Marko BalaUniverzitet u Novom Sadu

Filozofski fakultetOdsek za sociologiju

NOVI DRUŠTVENI POKRETI KAO OBLIK OTPORA IDEOLOGIJI NEOLIBERALIZMA

Apstrakt: U radu se razmatra pojava antiglobalističkih/alterglobalističkih/pokreta za globalnu pravdu, kao i subverzivna uloga koju ovi pokreti imaju u kontekstu neoliberalne globalizacije. U pitanju je fenomen kome je posvećen širok korpus naučnih radova, pri čemu je neophodno praviti razliku između alterglobalističkih pokreta, kao relativno novih društvenih pokreta i ,,novih’’ ili ,,alternativnih’’ društvenih pokreta, koji dobijaju na značaju od šezdesetih godina dvadesetog veka. Iako među autorima ne postoji konsenzus o tome od kada se tačno može govoriti o pojavi alterglobalističkih pokreta, nema nikakve sumnje da su ovi pokreti privukli pažnju šire javnosti nakon protesta održanih u Sijetlu krajem 1999. godine. U radu se, takođe, razmatraju i neka od glavnih obeležja ideologije neoliberalizma kao vladajuće paradigme savremenog doba, prema kojoj su ovi pokreti krajnje neprijateljski raspoloženi i kojoj se oni otvoreno suprotstavljaju. Zbog toga su njihove aktivnosti usmerene protiv institucija i organizacija poput Međunarodnog monetarnog fonda, Svetske banke, Svetskog ekonomskog foruma ili Svetske trgovinske organizacije, kao glavnih rasadnika neoliberalizma i njegovih razornih posledica. Pored toga, alterglobalistički pokreti odbacuju reprezentativnu demokratiju kao neadekvatan model demokratije i zalažu se za veće učešće građana u procesima donošenja odluka, što se u njihovoj viziji slobode, pravde i jednakosti, najbolje ostvaruje putem participativne i deliberativne demokratije.

Ključne reči: novi društveni pokreti, alterglobalistički pokreti, globalizacija, ideologija, neoliberalizam

1

Uvod Nastanak i uspon ,,novih’’ društvenih pokreta

Početkom pedesetih godina dvadesetog veka, nemački sociolog u emigraciji, Rudolf Heberle, objavio je knjigu – priručnik Društveni pokreti: uvod u političku sociologiju, s namerom da razvije naučno objašnjenje jedne pojave kojoj je u to vreme bilo posvećeno veoma malo sistematskog teorijskog rada. Time je ovaj profesor na Državnom univerzitetu Luizijane preduzeo pionirski poduhvat disciplinarnog konstituisanja sociologije društvenih pokreta i označio prekretnicu u načinu objašnjavanja ovog fenomena, koje se do tada sastojalo iz analize ideja i teorija vezanih za same pokrete. Heberle je u svojoj knjizi kao najistaknutiju karakteristiku društvenog pokreta naveo njegove namere da ,,dovede do fundamentalnih promena u društvenom poretku, naročito u bazičnim institucijama svojine i radnih odnosa’’ (Heberle, 1951: 6). Iako jedna ovakva definicija društvenog pokreta možda upućuje savremenog čitaoca na zaključak da je Heberle ovaj fenomen tretirao na gotovo isti način kao i ostali autori pre njega, poput Vernera Zombarta (1909), odnosno, da je stavio znak jednakosti između društvenog pokreta i proleterskog pokreta, ovaj zaključak bi, zapravo, u osnovi bio pogrešan. Više od pedeset godina nakon objavljivanja prvog izdanja Zombartove studije Socijalizam i socijalni pokret, Heberle je napisao da ,,više ne možemo da identifikujemo koncept društvenog pokreta sa proleterskim pokretom’’ (Heberle, 1951: 6; kurziv u originalu), a kao glavne razloge za rekonceptualizaciju shvatanja društvenih pokreta navodi pojavu fašizma, nativističke pokrete u tadašnjim evropskim kolonijalnim posedima, seljačke pokrete u Istočnoj Evropi, farmerske pokrete u Sjedinjenim Američkim Državama, kao i potrebu za jednim konceptom koji bi se mogao primeniti na društvene pokrete u predkapitalističkim društvima.

Ocenjujući najznačajnije rezultate Heberleovog rada, Milan Mesić u svom radu o teorijskim pristupima fenomenu društvenih pokreta u američkoj sociologiji (1998), naziva ovog autora prvim istaknutim posleratnim teoretičarem društvenih pokreta, a među njegove najveće doprinose ubraja uvođenje nove koncepcije društvenih pokreta. Veliki broj sociologa koji su se posle Heberlea bavili proučavanjem društvenih pokreta, posebno su insistirali na suštinskoj razlici između radničkog pokreta kao ,,starog’’ ili ,,klasičnog’’ i ,,novih’’ ili ,,alternativnih’’ pokreta. Kao primeri društvenih pokreta koji se konvencionalno nazivaju novim, mogu se navesti ekološki, studentski, kontrakulturni, neofeministički, mirovni, antinuklearni, antipsihijatrijski, pokreti za alternativnu tehnologiju i alternativnu energiju, pokret za alternativnu ekonomiju, pokreti za rasnu jednakost i ravnopravnost, pokreti za prava marginalizovanih seksualnih grupa, novi urbani pokreti itd1. Šezdesete i sedamdesete

1 Pomenuti primeri ,,novih’’ društvenih pokreta navedeni su prema njihovom popisu u knjizi Vukašina Pavlovića Društveni pokreti i promene (2006). U zborniku radova Društvo u pokretu, posvećenom društvenim pokretima na (post)jugoslovenskom prostoru, Đorđe Tomić navodi ime Vukašina Pavlovića kao jednog od retkih domaćih autora koji su dali naučni doprinos razmatranju društvenih pokreta time što su pružili sintezu teorijskih shvatanja ovog fenomena (Tomić, 2009: 13). Međutim, Pavlović u svom popisu društvenih pokreta ne pominje

2

godine dvadesetog veka bile su period dramatičnih društvenih promena, potresa i previranja, pri čemu su ,,novi’’ društveni pokreti bili značajne društvene snage koje su izazvale velike perturbacije u postojećoj konstelaciji društvenih odnosa. Kako piše Kejt Neš u knjizi Savremena politička sociologija, u poglavlju posvećenom društvenim pokretima, ,,[t]ermin ,,novi društveni pokreti’’ koristi se za pokrete koji dobijaju na značaju počev od šezdesetih godina prošlog veka… Postoje dva osnovna aspekta zbog kojih se smatraju ,,novim’’… Prvo, karakteriše ih niz osobina zbog kojih se u priličnoj meri razlikuju od prethodnih društvenih pokreta. Drugo, njihov novi karakter potiče od načina na koji se javljaju u kontekstima nove društvene formacije; smatraju se novim zato što su primer novih društvenih i političkih odnosa’’ (Neš, 2006: 119).

Ipak, ova autorka je duboko svesna činjenice da su navedeni kriterijumi razlikovanja ,,starih’’ i ,,novih’’ pokreta sporni, te da su i jedan i drugi predmet brojnih rasprava, što bi ujedno bili i glavni razlozi zbog čega se epitet novi stavlja pod navodnike kada se govori o društvenim pokretima koji jačaju od šezdesetih godina dvadesetog veka. Pojedini autori su doveli u pitanje čak i sâmu ideju po kojoj većina ovih pokreta predstavlja pojavu novijeg datuma. Tako, na primer, Kreg Kelhun smatra da je ,,početkom XIX veka bilo… mnogo pokreta, uključujući feministički pokret, nacionalističke i verske pokrete i, čak, aspekte klasnog pokreta, kao što je utopijski komunitarizam Roberta Ovena, koji su imali manje dodirnih tačaka sa konvencionalno definisanim radničkim pokretom, nego sa novim društvenim pokretima’’ (Neš, 2006: 120). Ovu marginalizaciju društvenih pokreta, izuzev radničkog, od strane klasične sociologije, Kelhun vidi kao posledicu ,,racionalističke, instrumentalističke jednostranosti sâme sociologije. Čim je radnički pokret, institucionalizovan krajem XIX veka, sa davanjem prava glasa, shvaćen je kao osnovni društveni pokret industrijalizacije i progresivne društvene promene. Ostali pokreti, koji su bar u istoj meri bili posvećeni transformacijama sopstvene ličnosti, izboru životnog stila i estetskim kriterijumima u proceni ličnih i društvenih aranžmana, ignorisani su kao irelevantni za racionalni, materijalni napredak’’ (Neš, 1996: 130).

