknmann ancak d yardmla m m k n olaca kanaati Merutiyet ' te de ok yaygn ve kklemi bir fikir olduu iin ve bunun zamanmzn meseleleri ile de yakndan ilgisi olduu iin gene bu bakmdan Tanzimat devri iin yaptmz gibi, bu devrin artlar zerinde de biraz durmamz gerekecek.

Geri kalm bir memleket in kalknp gelimesini d yardm ve yabanc sermaye salar m; salarsa ne ekilde ve ne anlamda salar? Bugn geri kalm memleketlerin kalknma yollar zerinde fikir yrten bir ksm Amerikal ve Avrupal iktisatlarn kalknma ve gelime teorileri bu suale nceden msbet cevap veri temeline dayand iin bunun zamanmz iin de nemi vardr.

Geri kalm bir memleketin Bat 'dan bor ve ser-

63

maye yat nm eklinde yardm salamasmdan maksat, ulusal ekonominin verim ve gelir seviyesini ykseltm e k iin tarm, endstri, ticaret alanlarnda birikmi, hazr sermaye yatrmlar yaparak bu ekonomiyi canlandrmak, harekete getirmektir. Fakat byle bir memleketin toplumsal yapsnda bu ameliyeye engel olan artlarn refomlarla slah edilmesi yaplacak ilk itir. Tanzimat devrinin Bat yardmna dnnn tarihi b u n u ispat etti. Tanzimat'ta borlanma siyaseti aslnda ekonomik kalknmay finanse etme dncesiyle balad halde devletin ve hkmdarn masraflarna, silahlara ve donanmaya, birtakm kark ilerle (padiah Abdlaziz de dahil olmak zere) birtakm ahslarn meru olmayan servetler edinmelerine gitti. kinci safhada, ulusal retim ve gelirin artmamas yznden nceki borlarn faiz tediyesine ve sermaye itfasna harcanmaya balad. Ekonomik kalknmaya yoll a n aacak reformlar yap lmamakla bundan kamld- sanlrken, alcakl Avrupa'nn basksyla birtakm slahat yapmaktan kamlamad. Fakat bunlar ulusal ekonominin kalknmasn gerekletirecek reformlar eklinde olmad.

Ekonomik kalknma bakmndan hi deimemi olan toplumsal artlar iinde, Trkiye ekonomisinin deyemeyecei miktarlarda bor birikti. Yukanda anlattmz ilk buhrann patlak verdii 1875 y lma ge-

64

lindii zaman 200 milyon altm siterlin, yani bugnk para ile 880 milyon dolar veya 8 milyar lira bor hasl olmutu. Bu noktay inceleyen bir Amerikal yazar, "20 yl gibi bir sre iinde Trkiye 'nin 200 milyon altm siterline varan bir d bor altna girmesi ve b u n u eldeki nemli kaynaklarda borla mtenasip bir gelitirme yapmadan bu kadara karmas akim alaca bir ey deildir" diyor ve daha s o m a da, Trkiye'nin, o zamandan beri u kadar devrim, u kadar ktlk, u kadar harp geirdii halde bu borcu demi olmasna bsbtn ayor.

1875'te ilk tehlike an ald zaman, zar zor bir reform yapma yoluna gidilir gibi oldu; fakat yukarda ksaca anlattmz curcuna iinde bu, bir anayasa yapmaktan ve milletin mukadderatn padiahn lehine daha temelli bir ekilde teslim etmekten ibaret kald. Biraz sonra, bildiimiz gibi ngiltere, Fransa, Almanya, Avusturya, talya ve Hollanda'dan mrekkep bir konsorsiyum, Trk kaynaklarnn idaresini Dyun-u Umumiye denen Borlar Reji m i ' n e tevdi etti. Aslnda, daha Berlin Konferans 'nda Bat devletleri uluslararas bir mali komisyon kurup Trkiye 'nin mali artlarnn kontrolnn bu komisyona verilmesini tekilf etmiler; fakat Trkiye b u n u reddetmiti. Bunun zerine Bat devletleri Trkiye 'ye herhangi bor ve kredi verilmesini durdurarak Abdlhamit ' i drt yl kvrandrdktan

65

sonra, 1882'de teslim olmaa mecbur ettiler. Haysiyet kurtarc bir zm yolu olarak uluslararas mali komisyon yerine devletle zel sermaye temsilcilerinin mterek bir idaresi eklinde Dyun-u U m u m i y e daresi kuruldu. Sevres muahedesinde bu uluslararas mali komisyonun tekrar diriltildiini ileride greceiz.

