Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sosyoloji Anabilim Dal / Genel Sosyoloji ve Metodoloji Bilim Dal

B R DN ADAMI OLARAK N YAZ BERKES

Emrah ZKAN

YKSEK L SANS TEZ

Tez Danman Prof. Dr. Ali ERKUL

Sivas

Eyll2008

B R DN ADAMI OLARAK N YAZ BERKES

Emrah ZKAN

Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Lisansst Eitim-retim ve Snav Ynetmeliinin Sosyoloji Ana Bilim Dal Genel Sosyoloji ve Metodoloji Bilim Dal in ngrd

YKSEK L SANS TEZ Olarak Hazrlanmtr.

S VAS EK M-2008

KABUL VE ONAY Emrah ZKANn hazrlam olduu Bir Dnr Olarak Niyazi Berkes balkl bu alma, 10.09.2008 tarihinde yaplan savunma snav sonucunda baarl bulunarak jrimiz tarafndan, Sosyoloji Anabilim Dal, Genel Sosyoloji ve Metodoloji Bilim Dalnda Yksek Lisans tezi olarak kabul edilmitir.

mza

Prof. Dr. Ali ERKUL (Bakan)

mza

Prof. Dr. Vahap SA (Danman)

mza

Prof. Dr. Faruk KOCACIK (Danman)

Yukardaki imzalarn ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm. .././

Prof. Dr. Zafer C RH NL OLU Enstit Mdr

ncelikle bu almann ortaya kmasnda desteini esirgemeyen, olaylara gereki yaklam ve yapc tavryla beni almaya tevik eden, yaptmz tartmalarda ufkumu aan, birikimiyle her daim yanmda olan, birlikte almaktan gurur duyduum deerli hocam Prof. Dr. Ali Erkul'a ne kadar teekkr etsem azdr. Hayatmn en gzel yllarnda benimle birlikte olan, szleriyle beni motive eden eim, dostum, hocam Yeliz ZKAN'a, Bu gnlere gelmemde byk katklar olan, Mehmet Akif ZKAN'a Emine ZKAN'a ve baarlaryla bizim yzmz gldren Ezgi ZKAN'a Teekkrlerimle

ZET Niyazi Berkes, lkemizin yetitirdii nemli dn adamlarndan biridir. O, yaamnn byk ksmn, Trk toplumunun kendine zg yapsn analiz ederek geirmitir. E deyile, Berkes, lkemizin tarihsel ve toplumsal yapsyla ilgili yapt almalarla Trk dn dnyasna byk katk sunmutur. Bu tez, btnlkl bir portre olan Niyazi Berkesi ve onun temel grlerini kavramaya ynelik bir almadr. Bu alma, toplumbilimci kimliiyle Berkesin orijinal grlerini sosyolojik adan deerlendirmeyi amalamaktadr. Bu balamda, bu almada Berkesin adalama, laiklik, ulusuluk, sosyalizm, toplumbilim ve slam dnyas hakknda ileri srd grlerine deinilirken; arlkl olarak adalama alanndaki grleri ilenmitir. zetle, bu tez, dnyann kld, btn ayrcalk ve iktidar odaklarnn tek bir elde toplanma yolunda hzla ilerledii, insanlarn birbirlerine benzedii, ulusal ve insani deerlerin maddi deerlere yenik dt bu noktada deerli bir bilim insannn boaznda dmlenen lklar duyurma abas olarak okunabilir.

Anahtar Szckler adalama, Laiklik, Sosyalizm, slamlk.

ABSTRACT Niyazi Berkes is one of the important intellectual of our country. He spent most of his life analysing the structure of the specific Turkish society. At the same time he supplied an important addition to the Turkish idea with his Works on historical and social structure of our country. The thesis is the study about getting Niyazi Berkes and his basic ideas. This study aims to evaluate sociologist Berkes original ideas from the sociologic perspective. In this about being contemporary, secularity, nationalism, socialism, sosciology and world of Islam, and most of his ideas about being contemporary. As a summary, this thesis can be read as an effort of announcing of a valuable scientists scream at this point in which national and human values are defeated, people look like eachother, all focuses of privilege and power is being got in one hand and the world is being smaller.

Key Words Secularism, Laicism, Socialism, Islamic.

NDEK LER

ZET... ABSTRACT NDEK LER NSZ ... G R ........................... BLM I : N YAZ BERKES N HAYATI VE ESERLER ... BLM II: LA KL K VE ADALAMA A. Laiklik ...................................................................................................... B. adalama..... BLM III: N YAZ BERKES N LA KL K VE ADALAMA ANLAYII.. A. Niyazi Berkesin Laiklik Anlay B. Niyazi Berkesin adalama Gr.. 1. adalama Srecinde Osmanl mparatorluu.. 2. Tanzimat Sreci.. 3. Merutiyet Dnemi 4. Ulusal Bamszlk Ve Cumhuriyet Dnemi 5. Osmanl Toplum Yapsnn zellikleri BLM IV: BERKESDE SLAMLIK, ULUSULUK VE SOSYAL ZM.. A. slamlk.. B. Ulusuluk............... C. Sosyalizm BLM V: N YAZ BERKES N TOPLUMB L M ANLAYII. BLM VI: SONU VE DEERLEND RME . KAYNAKA

i ii iv 1 5 15 15 18 21 21 26 30 34 39 41 44 48 48 52 56 60 72 78

. iii

NSZ almann genel amac, btnlkl bir portre olan Niyazi Berkesin grlerine k tutmaktr. Bu genel amacn yan sra Niyazi Berkesin dn sisteminde yer alan adalama konusu bata olmak zere, Berkesin felsefe ve toplumbilime ilikin grlerine ve bunlarn lkemize yansmalarna Berkesi bak asyla aklamalar getirilmeye allacaktr. Ayrca almamzda bugn lke olarak iinde bulunduumuz sorunlar, Osmanldan dolaarak aklamaya alan Berkesin dncesinde yer alan nemli kavram ve grler de tartmaya alacaktr. Bu almann nemi, Trkiyenin son iki yzyl boyunca geirdii toplumsal deiimleri adalama asndan deerlendiren ve kendisini Cumhuriyet devrimlerini koruma davas uruna verilen bir savam olarak gren Niyazi Berkesin sosyal bilimler alannda yapt almalar gn na kararak, sosyologlar bata olmak zere sosyal bilim ile ilgilenen kiileri, ihmale uram bir dn adam olan Niyazi Berkes zerinde daha duyarl dnmeye davet etmektir. zetle, Berkesin syleyecek sz var. Bize de den grev, bu szleri duymak ve duyurmaktr.

GR Bu almada, Niyazi Berkesin adalama ve sosyoloji anlay bata olmak zere onun temel fikirleri irdelenecektir. Bu anlay erevesinde onun temel sosyolojik konulardaki grlerine yer verilecektir. Berkes, birok konuda allmn aksine zgn fikirleri olan bir dn adammzdr. Aydn, borludur. Aydn, bilgilenmek ve bilgilendirmek gibi balanamaz bir sutan mebbeten mahkm edilmitir. Aydn; bilgi sahibi, dnen, sorumluluk tayan, yeri geldiinde hatalarn kabul edebilen, olaylarn zerine ekinmeden gidebilen, sorun zme yetenei olan, bildiini kimseden saknmadan toplumla paylaan, toplumu bilgilendirme gibi ilevleri olan kimsedir. Aydn, yalnzca dncelerini topluma sunulabildii takdirde vardr. Berkes de bu anlamda yapt almalarla topluma yol haritas izmi ve adalama yolunda nasl bir yol izlenmesi gerektiinin ipularn vermitir. Hangi dnceden, hangi partiden olursa olsun, uygarlk denilen satran oyununda hamle yapabilecek, kltr talarn ynlendirecek, lkemize adalama yolunda k tutacak aydnlara ihtiyacmz var. Kukusuz Niyazi Berkes de bu aydnlarmzdan biri. Toplumdaki inanlar ve deerler sorgulanmazsa toplum kemikleir; inanlar dogmatikleir ve dnceler yavanlar. Rahat sorgulanmayan bir dogma sedirine uzandklarnda toplumlar uykuya dalabilir. Aydnlarmzn bu anlamda byk sorumluluklar vardr ki, bunlardan biri de at sineklii1 kavramyla aklanabilecek, toplumlar uyank tutacak faaliyetlerde bulunmaktr. Berkes de Trk toplumunda

1

ERKUL, Ali; Kavramsal Tartmalar inde Aydn Olgusu, Cumhuriyet niversitesi Sosyoloji Blm Yaynlanmam Ders Notlar, Sivas, Tarihsiz, s. 1

gzlenen yozlam, kemiklemeye balam deerleri radikal bir biimde eletirmi ve toplumun adalamas ynnde nemli roller stlenmitir.

Berkes, bu lke iin bir vicdan azabdr. Bu deerli insan, bu lkenin zihniyet tarihini yazd. Her zaman bizi dnd ve hep yanmzdayd. Yakalandmz amansz hastaln (kimlik krizinin/adala(ama)mann) yol at ykm ilk gsterenlerden biri oldu. Btn bunlarn karlnda ona yalnzl ve hi arzu etmedii dar bir ideoloji adam kimliini uygun grdk. Berkes, kimi dn adamlar tarafndan eletirilirken, kimi dn adamlar tarafndan ise olumlu bir bak as ile deerlendirilmitir. u ya da bu biimde o, gnmzde dn adamlar tarafndan nemli bir urak noktasdr.

Berkes, zellikle sosyoloji ve toplumsal/siyasi tarih asndan ileri srd argmanlar asndan neredeyse tek bana bir kuak besler. adalama konusunda yazlan eserlere, ortaya konulan dncelere bir gz atn, hepsi de Berkesin eseriyle /dncesiyle beslendiklerini saygyla anar. Onun yazlar ok geni bir alana yaylmtr. Felsefeden genlik sorunlarna, gezi izlenimlerinden bilim dnyamzdaki duruma, niversitelerden dil ve anlam sorunlarna kadar uzanan inanlmaz zenginlikte bir kltrel arka plan iinde son derece modern bir gc vardr. Berkes, zellikle adalama adl eseriyle Trk dn dnyasnda benzerine az rastlanr bir iz brakmtr. Onun bu dnceleri adalamaya ynelik bir zm denemesidir. Berkes, Trk toplumunun kltrel derinliini detayl bir biimde analiz etmitir. Kltr, srekli gelien ve mkemmelleen bir hazine sand gibi gren Berkes, Trk kltrne byk katk sunmutur. Onun belli grlerinde n yarglar olsa bile o, bunlar krn denei haline getirmemi ve onlar talatrmam ender aydnlarmzdan biridir. Evet, Berkes

taraftr; zira Atatrk ilke ve inklaplarnn tam anlamyla uygulanmas durumunda lkemizin adalama ynnde byk atlmlar gerekletirecei inancndadr. Sosyal bilimler alannda nemli almalar yapan, Osmanl-Trk toplumu zerine byk kitaplar yazan Berkes, lkemizin kalburst son aydnlarndandr. Dorular ve yanllaryla dnce dnyamzn namuslu ve iyimser aydnlarndan biri olarak grlen Berkes, eserlerinde sklkla toplumsal ierikli konular ilemi, Trk insannn ve toplumunun sorunlarna zm retmeye almtr. O, sosyal bilimlerin yz ak ve tam bir cumhuriyet aydndr. yimser, sakin, zarif ve drst tavryla dikkat eken Berkes; bat(l)lama, ulusuluk, adalama ve daha birok konu hakknda bilgi edinmek isteyenler iin referans konumundadr. Baka bir ifadeyle, adalama, bat(l)lama ve ulusuluk konular Berkese gnderme yapmadan anlalamaz. O, lkesinden uzakta yaamak zorunda kalmasna ramen hep Trkiyeyi ve Trk tarihini aratrm, Atatrk devrimlerinin ylmaz savunucusu olmutur. Niyazi Berkesi ve onun adalama anlayn genel izgileriyle gstermeyi amalayan almamzda yntem olarak, literatr taramasna dayal betimleyici bir yol izlenmitir. Sz konusu aratrmamzda bata Berkesin kitap ve makaleleri olmak zere onun hakknda yazlanlardan yola karak objektif bilgilere ulamak hedeflenmitir.

Bu almada bilimsel yntem kullanlmtr. Berkesin yazm olduu, Berkes hakknda yazlan kitaplar ve konu ile ilgili dier kaynaklar taranarak, bu erevede belgesel gzleme bavurulmu ve almamzn kapsam ierisindeki konular ele alnmtr.

Bu balamda aratrmamzn birinci blmnde Berkesin hayatna ve eserlerine yer verilecektir.

almamzn ikinci blmnde, laiklik ve adalama kavramsal boyutta ele alnacaktr. nc blmde Niyazi Berkesin Batllama, Laiklik ve adalama grlerine deinilecek ve adalama dneminde Osmanl mparatorluunun durumundan Cumhuriyet dnemine kadar geen sre Berkesin dnceleriyle birlikte sunulacaktr. Aratrmamzn drdnc blmnde Berkesin slamlk, Uulusuluk ve sosyalizm anlay irdelenecektir. Beinci blmde ise Berkesin toplumbilim anlay ele alnacaktr. Bu balamda sosyolojinin ortaya k ve sosyal bilimler iinde toplumbilimin yeri onun dnce ikliminde ele alnacaktr.

BLM I N YAZ BERKES N HAYATI VE ESERLERalmalarnda zaman zaman beliren coku ve zaman zaman da hkim olan ktmserlik duyarlln ok iyi yanstmaktadr. Bu kadar cokulu bir ekilde yazan az sayda Trk entelekteli bulunmaktadr. Niyazi Berkesin kimi zaman depreen heyecan Trkiye hakkndaki beklentilerinden kaynaklanr... Dncelerinin zaman iinde istikrarll, Niyazi Berkesi insan olarak anlamann anahtardr. Zaten yazdklar deerlendirilecek olursa belki de insan olarak en fazla tannmas gereken kii Niyazi Berkestir. Niyazi Berkesi birey olarak tanmadan, ondan daha nemlisi anlamadan dncelerini kavramak mmkn deil gibi gzkmektedir. 2

1908de dnyaya gelen Niyazi Berkes, Trkiyenin sorunlarna bak asyla dn camiasna damgasn vurmutur. lkemizin yetitirdii nemli dn adamlarndan biri olan Berkes, Trkiyenin tarihsel ve toplumsal yapsyla ilgili yapt nemli almalarla adndan ska bahsettirmitir. Berkes, ileri srd tezlerle, bilim dnyasna byk katklar salam, sosyoloji alannn nde gelen isimlerinden biri olmutur. Benzer bir ifadeyle, toplumbilimci kimliiyle Berkes, Trkiyenin Osmanl dneminden gnmze dek geirdii deiimler zerine aratrmalar ve kuramsal almalar yapm, bu alandaki dnceleriyle sosyolojiye nemli katklar sunmutur. Bugn lke olarak iinde bulunduumuz sorunlar, Osmanldan dolaarak aklamaya alm, zellikle Tanzimat sonras dn ve siyasal hareketleri zerinde yapt aratrmalarla n kazanmtr. Niyazi Berkes, 21 Ekim 1908de Kbrsn Lefkoe kentinde dodu. Babas Hsn Bey ve annesi Dervie Hanmdr. lk ve ortarenimini Lefkoede tamamlayan Berkes, 1928 ylnda stanbul Erkek Lisesini bitirdi. Daha sonra 19282

KAYALI, Kurtulu, Trk Kltr Dnyasndan Portreler, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s. 90.

