NOVA SAZNAWA O URBANIZMU CARI^INOG GRADA Primena … · 2017-01-23 · Aleksandar Deroko i Svetozar Radoj~i}. Na osnovu fotografije iz 1947. godine oni su sa~inili plan grada, u kojem

143

Posledwih godina, zahvaquju}i primeni sa-vremenih nedestruktivnih metoda istra-ìvawa, dobijen je veliki broj novih po-

dataka o urbanizmu Cari~inog grada. Definisanje niz celina unutar glavnih fortifikacija, a po-tvr|eno je i postojawe dosad nepoznatih delovagrada, tj. Severnog i Isto~nog podgra|a brawenog

zasebnim bedemom.1 Uz to, dobijene su osnove utvr-|ewa u neposrednoj blizini grada, na Sv. Iliji,Gradi{tu u Sviwarici i osmatra~nice na Jezeru,a precizno je utvr|ena i trasa akvedukta u duìni

NOVA SAZNAWA O URBANIZMU CARIÎNOG GRADAPrimena savremenih metoda prospekcije i detekcije*

VUJADIN IVANI[EVI], Arheolo{ki institut, Beograd

IVAN BUGARSKI, Arheolo{ki institut, Beograd

ALEKSANDAR STAMENKOVI], Leskovac

UDK: 904:711.42"652/653"(497.11)902.3:550.83(497.11)"2007/2015"

DOI: 10.2298/STA1666143I

Prilog

e-mail: [email protected]

Primqeno: 28. decembra 2015.Prihva}eno: 10. februara 2016.

Apstrakt. – U radu se opisuju tok i ishodi multidisciplinarnog istraìvawa severne padine Gorweg grada na lokalitetu Cari~in grad. Da bi se boqe razumeo taj prostor, u celini donedavno najmawe poznat u uòj zoni grada,

bilo je potrebno da se ukloni gusta {uma i deo masivnih nasipa zemqe, nakon ~ega se pristupilo analizi arhivskih aerofotografija, geodetskom premeru, geomagnetskom i georadarskom ispitivawu podzemqi{ta, laserskom skenirawu

terena iz vazduha i fotogrametrijskom modelovawu snimaka iz bespilotnih letelica, uz izradu digitalnih modela terena, kao i arheolo{kim iskopavawima i pa`qivom tehni~kom dokumentovawu osnova objekata i obru{enih struktura. Iako istraìvawa severnog platoa nisu okon~ana, u prilici smo da pristupimo analizi dela podataka koji se pohrawuju

u jedinstvenu GIS bazu podataka za Cari~in grad, i da ponudimo situacioni plan ovog dela grada. Dobijena osnova jesamo mawim delom hipoteti~na, {to se pre svega odnosi na neistraìvan severni bedem Gorweg grada. Prostor unutar

naseqa je isprva imao ekonomsku namenu, da bi se u drugoj fazi tu i ìvelo. Najstariji su objekti zidani u tehnici opus mixtum, velika ìtnica i skladi{te, tzv. Gra|evina sa stupcima. U drugoj fazi se ekonomski prostori pruàju

podu`no po padini, prate}i wen pad ka severu, dok je me|u objektima druga~ije orijentacije uz severni bedem Akropoqa, uz radwe i radionice, bilo i ku}a. Tre}a faza predstavqa krajwu degradaciju urbanizma, svedo~i o

prenameni objekata i uvodi u kraj kratkog ìvota Justinijane Prime, grada-zadu`bine znamenitog romejskog cara. Osim diskusije o fortifikaciji i rasporedu, datovawu i nameni gra|evina, rad se doti~e i pitawa komunikacija

na severnom platou i veza sa drugim delovima grada, me|u wima i sa novodefinisanim Severnim podgra|em.

Kqu~ne re~i. – Cari~in grad, Justiniana Prima, urbanizam, fortifikacija, naseqe, aerofotografija, geofizi~ka ispitivawa, LiDAR, fotogrametrija, iskopavawa, GIS.

* ^lanak je rezultat rada na projektima: Procesi urbanizacije i razvoja sredwovekovnog dru{tva Ministarstva prosvete, nauke itehnolo{kog razvoja Republike Srbije (br. 177021), Srpsko-francusko-nema~ka istraìvawa u oblasti Cari~inog grada i Archaeo-Landscapes Europe (2010–2015).

1 Ivani{evi}, Bugarski 2013, 82–83.

IVANI[EVI], BUGARSKI, STAMENKOVI], Nova saznawa o urbanizmu Cari~inog grada (143–160)

od 1270 m, koja je naknadno definisana sve do kap-taè na planini Radan.2

Nova istraìvawa Cari~inog grada usmerenasu pre svega na prou~avawe severne padine Gorweggrada, u ciqu definisawa jedine celine koja done-davno nije bila predmet arheolo{kih iskopavawa.U okviru tih istraìvawa, klasi~an metod rada –iskopavawa koja traju od 2009. godine – sprovodise prvi put paralelno sa sistematskom primenomsavremenih tehnika prospekcije i detekcije iz va-zduha i sa zemqe. Zahvaquju}i ovom pristupu, u mo-gu}nosti smo da precizno utvrdimo trasu severnogbedema i pozicije kula severnog bedema Gorweg gra-da, kao i prostornu dispoziciju i osnove objekatana severnoj padini. Tako je definisano pribli`no80% celokupne povr{ine, ne ra~unaju}i fortifi-kaciju. Pored spoznavawa urbanisti~kog rastera,odre|en je i karakter naseqenog prostora. U pitawuje naseqe sa nizom objekata od kojih su neki slu-ìli kao skladi{ta, kao {to je velika ìtnica –horreum, otkrivena u isto~nom delu padine. Poje-dini mawi objekti, raspore|eni uz uzane komuni-kacije, kori{}eni su kao radionice i prodavnice.

Tuma~ewu urbanizma na ovom prostoru dopri-nele su, pored rezultata arheolo{kih iskopavawa,analize starih aerofotografija i topografskihplanova, te rezultata geofizi~kih snimawa. Zna~aj-ne podatke pruìla su LiDAR skenirawa terena izvazduha, tj. izvedeni digitalni modeli terena, kaoi ortofotografski planovi. Svi ti podaci obra-|eni su u GIS (geografsko-informacioni sistem)platformi izra|enoj za Cari~in grad i oblastLeskova~ke kotline. Svaki od navedenih izvorapruìo je deo podataka za rekonstrukciju severnogbedema Gorweg grada i urbanisti~kog rastera se-vernog dela grada, {to ukazuje na potrebu sveobu-hvatne analize gra|e, bez obzira na vreme wenognastajawa.

Analiza starih aerofotografijaPrvi izvor koji smo razmatrali jesu stare fo-

tografije grada iz vazduha. Sa~uvano je nekolikosnimaka iz 1938. godine, kao i aerofotografija iz1947, koji su kori{}eni u brojnim radovima (sl. 1,2.1).3 Na snimcima iz vazduha najpre su radiliAleksandar Deroko i Svetozar Radoj~i}. Na osnovufotografije iz 1947. godine oni su sa~inili plangrada, u kojem su neistraènu zonu severnog platoaopisali kao „verovatno stanbeni deo” sa lepezastoraspore|enim trasama objekata koji se, kako je na-

slu}eno, pruàju niz padinu od Akropoqa premasevernom bedemu Gorweg grada. Pored toga, autorisu dosta precizno odredili i samu trasu severnogbedema (sl. 2.2).4 Kasnije snimqene aerofotogra-fije Cari~inog grada, iz 1955. i 1969. godine, nisudovoqno o{tre. Na wima se moè pratiti tek kakoje prostor severnog platoa Gorweg grada polako ura-stao u {umu, pa nisu mogle biti kori{}ene za ana-lizu severne padine tog prostora.