Autori kao što su Andre Gunder Frank i Marta Fuentes otišli su još dalje u prošlost u pokušaju da odrede vremenski okvir nastanka ,,novih’’ društvenih pokreta. Za razliku od autora koji društvene pokrete smatraju pojavom modernog doba2, Frank i Fuentes zastupaju mišljenje po kome su većina ,,novih’’ pokreta zapravo stariji od ,,starog’’ ili ,,klasičnog’’, odnosno, proleterskog pokreta. Dok mirovni i ekološki/zeleni pokreti, uz izvesne ograde, s pravom mogu da pretenduju na status novih društvenih pokreta, dotle se za seljačke, etničke/nacionalističke, verske, pa čak i ženske/feminističke pokrete može tvrditi da su

alterglobalističke pokrete, niti daje nagoveštaje o njihovom postojanju, iako su oni u vreme pisanja njegove knjige već uveliko bili prisutni na globalnoj sceni.2 U predgovoru Turenovoj knjizi Sociologija društvenih pokreta, Srđan Vrcan i Vukašin Pavlović navode Toma Botomora kao autora koji zauzima takvo gledište, dodajući da Botomor ,,pravi oštru razliku između pre – političkih pokreta (kao što su, recimo, seljačke bune u feudalizmu) i modernih društvenih pokreta, koji su direktno uključeni u politički konflikt, čvršće ideološki usmereni i, po pravilu, širi i trajniji. Pojava i delovanje radničkog pokreta za njega je paradigma modernih društvenih pokreta’’ (Vrcan i Pavlović, 1983: 7 – 8; kurziv u originalu).

3

postojali vekovima, čak i milenijumima u mnogim delovima sveta3. ,,Ipak, mnogi od ovih pokreta sada se uobičajeno nazivaju ,,novim’’, iako evropska istorija beleži nebrojeno društvenih pokreta kroz istoriju’’ (Frank and Fuentes, 1987: 1503). Kao primere za svoju tvrdnju ovi autori navode ,,spartakističke pobune robova u Rimu, krstaške i bezbrojne verske ratove, seljačke pokrete/ratove u Nemačkoj šesnaestog veka, istorijske etničke i nacionalističke sukobe širom kontinenta, i ženske pokrete koji su izazvali jaku reakciju kao lov na veštice i skorije oblike represije. U Aziji, arapskom svetu i ekspanziji Islama, Africi i, naravno, Latinskoj Americi, višestruki oblici društvenih pokreta bili su nosioci društvenog otpora i transformacije tokom istorije’’ (Frank and Fuentes, 1987: 1503). Istinska razlika između ,,novih’’ i ,,starih’’ društvenih pokreta, po njihovom mišljenju, ne predstavlja nekakva recentnost u nastanku ovih prvih, već isključivo nove karakteristike koje ti pokreti poseduju.

Jedan od razloga zbog koga se o društvenim pokretima koji dobijaju na značaju od šezdesetih godina prošlog veka govori kao novim, odnosi se na novi društveni kontekst i način na koji su ovi pokreti smešteni u tom kontekstu. Dok pojedini sociolozi smatraju da su promene u klasnoj strukturi naprednih industrijskih društava stvorile uslove za pojavu novih društvenih pokreta i njihovu proliferaciju, dotle drugi autori u svojim radovima promovišu ideju po kojoj je uspon ovih pokreta nerazdvojno povezan sa nastankom novog oblika društva. U prvu grupu autora spada Klaus Ofe, sociolog marksističke provenijencije, koji iznosi mišljenje po kome su relativan prosperitet socijalne demokratije, visok nivo obrazovanja i porast zaposlenosti u sektoru usluga stvorili povoljnu klimu za nastanak novih društvenih pokreta. ,,Ofe smatra da nove obrazovane srednje klase, naročito oni zaposleni u državnim službama i ,,dekomodifikovane grupe’’, kao što su studenti, domaćice i korisnici socijalne pomoći, reaguju na univerzalistička interesovanja novih društvenih pokreta. Po njegovom mišljenju, kod ovih grupa je verovatno najizraženija svest o iracionalnostima savremenog kapitalističkog sistema, odnosno, najneposrednije su iskusili njegove nedostatke’’ (Neš, 2006: 123).

Među autorima koji su nove društvene pokrete doveli u vezu sa transformacijom društva posebno se izdvaja francuski sociolog Alen Turen, jedan od najistaknutijih teoretičara postindustrijskog društva. Pored toga što društvene pokrete označava kao temu od izuzetnog značaja za sociologiju kao nauku, Turen smatra da njihova pojava nikako nije efemerne prirode, niti da su oni nekakvo marginalno suprotstavljanje poretku, već da su ,,potka društvenog života i, združeni sa orijentacijama istoriciteta, proizvode društvene prakse kroz institucije i društvenu i kulturnu organizaciju’’(Turen, 1983: 151). Određujući svoju teorijsku perspektivu kao postmarksističku, ovaj autor smatra da je sukob buržoazije i proletarijata imao središnji značaj u industrijskom društvu, ali i da ovaj tip društva napušta istorijsku pozornicu, što ujedno znači da radnički pokret više nije glavni protagonista u osporavanju legitimiteta društvenog poretka (Turen, 1983: 52 – 55). Umesto toga, nastupio

3 Zapažanju ovih autora mogu se pridodati primeri koje Lorna Vir navodi kao kritiku dominantnih stavova unutar diskursa o ,,novim’’ društvenim pokretima. Ona, između ostalog, navodi slučaj marginalizovanih seksualnih grupa u Evropi koje su pronašle ,,istraživačke i zastupničke grupe tokom poslednjih godina devetnaestog veka, iako se može tvrditi da oni nisu činili društveni pokret sve do masovne mobilizacije grupa za seksualnu reformu tokom 1920 – ih i 1930 – ih’’ (Weir, 1993: 76 – 77).

4

je period tranzicije ka postindustrijskom društvu, u kome sektor proizvodnje gubi primat u korist sektora znanja, te zbog toga klasni sukob sada zamenjuje sukob oko kontrole znanja i informacija kao najvrednijih resursa u društvu.

Međutim, i ovaj kriterijum razlikovanja starih/novih društvenih pokreta takođe je bio podvrgnut oštroj kritici. Logika rezonovanja teoretičara ,,novih’’ društvenih pokreta, kao što su Ofe i Turen, ne predstavlja ništa drugo nego circulus vitiosus. Takvo je zapažanje iznela Lorna Vir u svom radu o ograničenjima analize ,,novih’’ društvenih pokreta, u kojem piše da ovakva vrsta rasuđivanje upućuje na zaključak da su ,,savremeni društveni pokreti nastali iz strukturalnih promena posleratnog/postfordističkog/postindustrijskog perioda putem posredovanja mističnih veznika: navodno združene karakteristike savremenih društvenih pokreta, kao što su identitet i kulturna politika, misteriozno su povezani sa određenim strukturalnim promenama. Argument je, prema tome, tautološki: društveni pokreti su po definiciji novi pošto je istorijski period nov’’ (Weir, 1993: 80 – 81). Ipak, ne treba prevideti činjenicu da su savremeni društveni pokreti sve do sedamdesetih godina prošlog veka bili neopravdano zanemarena tema u sociologiji (Giddens, 1986; della Porta and Diani, 2006), pa bi slabosti kojima su bremenite pomenute teorijske perspektive, trebalo donekle pripisati i dosta sporom razvoju sociološkog proučavanja društvenih pokreta4. Svemu ovome treba dodati da se termin ,,novi’’ danas smatra donekle neprikladnim kada se govori o pomenutim društvenim pokretima (Neš, 2006: 119), kao i to da se u međuvremenu pojavio jedan drugačiji tip društvenih pokreta koji bi trebalo posmatrati kao novi društveni fenomen.

Alterglobalistički pokreti kao novi društveni pokreti

Kada je pre deset godina Imanuel Volerstin, nasuprot Frensisu Fukujami, istorijski pad realsocijalizma tumačio kao početak istorijskog slabljenja, a ne trijumfa realkapitalizma i liberalizma, takvo mišljenje tada je bilo prilično usamljeno, čak ekstravagantno. Danas već više nije tako. Teroristički napad na SAD 11. septembra 2001. ovaj istorijski proces slabljenja realkapitalizma samo je ubrzao i pojačao. Zbog toga su simptomi ovog slabljenja danas već mnogo izraženiji i vidljiviji… to je i sve veća i sve eksplozivnija napetost između neprestane kapitalističke internacionalizacije, koja sebe ideološki, dakle lažno i agresivno prikazuje kao jedini mogući oblik progresivne ,,globalizacije’’, na jednoj, i pretežno spontanih, masovnih i kapilarnih protesta i pokreta protiv takve ,,globalizacije’’, koje njihovi moćni i ljuti protivnici, pa i poneki od njih samih, krivo prikazuju, odnosno samoprikazuju kao ,,anti – globalizacijske’’, ali koji su, najvećim delom,

zapravo, alternativno – globalizacijski [Popović, 2002: 11 - 12].

