NOVUM GLOSSARIUM

COMITÉ DE RÉDACTION

Fit. ARNALDI J. H. BAxrnt B. Blscl-ioFr K. KUMANIECKI

Y. LEFEVRE D. NORBERG C. SAMARAN

FRANZ BLÀTT,DIRECTEUR DE L'ENTREPRISE

NOVUM GLOSSARIUM

M EDTAE LATINITATISAB ANNO DCCC USQUE AD ANNUM MCC

EDENDUM CURAVIT

CONSILIUM ACADEMIARUM CONSOCIATARUM

HUIC FASCICULO CONFICIENDO PRAEFUIT

FRANZ BLATTUNIVERSJTATIS ARHUSIENSIS PROFESSOR

Mox- Nazaza

HAFNIAE

EJNAR MUNKSGAARDM CM LX V

Ce volume a été publié avec le concours financier de l'UNESCO accordé sur la demande du

Conseil International pour les Sciences humaines (CIF S H)

PRINTED IN DENMARK BY AARHUIJS SmTSEOOTRVKKEmE AIS

L. S.

Le présent fascicule est, comme les précédents, le fruit d'une collaboration, réalisée sous

la direction de M. Franz Blatt. Les articles ont été rédigés par l'équipe du Comité fran-

çais Du Cange (MMmes Bautier, Gilles et Duchet-Suchaux, collaboratrices techniques

du Centre National de la Recherche Scientifique, assistées par Mme Quéguiner et placées

sous l'autorité de MM. Charles Samaran et Yver Lefèvre) et par les spécialistes non

lexicographes qu'elle a estimé devoir consulter (MM. André, Bander, Beaujouan, Gilles,

Michaud-Quantin). Tous les articles ont été revus par les membres du Comité de réd-

action et distribués aux comités nationaux pour correction.

Les éléments du travail ont été fournis par les comités nationaux du latin médieval et

par des spécialistes les plus divers. Le comité de rédaction tient à remercier M. Hub-

schmid, Berne, à qui ce fascicule doit de nombreuses citations.

Les Comités nationaux continuent leur travail de dépouillement; des éditions récentes

fournissent de nouveaux documents. Un Index complété et refondu est en préparation.

En ce qui concerne la reliure, veuillez remplacer la dernière feuille du fascicule Miles-

Mozytia par la première feuille du présent fascicule (coll. 883-88@.

ABRÉVIATIONS

AHDLMA Archives d'histoire doctrinale et littéraire du Moyen AgeALMA Archivum Latinitatis Medii AeviARCH.GLOTF.IT . Archivio glottologico italianoBRABL Boletin de la Real Academia de Buenas Letras de Barce!onaDuC Du Cange Glossarium mediae et infimae latinitatisEHR Engiish Historical ReviewFEW Franzdsisches etymoiogisches WtirterbuchMGH SS Monumenta Germaniac Historica ScriptoresNA Neues ArchivNED New English DictionaryREW Romanisches etymo!ogisches WôrterbuchThes.iingiat. Thesaurus !inguae iatinae

a.angi.a.esp.a.f(r).ait.a.iomb.a.s(axon)a.h.a.ail.angl.ar(ab).basq.cat.ceit.esp.fr.friui.gal!.germ.got.gr.hébr.istr.

ancien anglaisancien espagnolancien françaisancien italienancien lombardanglo-saxonancien haut allemandallemandanglaisarabebasquecatalanceltiqueespagnolfrançaisfriouliengalloisgermaniquegotiquegrechébreuistrien

it(al). italien1gb. lombardnavarr. navarroisnéerl. néerlandaispers. persanprérom. préroman

adj, adjectifcf. conferdr. droitéd. éditionf(em). féminini. id estmd. indexinterp. interpolatiointerpr.dub. interpretatio dubiaintr. intransitiflat. latinliturg. liturgiem(asc). masculinmetr. métrique

milit. militairen(eutr). neutren.pr. nom propreorth. orthographicaong. inc. origine incertaineonig.obsc. origine obscure

P. postpej. péjoratifphi!. philosophieq.v. quod videS. siècleSC. scilicetspur. spuriumsq. sequentiasubst. substantifsyn. synonymes.d. sans dateS.V. sub vocetrans. transitift.t. terminus technicusv(ar).!(ect). varia lectioy. vide

883 moxa—mucro 884

IV) moxque mox: CHRON. Salem. 507,17. 508,2.

509,36. 511,23 ( p. Ulla Westerbergh, Clironicon Salerni-

tanum, Stockholm 1956p. 357).moxa, e. f [ong. inc.] colline?: CARrA a. 978 (Cart.

Labaix, Rev. Arch. Bibi, y Museos XLI, 1920 p. 453): 5de ipso colio de Dachone usque in ipsa -a.

moxque V. inox.moyra indécL? [cf. DOM. Gutwiss. div. philos, p. 50:

a poetis dicuntur hec novem muse, quasi moyse, amoys, quod est aqua] forme: moira: CARTA a. 978 10

(Becerro de Cardefia 294 p. 307). eau de puits?: CARTA

a. 978 (Becerro de Cardefia 315 p. 322): vendimus -atibi... in villa qui dicitur Poza... quanto manaret dieet nocte in decem menses, extra Marcius et Augusto.CARTA a. 984 (ib. 309 p. 318): vendimus... de nobis 15nostras rationes de -a, illo quinto otre pleno ad inte-gritate in illo pozo de douma Graina. y. moria.

moysilcum, -i n. y. mausoleum.rumina, -e f. y. mozytia.mozmodus, -i m. [arab. muçmiidi, 'relativo a Maç- 20

muda'] sorte de monnaie (= un demi murabotin): CARTA

a. 1177 (Arch. Hist. Port. 1,53): mille -is minus

decem.mozytia, -e f. [mozicia, Isrn. ong. 20,9,4] forme:

mozina: UGUTIO. endroit pour déposer quelque chose, 25

probablement coffret: AELFR. Angl. Sax. vocabul. p. 16:

-a, vel arcula, taeg. Uoi.mo: item a modus, hec mozina,-e, genus repositorii quasi modina.

mua, -e f y. 3. muta.muanda, -cf [muto 1.1 sorte de redevance: CALcuL. 30

Stabul. I 135 p. 275,1 (a. 1104): tertia etiam parteservitli que -a vocatur.

mucabala indéct [arabe muchabala] algèbre: DOM.