Zahvaquju}i savremenim tehni~kim mogu}no-stima, stare aerofotografije su rektifikovane igeoreferencirane u GIS platformi Cari~inoggrada. Na osnovu aerofotografija iz 1938. godine,naro~ito one snimqene iskosa sa severoistoka nakojoj se jasno naziru obrisi Gorweg grada i poseb-no severne padine, mogu}e je izvesti neke zakqu~ke(sl. 1). Na toj fotografiji se vide pravci pruà-wa isto~nog i severnog bedema Gorweg grada, kao ipoloàji pojedinih kula, {to je od kqu~ne va`no-sti za rekonstrukciju fortifikacije. Uz to, uo~avase radijalni i kaskadni raspored objekata na pa-dinama, kao i obrisi ìtnice. Drugi vaàn detaqkoji se nazire na snimku iz 1938. otkriva koji suobjekti bili zidani u tehnici opus mixtum, {to sevidi na osnovu velikih beli~astih povr{ina kojepoti~u od razmrvqenog maltera rasutog po padini.Re~ je o spomenutom horeumu i skladi{tu koje senalazi sa wegove isto~ne strane, tzv. Gra|evini sastupcima. \or|e Mano-Zisi nije istraìo prostorte zgrade do kraja i samo ga je uzgredno opisao, bezposebnog osvrta na na~in gradwe izuzev {to spo-miwe delove zidane opekom, kao {to je sredi{wi„red jakih stubaca”.5 Dve decenije kasnije, istra-ìva~i o~igledno nisu imali novih podataka,6 jerse detaqi arhitekture usled protoka vremena, tj.dejstva atmosferalija i vegetacije ~esto gube doneprepoznatqivosti.

Tragovi maltera se prate i na trasi bedema. Onipoti~u od rovova koji su nastali prilikom va|ewa

STARINAR LXVI/2016

144

2 Ivani{evi} 2012, 25. 3 Petkovi} 1939, T. I; Petkovi} 1948, Pl. I. 1; Deroko, Radoj-

~i} 1950, 120–121, sl. 2, 3; Kondi}, Popovi} 1977, 9, sl. 3;Guyon, Cardi 1984, 2, Fig. 1; Vasi} 1990, 308, Fig. 208; Bavan,Ivani{evi} 2006, 23, sl. 1; Duval, Popovi} 2010, 7–11, Figs. I,3a–b, 4a ; Bugarski, Ivani{evi} 2014, 254, sl. 3.

4 Deroko, Radoj~i} 1950, 127, sl. 3, 4; cf. Bugarski, Iva-ni{evi} 2014, 255–256.

5 Mano-Zisi 1955, 165, sl. 72.6 Kondi}, Popovi} 1977, 71–72.


opeke od strane lokalnog stanovni{tva. Sti~e seutisak da su pojedine partije, pre svega severoza-padnog dela bedema, bile razgra|ivane neposrednopre snimawa. Na drugim delovima padine nematragova maltera, {to ukazuje da su gra|evine bilepodizane u tehnici suhozida, kako je i potvr|enotokom arheolo{kih iskopavawa.

Izvrsne podatke pruà aerofotografija iz1947. godine, koja je posluìla za definisawe ni-za novih celina grada. Zahvaquju}i wenoj rekti-fikaciji i georeferencirawu bilo je mogu}e une-ti planove nekih od objekata na severnoj padini,ali i proveriti druge metode detekcije (sl. 2.1).Va`nost ove fotografije, kao i snimaka iz 1938.godine, jeste u tome {to su zna~ajni delovi bedema,ali i unutra{wosti grada, ostali zatrpani velikom

koli~inom izba~ene zemqe nakon intenzivnih is-traìvawa Cari~inog grada, tako da se jo{ jedinona wima moè analizirati topografija tih pro-stora pre zasipawa. U na{em slu~aju to se posebnoodnosi na delove severoisto~nog bedema Gorweggrada, koji se danas nalaze pod visokim nasipima.Naàlost, severozapadni bedem Gorweg grada je za-trpan pre 1938. godine, tokom iskopavawa Akropo-qa, pa nemamo podatke o topografiji terena i prav-cu pruàwa fortifikacije.

Geodetska snimawaPrecizna geodetska snimawa ovog prostora oba-

vqena su 1981. i 2006. godine (sl. 3). Prvi topo-grafski plan je sa~iwen na osnovu stereofotogra-metrijskog snimawa Cari~inog grada iz vazduha.

STARINAR LXVI/2016

145

Sl. 1. Cari~in grad, aerofotografija iz 1938. godine. Pogled sa severoistoka (dokumentacija Arheolo{kog instituta)

Fig. 1. Cari~in Grad, Aerial photograph from 1938. View from the northeast (Documentation of the Institute of Archaeology, Belgrade)


Premer iz 1981. godine delo je Zavoda za geodetske ifotogrametrijske poslove „Geopremer” iz Beograda.Na toj osnovi je izra|en situacioni plan grada snajbliòm okolinom u razmeri 1 : 1000, sa ekvidi-stancijom od jednog metra (sl. 3.1). Pored planakoji je objavqen, publikovana je i aerofotografi-ja, ali ne celog grada, na kojoj nedostaje upravo se-verna padina Gorweg grada.7 Dobijeni podaci uka-zuju samo na op{tu topografsku sliku, na osnovu

koje mogu da se defini{u terase i nagibi terena.U kombinaciji sa aerofotografijama iz 1938. i1947, geodetski plan iz 1981. godine je pruào mo-gu}nost da se utvrdi dispozicija struktura na pa-dini i na~in wenog kori{}ewa.

STARINAR LXVI/2016

146

7 Bavant et al. 1990, Pl. L, LI; cf. Bugarski, Ivani{evi}2014, 258.

Sl. 2. 1. Aerotofotografija iz 1947, detaq Akropoqa i Gorweg grada; 2. Shematski plan Cari~inog grada,detaq Akropoqa i Gorweg grada (Deroko, Radoj~i} 1950, sl. 3, 4)

Fig. 2. 1. Aerial photograph from 1947: detail of the Acropolis and the Upper Town; 2. Schematic ground plan of Cari~in Grad: detail of the Acropolis and the Upper Town (Deroko, Radoj~i} 1950, Figs. 3, 4)

Sl. 3. 1. Situacioni i topografski plan ura|en na osnovu stereofotogrametrijskog snimka iz 1981, detaq Akropoqa i Gorweg grada (Bavant et al. 1990, Pl. L, LI); 2. Geodetski plan severne padine Gorweg grada

(dokumentacija Arheolo{kog instituta)

Fig. 3. 1. Topographical ground plan obtained from the 1981 stereophotogrammetric survey: detail of the Acropolis and the Upper Town (Bavant et al. 1990, Pl. L, LI); 2. Geodetic plan of the Upper Town’s

northern slope (Documentation of the Institute of Archaeology, Belgrade)

1 2

1 2

IVANI[EVI], BUGARSKI, STAMENKOVI], Nova saznawa o urbanizmu Cari~inog grada (143–160) STARINAR LXVI/2016

147

Godine 2006. izvedene su predradwe istraìva-wa severnog platoa. Nakon {to je pose~ena {uma,~itav prostor je bio topografski snimqen total-nom stanicom, sa uzimawem mera na svakih 50 cm(9 ta~aka po kvadratnom metru). Na osnovu tih sni-mawa je napravqen 3D model terena (sl. 3.2).8 Do-bijeni plan je ukazao na raspored objekata, {to }ese potvrditi geofizi~kim merewima i arheolo-{kim istraìvawima. Osim toga, na wemu su jasnozabeleène zone ru{ewa severnog bedema Akropo-qa, kao i savremeni nasipi zemqe.

Geofizi~ka snimawaTokom juna i jula 2007. godine, Alan Kermovran

sa Univerziteta u Turu izveo je, u okviru srpsko-francuskog programa istraìvawa oblasti Cari-~inog grada, geomagnetska snimawa koja su dala novepodatke o strukturi severnog platoa.9 Snimqenaje povr{ina od oko 0,77 ha, ili 80% prostora sever-ne padine (sl. 4.1). Tom prilikom nisu ispitanezone uz severni bedem Akropoqa jer su se tada okowih nalazile velike koli~ine {uta ru{ewa bede-ma, kao i nasipi zemqe od istraìvawa Akropo-qa, o ~ijem uklawawu }e biti re~i ne{to kasnije.Na dobijenom snimku se prevashodno naziru masekoje predstavqaju kamene pla{tove od ru{ewaobjekata. Uprkos ovim nedostacima, geomagnetskaistraìvawa su pruìla uvid u koncentraciju iraspored zgrada na padini, koje su grupisane u ra-dijalno rapore|ene nizove, upravne na izohipseterena. Na snimku se ne razaznaju ve}i kompleksi

gra|evina, izuzev velikog objekta u jugoisto~nomuglu za koji je, nakon arheolo{kih iskopavawa,utvr|eno da predstavqa horeum.