U predgovoru jugoslovenskom izdanju Andre Gunder Frankove studije Lumpenburžoazija i lumpenrazvoj u Latinskoj Americi, Milan Popović u kratkim crtama skicira 4 Važno je napomenuti da se kao dve najrazvijenije teorijske tradicije u istraživanju društvenih pokreta izdvajaju teorija mobilizacije resursa (Resource Mobilization Theory) i teorija novih društvenih pokreta (New Social Movement Theory). Prva se razvija u okvirima američke sociologije i počiva na premisama liberalnog individualizma, dok je druga marksistički intonirana i javlja se na evropskom tlu (Neš, 2006: 134 – 172).

5

glavne osobine društvenih pokreta koji se veoma često, a možda i pogrešno, nazivaju antiglobalističkim. Pored toga, Popović je skrenuo pažnju i na društveni kontekst u kojem se odvijaju aktivnosti antiglobalističkih pokreta, pri čemu ih on, sasvim ispravno, tumači kao simptom krize koja je zahvatila jedan društveno – ekonomski poredak za koji se verovalo da nema alternativu. Teroristički napad na SAD 11. septembra 2001., koji je inicirao pokretanja rata protiv terorizma; ratovi, poput onih u Iraku i Avganistanu, koji su inicirani u ime rata protiv terorizma; svetska ekonomska kriza, koja je nastupila 2008. i koja nikako ne jenjava; borbe radničke klase protiv oštrih mera štednja (austerity measures), kao propisanog/nametnutog recepta za izlazak iz krize; povratak državnog intervencionizma u zemljama koje su drugima postavljale zahtev za takozvanom minimalnom državom; kriza legitimiteta liberalne demokratije; ponovni uspon ekstremne desnice; opšta nesigurnost i nepoverenje, samo su neki od akutnih problema koji dovode u pitanje smisao i suštinu ideologije neoliberalizma kao vladajuće paradigme savremenog sveta. Upravo ova haotična slika društveno – ekonomskih potresa koji su pogodili svet krajem dvadesetog i početkom dvadeset prvog veka, predstavlja socijalni okvir u kojem se javljaju antiglobalistički pokreti i u kojem oni dobijaju pun zamah.

Kao što je već rečeno, sâm termin antiglobalistički pokret obavijen je nemalim kontroverzama. Naime, termin je ušao u širu upotrebu nakon čuvenog protesta protiv Svetske trgovinske organizacije, održanog krajem 1999. godine u Sijetlu, koji je ujedno skrenuo pažnju šire javnosti na postojanje ovih pokreta. Zbog toga ovaj događaj, poznat kao Bitka za Sijetl (Battle for Seattle), ima izuzetan značaj u istoriji aktivnosti ovih pokreta. Međutim, veliki broj njihovih aktivista odbacuje naziv antiglobalista kao način lične identifikacije (Castells, 2010; Grubačić, 2003; Engler, 2007; Kiely, 2005) i za njih on predstavlja stigmu kojom su ih obeležili njihovi kritičari i mas – mediji. Prema tome, iako su ogorčeni protivnici neoliberalne globalizacije, ,,antiglobalistički’’ pokreti se, zapravo, zalažu za drugačiju vrstu globalizacije, te se zbog toga deklarišu kao alterglobalistički pokret (alterglobalist movement), pokret za globalizaciju odozdo (movement for globalization from below), anti – neoliberalni pokret (anti – neoliberal movement), pokret za globalnu pravdu (global justice movement). Naomi Klajn navodi da se ovi pokreti nazivaju još i anti – korporativnim (anti – corporate), anti – kapitalističkim (anti – capitalist), anti – slobodnotrgovinskm (anti – free trade) i anti – imperijalističkim (anti – imperialist) (Klein, 2001). Pojedini autori o njima govore i kao o novim, novim društvenim pokretima (Feixa, Pereira and Juris, 2009); najnovijim društvenim pokretima (Day, 2005); ili kao o novom anti – kapitalističkom globalnom pokretu (Bello, 2007), što sve ukazuje na činjenicu da je reč o novom socijalnom fenomenu.

Nelagodnost koju veliki broj aktivista oseća povodom etikete antiglobalista delom potiče i zbog toga što se mnoge ekstremno nacionalističke političke partije deklarišu kao antiglobalističke (Nacionalni front u Francuskoj bi mogao da posluži kao paradigmatičan primer takve partije), pa bi stoga ,,[n]acionalisti… bili jedini autentični ,,antiglobalisti’’: alterglobalizacija podrazumeva borbu za istinsku globalizaciju – ne ,,globalizaciju najgoreg’’ koja nam se nameće odozgo, već globalizaciju internacionalizma i socijalne pravde’’

6

(Grubačić, 2003: 89). Među najpoznatije alterglobalističke pokreta ubrajaju se: Mreže direktne akcije (Direct Action Network), Zauzmimo ulice (Reclaim the Streets), Crni blok (Black Block), Ružičasti blok (Pink Block), Bela odela (Tute Bianche), Front za oslobođenje Zemlje (Earth Liberation Front), Zapatistička armija nacionalnog oslobođenja (Ejército Zapatista de Liberación Nacional), Dosta! (Ya Basta!), kao i jedan od najnovijih pokreta u familiji alterglobalista, Okupiraj (Occupy).

Pored terminološke konfuzije koja prati fenomen alterglobalističkih pokreta, među autorima postoji veliko neslaganje koje se odnosi na pitanje da li se tu radi o mnoštvu međusobno udruženih pokreta ili je reč o jedinstvenom društvenom pokretu (Engler, 2007). Donatela dela Porta i Mario Diani, u zajedničkoj knjizi o društvenim pokretima, pišu da bi ,,povezivanje izraza poput ,,pokreta za globalnu pravdu’’ sa jedinstvenim, homogenim akterima bilo veoma pogrešno. Inicijative protiv neoliberalne globalizacije veoma su heterogene i nisu nužno povezane jedna sa drugom’’ (della Porta and Diani, 2006: 2). Ono što nije sporno kada su u pitanju alterglobalistički pokreti jeste njihova markantna osobina da u svojoj borbi protiv neoliberalne globalizacije ukrste veliki broj različitih ideoloških orijentacija5: anarhizam, feminizam, socijalizam, sindikalizam, ekologizam, nativizam, pacifizam itd. Prema tome, posmatrati alterglobalističke pokrete kao potpuno različite i striktno odvojene od aktivnosti ili idejne usmerenosti ostalih društvenih pokreta poput ekološkog, feminističkog, radničkog ili mirovnog, predstavljalo bi veliku grešku, proisteklu iz potpunog nepoznavanja ovog fenomena. Kao što dela Porta i Diani pišu: ,,na početku novog milenijuma, verovatno po prvi put nakon 1968., talas mobilizacije za globalizaciju odozdo… izgleda da ima potencijal za globalni, uopšten izazov, kombinujući teme tipične za klasne pokrete sa temama tipičnim za nove društvene pokrete, poput ekološkog ili za rodnu ravnopravnost’’ (della Porta and Diani, 2006: 2; kurziv dodat). Zbog toga ne čudi što se alterglobalistički pokreti ,,dotiču niza pitanja, od eksploatacije dečijeg rada od strane svetskih brendova do uništavanja šuma, od ljudskih prava u zemljama u razvoju do vojnih intervencija od strane zapadnih sila’’ (della Porta and Diani, 2006: 2).

Dovoljno je navesti svega nekoliko primera kako bi se ilustrovala činjenica da raznoliki društveni pokreti, koji sebe nazivaju alterglobalističkim, dele zajedničkog neprijatelja, a da ujedno usvajaju različite ideološke orijentacije. Jedan od alterglobalističkih pokreta iz Bolivije, pod nazivom Žene stvaraju (Mujeres Creando), predstavlja anarho – feministički pokret čije su aktivnosti usmerene protiv mačizma, predrasuda protiv homoseksualaca i neoliberalizma, pri čemu se te aktivnosti zasnivaju na nenasilnim metodama i u opoziciji prema političkim partijama i državi (Day, 2005: 32 – 33). Još jedan od alterglobalističkih pokreta koji su nastali na području Latinske Amerike jeste Pokret seljaka bezemljaša (Movimento Rural Sem Terra) iz Brazila. Ovaj pokret se fokusira na socijalne i političke odnose u ruralnim delovima zemlje, a njegovu glavnu strategiju čini zauzimanje zemljišta

5 U navedenom citatu iz teksta Milana Popović, autor se, opisujući ,,neprestanu kapitalističku internacionalizaciju’’, oslanja na vrednosnu koncepciju pojma ideologija (,,koja sebe ideološki, dakle lažno i agresivno prikazuje kao jedini mogući oblik progresivne ,,globalizacije’’ ’), odnosno, na shvatanje koje bi odgovaralo onome što je Karl Manhajm nazvao partikularnim pojmom ideologije (Manhajm, 1978). Mi ćemo se, umesto ovakvog određenja ideologije, držati shvatanja po kome ona predstavlja zaokružen pogled na svet.

