Norske skrivereglar

Dødeboka ferdig_a 20.01.14 15.45 Side 6

Aud Søyland og Jan Olav Fretland

Norske skrivereglarReglane du treng for å skrive på papir og skjerm

Innhald

4 Kvifor skrivereglar? 6 Brukarrettleiing

7 I|Deiuliketeikna 8 Punktum 14 Komma 20 Spørjeteikn 22 Utropsteikn 23 Kolon 26 Semikolon 28 Bindestrek 35 Tankestrek 39 Hermeteikn 44 Apostrof 47 Kursiv 51 Utheving og understreking 52 Skråstrek 55 Parentes 58 Aksentteikn 60 Paragrafteikn

61 II|Bokstavane,talaogmellomromma 62 Stor og liten førebokstav72 Taluttrykk78 Mellomrom

82 III|Rettskriving 83 Samansette ord og uttrykk 86 Orddeling 88 Bindeledd i samansette ord og namn 89 Å/og 91 Enkel og dobbel konsonant 92 Høfleg tiltale

93 IV|Uliketeksttypar 94 Brev 98 Bokmanus113 Skilt114 Korrekturteikn

116 V|Åskrivepåskjerm 117 Digital kommunikasjon blir no hovudregelen 117 Universell utforming på nett 119 Å leggje til rette for nettet 120 Å lage ein nettartikkel126 Tovegs kommunikasjon på nettet 132 Å finne teikn i tekstbehandlingsprogram

134 VI|Tillegg135 Forkortingar og førebokstavord143 Forklaring av nyttige omgrep 147 Andre språklege hjelpemiddel 150 Siterte kjelder 151 Stikkord158 Ti reglar for god språkføring

4 | kvifor skrivereglar?

Kvifor skrivereglar?

Erdetsånøyeomviharmedkommaellerikkje?Elleratvifølgjer reglane for stor og liten bokstav? Kvifor mase ombindestrekogtankestrek,ogatforkortinganeskalvereallmentkjende?

Denviktigastegrunnenersjølvsagtat tekstenskalverelettålese.Erdetlangtmellompunktuma,ogfåkomma,kandetfortblivanskelegåfinnesamanhengenisetninga.Vikjen-nervelalledettedømet,somviserkoravgjerandeeitkommakanvere:

–Henghan,ikkjeventtilegkjem.–Henghanikkje,venttilegkjem.Så dramatiske følgjer får det vanlegvis ikkje om ein set

teiknafeil,brukerfeilforkortingarellereitrotetebrevopp-sett. Men det å meistre skrivereglar viser at du har godorden,ogseiernokoomkorleisduarbeider.Nårdusendereinjobbsøknad,kandetfaktiskvereavgjerandeatdusetoppbrevetpåeinryddigogkorrektmåte.

Likeinsgjerdeteitgodtinntrykkatduskrivnamnpårettmåte,atdufølgjerstandardreglarnårdusetopplitteratur-lista i bachelor- eller masteroppgåva di, eller når du lagartekstarsomskalhauniversellutforming(t.d.tekstarpånett-siderogautomatarsomskalveretilpassapersonarmedulikfunksjonsevne).Derforharvitekemedeigrundiginnføringimanusarbeid–ogireglarforulikeslagstekstar–ikkjeberrepåpapir,menogsåpånett.Ennoerreglaneforformelle-postogheimesidernokouklare,menviharprøvdåskriftfestedetsomergodpraksis.

Viharbeggearbeiddsomspråkrettararheilevaksenlivetogkanetterkvartmangereglarutanboks.Likevelmåvistadigsjekkedetaljarforåveresikre.Derfortrurviateiboksomdenneernyttigfordeifleste.Foratduskalfinneframsålettsom råd, har vi laga eit omfattande stikkordregister bak iboka.Brukdet,oggjeosstilbakemeldingpåomdetfungererellerikkje.