Gut4rnss. div. philos, p. 122: sciencia numerorum, que

dicitun aigebra et -a et alie consimiles (cf. ROB. ANGL. 35

algebra p. 66: liber algebre et almucabola, de questioni-bus anitmeticis et geometricis).

muccago, -inisf [mue(c)us] bourbier, humeur épaisse:CoMpos. Matr. 74,4: ponis ad solem ipsam ampullam.donec solvatur er fiat sieur -mes. 4°

muccaria, -e f [muc(c)us] bourbier, marécage: Ro-TUL. cart. 6 (a. 1199): in vivariis, in stagnis, in turba-rUs, in -is, in mariscis. y. mucosa.

muceosus, -a, -um V. mucosus.muccus, -i m. [ong. inc.] plante indéterminée: C0LL. 45

Salem. V p. 207: decoctio corticis radicis sambuci, vel'j radix et similis.

muce, .isf y. 2. musca.mucera, -e f [prérom., cf basque, mokor, 'élévation,

éminence, hauteur': y. J. Hubschmid, Thesaurus Praero- 50

manicus, fasc. 2] hauteur, crête de montagne, cime:CARTUL. S. Cucuph. 13 p. 6 (a. 908): pergit per summa-a de monte Cavallare.

mucha, -e f [ong. inc.] établissement d'exploitation

d'une saline: AcTA pont. Rom. ined. II p. 44 (a. 964):de -is veto et salmis, quantas habere visi estis et occu-pare poteritis ad iura supradicti monasterii. y. 1. michia

et michus.muchaa, -c f. y. muchada.muchada, -e f [ong. inc. y . infra] forme: muchaa:

y. L 11. mesure de capacité: CARTA C. 1200 (Gallia Christ.noviss. St. Paul-Trois-Châteaux 98 col. 58): de sextarioannoni... datur episcopo eiusdem loci a civibus suis quivendunt vel emunt, una -a clausa, et de una emina dimidia

muchaa (mot orthographié 'musehada' et traduit parpoignée, mais texte daté vers 1215 par J. de Font-Réaulx,Cartulaire de l'évêché de Saint-Paul-Trois-Châteaux.Valence, 1950 [Colt de cartulaires dauphinois, vol. XI]no 68p. 42).

mueido 1. [mueidus] moisir (Ucurlo s. y. marceo:-o, -as, mucidum facere): BENED. A&N. cone. coi.738 A : illos servantes cogunt -are.

mucidus, -a. -um moisi: WmR. Gerh. 2,9 p. 509 b, 4:bine veto videres eius decorum vultum nulla tapedine

(L tabedine) marcidum... vestimenta pontificalia neuito quidem humore -a, nedum essent aliqua vetustateputrida. GUIBERT. Nov. pign. sanet. II 3 col. 640°:quod a munibus canibusque absumptum audivimus,quod negligentia custodum putre aut -un disperit.

rancio 4. y . mutio 4.mucisso, -nis f [mutio 4.1 murmure, bruit: Ano

VERC. perpend. 8 p. 18, 35: in his prospectat buteonesquos neoterici stipant, quorum plaudente caterva -nem

audies.mucla, -e f? [cf istr. mugia; friuL mucula] fond

marin couvert d'un peu d'eau, utilisé pour la pêche oupour les salines: CARTA a. 1127 (Corner, Ecci. Venet.10,1,94): qui tota ipsa aqua que tenet de -a de Zucco.CARTA a. 1158 (Corner, Eec!. Tonceil. I p. 68): deinde

usque ad -am de Bregia.muco 1. Use moucher: Uoirno s. v. mungo: -o, -as,

mucum auferne vel muco deturpare vel mucum facere.2) avoir besoin de se moucher: UGUTIO supra.

mucor, -is m. moisissure: Ucnj-no s.v. marceo: itema marceo hic mucus, -i, id est putredo in pane ex vents-rate proveniens... unde hic -r, 48, idem, sed mucusproprie est punis, -r vini vel aque.

mucosa, -cf V. mucosus.mucosus, -a, -um forme: muccosus L 47. 1) adj., bour-

beux: M0NAST. Angl. VI 118,24: ad moram... id est-am et humidam planiciern. 2) subst. fém., marécage:

CARTUL. Talmund. 289 p. 279 (e. 1130): villam et -am.y. muccaria.

mucro, -ois m. forme: muchro: CARTUL. S. Mar.Avenion. 31 p. 33 (a. 1027). I) pointe, tranchant:BRABAN. univ. col. 537: -o non tantum gladii est, sedet cuiuslibet teli acumen; dictus a iongitudine. UGUTIO

s. y, macros: hic -o, -nis, id est acumen cuiuslibet rei a

885 muctum – muffula 886

longitudine dictum, unde et sepe ponitur pro gladio. s. y. mungo: -us, -a, mn, sordibus, rnuco plenus. RUODL.PETR. COMESTOR hist. schol. col. 1326A: cum ligno XIV 7: deguttat nasus sordes nimium -us. 2) au figuré:posteriori, non cum -ne haste. ALAN. INs. Anticlaud. VINc. KADL. chron. p. 48: isti -issimi desides anteIX 125 p. 188: teli -o furens. ib. 11126 p. 89: scorpius casum occidunt, ante iripetum succumbunt.incendens caude -ne minatur. GUILL. TYR. hist. ver. 5 mucus, -i m. 1) moisissure: Ucurio s.v. marceo: itemtransm. XVIII 23 p. 860: gIadium habens in manu a marceo, hic -us, -i, id est putredo in pane ex vetustatenudum, quem -ne tenens, cuius capulum domino im- proveniens... -us proprie est partis, mucor vini velperatori porrigeret. en pariant de la Sainte Lance: aque. 2) mucus nasal, morve: U&uno s.v. mungo:RAYM. Poix 17 p. 282: antequam tota super terrain mungonis... id est proprie -um de naso extra-apparuisset, -nem osculatus sum. io here... muco, mucas, -uni auferre. AMARC. serin. 3,31:

11) épée, glaive (Uouno s.v. macros: -o... sepe poni- -oque equare tenaci. y. muicus.tur pro gladio): A) au propre: PAULIN. AQUIL. carm. I 1. muda, -cf [ong. inc.] formes: mudda: CARTUL.124: sanguivomo -ne secante. PAUL. Diac. carm. 33,41: Conch. 13 p. 16 (e. 1061-65). muta: CARTUL. Nemaus.perpetuo pectus transfixa -ne. SMAR. gramm. p. 242: p. 331 (a. 1108-37). 1) taxe de nature censuelle: CAR-ensis, -o, gladius, framea, hasta unum significant. Lin. 15 TUL. Conch. 13 p. 16 (e. 1061-65): donamus etiam inpont. II 75,19: vela alia habentia -nos de fundato 1111. ipsa ecclesia X solidos de mudda et quinque mansosMs. 74 Ripoil (Xes.) (ALMA IV [1928] 151): -o dicitur ad alodum. ib. 33 p. 38 (c. 1060-1108): dono. -. iliumgladius. EKKEH. IV prol. Gall. p. 1096,33: -nem quoque meum alodem de Rossino... et sepultura et -a mea devel ensem pro securi non repudiabo. GALTER. CAST1L. presbyteros. 2) taxe de mutation: CARTUL. Magalon.Alex. 134 coi. 465B: -ne corusco. ALAN. IN5. Anticlaud. 20 24 p- 37 (c. 1100): mittimus in pignore... hoc quod inIX 182 p. 190: hic -o, si -o tamen de jure vocari f debeat salmis viderons habere, scilicet -am et piacita et maria-hic gladius et non -nis ymago. ADAM PONT. mens. p. giam. CARi-UL. Nemaus. 193 P. 308 (a. 1108): non de-127: arma diversorum generum speculari licebat_ in bent donare nulla -a illi nec successoribus suis. ib. 204vaginis -vies et pugiones in dolonibus. p. 325 (a. 1115): quando in istunt honorem exierit, -a

B) au figuré: 1) arme spirituelle en général: WALAHFR. 25 sit tantum de V solidis. ib. 209 p . 331 (a. 1108-37):imag. Tetr. 195: ilIa gulam mortis fidei -ne trucidans. laxamus Domino Deo.. quicquid habuimus... sive inERMENR. ad Grim. 6 p. 541,3: -nem verbi Dei. EPIST. decimis... sive in alodis... sive mutas. CARTLJL. Maga-Mog. 25 (a. 1024): qui... pro amore iusticie semper Ion. 203 p. 369 (a. 1191): totum mansum de Botonetoexerto graditur -ne. PETR. D.&?.IIAN. epist. III 6 col. cum... f irmanciis, iusticiis, -is, toltis, quistis.2940: evangelici -ais vigore precidere. ib. VII 3 col. 30 2. muda, -cf. y. 1. muta.440D: hostes Ecclesie vibrato iustitie -ne transfige. mudande, -arumf [cf itaL mutande] braies, culotte:CosM. Pit&o. app. p- 274,2 (c. 1110-25): tamen ami- C0D. Lang. 215 coi. 357 (a. 861): camisileuno, -as chias.quum hostem orationis -ne viriiter brachio extenso mudburdwn, -i n. y. mundiburdium.iaculai-i non cessabat. GUIBERT. Nov. trop. 9,11 col. mudda, -cf y. 1. muda.

quant mox humane laudis -o trucidat. CARTUL. 35 mudua, -e f [ong. inc.] convoi de navires marchandsTuric. 278 (a. 1127): ut -ne spirituali iniuriam servis organisé chaque année par Venise: Doc. comm. Ven. 61Dei illatam defendere velitis. GERARD. Moans. delib. p- 64 (a. 1131): cum illa -a denavibus que a primo lem-p. 8: quos Deus durissime suo confodit -ne. 2) spéciale- pore in Venecia venire debet. ib. 69 P- 72 (a. 1136):ment celle de l'excommunication: CONCIL. Barcin. a. 906 sicut consuetudo est ad -a de septembre de Corintho(Vaissete, Hist. Langued. V. pr. 32 col. 116): sciat se 4e in Constantinopoli. ib. 128 p. 128 (a. 1157): cum naveseverissimo -ais vinculo anathematis periendum. CARTUL. in qua ego ipse nauclerus vado et mdc redire debeo inS. Ben. Divion. t. 11 245 P- 38 (c. 1012): anathematis -ne Constantinopoli in ista prima -a.se multatum esse novent. ACTA pont. Rom. ined. 144 muela, -e f y. 1. moto.p. 44 (a. 1061-73): ab omni ecelesia Dei anathematis muellum, -in. [mutulus; cf. Rev. ling. rom- 23(1959)se -ne abseisos fore cognoscant. BERNOLD. chron. a. 1092 45 369-701 meule (de foin): CARTA a. 1154 (Arch. soc. hist.p. 454,5: papa.. episcopo... precepit, ut.. -ne anathe- Fribourg 6,50): Lambertus... dedit... in prato de lamatis a membris Christi penitus eum amputai-et. CARTUL. Tennoneri quartum -uni. cf. mulla.Paris. I 150 p. 170 (a. 1108): excoimiiunjcatiopjs -ne mueta, -ef [forme refaite sur fr. meute, dérivé d'uneferiatur. PETR. VENER. epist. II col. 258 C: ut -ne apostolice forme *movita] meute: CON5T. dormis reg. p. 135: -avindicte inobedientes coarguat. 50 regis, VIII d. in die. y . 2. moto.