7

kako bi se izbegla njegova eksproprijacija od strane vlasnika krupnog kapitala. ,,MST je danas jedan od najpoznatijih društvenih pokreta u svetu u razvoju. Njegova politika direktne akcije je izazov novom talasu koncentracije zemljišta koji se odigrao u neo – liberalnoj eri. Pokret promoviše nehijerarhijski, grasrut pristup organizaciji i održava autonomiju naspram ustanovljenih političkih partija, uključujući i Radničku partiju’’ (Kiely, 2005: 208). Krajem januara 2002. godine, održano je zasedanje Svetskog ekonomskog foruma u Njujorku, što je bio povod za organizovanja novih protesta američkog alterglobalističkog pokreta, odnosno, za organizovanje prvog protesta ovog pokreta nakon terorističkog napada 11. septembra 2001. Pokret koji je održao protest protiv zasedanja Svetskog ekonomskog foruma, poznat pod akronimom ANSWER (Act Now to Stop War & End Rasicm), je ,,nastao odmah nakon 9/11 kao najveći pokretač anti – ratnih akcija, organizujući većinu mirnih marševa u SAD’’ (Starr, 2005: 36). Prema tome, ANSWER predstavlja alterglobalistički pokret kod koga su pacifistički impulsi daleko jači i izraženiji nego što je to slučaj sa ostalim pokretima ove vrste. Ovako širok spektar ideja i orijentacija rečito svedoči o tome da je alterglobalistički pokret, tako često percipiran kao jedinstveno i homogeno kolektivno telo, sačinjen od velikog broja različitih i kontradiktornih elemenata, zbog čega se on slikovito može predstaviti kao nekakva košnica u kojoj se roje i međusobno sudaraju najrazličitije ideologije. Manuel Kastels (učenik Alena Turena) na sledeći način sumira tu raznolikost konstitutivnih elemenata alterglobalističkog pokreta:

Dakle, glavne komponente pokreta, kao što se pojavljuju iz posmatranja jednog simboličkog događaja koji sažima akciju pokreta, bi bile: kritičari socijalnih i environmentalnih posledica globalizacije koja se zasniva na slobodnoj trgovini i kojom dominiraju interesi kapitalističkih korporacija; zagovornici regulacije svetskih finansijskih tržišta; NVO u znak solidarnosti sa siromašnima u svetu, uključujući i zagovornike ukidanja stranog duga siromašnim zemljama; religijske grupacije; humanitarne NVO; radnici i njihovi sindikati, koji brane svoja radna mesta, beneficije i uslove za rad; farmeri i seljaci koji odbijaju da prihvate posledice sporazuma o slobodnoj trgovini; seljački pokreti širom sveta i njihove mreže solidarnosti; pokreti domorodačkih naroda i njihove mreže solidarnosti; environmentalni pokreti; ženski pokreti; revolucionarni umetnici; anarhisti i autonomne grupacije različitih ideologija i tradicija; mladi ljudi u nasilnoj pobuni protiv svojih društava; političke partije stare levice, kako mejnstrim (komunisti, levi socijalisti), tako i radikalna levica (trockisti); kritički, nezavisni intelektualci, kao što su članovi pokreta ATTAC i Međunarodnog foruma o globalizaciji [Castells, 2010: 150].

Činjenica da alterglobalistički pokret predstavlja konglomerat socijalnih aktera objašnjava ogromnu raznolikost učesnika masovnih protesta protiv neoliberalne globalizacije, kakav je bio u Sijetlu 1999. godine. Demonstracije u Sijetlu, uperene protiv STO i održane tokom takozvane ,,Milenijumske runde’’ trgovinskih pregovora, okupile su na jedno mesto nepregledno mnoštvo pripadnika različitih pokreta protiv neoliberalne globalizacije, pristiglih iz raznih delova sveta kako bi udružili snage i pružili otpor zajedničkom neprijatelju. Najveći broj učesnika sačinjavali su sindikalni radnici, zatim brojni pokreti za zaštitu životne okoline, među kojima i oni militantni, kao što su Zemlja na prvom mestu!

8

(Earth First!) i Mreža akcije za kišne šume (Rainforest Action Network), dok je glavnu snagu demonstracija činila koalicija formirana oko Mreže direktne akcije, čije jezgro je sačinjavala grupa umetnika – anarhista pod nazivom Umetnost i revolucija (Art&Revolution). Aktivisti pokreta Društvo loma (Ruckus Society), koji se zalažu za nenasilne proteste, podučavali su ostale učesnike taktikama građanske neposlušnosti. U Bici za Sijetl učestvovali su još i Međunarodni forum o globalizaciji, mreža intelektualaca koji predlažu alternative globalizaciji; domorodački narodi, mobilisani iz raznih delova sveta; francuski seljaci, koje je predvodio Žoze Bove, istaknuti aktivista protiv genetski modifikovane hrane; pripadnici anarhističkog Crnog bloka, alterglobalističkog pokreta koji ne zazire od upotrebe nasilnih metoda, kao što su napadi na komercijalno vlasništvo i policiju kao simbole represije i alijenacije; nekolicina ženskih organizacija i mnogi drugi (Castells, 2010: 148 – 149).

Ono što dodatno komplikuje sociološku analizu alterglobalističkih pokreta jeste odsustvo konsenzusa među autorima o tome od kada se tačno može govoriti o pojavi ovih pokreta. Određen broj autora je saglasan da njihova aktivnost nije počela sa Bitkom za Sijetl (Giugni, Bandler and Eggert, 2006; Starr, 2005; Rucht, 2000). Pojedini sociolozi smatraju da su ovi pokreti objavili rat neoliberalizmu negde tokom osamdesetih godina prošlog veka, pa je tako 1988. godine pokrenut snažan talas mobilizacije protiv zasedanja Međunarodnog monetarnog fonda i Svetske banke u Berlinu, sa oko osamdeset hiljada učesnika na demonstracijama. Zanimljivo je da ,,[i]ako su demonstranti uglavnom, ali ne isključivo, bili iz Nemačke, spektar grupa je bio sličan onom u Sijetlu, uključujući sindikate, levičarske partije, feministkinje, ekologiste, grupe za građanska prava, grupe iz Trećeg sveta, itd… Tokom narednih godina, većina zasedanja MMF – a i Svetske banke nastavila su da privlače proteste, iako manjih razmera nego u Berlinu’’ (Rucht, 2000:7). Nekoliko godina ranije, tačnije 1984. godine, prilikom samita Grupe 7 (G7) u Londonu, organizovan je Drugi ekonomski samit (The Other Economic Summit), koji su pokrenule organizacije za razvoj, solidarnost i okruženje. ,,U tom smislu se, stoga, PGP [pokret za globalnu pravdu, prim., M. B.] može videti kao direktan izdanak takozvanih novih društvenih pokreta (NDP – a), koji su stvorili glavni oblik osporavanja tokom protekle tri decenije u Zapadnoj Evropi’’ (Giugni, Bandler and Eggert, 2006: 4).

Prema tome, alterglobalistički pokreti nisu nastali iznenada i spontano, niti je njihova geneza nepovezana sa društvenim zbivanjima tokom burnih 1960 – ih i 1970 – ih, čiji su glavni protagonisti bili ,,novi’’ društveni pokreti. Praktični rezultati koje su ovi pokreti ostvarili, kao i njihova idejna zaostavština predstavljali su čvrst oslonac za alterglobalističke pokrete koji su tada bili u povoju. Ovome treba pridodati i zapažanje koje je iznela Valentajn Mohadam u nedavno objavljenoj knjizi Globalizacija i društveni pokreti: islamizam, feminizam i pokret za globalnu pravdu, u kojoj piše sledeće: ,,Današnji pokret za globalnu pravdu može se povezati sa transnacionalnim pokretima radnika, socijalista, komunista, progresivaca i anarhista tokom ekonomskog perioda koji je Polanji nazvao ,,velikom transformacijom’’. Mnogi stariji aktivisti u savremenom pokretu za globalnu pravdu nekada su bili povezani sa levičarskim organizacijama i pokretima solidarnosti, mnogi mlađi aktivisti uključeni su u stvar za ekonomsku i radnu pravdu, a radovi Karla Marksa dobro su poznati

9

mnogim aktivistima’’ (Moghadam, 2012: 14). Ipak, kao što se to može zaključiti na osnovu debate o ,,novim’’ društvenim pokretima, neophodno je prilikom razmatranja pojave alterglobalističkih pokreta tek uslovno govoriti o njima kao o relativno novim društvenim pokretima. Ovaj problem je usko povezan sa raspravom koja se u društvenim naukama vodi oko pitanja od kada započinje proces globalizacije (Vuletić, 2006: 119 – 137). Autori koji smatraju da je u pitanju proces koji traje već vekovima, odbacuju široko rasprostranjeno mišljenje da se alterglobalistički pokreti javljaju u skorijoj prošlosti. Vandana Šiva, indijska fizičarka i aktivistkinja, sasvim je jasno iznela svoj stav o ovom pitanju prilikom demonstracija u Sijetlu: ,,Prva globalizacija je bio kolonijalizam i trajala je 500 godina. Druga globalizacija je bio takozvani ,,razvoj’’ i trajala je 50 godina. Treća globalizacija je bila ,,slobodna trgovina’’ i trajala je samo 5 godina’’ (Shiva, navedeno prema Starr, 2005: 19). Ukoliko prihvatimo ovo stanovište, onda bi se pokreti koje su potlačeni narodi organizovali protiv dominacije evropskih kolonijalnih imperija, mogli nazvati alterglobalističkim, te se savremeni pokreti ove vrste ne bi mogli smatrati istinski novom pojavom.