1931 yllar arasnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Felsefe Blmnde sosyoloji ve felsefe renimi grd. Bir sre Ankara Maarif Cemiyeti Ortaokulu ve Halkevi Ktphane Mdrl yapt. Akademik almalarna 1935 ylnda stanbul niversitesinde Sosyoloji asistan olarak balad ve ayn yl Amerikaya giderek 1939 ylna kadar Chicago niversitesi Sosyal Bilimler Fakltesi Sosyoloji Blmnde alt3. kinci Dnya Sava ktktan sonra Maarif Vekillii tarafndan geriye arlmas zerine, 1939 yl yaz aylarnda stanbula dnd. Eski blmnde kadrolarn dolu olduunu grd ve o srada Ankarada Dil Tarih Corafya Fakltesinde Felsefe Blmnn kurulduunu renerek Maarif Vekilliine bavurdu. Felsefe Blmne kadro yokluundan asistan olarak atand. Ayn aylarda, ABDde Michigan niversitesi Sosyoloji Blmnde doktorasn bitirerek yurda dnen Behice Boran ve Muzaffer erif Baolu doent olarak, Mediha Berkes ise, lmi Yardmc olarak DTCF Felsefe Blmne atanmt. kinci Dnya Sava sonrasnda tek parti rejiminin sona ermesiyle birlikte, Trkiyede gr farkllklar giderek belirginlemi; ideolojik ayrmalar ve ekimeler ortaya kmt. 1945 ylnda Felsefe Blm rencilerinin de katld Ankaradaki siyasal olaylar, sz konusu ideolojik ayrmalarn lokal bir rntsyd. Tan gazetesi olay ile balayan bu sre iinde, nce 1945 ylnda Berkesler, Boran, Baolu ve Pertev Naili Boratav; Hasan Ali Ycelin emri ile aa alndlar ve haklarnda soruturma ald. Daha sonra da DTCF Marksist Hocalar Tasfiyesi olarak tarihe geecek olan 6 Temmuz 1948 tarih ve 5239 sayl Ankara niversitesi Kurulu Kadrolar Kanunu ile Berkesler, Boran ve Boratav kadrolarnn kaldrlmalar sonucunda niversite dnda braklarak tasfiye edildiler. Niyazi Berkes, 1952de Kanada McGill niversitesi Lisansst Aratrmalar Fakltesinde sosyoloji profesr olarak almaya balad; 1975 ylnda uluslar aras emeritus profesr unvann ald. Emekli olduktan sonra ngiltereye yerleti; ancak

ZER, nan; Niyazi Berkes, Trk Toplumbilimcileri 1, Editr: KONGAR, Emre; Remzi Kitabevi, stanbul, 2003, s. 239.

3

Trkiyeye de gelerek yaynlarn srdrd4 ve 20 Aralk 1988de Londrann bir sahil kenti olan Folkestonede ld. Tanyolun da vurgulad gibi, Berkesin lm Trk dncesi iin, her lenin ardndan sylendii gibi, byk bir yitik olmutur nk artk Trkiyenin, Trkiyeyi dnenlerle uzak yakn bir balants kalmam. Zaten Niyazi Berkes gibilerine gerek de duyulmuyor. Sinema artisti bir gazino arkcsnn bir niversite retim yesinin alm olduu ayln iki misli cretle Kltr Mavirliine atand bir lkede, mrn kltr ve uygarlk sorunlarn zmlemeye, ada uygarla ulamann yollarn aratrmaya adam, bir bilim adamnn esamesi mi okunur? Kimmi bu Niyazi Berkes? O mu? Hak etmedii halde her trl srgn, kahr, kovulma ve fakirlii isteyen bir sla aptal ki yz yldan beri Dou-Bat alkants iinde bir trl k yolu bulamayan Trk toplumuna k tutanlardan biri5. Berkes, stanbul niversitesinin yan sra Chicago niversitesi, Ankara niversitesi DTCFde grev yapm ve Hindistanda Aligarh niversitesinde dersler vermitir. Niyazi Berkesin ilk dnem yaz hayatnda, 1941 ylnda Ankarada Behice Boran ve Pertev Naili Boratav ile birlikte kardklar Yurt ve Dnya dergisindeki makaleleri ile DTCF yaynlar arasnda yaymlad baz sosyoloji incelemeleri nemli yer tutar. Bunun yan sra Berkes, kylerdeki sosyo-ekonomik deimeleri Baz Ankara Kyleri zerine Bir Aratrma adl zgn eserinde ortaya koymutur. Berkes, sz konusu kitabnda kapitalizmin lkemize girii erevesinde Ankara kyleri zerinde derinlemesine bir analiz yapmtr. Baz Ankara Kyleri zerine Bir Aratrmann4

KAFADAR, Osman; Niyazi Berkes, Editr: CEV ZC , Ahmet; Felsefe Ansiklopedisi Cilt:2, Etik Yaynlar, stanbul, 2004, s. 333. 5 TANYOL, Cahit; Borann Ahlaki Kiilii ve Niyazi Berkes, Toplumbilim, Say: 2, Editr: AKAY, Ali; Balam Yaynlar, stanbul, 1993, s. 38. Berkesin Yurt ve Dnyadaki yazlar ok geni bir alana yaylmtr. Edebiyattan, alan aratrmalarna, kapitalizmden sanata, eitimden adalamaya kadar birok alanda yazlar yazmtr.

bir zellii de Trk toplumbiliminde yaynlanm ilk monografik alma olmasdr6. Berkes, sz konusu eserinde inceledii kylerden yola karak ky toplumunun ileyii hakkndan sonulara varmak ister. Fikret Berkes de babasnn yazd metinler arasnda Baz Ankara Kyleri zerine Bir Aratrma adl kitabnn ayr bir yeri olduunu syler. nk bu alma, hem aratrmaya dayanan zgn bir kitap hem de Trkiye sosyolojisine yeni bir yaklam getiriyor7. Berkes, ok ynl bir dn yapsna sahiptir. Yazlar, edebiyattan kapitalizme, emperyalizmden eitim ve dil sorununa kadar geni bir yelpazede yaylmaktadr. zellikle adalama konusunda ileri srd tezlerle sosyoloji bilimine byk katklar salamtr. Yaamnn ileriki dnemlerinde sadece sosyoloji biliminin snrlar ierisinde kalmam, sosyal bilimlerle ve zellikle de felsefeyle yakndan ilgilenmitir. Berkes, mrnn byk bir ksmn Trkiye dnda geirmesine ramen, Trkiyeyi hep dnm; ada bir Atatrk Trkiyesi yaratlmas iin neler yaplabileceini detayl bir biimde tartm; buna karn hak ettii ilgiyi gr(e)memitir. Onun deeri yabanclar tarafndan daha iyi anlalmtr. Zira Franois Georgeon, Trkiyenin modernleme tarihinin Lewis ve Berkesten dolalarak anlalabileceini belirtir8. Bunun yan sra eitli lkelere yapm olduu gezilerde elde ettii izlenimleri lkemizle kyaslamtr. Yine Berkes, bilim dnyasndaki gelimeleri yakndan izlemi, eitim ve genlik sorunlarndan dil ve anlam sorununa,ZER, Niyazi Berkes, s. 250. BERKES, Fikret; Niyazi Berkes ve Mediha Berkesin 1940l Yllarda Ankara Kylerinde Yaptklar Sosyolojik Aratrmalar, z Brakm Kbrsl Trkler 1. Sempozyumu Niyazi Berkes, Yayna Hazrlayan: smail Bozkurt, Dou Akdeniz niversitesi Kbrs Aratrmalar Merkez Yaynlar:12, Gazimausa-Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti, 2000, s. 3. 8 KAYALI, Kurtulu; Niyazi Berkes Ya da yimserlikten Ktmserlie Srklenmesine Karn Dnsel Tercihinde Israrl Bir Entelektelin Portresi, z Brakm Kbrsl Trkler 1. Sempozyumu Niyazi Berkes, Yayna Hazrlayan: smail Bozkurt, Dou Akdeniz niversitesi Kbrs Aratrmalar Merkez Yaynlar:12, Gazimausa-Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti, 2000, s. 102.7 6

niversitelerden Rusyada arlk Dneminde toplumsal dn akmlarna kadar birok alanda eitli yazlar yazmtr. Bu zellii onun, hem ok ynllnn hem de sosyal bilimlerin her alanyla ilgilendiinin kant niteliindedir. Berkesin dncesinde Yusuf Akurann ayr bir yeri vardr. Onun bu dnemde tand en deerli insan, zeks, derin bilgisi ve alak gnlll ile Yusuf Akuradr. Berkes, onun etkisinde kalmtr9. Berkesin Yusuf Akura hakknda sylediklerini kendisi iin de sylememek mmkn m? Berkesin dn denizindeki yeri dardan kolay grnr trden deildir. Kimi kez su yzne kan, ou zaman suyun altna dalarak yol aldktan sonra yine gzken bir yzcye benzer. Tek dzeye alanlar onun su altnda gittii izgiyi gremezler10. retken bir kiilik olan Berkesin balca eserleri unlardr: 1. Siyasi Partiler (1946) 2. 4. ki Yz Yldr Neden Bocalyoruz? (1964) slamlk, Ulusuluk, Sosyalizm (1975) 3. Yz Soruda Trkiye ktisat Tarihi (1976) 5. Baz Ankara Kyleri zerine Bir Aratrma (1942) 6. Propaganda Nedir? (1942) 7. Trk Dnnde Bat Sorunu (1975) 8. Atatrk ve Devrimleri (1982) 9. Felsefe ve Toplumbilim Yazlar (1975) 10. Teokrasi ve Laiklik (1984) 11. Unutulan Yllar (2005) 12. Trkiyede adalama (1973) 13. Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler (1965) 14. Asya Mektuplar (2001) 15. Patrikhane ve Ekmeniklik (2002)YORGANCIOLU, Ouz M; Prof. Dr. Niyazi Berkes zerine Bir Deerlendirme 19081988, z Brakm Kbrsl Trkler 1. Sempozyumu Niyazi Berkes, Yayna Hazrlayan: smail Bozkurt, Dou Akdeniz niversitesi Kbrs Aratrmalar Merkez Yaynlar:12, Gazimausa-Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti, 2000, s. 88. 10 BERKES, Niyazi; Felsefe ve Toplumbilim Yazlar, Adam Yaynlar, stanbul, 1985, s. 211.9

Berkesin sz konusu kitaplarnn yan sra, birok makale ve evirisi de bulunmaktadr. Berkes, S. Freuddan Totem ve Tabu, K. Marxdan Yahudi Meselesi, Platondan yapt Sokratn Mdafaas gibi evirilerle de dn dnyamza nemli katklar sunmutur. Trk dn tarihinde adndan ska bahsettiren, ortaya koyduu dncelerle gelecek kuaklara rnek olan Berkesi btn olarak anlamak iin onun entelektel kimliini, akademik niteliini ve birey olarak duyarlln bilmemiz gerekmektedir. Belki de, dier entelektellerden farkl olarak bu unsurdan herhangi birinin anlatlmamas duyarllklarnn onun fark anlalmasnn edilmemesi, nnde onun bir engel oluturur. Bireysel ruhunu entelektel almalarnn

kavramasn engeller. Onun yaynlanan metinlerinin biimi, akademik nitelii hakknda eletirel tutumlar taknmasna neden olabilir11. Berkes, lkemizin yetitirdii nemli dn adamlarndan biridir.

Tanyolunda belirttii gibi, Niyazi Berkes, Ziya Gkalpten sonra toplum ve devlet sorunlarna ve Batllama hareketinin tarihsel akna dikkat eden bir toplumbilimci idi. Onun eletirileri zerine dnmek, Trkiyenin sorunlar zerinde dnmek demektir12. Berkes, lkemizde 1940l yllarda Trk dncesine yeni ve eletirel bir bak as getirmesine karn yeterince anlal(a)mam ve hak ettii deeri grememitir. Kayalnn da dedii gibi, o, en nemsendii dnemlerde bile yazdklaryla ciddiye alnmamtr13. Niyazi Berkes, 1940l yllarda Osmanl mparatorluunun geirdii

deiimleri konu alan incelemelerin yan sra, rklk, faizm, yeni slamclk gibi ideolojilere ilikin yazlar yaymlamtr. Berkes, 1960tan sonra, adalama11 12

KAYALI, Trk Kltr Dnyasndan Portreler, s. 89. TANYOL, Borann Ahlaki Kiilii ve Niyazi Berkes, s. 39. 13 KAYALI, Trk Kltr Dnyasndan Portreler, s. 95.

srecinin nemli olaylarna ilikin almalara ynelmitir. Ancak onun adalama ve Osmanl toplumuna olan ilgisi genlik dnemlerine rastlar. Zira Berkes, Rtiyeyi bitirdii sralarda okul arkada Mehmet Beyle sert hilafet-saltanat tartmalar yapar. Berkesten dinleyelim: Halifelik konusu zerine bir onunla o denli iddetli bir tartmaya girmiim ki yatanda hasta yatan annemi grmee gittiimde bunu fark etmi ve bunu sormutu. Yastna yaslanm, bam annemin dizine koymutum. Anladm ki tartma konumu syleyince onun da kafasnda kukular vard. Ustalkl bir biimde beni sorguya ekmiti. Ona hilafetin kaldrlmasnn Mustafa Kemalin en nemli devrimi olduunu yle bir anlatm vard ki o gn annem de inand. Nereden renmitim ben bunlar? Bilmiyorum. Kafam o tr ynlere yatk olmalyd, daha o zamandan14. Yine Berkes, Osmanl sistemi ile Bat feodal sistemi arasnda nemli ayrlklar olduunu saptam; derebeyliin feodalizm olmadn ve tmar sisteminin de feodal toprak tutuculuu rejimi olmadn ileri srmtr. Birok toplumsal konu ile ilgilenmesine ramen arlkl ve zel olarak adalama ve Bat Sorunu, bu konuya bal olarak da bunlarn lkemize yansmalar konusundaki argmanlar nem arz etmektedir. Bunun yan sra Berkesin bilimsel aratrmalarnda tarih incelemeleri nemli bir yer tutar. Yine bata Hindistan, Pakistan ve Japonya olmak zere eitli lkelere yapm olduu gezilerden elde ettii izlenimlerini aktard mektuplar da Berkesin grlerinin anlalmasnda nem arz etmektedir. Asya Mektuplar, Berkesin gezi kitabdr. Bu kitapta, Trkiye sevgisi egemendir ve yazar Asyada gezip dolat yerler ile Trkiye'yi ve Trk insann karlatrmaktadr15. Yukarda da belirtildii zere, Berkes; bata Hindistan, Pakistan, Japonya olmak zere Endonezya, Tayland, Lbnan, Suriye, Msr, Tunus ve Cezayiri kapsayan gezilerinde edindii izlenimlerini, sz konusu lkelerin yaama biimlerini14