muctum, -in. V. muttum. muffla, -ef y . muffula.muculentia, -e f [muculentus] moisissure: UGuTI0 muffula, -e f [germ., cf. ail. Muff, Muffel etc.] for-

s-v. mungo: bec -a, -e, plenitudo, habundantia muci. mes: moffula: LM,B. ARD. hist. Ghisn. 152 p. 640,40.muculentus, -a, -um morveux: 1) au propre: UGUTIO muff la: LEGES Heur. 170,4 p. 588. gants fourrés, motif-

887 1. muga—mugnarius 888

les: Cu'ir. reg. Franc. I p. 345,14 (a. 817): manicasquas vulgo wantos appellamus in estate, et in hiemevero -as vervicinas. Mmac. S. Martial. I p. 202,41: degemmis aureis ornamentis interlucentibus -as suarummanuum complevit. LEGE5 Heur. 170,4 p. 588: si liberservum occidat, reddat parentibus XL den. et II maf-fias. LAMB. ARD. hist. Ghisn. 152 p. 640,40: rustici...calcuios trahentes ad sternendum in via, in moffulis etscapulariis se ipsos ad laborem invicem animabant.

1. muga, -ef. [prérom. mflga, cf basque muga, limite;cf o. esp. muga, borne] borne, limite: CARTUL. S.Cucuph. II 545 p. 205 (a. 1037): est subtus ipsam -amet inde vadit per signas vel notas. ib. II 571 p. 234

(a. 1044): ascendit per ipsum colle, qui est subtus ipsa-a et pervadit... per ipsa serra osque ad ipsam -am.CARTA a. 1128 (Estud. Edad Mcd. Arag. II p. 517): demies -as usque ad retuerta de Valuerte. CARTA a. 1194(Bol. Comision Navarra 1934, 153): infra illos terminosvel -as.

(2. muga, -cf y. mugada).mugada, -e f [modiatal (mesure agraire) niuiée:

CARTUIL. Conch. p. 358,22 (c. 1072-87): una -a inipso loco... et une aripento de vinea. ib. 1. 24: unamuga<da> de terra... et unum aripentum. y. modiata.

mugale, -is n. [1. muga, cf cet. rnujai] formes:mugiale: CARTUL. S. Cucuph. II 454 p. 101 (a. 1013).muial: Doc. Tarrasa a. 1016 (Miret y Sans, BRABL 1914p. 402 no. 60). muiaie: Doc. Tarrasa a. 1013 (ib. p.400 no. 54). borne, limite: Doc. Tarrasa a. 1000 (ib.

p. 306 no. 36): in ipsa serra vel in ipsa via de ipso -equi pergit ad Egara. y. moialis.

mugiale, -is n. y. mugale.mugialis, -e [mugio 4.] qui mugit, qui retentit: HIL-

DuIN. transi. Dion. p. 11,11: -is (texte grec: tuxnx5ç)ymnologie et avialis archigregalitatis.

mugil sive mugilis, -is M. muge ou mulet (poisson)(UGurlo s.v. moles: hic -is, -is vel -1, -is, quidam piscisquasi multum agilis in fugiendo rethia piscatorum; namobi sentit rethis insidias, confestim retrorsum rediensira transilit ut voiare videas piscem): EcuAs. capt. 166:f lexilis et congrus cum quis -i generosus. ANGL. SAX.vocabul. I p. 65 (XP): nomina piscium... Lucius, hacud,-1, idem. ib. II p. 77 (XI0): -is vel -1, niaecefisc. Ps.Huuo S. Via. best. III col. 106B: -is nomen habetquod sit muitum agilis. HIST. Compost. III 33 (Esp.Sagrad. 20 p.534): de piscibus, ut non minus V magnesvesugos vei -es vendant pro nummo.

mugilla, -e f [mugil] mulet (poisson): CARTA a. 997(Corner, Eec!. Venet. XI pars XIII' p. 343): pisces -t..aucelles maiores... anguilias. y. mugilis.

mugilo I. braire (en parlant de l'onagre): UGuTI0s.v. mugio: item a mugio, -o, -as, clamare et est ona-grorum. CAnI. Bur. B. 132,3 a, 1: onager -al, / et tigrisraceat.

mugilum, -i n. [modius, cf moggio] mesure de capa-cité, muid: CAicruL. Conch. 572 p. 402 (a. 1060): debe-bantur per censum de unaqueque appendaria unum -umet III! sestarios de vine.

mugie 4. 1) (au propre) mugir: bu. SCOT. ier. Dion.2 col. 149 C: -ientium boum l3lxvoÀoyLocc. UcuTLo: -O, -s,id est astridere et est boum. CAiuf. Bur. B. 132, 3a,13: taurus -t I equus et hinnit. 2) au figuré: a) gémir,pousser des cris (en parlant d'êtres humains); TRAN5L.

10 Liber. I 21: coepit mulier subito horrorem dire vocisemittere, ululare, -re, sibilare. WOLFHARD. Waldb. 1,5:pater... labiis palpitantibus -ens eiulabat. GALTER.CASTIL. Alex. II 516 col. 485B: turpe fuit regem versa-sse figura. b) résonner, retentir (en parlant d'objets

15 inanimés): THE0DuLF. carm. XXVIII 20 p. 494: evan-gelieus Iituus... -t. RIcHER. II p. 30: campanis -entibus.Tif. metr. IV 8,2,5: -t adesse sacrum Lucas hbaminisaesum. TRAN5L. Modo. 44 p. 309,37: f luminum de-cursus, fontium stagnomrnque sinus -chant. TIIIETM.

20 4,59: tonitruis terribilibus aer mox -te cepit. Liouiu-NU5 4,103: audires... gravi ciypeosque ieves -re fragore.CARTUL. Salvan. 470,2, p. 378 (a. 1161-71): rune -retonitrua... ceperunt.

mugitivus, -a, -um [mugie 4.] qui résonne, qui retentit:25 10H. SCOT. versio Dion. M. 1 2 col. 1040C: -a lau-

dum oratione.1. mugitus, -i M. V. 2. mugitus.2. mugitus, -us m. forme: mugitus, -i m.: AGNELL.