Međutim, čak i ukoliko je ovo tačno, savremeni alterglobalistički pokreti, za razliku od nekadašnjih društvenih pokreta, danas imaju na raspolaganju novu vrstu oružja, koju oni efektivno koriste zarad ostvarivanja svojih ciljeva, a to su nova sredstva masovne komunikacije, među kojima je verovatno najznačajniji internet. U pogledu njihove upotrebe zarad postizanja određenih ciljeva, pokret Zapatista je odigrao pionirsku ulogu i pružio snažan podsticaj ostalim alterglobalističkim pokretima. Upravo je ovu činjenicu imao u vidu Manuel Kastels kada je u svojoj studiji Moć identiteta (drugom tomu njegove trilogije Informaciono doba) podvrgao analizi pet društvenih pokreta6, koji su međusobno veoma različiti, ali koji su povezani svojim nepomirljivim suprotstavljanjem neoliberalnoj globalizaciji (Castells, 2010: 71 – 167). Datum koji se označava kao početak ustanka Zapatista predstavlja 1. januara 1994., kada je na snagu trebao da stupi kontroverzni sporazum poznat kao NAFTA (North American Free Trade Agreement). Primena ovog sporazuma izazvala je pobunu domorodačkog stanovništva u meksičkoj državi Čijapas, koji su, odlučni u nameri da odbrane svoja prava, formirali Zapatističku armiju nacionalnog oslobođenja. Tako je stvoren potpuno nov pokret, koji se umnogome razlikuje od prethodnih pokreta za nacionalno oslobođenje i to ne samo zato što su se njegovi pripadnici na rečima distancirali od njih (Bello, 2007: 6). Jedna od glavnih razlika sastoji se u tome što pokret formalno nije hijerarhijski organizovan, pa tako Markos, najistaknutiji član pokreta, nosi titulu subkomandanta. Zapatisti su svoj ustanak započeli oružanim sukobima sa meksičkom vojskom, da bi kasnije odustali od takvih metoda borbe i posegnuli za novim sredstvima masovne komunikacije kako bi poslali svoju poruku celom svetu. ,,Suštinski značaj u ovoj strategiji imao je Zapatistino korišćenje telekomunikacija, spotova i kompjuterski posredovane komunikacije, kako bi razaslali svoju

6 Pored Zapatista, Kastels je u svojoj studiji razmatrao pokret za globalnu pravdu, japanski kult Aum – Šinirikjo, terorističku mrežu Al – Kaida i paravojni pokret Američka milicija. Posmatrajući uporedo ovako različite pokrete, Kastels konstatuje sledeće: ,,sa analitičke tačke gledišta, ne postoje ,,loši’’ i ,,dobri’’’ društveni pokreti. Svi su oni simptomi naših društava i svi utiču na društvene strukture, sa različitim intenzitetom i ishodima koji moraju biti ustanovljeni na osnovu istraživanja… svi su oni, kao što ću pokazati, smisleni znaci novih društvenih sukoba, embrioni društvenog otpora i, u nekim slučajevima, društvene promene’’ (Castells, 2010: 74).

10

poruku iz Čijapasa celom svetu… i da bi organizovali mrežu grupa solidarnosti širom sveta koji su bukvalno zaustavili represivne namere meksičke vlade: na primer, tokom vojne invazije na pobunjeničke oblasti 9. februara 1995’’ (Castells, 2010: 83). Jedinstvene karakteristike zapatističkog pokreta navele su pojedine autore da ga nazovu prvim ,,post modernim’’ nacionalno oslobodilačkim pokretom (Bello, 2007: 7), kao i prvim informacionim gerilskim pokretom (Castells, 2010: 82). Uspeh koji su Zapatisti postigli upotrebom novih sredstava masovne komunikacije, a naročito interneta, ne samo što im je obezbedio podršku velikog broja ljudi širom sveta, već je poslužio i kao primer nenasilne borbe koji će slediti većina potonjih alterglobalističkih pokreta. Iz tog razloga, sledeća konstatacija se čini sasvim ispravnom: ,,Internet - ,,dar’’ globalizacije – učinio je mogućim brze komunikacije, prenose i mobilizacije… kao što je globalizacija iznedrila širenje neoliberalnog kapitalizma širom sveta, ona je isto tako podstakla opoziciju, kolektivnu akciju i kontestirajuću i neinstitucionalnu politiku. I dok je internet omogućio kapitalistima da špekulišu, kupuju i prodaju kroz prostor i vreme, on isto tako omogućava aktivistima da se brzo i efektivno organizuju i mobilišu’’ (Moghadam, 2012: IX – X).

Pored inovativne upotrebe mas – medija, alterglobalistički pokreti se u svojoj borbi služe i takvim nenasilnim metodama kao što su skvotiranje, bavljenje uličnom umetnošću ili održavanje demonstracija koje poprimaju oblik festivala i uličnog pozorišta. Tako su, na primer, aktivisti Društva za kreativni anahronizam (Society for Creative Anachronism), prilikom demonstracija u Kvebeku, sagradili gigantski katapult pomoću kojeg su gađali delegate igračkama, pri čemu su aktivisti bili maskirani kao hopliti, peltasti i rimski vojnici naoružani dugim štitovima. Sličan performans praktikuju i aktivisti pokreta Ya Basta! i Bela odela, obučeni u belo, sa klovnovskim maskama i naoružani automobilskim gumama i kartonima, izražavajući tako svoje nezadovoljstvo na jedan nov i maštovit način. Zbog toga se može reći da je ,,[a]ktivista… postao ,,homo ludens’’, neposlušni građanin koji se igra i svojom igrom osmišljava nove prostore građanske neposlušnosti’’ (Grubačić, 2003: 98).

Paralelno sa zasedanjima omraženih institucija i organizacija, poput Svetskog ekonomskog foruma, alterglobalistički pokreti održavaju zasedanja sopstvenih organizacija, među kojima je najpoznatiji Svetski socijalni forum, čije je prvo zasedanje održano 2001. godine u brazilskom gradu Porto Alegre. Nakon protesta u Sijetlu 1999., alterglobalistički pokreti su nastavili da održavaju proteste širom sveta, s tim da su aktivisti svugde pokušavali da ponove uspeh postignut u Sijetlu, odnosno, da stvore ,,sledeći Sijetl’’ (Jurris, 2006: 344). Najpoznatiji događaji ove vrste odigrali su se u februaru 2000. u švajcarskom gradu Davos, tokom zasedanja Svetskog ekonomskog foruma; junu 2001. u Geteborgu (Švedskoj), povodom samita Evropske unije; julu iste godine, tokom sastanka Grupe 8 u Đenovi; septembru 2003., kada su u meksičkom gradu Kankunu održani protesti protiv Svetske trgovinske organizacije; julu 2005., u Edinburgu, gde su protesti opet bili usmereni protiv samita Grupe 8. Jedini odgovor koji su centri moći do sada ponudili na zahteve alterglobalističkih pokreta bilo je uvođenje represivnih mera radi suzbijanja njihovih aktivnosti. Dejvid Harvi iznosi sledeće podatke o ovoj reakciji: ,,Porast kontrole i učešća policije u svakodnevnom životu i, u slučaju SAD, zatvaranje neposlušnog stanovništva

11

ukazuje na prilično opak zaokret prema intenzivnoj društvenoj kontroli… U zemljama u razvoju, u kojima otpor procesu akumulacije pomoću razvlašćivanja može biti jači, neoliberalna država brzo preduzima zadatak aktivne represije, sve do nivoa vođenja rata niskog intenziteta protiv opozicionih pokreta… Drugi pokreti, kakav je pokret zapatista u Meksiku ili pokret seljaka bezemljaša u Brazilu, bivaju obuzdani državnom moći kroz mešavinu kooptacije i marginalizacije’’ (Harvi, 2012: 210 – 211). Svemu ovome treba dodati da su alterglobalistički pokreti pridobili simpatije velikog broja kritički orijentisanih intelektualaca, pri čemu bi neka od najpoznatijih imena bila Noam Čomski, Majkl Albert, Naomi Klajn, Džozef Stiglic, Vandana Šiva, Arundati Roj, Imanuel Volerstin, Majkl Hard, Antonio Negri, Valden Belo. Iz ove grupe angažovanih intelektualaca posebno se izdvaja kanadska novinarka Naomi Klajn, zbog svoje knjige Ne logo (2003), budući da se njoj ,,sa sigurnošću može pripisati isti uticaj kakav su Tiho proleće Rejčel Karson (1962) ili izveštaj Rimskog kluba o Granicama rasta (Meadows, Randers, and Behrens 1972) imali na širenje brige o okruženju 1960 – ih i 1970 – ih ’’ (della Porta and Diani, 2006: 3), te da je ona postala nešto poput manifesta alternativne globalizacije (el – Ojeili and Hayden, 2006: 195), kao i da je opisana kao Das Kapital rastućeg antikorporacijskog pokreta (Hejvud, 2005: 340).