Posledwa geofizi~ka snimawa severne padineobavqena su u prole}e 2015. godine, zahvaquju}iprogramu saradwe Arheolo{kog instituta sa Rim-sko-germanskim centralnim muzejom (RGZM) izMajnca i u~e{}u „Ludvig Bolcman” instituta zaarheolo{ku prospekciju i virtuelnu arheologiju(LBI ArchPro) iz Be~a (sl. 4.2).10 Pored georadar-skih snimawa unutar grada, na prostoru podgra|a iu neposrednoj okolini lokaliteta, snimqen je i deoseverne padine – wen sredi{wi prostor i zona uisto~nom delu – gde se nisu jasno nazirali obrisiobjekata ni na geomagnetnom snimku ni na digital-nim modelima izvedenim iz LiDAR skenirawa ifotogrametrijskih snimawa. Snimqena je povr-{ina od ukupno 0,17 ha. Zahvaquju}i primeni geo-radara dobijeni su jasni obrisi gra|evina, kao itrase zidova podignutih izme|u objekata. Ova sni-mawa su dopunila plan severne padine i potvrdilaranije pretpostavke o rasporedu i koncentracijiobjekata.

8 Bavan, Ivani{evi} 2009, 256, sl. 9.9 Bavan, Ivani{evi} 2009, 256–257. Ovom prilikom zahva-

qujemo Alanu Kermovranu na ustupqenoj dokumentaciji. 10 Projekt Das kurze Leben einer Kaiserstadt – Alltag, Umwelt

und Untergang des frühbyzantinischen Cari~in Grad (IustinianaPrima?) finansira Fondacija „Lajbnic” iz SR Nema~ke.

Sl. 4. 1. Geomagnetski snimak severne padine iz 2007. godine (Laboratoire d’archéométrie de l’Université deTours); 2. Georadarski snimak severne padine iz 2015. godine (LBI ArchPro, Be~)

Fig. 4. 1. Geomagnetic plan of the Upper Town’s northern slope from 2007 (Laboratoire d’archéométrie del’Université de Tours); 2. GPR plan of the Upper Town’s northern slope from 2015 (LBI ArchPro, Vienna)

1 2

LiDAR snimawaZahvaquju}i u~e{}u Arheolo{kog instituta u

velikom me|unarodnom projektu ArchaeoLandscapesEurope,11 {ira zona Cari~inog grada je krajem 2011.godine snimqena LiDAR tehnologijom iz vazduha,sa oko 20 ta~aka po kvadratnom metru. Standardnoobra|eni digitalni model terena bez vegetacije(DTM) pruìo je niz va`nih podataka o topografi-ji grada i wegove bliè i daqe okoline (sl. 5.1). Uzostalo, putem tog modela mogli su da se utvrde ta~anpravac pruàwa severnog bedema Gorweg grada, dis-pozicija kula na bedemu, kao i trasa bedema sever-nog podgra|a, naknadno potvr|ena iskopavawima,{to predstavqa izuzetan rezultat.12 Na modelu suse tako|e uo~avali jasni obrisi gra|evina.

Zahvaquju}i primeni odre|enih filtera, bilismo u mogu}nosti da te obrise u~inimo jo{ jasni-jim (sl. 5.2). Rezultat primene LiDAR tehnologijesu, izme|u ostalog, i georeferencirani digitalnielevacioni modeli. Oni se sastoje od mreè ta~aka(piksela), pri ~emu svaka ta~ka ima apsolutnu geo-grafsku {irinu i duìnu, kao i visinsku vrednost.Kako bismo postigli pregledniji vizuelni prikazovih modela, u okviru softverskog paketa ArcGISkoristili smo funkciju focal statistics. Ona pripa-da grupi alatki za prostornu analizu, a u obradiLiDAR snimka pokazala se kao jedna od najproduk-tivnijih. Zasniva se na principu pore|ewa vred-nosti odre|enih grupa piksela, odnosno visinskihkota jednog broja ta~aka sa vrednostima piksela ko-ji se nalaze u wihovoj blizini (neighborhood pixels).

Na taj na~in se isti~u delovi kod kojih se prepo-znaju nagle promene u visinskim vrednostima. Kakobi vizualizacija prostora bila preglednija, onise prikazuju u drugoj boji. Primena ovog metoda jeumnogome doprinela jasnijem sagledavawu konfi-guracije severnog platoa, plana i rasporeda po-dignutih objekata i bedema grada koji ih okruùje.

Fotogrametrijska snimawa iz vazduhaIzuzetno vredne osnove grada, a posebno zone

severnog platoa Gorweg grada, dobijene su i foto-grametrijskim snimawima iz bespilotnih leteli-ca. Jedno od wih, izvanredno precizno, sa ~ak do1600 ta~aka po metru kvadratnom, izvedeno je 2014.godine pod okriqem projekta ArchaeoLandscapesEurope (sl. 6.1–2). Snimawe je dalo odli~ne rezul-tate jer je teren prethodno bio o~i{}en. Fotogra-metrijski model, za razliku od LiDAR tehnologije~iji laserski zraci prodiru kroz vegetaciju, zah-teva ~istu povr{inu. Snimci, ortofoto plan iDEM pruìli su jasne podatke o pravcu pruàwasevernog bedema Gorweg grada, topografiji padinei rasporedu objekata, kao i precizne planove is-traènih celina od 2009. do 2014. godine.

Po zavr{etku kampawe 2015. godine, iz drona jefotogrametrijski snimqena samo zona radova naGorwem gradu, severno od kru`nog trga i na sever-


148

11 http://www.arcland.eu/12 Ivani{evi}, Bugarski 2013, 82–83.

Sl. 5. 1. LiDAR snimak iz 2011. godine, detaq severne padine; 2. Filter LiDAR snimka, detaq severne padine (dokumentacija Arheolo{kog instituta)

Fig. 5. 1. LiDAR-derived plan from 2011, detail of the Upper Town’s northern slope; 2. The same model ran through a focal statistics filter (Documentation of the Institute of Archaeology, Belgrade)

1 2

nom platou.13 Dobijeni snimci omogu}avaju pra-}ewe toka istraìvawa iz godine u godinu, {to jevaàn pomak u vo|ewu i formirawu digitalne ba-ze podataka o arheolo{kim iskopavawima (sl. 9).

Arheolo{ka istraìvawa Kao {to je ve} nagla{eno, do pre nekoliko godi-

na ovaj prostor nije bio iskopavan. Najsevernijiistraèni deo Gorweg grada bio je, ugrubo, u lini-ji severnog bedema Akropoqa i Bazilike sa krip-tom. Izme|u wih, severna ulica je bila ispitana domesta gde se „jedan ve}i prazan prostor, verovatnodvori{te ¡pruà¿ prema jednom masivnom zidu, I–Zpravca ¡…¿”14 O tom mestu }e jo{ biti re~i, a vaqanaglasiti da su davna{wa iskopavawa ovog prosto-ra u citiranom tekstu \or|a Mano-Zisija spome-nuta tek usputno i da tehni~ka dokumentacija nijesa~uvana. Kao neistraèn, taj prostor nije obra-|en u kasnijem op{irnom prikazu Gorweg grada,15

a jedan od glavnih razloga za skora{we pokretaweradova u ovoj zoni bila je provera pozicije epi-skopskog dvora, za koju su se u jednom trenutku tra-ìla re{ewa van Akropoqa.16

Osnovnu predradwu ciklusu istraìvawa se-vernog platoa Gorweg grada predstavqalo je ~i-{}ewe wegove povr{ine u celosti. To je ura|enona dva na~ina. Najpre je, tokom leta 2006. godine,pose~ena {uma na ovom delu lokaliteta, koji se odtada uglavnom redovno odràva. Potom su 2008. i2010. godine, ma{inskim putem i uz stalan arheo-lo{ki nadzor, ukloweni ogromni arheolo{ki i

konzervatorski naba~aji iz 20. veka preko sever-nog bedema Akropoqa, do kote nad davno uru{enimstrukturama i kulturnim slojem. Osnovna svrhaovog posla, finansiranog u sklopu tada{weg Naci-onalnog investicionog plana i izvedenog od stra-ne Zavoda za za{titu spomenika kulture iz Ni{a,bila je konzervacija i prezentacija fortifikaci-je Akropoqa, koja je najve}im delom i zavr{ena,~ime su dobro rekonstruisani izvorni ambijentspomenika i nivelete terena.