BERKES, Niyazi; Unutulan Yllar, Yayna Hazrlayan: SEZER, Ruen; letiim Yaynlar, stanbul, 2005, s. 38-39. 15 NASRATTINOLU, rfan nver; Niyazi Berkesin Asya Mektuplar zerine, z Brakm Kbrsl Trkler 1. Sempozyumu Niyazi Berkes, Yayna Hazrlayan: smail Bozkurt, Dou Akdeniz niversitesi Kbrs Aratrmalar Merkez Yaynlar:12, Gazimausa-Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti, 2000, s. 187.

kardei Enver Berkese gnderdii mektuplarnda ortaya koymaktadr. Berkes, bu mektuplarnda gezdii lkelerin sosyo-ekonomik, siyasi ve dinsel kurumlarn ve ilgin grd durumlarn bizlere sunmaktadr. Japon kalknma modelinin bizde yeteri kadar anlalamad zerinde duran Berkes, Pakistan da oturmak ve yatmak medeniyeti16 olarak grr. Berkes, lkemizin Osmanldan beri geirmi olduu toplumsal deiimleri, layiklik szc ile karlanan din-devlet ayrmnn tesinde kutsallatrlm gelenek boyunduruundan kurtulma olarak adlandrd adalama sorunu diye nitelemektedir17. Trkiyede adalama (The Development of Secularism in Turkey) adl zgn kitabnda Berkes, lkemizin son iki yz yl boyunca geirmekte olduu toplumsal deimeleri ve Trkiyenin temel yapsal-kltrel sorunlarn zmleme amacndadr. Yorgancoluna gre, Berkes, 1720-1920 yllar arasndaki iki yzyllk zaman dilimini inceleyen adalama adl eserinde Trk toplum hayatn deerlendirip yorumlar18. Bu balamda, Trkiyenin kltrel yapsn zmleme noktasnda srarc bir tutum taknan Berkesin temel ura alan, Trkiyenin zgn yaps ve kltr zerine odaklanmak olmutur. Tanyolunda belirttii gibi, O, ne Muzaffer erif gibi Trkl ve Trkiyeyi reddetti ne de onun gibi dargn bir Amerikan vatanda oldu. Tam tersine, dardaki btn yaam Trkiyenin sosyal, politik, ekonomik ve kltrel sorunlarna zm aramakla geti19. Berkes, bir baka dilde yazmak, o yazdmz dilin dn yapsyla dnmektir parolasndan yola karak Trke yazmakta srar etmitir. Berkesin ngilizce yazd metinler genellikle tarihsel olarak eski dnemlere dnk olmutur. Trke yazd yaptlar da ise gncel sorunlar zerine odaklanmtr. Onu, dier

16 17

BERKES, Niyazi; Asya Mektuplar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2001, s. 24. BERKES, Niyazi; Trkiyede adalama, Yayna Hazrlayan: KUYA, Ahmet, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2004, s. 19. 18 YORGANCIOLU, Ouz M; Prof. Dr. Niyazi Berkes zerine Bir Deerlendirme 19081988, s. 94. 19 TANYOL, Borann Ahlaki Kiilii ve Niyazi Berkes, s. 39.

entelektellerden ayran bir baka nokta da Kanadada yaayp herhangi zorunluluu olmamasna ramen Trkeyi yaz dili olarak yelemesidir20. Berkesin dncesinde ne kan bir baka konu ise Bat ve Bat Sorunudur. O, gemite olduu gibi, gnmzde de Baty tam anlamyla tanyamadmzdan ikyetidir. Benzer bir ifadeyle, Berkes, Bat medeniyetinin ne olduunun toplumumuz tarafndan net bir biimde ortaya konulamadn, bunun sonucu olarak da tanmadmz Bat medeniyeti ile ilikilerimizin gdk kaldn belirtmektedir. Berkesin tabiriyle, herhalde gerek kronolojik gerek psikolojik bakmdan Bat hakkndaki ilk anlay onun sadece bir kffar medeniyeti olduudur21. Berkes, Trk ktisat Tarihi adl yaptnda, Osmanl-Trk ekonomi tarihini ele alarak, lkemizin siyasal ve toplumsal yaps ve problemleri zerinde de derinlemesine analizler yapmtr. Aktara gre, Trkiye ktisat Tarihi balkl almann en ilgin zellii, Osmanl toplum yapsnn temel kurumlarn ayrntl olarak ele almasnn yan sra, deiim srecinde bunlarn nasl dnme uradklarn, Osmanl sekinlerinin toplumsal deiim sreci karsnda nasl ilk nceleri geriye dn abalar iine girdiklerini ve ancak 1700lerin banda bu deiimin geriye dnlmez olduunun farkna vardklarnn altn iziyordu22. zetle, Berkesin dncesinde ne kan grleri ve almalar birka balk altnda toplanarak incelenebilir: 20

Laiklik konusundaki grleri adalama konusundaki aklamalar Genelde sosyal bilimler ve zelde de sosyolojiye dair grleri

KAYALI, Trk Kltr Dnyasndan Portreler, s. 92-93. Kffar: Mslman olmayanlar, kfirler. 21 BERKES, Felsefe ve Toplumbilim Yazlar, s. 169-170. 22 AKTAR, Ayhan; Niyazi Berkesin Trkiyede adalama Kitabn Yeniden Okumak, z Brakm Kbrsl Trkler 1. Sempozyumu Niyazi Berkes, Yayna Hazrlayan: smail Bozkurt, Dou Akdeniz niversitesi Kbrs Aratrmalar Merkez Yaynlar:12, Gazimausa-Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti, 2000, s. 60.

-

Osmanlnn son dnemleri ve Cumhuriyetin kuruluundan gnmze

kadar geen srede yaanan ekonomik deiim ve geliimleri ele ald Trk ktisat Tarihi adl kitabnda ne kan grleri Birok lkeye yapt gezi ve izlenimlerinde ortaya kan grleri.

BLM II: LA KL K VE ADALAMA A. Laiklik Berkesin, adalama olgusu hakkndaki grlerini daha net ortaya koyabilmek iin, onun laiklik konusundaki grlerini akla kavuturmamz gerekmektedir. Kabaca din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlmas olarak ifade edilen laiklik kavram, ok farkl ekillerde ele alnm ve tanmlanmtr. Laiklik konusunda yaplan tanmlamalara bakldnda tanm dzeyinde eitlilik ve zenginlik hemen gze arpar. Dar anlamyla laiklik, din ve dnya ilerinin birbirinden ayrlmas olarak kavramsallatrlmaktadr23. Din ilerinin devlet ilerinden ayrlmas eklinde tanmlanan laiklik, yanl saylmasa da eksik bir aklama olarak karmza kmaktadr. Laiklik kavramna farkl kesimler, farkl anlamlar yklemekte bu da anlam kargaasna yol amaktadr. Baz kesimler, laiklii, dini inanlarn zgrce yaanabilmesi adna bir gvence olarak alglamay tercih ederken; bir baka kesim ise, politik alanda dinin snrlandrlmas anlamna geldiini vurgulamaktadr. Kiliye gre laiklik, ynetimi, siyaseti, eitimi, devlet ve toplum yaamnn gerekli kld grevleri; dinin, dinsel konularn etkisinden, tekelinden kurtarmak,

Bu konuda Bkz; NARLI, Nilfer; Trkiyede Laikliin Konumu, Cogito, Yap Kredi Yaynlar, Say:1, stanbul, 1994, s. 21-29, KILIBAY, Mehmet Ali; Laiklik Ya da Bu Dnyay Yaayabilmek, Cogito, Yap Kredi Yaynlar, Say:1, stanbul, 1994, s. 13-19, KILALI, Ahmet Taner; Kemalizm, Laiklik ve Demokrasi, mge Kitabevi, Ankara, 1994, s. 29, KONGAR, Emre; Demokrasi ve Laiklik, Remzi Kitabevi, stanbul, 1997, FEYZ OLU, Turhan; Trk nklabnn Temel Ta Laiklik, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1987, s. 171-226, MERT, Nuray; Laiklik Tartmasna Kavramsal Bir Bak, Balam Yaynlar, stanbul, 1994, BAG L, Ali Fuad; Din ve Laiklik, Yamur Yaynevi, stanbul, 2003, LHAN, Attil; Hangi Laiklik, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2004, KORAY, Durmu; Neden Atatrk Niin Laiklik, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 2003.

23

devlet ileri ile dini ileri birbirinden ayrmak, okul ve bilimi devlet toplum yaamnda egemen klmaktr24. Laiklii daha ok siyasi iktidarla olan ilikisi ve insan haklar asndan ele alan zek ise laiklii u ekilde tanmlamaktadr: Laiklik, siyasi iktidarn kaynann dinden olmamas demektir. Laik sistem kiilerin inan hrriyetini salad gibi daha geni anlamda dnce hrriyetini de salayan sistemdir25. Ozankayaya gre ise, laiklik yalnz din ve tapnma zgrl olmayp, her din ve her mezhepten insanlarn, ayrca herhangi bir dinsel inanca gerek grmeyenlerin de eit lde zgr olmalardr26. nsann kendi varln gvence altna alp, daha iyi yaam koullar srdrme istei laik anlayn douuna kaynaklk etmitir. Bu anlay ayn zamanda toplum halinde yaamak zorunda olan insann devlet biiminde rgtlenmesi ve dnya ilerine ancak bylelikle bir dzen vermesi gereine de kaynaklk etmitir27. Laiklii ideolojik-kltrel dzleme ait bir sorun olarak gren Perinek ise laiklii, dinsel ideolojiden kopu olarak nitelendirir28. lkemizin yetitirdii nemli dn adamlarndan biri olan Cahit Tanyola gre ise din ve devlet ilerinin ayrlmas laikliin yalnzca politik grntsn oluturmaktadr. O, amzn bilim ve teknik a olduunu, bununla birlikte devletin grevlerinin de arttn, devletin d ilikilerinde deimelerin olduunu, uluslararas balantlarn, bugn dini esaslara gre deil ekonomik ve politik karlara gre dzenlendiini vurgulamaktadr. Bu anlamda Tanyola gre, ekonomik ve politik unsurlara bal olarak gelien uluslararas ilikileri, dini deerlerin etkisinden kurtarmak gerekir. Bu

K L , Suna; Atatrk Devrimleri, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 1962, s. 150. ZEK, etin; Trkiyede Laiklik, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1962, s. 150. 26 OZANKAYA, zer; Trkiyede Laiklik, Cem Yaynevi, stanbul, 1993, s. 92. 27 WEBER, Max; Sosyoloji Yazlar, eviren: Taha Parla, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul, 1986, s. 20. 28 PER NEK, Dou; Kemalist Devrim-2 Din ve Allah, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1994, s. 148.25

24

ise, laikliktir. Yani laiklik, bir ulusun ekonomik ve politik elerinin dinin etkisinden kurtarlmasdr29. Laiklik kavramnn Bat Avrupa toplumlarnda ve Trkiyede ortaya kna baktmzda ise byk farkllklar gze arpmaktadr. Laiklik kavram, Hristiyan kkenlidir. Laik dncenin gelimesinde Hristiyan leminin yeri ok nemlidir. nceleri kk cemaatlerin oluturduklar din birlikleri daha sonra Roma mparatorluu iinde geniledike, imparatora kar rakip bir mertebe dzeni kurmu ve imparatorun niverselliine edeer bir din niversellii meydana getirmitir. Kayzer ve sa rekabetinde, sa galip gelmi, krala ve imparatora hkmeden gerektiinde onlar aforoz eden, dinsel ve siyasal bir otorite ortaya kmtr30. Bilindii gibi laiklik, Batda tccar ve sanayicilerden oluan kapitalist snfn din adamlaryla toprak aalarnn ittifakna kar kmasyla gelimitir31. Perinek de Kongarla ayn grtedir. Ona gre, laiklik, feodalizme kar snf mcadelesi srecinde dodu ve derinleti32. Batda da homojen bir laiklik anlay yoktur. Fransada laiklik ok sert, kat iken; ngilterede daha esnektir. Trkiyede laiklik kavramnn tarihsel geliimine bakarsak, ilk gze arpan nokta, kavramn Franszcadan Trkeye getiidir. aylana gre, laiklik, Franszcadan Trkeye geen bir kavram olarak kalmam, bu kavramn toplumsal yaama aktarlmas srecinde de birok bakmdan Fransa ile rtmtr33.

UYGUN, Hamza; Cahit Tanyol, Trk Toplumbilimcileri 1, Editr: KONGAR, Emre; Remzi Kitabevi, stanbul, 2003, s. 347-348. 30 NEDA, Armaner; Atatrklk, II. Kitap, Atatrk niversitesi Yaynlar, Erzurum, 1981, s. 320. 31 KONGAR, Emre; Devrim Tarihi ve Toplumbilim Asndan Atatrk, Remzi Kitabevi, stanbul, 2002, s. 306. 32 PER NEK, Kemalist Devrim-2 Din ve Allah, s. 144. 33 AYLAN, Gencay; Trkiyede Laiklik, Yeni Yzyl Kitapl-Trkiyenin Sorunlar Dizisi: 8, stanbul, 1998.