Borlar daresi 'nin kurulmas, Trkiye'nin ekonomik kalknmasn stn bilgili Bat uzmanlarnn eline teslim ederek salamak sans ile kurulduu halde, Trkiye 'nin gerek ekonomik anlamda kalkmamama-s ve gerek kalknma imknnn artlarn salayacak toplumsal reformlarn yaplamamas asl bundan sonra kesin bir hale geldi. Bat diplomasisinin Kr m Har-b i 'nden Berlin Konferans 'na kadar dilinden drmedii slahat isteklerinin bundan soma aza al nmamas, anayasay iviye asan Abdlhamit rejimine ses karmamas bundandr. (Bizim halk bunu "yedi dvele kar k o y m a " sanrd.) Bat sermaye karlar iin durum artk emniyet altna almt. Abdlhamit ' in uluslararas mali komisyon kontrolne direndii yllarda Mithat Paa 'y omuzlar nda tayan Paris ve Londra liberalizmi, Abdlhamid' in boyun emesi zerine Borlar daresi 'nin kurulduu ylda cereyan eden paann muhakemesi rezaletine aldrmam, yl sonra da bir Hicaz Kales i 'nde bodurulduundan haberi bile olmamt.

66

Dyun-u U m u m i y e ' n m k u r u l u u ile ulusal gelir kaynaklarnn birou rehine verilmi, ok gemeden de bir yabanc sermaye akm ve bir imtiyaz datm furyas balamt. Asl bu idarenin kuruluundan sonradr ki, yabanc sermayenin Trk ekonomisini kendi kan un i yeti erine gre itip srklemesi devri balad. te, Merutiyet iktisatsnn kalknma iin art sayd durum, Abdlhamit devrinin zelliini tekil e-den bu durumdur.

Bu duruma biraz daha yakndan bakalm: Borlar Rejimi sadece borlarn itfasmn garanti altna alnmas iin kaynaklar zerine haciz konarak iletilmesi ve gelirlerinin salam zerine kontrol konmas ii deildi. Bor halinden iletme sermayesi haline evrilen byk bir yabanc sermaye korporasiyonuna bu kaynaklarn iletilmesi inhisarnn verilmesi demekti. Devlet veya zel teebbs artk bunlar iletme ve gelitirme iinden tabiatyla kendiliinden uzaklaacakt. Mevcut artlarda reform yapmak gerekecekse bu ancak kaynaklara hkim olan sermayenin kendi hesaplarnn m-sadesi ve lzumu lsnde yaplabilecekti.

Dyun-u U m u m i y e ' n i n devletle.el ele vererek yapt nemli bir ey daha vard: Borlarla ilgili alacakllardan maadaki yabanc sermayenin gelmesini, birok alanlara, imtiyazlarla yerlemesini, en elverili artlarla kazan salamasn temin eden bir acente

67

kurmu oluyordu. Nazariyede devletin bir bran olarak kurulan Borlan dares i 'nin aracl ile yaplm sermaye yatrm alanlarn burada birer birer saymaa imkn yoktur. Yalnz u kadarm syleyeyim: " M e rutiyet devrine gelindii zaman btn endstri, nafia (demiryollar, limanlar, sulama ileri), m m e menafii iletmelerinin ou, btn madenler, ticaretin ou, bankacln tm, sigortaclk, deniz, gl, nehir nakliyat iletmeleri, bir ksm tarm yatrmlar yabanc sermayenin elinde bulunuyordu. (Hakszlk etmemek iin ekleyeyim: Halktan toplanan para ile yaplan Hicaz demiryolu devletindi. Bunun Trk ekonomisinin kalknmasna hizmeti ne oldu bi lmiyorum; fakat o da sonunda bir ksm Trk servetinin yabanc topraklarda kalmas ile neticelendi.

D borlarda ve yabanc sermaye yatrmnda en bata Fransa geliyordu. Trkiye'de milyar frank Fransz sermayesi yatyordu. kinci derecede Alman, nc derecede ngiliz alacak ve yatrmlar geliyordu. Petrol kaynaklar imdiden datlmt. Turkish Petroleum Company adnda bir teekkl, adndan baka hibir eyi milli olmayan Turkish National Bank (Trkiye Milli Bankas; kurucusu Sir Ernest Cassel, direktr Glbenkyan) vastas ile ngiliz, Fransz ve Alman petrol hisselerini dzenleme ii ile urayordu; yalnz Amerikan petrol sermayesi bu ite akta kalmt. Bu yzden Amerikallarn ileri srd Ches-ter projesi teebbsnden ileride bahsedeceim.