R*v. lib. pont. 87 p. 335,15. 1) beuglement, mugisse-30 ment du boeuf (UGuTI0 s . v. mugie: mugitus, -us, id est

stridor boum vei vox, vel doler): AGNELL. RAv. lib.pont. 129 p. 363,2: fietus matrum, -us bovum, innitusequorurn. AIÀN. INs. pianct. nat. p. 441: taurus...-ibus horribilibus intonando.

35 2) cri, vagissement: AGNELL. RAV. lib. pont. 129 p.363,2: -us parvulorum. THIETM, 7,21: ab hostibus...magnus clamer ternis -ibus attollitur.

3) gémissement (Ucuno y. supra): PETIt. DAMIAN.epist. VIII 3 coi. 468A: cumque languor in dies per-

40 niciosius ingravesceret, acerrime dolorum stimulishominem... fatigaret, -ibus ac stridoribus eiulare corn-pelleter. HERBORD. Ott. 1,42 p. 723,15: quanto -u,quantis affectibus et iacrimis omnes Amen responde-rint, dici non potest.

45 4) bruit, sonorité puissante: HRABAN. hem. I 42 col.79A: referebat -um commun se audisse quasi in beilaconcitantium. ANGELL. RAV. lib. pont. 87 p. 335,15:ventus validus per ipsam ecciesiam discurrebat, mugi-tes ferens secum valides.

50 mugnarius, -i m. [cf ital. mugnaio] meunier: REG.Luc. II 1296 p. 179 (a. 1172): pro omnibus dominismolinorum... et Morando atque Bottacio consulibus-orum. ib. p. 180: convenir predictis consulibus dareeis et -is omni anno imam commestionem.

889 muta - mulceo 890

muia, -cf y. 3. muta.muiabulum, -i n. [cf. DuC. s.v. muibla] intestins

d'animaux: RECEPT. C. LXX p. 77: -um taurinum cum-bure tritum.

muiada, -e f r. modiata.mulale, -is n. r. mugale.muilis, -e Y. mobilis.muisum, -is n. [fi. moison, oraison] bail à métayage:

CARTA a. 1176 (Ch. Métais, Les Templiers en Eure-et-Loir p. 10): si forte contigerit quod furnum suum h-um vel in venditionem dederint, predicta eis in per-petuum concedit.

1. muta, -e f abL plur. mulabus r. 1. 24 et 28. forme:mulla: Doc. Port, reg. 1175 p. 214 (a. 1140-41). mule:VITA Corb. 13: qui -am abstulit. CARTUL. S. Vict. Mass.J p. 109 (a. 1048): ipsis michi dantibus unum caballumet unam -am. CARTUL. Conch. p. 20 (a. 1060): deci-mam... de -as arque mules. CARTUL. Gratianop. p.176 (a. 1108): dedit mihi... duas optimas -as. VITANorb. Il 22 in.: nihilque sibi retinens preter decemmarcas argenti et -am unam. CARTUL. S. Maxent. 281p. 307 (a. 1118-24): unam -am albam. FULCH. hist.Hier. II 5 p. 377: de -a mea descendens. PE'rR. VENER.epist. IV coi. 357k; non equis, non -abus... vectos.CARTA ante a. 1185 (Censual do Cabido da Se' do PortoALMA III [1927] 90): mande ey -am rneam rouuanam...,-am meam amaretlam. GTJILL. T'va. hist. Ter. transm. V 8p. 207: exceptis muiis et -abus.

2. muta, -e f [cf a. aIl. mUlber; angl. mulberry; dulat. morum] mûre, fruit de ta ronce (Rubus fruticosusL. Rubus caesius L.): ANTIDOT. Glasg. p. 140: sarcusde -e accipiat et grana qui ibidem sunt. ADELARD.BATH. cur. ace. p. 13,223: cum butina in quo radixtuera -e cocta fuerit misce (pour flore muTa? cf. éd.Swoen. ad lac.: inula helenium [b&vwv]?).

3. muta, -e f [cf. fi. mule, affection du boulet deséquidés] mule, engelure du talon: MAcER herb. 1763 p.101: esse pedum vitium dicunt, cui pernio nomen I esta pernicie membri patientis id ipsum, I plebs dicit -am.

mularis, -e de la race des mules: Doc. Port, reg. I335 p. 438 (a. 1179): de bestia cavalari vel -i dent III de-llanos.

mulatare, .is n. y . muratale.mulaterius, -i 'n. [mulus] muletier: OnERT. SaunA

a. 1186 p. 125: Obertus Squarçaficus -us accepi a teJohanne de Ganbaiao... unum mutum,

mulatinus, -a, -um [muta] de la race des mules: CARTAe. 1200 (Gallia Christ. noviss. St. Paul-Trois-Châteaux98 col. 60): de ornai bestia chavalina vel -a accipiunturquatuor denarii.

mulcatia, -ais f y , multatio.mulcator, -is M. V. multator.mulceb&, -e suave, délicieux (UcuTio s.v. muiceo:

-is, -e, I. suavis, delectabilis): Joii. SAR1SD. potier. I p.

63: due sunt... virtutes ignis: attera edax et peremp-toria, altera -is (cf. CIIALC. transi. p. 41,13-14 éd.Waszink). ALkN. ha ptanct. nat. p. 472: -is infemus,tristis paradisus. id . Antielaud. VI 262 p. 148: radius

s -is et ardens.mutcedo, -mis f 1) douceur, clémence (UGurIo 5. V..

mulceo: -o, -mis, i. suavitas): WAtT!-,. SPIR. Christoph.II 4.195: protinus banc vocem nulta formidine poene

J territa subsequitur parium -o sororum. Wn'o tetrat.'o 225: post iudicium venie -o sequatur. 2) consonance,

harmonie: Gooasc. SAX. opuse. gram. 95 p. 415,2:ceterum unumquemque aurium potius oportet -miinservire. 3) mollesse: FoLc. gesta Bert. p. 3 (éd. Gué-tard): nam non cedit -mi, nec frangitun per aspena.