29

zetle, laiklii, politik dzenlemelerde ve devlet ilerinde dinin herhangi bir belirleyiciliinin olmamas eklinde tanmlayabiliriz. Benzer bir ifadeyle, laiklik, dinin devlet ilerinin dna itilmesidir. B. adalama adalama kavramnn tarihsel geliimi konusunda Blackin saptamalar ilgi ekicidir. Bilimsel devrimden bu yana insan sorunlarndaki hzl deime srecini anlatan genel bir deyim olarak adalama kken ynnden olduka yeni bir kavramdr. Ancak ayn an bir dnemin niteliini gsteren bir deyim olarak ada szcnn kullanl altnc yzyln Ortaa Latincesine dek geriye gtrebilir. nce Latincede daha sonra ngilizcede ve br dillerde bu szck yaanan an ve gemiin yazar ve yazlarn birbirinden ayrt etmek zere kullanld ve yedinci ve yzylda ise modernity (adalk), modernizers deiik (adalatrclar) modernization (adalama) szcklerinin

biimlerde olduka snrl ve teknik balamlarda kullanld grld. lk zamanlarda modern (ada) szc ou kez baya ve basmakalp gibi bir anlamda kullanlrd ve Shakespeare de deyimi hep bu anlamda kulland. Bununla birlikte szcn daha nesnel bir anlamda kullanld da oldu ve Avrupann on yedinci ve on sekizinci yzyl tarihileri Hristiyan kronoloji sistemine gre benimsenmi dnemletirmeyi yava yava bir yana braktlar ve eski a, orta a ve ada dnemlere yollama yapmaya baladlar34. Ancak Endstri Devriminin yaanmasyla birlikte, sanayileme ve retim aa damgasn vurmutur. Bu dnemden itibaren sanayileme, toplumlarn snflandrlmasnda belirleyici bir e olmutur. Bu balamda sanayileme dzeyi yksek toplumlar gelimi toplumlar, sanayileme dzeyi dk olan toplumlar ise az gelimi toplumlar olarak grlmeye balanmtr. Az gelimi toplumlarn sanayileme srecine ilikin birok tanmlamalar getirilmitir: Batllama, Avrupallama, Modernleme, adalama vb. Btn buBLACK, Cyril E; adalamann tici Gleri, eviren: M. Fatih Gm, Verso Yaynclk, Ankara, 1989, s. 16-17.34

tanmlamalar ayn anlamda kullanlmaktadr. Kongarn deyiiyle, adalama dier bir deyimle modernleme, btn gelimekte olan toplumlarn, Bat toplumlarnn geirdii aamalardan geecei bir sre olarak deerlendirilmektedir35. Yukardaki tanmlamalar eliinde, Eisenstadt modernlemeyi, tarihsel olarak Bat Avrupada ve Kuzey Amerikada gelitirilmi olan toplumsal, ekonomik ve siyasal sistemlere doru bir deime sreci olarak tanmlar36. Lerner ise modernlemenin temelinde aklc ve pozitivist bir ruhun benimsenmesinin yatt syler37. Ozankaya ise adalamay, Geri kalm toplumlarn ada toplumlarn ekonomi, bilim, kltr, toplumsal dzenleni alanlarnda gnmz bilim ve uygulamann olanak verdii en gelikin aamaya gelme aba ve zlemlerini anlatan geni kapsaml toplumsal akm38 eklinde tanmlamaktadr. zetle, temel olarak adalama, az gelimi toplum modelinin bir kenara braklp gelimi toplumlarn yolundan gitme eklinde tanmlanmaktadr. E deyile, adalama, geleneksel deerlerin terk edilip yerine modern deerlerin tesis edilmesi eklinde ifade edilmektedir. Eisenstadta gre modernlemenin iki genel nitelii vardr39: 1- Toplumlarn sosyo-ekonomik deimeleri 2- Toplumsal rgtlenmenin yapsal deimeleri

KONGAR, Emre; Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei, Remzi Kitabevi, stanbul, 1985, s. 227. 36 A. g. e., s. 227. 37 A. g. e., s. 227. 38 OZANKAYA, zer; Toplumbilime Giri, Sevin Matbaas, stanbul, 1982, s. 400. 39 EISENSTADT, S.N; Modernization, Protestand Change, Prentice Hall Inc. Englewsad Cliffs, New York, 1966, s. 2-5, (Aktaran: KONGAR, Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei, s. 228-229).

35

Modernleme teorileri byk eletiri grmtr. Kzlelik, modernleme teorisyenlerini, kapitalist dzeni merulatrd ve kapitalizmi Bat d toplumlara en nemli ve tek model olarak sunduu iin radikal bir biimde eletirmitir. Kzlelike gre, modernleme teorileri, nc Dnyann sosyalizme ynelik tavrn krma giriimidir40. Cirhinlioluna gre, modernlemenin iki boyutunda bahsedilebilir: lk

boyutu modernlemek isteyen bir lke / kiinin varl ile modernlemek isteyen bu lke / kiiye rnek olabilecek dier lke /kiinin varldr. Modernleme bu iki kutbun birbiriyle tarihsel etkileimi olarak alglanabilir41. Ksaca, modernleme/adalama ok ynl bir kavramdr. Dnsel olarak aydnlanma felsefesinden beslenen, politik anlamda Fransz devrimine dayanan, ekonomik olarak da sanayilemeden temellenen bir sre olarak karmza kmaktadr. Modernleme, moderniteyi bireylerin iselletirmesi, bilin dzeyinde benimsenmesi anlamna gelmektedir. zetle, laiklik din ile ilgili iken, adalama daha ok geleneklerle, ahlakla ve deerlerle ilintilidir. an baat deerlerine uygun yaam anlaynn addr, adalama.

KIZILEL K, Sezgin; Sefaletin Sosyolojisi, An Yaynclk, Ankara, 2002, s. 154. C RH NL OLU, Zafer; Azgelimiliin Toplumsal Boyutu, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1999, s. 19.41

40

BLM III: N YAZ BERKES N LA KL K VE ADALAMA ANLAYIIGen okuyucu! Trk reform tarihinin sonularn anlatan bu hikyeyi senin iin yazdm. Bugnn daha iyi anlamak iin sen onu yeniden ren; daha derinlere git ve yazdklarmn doru olup olmadn kendin aratr. Bugnk Trkiyenin hangi artlar iinde kurulduunu daha iyi anlayacaksn; onun, gene dnp dolap bu hikyede anlattm ayn bozucu glerin elinde ayn sonuca uratlmasna raz olmayacaksn. Szn ettiim endam aynasnn nne getiin zaman kendi ulusunu, tam kurtulduk dediimiz anlarda, gene fakir, gene borlu, gene dilenci durumunda ounluunu gene paavralar iinde grrsen elbette buna raz olmayacaksn. Karamsar olmana, yabanc uluslara ve devletlere dman olmana, kin beslemene ne gerek var, ne onun bir faydas, ne de ona hakkn vardr; sorumluluk sendedir. Dnyann gler dnyas olmadn, hesap kitap dnyas olduunu anlaman yeter. Kalknmann yolu heyecan ve kin deil, bilgi ve medeni cesarettir42.

A. Niyazi Berkesin Laiklik Anlay Niyazi Berkesin toplumsal deime alanndaki grlerini yanstan en nemli dncesi adalamadr. Berkes, lkemizin Osmanldan beri geirmi olduu toplumsal deiimleri, layiklik szc ile karlanan din-devlet ayrmnn tesinde kutsallatrlm gelenek boyunduruundan kurtulma olarak adlandrd adalama sorunu olarak nitelemektedir43. Berkesin dncesinde nemli yer tutan adalama anlaynn temelini ise laiklik konusu oluturur. Bu anlamda nce onun laiklik konusunda ileri srd grleri ele almamz aratrmann btnl asndan yerinde olacaktr. Trkiyenin son iki yzyl iindeki yenilenme abalarnn aamalarn (din ve dnya ilerini ayrma davasn lek alarak) abalarn dn dzeyindeki grnlerinin yardmyla incelemeyi amalayan Berkes, laikleme yerine secularism kavramn tercih eder. Zira Berkesin eserinde layiklik biiminde

42 43

BERKES, Trk Dnnde Bat Sorunu, s. 82-83. BERKES, Trkiyede adalama, s. 19.

yazd, gnmzde ise laiklik olarak yazlan ve din-devlet ikilemine dayanan bu kavram, Hristiyan kkenlidir. Benzer bir ifadeyle, Berkes, laiklik teriminin OsmanlTrk toplumuna ters dtn, bunun nedeninin de Hristiyanln ilk mezhebi olan Katoliklik iinde gelimi olmasna balar. Berkes'e gre "Laicisme szc Katolik Hrstiyanln yayld halklarn dilinde, zellikle Franszca'da kullanlr ve kkenine baklrsa halksallatrma' demektir. nk kayna olan eski ve Hrstiyanlk ncesi Grekedeki laos (halk), laikos (halksal) szckleri Hrstiyanlk dneminde klericus, yani din adamlar dnda olan kiiler iin kullanlrd. Modern Franszca'da laicisme, din adamlarndan, rahiplerden baka kiilere, kurullara, yetkililere, dnya ilerinde, hatta din ilerinde stn bir yer verme anlamn tar44. Berkes, laiklik ve secularisme kavramlarn Osmanldaki

gelimelerinden dolay daha geni boyutlaryla ele almak gerektiini vurgular. Bunun temel nedenlerini ise yle aklar: Birincisi slamlkta devlet ve din arasndaki ilikinin ve ikisi arasndaki bamllk biiminin Hristiyanlkta olduundan ayr olmas olayndan kaynaklanr45. Berkes, ikinci soruna ise u ekilde aklk getirmektedir46: kinci neden, Hristiyan Batda bile laiklik sorunun yalnz kilise kurulu ile devlet kurulu aras ayrlma sorunundan oluan bir sorun olacadr. Devletin kiliseden ayrlmas olay bir toplumsal laikleme olaynn yalnz bir yandr. O lde nemli olan ekonomik, toplumsal ve kltrel rgtlerin de din llerinden ayrlmas ve bunlarla birlikte giden (rnein, bilim ve felsefe, sanat ve edebiyat, halkn allm davranlar gibi) alanlardaki dinden ayrlklar da ayn derecede nemlidir. O, laiklik teriminin kullanlmasnn iki farkl ve kar nedene dayal bir kavram karmaasna yol atn belirtir. Berkese gre, birinci neden, terimin geldii din geleneindeki (Hristiyanlktaki) durumun slm geleneinde de bulunduu inancdr. kinci neden ise daha ilgintir: slm geleneinde byle bir durum (din-

44 45

A. g. e., s. 18. BERKES, Niyazi; Teokrasi ve Laiklik, Adam Yaynlar, stanbul, 1997, s. 25. 46 A. g. e., s. 26.

devlet ikilemi) olmad iin, laiklik davasnn slm dinindeki toplumlarda yersiz, anlamsz olduu grdr 47. Yukardaki nedenlerden tr Berkes, laiklik terimini kullanmak istemez ve bunun yerine secularism terimini tercih eder. Kongarn da belirttii gibi, te Berkes, btn bu aklamalar dorultusunda, gerek slamda "din-devlet ikilemi" olmadndan gerekse bu ikilem olmad ve din-devlet btnl bulunduu iin, din ve devletin birbirinden ayrlmas gereklilii ortaya kt zaman, bu sre Katolik Hrstiyanlktaki dolay "laiklik" pek ok ile anlatlmak ortaya istendiinde, ktn tarihsel ve benzemezliklerden sorunun dnr

"adalama" srecini anlatrken "laiklik" kavramn kullanmak istemez48. Berkes, Hristiyan kkenli bir terim olan laiklik kavramnn yerine daha ilevsel olan secularism terimini kullanr. nk Berkes'e gre "secularism" szc bir yandan tam anlamyla "adalama" terimine karlk olurken, te yandan, dar anlamdaki din-devlet ya da devlet-kilise ayrm davasndan ok daha geni, "kutsallam gelenek boyunduruundan kurtulma sorununu ifade eder49. Berkes, laiklik teriminin yerine seklarizmi neden tercih ettiini szcn kkeninden yola karak aklar50: Katolik Hrstiyanln dndaki Hrstiyanln yayld yerlerde zellikle Protestanln etkisi altnda olan ngilizce ve Almancada kullanlan terimin kkeni Grekeden deil Latinceden gelir. Bu kken de zamanla deiiklie urayarak imdiki anlamn almtr. Aslndaki szck, saeculum szc, a' anlamna gelir ki Arapada bunun karl olan asr szc son zamanlara dein Trkede asr olarak kullanlrd. Layiklik teriminden nce, asrlik biiminde bir szck kullanlyordu. Bu szck, secularisme szcnn kapsad anlam tarsa da, Cumhuriyet dneminden nceki dnemde, aa uymak' ya da onun gereklerine uyacak biimde deimek' anlam, dincilerin elinde kt bir47 48

BERKES, Trkiyede adalama, s. 17. KONGAR, Emre; Niyazi Berkesde adalama Kavram, z Brakm Kbrsl Trkler 1. Sempozyumu Niyazi Berkes, Yayna Hazrlayan: smail Bozkurt, Dou Akdeniz niversitesi Kbrs Aratrmalar Merkez Yaynlar:12, Gazimausa-Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti, 2000, s. 33. 49 BERKES, Trkiyede adalama, s. 18-19. 50 A. g. e. , s. 18-19.

kavram durumuna getirildi. Asrlik zppelik, kkszlk, sathilik, dinsizlik anlamna gelmeye balad. Ziya Gkalp (ki terimi muasrlamak biiminde kullanmtr) belki de bu zntl anlamdan, anlam hi bilinmeyen bir szck bularak kurtulmaya alt; Arapa szlklerden o zamana dek kimsenin duymad, bilmedii bir szck bulup kard. Zenm biimindeki bu szck, Gkalp'in kendi yazlarnda bile tutunmad, kendisi muasrlamak terimini sonuna dein kulland. Asrilemek ya da muasrlamak gibi daha uygun olan terimin yerine (anlamnn ktletirilmesi yznden halkn kulanda olumsuz armlar yaptndan) byk ounluun anlamn, kkenini, yazl biimini bilmedii layiklik gibi melez bir terim bulma ii de ayn kayg ile yaplm olmaldr. Bu terimin kesin olarak hangi tarihte kt, ilk nce kimin kulland, yani resmilemeden nceki ksa tarihini belirten bir incelemeye rastlamadk. Gerek dil adalamas gerekse dn ve ideoloji asndan byle bir inceleme yararl olacaktr. Berkese gre, toplumbilim asndan laiklik yalnzca din-devlet arasnda bir sorun deil, kutsal ile kutsal olmayan deerler aras ilikiler sorunudur. Bu balamda Berkes, laik toplumun nasl olmas gerektii ve zelliklerinin neler olduu konusunda unlar ifade etmektedir51: a) Yanlgsz ve kutsal bir st otorite yokluu, b) Toplum kurallarnn ve deerlerinin blml ve otonom olmas, c) zel kii iin davranma ve karar verme zgrl, yararlk llerine uygun llerin benimsenmesi, d) Gelenek kavram kart olarak deime kavramnn stnl. O, geleneksel olarak kurallam bir toplumsal btnle laik toplum arasndaki ayrm laik toplumdan yana kullanm ve laiklii de bu anlamda toplumsal yaamn her alanna yansm, toplumun temel deer lleri saylan din kavramlarndan kurtarlmas problemi olarak ifade etmitir.