68

Yava yava, ar ar giden bu ilerin ayrntlarn, Trkiye durumunda olan bir memleket in ekonomisi iin ne anlam tadn bugn olduu gibi o zaman da halkn tm, okumularn ou bilmezdi. Grne bakarak bunlarn Batl lama almetleri olduunu sanan aydnlar oktu. Yabanc sermayenin bir memleketi bu anlmada kalkndrmak iin smrge yapmas art deildir; hatta bazen bylesi daha elverilidir. Zaten bugn eski smrgeci memleketler smrgelerini birer birer balarndan atp kurtulmaa bakyorlar. Yabanc sermaye, smrge eklinde olsun olmasn, kal-kmdnlm olan memleketlerde grlen byk ehirlerin, muazzam binalarn, parklarn gerekten bu memleketlerin toplumunun kalknmas demek olup olmadn anlamak iin Hindistan'la Japonya'y grp mukayese etmek yeter.

D Borlar daresi 'nin kuruluu ile artan gelir ulusal ekonominin kendi basma ayakta durabilir hale gelmesine ve Trk toplumunun ada bir toplum haline gelmesine yaramad gibi, borlarn tasfiyesine de yaramamtr. Bu gelir, yabanc sermayenin hakk olan kazan ve kr olarak darya kp gitmitir. Yani gerek d bor ve gerek d sermaye yatrm ulusal ekonominin kurulmasna ve kalknmasna deil, sermaye sahiplerinin tabii olan kazan gayelerine gre ilemeye balamtr. te ulusal bir ekonomik kalknma ile yabanc sermaye vastasyla kalknma arasndaki fark buradadr. Mesela demiryollar Trkiye'nin hammadde

69

karma, yapl madde alma ekonomisine gre ayarlanm ve ancak bu lde topluma etkisi olmutur. Trkiye'de Alman ekonomik gelimesinin ileri gelen szclerinden ve o zaman Trkiye'de byk bir Trk dostu geinen Dr. Jaeck' in Merutiyet'te Trkeye evrilen bir eserindeki u szleri bunu ak ak bildiriyor:

"Badat hattnn ikmalinden sonra Trkiye 'nin mazhar- inkiafat ve terakkiyat olmas zerine u m u m Alman ticareti iin cesim bir saha-i faaliyet alaca nazar- itibara alnmtr. Bu ticaret ise, evvelce beyan eylediimiz vehile, Trkiye 'nin mebzuliyetle hasl ettii mevad- iptidaiyenin Almanya'da iml olunan masnuat ile mbadelesinden ibaret olacaktr."

Yabanc sermaye yatrmlar bir ulusal ekonomi planna gre deil, krn almak iin yatrm yapan sermayenin kanuniyetlerine gre yaplnca salayacaklar tarm ve endstri gelimeleri de modern ulusal ekonominin kurulmasna ve modern toplum kalknmasna yaramaz. Trklerin ada modern bir u-lus olma zorunluu d sermayeyi hi ilgilendirmez. lgilendirdii zaman da bu, ancak siyasi ve askeri mttefik salamak iindir. Onu daha ucuza maledilmi bir sava arac haline getirmek iin gerekirse bedavadan malzeme vermekten bile ekinmez (bu, ok defa para ile ifade edilen bir yardm olduu iin o yardm alan memleketlerin halk gerekten para aldklarn sanrlar. Bu malzemeyi yapan, zaten yardm yapan tarafn kendisi olduu iin, gerekte yaplan ey, paray bir ce-

70

binden alp teki cebine koymaktan, arada kendi endstrisine hizmet etmekten baka bir ey deildir. Arada bir masraf yaplyorsa bu, bedava yardm veren memleketin harp masraflar hesaplarna dahildir).

D e m e k ki, Abdlhamit devrinde balayan d yardm ve d sermaye yatrm Trk toplumunun bedenine batrlm gda verici rngalara deil, serveti darya ekmek iin sokulmu kan alma rngalarna benzetilebilir. Ulusal retimin artmay ve daha rasyonel iletilmeye balayan tabii kaynaklardan salanan fazla gelirin yeniden ulusal yatrma konmamas yznden devletin bte ann, aleyhte ticaret muvazenesinin kronik bir hale gelmesi de yabanc sermayeyi hi ilgilendirmez. Bunu zmlemek onun ii deildir. Halbuki, mesela, gmrk gelirleri yetersiz olan devlet, bir gmrk reformuna muhtat . Btn dnyada gmrklk alannda muazzam terakkiler olmutu. En kuvvetlileri de dahil, btn Bat devletleri kendilerini zrhl gmrk istihkmlar ile evrelemilerdi. Halbuki, Trkiye Bat devletlerininmuvaffakati olmadan gmrk tarifelerini, yerli endstriyi ve tarm, Hazine 'yi koruyacak ekilde deitiremezdi. Mevcut sistem, Trkiye 'nin bir h a m m a d d e memleketi ve Bat endstrisi p a z a n olmasn salayacak ekilde idi.