Glavna obeležja ideologije neoliberalizma

Kao što je već rečeno, alterglobalistički pokreti se međusobno veoma razlikuju po svojoj ideološkoj usmerenosti, zahtevima koje postavljaju i ciljevima za koje se bore. S druge strane, ovi pokreti su međusobno povezani otporom koji pružaju neoliberalizmu, koji se, bez ikakve sumnje, prepoznaje kao zajednički neprijatelj. Međutim, važno je napomenuti da termin neoliberalizam nema isto značenje za sve alterglobalističke pokrete. Kao što piše Manuel Kastels, ,,većina ovih pokreta verovatno ga identifikuje sa kapitalizmom, ali takozvano reformističko krilo nije nužno anti – kapitalističko. Naposletku, podnaslov Izveštaja iz Lugana, čiji je autor Suzan Džordž, jedna od glavnih glasnogovornica pokreta, poziva na očuvanje kapitalizma’’ (Castells, 2010: 152). Ipak, neoliberalizam za alterglobaliste ne prestaje da označava najveću socijalnu pošast našeg doba, te je zbog toga neophodno opisati njegova glavna obeležja i, samim tim, glavne razloge koji navode alterglobalističke pokrete da se angažuju protiv ove ideologije.

Na pitanje ,,šta je neoliberalizam?’’ nije moguće ponuditi opšteprihvaćen odgovor. Najjednostavnije rečeno, neoliberalizam predstavlja ekonomsku teoriju, prvobitno artikulisanu u radovima autora kakvi su ekonomisti (laureati Nobelove nagrade) Milton Fridman i Fridrih fon Hajek. U suštini, njihova shvatanja su bila zahtev za povratak na određene principe laissez – faire ekonomije 19. veka, odnosno, za povlačenje države iz sfere ekonomije, kako bi se omogućilo nesmetano funkcionisanje slobodnog tržišta, entiteta koji je u njihovoj teoriji poprimio skoro čudotvorne odlike (Hejvud, 2005: 57). Svođenje funkcije

12

države na ulogu ,,noćnog čuvara’’; naglašavanje važnosti takmičarskog individualizma; uzdizanje slobodnog tržišta na najviši mogući pijedestal i skeptičan stav prema shvatanju demokratije kao vladavine većine, to su bile vrhunske vrednosti i ciljevi koje su proklamovali rodonačelnici neoliberalne teorije. Dejvid Harvi, u svojoj briljantnoj studiji Kratka istorija neoliberalizma, na sledeći način opisuje glavna obeležja ove ideologije: ,,Neoliberalizam se na prvi pogled čini kao teorija koja objašnjava prakse političke ekonomije, a koja tvrdi da čovekova dobrobit može biti najbolje unapređena dopuštanjem sloboda preduzetničkih aktivnosti pojedinaca i veština u sklopu institucionalnog okvira, koji karakterišu jaka prava privatne svojine, slobodno tržište i slobodna trgovina. Uloga država jeste da stvori i očuva institucionalni okvir saobrazan takvim praksama’’ (Harvi, 2012: 14 – 15). Period koji je prethodio početku agresivnog sprovođenja neoliberalne ekonomske politike, karakteriše ozbiljna ekonomska kriza, koja se manifestovala u stagnaciji ulaganja i privrednog rasta, u nezaposlenosti i inflaciji koje su prerasle u stagflaciju, u sve više monopolističkoj ekonomiji, kao i u masovnim bankrotstvima industrijskih firmi i nekih finansijskih ustanova (Frank, 1984: 531). Sumorna ekonomska situacija 1970 – ih nanela je težak udarac kejnzijanizmu, vladajućoj ekonomskoj teoriji i politici na Zapadu nakon Drugog svetskog rata. Andre Gunder Frank kao ključni ekonomski i politički uzrok sloma kejnzijanizma navodi ,,sami sadašnji stupanj ekonomske krize svetskog kapitalizma i ekonomskih potreba kapitala, te političkih interesa njegovih predstavnika u državi, na univerzitetima i drugde. Usled nastanka i razvoja nove (druge) prekomerne akumulacije kapitala i niskih profitnih stopa, kejnzijansko podsticanje efektivne tražnje postalo je neprimereno sadašnjim potrebama kapitala’’ (Frank, 1984: 534).

Već krajem sedamdesetih godina dvadesetog veka kejnzijanizam je počeo da ustupa mesto novoj ekonomskoj ortodoksiji, pa se tako za vreme mandata Džimija Kartera deregulacija ekonomije javila kao jedan od odgovora na hronično stanje stagflacije koje je preovladavalo u Sjedinjenim Američkim Državama tokom te decenije (Harvi, 2012: 39). Ipak, istinski uspon neoliberalizma označile su izborne pobede Ronalda Regana u Americi (1980) i Margaret Tačer u Velikoj Britaniji (1979). Upravo su ovi politički lideri bili ti koji su ponajviše doprineli da neoliberalni projekat bude realizovan, što je bio cilj postavljen iznad svega i koji se morao ostvariti po svaku cenu, pa čak i po cenu suzbijanja svakog oblika otpora, kao što je to bio otpor radničkih sindikata u slučaju Velike Britanije. Primeni neoliberalne ekonomske politike u samom središtu kapitalističkog sveta prethodila su dramatična zbivanja u Čileu, gde je 1973. izvršen vojni puč, a demokratski izabran predsednik Salvador Aljende svrgnut, nakon čega je ova zemlja pretvorena u neku vrstu socijalne laboratorije u kojoj je sprovedena eksperimentalna primena neoliberalnih ideja u praksi. Pored toga, Kina je od 1978. godine, predvođena Deng Sjaopingom, krenula putem neoliberalizacije, što joj je omogućilo da za relativno kratko vreme, ali po izuzetno visoku cenu, postane takmac razvijenim kapitalističkim zemljama. Širenje neoliberalizma po celom svetu značilo je da je on neraskidivo povezan sa procesom globalizacije, što bi ujedno bio glavni razlog zbog čega se govori o neoliberalnoj globalizaciji (ili globalizaciji odozgo), koju alterglobalistički pokreti s prezirom odbacuju. ,,[I]nstitucije globalne ekonomske vlasti, Međunarodni monetarni fond,

13

Svetska banka i od 1995. godine, Svetska trgovinska organizacija (formalno GATT), bile su prilagođene ideji neoliberalnog ekonomskog poretka, zasnovanog na principima slobodnog tržišta i slobodne trgovine. Zato globalizacija ide ruku pod ruku s neoliberalizmom, jedan proces koji je svoj vrhunac dostigao 90 – ih godina 20. veka, putem krupne rekonstrukcije ekonomija u tržišno zasnovane ekonomije, posebno u postkomunističkim državama istočne Evrope, u Latinskoj Americi i u velikom delu sveta u razvoju’’ (Hejvud, 2005: 57 – 58). Pomenute institucije (MMF, STO, SB) alterglobalistički pokreti ponajviše kritikuju, budući da one predstavljaju glavne rasadnike neoliberalizma i njegovih negativnih posledica, te u svojoj kritici s pravom ukazuju na postojanje demokratskog deficita i odsustvo transparentnosti u funkcionisanju ovih institucija.