Koliko god bili re~iti podaci dobijeni daqin-skom prospekcijom, arheologija svoj sud moè da-ti tek nakon obavqenih iskopavawa. Podrazumevase da su ona uspe{nija kada se vode prema unapreddobijenoj skici pozemqi{ta, ma kako da su iskustvoi intuicija istraìva~a zna~ajni ~inioci istra-ìvawa. Iskopavawa severnog platoa Gorweg gradaotpo~eta su 2009. godine, u {irokom iskopu. Ukla-wale su se velike povr{ine humusa u nizu kvadra-ta dimenzija 15 m h 15 m u centralnom delu padi-ne, a tokom prve dve godine radova se nije zalazilou ru{evinske i kulturne slojeve (sl. 7.1–2). îtavprostor je tehni~ki iscrtavan, pa su aerofoto-grafske, mikrotopografske i geofizi~ke indici-je dobile sasvim precizan i re~it lik.


149

13 Ivani{evi}, Bugarski 2015, 173–175.14 Mano-Zisi 1956, 158, sl. 1.15 Kondi}, Popovi} 1977, 42–93. 16 Bavant 2007, 364–367.

Sl. 6. 1. Fotogrametrijski snimak iz 2014. godine, detaq severne padine; 2. DEM, detaq severne padine (dokumentacija Arheolo{kog instituta)

Fig. 6. 1. Photogrammetric plan from 2014, detail of the Upper Town’s northern slope; 2. Photogrammetric DEM,detail of the Upper Town’s northern slope (Documentation of the Institute of Archaeology, Belgrade)

1 2


Godine 2011, po istom principu otvorena su jo{dva kvadrata na isto~nom delu padine, i jednako sudokumentovana, a pristupilo se i iskopavawimadelova dve celine. Istraèni su objekat 11, iz gru-pe gra|evina na zapadnom delu padine, prostorija Sobjekta 15, duga~ke zgrade orijentisane sever–jug,kao i delovi komunikacija uz wih, gde je na|ena idobro o~uvana hlebna pe}. Ispitani objekti dali susliku kakva }e se tokom kasnijih radova ponavqa-ti u najve}em delu severnog platoa, uz jedan izuze-tak. Otkrivene zgrade su stradale u poàru koji se,na osnovu nalaza novca, dogodio nakon 602. godine.U wima su na|eni ulomci pitosa i ugqenisani plo-dovi, pa im se pridaje ekonomski karakter,17 kaonpr. poznatijoj „Ku}i sa pitosima” na Akropoqu.18

Deo objekata na severnom platou ima druga~i-ju orijentaciju, zapad–istok. Oni prate trasu se-vernog bedema Akropoqa. Godine 2012. istraèn jeobjekat 18, sme{ten uz sam bedem. Gra|en kao i opi-sane zgrade, na sprat, u osnovi je pravougaonog ob-lika, dimenzija oko 12 m h 7,5 m, sa atrijumom od7 m h 5,5 m i portikom. Dvori{te je bilo pokrive-no ve}im plo~ama od {kriqca koje su postavqenena stenu, preko nivelacionog sloja od otpada. Uzbedem, u visini jedne popravke u spoqnom licu, na-lazi se mawa polukru`na platforma. Uz zapadnizid ku}e sme{ten je odvodni kanal za ki{nicu.19

Paralelan sa objektom 18 je objekat 20, jedinina severnom platou koji je gra|en u tehnici opusmixtum. Dva objekta oivi~avaju 4 m {iroku ulicukoja se pruà od istoka ka zapadu, nazvanu koridor 4.

Ulica je delimi~no use~ena u stenu, ponegde pre-pariranu i mestimi~no popuwenu supstrukcijomod sitnog {uta. Objekat 20 je tokom godina poseb-no pa`qivo otkrivan. Preciznim iskopavawem jenakon dokumentovawa uklawan nevezan {ut, a osta-vqani su konstruktivni detaqi i obru{ena zidnaplatna, pri ~emu se sa isto~ne strane uo~ava ~akosam nizova opeke i kamena, a ispod wih kulturnisloj koji je ispitivan samo u maloj meri.

Ustanovqen je gabarit objekta od 25 m x 12,50 m,dobrim delom su oslobo|ena kruni{ta zidova, a usredi{wem delu zgrade su otkriveni pravougaonizidani stupci kojima je ona bila podeqena na dvabroda. Zgrada je sa zapadne strane imala izjedna zi-dan vestibil sa parom vrata u visini wenih ulaza,a otkriveno je i stepeni{te u dnu vestibila, izme|udva ulaza u glavni prostor zgrade, u osi zidanih stu-baca u wenom sredi{wem delu. Opisane karakteri-stike ovo zdawe pouzdano opredequju kao ìtnicu– horreum, prvu zgradu takve namene na Cari~inomgradu. Na osnovu plana, stubaca, delova obru{enihzidova i naro~ito lukova, i nakon budu}ih istra-ìvawa bi}e mogu}a pouzdana grafi~ka rekonstruk-cija. Prema trenutnoj, pora~unata visina zgradeiznosila je oko 13,50 m.20 Sude}i po tehnici zida-

17 Ivani{evi}, Bavant 2012, 97–99.18 Caillet et al. 2010.19 Ivani{evi} et al. 2014a, 83–84, sl. 1.20 Autor je arh. Vladan Zdravkovi}.

STARINAR LXVI/2016

150

Sl. 7. 1. Severna padina Cari~inog grada, osnova sondi iz 2009. i 2010. godine; 2. Severna padina Cari~inog grada, snimak sonde iz 2010. godine (dokumentacija Arheolo{kog instituta)

Fig. 7. 1. Cari~in Grad, the Upper Town’s northern slope, excavation plans from 2009 and 2010; 2. Cari~in Grad, the Upper Town’s northern slope, photograph from 2010 (Documentation of the Institute of Archaeology, Belgrade)

1 2


wa, horeum pripada prvoj gra|evinskoj fazi Cari-~inog grada.

Sa ju`ne strane ovog zdawa nalazi se prostranodvori{te koje je povezano sa zapadnom ulicom Gor-weg grada.21 Upravo to dvori{te spomiwe \or|eMano-Zisi 1956. godine, pa je jasno da je masivanzid koji je predstavqao severnu ivicu tada{wegiskopa22 zapravo ju`ni zid horeuma. Dosada{waiskopavawa su pokazala da je u poznijoj fazi kori-{}ewa horeum bio pregra|ivan i da su neki wegoviulazi zagra|eni. U vestibilu je za sada ustanovqe-na samo ta faza ìvota, budu}i da je, makar u we-govom severnom delu, originalan pod od opeka bioskinut u potpunosti. Nad takvom osnovom do{lo jedo zna~ajnog naslojavawa, da bi kasnije ti slojevibili prekriveni slojem ru{ewa zgrade.

ZAKQUÂK

Paralelna primena klasi~nih metoda istraì-vawa i savremenih tehnika prospekcije i detekci-je omogu}ila je rekonstrukciju severne fortifi-kacije, kao i urbanisti~ke sheme severne padineGorweg grada. Do pre neku godinu jedan od najslabi-je poznatih delova grada, danas se severni plato mo-è smatrati jednom od najboqe definisanih celina,{to je va`no kako za razumevawe Cari~inog grada,tako i za prou~avawe urbanizma ranovizantijskoggrada uop{te.

Severna fortifikacija Gorweg grada do sadanije bila predmet grafi~ke rekonstrukcije, uprkostome {to su Aleksandar Deroko i Svetozar Radoj~i}jo{ 1950. godine priloìli jasan shematski pri-kaz (sl. 2.2). Kasniji autori se nisu bavili ovimpitawem, najvi{e zbog toga {to je severnu padinuu me|uvremenu prekrila gusta {uma. Nakon wenog~i{}ewa i otpo~iwawa programa istraìvawa,stekli su se uslovi da predloìmo rekonstrukciju,koja podrazumeva prikaz trase bedema, ali i polo-àja i izgleda kula, kao i mogu}e lokacije poterni.

Trasa bedema moè rekonstrui{e na osnovubrojnih podloga generisanih u GIS platformi Ca-ri~inog grada: aerofotografija iz 1938. i 1947.godine, LiDAR DTM-a i filtriranog modela, foto-grametrijskih snimaka i opservacija na terenu.Treba naglasiti da su va`ne podatke u rekonstruk-ciji trase pruìle stare aerofotografije kojeprikazuju stawe terena pre nasipawa {uta prekoseveroisto~nog bedema, kao i analize LiDAR digi-

talnih modela, na osnovu kojih je dobijena vrloprecizna mikrotopografska slika. Upravo zahva-quju}i prou~avawu mikrotopografije bilo je mo-gu}e utvrditi poloàje ve}eg broja kula.