Yabanc sermaye, ulusal ekonomisini himaye i m knlar olan devletlerin topraklarna kolay kolay yanamaz; kendine ulusal ve hatta m m k n s uluslararas himaye ve garantiler salayaca yerlere rabet eder.

71

D borlar ve yabanc sermaye idareleri, yat nm-l a n n m ferih-fahur alabilmesi iin, devletin ekonomik ve mali hkmranl k lanm kayt altna aldktan baka, o devletin Hazines i 'n i de bortan kurtulmaz hale getirmekle daima kendine muhta duruma sokm a k ister.

Merutiyete gelindii zaman Trkiye faiz ve bor amortisman tediyeleri olarak ylda ortalama 7.5 milyon altn lira demeye mecburdu. Her yl bu kadar servetin darya denmesi geri kalm bir memleketin devlet maliyesini yamyass etmeye, o devletin belini krmaya kfidir. Devletin aklarnn istikrazlarla veya avanslarla kapat lmasndan baka yol kalmaz. D-yun-u U m u m i y e daresi 'nin kuruluundan s o m a salanan gelirlerle borlarn nemli bir miktar Abdlha-mit zamannda dendii halde devlet hl istikraz yapmaktan kurtulamam, ayrca sk sk alman avanslar karlnda tm 23 milyon altn liraya yakn bor birikmiti . Bunlar Deutsche Bank, Turkish Nat ional Bank, Imprial Ot toman Bank, Banque Franaise, Banque de Salonique, Dyun-u Umumiye, Ttn Rejisi, Fenerler daresi gibi hepsi yabanc sermayeye ait messeseler tarafndan verilirdi. Bor ve avanslar teminat olarak gsterilen gelir yeknu olan 16.5 milyon altn lira btn devlet gelirinin y a n s idi. Bor ve avanslann hibiri ekonomik y a t n m iin deildi. dare, jandarma, bte, askeri masraflar gibi kendini ieride ve d anda ayakta tutacak aralan salamak iin-

72

di. Dernek ki devlet varln ancak yabanc sermayenin yardm ile salayabiliyordu. Merutiyet ' i mteakip, hkmet nazariyede kendi dairesi olan Dyun-u U m u m i y e ' y e yazd bir tezkerede yeni rejimin liberal bir rejim olduunun "Avrupa'ya duyurulmasn" rica ediyordu.

Halk ve devlet boyuna fakirletii halde, ne hikmetse, Dyun-u U m u m i y e ' n i n geliri artard. 1882-83 gelirine kyasla, 1911-12'de yani 28 yl iinde, bu gelir yzde 288 oramnda artmt. 1911-12'de devletin gelir kaynaklarnn te biri, 1910'da gmrk gelirinin yzde 95.4 ' ve temett vergisi denen kazan vergisinin nemli bir ksm Borlar daresi 'ne gidiyordu. Bylece devlet bir kalknma arac deil, yabanc devletlerin krlarn salama acentesi oluyordu.

Byk bir mali korporasyon haline gelen Dyun-u Umumiye daresi Japon, Rus, svire ve Macar esh a m ve Hazine tahvilleri alarak baka memleketlerin kalknma istikrazlarn finanse eden ilemlere katlyordu. 1910 ylnda yzde 5.58 gibi yksek bir faizle 550.000 altn lira deerinde talyan devlet esham almt. Bu esham satn almakla ve Trablus Harbi gelince bu esham elinde tatmakla Trkiye 'ye harp aan bir devletin harp f inansmanna katlm oluyordu. Dahas var: Bu harp sonunda talya Trkiye 'ye 50 milyon frank harp tazminat deyecekti. Fakat bu para Dyun-u U m u m i y e ' n i n talebi zerine Hazine 'ye deil, idarenin kendisine denmiti. Sebep? Trablus Os-

73

manii topra idi: bu topra kaybetmekle devlet kendine bir gelir salyordu, halbuki D.U. bir kaynak kaybediyordu; urayaca gelir ziyannn karl olarak toprak kaybetmekten hsl olan bu kazancn da ona ait olmas gerekiyordu. Zamann hkmet bakannn akl bu manta yatmt.