Šezdesetih godina prošlog veka, Moris Diverže je došao do zaključka da je jedna od glavnih odlika političkog sistema u Francuskoj pojava da se umerene struje u partijama levice i desnice udružuju kako bi formirale koalicije centra, pri čemu se iznalaženje kompromisa između umerenih levičara i desničara ostvaruje po cenu zamagljivanja i razvodnjavanja njihovih suprotstavljenih stavova, dakle, po cenu mogućnosti francuskih građana da vrše stvaran politički izbor. Ta pojava, koja je u Francuskoj prisutna još od vremena revolucije, navela je ovog sociologa da takav sistem nazove demokratijom bez naroda (Diverže, 1968). Četrdeset godina nakon toga, Erik Hobsbaum će ukazati na savremenu varijantu demokratije bez naroda: ,,Pošto ćemo nastaviti da živimo u populističkom svetu u kojem vlade moraju da vode računa o ,,narodu’’, a narod ne može da živi bez vlade, demokratski izbori će se nastaviti. Danas je skoro univerzalno priznata činjenica da oni pružaju legitimnost, a slučajno oni pružaju i pogodan način da vlade konsultuju ,,narod’’ a da se nužno ne obavezuju ni na šta konkretno’’ (Hobsbaum, 2008: 111). Savremeni oblik demokratije bez naroda je pojava koja isključuje svaku mogućnost jednakosti među ljudima, koja označava potpunu dominaciju elite nad masom i čije je sveopšte prisustvo osigurano neoliberalnom globalizacijom, što je pojedine autore navelo da proglase postojanje globalne krize legitimiteta liberalne demokratije (Bello, 2005). Korene krize u kojoj se danas nalazi liberalna demokratija treba tražiti u idejama neoliberalnih autora, budući da su oni gajili elitistički prezir prema vladavini većine, gledajući na nju kao potencijalnu pretnju pravima pojedinca i ustavnim slobodama. Kako Harvi primećuje, neoliberali su, ne bi li onemogućili ostvarivanje njihovih najvećih strahova (fašizma, komunizma, socijalizma, autoritarnog populizma i zakona većine), ,,morali da postave snažna ograničenja demokratskom načinu upravljanja, oslanjajući se, umesto toga, na nedemokratske i neodgovorne institucije (kao što su Federalne rezerve ili MMF) kako bi donosili ključne odluke. Ovakvo stanovište stvara paradoks koji se ogleda u intenzivnim državnim intervencijama i upravljanju od strane elite i ,,eksperata’’ u svetu u kojem država ne bi trebalo da bude intervencionistička’’ (Harvi, 2012: 95). Prema tome, (neo)liberalna demokratija predstavlja jedan specifičan oblik demokratije bez naroda, izopačen model demokratije koji služi interesima manjine (elite) nauštrb interesa većine (mase). Upravo je ova alarmantna činjenica izazvala reakciju alterglobalističkih pokreta u vidu zahteva za uvođenjem participativne i deliberativne demokratije, kako bi se osiguralo odstranjivanje formalnog vođstva iz procesa donošenja

14

odluka i uključivanje što je moguće većeg broja ljudi. Ovaj zahtev ujedno predstavlja još jednu vezivnu nit koja spaja različite alterglobalističke pokrete, a koji eksperimentalno isprobavaju ove modele demokratije, primenjujući ih na svoju unutrašnju strukturu i u interakciji sa političkim institucijama. Ipak, odbacivanje liberalne demokratije ne predstavlja suštinski novu pojavu, budući da su pojedini ,,novi’’ društveni pokreti, poput mirovnih i feminističkih, isprobavali u praksi oblike participativne demokratije. ,,Ono što je možda novo kod PGP – a jeste akcenat na deliberativnoj demokratiji. Participativna demokratija se fokusira na direktnu intervenciju u donošenju odluka i teži da zameni predstavljanje i takmičarsko glasanje na formalnim izborima sa donošenjem odluka putem dostizanja konsenzusa. Deliberativna demokratija ide korak dalje, definišući određena pravila za ostvarivanje konsenzusa, kao i određene uslove za racionalnu komunikaciju i konsenzusno odlučivanje’’ (Giugni, Bandler and Eggert, 2006: 17).

U radu pod nazivom Šta posle reganomije i tačerizma?, u kojem su iznete neke od najranijih kritičkih refleksija o procesu neoliberalizacije, Andre Gunder Frank piše kako ,,nema baš mnogo ni teorijskih ni praktičnih razloga da će ovaj transfer dohotka od siromašnih bogatima, u skladu s monetarističkom odnosno ekonomijom ponude, dovesti do očekivanih povećanja u proizvodnji, ulaganjima ili produktivnosti. Stoga je, takođe, neosnovano i očekivano antiinflatorno dejstvo ovog programa. Iz istih razloga i očekivano povećanje poreskih prihoda i smanjenje budžetskog deficita uz niže poreske stope ali moguću veću proizvodnju, predstavlja iluziju’’ (Frank, 1984: 541). Nisu prošle ni tri pune decenije od kako je Frank zapisao ove reči, odnosno, od kako su Regan i Tačer inaugurisali proces neoliberalizacije, a Dejvid Harvi će već konstatovao da je njegova aktuelna istorija krajnje sumorna (Harvi, 2012: 197). Posmatrano iz današnje perspektive, čini se da ništa toliko ne diskredituje neoliberalnu doktrinu kao pojava svetske ekonomske krize 2008. godine, u čijoj osnovi ona počiva. Rešenje koje se pojavilo u vidu oštrih mera štednja značilo je da će običan čovek biti taj koji će morati da ispašta zbog krize koju su proizveli postojeći centri moći. Nezadovoljstvo koje ljudi iskazuju širom sveta protiv takvog načina rešavanja aktuelne ekonomske krize, svedoči o njegovom izrazito antidemokratskom karakteru. Iako se protesti održavaju u većini evropskih država (i ne samo u Evropi), neretko se dešava da se krivica za postojeću situaciju pripisuje upravo onim zemljama u kojima je protivljenje nametnutim merama ekonomske politike najsnažnije. Otuda ne čudi što je akronim PIGS, koji se koristi za četiri zemlje članice evrozone (Portugalija, Irska, Grčka, Španija), poslužio kao osnova brojnim rasističkim komentarima. Zbog svega toga, silovita bujica kritika koje je Pjer Burdije svojevremeno uputio neoliberalizmu, ,,utopiji (koja se ostvaruje) jedne eksploatacije bez granica’’, kako ga je prigodno nazvao, danas se čine relevantnim više nego u vreme njihovog pisanja. Posebno pažnju treba skrenuti na sledeći njegov normativan stav: ,,Da bi ekonomski sistem funkcionisao, potrebno je da radnici u njega unose svoje sopstvene uslove produkcije i reprodukcije, ali i uslove funkcionisanja samog ekonomskog sistema, počev od njihove vere u preduzeće, u rad, u potrebu za radom, itd. Sve su to stvari koje ortodoksni ekonomisti a priori isključuju iz svog apstraktnog i sakatog računovodstva, ostavljajući prećutno pojedincima i, paradoksalno, državi čije rušenje inače propovedaju, odgovornost za

15

produkciju i reprodukciju svih skrivenih ekonomskih i društvenih uslova za funkcionisanje onakve ekonomije kakvu oni poznaju’’ (Burdije, 1999: 100).

Zaključak

Neizvesna budućnost novih društvenih pokreta

Gotovo je nemoguće predvideti kakva budućnost očekuje alterglobalističke pokrete, posebno ako se ima u vidu njihova raznolikost, kao i činjenica da se oni po mnogim važnim pitanjima međusobno razilaze. Ukoliko je tačno mišljenje pojedinih autora da je i sam njihov nastanak bio nešto sasvim neočekivano (Giugni, Bandler and Egerrt, 2006: 3), dalji tok njihovih aktivnosti čini se još neizvesnijim, te će on još neko vreme ostati terra incognita. Pored toga, ne treba zaboraviti da su se mnogi učesnici studentskog pokreta iz 1968. vremenom konvertovali u uzorne građane, prihvatajući sistem vrednosti i institucije koje su nekada podvrgavali oštroj kritici (Vrcan i Pavlović, 1983: 14). Da li ista sudbina čeka pripadnike alterglobalističkih pokreta ili nekakav potpuno drugačiji ishod događaja, ostaje da se vidi. S druge strane, ovi pokreti su svojim otporom neoliberalnoj hegemoniji i svojim neumornim traganjem za alternativom jednom navodno bezalternativnom poretku već uspeli da ostvare impozantne rezultate. 2011. godina je posebno bila zanimljiva za sociologe koji se bave proučavanjem društvenih pokreta, pa je tako Valentajn Mohadam povodom brojnih društvenih dešavanja koji su se te godine odigrali širom sveta, u egzaltaciji napisala: ,,2011 – kakva godina za društvene pokrete! Videli smo Arapsko proleće, Evropsko leto i Američku jesen’’ (Moghadam, 2012: X). Savremena dešavanja, među koje spada i pojava alterglobalističkih pokreta, opovrgla su nekada popularnu ideju o kraju ideologije, koju je, među ostalima, promovisao harvardski sociolog Danijel Bel (1961), kao i njoj srodnu ideju o kraju istorije, koju je razradio Frensis Fukujama (1997). Prema tome, savremeno doba se ne može nazvati post – ideološkim, niti se može smatrati da neoliberalni kapitalizam predstavlja krajnju tačku ljudske istorije, poredak koji je najprimereniji ljudskoj prirodi. Ipak, bez obzira na to koliki su stvarni potencijali alterglobalističkih pokreta da dovedu do značajnih društvenih promena, njihova pojava neće proći nezapamćena, niti će njihovi napori ostati uzaludni. Zbog toga ne čudi što Dejvid Harvi svoja razmišljanja o mogućim alternativama neoliberalizmu završava krajnje pozitivnom ocenom alterglobalističkih pokreta, konstatujući sledeće: ,,No ono što je zaista zapanjujuće je to da se duž čitave planete, od Kine, Brazila, Argentine, Tajvana i Koreje sve do Južne Afrike, Irana, Indije i Egipta, u napaćenim zemljama Istočne Evrope, kao i u središtu današnjeg kapitalizma, pomaljaju grupe i društveni pokreti koji se bore za reforme, otvoreno se zalažući za istinske demokratske vrednosti’’ (Harvi, 2012: 260).