Pravac severnog bedema se uo~ava pra}ewem ro-vova koje je, vade}i opeku, ostavilo lokalno stanov-ni{tvo. Naàlost, trasa severozapadnog bedema seispred zapadne poterne Akropoqa gubi pod viso-kim naslagama {uta, pa wu nije mogu}e preciznoprikazati. S druge strane, nedavno potvr|en zapad-ni bedem Severnog podgra|a jasno se prati na osno-vu LiDAR modela. Wegov izgled se moè rekonstru-isati na osnovu dela koji je otkriven 2012. godinei trase istog odbrambenog zida ju`no od Velikihtermi koja je istraèna 1955–1956. godine (sl. 8).23

Poloàji kula su odre|eni na osnovu izbo~inana strmoj padini podno bedema, koje se jasno izdva-jaju du` trase pruàwa fortifikacije. Kad je re~o severozapadnom bedemu, poloàj kule ispod za-padne poterne Akropoqa je jasno nagove{ten, dokproblem predstavqa pozicija kule naspram potko-vi~aste kule Akropoqa. Wena reqefna indicija jeslaba. Padina je u ovom delu vrlo strma, pa je mo-gu}e da se nije o~uvala ni osnova kule. Postojawekule na ovom mestu pretpostavqamo i zbog logikefortificirawa. Te{ko je pretpostaviti da bi kur-tina u duìni od punih 100 m ostala nebrawenava`nim fortifikacionim postrojewem, posebnozato {to taj deo utvr|ewa nije bio dodatno {ti}enspoqnom linijom odbrane podgra|a, kao {to jeslu~aj sa drugim delovima bedema Gorweg grada naovom prostoru.

21 Ivani{evi} et al. 2014b, 83, sl. 2.22 Mano-Zisi 1956, 158, sl. 1.23 Mano-Zisi 1958, 319, sl. 9; Ivani{evi}, Bugarski 2013,

82–83; Bugarski, Ivani{evi} 2014, 256. Bedem Severnog i Is-to~nog podgra|a je gra|en izjedna u tehnici opus mixtum, sa ni-{ama za rasteretne lukove. \or|e Mano-Zisi, na citiranommestu, navodi da je bedem zidan od lomqenog kamena, ali nagla-{ava da „Izme|u pilastara postoji uvek niì kameni banak satankim slojem crvenkastog maltera, preko koga su usa|ene ve-like opeke.” Re~ je o najniìm o~uvanim delovima rasteret-nih lukova. Tehnika gradwe ovog dela bedema podgra|a je po-tvr|ena 2015. godine detaqnim ~i{}ewem cele trase ju`no odVelikih termi, nakon ~ega je izvr{eno fotogrametrijsko do-kumentovawe sa zemqe. Za razliku od Mano-Zisija, koji jasnonavodi da je re~ o bedemu podgra|a, kasniji istraìva~i susmatrali da je re~ o obzi|u termi (Kondi}, Popovi} 1977, 135),tako da skora{we opaske o tehnici gradwe i postoje}im inter-pretacijama ovog bedema nisu zasnovane (Milinkovi} 2015, 196,nap. 489, 490).

STARINAR LXVI/2016

151


Pravougaona osnova kula izvedena je na osnovuizgleda poznatih kula spoqnog bedema grada, kojesu najve}im delom takvog plana. Samo su dve kule,one na spojevima bedema Gorweg i Doweg grada, vi-{eugaone – sa spoqne strane wihova osnova se po-kazuje kao osmougaona. U ovom trenutku, ipak, nemoè se iskqu~iti mogu}nost da su neke kule ima-le druga~iju osnovu, mo`da potkovi~astu, kao {toje to slu~aj na fortifikaciji Akropoqa.

Posebnu nedoumicu u raspravi o dispozicijikula izaziva trasa severoisto~nog bedema naspramseverne ulice Gorweg grada. Zasnovana je pretpo-stavka da su na tom mestu bile podignute kule ra-di za{tite severne kapije Gorweg grada. Naàlost,

tragovi tih kula nisu mogli da se utvrde jer najve-}i deo severoisto~nog bedema leì pod visokimnasipima savremenog {uta. Ni aerofotografijeiz 1938. i 1947. godine ne pruàju dovoqno indi-cija o postojawu tih kula, ali ipak ne bi trebaloiskqu~iti mogu}nost postojawa barem jednog od-brambenog objekta na ovom delu bedema, budu}i daduìna kurtine izme|u dve definisane kule izno-si punih 80 m. Naglasi}emo da je prose~an razmakizme|u kula glavnog bedema grada, prema istraè-nim deonicama kurtina, od 40 m (zapadni bedemDoweg grada) do svega 20 m (ju`ni bedem Doweg gra-da). Prema predloènoj rekonstrukciji bedema ipozicija kula severnog bedema Gorweg grada, pro-

STARINAR LXVI/2016

152

Sl. 8. Plan severne padine sa istraènim celinama (belo) i rekonstruisanim osnovama objekta premaLiDAR digitalnom modelu (plavo), geomagnetskim istraìvawima (ùto) i georadarskim snimawima

(naranxasto). Pretpostavqene osnove objekata prikazane su ta~kastim linijama, kao i severni bedemGorweg grada i zapadni odbrambeni zid Severnog podgra|a. Osnovu plana ~ini fotogrametrijski snimak

iz 2014, a izohipse su date prema LiDAR modelu iz 2011. godine (dokumentacija Arheolo{kog instituta)

Fig. 8. Cari~in Grad, plan of the Upper Town’s northern slope with excavated buildings (white) and the buildingsground plans obtained from LiDAR (blue), geomagnetic (yellow) and GPR surveys (orange). Reconstructed building ground plans are shown in dotted lines, as well as the Upper Town’s northern and the Outer Town’s western ramparts. The ground plans are plotted onto the 2014 photogrammetric plan, with the isohypses from the 2011 LiDAR-derived

DTM (Documentation of the Institute of Archaeology, Belgrade)


se~na duìna bedemskog platna izme|u kula izno-sila bi 44 m.

Drugi razlog za postojawe kule (kula) na ovojdeonici je verovatno postojawe severne kapije, ilipoterne, koja bi predstavqala logi~an zavr{etakseverne ulice Gorweg grada. Uzimaju}i u obzir sko-ra{wa saznawa, ta komunikacija jo{ vi{e dobija nazna~aju, jer je sasvim mogu}e da je povezivala Gorwigrad i Severno podgra|e. Poterne brawene kulamasu dokumentovane na severnom bedemu Akropoqa,kao i na ju`nom bedemu Gorweg i ju`nom bedemuDoweg grada. Poloàj druge poterne je pretposta-vqen na osnovu primetnog ulegnu}a u terenu ipravca pruàwa jedne od sporednih komunikacija

na severnoj padini Gorweg grada. Taj prolaz se spu-{ta ka severu od glavne komunikacije, koridora 4,vodi pored jednog niza objekata i zavr{ava se upra-vo ispred pomenutog udubqewa na trasi bedema.

Posledwi rekonstruisani element fortifika-cije jeste stepeni{te koje je vodilo na bedem i se-vernu kulu isto~ne kapije Gorweg grada. Premaanalogijama sa drugim delovima gradske fortifi-kacije, debqina bedema od ~ak 3,80 m na ovom mestumoè da ukazuje samo na postojawe stepeni{ta.Sli~ni su primeri stepeni{ta jugoisto~ne ugaonekule Doweg grada, gde je bedem debqine od 2,40 m apilastar stepeni{ta {irine jo{ 1,30 m, odnosnostepeni{ta zapadne kule ju`ne kapije Doweg grada

STARINAR LXVI/2016

153

Sl. 9. Severna padina Cari~inog grada, objekti 18 i 21–23 podignuti izme|u severnog bedema Akropoqa i koridora 4. Fotogrametrijski snimak iz 2015. godine (dokumentacija Arheolo{kog instituta)

Fig. 9. Cari~in Grad, the Upper Town’s northern slope, buildings 18 and 21–23 between the Acropolis and corridor 4.Photogrammetric plan from the 2015 survey (Documentation of the Institute of Archaeology, Belgrade)


sa bedemom debqine 2,60 m i pilastrom {irine1,30 m. Svakako da su stepeni{ta bila podignuta iuz druge kule na ovom prostoru. Wihova dispozi-cija nije rekonstruisana na priloènom planuusled nedostatka bliìh podataka.