15

mulceia, -ef. [ong. inc.] espèce de tissu: Ac'rus pont.Cenom. p. 471 (XIP): infulam de -asteilatam.

mulceo 2. cf. 2. mulco 1. 1) trans.: a) caresser:HROTSV. Abr. 6,2 p. 155: non sotum dulcia osculatibabo, sed etiam crebris seniie coltum amplexibus -ebo.

20 id. Pet. 251: molliten ephebum -cas amandum. ANON.Lidia 'tOi p. 241: sepe manu -et fauces.

b) charmer, flatter (UGirrlo: -eo, -es, -si, -sum, linire,mittigare, deiectare): WALAHFR. Gall. 2,1 p. 313,5:mentis beatissimi Gaili... longe lateque circumposito-

25 num aures fame sue dulcedine -entibus. WANDALB.creat. mundi 122: sonore f -ens ethera plausu. PORTAS.xo 5,128: omnia mundi / que -ent ocutos quequetrahunt animas. E10cn4. W bened. 133,92: captum fe-minee mersant -endo Syrene. EPIST. Fiscann. p. 20:

30 frequenter veltem tue dutci et necessario -cri eloquio.PHYSIOLOG. XII p. 25: sirene... per suavitatem vocisauditus hominum a longe navigantium -eant,

e) amollir, rendre malléable: Jou. ScoT. gioss. Mart.Cap. 14,11 (éd. Luta p. 23,25): muicifer dicitur quasi

35 -ens id est mothficans ferrum (cf. ARNULF. AURa. glos.Lucan. J 545). WE!. carm. 198: qui ferrum durum-endo reddit acutum.

d) mélanger, amalgamer: HILDEGARD. div. op. 1,4,105col. 894 D: cum spuma per naturam hominis -sa fuerit,

40 per igneam scintillam anime caro et sanguis pteniterefficitur.

e) apaiser, calmer, adoucir: HROTSV. Pafn. 10,3: la-scivientem animum nunc suavibus hortamentis btan-diendo -ebam, nunc acrioribus monitis minitando terre-

45 barn. PAss. Ursut. 7: que sententia corn parentis -eretaures. ADAM BREM. 3,27 p. 170,13: vocaiitate sua popu-los -etc. FULCH. hist. Hier. III 24 p. 685: nec aderataitrix... que fescennmnis -eret. GALTER. CASTIL. Alex.Vil 496 col. 5390: intimes ,.. ferarum J -et ionga dies.

50 HELM. 14 p. 29,17: muttis... genenirn btandiciis -ere.noter l'expression obvium muicere, faire bon accueil:RArxxu. CADOM. gesta Tancr. 40 p. 634: in adventumtanti hospitis egressus, dextra et fide obvium -et, viressocias et magis famulas spondet.

891 mulciber - mulgarium 892

f) pousser à, amener à: Wipo tetral. 115: non plus-et apes mellitos lambere flores I quam me laus regis,

quo constat pactio legis.2) bar., s'adoucir, devenir moins froid: WANDALB.

mens. 34: hunc hiemis verisque tenent confinia men- 5

sein, / frigore nuncque riget, nunc aere -et amico.mulciher, -beris vel -bris vel -bri surnom de Vulcain:

UouTlo s. y . mulceo: componitur cum ferrum et ymberet dicitur hic -r, -bri vel -bris vel -beris... et poniturutnimque pro Vulcano qui est faber Jovis.

muleifer, -i vel -is [mulciber, par fausse étymologie,

'qui mulcet ferrum'] 1) surnom de Vulcain: UGuTlo 3v.

mulceo: componitur coin et ymber et dicitur hicmulciber, -bd vel -bris vel -beris, et hic -r, -i vel -is,et ponitur utrumque pro Vulcano qui est faber Jovis. 15

2) (par métonymie) feu: J0R. SCOT. gloss. Mart. Cap.

287,12 (éd. Lutz p. 134,31): devorante -o, id est Vu!-catin qui mulcet ferrum. WALAHFR. hort. 298: quot in

aera -r ire I scintillas vastis videat fornacibus Aetnae.WALTH. Sr'rn. Christoph. II 6,117: protinus Ethneam 20

discludens -r umbram / prebuit Eolios regi coin forcipefolles. METELL. Quir. 1,40: si quid sordis inest, -r exco-quet.

mulcisono 1. [mulceo et sono] charmer par un sonharmonieux: Ck1kM. Cant. 6,1b,5: aut tibiarum cane- 25

rus redditur flatus, / f istularum ut sont discrimina,queque I folle ventris orisque f tumidi f latu perstrepen-

tia pulchre / mentem -ant.1. mulco 1. maltraiter: ANSELM. GEMB. cont. Sigeb. a.

1134: hommes... morsu son male -avit lupus. cf. 2. 30

multo 1.2. mulco 1. [cf mulceo, y . Thes. 1.1. VIII 1561,79 ss.]

enchanter, réjouir: GERARD. MoREs. delib. p. 22: iste...Caminus catholicos -at, schismaticos vorat (cf. Dan.

3,17,23). p. 53: dulci... metrorum lege et ordine resonan- 35

tiurn (se sonatium cou.) -ut animosphilosophia. y. 3 molto.muicra, -e f [pour mulctra] I) vase à traire, seau à

lait: Uouno S.V. mulgeo: hoc mulcrale vel et hoc mul-crum et bec -a id est vas in quo mulgetur, vel mulcrumvel -a dicitur hora mulgendi. 2) heure de la traite: 40

supra. y. mulctrum et 1. multra.muicrale, is n. y. muictrale.mulcrum, -i n. y. mulctrum.muleta, -e f y. multa.mulctatio, -nis f y. 2. multatio. 45

mulcto I. y. 1. et 2. trullo.mulcira, -e y. roulera et 1. multra.mulcfrale, -is n. y. mulctralis.muictralis, -e [mulctra] 1) adj., qui donne beaucoup

de lait: EGBERT. LEOD. rat. T. 1543: non magis inde 50

ferax si copia vacca vocetur; / si -is, en non plus tibi

lactis abundans. 2) subst. n. (,forme mulcrale: Uciurso),

vase à traire: AELFR. Angl. Sax. vocabul. p. 25: no-mina vasorum. -... -e, vel sinum, vel mulctrum, meoic-

faet. Ucnnio s.v. mulgeo: hoc mulcrale vel et hoc mul-crum et bec muleta, id est vas in quo mulgetur.