Bokablirutgjevenbådepånynorskogbokmål,mendeisametekstdømafråskjønnlitteraturogsakprosaerbrukteibeggeutgåver.Reglaneforteiknsetjingerjodeisameibeggemålformer!Dufinnaltsåsvarainynorskutgåvasjølvomdu

kvifor skrivereglar? | 5

skriv ein bokmålstekst. Når det gjeld forkortingar, er ny-norskogbokmålulikepåenkeltepunkt,fordiordforrådeter litt ulikt i dei to målformene. I slike tilfelle står det eitilvisingtildenandremålformailista.

TakktilDagK.Ellingsen,somharomsettbokatilbok-målogkommemednyttigeinnspeltilbeggeutgåver.TakktilDirektoratetforforvaltningogIKTforatviharfåttbrukestofffrådeiranett

Bruk boka som ei oppslagsbok, og kos deg! Å meistrereglargjeveigodkjensle.

leira og lærdal, januar 2015Aud Søyland og Jan Olav Fretland

6 | brukarrettleing

Brukarrettleiing

1 Detteereioppslagsbok.Sjåfortoverinnhaldsregisteretogmerkdeghovudpunkta,såveitdukvadukanfinneiboka–nårdutrengdet.

2 Brukstikkordregisteretforåfinneattdetemnetduerpåjaktetter. Handlar spørsmålet ditt om punktum i kombinasjonmedeitannateikn,finndudenaktuelletilvisingasomunder-punkttilpunktum.

3 Under kapittel I Dei ulike teikna er dei viktigaste reglaneunderkvartemnetrekteutieirammefremstidelkapittelet.Talairammafinnduattnedanfor,derreglaneerutdjupameddømeogfleiredetaljar.Itilleggtildeinummerertepunktafølgjeravogtilnokremindreviktigereglar.Deierførteopputannummer.

4 Tekstundereiprikketelinjeerdømepådetsomeromtalaikapittelet,hentafråuliketyparlitteratur.

5 Eitparstaderer*bruktframforeitordelleruttrykkforåviseatdetikkjeerkorrektskrive.

6 Merkatbokahareiforkortingsliste,ogbrukhenne!

7 Enkeltegrammatiskeomgreperforklartepåeignesiderbakiboka.

hovedkapittel | underkapittel | 7

I | Dei ulike teikna

8 | dei ulike teikna | punktum

. Punktum punktum bruker vi1 ved slutten av ei samanhengande utsegn2 etter forkortingar, bortsett frå forkortingar for mål,

mynt og vekt3 etter ordenstal (rekkjetal)4 i tidsuttrykk5 for pause, tre prikkar6 ofte ikkje i bildetekstar o.l.7 ikkje i overskrifter

1 PunktummellomsetningarDetgrunnleggjandeskiljeteiknetiskrifterpunktum.Detblirkallastortskiljeteikn,ogvibrukerdetsomskiljeteiknmellomheilsetningar.Hovudregeleneratvisetpunktumderdeternaturlegåtaeinpause.Menkvasomer«naturleg»,kanvihaganskeulikemeiningarom.Sommelikerlangesetningarmedkomma ogsemikolonog tankestrekar førdei set punktum,mensandrebrukerkortesetningar.

Ivanlegsakprosabørhovudregelenvereatvisetpunktumvedsluttenaveisamanhengandeutsegn.Denkaninnehaldeeiheilsetning,ellertoellerfleireheilsetningarsomerknyttesamanmedkomma.Meiromheilsetningars.146.

™ Eit vanleg råd for godt språk er at ein ikkje skriv for lange set-ningar. Men det viktigaste er at setningane ikkje har for mange leddsetningar, og at dei heng godt saman. Her er eit eksempel på språk med god flyt, og punktum når det trengst:

Det var dag éin i ei ny tidsrekning. Men teater sjefen, Hulda Garborg, kunne bruke togturen til å tenkje attende på eit langt teater strev. I to tiår hadde ho og mannen, Arne Garborg, sysla med denne planen. Han hadde første gongen tatt til orde for eit eige landsmålsteater etter å ha vitja det nyskipa teateret Freie Volksbühne i Berlin i 1891, som var skipa for at arbeidarar og såkalla vanlege folk skulle få tilgang til teaterkunsten. (Fidjestøl 2013, s. 17)

dei ulike teikna | punktum | 9

2PunktumiforkortingarPunktumblirògbruktiforkortingar.Detskalverepunktumialleforkortingarbortsettfråforkortingarformynt,målogvekt(kr,l,kg),oginitialord(FN,KD).