Byle artlar altnda bulunan bir devletin kendisi daha birok yollarla felce uratlabilir. Devletin gmrk sistemini deitiremiyeceini sylemitik. Dyun-u U m u m i y e ' y e tahsis edilen Bulgaristan, Rumeli, Kbrs vergileri gibi d gelirler; eitli tabii kaynaklar zerine konan inhisarlardan gelen i gelirler ve devletin mstakbel fazla gelirlerinden mrekkep olan kategori gelir kaynandan nc kategoriye giden kazan ve gmrk gelirlerinin artmas takdirinde salanacak fazlalar D.U.'ye gideceinden herhangi bir vergi reformu yapmak devletin iine gelmiyordu. Devlet aar ve kazan vergilerinde de reform yapamazd; teebbs ettii halde msaade edilmedi. Devletin para karma hakk da yok. Bu hak Fransz-lngiliz sermayesine ait olan Bank- Osman-i ahane'ye mahsustu. Bu banka, Tanzimat devlet adamlarnn " k a y m e " denen adi kt paralar kararak Trk parasnn deerini mahvetmelerinin zerine bu imtiyaz elde etmiti; bu imtiyaz sayesinde devleti g duruma drecek para darl yaratarak Hazine 'y i sk sk ksa vadeli avanslara bavurmaya zorluyordu.

Zaten devletin yalnz ekonomisi ve mali ynetimi

74

deil, hemen hemen btn idaresi yabanc uzmanlar eliyle anlattmz ynlere doru ayarlanyordu. Bu Bat devletlerinin o zaman, Amerika'da^J dahil, elilik ve konsolosluklarnn kaza haklan, mahkemeleri, hapishaneleri, okullan ve postahaneleri vard. Tebaala-n Trk kanunlanna tabi deildi. Maliyede, orduda, jandarmada, donanmada, adliyede, bayndrlkta, gmrklerde kullanlan uzmanlar ya dorudan doruya Bat sermaye gruplanyle ilgili veya onlarn tavsiye ettii zatlard.

Bunlar pek hakl olarak Trk ulusunun ve devletin ekonomik kalknmas ile ilgilenemezlerdi. Hatta bu ynde bir kalknma isteim sezdiklerinde " h n i y e t " namna endielenirlerdi. Merutiyet rejimini, daha liberal bir rejim getirecei vaadiyle iyi karlamlard. Fakat tarada buna aykn eilimler olduu duyulunca tavrlan deimiti. Dyun-u U m u m i y e Bakan Sir A d a m Block bir raporunda " ilk zamanlarda Trk kylsnn hrriyetin anlamn yanl yorumlamas yznden messir hal ler" olmas tehlikesi ktn, ancak yeni rejimin devrim olmad temin olunduktan s o m a Borlar daresi fazla bir zarar grmeden tehlikenin atlatldn bildirmektedir.

Hlsa, Trkiye 'nin Bat 'ya dnnde gerekli reformlar adm adm yaplmad, toplumsal yap bozulmu bir ortaa yapsnda kald iin bor ve yabanc sermaye eklindeki d yardm Trk halknn ekonomik kalknmas yerine ekonomik kmesini sa-

75

lad; gelimelerden ancak yabanc sermaye faydaland; ve Trkiye'de yegne reform arac olan devlet artk byle bir ara olmaktan kt. Devlet artk hibir reform yapamazd.

Bundan dolaydr ki, Merut iyet ' in daha banda btn reform imknlar ortadan kalkt ve arabuk devletin devam iin d yardmn art olduu kans daha uurlu olarak yerleti. Asker i bir hkmet darbesiyle yaplan bir devrim, devirdii rejimin ulusun bilgisi ve rzas olmadan giritii btn mkellefiyetlerini stne ald andan itibaren reform yapma, gerek bir toplumsal devrim yolu ama anslarn kaybeder. te Merutiyet ' te de byle olmutur. Toplumsal reform ansn kaybeden bir hareket ise eninde sonunda bir milli kurtulu savama srklenmeye mahkmdur.