I. mulctrum, -in. forme mulcrum: UcuTio s.v. mulgeo.I) vase à traire, seau à lait: HRABAN. univ. XXII, V

col. 601 c : mulgarium, vas in quo mulgentur pecora,idem est et -um ab eo quod ibi mulgetur lac. AELFR.Angl. Sax. vocabul. p. 25: muictrale, vel sinum, vet-uni, meolc-faet. FULCH. hist. Hier. 11138 p. 753: lac

eorum in -is faciebat mulgeri. UGUTIO S.V. mulgeo: hoc

mulcrale vol et hoc mulcrum et bec muleta id est vasin quo mulgetur vel mulcmm vel muleta dicitur boramulgendi ... et hoc mulgarium et hoc mulcrum idem,scilicet vas in quo mulgetur, mulcrum dicitur vasnoVum.

2) contenance d'un seau à lait: EicKEu. IV bened. II136: hoc -o lactis sit vita vigorque refectis.

3) heure de la traite: Uouno si'. mulgeo: supra. y.

muicra et 1. multra.2. mulctrum, -i n. y. mordront,muictrura, -cf [y. I. muictrum et muictura, peut-être

faute de copiste pour mulctura] produit de la traite, lait:BERTMOLD. ZwIF. chron. 37 p. 258,5: sancte Dei Geni-trici obtulit... quicquid ibi habuit in... terra cuita etinculta, in -a minons gregis et aniTienti.

muictura, -e f y . 2. multura.(muletas, -a, -um faute pour merciatus y . mercio col.

410 1. 34 ss.)(rnulcus, -i in. [pour mucus] morve, mucus nasal:

UGUTLO S.V. mungo: unde hic -us, putredo que de naso

eicitur).muldra, -c f. Y. mordra.muldrum, -i n. y. murdrum.mulendinum, -i n. y. niolendinum.mulenerus, -a, -uni qui se rapporte au

moulin: CxwrnL. S. Cucuph. 1311 p. 261 (a. 996): etipsa I pecia de terra afrontat... de occiduo in ipsorego -o.

mulennus, -i in. [cf fr. morue, d'ong. inc.] petitemorue (poisson): ACTA Heur. II,TT 593 p. 188,18 (a.1177-82): theoloneis ailectium et makereHorum et-orum.. y . muluellus.

muleta, -e f. [1. roula, cf fr. mulet; y . muletus] petitemule: CARTUL. S. Cucuph. II 634 p. 300 (a. 1063): etconcedo... -a I coin sua marre. CARTUL. Salvan. 230

p. 186 (a. 1164): si veto pubs equinos non habueri-tis, ... accipiam unum muletum vel -am lege superiusdicta.

muletus, -i in. [I. mulus, cf fr. mulet] mulet: CARTUL.

Salvan. 230 p. 186 (a. 1164): si veto puilos equinos nonhabueritis et mululos vel mululas habueritis, accipiamunum -uni muletam lege superius dicta.

mulgarium, -i n. 1) vase à traire: HRABAN. univ.

XXII, V col. 601 C: -uni, vas in quo mulgentur pecora,idem est et mulctrum ah en quod ibi mulgetur lac.

893 mulgec - niulieratus 894

Ucnsrio s.v. mulgeo: hoc -non et hoc mulcrum idem, mulier, -is f. formes: mulet: CARrUL. Sord. 144 p.sciliœt vas in quo mulgetur. ADAM PONT. utens. p. 130: 117 (a. 1150). moleris: CARTUL. S. Vict. Mass. I p. 623crates ... -a, labra. 2) récipient utilisé à la campagne: (e. 1030). rouler: FONT. Flor. 26,21 (a. 995). nec.HRABAN. univ. XXII, V vol. 601 C: -um quoque vas mulier: CARI-UT.. Cupersan. 23,38 (a. 938). abl. muliera:est pastorale.

5 CARTUL. Clun. 1197 p. 185 (a. 914).mulgea 2. forme mulgo: RECEPT. B LVI p. 54. Id. flfemme (en générer): PAUL. DMC. hoinil. temp. col.

C. XXV P. 68. traire: 1) au propre (Ucurio: -ere est 1233,33: -r vetusta armatura diaboli, que hominem delac ex ubere extrahere): WALAHFR. Mamm. 5,2: ut paradiso expulit. 1-IRABAN. epist. 53: ipsam -em, cum quagrege court proprio foetas -eret agrestes. RECEPT. B. mechatus est, interfecit. 10H. NEAP. Febr. 541,57: clama-LVI p. 54: menta trita cum lacte caprino bibat ea hora 10 bant seculares -es separationes lugentes. REGIN0 chron.qua -itur. MAPPE Clav. CCLXXXVIII p. 244: lac... a. 900: cum -ibus et ignobilioribus regni negotia dispo-recalefiat eadem calitudine, qua fuit primitus mulsum. nens. TI1IETM. 7,32: uns -r maritata. STEPH. decr. 19: vinAELFR. colloq. P . 91: mino oves incas ad pascua... et ac -es. ib. 131: si aliqua -r maritata furtum commiserit.-o cas bis in die. FIJLCH. hist. Hier. III 38 p. 753: lac GERARD. Morcs. delib. P. 42: et -r circumdedit virum.eorum in mulctris faciebat -en. 2) par métaphore: is ADAM BREM. 2,26 p. 86,9: monastenii virorum ac -non.TRACT. schism. (MGH, Lib. lit. III p. 117,21): cas «. sac- BERmow. CONST. ann. a. 1077 p. 293,48: virorum acras tes) isti sine rapina et sacrilegio non -ent neque -umtestimoniumrœipiVltAMeinw 125,29:quedamno-tondent. y. 2. mulsum. bilis -r. CARTUL. Solod. 199 p. 102,3: Giselam quandamI. muliebria, -e f sire muliebrium, -i n. [muliebnis] -cm de farnilia nostra. CARTUL. Sord. p. Il (s.d.): Au-menstrues:

PANAS: -a, supervacuus mulierum sanguis. 20 riola -r baro, cum filiabus suis ... fecit duelle bellumUctmo s.v. mollio: hoc -a, -e, hoc -um, -j, id est men- propter viridanjum. EPIST. Ratjsb. 8 p. 208,24: subin-strua que soli mulieri contingunt. troductoriam -cm habere.