Dersomeiforkortinginneheldfleireord,skaldetoftastverepunktummellomkvartledd:

dr.philos.f.eks.

m.a.m.a.o.

o.l.t.d.

Nokreforkortingarfårpunktumberretilsluttsjølvomdeiom-fattarfleireord:

moh.ofl.

osv.pga.

Ogsåforkortalovtitlarskalhapunktumetterseg:offl. (offentleglova) fvl. (forvaltningslovaliknl. (likningslova)

Dersomeiforkortingstårsistisetninga,skaldetvereberreeittpunktum:

I salaten har eg rucolasalat, gulrøter, mais, reddik, graskar frø o.l. Nokre blad basilikum er prikken over i-en.

+ Meirompunktumiforkortingars.135.+ Oversiktovergjeldandeforkortingarinorsks.135.

3Punktumetterordenstal(rekkjetal)Vibrukerpunktumettertalforåmarkereatdetereitordens-tal(rekkjetal)ogikkjeeitgrunntal:

13. januarHaakon 7.

Detskalveremellomrommellompunktumetogordetsomfølgjeretterordenstalet:

1. premie3. søndag i advent


Ordenstaletkanvereeindelaveitord,ogdåblirdetknytttiletterleddetmedbindestrek(fleiredømes.31):

7.-klassing

Vitilrårlikevelatsamansetningarsombeståraveitordenstalogeitsamnamn,blirskrivnemedbokstavar:

sjuandeklassing

Datoar skriv vi til vanleg med punktum, på ein av dei tomåtanenedanfor(meiromdatouttrykks.73):

14. januar 201414.1.2014

4 PunktumitidsuttrykkDersom tidsuttrykk inneheld siffer for timar, minutt ogsekund,brukervipunktumsomskiljeteikn:

Skulen begynte kl. 8.00.

+ Sjåside73–75dersomduvilvitemeiromtidsuttrykkogan-dretaluttrykk.

5PunktumforpauseIskjønnlitteræretekstarogmeirpersonlegetekstarerdetvanleg å markere tenkjepause eller noko usagt med trepunktum (prikkar). Det skal vere mellomrom før dei treprikkanedersomdeierstattareitord:

– Eg skal fortelje deg noko hemmeleg …, sa ho med låg stemme.

Dersomdeitreprikkanestårforbokstavarsomerutelatneieitord,skaldetikkjeveremellomrom:

– Kom deg ut, for f…!

Dersomnokoerutelateieitsitat,setvitreprikkariskarpeklammer(hakeparentes):

På begynnelsen av 80-tallet begynte norske barn å se på fjernsyn allerede i toårsalderen. […] Fjernsynsseingen i barneårene nådde sitt høydepunkt i 9- til 14-årsalderen, da barn så 2 timer og 20 minutter i gjennomsnitt hver dag. (Alnæs 2000, s. 538)


6Punktumibildetekstar,figurtekstar,notaro.l.I korte figurtekstar, bildetekstar, tabelltekstar og liknandesombeståraveittordellereitsetningsemne,erdetvanlegåutelatepunktum.Einbildetekst,figurteksteller tabelltekstsombeståraveifullstendigsetning,børhapunktumtilslutt.

Også i notar gjeld det at fullstendige setningar bør hapunktum.

™ isopor på rutaDette er alltid like irriterande og ganske så ekkelt. Gni eit lite stykke isopor mot ei vindaugsrute og sjå kor galne folka som bur der, blir. Fint å prøve ein mørk vinterkveld. Berre ha fluktplanen klar når far i huset kjem springande …

Dette treng du: ein liten bit isopor

Lukke til frå Rampejenta (Norsk Barneblad 2010/11, s. 15)

7Ikkjepunktum

OverskrifterDetskalikkjeverepunktumioverskrifter–sjåtildømespåoverskrifteneidenneboka.