51

BERKES, Teokrasi ve Laiklik, s. 26.

Berkes, slam anlay laiklikle badamaz eklindeki grlere de iddetle kar kar. Bu tezi savunanlar, slamlk geleneksel olarak dinle toplum aras iliki asndan, baka hibir yerde ei olmayan bir dindir. O yalnz bir din deil toplumun temelinin kendisidir. slam toplumunda dinle devlet birbirine yapktr. Bunlar birbirinden ayrmaya kalklrsa hangisinin sa kalaca bilinemez52 dncesindeydi. Berkes ise, byle bir anlayn yani laikliin sadece din devlet ayrm olarak tanmlanmasn ve slam toplumunda yaatlamayacan kaba ve s bir yaklam olarak grr. Berkese gre, laikliin asl anlam, dini oluumlarn dnda toplumda kalplam, demode olmu yerleik geleneklerin dini kurallarm gibi kabul ediliinin sarslmas ve ortadan kaldrlmasdr. Ksaca, Berkeste laiklik, din ve devlet ayrmnn ok tesinde, toplumsal yaamn tm alanlarnda dejenere olmaya yol aan dini kural ve deerlerin kaldrlmas eklinde zetlenebilir. Benzer bir ifadeyle, Berkes, kalplam, eskimi geleneklerin dini kural olarak alglanmasna, kabul edilmesine kar kmtr.

52

A. g. e., s. 26.

B. Niyazi Berkesin adalama Anlay Berkes, tarihsel bir perspektifle, lkemizin son iki yzylda geirdii toplumsal deimeleri adalama asndan ele almtr. Bu konudaki dncelerini de The Development of Secularism in Turkey (geniletilerek Trkeye evrilmi hali Trkiyede adalama) adl zgn kitabnda dile getirmitir. Berkes, adalama adl kitabn yazma amacn yle aklar: Trkiyede adalama srecinin geliimini izleyen bu aratrma, 18. yzyln balarndan Cumhuriyet rejiminin kuruluuna dein geen olaylarn tarihi olarak yazlmamtr. Cumhuriyetin ilanndan sonraki dnemin tarihi de deildir. Tarihsel olaylar burada Cumhuriyete geliin nkoullar olarak oynadklar roller asndan yer almlardr. Bu yaptn bata gelen amac, sz edilen yzyllar iinde geen i ve d olaylarn nasl zorunlu olarak bir ulus birimine dayal Cumhuriyet rejiminin gelmesi dorultusunda aktn gstermektir53. Berkes, kitabn yazlmasnda zellikle, . Hakk Uzunarl, Halil nalck, erif Mardin, Tark Z. Tunaya, evket S. Aydemir, Bernard Lewis, Roderic Davison, Stanford Shaw, Ramsauer, Nikki Keddie ve Gotthard Jaeschke'nin aratrmalarndan yararlandn belirtir. Onun adalama konusu zerinde srarla durmasnn nedeni, iki yzyldr sregelen modernleme abalarnn vard aamalar grmek ve buna zm retmektir. O, seklerleme ile adalama arasndaki ilikiyi kesin bir biimde, secularism szc adalama szcne hem anlam, hem kken asndan daha yakndr, hatta onun tam karldr, eklinde ifade etmitir. O, lkemizin iki yzyldr geirmekte olduu deime ve gelimeleri adalama olarak ele alr ve bunun nedenleri u ekilde aklar: Deer lleri

53

BERKES, Trkiyede adalama, s, 13.

olmayan hibir toplum yoktur; ancak baz deerler zamann gereklerine gre deieceine, zamanla katlama, kireleme eilimi gsterir. Bu, bize eyi anlatr: Toplumun insanlar arasnda birbirine ok yapk bir birlik vardr; kiiler deimez kurallara uyarak yaamay ok rahat ve kolay bulurlar; yaamlar, yalanan kiilerin damarlarnn sertlemesi gibi katlamtr. Kiiler byle bir durumu ok beenirlerse de deime zorunluluklarnn silsilesini yemeyen toplum da yoktur. Zamann yumruklar altnda baz kiiler, alk olduklar lleri brakmaya, bazlarn gizli ya da aka inemeye; bazlar da ya dardan yeni kurallar almaya, ya da kendileri yeni kurallar gelitirmeye balarlar. Bunu yapanlarn i hayatnda ise atmalar balar, bunun da saysz grntleri vardr. Bir toplumda en yksek saylan deerler, zellikle byle zamanlarda, dinsel deerler klna girmeye de eilimlidirler. Din, gelenein en son sna, en son savunma kalesidir. Aslnda toplumun eski yaaynn kkeninden gelen birok alkanlk, kolaylkla din gerei imi gibi bir nitelik kazanr. te bunun iindir ki adalama szcnn z, layikleme szcnn sylemek istedii gibi toplumu, bu dinselleme hummasnn yakasndan kurtarma ii imi gibi gzkyor ve burada laicisme ile secularism terimlerinin anlamlar, ayr szck kkenlerinden geldii halde, birbirlerine uyuyor54. O, adalamann, dinselletirmenin ekonomik, teknolojik ve siyasal yaam alanlarnda ortaya kabilecek olumsuz etkilerini ortadan kaldracan vurgulamaktadr. Berkes, Osmanl rejiminin en nemli yann dinsellikten ok geleneksellik olarak grd iin adalama konusuna yaklarken de dinden ok gelenek zerinde durmaktadr. Berkese gre adalama ile dinselleme ayn zamanda var olmaktadr. Ona gre, dinselleme, adalamaya kar kaplumbaann kabuuna ekilmesi gibi bir korunma abasdr55.

54 55

A. g. e., s. 20. A. g. e., s. 20.

Bu balamda da, onun iin adalama, din-devlet ayrmnn ok tesine geen kutsal kural ve deerlerden kurtulma problemidir. Berkesin ifadesiyle, u halde, adalama konusunda asl sorun, kutsal saylan alann ekonomik, teknolojik, siyasal, eitsel, cinsel, bilgisel yaam alanlarnda daralmas, etkisizlemesi sorunudur. Bu alann (hi deilse baz kiilerin yaamnda) hemen hemen hie inmesi eilimi olduu iin, buna kar olanlar gerici' adn hak ederler. Bu nitelikle ban kaldrd ya da dur, olamaz' diye kolunu kaldrd zaman baka eitten bir sava balar. Bu sava artk din-devlet sava deil, ileri-geri sava olur. lerleme ve gelime ile tutma ve denge gibi iki amac gerekletirme abas biimini alr. Hatta kimi zaman halk-devlet aras atma, aydn-yobaz aras ekime, ya da dengeleme, millet-devleti, millet-toplumu olma biimine de girer56. Berkesin dncesinde din temel dayanak noktas olarak incelenirken dncelerinin byk bir ksmnn da gelenek zerine ina edilmi olduu hemen gze arpan bir zelliktir. Berkes adalamayla modernleme arasnda farkllk olduuna dikkat ekmektedir. zere gre, Berkes, adalamay, toplumun ekonomik alt yapsnda oluan teknolojik deiimlerin bir sonucu olarak deil, kltrel st yapda, gelenek gereklerinin yerine zamann gerekleri dorultusunda kendiliinden oluan bir deiim olarak grmektedir. Bir baka deyile, toplumsal deimenin mekanizmasn ekonomik alt yapda deil, st yap kurumlarna ynelik yeniletirme (slahat) giriimlerinin dn boyutunda beliren grntlerinde aramaktadr57. Ksacas, Berkes, adalamann geleneksel deerlere kar topyekn bir mcadele ile birlikte gerekleebilecek geni kapsaml bir problem olduunu belirtir. ...adalama, yalnz siyasa alannda deil, her alanda (altn di takmak ya da bisiklete binmek gibi ilerde bile) deimez kurallarn sarslmas gibi daha kapsaml bir sorundur58.56 57

A. g. e. , s. 23. ZER, Niyazi Berkes, s. 253-254. 58 BERKES, Trkiyede adalama, s. 22.

Dier bir anlatmla, Berkeste adalama, toplumda kutsal saylan alanlarn tmnde grlen deime ve sz konusu alanlarn eskisine gre etkisizletirilmesidir. Berkes, Osmanlda deiimlerin balang tarihi olarak 17. yzyln sonlar ve 18. yzyln balarn gstermektedir. Dolaysyla Berkes'in adalama anlayn daha net ortaya koyabilmek amacyla dnemin koullarn ortaya koymamz yararl ve yerinde olacaktr. O, Osmanlnn gerileme dneminden Bat kaynakl reformlarn taklit edilmesiyle balayan ve gnmze kadar geen deiim srecini adalama giriimleri olarak nitelendirmektedir.

1. adalama Srecinde Osmanl mparatorluuBizim garp ile tanmamz yeni bir ey deildir. yle byle yzyllk bir gemii vardr Byle olmakla beraber, doruyu sylemek lazm, biz hala ilmi mstakil bir hale getiremedik. Yani garpta olduu kadar bir bilim ananesi, terbiyesi, zihniyeti kuramadk. Bunu bilhassa sosyal sahasnda grrz. Bu sahalarda henz daha ne garpta yaplan almalar ve ilerlemeleri yettii kadar biliyoruz, ne de onlara bir ey katm bulunuyoruz. Bunun en iyi iareti bu yollarda taklitilik ve ezbercilik tesine gidemeyiimizde grrz59.

Berkes, adalama konusu ele alrken, Trk dn tarihinde Batcln ne zaman ele alnmaya baladna ve batllamadan ne anlamamz gerektiine byk nem vermitir. Berkes, Bat medeniyetinin toplumumuz tarafndan net bir ekilde anlalmadn syler. Osmanlda olduu gibi, gnmzde de bu durumun devam ettiini, bundan dolay da Bat ile olan ilikilerimizin hep gdk kaldn belirtir. Ona gre, Bat ile bizim aramzda balayan karlkszlk halinin ilk ipularn iki szck iyi zetler60: kfir ile Frenk. Bu szcklerden biri Araplardan, teki Rumlardan kalmadr; Osmanllarn kendi uydurmalar deil. O, Bat uygarlnn ne olduu hakknda birleilmi bir anlayn olmamasn eletirdii gibi, Bat uygarlndan ne alnp, ne alnmayacann belirlenmemesini de radikal bir biimde kritik etmitir. Berkese gre, Bat medeniyetine ister dost ister dman ister hayran olsun veya olmasn hepsinde de Bat medeniyeti sabit, kati, deimeyen, mcerret bir medeniyet olarak kabul edilmitir Bat medeniyetinin uzun bir sosyal tekml mahsul olarak meydana geldii ve yine dinamik sosyal amiller altnda deien ve tekml edecek olan bir ey olduu tam manasyla anlalamamtr61.

59 60

BERKES, Niyazi; lim Dnyasndaki Durumumuz, Yurt ve Dnya, 1942, III/20. BERKES, Niyazi; Trk Dnnde Bat Sorunu, Bilgi Yaynevi, stanbul, 1975, s. 175-176. 61 BERKES, Felsefe ve Toplumbilim Yazlar, s. 171.

O, herkesin Bat uygarlnn farkl zelliklerine kapldn vurgulamaktadr. Dier bir ifadeyle, kimi Batnn tekniine, kimi dinine, kimi sporuna, kimi zihniyetine vurulmutur. Bundan baka, muhtelif grlerin, ister mspet ister menfi tavrl olsun, Bat medeniyetine ait u noktalar gzlerine arpmtr62: 1. Belki de en evvel gze batan ey Batnn maddi medeniyeti, teknolojik kabiliyeti ve verimliliiydi. 2. kinci gze arpan nokta, Batda hakim olan ekonomik zihniyet ve mnasebetlerdi ki bu da, kapitalizm zihniyeti ve mnasebetleriydi. 3. Gze batan nc nokta, Batnn siyasi tekilatyd, diyebiliriz. Bu da bildiimiz gibi demokratik parlamentarizmdi. 4. Alaka ve dikkat mevzuu olan drdnc bir nokta, Batnn aile, meslek, din ve sair sahalara ait mnasebetler ve messeselerdi. 5. Beinci bir mevzuu olarak alakay eken ilim ve edebiyat zikredebiliriz. Berkes, Osmanl mparatorluunun 18. yzyln balarna kadar siyasal egemenliini devam ettirdiini, ancak bu tarihten itibaren ilk nemli d engellerle karlatn belirtmektedir. 18. yzylda yaanan problemler, yalnzca devletin eski gcn kaybetmesine yol amam, ayn zamanda da gerileme ve kn ilk basaman oluturmutur. Berkesin dikkat ektii gibi, 18. yzyl bandan sonra Trk adalama geliimini, ada Avrupadaki nemli gelimeleri gz nnde tutmadan kavrayamayz. 1718 tarihi, Avrupa, ekonomik hayatnda bir nceki yzyl boyunca sren sarsntlarn sona erdii zamana rastlar. Deerli metal aknn Avrupada meydana getirdii byk fiyat devrimi feodal ekonomiyi ykm olmakla birlikte kapitalist ekonominin gelimesine engel olan toplumsal, siyasal, dinsel koullar direnmekte idi. Avrupa 17. yzyldaki alkalanmalar, bu koullarn yeni gelimeleri tkamakta oluundan ileri geliyordu. Fakat Osmanl mparatorluu lkelerinden farkl olarak Bat lkeleri glkleri yenmi, 1720den sonra yeni sanayi uygarlnn ilk aamasna girmitir. Batda bylece balam olan gelimelerin Osmanl lkeleri zerindeki etkileri, 18. yzyln geri kalan parasnda