76

V P O L T K A V E F K R A L A N I N D A K A N A R

Tanzimat, stibdat ve Merutiyet devirlerinin olaylar zerindeki bu gzlemlerimiz toplumsal reformlar yaplmaynca d borlanma ve yabanc sermaye yatrmlar ile kalknma politikasnn fayda yerine zarar, kalknma yerine kme getirdiini gsteriyor. Ne zam a n olursa olsun, byle bir gidiin verecei sonular unlardr: (1) Halkn yoksullamas, (2) Ulusal servetin dar akmas, (3) Yatrmlar ulusal kalknma hedeflerine gre deil, yabanc sermayenin azami kr salamas amacna gre ekillendirmesi, (4) Yabanc sermayenin kendine azami hukuki ve siyasal korunma yol lan bulmas ve bunlarla ulusal egemenliin snrlarn zorlamas, (5) Toplumsal reformlan engellemesi, zel ve k a m u teebbslerini daraltmas, (6) M e m lekette demokrasiyi imknszlatrmas.

"HALKA DORU" HAREKET

imdi bunlara kar gdlecek abalann bu artlar altnda nasl zorlatm, nasl ksr yollara doru

77

evrildiini, sonunda demokrasi davasndan uzaklatrldn greceiz. Bunu, bize Merutiyet devrinde balayan " h a l k a d o r u " hareketinin tarihi gsterir.

Bugn olduu gibi o zaman da demokrasi akm parti kavgalar iinde boulmutu. Zamanmde tek parti bile bulunmayan Abdlhamit dnce, ortaya bir alay parti ve hizip kmt. imdi olduu gibi, o zaman da birok aydnlar "teebbs ahsi", din, Turan gibi kavramlarla urarken politikaclar da (adlarndaki bir alay harflerle inam kekemeye eviren bugnk partiler misali) ttihat, tilaf, Ahrar gibi eitli adlar tayan partilerle, (bugnk Anayasa, Meclis, Senato misali) Kanuni Esasi, Ayan, Mebusan gibi bir alay lakrd iinde kendilerinden gemilerdi. Plan, program yapacak ne vakitleri, ne istekleri, ne de grdmz gibi yetkileri ve bilgileri vard. ok defa olduu gibi halk da gene devrime arkasn evirmiti. D u r u m u ktletik-e, imdi Menderes devrinin amlmas gibi, halk Abdlhamit devrini hasretle arar; yedi dvele kar koymu bir padiahn nasl yerinden atldna aar ve dnyann sonu geldiine hkmederdi. Bundan da en ok gericiler, yobazlar ve karclar faydalanrd.

Politikaclarn particilik kavgalarna gmlmesi Osmanlcl k siyasetinin kmazlarndan ileri geliyordu. Balca iki kamp arasndaki ekime imparatorlua dahil milliyetlerin kaynamas, uzlamas veya ayrlmas meseleleri etrafnda dnyordu. ki esas parti arasndaki " i t t iha t " (birleme) ve "it i laf" (uzlama)

78

kavgas, aslnda bir "ihtilaf" kavgas yani Osmanl ca-miasmdaki Trkten gayri milliyetlerin ayr bir ulus olarak kopmas kavgas idi.

SOSYALST AKIM

Merutiyet devrinin halklk hareketi, aslsz Osmanl milliyetiliinden kurtulma abas olarak dodu. Hrriyet rej imim bir demokrasi anlay olarak grme eilimi, Merutiyet ' in ilk yllarnda devrimci grlerin merkezi olan Selanik'te balamt. Burada kk bir grup gencin kurduu fikir evresi "Yeni Felsefe M e c m u a s " ve " G e n Kalemler" adl iki dergide bu yeni fikirleri yaymaya balamlard. Bunlar, aralarnda toplantlar yapyorlar, her defasnda belirli bir reform konusunu ele alyorlard. Tartmalarn ve onlarda beliren fikirleri yaynlyorlard. Bu tartmalarda bir grup sosyalizmi benimsiyordu. B a t ' m n sosyalist dnrleri hakknda okuyuculara bilgi verme iinden baka, Bat 'y sosyalist bir gr asndan eletiriyorlar; Trkiye iin yeni bir toplumsal gr gereklilii zerinde duruyorlard. Hepsi ayn grte olmamakla beraber, ayr fikirleri drstlkle yaynlyorlard. Bunlarn tartmalarndan yava yava "Yeni Hay a t " adn taktklar bir akm belirmeye balad.