Forkortingarformynt,mål,vektDetskalhellerikkjeverepunktumiforkortingarformynt,målogvekt:

krcm, dm, m, km

ml, dl, l, hlg, hg, kg, t

InitialordInitialordskalikkjehapunktum(sjås.135):

FNtv el. TV


EtterromartalDetskalikkjeverepunktumetterordenstal(rekkjetal)der-somduskrivromartal:

kong Haakon VII

EttertalipunktoppstillingDet skal ikkje vere punktum bak opplista tal til dømes i eisakslisteellereiresultatliste:

Dei fem mest populære jentenamna i 2014:1 Nora/Norah2 Emma3 Sara/Sarah4 Sofie/Sophie5 Emilie

BøkeneiBibelenEtterbøkene iBibelenskaldet ikkjeverepunktum,ogdetskalikkjeveremellomrometterkommaet:

Matt 1,3 (Evangeliet etter Matteus)Hebr 2,7 (Brevet til hebrearane)

SitatinnisitatDersomeitsitatsomereifullsetning,blirsettihermeteikninnieiannasetning,skaldetikkjeverepunktumisitatet:

Det var Snegle-Halle som sa «Drep meg, konge, men ikkje med graut», og ikkje Tormod Kolbrunarskald, som somme trur.

Bildetekstar,figurtekstaro.l.Visetnormaltikkjepunktumettereinbildetekstsomikkjeereifullstendigsetning(sjåpunkt6ovanfor).

Foto: Aud SøylandNN 8. mai 1945

StrekpunktOftast skaldet ikkje verepunktumiopplistingar, strekpunkto.l.,dersomopplistinganebeståraveittellernokrefåord.Erdetderimotfullesetningar,erdetnaturlegmedpunktum.Sjås.101.

FramfordesimalarIengelskblirpunktumbruktsomskiljeteiknframfordesima-lar.Inorskbrukervikomma,sjås.16,75og78.

kr 552,50


MellomsiffergrupperVibrukerhellerikkjepunktumforåskiljemellomsiffergrup-per,menmellomrom.Foråfåsiffergruppenetilåhaldesegsamlakandubrukefastordmellomrom(sjås.76og132):

1 000 000 000konto 2070 10 55915

Punktumsamanmedandreteikn

PunktumoghermeteiknNåreinreplikkstårihermeteikn,skalpunktumetvereinnan-forhermeteikna:

Den nye leiaren i idrettslaget sa: «Vi må få i gang kurs for å få folk ut.»

PunktumogpunktumNårsetningasluttarmedeiforkortingmedpunktum,skaldetberrevereeittpunktum:

Vi burde arrangere kurs i diagonalgang, skøyting, svingteknikk osv.

PunktumogkommaNåreiforkortingmedpunktumellereitordenstalkjemfram-foreitkomma,skalpunktumetstå:

Dei som vil lære å køyre slalåm, snøbrett o.l., kan møte opp på kurset førstkomande torsdag.

Kjem de på kurs torsdag 1., får de ei innføring i vanleg langrennsteknikk.

PunktumogbindestrekPunktumetieitordenstalellerandreuttrykkmedpunktumskalveremedogsånåruttrykketstårieisamansetningmedbindestrek:

3.-årsstudentane var i praksis og underviste 7.-klassane.

14 | dei ulike teikna | komma

, Komma komma bruker vi1 mellom sideordna setningar (setningar som er bundne

saman med og, eller, men, for) 2 etter leddsetningar (setningar som begynner med då,

når, etter at, dersom, fordi, som, sidan, viss)3 før og etter unødvendige innskot 4 i opprekning5 etter direkte tale6 etter tiltaleord, svarord og utropsord7 i desimaltal

Eitgodtutgangspunkteratviskalsetjekommaderdetfell«naturleg»åtaeinkortpauseisetninga.Enkelteskjønnlitte-ræreforfattararersværtbevisstepåatdeiikkjevilbrukemykjekomma,fordideimeinerdetgjertekstenhakkete.Andrebru-kerkommaoftareennreglanetilseier.Vikjemaltsåikkjeheiltimålmeddenregelen.Densomskalskrivesakprosatekstar,børkunnedeigrunnleggjandekommareglane.