62

A. g. e., s. 171-172.

ve 19. yzyln ilk eyreinde kendini gsterecektir. Osmanl devleti bu gelimelere ayak uyduramad lde arkadan srklenmeye, nihayet Tanzimat dneminde o selin iine kendini kapp koyuvermeye zorlanacaktr63. Ksacas, 18. yzyln balarnda Osmanl mparatorluu, Bat iin rakip bir alternatif sistem olmaktan kmt. Ona gre, 18. yzylda Osmanl Devletinin Bat ile politik ve ekonomik ilikileri temel zellik gsterir64: 1. Deime ve kalknma abalar, bu devletlerin siyasal atmalarna kartrlmtr, 2. Batya dnme ondan etkilenme, ya hep tersine ya da zamansz olmutur 3. Batya dn, ieride reform yapma zorunluluklarndan kanmak iin ya da bundan kanlamaynca Batya dn denize denin ylana sarlmas cinsinden olmutur. Osmanl mparatorluunun yaad ciddi sorunlar sonrasnda, toplumda ve aydnlar arasnda eski dzene dnme imknszlnn ortaya kmas, devletin gerek ekonomik gerekse siyasal bakmdan gerilemeye balamas ve Avrupada yeni bir uygarln douunun sezilmesi Osmanlda deiimin kanlmaz olduunu ortaya koymutur. 1699 Karlofa ve Pasarofa Anlamalaryla balayan dnem, yani 1700lerden itibaren yeni bir dzen oluturmak fikrini gndeme getirmitir. Berkes, 18. yzyl dnrlerinin karlat problemler sonucunda ilk defa Batya yneldiini ifade etmitir. Ona gre, ilk dnemlerde noktalanan k olay geleneksel ordu kurumunun bozulma iinde bulunuu olmutur. Osmanl ordu kurumu ok geni lde toplumsal balantlar olan bir kurumdu. Onun bozuluunu nlemenin aresi, ordu reformunda bulunaca grnn domas bundandr. Bundan da, Batdan modern ynetim ve yntemlerin alnmas gerei gr domutur. Kurulan yeni militer eitim okullarnda, modern bir ordunun dayanaca bilim ve teknik eitiminin balamasyla, yeni bir okumu kuan yetimesi63 64

BERKES, Trkiyede adalama, s. 42-43. BERKES, Trk Dnnde Bat Sorunu, s. 175.

balamtr. lkokullar, yeni kuak arasnda modern matematik ve fizik bilimlerinin daha sonraki yaylnn kaynaklar olmutur. Batya doru yneli yolu ilk kez byle balamtr65. Bu balamda da Berkes, 18. yzylda Osmanl mparatorluunda

problemlerin had safhaya kmasyla birlikte, Batya katlma, onu rnek alma gerektiini savunanlarn ortaya ktn belirtmekte, ancak bu gr savunanlarn baarya ulaamadklarna dikkat ekmektedir. Berkesin ifadesiyle, bu kadar perian bir halk ve ekonomi temeli ile Bat uygarln benimseme ve uygulama baln kavaa kmas kadar olamayacak bir eydi66. Berkes, Trkiyenin ba sorunun Batllamak deil, Batllamamak olduunu ileri srmekte ve Batnn ikiyzl politikalarn da eletirmektedir. Ona gre, Batdan bamsz olmayan hibir geri kalm toplum Batllaamaz, ilerleyemez; ister reform ister devrim yoluyla kendine yeni dzen veremez; sele kaplm bir saman p gibi srklenir durur Geri kalm toplumlarn Batllamasn isteyen Batllar ayn zamanda bunlara kar gelmekle eliiklie dmektedirler67. zetlersek; 19. yzyl, Osmanl Devleti iin paralanma ve k srecinin yaand karanlk bir dnem olarak tarihe gemitir. Osmanl Devleti, her ne kadar mevcut durumu koruma ve toprak kayplarn nlemek amacyla Avrupa devletleriyle denge politikas izlemeye almsa da durum hep Avrupa devletlerinin lehine, Osmanl Devletinin ise aleyhine gereklemitir. Yine bu dnemde Osmanl Devleti, Fransz htilal sonucunda yaylan milliyetilik akmndan olumsuz ynde etkilenen imparatorluk olmu ve bunun sonucu olarak da Balkan uluslar bata olmak zere birok ulus Osmanl Devletine kar65 66

isyan

edip

mparatorluktan

kopmaya

balamtr.

Osmanl

Devleti,

BERKES, Felsefe ve Toplumbilim Yazlar, s. 136. BERKES; Trk Dnnde Bat Sorunu, s. 69. 67 A. g. e., s. 186.

imparatorluun btnln korumak amacyla 1839da Tanzimat Fermann ilan etmitir. 2. Tanzimat Dnemi nemli olaylarn meydana geldii Tanzimat Dnemi, Berkesin adalama grnn anlalmasnda mhim bir yer tutar. Tanzimat, Osmanlda ktye giden dzene nefes aldrma abas olarak dnlmtr. lkenin deyiiyle, Tanzimat, Karlofa Antlamasndan beri Osmanl Devletinin ardarda yenililerine son vermek iin yapt teebbslerin sonucudur68. Her gcn stnde bir yasa gcnn olduu fikri, kanun nnde herkesin eit saylmas, Fermann en byk getirisi olarak kabul grmtr. Tanzimat dnemi, padiahn, geni yetki ve bamszlnn snrlandrld bir dnemi ifade eder. Yine bu dnemde, devlet ynetimi ve brokrasi alan bata olmak zere, askeri, ekonomik ve daha birok alanda deiiklikler yaplmtr. Ne var ki bu dnemde yaplan deiiklikler, istenilen sonular vermemi, tam aksine, imparatorluk ok daha ktye gitmitir. Her ne kadar Tanzimat Ferman, kendinden nceki slahatlardan farkl olarak haklar alannda yeni deerler ierse de insan haklar, eitlik, adalet, demokrasi gibi alanlarda yenilikleri kapsam olsa da Berkes, Fermann II. Mahmut dnemiyle benzetiini belirtir. Dier bir ifadeyle, o, Tanzimat Fermannda yer alan ilkelerle II. Mahmut Dneminde beliren dnceler arasnda nemli farkllklar olmadn belirtir. Ona gre en nemli fark, ilk kez yazl bir senet (charte) olarak yaymlanmasnda ve daha nce grdmz iki senette olduu gibi hkmdarla ordu ya da hkmdarla yn arasnda kalm bir szleme olmak yerine hkmdarla hkmet arasnda ve iln edilmi, kamuya aklanm bir szleme olmasndadr69.

68

LKEN, Hilmi Ziya; Trkiyede ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar, stanbul, 2001, 40. 69 BERKES, Trkiyede adalama, s. 214.

s.

Berkes, devlet kademesi dnda yeniliklerin halka duyurulduu ilk yazl belge olmas ve kanunlar yapma eilimlerini tamas asndan Tanzimat nemser. Ancak, Tanzimatn olumlu ynlerinin yan sra baarsz ynlerinin de olduunu belirtir ve bu ynlerini radikal bir biimde eletirir. Tanzimatlarn uygarlkla geleneksel toplumun deiime gerek olmadan uyuabileceini zannetmelerinin iine dtkleri temel yanlg olduunu vurgulamaktadr. Oysa Berkeste adalama kutsal saylan alann zamana gre deimesi olduuna gre, Tanzimatlarn geleneksel yapya dokunmadan yenilikler yapma, Batnn deiimlerini olduu gibi alma almalarn eletirmesi kendince hakl grnmektedir70. Berkes, Tanzimatn baarsz olmasnn nedenlerinden biri olarak da, Batl devletlerin uygulamay kendilerine gre ekillendirmesini gsterir. Bunun yan sra, Berkes, Tanzimatn istenilen sonular vermemesini aklarken Tanzimat aydnlarna da gndermede bulunur ve onlar Bat uygarln tan(ya)madklar iin radikal formda eletirir. Ona gre, Tanzimat aydnlar, Batllarn Dou kansnn zddna, Batnn ark terakki edemez inancna kar edebilir, etmelidir, etmezse yaayamaz sonucuna vardlar. Bu bakmdan Tanzimat dnemi aydnlar dier birok slm ve Dou toplumlarnn aydnlarndan daha ileri bir durumdadrlar. lerleme kavramn almadaki bu ilericiliklerine karn, Tanzimat aydnlar Avrupa uygarlnn zn, niteliini anlamada byk bir baarszlk gsterdiler71. Berkes, Tanzimat rejiminin asl baarszln ise u ekilde aklamaktadr: Tanzimat rejiminin asl baarszl Osmanllk ideolojisinin yanstt ekonomik adalama baarszlndadr. ada ekonomi gelimeleri, ulusal ekonomilerin kuruluuyla balamtr. Bat Avrupada ulus birimleri haline geli, monarklarn bir yandan feodal glere, te yandan niversalist Kiliseye kar kurduklar stn egemenliin himayesi altnda zel mlkiyet vatandalna, sermaye birikimi70

KOVANLIKAYA, alayan; Niyazi Berkes ve adalama Sorununa Eletirel Bak, Toplumbilim, Say:2, Editr: AKAY, Ali; Balam Yaynlar, stanbul, 1993, s. 48. 71 BERKES, Trk Dnnde Bat Sorunu, s. 194.

giriimciliine yol amasyla gereklemitir. Osmanl

mparatorluu Avrupa

siyasas iine girdii dnemde hem kendi topraklarndaki halklarn uluslama akmlarnn balamasyla hem de Avrupada gelien ulusal ekonomilerin istilsyla karlat. Bu koullar altnda Osmanl devletinin ada bir devlet olmann gerekli unsurlarndan yoksun olduu, Osmanllk ideolojisinin rtemeyecei bir aklkla beliriyordu. Osmanl devleti, egemenliini uygulayaca topraklarda siyasal hkm yrmedii iin, ekonomik kalknma program da yrtemezdi. Topraklarn zerinde kendi egemenliine aykr imtiyazlar edinmi d devletlerin ekonomik gc hkm sryordu. Devletin siyasal, ekonomik, kltrel dayana olarak bir ulus temeli yoktu. Ksas, tam adalama akmnn zafer kazand dnem, bunun uygulaycs olan devletin gerek bir toplum temelinden en ok yoksunlat bir dnem oldu. stelik, bu adalama ynnde her att admda bu durumu daha da ktletiren sonular yaratmak gibi bir paradoks vard72. Berkes, bu dnemde ortaya kan aydn-halk ikiliine de dikkat ekmi ve aydnlar da kendi toplumunu tanmadklarndan dolay eletirmitir. E deyile, o, Trk aydnnn gericilie katk sunduundan bahsetmitir. Ona gre, Trk aydn(ad stnde) ar aydnlk olduu iin gericilii cahillikle, ilericilii okumulukla bir tutar73. Berkes, yukarda da belirtildii zere, Tanzimat aydnnn toplumunu tanmadn buna karlk Fransz edebiyatlarn ve toplumunu stkardeleri kadar iyi tandklarn belirtir. Berkese gre, Trk aydnnn ne Trk kylsnn, esnafnn, iisinin durumlar zerine temelli bilgiler ne ekonomik ve mali artlar zerine inceleme ve tartmalar ne ana izgileri ile bile olsa kalknma projeleri vard74. Berkes, Tanzimat aydnnn, geri kalm toplumlardaki aydn tipine en gzel rnek olduunu ve ou zaman devletin savunucusu rolne soyunduklar iin aydn72 73

BERKES, Trkiyede adalama, s. 246-247. BERKES, Trk Dnnde Bat Sorunu, s. 26. 74 A. g. e., s. 47.

halk arasnda derin bir ikilik yaandn belirtir. Berkese gre, btn bu gelimeler, intelligentsia anlamndaki aydn kitlesinin hacmi ve nitelii zerine eit tketici ve ypratc bir etki yapmtr: Bir yanda, para ve politika, torbann dibinde alm iki delik gibi, aydn uvaln boyuna boaltmaya devam etti. te yanda, aydn ile halk kitlelerinin arasn daha da at. Halk kitlelerinde okumua kar gvensizlii ve phecilii daha da derinletirdi. Bu iki delikten dklen aydnlar halka gitmek yle dursun, halk denilen eyi aka sr yerine koymaya baladlar. nc etki, okumuluun toplumsal kklerini skmek, okumular topluma aykr kazan ve sinekr yollarna daldrmak suretiyle, aydn kitlesi iindeki tecansszl iki kat arttrmas oldu75. Devleti kntden kurtarmak iin devlet yapsnda reformlar

gerekletirmeyi ama edinen Tanzimat Ferman ile istenen hedeflere ulalamad gibi eitliki, adaleti bir Osmanl Devleti imaj da Avrupa toplumlar arasnda uyandrlamamtr. Tanzimat Ferman ile toplumdaki knty durdurulamam, aksine bu ferman knty hzlandrmtr. kntnn hzlanmasnn nedeni ise, kendi toplumsal ve ekonomik temellerimizi gz nnde bulundurmakszn Batdaki st yap kurumlarn kopya etmemiz olmutur. Berkes, Tanzimata ynelik tepkilerin, mparatorluk iindeki siyasal ve

kltrel buhranlardan temellendiini sylemektedir. O, bu konudaki grlerini yle ifade etmektedir: Tanzimata kar ilk siyasal tepki, Osmanl devletinin adalama sorununun gerektirdii reformlar onu Bat devletlerinin basklar altna soktuu halde (ya da bu yzden), reformlarn Mslman halka yarar salamamasnn yaratt tepkidir. Buna ulusuluk (Trklk) tepkisi demekten ok eriatlk (Mslmanlk) tepkisi demek gerekir76. O, Tanzimata ynelen ikinci nemli tepkiyi ise, Gen Akm olarak niteler. Bu giriim 1865te kurulmu olan ttifak- Hamiyyet adl bir rgtten gelmitir.Sinecure: Hizmetli maal memuriyet, ense ii. Tecans: Bir btn oluturan eler arasnda uyum bulunmas durumu. 75 BERKES, Felsefe ve Toplumbilim Yazlar, s. 257-258. 76 BERKES, Trkiyede adalama, s. 271.

Bunda nderliin ordu mensuplarnda deil genlerde olduunu sylemekte ve bu giriimin padiahlk kurumuna, hatta padiahn kiiliine kar deil, Tanzimatn padiah istibdatna hatta paalar istibdadna kar olduunu belirtmektedir77. O, Tanzimata ynelik nc tepki olarak Yeni Osmanllar akmnn belirdiini ifade eder. Berkes, bu iki terimin iki ayr grup iin kullanldn sylemektedir. Birincisi, Osmanl kurumlarn eski saf geleneklerine dndrme yanls olan slahatlar; ikincisi, eriatn zamann ihtiyalarn karlayamad, devlet-din bileiminin artk olana kalmad, devleti dinden ayrp Avrupa modeline gre kurma gerektii dncesinde olanlar78. zetle, Berkes, sz konusu nedenlerden tr Tanzimatn amacna ulaamad gibi, balang amalarndan da atn belirtir. Berkese gre, yaplan yenilikler veya reformlar, toplumu modernletirmemi, sadece memleketi Bat devletlerinin yemlii79 haline getirmitir. Berkes, Tanzimatn baarszlkla sonulanmasnn ardndan ortaya kan fikir akmlarn ve Abdlhamit rejimini de ciddi bir biimde eletirmitir. O, imparatorluu, kten kurtarmak, eski gnlere dndrmek amacyla ortaya kan fikir akmlarndan slamclk, Batclk ve Ulusuluk anlaylarn u ekilde deerlendirir: 1871-1876 dnemi bu dn akmnn birincisinin, kesin biim alyla sonulanm ksa ve frtnal bir dnemdir. Bu dnemin koullar altnda, Bat uygarl dorultusunda yarm yzyla yakn bir zamandan beri sren abalar durmu, din-devlet ayrm ynndeki gidi yeni bir din-devlet bileimi rejimiyle sonulanmtr80. Bu balamda, Berkes, stibdat dneminde bask ve skynetimle Osmanl toprak btnlnn korunmaya alldn fakat bunun gerekleemediini ve gereklemesinin de imkansz olduuna dikkat ekmitir.77 78

ZER, Niyazi Berkes, s. 261. A. g. m., s. 262. 79 BERKES, Felsefe ve Toplumbilim Yazlar, s. 254. 80 BERKES, Trkiyede adalama, s. 309.