Buna paralel olarak, " G e n Kalemler"deki yazarlar da halklk fikrini savunuyorlard. Bunlar devletle halk veya aydnla ktleler arasndaki uurumu g-

79

ryorlar, b u n u n sadece bir dil meselesi olduunu sanarak aydnlarn halk diline dnmesi gerektiini savunuyorlard. Meseleyi sadece bir dil meselesi imi gibi koymakla iin ta banda yanlm olmalarna ramen, bunlarn abalarndan yava yava bir "ha lka d o r u " hareketi geliiyordu. Bu dergi bugn Trklk fikrinin ncs olarak gsterilir. Bu ancak ksmen dorudur; nk onun asl temsil ettii fikir halklktr. Bu yzden stanbul 'un Osmanlc aydnlan (ki ilerinde somadan Trkln bana geenler vard) b u n l a n fazla devrimci bularak h c u m a gemilerdi.

Yeni Hayat grubunda balayan sosyalist akmn arkas gelmedi, yava yava kuruyup gitti. Bunun bir sebebi halkln bile Osmanll k birliine aykn sayld bir devirde sosyalistliin Makedonya ve Ermeni devrimcilik hareketlerinin benimsedii bir gr olmasnn yaratt g durumdu. (Meclils-i Mebusan'da bile bir hayli Makedonya, Ermeni ve R u m sosyalist me-bus lan vard). Dier sebebi, bu grn Trk ktleleri ile yani kyl ve ii ve fakir halk zmreleri ile bir iliii olmayan akademik bir ilgi olarak kalmas idi. O zaman gerek kyly, gerek iiyi ve gerek kasaba ve ehir fakir halkn tehdit eden tehlike bir snf dengesizlii meselesi olmaktan ziyade, Trk ve M s l m a n olmayan milliyetlerin stnl tehlikesi olarak grlyordu. Trk halknn karlaaca sava bir snf sava deil, milliyetler sava olarak beliriyordu.

80

ULUSULUK AKIMLARI

Trklerdan baka milliyetler arasndaki milliyetilik akmnn balamas da Bat nfuzunun bir eseri idi. imdi Bat diplomasisinde de milliyetlerin bamszlk kazanmas fikri, Osmanl mparatorluuma kar kullanlmaya balamt. Vaktiyle Balkan milliyetlerinin uyannda Rusya 'nn kulland bu diplomatik tezi imdi Trkler arasnda kark yaayan ve bamsz bir devlet olabilmek iin gerekli toprak temeline malik olmayan milliyetler lehine, Bati Avrupa diplomasisi de benimsemit i . Bat 'da h e m liberal h e m sosyalist evreler bu milliyetlerin bamszl tarafn tutuyordu. Halbuki Osmanl mparatorluu'ndaki btn milliyetler ayaklanacak olsa, bu imparatorluk batan baa kundaklanm olacakt. Bu yzden Trk aydnlar gerek anlamyla ne liberal ne de sosyalist olabiliyorlard; ya Osmanlc, ya slamc, ya da Trk olabilirlerdi.

te bu durum karsnda Trk aydnlan arasnda balayan "ha lka d o r u " hareketi sosyal reform ve kalknma, Trk halkna ulama ve onu aydnlatma amalann kaybederek Trklk ekline girmee balad. Yeni Hayat evresindeki sosyalist akm iinde yava yava Ziya Gkalp ' in temsil ettii "mefkrec i " (idealist) akm stn gelmeye balad.

evrenin uzun tartmalardan sonra vard sonucu bildiren u cmle Yeni Hayat akmnn sonunu gs-

81

terir: " B i z sosyalistler gibi tebeddller istemiyoruz. nk bunlarn bir hayal olduuna kaniiz. Biz itimai bir vicdan rehber ittihaz ediyoruz. Yolumuzu oradan alacamz hakikatlere gre tayin edeceiz."

Sosyalizmi hayal sayan bu aydnlarn "itimai vicd a n " dedii ey de hayal deil miydi, denecek. Bu hayalin arkasndaki gerein ne olduunu, o srada Cenevre Trk Yurdu'ndan dergiye gelen bir mektuptaki u cmleler bize aklar:

" B i z mefkure olarak Trkln ykselmesini istiyoruz. Bir Rum gibi bankac, bir Ermeni gibi tacir, bir Avrupal gibi her ey olmalyz. Bunlar esas olarak alnnca seilecek yollarn ne istikamette olacan dnnz. Bu dnce bizi her eyden nce Trk genliinde bir milli uur tevlit etmeye sevkediyor."

TRKLK NASIL TURANCILIK OLDU?