Foråkunneforståkvardetskalverekomma,måduvitekvaeiheilsetningogeileddsetninger.Trengduårepeteredet,kanduslåopppås.146.Idømanedanforerleddsetninganeskraverte.

1KommamellomsideordnasetningarDetskalverekommamellomtosideordnaheilsetningar,detvilseieatdeierbundnesamanmedog,eller,men,for:

Napoleon Bonaparte utnemnde seg sjølv til keisar i 1804, og han styrte Frankrike fram til 1814.

Napoleon ville leggje Europa under seg, men stormaktene allierte seg mot han.

Detskalsomhovudregelverekommamellomtosideordnaleddsetningar:

Napoleonskrigane er namnet på konfliktane som føregjekk i tida 1800–1815, og som Napoleon stod bak.

dei ulike teikna | komma | 15

Kommaetbørlikevelsløyfastmellomtoleddsetningarder-somsubjunksjonen(idømetnedanforfordi)ikkjeblirtekenoppatt:

Fordi Danmark-Noreg var i nøytralitetsforbund med Russland og Storbritannia såg det som ein trussel mot sine handelsinteresser, gjekk Storbritannia til angrep på København i 1807.

2 KommaetterleddsetningDetskalverekommaettereileddsetningnårhostårførstiheilsetninga(omleddsetningar,sjås.146):

Då Napoleon tapte krigen mot dei andre stormaktene, var Danmark-Noreg på taparsida.

Ogsåettereiinnskotenleddsetning,tildømesinnleiddmedsom,skaldetverekomma:

Avtalen som danskekongen hadde inngått med Napoleon, førte til at han måtte gje frå seg Noreg til Sverige.

3 KommaførogetterunødvendigeinnskotDetskalverekommabådeførogettereisom-setningsomkanutelatastutanatdetgårutoverinnhaldet:

Noreg, som vart ei brikke i spelet mellom Danmark og Sverige, ville heller bli ein sjølvstendig nasjon.

Avogtilkankommaførinnskotetgjeeiannameiningennomvidropparkommaet.Idettetilfelleterdeteindelavnord-mennenesomerimotunionen:

Nordmennene som var imot unionen med Sverige, sørgde for at Noreg fekk sin eigen nasjonalbank og eit sjølvstendig pengevesen.

Idettetilfelleterallenordmennimotunionen:Nordmennene, som var imot unionen med Sverige, sørgde for at Noreg fekk sin eigen nasjonalbank og eit sjølvstendig pengevesen.

Ogsåvedandretyparunødvendigeinnskotskaldetverekomma:Fredsavtalen i Kiel, den såkalla Kieltraktaten, forplikta Danmark til å gje frå seg Noreg til Sverige.


4 KommaiopprekningNårvireknaroppfleirejamstilteord,skaldetverekommamellomdei:

Riksforsamlinga på Eidsvoll vedtok at Noreg skal vere eit fritt, sjølvstendig, udeleleg og uavhendeleg rike.

5 KommaframforutsegnsverbVibrukerkommaetterdirektetale(merkatkommaetskalståettersistehermeteikn):

«Einige og tru til Dovre fell», ropte eidsvollsmennene då forhandlingane under riksforsamlinga på Eidsvoll var avslutta.

6 Kommaettertiltaleord,svarordog utropsord

Detskalverekommaettertiltaleord,svarordogutropsord:– Ola, har du høyrt om Christian Magnus Falsen?– Ja, det er han som blir kalla far til Grunnlova.

7 KommaidesimaltalPånorskskaldetverekommaframfordesimalaritaluttrykk:

Det gjekk med 2,6 tonn rug for å brødfø eidsvollsmennene i seks veker.

+ Kommaitilvisingartilandretekstar:Sjås.106f.+ Kommaibrev:Sjås.96–97.+ Kommaveddato:Sjås.73.+ Kommaidesimaltal:Sjås.75.