Berkes, Kanuni Esasi hakknda da eitli fikirler ileri srm, bu dnemde yrtlen yanl politikalar da kritik etmitir. O, Tanzimat Fermannn yenileme hareketlerinde eksiklik ortaya kt iin Kanuni Esasinin uygulamaya konulduunu belirtmekte ve daha sonra temel amalarndan saparak slami bir ideolojiye dntn vurgulamaktadr. Berkes e gre, Kanunu Esaside (Temel Kanunda) halkn, devletin ekonomik, mali durumunu zmlemeye yarayacak hibir reform prensibi yoktu; bu Anayasann en nemli derdi padiahn ve halifenin hkmranlk haklarnn halka, Parlamentoya ve orduya kar korunmasn salamakt81. zetle; Berkes, Kanuni Esasi abalarnn yaand bu sancl dnemi beklenmedik problemlerin; ortaya kt Anayasal nitelendirir. Sonu olarak, imparatorlua ada bir grnt verme amacyla balayan Kanuni Esasi akm baarsz olmu, Batllamaya kar ve eriata dayal bir dzen yaratmtr. Berkesin de vurgulad gibi, adalamann gerekleriyle geleneksel deerlerin akmas, bu dnemin baarszlnda belirleyici olmutur. 3. Merutiyet Dnemi Tanzimatn ve Kanuni Esasinin amacna ulamamas sonucunda, devletin her geen gn kan kaybetmesini ve Batnn Osmanlnn i ilerine karmasn nlemek amacyla 1876da Merutiyet ilan edilmitir. Merutiyetin ilannda yurtdnda bulunan Trk aydnlar byk rol oynamtr. Bu dnemde yaplan reformlarn yetersizlii, devletin kurtuluu iin daha kkl ve etkili reformlarn gerekletirilmesini gndeme getirmitir. Benzer bir ifadeyle, Balkanlardaki isyanlar durdurmak, Rusyann Osmanl topraklar zerindeki emellerini krmak, Avrupal stibdat rejimi olarak

81

BERKES, Trk Dnnde Bat Sorunu, s. 41.

devletlerin Osmanlnn iilerine karmasnn nne gemek ve Osmanl Devletini dalmaktan kurtarma amac, merutiyetin ilann dourmutur. Berkes, merutiyeti batan beri baarsz bir rejim olarak adlandrr ve burada gericilerin byk rol oynadn belirtir. Ona gre, Merutiyet, anayasa gereince devletin resmi dinini polis kuvvetiyle uygulama rejimi demekti. Gerekten bunlarn merutiyetten anladklar ey eskilerin meveret usul dedikleri eydi; yani hkmdarn ulemaya danmas, zellikle hkmdar kanunlarnn eriata uygunluunun salanmas yntemiydi Merutiyetin yapaca ey ancak ulemann eriata uygunluunu onaylayaca kurallar uygulamakt82. Berkes, yurt dna giden Trk aydnlar bata olmak zere yksek eitim gren genlerin ve birtakm gizli komitelerin bu rejime kar koyduklarn belirtmitir. zerin de belirttii gibi, Jn Trkler akm olarak nitelendirilen bu gruplamalar arasnda ekimeler srerken nemsiz bir askeri eylem sonucu Padiah Kanun-u Esasinin ikinci kez yrrle konduunu ilan etmitir83. Berkes, 24 Temmuz 1908 olayn u ekilde yorumluyor: Olayn asl nemi, Abdlhamit ynetimini hemen yok etmekten ziyade toplumsal bir kmldan, daha sonra geni bir dnce canll dnemi amasndadr. Abdlhamit ynetiminin kurduu tutucu bask ynetimi kalktktan sonra olayn devrimsel etkileri grlmeye balad84. Bu adalamaya ynelik etkileri Berkes u ekilde deerlendirmektedir: Bu yeni koullarn en nemli olan, siyasal parti kurulmas olaynn douudur. Hkmdar, saray, brokrasi ve din kurullarnn dnda, ilk kez ortaya kan siyasal parti, 1908 devriminin getirdii sonulardan biridir. kinci nemli sonu, siyasal parti belirlenmelerinden nce devrimin yaratt yeni bir toplumsal duygu havas iinde Trk ulusu sezgisinin douudur. nc nemli sonu, gen subaylarn padiaha82 83

A. g. e., s. 48-49. ZER, Niyazi Berkes, s. 263. 84 BERKES, Trkiyede adalama, s. 403.

ubudiyet ve sadakat eilimiyle yetitirilen eski tip komutanlardan farkl olarak Padiah-Halife otoritesine ballk ile Trk halkna ballk arasnda bir seme yapma durumuna gelmeleri, birinciden koptuklar lde ikinciye dayanma yanls olmalardr. Bunun belki en radikal rnei bu kopma ve halka dnme eilimini yllarca sonra mantki sonuca getiren Mustafa Kemaldir85. 4. Ulusal Bamszlk ve Cumhuriyet Dnemi Berkes, Birinci Paylam Savann bitiminden sonra toplumda karamsar bir tablonun doduunu ve sava sonras durumun zmlenmesi sorunlar zerindeki fikirlerin de hilafet ve saltanat varsaymlarna dayandn belirtir. Ona gre, Osmanl mparatorluunu diriltme, yaatma, hatta bytme zlemleriyle girilen sava 1918 Kasm aynda sona erdii zaman, bu imparatorluktan geriye bir Trk ulusu kaldna bile pek az kii inanyordu. 1918 ve 1919 yllar iinde doan birok parti ve cemiyetin program ve tzklerine baktmz zaman ister dinci ister batc ister ulusu olsun, hepsinin dnnn altnda yalnz Osmanl saltanatyla Osmanl hilafetinin varlna hl doal olarak bakldn grrz. Kurtulu sorunu hl ve yalnz saltanat ve hilafetin kurtuluu sorunu imi gibi gzkyordu86. Berkes, o dnemde kurtuluun saltanata ve hilafete balandn, kimsenin aklna Trk ulusdevleti fikrinin gelmediini de vurgular. Berkes, Ulusal Bamszlk mcadelesinin verildii gnlerde Bat endeksli politikalarndan tr saltanat hkmetinin tavrn da eletirir. Ona gre, Kurtulu Sava boyunca saltanat hkmetinin tutumu, bu hkmet iin saltanat ve hilafetin Trk ulusunun varlndan daha nemli sayldn gstermiti. Bu rejimin toplumsal temelsizlii artk apak meydana kt halde, bunlar yine de byle bir devletin d yardm koltuk denekleriyle ayakta duracana inanyorlard87.

85 86

A. g. e., s. 393. A. g. e., s. 475. 87 BERKES, Trk Dnnde Bat Sorunu, s. 85.

O, bir dizi etkenin yaratt olaylar sonucunda, saray evresinde younlaan saltanat ve hilafeti kurtarma ve koruma hayallerini altst edecek bir dizi etkenin ortaya ktn ve bunun sonucunda olaylarn Ulusal Bamszlk Savana doru nasl gelitiini yle aklar: bunlarn banda yenen devletlerin mtareke koullarna aykr eylemleri gelir. Rusyada 1917de Bolevik Devriminin kopmas, mttefik devletlerin sava sonras tutumunda imdi kendini gstermeye balayan deiiklikler de meydana getirmiti kinci etken, Rusyadaki devrim zerine mttefik devletler zerine Bolevikler tarafndan Osmanl mparatorluunun bllmesi zerine mttefik devletlerarasnda yaplan gizli anlamalarn ve belgelerin yaynlanmas oldu nc etken, igal edilen blgelerde yer yer direni eylemleri balad halde, sultan ve halife hkmetinin bu direni eylemlerine ta balangcndan kar bir tutum almas oldu Drdnc etken, Rusyadaki devrimin ta kendisidir88. Berkes, sz konusu etkenlerin hepsinde bir ulusal kurtulu savan kolaylatracak yanlar olmakla birlikte, onun gerekleemez bir duruma dmesine yol aacak olumsuz yanlarn da olduunu belirtir. Berkes, burada Mustafa Kemale ayr bir parantez aarak, onun bu mcadeledeki rolne ve nemine ilikin u saptamalar yapar: Bu etken olmasayd, ilk direniler bastrlabilir, eriatlk, hilafet ve saltanat tarafndan yozlatrlabilir. Wilson prensiplerini uygulama istekleri, protestolar dinlenmeyebilir, direni gleri arasnda atmalar kabilir, ulusal kurtulu sava yerine bir i savaa gidilebilir ya da baka amalara evrilebilecek gler haline getirilebilirdi Bunlar nleyen kesin etken, otuz dokuz yanda gen bir general olan Mustafa Kemalin salad ve karsna kan kiilerin engellemelerine karn bir daha brakmad nderlik olmutur89. O, Kurtulu Savann modern, ulusal Trk tarihine balang olduunu ve bu savan Kemalizmin kuruluu ile sonulandn belirtir. Ona gre, Kurtulu Sava, emperyalist glere kar verilen, ayakta kalma mcadelesidir. Ulusal Kurtulu Sava, yabanc bir devletle olaan bir sava yapmaktan bambaka bir eydir. O88 89

BERKES, Trkiyede adalama, s. 477-478. A. g. e., s. 479.

zamana kadar Trkiyenin savalardan kurtulduu yoktu; fakat bunlarn hibiri bir ulusal kurtulu sava deildir. Ulusal Kurtulu Sava, bamszln yitiren bir ulusu paralamak iin kullanlan zorlayc gce kar, o ulusun btn varl ile cann diine takarak giritii bir savatr90. Berkes, Ulusal Kurtulu Savann ve adalama olaynn Mustafa Kemale gnderme yaplmadan anlalamayacan vurgulamaktadr. Ona gre, Kemalizm devrimi, Mustafa Kemalin arkasndaki bir avu ilericilerle, yine bu sava iinde bulunan byk gericiler kitlesi arasnda didiile didiile santim santim koparlm bir devrimdir91. E deyile, Berkes, Mustafa Kemal Atatrkn olaanst niteliklerini hesaba katmadan bundan sonraki olaylarn da anlalamayacan belirtmektedir. Berkes, 1919da Mustafa Kemalin ortaya kyla birlikte ve onun nderliinde olaylarn dzene girdiini ve Cumhuriyet rejimine ynelik abalarn hz kazandn belirtir. TBMMnin al, Tekilat- Esasiye Kanununun hazrlan, Ulusal Bamszlk Savann baarya ulamas, Cumhuriyetin ilan edilmesi ve halifeliin kaldrl gibi olaylar, dnemin en nemli olaylardr92. Berkes, Cumhuriyet dneminin, Tanzimat ve Merutiyet dnemlerinden ayrldn belirtmekte ve bu konudaki dncelerini de Cumhuriyet Devrimleri bal altnda aklamaktadr. Berkese gre, Cumhuriyet dneminin Tanzimat ve Merutiyet dnemlerinden ayrld en nemli zellik, geleneksel slam-Osmanl temeli yerine onun kart olarak ulus egemenlii ve bamszlk ilkesine dayanmasdr93. Ona gre, din devleti grne kar ulus devleti grnn zaferi, adalama yolunda belli bir dorultuda birbiri arkasna gelecek bir dizi reformlarn kapsn am oluyordu. Bunlarn balcalar hukuk, eitim, yaz, dil ve genel olarak90 91

BERKES, Trk Dnnde Bat Sorunu, s. 84. A. g. e., s. 85. 92 Bu konuda ayrntl bilgi iin bknz; BERKES, Trkiyede adalama, s. 480-516. 93 A. g. e., s. 522.

yaam ve kltr alanndaki deimeler olmutur94 ki Berkes bu gelimeleri Cumhuriyet Devrimleri olarak adlandrr. zetle, Berkes, Cumhuriyet devrimleriyle birlikte Trk toplumunun ada uygarlk seviyesine doru aktn, bunun sonucu olarak da, ba ilkenin gelenekilik deil devrimcilik olduunu belirtir. Bu yne doru dn gerekletikten sonra Batllamak bir ama olmaktan kar ve bir balang noktas olur. O, Trk toplumunu ada uygarlk yrngesine sokmak iinin iki temel yannn olduunu vurgular. Birinci yan olarak, gelenekilik tutumunun krlmasn gsterir. kinci yan da geleneki tutumun yerine adalama ilkesine uygun kurallar ve kurumlar tesis etmek; toplumun bu ama ekseninde ekillendirilmesi ve yetitirilmesi, eskiyle yeni / gelenekle a arasnda bir ba kurmaktr. Bu adan Cumhuriyet dnemi devrimlerinin toplam yeni yneli devrimidir95. 5. Osmanl Toplum Yapsnn zellikleri Berkes, Osmanl toplum yapsna ilikin deerlendirmeler de yapm ve bu konudaki dncelerini Yz Soruda Trkiye ktisat Tarihi adl iki ciltlik kitabnda ortaya koymutur. Berkes, kitabnn birinci cildinde96 iktisat tarihini okuyucuya sunmaktan ok, Osmanl-Trk ekonomik tarihinin siyasi temellerini aklama, kitabn ikinci cildinde97 ise bu temeller stnde oluan dram ortaya koyma amacndadr. Berkes, bn-i Haldunun modelinden hareketle Osmanl toplum yapsn dou despotizmine balar ve Osmanl tarihini balca u dnemlere ayrr98: 1.Dou ve kurulu dnemi 2. Dzenin dengelilik dnemi94 95

A. g. e., s. 521. A. g. e., s. 521-552. 96 BERKES, Niyazi; Yz Soruda Trkiye ktisat Tarihi, Cilt I, Gerek Yaynevi, stanbul, 1976. 97 BERKES, Niyazi; Yz Soruda Trkiye ktisat Tarihi, Cilt II, Gerek Yaynevi, stanbul, 1976. 98 A. g. e., s. 17.