LITERATURA

16

Bell, Daniel. (1961). The End of Ideology: On the Exhaustion of Political Ideas in the Fifties. New York: Collier Books.

Bello, Walden. (2007). Building the New Anti – Capitalist Global Movement: Characteristics and Dynamics of the New Social Movements. January 30 – 31, 2007. <http://www.deltagandedemokrati.se>.

Bello, Walden. (2005). The Global Crisis of Legitimacy of Liberal Democracy. October 2005 <http://www.tni.org/article/global-crisis-legitimacy-liberal-democracy>.

Burdije, Pjer. (1999). Signalna svetla: prilozi za otpor neoliberalnoj invaziji. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.

Castells, Manuel. (2010). The Information Age: Economy, Society and Culture Vol. II – The Power of Identity, 2nd edition. West Sussex: Wiley – Blackwell.

Day, Richard J. F. (2005). Gramsci is Dead: Anarchist Currents in the Newest SocialMovements . London and Toronto: Pluto Press and Between the Lines.

della Porta, Donatella and Mario Diani. (2006). Social Movements: An Introduction. Malden,Oxford and Carlton: Blackwell Publishing.

Diverže, Moris. (1968). Demokratija bez naroda. Beograd: Rad.

el – Ojeili, Chamsy and Patrick Hayden. (2006). Critical Theories of Globalization. Hampshire and New York: Palgrave Macmillan.

Engler, Mark. (2007). ’’Anti – Globalization Movement: An entry for the encyclopedia of activism and social justice.’’ Encyclopedia of Activism and Social Justice. 19 Mar. 2011.<http://www.sagepub.com/oswmedia3e/study/chapters/encyclopedias/encyclopedia16.2.pdf>.

Feixa, Carles, Ines Pereira and Jeffrey S. Jurris. (2009). Global citizenship and the ’New, New’ Social Movements: Iberian Connections. Young, 17 (4): 421 – 442.

Frank, Andre Gunder and Marta Fuentes. (1987). Nine Theses on Social Movements. Economic and Political Weekly, Vol. 22, No. 35 (pp. 1503 – 1507 + 1509 – 1510)

Frank, Ander Gunder. (1984). Šta posle reganomije i tačerizma? Marksizam u svetu, 5 – 6: 530 – 549.

Fukujama, Frensis. (1997). Kraj istorije i poslednji čovek. Podgorica: CID.

Giddens, Anthony. (1986). The Constitution of Society: Outline of the Theory of Structuration. Cambridge: Polity Press.

Giugni, Marco, Marko Bandler and Nina Eggert. (2006). The Global Justice Movement: How Far Does the Classic Social Movement Agenda Go in Explaining Transnational Contention? Civil Society and Social Movements Programme Paper 24: United Nations Research Institute for Social Development.

17

Grubačić, Andrej. (2003). Globalizacija ,,nepristajanja’’. Novi Sad: Svetovi.

Harvi, Dejvid. (2012). Kratka istorija neoliberalizma. Novi Sad: Mediterran Publishing.

Heberle, Rudolf. (1951). Social movements: an introduction to political sociology. New York: Appleton-Century-Crofts. <http://books.google.rs/books?

hl=en&lr=&id=rYoOR2bwzDcC&oi=fnd&pg=PR5&dq=rudolf+heberle&ots=09F8BxYC0k&sig=8YbHeh8lOYoZ42AYmvSruWIA6mM&redir_esc=y>.

Hejvud, Endru. (2005). Političke ideologije: uvod. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.

Hobsbaum, Erik. (2008). Globalizacija, demokratija i terorizam. Beograd: Arhipelag.

Jurris, Jeffrey S. (2006). Networked Social Movements: Global Movements for Global Justice. In: Castells, Manuel. (ed.). The Network Society: A Cross – Cultural Perspective.Cheltenham and Northampton: Edward Elgar. (pp. 341 – 363).

Kiely, Ray. (2005). The Clash of Globalizations: Neo – liberalism, the Third Way and Anti –Globalization. Leiden and Boston: Brill.

Klajn, Naomi. (2003). Ne logo. Beograd: Samizdat B92.

Klein, Naomi. (2001). Reclaiming the Commons. May-June 2001 <http://www.newleftreview.org/II/9/naomi-klein-reclaiming-the-commons>.

Manhajm, Karl. (1978). Ideologija i utopija. Beograd: Nolit.

Mesić, Milan. (1998). Teorija društvenih pokreta – američke perspective. Društvena istraživanja, god. 7, br. 4 – 5 (36 – 37): str. 699 – 729.

Moghadam, Valentine M. (2012). Globalization and Social Movements: Islamism, feminism and, global justice movement. Lanham: Rowman & Littlefield Publishers.<http://books.google.rs/books?hl=en&lr=&id=cUbov459l1QC&oi=fnd&pg=PR5&dq=globalization+and+social+movements&ots=->.xBfWog6BS&sig=Oadfgx_Gs6KMcoeroqilyOTYyG8&redir_esc=y>.

Neš, Kejt. (2006). Savremena politička sociologija: Globalizacija, politika i moć. Beograd: Službeni glasnik.

Pavlović, Vukašin. (2006). Društveni pokreti i promene. Beograd: Službeni glasnik.

Popović, Milan. (2002). Predgovor za ovo izdanje. U: Frank, Andre Gunder. Lumpenburžoazija i lumpenrazvoj u Latinskoj Americi. Podgorica: CID.

Rucht, Dieter. (2000). Social Movements Challenging Neo-liberal Globalization. 14 – 15 December 2000. <ftp://ftp.cordis.europa.eu/pub/improving/docs/g_ser_glob_rucht.pdf>.

Starr, Amory. (2005). Global revolt: A guide to the movements against globalization. London and New York: Zed Books. <http://books.google.rs/books?

18

hl=en&lr=&id=gU55Y5D83wcC&oi=fnd&pg=PA1&dq=amory+starr&ots=wC3JTuKEHy&sig=cqMObBRSSu7vUOyIDxAhKeaarJ0&redir_esc=y>.

Sombart, Werner. (1909). Socialism and the Social Movement. London and New York: J. M. Dent & CO. and E. P. Dutton & CO.

Turen, Alen. (1983). Sociologija društvenih pokreta. Beograd: Radnička štampa.

Tomić, Đorđe. (2009). Društveni pokreti: pitanja, pojmovi, teorije i metode. U: Tomić, Đorđe i Petar Atanacković. (ur.). Društvo u pokretu: Novi društveni pokreti u Jugoslaviji od 1968. do danas. Novi Sad: Cenzura. (str. 12 – 27).

Vrcan, Srđan i Vukašin Pavlović. (1983). Uspon novih društvenih pokreta. U: Turen, Alen. Sociologija društvenih pokreta. Beograd: Radnička štampa. (str. 7 – 37).

Vuletić, Vladimir. (2006). Globalizacija: aktuelne debate. Zrenjanin: Gradska narodna biblioteka ,,Žarko Zrenjanin’’.

Weir, Lorna. (1993). Limitations of New Social Movement Analysis. Studies in Political Economy, 40: 73 – 102.

NEW SOCIAL MOVEMENTS AS A FORM OF RESISTANCE TO THE IDEOLOGY OF NEOLIBERALISM

19

Abstract: The paper examines the emergence of antiglobalist/alterglobalist/global justice movement, as well as the subversive role which these movements play in the context of neoliberal globalization. This is a phenomenon to whom is dedicated a large body of scientific work, whereby it is necessary to distinguish the alterglobalist movement, as a relatively new social movements, from the ‘’new’’ or ‘’alternative’’ social movements, which have gained in significance in the sixth decade of twentieth century. Albeit there is no consensus among authors about when precisely did the alterglobalist movements emerge, there is no doubt that these movements have attracted large public attention after the protest held in Seattle at the end of 1999. The paper also examines some of the main features of the ideology of neoliberalism as the dominant paradigm of the contemporary world, towards alterglobalist movements feel very hostile and which they openly oppose. Therefore their activities are directed against institutions and organizations such as the International Monetary Fund, the World Bank, the World Economic Forum, or the World Trade Organization, as the leading nurseries of neoliberalism and its disastrous consequences. Further, the alterglobalist movements reject representative democracy as an inadequate model of democracy and plead for greater inclusion of citizens in decision – making processes and according to their vision of freedom, justice and equality that can best be achieved via participatory and deliberative democracy.

Key words: new social movements, alterglobalist movements, globalization, ideology, neoliberalism

20