Kad je re~ o nasequ, razme{taj objekata na se-vernoj padini je rekonstruisan zahvaquju}i arhe-olo{kim iskopavawima i analizama digitalnogmodela terena, posebno filtriranog LiDAR snim-ka, kao i geofizi~kim istraìvawima. Prou~ava-we starih aerofotografija je i u ovom slu~ajupruìlo va`ne podatke (sl. 8). Na padini koja seod severnog bedema Akropoqa spu{ta ka severnombedemu Gorweg grada razvilo se naseqe sa radijal-no raspore|enim nizovima objekata koji prate padterena. Jedno od osnovnih pitawa koje se postavqajeste da li je prostor severne padine izvorno bioplaniran za naseqe, budu}i da se u isto~nom delute povr{ine nalaze ostaci velikog horeuma, kojise naslawa na sli~an objekat – skladi{te koje iz-lazi na zapadni portik severne ulice Gorweg gra-da. Oba objekta su podignuta sa masivnim zidovi-ma u tehnici opus mixtum, a svojim dimenzijamaprema{uju druge gra|evine na ovom prostoru. Poredtehnike izgradwe, i wihova pozicija uz severnuulicu ukazuje na to da su pripadali prvobitnomprogramu izgradwe javnih zdawa. Ne treba iskqu-~iti mogu}nost da je ovaj deo grada isprva bioosmi{qen kao ekonomski deo, sa skladi{tima iprivrednim objektima.

Idealni koncept je, po svemu sude}i, bio brzonapu{ten, pa je podignuto naseqe sa brojnim ma-wim gra|evinama, svakako jo{ u vreme cara Justi-nijana. One su zidane od lomqenog kamena vezanogblatom u dowim partijama, sa spratovima od }erpi-~a i lepa i krovovima od opeka, {to ih svrstava umawe reprezentativnu arhitekturu na Cari~inomgradu. Unekoliko sli~an primer radijalnog raspo-reda gra|evina beleìmo kod ranovizantijskogutvr|ewa u û~eru, s tom razlikom {to su ovdeobjekti raspore|eni po horizontalnoj osi.24 Va-`no je ista}i da je i druga faza izgradwe severnepadine grada bila planska, na {ta ukazuje raspo-red objekata u nizovima. Ubrzo za wima, ako ne jo{u isto vreme, podiù se i objekti uz spoqno licesevernog bedema Akropoqa, koji jasno ukazuju nanapu{tawe urbanisti~kog plana (sl. 9). Javni pro-stor postaje privatan i na wemu se podiù indi-vidualni objekti, uprkos zabrani izgradwe uzfortifikacije. Gradske vlasti su, prema odredba-

ma Justinijanovog zakonodavstva, imale obavezuru{ewa objekata podignutih na javnom zemqi{tu,ukqu~uju}i gra|evine sazidane uz bedeme (CJ VIII.11.14). Nepo{tovawe tih odredbi jasno ukazuje nauru{avawe rimskog administrativnog aparata, ada je „opkoqavawe” najistaknutije utvrde Cari~i-nog grada uzelo maha, uz odavno poznate primere kodseveroisto~ne kule bedema Akropoqa, pokazuju inedavno otkriveni objekti uz wegovu ju`nu stranu.25

Posledwoj fazi ̀ ivota grada pripadaju brojne do-gradwe u okviru postoje}ih objekata, bilo javnogkaraktera, kao {to je ìtnica, ili privatnih ku-}a. Tu fazu oslikava zatvarawe prolaza i zazi|i-vawe vrata, kao i podizawe mawih ogwi{ta u okvi-ru prostorija.

Na severnoj padini se jasno izdvajaju tri raz-li~ite grupacije objekata, koje odgovaraju navede-nim fazama. Wihova funkcija se delom preklapa-la. Prvu grupu zdawa ~ine ̀ itnica i skladi{te uzzapadni portik severne ulice Gorweg grada. Kakosu pokazala istraìvawa objekata 11 i 15C, kaoskladi{ta su sluìle i pojedine skromnije gra|e-vine iz jednog niza zgrada podignutih na padini. Uobjektu 15C je otkriven ve}i broj pitosa, kao iudubqewa za wihovo polagawe, dok je u oba objektana|ena velika koli~ina karbonizovanog vo}a.26

Planski raspored gra|evina ukazuje na organizo-vano naseqe ~iji su ìteqi verovatno bila licazaduèna za funkcionisawe zna~ajnog crkvenogklera i administrativnog aparata.

Sli~nu funkciju su imale i zgrade uz spoqnolice severnog bedema Akropoqa, s tom razlikom{to je plan tih objekata bio uslovqen izgledom iorijentacijom pojasa izme|u fortifikacije iulice i raspoloìvim slobodnim prostorom. Za-paàmo da je ju`no od koridora 4, koji te~e para-lelno sa severnim bedemom Akropoqa, uz izuzetkepoput objekta 18 podignut ve}i broj malih gra|e-vina, za razliku od ostalih delova severne padine.Te objekte bismo mogli da opredelimo, s obziromna wihovu veli~inu i poloàj uz glavnu komunika-ciju, kao prodavnice. Na ovom prostoru, va`no jenapomenuti, beleìmo i ve}i broj pe}i i nalazezgure, posebno u objektu 24, kao i ostatke radioni-ce za obradu i doradu kosti u neposrednoj blizini.

24 Mikul~i› 1999, 356, sl. 231. 25 Ivani{evi}, Stamenkovi} 2013, 27–29.26 Ivani{evi}, Bavant 2012, 99.

STARINAR LXVI/2016

154


Ovi nalazi ukazuju na to da bi na prostoru sever-ne padine Gorweg grada trebalo ra~unati i sa raz-vijenom zanatskom proizvodwom.

Glavnu komunikaciju na severnom platou pred-stavqa upravo koridor 4, koji od sredi{weg delasevernog portika zapadne ulice Gorweg grada vodidu` skladi{ta i ìtnice i daqe na zapad. Od oveulice spu{ta se niz ve}ih i mawih prolaza premasevernom bedemu Gorweg grada i daqe ka Severnompodgra|u. Jedna od va`nih komunikacija povezujeglavnu ulicu i poternu na severnom bedemu, dok seglavni saobra}aj sa severnim i isto~nim podgra-|em odvijao preko isto~ne kapije Gorweg grada.

* * *

Primena savremenih metoda prospekcije i detek-cije u kombinaciji sa arheolo{kim iskopavawimaomogu}ava jasan uvid u urbanizam i strukturu is-pitivanih celina, kao {to je kod nas slu~aj sa se-vernom padinom Gorweg grada. Takav metod rada ianalize podataka u okviru GIS platforme, poredrekonstrukcije osnova objekata i urbanisti~kog ra-stera, pruà mogu}nost boqeg planirawa istraì-vawa, uz usredsre|enost na kqu~ne celine za razu-mevawe fortifikacione arhitekture i karakteranaseqa.

STARINAR LXVI/2016

155


156

Codex Justinianus, ed. P. Krüger, Berlin 1915.CJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

IZVORI:

BIBLIOGRAFIJA:

Bavant 2007 – B. Bavant, Cari~in Grad and theChanges in the Nature of Urbanism in the CentralBalkans in the Sixth Century, in: The Transition to LateAntiquity. On the Danube and Beyond, ed. A. G. Poulter,Oxford 2007, 337–374.

Bavan, Ivani{evi} 2006 – B. Bavan, V. Ivani-{evi}, Ivstiniana Prima – Cari~in Grad, Leskovac2006.

Bavan, Ivani{evi} 2009 – B. Bavan, V. Ivani-{evi}, Cari~in grad – pregled istraìvawa 2007.i 2008. godine, Leskova~ki zbornik XLIX, 2009,247–258.

Bavant et al. 1990 – B. Bavant, V. Kondi}, J.-M.Spieser (éds.), Cari~in Grad II, Le Quartier Sud-Ouestde la Ville Haute, Rome – Belgrade 1990.

Bugarski, Ivani{evi} 2014 – I. Bugarski, V.Ivani{evi}, Primena aerofotografije u srpskojarheologiji, Saop{tewa XLVI, 2014, 251–263.

Vasi} 1990 – ^. Vasi}, La plan d’urbanisme de laVille haute, in: Cari~in Grad II, Le Quartier Sud-Ouestde la Ville Haute, éds. B. Bavant, V. Kondi}, J.-M.Spieser, Rome – Belgrade, 1990, 305–311.