O zamanlar aydnlar arasnda, Prens Sabahattin'in m o d a ettii bir "nokta-i ist inat" yani dayanak arama merak vard. Dnrler, Arimet gibi ellerinde bir manivela, imparatorluu kalkndracak bir dayanak noktas aramakla meguldler. Bir ksm bunu eriat-te, bir ksm Bat yardmnda veya Anglosakson eit iminde buluyordu. Fakat, fikirden destek arama yerine toplumu, Trk toplumunu destek olarak grmeyi kimse dnmyordu; nk Trk toplumu onlarca fikir olarak bile mevcut deildi. Kimse Trk halk kt-

82

Merinde dayanacak bir nokta gremiyordu. Makedonya ve Ermeni sosyalistleri kendi halklarnda desteklerini bulduklar halde, Trk aydnlar Trk halkn ancak bir " m e f k u r e " olarak tasavvur ediyorlard. Trk-ten gayr Mslman kavimler olsun, Avrupallar olsun, btn tarihleri boyunca Trke " T r k " dedikleri halde Trkiye'de Trk yok, yalnz Ms lman ve Osmanl vard. O z a m a n a kadar " m i l l e t " denildiinde akla Mslmanlktan gayr dinden olan halklar gelirdi. Kelimenin asl Arapa anlam da buydu, yani "d in i bir t o p l u m " demekti.

Onun iin bir ksm aydnlarn Trk milletinden bahsetmelerini Osmanl aydnlar ok garip ve yanl bulmular, alay etmek iin onlara " T r k " adn takmlard. (O zamanlar bugn " u l u s " szc ile sylediimiz eyi sylemek iin yalnz " m i l l e t " szc vard). Bunlara kar ynelt i len en kuvvetli itiraz, Trkl gtmekle Osmanl Devlet i 'nin dalmna hizmet ettikleri iddias idi. Bu bakmdan, Trkler de sosyalist fikirleri benimseyenler kadar tehlikeli grnrlerdi.

Fakat Trkler in eline halklarn ve sosyalistlerin bu lamad dayanak gemit i . Bu fikir Rusya 'dan gelmiti. Osmanl mpara tor luu 'nda Rumlarn, Balkanl larn, Ermeniler in, A r a p l a n n , Arnavutlarn ayr lmak istemeleri gibi, arl k mparator lu- u ' n d a 1905 devriminden s o m a Rus olmayan kavimlerin milliyet hareketleri kuvvetlenmiti. O zaman bu

83

hareketle ilgili bu lunanlardan M s l m a n olanlar Osmanl devletine dayanmak ihtiyacn duyarlar, fakat b u n d a fazla mitli gzkmezlerdi . Bir defa, Abdl-hamit kendini a r ' m d u r u m u n d a grdnden bunlara yz vermez; hatta Rusya ile iyi geinmeye bakard. Zaten bunlarda da ulus uurundan ok din uuru hkimdi. Kendilerini " T r k " deil. " M s l m a n " sayarlar; " T a t a r " , " A z e r i " vs. gibi isimlerle birbirler inden ayrl rlard. Osmanl aydnlar arasnda, zellikle s lamclar arasnda Tatarlara kar derin bir antipati vard. Rusya Mslmanlar da Abdlhamit Trkiyes i 'ni a r ' m Rusyas 'ndan daha geri grrler; Trkiye Trklerine tepeden bakarlar; Osmanl aydnlarna da gvenmezlerdi . Aka, " b u imparatorluktan size fayda yok; Rumlar, Ermeniler, Araplar hakl; onlarn davas da b iz im davamz g ibi" diyemiyor-lard.

Trke veya Trke-Moolca kar diller konuan halklarn bir ulus tekil ettii fikri ne Osmanllar arasnda, ne de Rusya Mslmanlar arasnda vard. Osmanllar "Osmanl l k lar " ile, Tatarlar "Tatarlkla-r " ile vnrler; aralarnda ancak Ms lman olmaktan ileri gelen bir birlik grrlerdi. Temeli Trke olan dil konuanlarn bir dil ulusu tekil ettikleri fikri Avrupallardan gelme bir fikirdir ve bu fikir ta Tanzimat devrinde doduu halde ne Osmanllar, ne de Rus Mslmanlar arasnda bir hareket yaratmt.

Dil birliini siyasi bir birlik temeli olarak grme

84

fikri ilk defa olarak Jn Trklerin Avrupa'da Ermeni, Rum, Arap vs. milliyetileri ile olan "Osmanll ktabirl e m e " abalarnn baarszl karsnda dodu; bununla beraber bu fikri, aslen Rusyal olan Yusuf Ak-ura'dan baka hibir Jn Trk lideri benimsemedi .

Merutiyet