™ I sakprosatekstar følgjer vi kommareglane, men skjønnlitte rære forfattarar står friare. Jon Fosse er ein av forfattarane som bruker lite komma og punktum i tekstane sine, som eit verke middel for å skape driv i teksten:

Asle seier at i dag blenkjer fjorden og det er ikkje så ofte, seier han og så ser dei ein fisk spretta og han seier at det var nok ein laks og stor det var han, seier han og Alida seier at det var her dei skulle ha budd og så seier han at dei kan nok ikkje setja bu så nær Bjørgvin og ho seier at kvifor ikkje og han

dei ulike teikna | komma | 17

seier at dei kan det berre ikkje, nokon kan koma til å finna dei og ho seier at gjer no det noko og han seier at ho hugsar då vel korleis dei kom seg til Bjørgvin og ho seier det med båten og han seier ja det òg (Fosse 2014, s. 123)

EinvanlegkommafeilEinvanlegkommafeileratfolkikkjesetkommaettereiledd-setning.Det skal alltidvere kommaetterei leddsetningsomstårfremstiheilsetninga.Særleggløymermangeåsetjekommaettereiinnskotensetningsombegynnermedrelativordetsom:

Den grunnlova som eidsvollsmennene vedtok 16. mai 1814, er blant dei eldste grunnlovene i verda som framleis er i bruk.

Ofteersomutelate,mendetskal likevelverekommaetterleddsetninga:

Den grunnlova eidsvollsmennene vedtok 16. mai 1814, er blant dei eldste grunnlovene i verda som framleis er i bruk.

Ikkjekomma

Ikkje komma før siste ledd i opprekningIeiopprekningskaldetikkjeverekommaførdetsisteleddet.Derskaldetistadenstå«og»:

Då Danmark gav frå seg Noreg til Sverige, var ikkje dei tidlegare norske områda Grønland, Island og Færøyane medrekna.

Uttrykk innleidde med for åEinganskevanlegkommafeilerateinsetkommaettereituttrykksomerinnleiddmedfor åelleretter å ha.IDeitoset-ninganenedanfortyderdetsame,menberredensistehareileddsetningframforeiheilsetning:

For å kunne bruke Grunnlova i unionen med Sverige måtte Stortinget revidere henne.

For at Grunnlova skulle kunne brukast i unionen med Sverige, måtte Stortinget revidere henne.

I. Ei anna utfordring ved uttrykk som begynner med «for å» og «etter å ha», er å bruke rett subjekt. Det er subjektet i heil setninga som òg er subjekt for verbet etter «for å» og «etter å ha».


«Foråkunnebruke»inneheldikkjenokoverbipresensellerpreteritum, og er derfor ikkje ei setning. Dermed skal detikkjeverekommader.Tilsvarandemedetter å ha:

Etter å ha revidert Grunnlova var Stortinget lite villig til å endre lova igjen.

Etter at Stortinget hadde revidert Grunnlova, var det lite villig til å endre lova igjen.

Eisetningsombegynnermed«forå»,kanlikevelinnehaldeeileddsetning,ogdåblirdetkommaetterleddsetninga–dersomelles:

For å få fram folkemeininga etter at Stortinget hadde gjort vedtak om å oppheve unionen, vart det arrangert ei folkerøysting 12.–13. august 1905.

Herer«etteratStortingethaddegjortvedtakomåoppheveunionen»eileddsetning,fordihoinneheldeitverbipresens.Sjåmeiromheilsetningarogleddsetningars.146.

AndresetningsliknandeleddLengreleddistartenpåeisetningskalikkjehakommaettersegutanatdeiutgjereileddsetning.Leddetmåsomnemntovanforinnehaldeeitverbipresensellerpreteritumforåvereeileddsetning:

Samanlikna med tida som del av det danske eineveldet fekk Noreg større fridom i unionen med Sverige.

EittsubjektmedfleireverbalNårfleireverbalstårtilsamesubjekt,skaldetsomhovud-regelikkjeverekomma:

Unionen med Sverige vart innført i 1814 og varte til 1905.

Erdetmangeordmellomdei toverbala,kandu likevelhakomma,særlegvissdeitoverbalaerganskesjølvstendige:

Unionen med Sverige vart innført ved stortingsvedtak 4. november 1814, og vart formelt oppløyst då den svenske riksdagen godkjende Noreg som eigen stat 16. oktober 1905.

Documents

Norske skrivereglar