3. Dzenin bozuluu, bozuk-dzen dnemi 4. Yeni bir dzen kurma abalarnn dnemi Berkes, Osmanl tarihini incelerken bu dnemlere nem vermediini, asl nemin bir dnemden bir sonraki dneme nasl geildii sorunu olduunu belirtmektedir. Ona gre, ancak bunu ayrt etmekle, birinden tekine geiin nasl, hangi etkenler altnda olduunu anlamakla Osmanl tarihinin diyalektik evrim srecini kavramak olanakldr. Bu yaplmad takdirde, mekanik uydurma ve yanl bir yaklamla soruna yaklalm olacaktr99. Berkes, Trk- slam-Osmanl toplumunun kimi zaman feodal, kimi zaman teokratik, kimi kez de hem feodal hem teokratik bir kurulu olarak gsterilmesine kar kmaktadr. Ona gre, Trk- slam-Osmanl toplumunun bu ekilde gsterilmesi, Osmanl geleneine ve onun geleneksel niteliklerine aykr ve yabancdr. Berkes, bu kar kn nedenlerini ise u ekilde aklar: Osmanllarda feodalizm yoktu, aksine, zaptettikleri topraklarda feodalizmi ykp kendi retim ilikilerini yerletirdiler. Dorudan doruya ekonomik retim snflarnn stne sava ve fetihten edinilmi gle kendini oturtan ve o snflarn retiminin deerinden bir pay alarak servet, hazine edinen bir devlet olarak kurulmutur100. Ona gre, Osmanl dzenini teokratik bir dzen olarak tanmlay da yanl ve yetersizdir. Teokratik dzenin en tipik rnei Roma Katolik Papa devletidir. Bunda en stn dinsel-siyasal g yerinde oturan Papadr. Osmanl dzeni ise bunun tersi olan bir biimdir. Geri d grnte, Osmanl Halife Padiahlar ile Papalar arasnda bir benzerlik vardr. kisinde de en stn g sahibi olan makam feodal, ehirli, kyl ya da emeki snflarn temsil etmez. Rejimlerinde byle snflar da kabul edilmez Osmanl Halife Padiahll rejiminde, teokratik rejimin tersine din maslahat deil devlet maslahat bata gelir. Din adamlar devlet maslahatnn, yani devlet gerekliliklerinin grevlileri (hukukular, retmenleri ve propagandaclar)dir. Bunlar ruhani bir gvde, bir ruhban corpusu deildirler. En99

100

ZER, Niyazi Berkes, s. 267. BERKES, Yz Soruda Trkiye ktisat Tarihi, Cilt I, s. 21.

stn bir ruhani otorite makam da yoktur. Bu rejimde slam dininin en stn otoriteleri kadasker ve eyhlislamlardr. Bir din devleti olarak slam Devleti ideolojisini yrtmek Osmanl tarihinde hi grlmemitir101. Berkes, Osmanl devlet rejimi (halife padiahl) feodal ya da teokratik olmadna gre onu nasl tanmlayacaz? sorusuna da u cevab verir: Onun en ksa tanmlann Bat Avrupa siyasa ve din geleneinden farkl bir gelenekten geldiini hatrlatmakla kavrayabiliriz: Bu siyasaca Dou despotizmi, dince Snni Halifelii geleneidir102. Berkes, Osmanl toplum yapsnn nemli zelliklerini u ekilde ortaya koymaktadr: Bu modelde en nemli yan, en stn siyasal gcn toplumdan karlm hatta yabanclatrlm bir Kul ktlesinin desteine dayandrlmasdr Osmanl toplum yapsnn bir baka zellii de srekli olarak dengelilik iinde duran bir toplum oluudur. Bu yapda ideal olan deime, evrim, ilerleme deil dengedir. Onun iin Padiahn Tanrca verilmi devi lemin nizamn, toplumun dzenini tutmaktr. Bu i iin ona bir dizi yardmc hizmet grevlisi gereklidir. Bunlar devletin hizmet snflardr ve hepsi birlikte militer ve sivil brokrasiyi olutururlar103. Bu durum ayn zamanda Berkese gre, Osmanl toplumunun adalamasnn nndeki en byk engeldir. Berkes, Yz Soruda Trkiye ktisat Tarihi adl zgn yaptnda Bozuk Dzen ierideki iflasn tamamladktan sonra, emperyalist-kapitalizmin etkisine kendisini hangi artlar altnda at? sorusuna yant arar. Berkese gre, Bat Avrupa uygarlnn karsna Osmanl mparatorluu u manzara ile kyordu104: 1. 2. eride devlet gcn tutmak, darda savalar yapmak iin gerekli Belirli bir yasal kanunu olmayan bir rejim.

finans kaynaklarndan yoksun, kolayca dardan borlanmaya hazr bir idare.

101 102

BERKES, Trkiyede adalama, s. 25-26. A. g. e., s. 27. 103 A. g. e., s. 30. 104 BERKES, Yz Soruda Trkiye ktisat Tarihi, Cilt II, s. 319-320.

3. bir ekonomi. 4. 5. 6. 7. 8.

D ticareti tm yabanc kapitale, i ticareti aznlk kapitaline baml inde Trkten baka birok milletlerin dou halinde olduklar bir iftisinin ounluu yoksulluun en aa seviyesinde, faizcilik en Siyasal gleri Saray, Babli, asker, ayn, aa ve derebeyleri arasnda Gelir, vergi toplama, tarm, ticaret ve endstri hl baar ile direnen Btn gericilik yuvalar ile bezenmi bir toplum.

siyasal topluluk. yksek seviyesinde, ekimeli bir devlet. ortaa tekel ve imtiyaz usulleri ile ynetilen bir lke,

Berkese gre, bylesine kt durumda olan bir toplumun kapitalizmin karsnda durmas da mmkn deildi. Toplumun tm alanlarna sirayet eden yozlama ve gerileme karsnda olumlu bir tablo beklemekte hayal olurdu.

BLM IV : BERKESDE SLAMLIK, ULUSULUK VE SOSYAL ZM A. slamlk: Berkes; Suriye, Lbnan, Msr, Tunus ve Cezayire yapm olduu gezilerden elde ettii izlenimlerini slamlk, Ulusuluk, Sosyalizm105 adl kitabnda toplamtr. O, farkl zamanlarda yapm olduu gezilerde, bu lkelerde grdklerini lkemizle kyaslam, slam corafyasnda yer alan toplumlarn yaad deiim ve gelimelerin lkemizdeki sorunlarla paralellik gsterdiini belirtmitir. Benzer bir ifadeyle, Berkes, bir eit sosyalizm gelitirmeye alan, yoksul ve geri kalm slam toplumlarnda gzlenen sorunlarn bizim toplumuza hi de yabanc dmediini nemle vurgulamtr. Berkes balar. Ona gre, getirilmektedir. Berkese gre, Atlantik kylarndan Pasifik kylarna dek uzanan lkelerde slamlk, bir uygarlk olarak dnlr. slamlk terimin ikinci boyutu belli bir inan yolunda olu anlamna gelir ki bu anlaya gre bir Mslman Mslman yapan, belirli inanlar btndr. Zamanla bu iki grn dnda nc bir gr belirmitir ki o da toplumun her alanna sirayet eden, yaamn tm yanlarn dinsel gr erevesinde deerlendiren bir din doktrinidir. Bu balamda Berkes, slamlk konusunu bu farkl perspektiften deerlendirdiinde, gerek Mslmanlarn gerekse gayrimslimlerin bu terimi kullandklar zaman onu bu nden birini anlayarak kullandklarn belirtir. O, slamlk konusu ele alnrken sz konusu grlerden hangisi seilirse konuya yaklammzn da o dorultuda olacan syler. Berkes, slamln bu anlayla slamlk konusunda yaanan tartmalarda sz konusu slamlk mevzusu ele alnrken farkl aklamalar dile

kavramn ierik, nem ve sonular bakmndan eitlilik arz ettiini belirterek ie

105

BERKES, Niyazi; slamlk, Ulusuluk, Sosyalizm, Bilgi Yaynevi, stanbul, 1975.

rttn de srarla vurgular. Ona gre, slamn kendisi kendi tarihini deil tarihin kendisi slaml tanmlar106. zetle; Berkes, slamlk konusunu ele alrken, anlay bir arada

deerlendirerek tartmaktadr107: a) b) c) slamlk bir uygarlktr. slamlk bir inan sistemi trdr. slamlk bir ideolojidir.

Berkese gre, laiklik grnde kendisini gsteren, objektif ve tarihsel bir yaklamla ele alnmay gerektiren eilimden kurtulmak gerekir108: a) slamln Bat gelenei gibi ok renkli ve izgili bir gelenek deil; tek renkli bir iplikle rl, tek bir tarihsel gelenek olduu gr. b) slamln Bat uygarl dnda ve hatta ona yabanc bir Dou gelenei olduu inanc. c) Bugnk slamln ancak tek bir basit ve kapal gelenek rnei olarak anlalabilecei inanc. Berkes, slamln Batdan yaltlm ve ona uzak bir konumda olduu grn eletirir. Ona gre, gerek Mslmanlarn gerekse Batllarn yok sayd ve unuttuu nokta, slam ile Bat arasnda bir yaknln var olduudur. Berkes, gerek Helenistik dnemde gerekse Helenistik dnem sonrasnda slamn Bat dnyas ile iliki iinde olduunu ve hatta slamiyetin Bat uygarlnn yeerdii corafi blgede gelitiini belirtir. slamlk konusu incelenirken u genel

106 107

BERKES; Felsefe ve Toplumbilim Yazlar, s. 55. A. g. e., s. 53. 108 A. g. e., s. 55.

Bilindii gibi, Osmanl aydnlar, imparatorluu iinde bulunduu durumdan kurtarmak ve onu eski gnlerine tekrar dndrebilmek adna eitli yollar aramlar ve bu amala da farkl fikir akmlar ortaya atmlardr. Bu akmlardan biri de slamclk akmdr. slamclk, 1860lardan itibaren Yeni Osmanl dncesinin bir paras olarak ortaya km ve dnemin aydnlar tarafndan eitli toplumsal grlerin ierisinde, d etkileimlerle birlikte yaam alan bulmutur109. Bu gre gre, Bat uygarlnn ilmi, fenni, endstrisi, kii almas, zgrl diye nesi varsa, slam uygarlnn da vardr. Zaten Tanzimat Batclarn Avrupaya zg sand uygarlk aslnda Mslmanlardan alnmadr. Onlarn dini batl olduundan bir uygarlk yaratamazd. ada uygarln aslndaki kaynaklar bizdedir. imdi onu brakp Hristiyanlardan almaya kalkyoruz. Biz, eriatn uygulanmamas yznden, Tanzimatta kendimizi Hristiyanlara esir ettik. are, slam uygarlna dnmede; zellikle onun ruhu olan eriat Osmanl kanunu gibi eriat d yanlar brakp, yzde yz onu uygulamaktadr110. zetle, slamclk akmna gre, Tanzimatla birlikte kaybedilmeye balanan eriat deerleri tekrar geri getirilebilirse imparatorluk eski gnlerine geri dnebilecekti. Benzer bir ifadeyle, slamclarn fikirlerinin odak noktas, slam uygarlna geri dnmek ve slamiyetin gereklerini toplumsal alana yaymakt. Berkes, kurtuluu klasik slam uygarlna dnte gren slamc gr, slam anlaynda rgtl toplum fikri olmadndan dolay eletirmitir. Ona gre, slam anlaynda rgtl toplum gr yoktur. O, bireyler toplumuyla ilgilidir. Hangi aileden, kavimden, dilden, devletten olursa olsun kiilerin, bireylerin inanta birlii deildir. Onun iin tarihte ok Mslman hkmetleri olduu halde, hibir zaman slam Devleti (Pakistanllarn yine ngilizce olarak Islamic State dedii ey) olmamtr111.KAMAZOLU, H. Bayram; Osmanlnn Batclamas ve l-Yeni Siyaset Araylar, Tarihte Dou-Bat atmas, Yayna Hazrlayanlar: E. Eribel-U. zcan, Kzlelma Yaynclk, stanbul, 2005, s. 457. 110 BERKES, Trk Dnnde Bat Sorunu, s. 216-217. 111 A. g. e., s. 217.109

Berkes, Osmanldaki slamc hareketin rolne ilikin nemli saptamalar yapm ve zellikle de alafranga islamclar diye adlandrd kiileri hayalperest olarak nitelendirmitir. O, hayalperest olarak adlandrd alafranga slamclar da radikal bir biimde eletirmitir. O, bu kiilerin slam yanl yorumladklarn ve tarihsel bir yanlg iinde olduklarn belirtmitir. Ona gre, bu alafranga slamclarn anlad slamlk Osmanl, Trk hatta Ortaa Mslmanl gibi tarihsel Mslmanlk deil Hazreti mer, hatta Hazreti Peygamber zamanna kadar gtrdkleri hayali bir Mslmanlktr. Onlarn sans zddna tarihte olan Mslmanlk yaamn her yann kaplayan bir din olma eilimi yznden daima bilime, fenne, hatta devlete aykr olmutur. Trk geleneklerinde sivil ve siyasal yaamn her yann kapsamaktan karlarak, sadece bir hukuk, halkn ibadet ve rf alanlarna daraltlmtr. slamclarn, tarihe batanbaa aykr olan grleri onlarn da, yalnz slamlk adna, bireyci bir ideolojiye ynelmelerinden ileri gelir. Onlarn da toplum gr yoktur. Onlarn toplum olarak anlad mmet, organik bir toplum deil, inanan bireyler toplamdr112. Berkes, slam uygarlnn Bat uygarlndan stn olduunu savunanlarn, din ve eriat yaygaras yapanlarn baarsz olduklarna dikkat eker. O, Bat uygarl karsnda slam uygarln teneke uygarl olarak adlandrr. Onun slamc grlere kar kt bir baka nokta da, slamclarn Japon modelini rnek gsterip, bizim de kendi deerlerimiz etrafnda birleerek toplumun kalknabilecei gryd. Bu anlay, Japonlarn Dou toplumu olarak kendi deerlerine sahip kp, Batnn sanayisini ve bilimini alabildiklerini, ayn zamanda ulusal kltrlerini de koruduklarn savunuyordu. Berkes, Japon kalknma modelinin kendine zg deerlerinin olduunu belirtir. Ona gre, Japon modeli, zellikle Japon deiiminin, bizim Tanzimattan az sonra balayan dneminden nceki

112

A. g. e., s. 217.

dnemini incelememi olan kimseleri stnkr bakla yanl ve ters sonulara vardracak zellikler tar113. Ona gre, slamclk akm baarl olmak bir yana uygulandktan sonra gerek amacndan da sapmtr. slamcln, Batn