Guyon, Cardi 1984 – J. Guyon, G. Cardi, L’égliseB, dite «basilique cruciforme», in: Cari~in Grad I. Lesbasiliques B et J de Cari~in Grad. Quatre objets remar-quables de Cari~in Grad. Le trésor de Hajdu~ka Vode-nica, éds. N. Duval, V. Popovi}, Belgrade – Rome,1–90, 1984.

Deroko, Radoj~i} 1950 – A. Deroko, S. Radoj~i},Otkopavawe Cari~ina Grada 1947 godine, StarinarI, 1950, 119–142.

Duval, Popovi} 2010 – N. Duval, V. Popovi} (éds.),Cari~in Grad III, L’acropole et ses monuments (cathé-drale, baptistère et bâtiments annexes), Rome – Belgrade2010.

Ivani{evi} 2012 – V. Ivani{evi}, AkveduktCari~inog grada – Justinijane Prime, Saop{tewaXLIV, 2012, 13–31.

Ivani{evi}, Bavant 2012 – V. Ivani{evi}, B. Bavant,Cari~in grad – Arheolo{ka istraìvanja u 2011. godini,

Arheologija u Srbiji. Projekti Arheolo{kog instituta u2011. godini, Beograd 2012, 96–99.

Ivani{evi}, Bugarski 2013 – V. Ivani{evi},I. Bugarski, Prva doma}a iskustva u dokumentova-wu {irih zona arheolo{kih nalazi{ta putem LiDARtehnologije, Glasnik Dru{tva konzervatora Srbije37, 2013, 79–84.

Ivani{evi}, Bugarski 2015 – V. Ivani{evi},I. Bugarski, Digitalna fotogrametrijska snimawaanti~kih i sredwovekovnih lokaliteta u Srbiji,Saop{tewa XLVII, 2015, 165–180.

Ivani{evi}, Stamenkovi} 2013 – V. Ivani-{evi}, S. Stamenkovi}, Razgradwa fortifikacijeAkropoqa Cari~inog grada, Leskova~ki zbornikLIII, 2013, 21–31.

Ivani{evi} et al. 2014a – V. Ivani{evi}, B. Bavant,I. Bugarski, Cari~in grad – Arheolo{ka istraìvanja u2012. godini, Arheologija u Srbiji. Projekti Arheolo{koginstituta u 2012. godini, Beograd 2014, 82–85.

Ivani{evi} et al. 2014b – V. Ivani{evi}, B. Bavant,I. Bugarski, Cari~in grad – Arheolo{ka istraìvanja u2013. godini, Arheologija u Srbiji. Projekti Arheolo{koginstituta u 2013. godini, Beograd 2014, 82–85.

Kondi}, Popovi} 1977 – V. Kondi}, V. Popo-vi}, Cari~in grad, utvr|eno naseqe u vizantijskomIliriku, Beograd 1977.

Mano-Zisi 1955 – \. Mano-Zisi, Iskopavawana Cari~inom Gradu 1949–1952 godine, StarinarIII–IV/1952–1953, 1955, 127–168.

Mano-Zisi 1956 – \. Mano-Zisi, Iskopavawana Cari~inom Gradu 1953 i 1954 godine, StarinarV–VI/1954–1955, 1956, 155–180.

Mano-Zisi 1958 – \. Mano-Zisi, Iskopavawana Cari~inom Gradu 1955 i 1956 godine, StarinarVII–VIII/1956–1957, 1958, 311–328.

Mikul~i›› 1999 – I. Mikul~i›, Anti~ki gradovivo Makedonija, Skopje 1999.

Milinkovi} 2015 – M. Milinkovi}, Ranovizan-tijska naseqa u Srbiji i wenom okruèwu, Beograd2015.


Petkovi} 1939 – V. Petkovi}, IskopavaweCari~ina grada kod Lebana 1938 god, Starinar III,1939, 141–152. T. I.

Petkovi} 1948 – V. Petkovi}, Les fouilles de Tsari-tchin Grad, Cahiers archéologiques III, 1948, 39–48.

Caillet et al. 2010 – J.-P. Caillet, R. Prica, Lj. Bjela-jac, N. Duval, M. Jeremi}, La maison aux pithoi, in:Cari~in Grad III, L’acropole et ses monuments (cathé-drale, baptistère et bâtiments annexes), éds. N. Duval,V. Popovi}, Rome – Belgrade 2010, 579–585.

STARINAR LXVI/2016

157


158

Thanks to the application of modern non-destructive sensingand detection methods, in recent years a series of new data onurban planning in Cari~in Grad was obtained. For the most part,the current research programme studies the Upper Town’snorthern plateau, wooded until recently and hence the only pre-viously unexplored unit of the city. In the course of this pro-gramme, the classical research method – the excavations start-ed in 2009 – is for the first time combined with the systematicapplication of airborne and terrestrial sensing and detectiontechniques. The analysis of historic aerial photographs andtopographic plans proved to be very useful as well. Along withthem, LiDAR-derived DTMs, photogrammetric DEMs, differ-ent geophysical and orthophotographic plans are stored in theGIS database for Cari~in Grad and the Leskovac Basin. In thisway almost 80 percent of the plateau area was defined, and theobtained plan is hypothetical only to a small extent, which par-ticularly refers to the unexcavated northern rampart of theUpper Town. Each source provided relevant information for thereconstruction of both the rampart and the settlement, whichpoints to the value of a holistic approach to documentation fromvarious dates.

The first source to be studied were archival aerial pho-tographs of Cari~in Grad from 1938 and 1947 (Figs. 1, 2.1). Thelatter one was originally processed by Aleksandar Deroko andSvetozar Radoj~i}, who drew the plan of the town after it,labelling the unexplored Upper Town’s northern plateau as “aprobable habitation area”. The route of the northern rampart wasaslo rather precisely determined by the authors (Fig. 2.2). Re-cently, these photographs were rectified and georeferenced inthe GIS. The 1938 shot reveals the position of some towers aswell, and it is also indicative of the way of construction of cer-tain buildings. From the spatial layout of whitish zones, origi-nating from mortar scattered along the slope, it can be deducedwhich buildings were constructed in opus mixtum – the hor-reum and the so-called Building with Pillars east of it. Traces ofmortar can be observed along the route of the rampart too.These archival images are particularly important because theyrecord the topography of the site before it was filled with heapsof earth from the excavations.

The topographic mappings of this area were conducted in1981 and 2006 (Fig. 3). The first plan was drawn after an air-borne stereophotogrammetric survey of Cari~in Grad, and in2006, after the wood was cut down, this whole area was surveyedwith the total station, with a density of nine points per squaremeter. This survey also resulted in a 3D terrain model (Fig. 3.2)

indicating the layout of the buildings, which was to be provedby geophysical surveys and archaeological excavations.

In the course of the Serbian-French reaearch programme, in2007 geomagnetic surveys were carried out by Alain Kermor-van of the University of Tours. Thanks to the application of thismethod the remains of collapsed stone structures could be ob-served, and in 2015, in cooperation with the Roman-GermanicCentral Museum, Mainz, and the Ludwig Boltzmann Institutefrom Vienna, the middle and eastern parts of the plateau werescanned with GPR (Fig. 4.2). Precise plans of the buildingswere obtained in the areas in which LiDAR scanning and pho-togrammetric and geomagnetic surveys failed to produce clearimages.

Within the framework of the ArchaeoLandscapes Europeproject, in 2011 we managed to organise an airborne LiDAR sur-vey of the wider area of Cari~in Grad. With its density of some 20points per square meter, this scanning proved to be crucial forour comprehension of the town. The standard DTM providednumerous important data, especially its version calculated in thefocal statistics function of the ArcGIS software package (Fig. 5.1–2). These models show not only the route of the Upper Town’snorthern rampart, the position of its towers and the layout of thebuildings, but also the line of the Outer Town’s western rampart.Visible only in the DTM, this entirely new aspect of the Cari~inGrad fortification has been attested by the excavations.

Highly important plans of the town, and of the northernplateau of the Upper Town in particular, were obtained by UAVphotogrammetric surveys. The first drone survey was conductedin 2014 within the scope of the same project. It resulted in acloud with up to 1,600 points per square meter (Fig. 6.1–2). Un-like the LiDAR technology, photogrammetry cannot penetratevegetation; therefore the preliminary clearing of the groundproved to be a most important step. After the 2015 campaignwas finished, the excavation area in the Upper Town was docu-mented again in the same manner. Regular photogrammetricsurveys make possible the control of the works and reliablevisual monitoring of the progress of exploration (Fig. 9).

After the wood was cut down in 2006 and enormous heapsof earth from twentieth-century excavations and restorationworks were carefully removed by machinery in 2008 and 2010,without disturbing the original layers of debris, wide excavationscould begin. At first only the humus layer was removed fromfifteen-meter squares, which was followed by technical drawing.In 2009 and 2010 we did not explore the debris or the culturallayers (Fig. 7.1–2). The additional two squares were opened and

Key words. – Cari~in Grad, Justiniana Prima, urban planning, fortification, settlement, aerial photography, geophysical surveys, LiDAR, photogrammetry, excavations, GIS.

Summary: VUJADIN IVANI[EVI], Institute of Archaeology, Belgrade

IVAN BUGARSKI, Institute of Archaeology, Belgrade

ALEKSANDAR STAMENKOVI], Leskovac

NEW INSIGHTS INTO URBAN PLANNING OF CARIÎN GRADThe Application of Modern Sensing and Detection Methods


documented in the same fashion in 2011, when previously re-corded buildings 11 and 15C were explored in detail, togetherwith the part of the corridor between them where a bread ovenwas found. These buildings were oriented south-north, cascadingalong the mild slope towards the northern rampart of the UpperTown. Fragments of pithoi and carbonised fruits were found inthe buildings, allowing for an economic interpretation. Judgingby coinfinds, the buildings ended in fire after the year 602.

Some of the buildings on the northern plateau were orient-ed differently, following the route of the northern rampart of theAcropolis in the east-west direction. In 2012 building 18 wasexcavated, leaning on the rampart. Rectangular in plan andsome 12 by 7.5 meters large, it had a storey and a 7 by 5.5 metersspacious paved atrium in the west.

Parallel to building 18 is building 20, the only one on thenorthern plateau constructed in opus mixtum. The two buildingsare separated by a four-meter-wide street, running from east towest. This street, corridor 4, was partly cut in the rock. In somesections it had a substructure of fragmented debris. Building 20has been carefully excavated for several years now. After theinitial documenting, the surface layer of debris was removed,but not the collapsed structures with characteristic constructiondetails; to the east of the building a collapsed wall was uncov-ered, containing as many as eight successive rows of stone andbrick. Beneath these layers are the occupation ones, so far investi-gated only to a small extent. Building 20 is rectangular in plan,covering 25 by 12.5 meters. In its central axis there is a row ofmasonry pillars, dividing the building into two naves. On itswestern side there was a vestibule with a pair of doors matchingthe main entrances to the building. In the back of the vestibule,between these entrances and in axis with the pillars, there was astaircase. A detailed analysis of these features led us to concludethat building 20 was a horreum, the first such edifice to be dis-covered in Cari~in Grad. Taking into account the details of itsground plan, pillars, parts of collapsed walls and especiallyarches, it will be possible to reconstruct the original form of thehorreum. Judging by the existing estimate, although somewhatrough, it was 13.5 meters high. It could be observed that in itslater phases the horreum was partitioned into several rooms,and some of its entrances were walled up. In the vestibule onlythese later occupation phases were documented, as the originalbrick pavement was removed from its northern part. This wasfollowed by a significant accumulation of cultural layers, whichwere sealed by the debris stratum. South of the horreum there isa spacious courtyard connected with the western street of theUpper Town.

The Upper Town’s northern rampart has never been graph-ically reconstructed, despite the fact that Aleksandar Deroko andSvetozar Radoj~i} published its accurate (although schematic)ground plan as early as 1950 (Fig. 2.2). This part of the town hasgradually been left out of the research focus, mainly due to thevegetation growth. Upon employing all the methods describedabove, however, it is possible to undertake such an effort. Theideal reconstruction suggested here includes the rampart route,the disposition and the form of the towers, and the possible loca-tions of the posterns. The line of the rampart can be traced fol-lowing the trenches left by the locals dismantling the walls.Only the section of the northwestern rampart in front of thewestern postern of the Acropolis cannot be presented, being stillcovered by massive earth deposits. On the other hand, the re-

cently discovered western rampart of the Outer Town can betraced to its full length in the LiDAR-derived DTM. Its formcan be easily reconstructed on the basis of the results of the 2012excavations and the section of the same rampart uncovered eastof the main fortifications in 1955–56 (Fig. 8).

Having studied the microtopography of the terrain, we wereable to determine the position of a number of towers. They wereclearly indicated by bumps, regularly distributed along thenorthern and northeastern sections of the rampart. The positionof the tower below the Acropolis’ western postern could be eas-ily determined as well, unlike the position of the tower oppositeto the horseshoe-shaped one of the Acropolis fortification. Yet,it is hard to imagine that a hundred-meter-long section of therampart was left unprotected. The rectangular shape of the towersis suggested because almost all the towers of the town’s outerfortification were constructed in that way. On the other hand, atpresent we cannot exclude the possibility that some towers weredifferent, horseshoe-shaped in plan, like the ones on the Acro-polis rampart.

The disposition of the towers along the northeastern ram-part of the Upper Town, in the area where the northern streetpresumably met the fortification, is not clear. This part of thesite still lies under massive heaps of earth, and even the 1938and 1947 aerial photographs are not indicative enough in thisregard. However, the tower(s) might have been erected there, notonly because the eighty-meter-long stretch of the rampart wouldbe left without protection in an opposite scenario, but because itis likely that the northern street ended in a gate, or at least apostern. It is already known that some of the posterns on the Ca-ri~in Grad fortifications were defended by towers. The averagedistance between the towers of the town’s main fortificationextends from 20 meters on the southern to 40 meters on the west-ern rampart of the Lower Town; in our reconstruction the averageinterval on the Upper Town’s northern rampart is 44 meters.

Another argument is that this gate might have connected theUpper and the Outer Towns. The position of the second posternis determined thanks to a depression in the terrain following theaxis of another communication route in the Upper Town, lead-ing from corridor 4 and running towards the north along therows of buildings. Finally, the 3.8 meter width of the rampart inthe section adjoining the northern tower of the Upper Town’seastern gate may only indicate a staircase, the last reconstruct-ed fortification element.

On the plateau stretching between the northern ramparts ofthe Acropolis and the Upper Town fortifications a settlementdeveloped with its radially distributed rows of buildings cas-cading down the slope. In the eastern part of the plateau there isthe horreum, adjoined from the east by another building – thestorage called Building with Pillars. Larger than the other build-ings and constructed in opus mixtum, the two buildings followthe route of the Upper Town’s northern street, all of which indi-cates that they belong to the initial construction phase. One shouldnot exclude the possibility that this part of the town was origi-nally conceived as an economic district with storages and simi-lar edifices.

By all appearances, the original concept was soon abandoned.Already at the time of Justinian a settlement of numerous small-er buildings was created. With their walls of stone and wattle anddaub, the buildings were roofed with tiles. Yet one should under-score that this construction phase, although less sophisticated

STARINAR LXVI/2016

159


than the first one, was accomplished according to a previouslyprepared plan; the spread of the buildings speaks to that effect.Shortly afterwards, if not at the same time, buildings were erect-ed along the outer face of the Acropolis rampart – a clear indi-cation of abandoning urban planning (Fig. 9). Public space wasturned into private, in spite of the legal proscriptions of thattime. During the last phase of the town’s life the buildings de-scribed, whether public or private, were partitioned into smallrooms, often with fireplaces and with some of their entranceswalled up.

Just like the edifices constructed in opus mixtum, some ofthe more modest buildings from the second construction phasewere used to store food – namely buildings 11 and 15C. The planof this part of the site points to an organised settlement, mostprobably inhabited by persons servicing a significant clergy and

administration. On the other hand, except for some houses –such as building 18 – small buildings along the Acropolis forti-fication, facing the main street, corridor 4, might have served asshops and workshops. Traces of furnaces, slag and bone work-ing were also encountered in this area.

The parallel application of classical research methods andmodern techniques of sensing and detection enabled the recon-struction of the northern rampart and the urban matrix of theUpper Town’s northern plateau. Until recently among the leastknown parts of the town, this unit can now be regarded as oneof the best defined. This is important not only for our under-standing of Cari~in Grad (Justiniana Prima), but also for thestudy of Early Byzantine urban planning in general.

Translated by Ivan Bugarski

STARINAR LXVI/2016

160

Documents

NOVA SAZNAWA O URBANIZMU CARI^INOG GRADA Primena … · 2017-01-23 · Aleksandar Deroko i Svetozar Radoj~i}. Na osnovu fotografije iz 1947. godine oni su sa~inili plan grada, u kojem