2. muliebria, -um n. pI. v. muliebris. 2) femme ayant perdu sa virginité (mulier fracta): LA-muliebris, -e 1) adj.: a) féminin, qui convient à La DIsL. decr. 132: si quis vel virgini vel -ide villa in villamfemme: LEX Thuring. 35: ornamenta -ia. LIUTOLF. vita 25 eunti vin intulerit. hn. COMESTOR hist. schol. col.

Sever. 14 p. 290,41: opera -ia... operabatur. WALTHA- 1071 A: virgines dicuntur quandiu sunt in integritate

iuus 351: timor -ia pectora pulsat. Eomius PARIS. nativitatis sue. Postea veto fracte dicuntur -es.

Carolin. V 379: in sexum -em coniica lusi. RADULF. 3) épouse, femme mariée: LEX Saxon. 47: postquam

CADOM. gesta Taner. 26 p. 624: -es ... lacrymas. b) de -r fiios genuerit, dotem amittat. LEX Thuring. 52: si -rla femme à l'époque des menstrues: HRDEGARD. epist. 30 maritum veneficio dicatur occidisse. HRABAN. epist. 29

I 49 col. 256D: eadem purgatio in hoc -i tempore. p. 447,11: -cm a viro non discedere. CARTUL. Clun. I

c) faible, efféminé (par opposition à viril): HELM. 35 p. 197 p. 185 (a. 914): Ragnoart cum -a sua. Srn'H. decr.

70,2: habes cor -e, non virile. d) femelle (pour désigner I 15: cum quinquaginta iuvencis parentibus 45 con-

les plantes et leurs produits): MAPPE Clav. LXXXV p. cijietur. HIST. Carcass. I p. 47 (a. 1034): si Rodgarius206: fel vituli teris, et mirram -cm. 35 habeat infantes de legitima -e. C&arui.. Nie. 10 p. 132) subst., n. plur.: a) menstrues: EKKEH. IV pict. (a. 1064): ego Baldo et -r mea et heredes nostri. CAR-

Mog. 580: uxor prona quidem nescit -a pridem (gloss.: fiL. S. Alb. Andegav. 1225 p. 269 (XIes): pro sepulture

tempora menstrue, post que non parit mulier). b) sodo- -is mee. CARTA c. 1140 (Danelaw Chart. p. 344): si

mie, pédérastie: SUMMA Trec. p. 30,159 pretor remoret vero Alanus iste sine herede monitur de propria -e.eos qui passi sunt -ia sui corponis. ib. p. 174,11: propter 40 Sn4oD. Strig. 11 4: si qua -r a viro suo fugerit. CARTuL.

turpitudinem... ut hi qui -ia sui corporis passi sont, et Bund. 347 p. 259,6 (a. 1161): tes quas lune possederat...quos loges improbos et intestabiles vocant. -i sue et natis suis... contradidit.

muliebriter I) comme les femmes: LUDU5 de 4) dame d'un jeu d'échecs: CARM. Bur. A 185,9,1 p.Antichr. p. 3,5 (éd. Wilhelm): utrisque -r indutis. GAL- 247: et factus -r regi ferus arbiter heret, / imperat etTER. CASTIL. Alex. 11112 col. 477 c : consanguinei regis 45 regnat, hinc capit, mdc ]abat.

-r... pretextis... amicti. VINC. KADL. chron. p. 6: qui- mulierança, -e f [mulier] état d'épouse: CARTUL.

bus duorum data est opcio: vel vectigales perpetuo Templ. 494 p. 306 a. 1148 (Madrid): et insuper ista

recongnoscant pensiones, vel cum mulieribus indifferen- convenientia de hodie in antea nec per -a nec per mari-tes habitu comas -r promittant. 2) sens péjoratif PETR. dança nec per consocrança.COMESTOR serra. XXXI col. 1793 1) : Monica -r non so mulierarius, -i m. 1) amateur de femmes: UGUTIO 5.1'.expavit longos tractus aeris, terre et maris. ROB. TOR1G. mollio: hic -us, id est frequens mulierum appetitor,

chron. a. 1129 t. I p. 179: mirati sunt pagani christianos voluntati mulieris deditus. 2) homme soumis à la vo-plures et fortissimos se -r fugientes. lonté d'une femme: supra.

muliebrium, -i n. r. J. muliebria. mulieratus, -a, -um [muliero ?] né d'une épouse lé-

895 muliercula - mulmus

896

gitime: CLANY. leg. VII 1: tunc melons condicionis estin hoc bastardus filins quam -us postnatus.

muliercula, -cf 1) femme (nuance affective): TRAD.S. Petri 2 p. 255: uni -e clari generis... Deus inspiraredignatus est. Hnmu. ? Hadal. 9 col. 1145° (PL 139): 5

ipse quoque in misenia illius -e dignaretur ostendere.ADAM S. Vies, P. 106,6 y. 36: mater genitoris,... Jab electo predilecta, J Deo -a.

2) faible femme, femmelette: VrrA Liutb. 11: cum soloparvo puerulo vel qualicumque -a. WOLFHARD. Waldb. 10

1, 1 8 (16): vade,... -a, grate ignara salutis. HROTSV. lib. IIep. 3: mci opusculum vilis -e.

3) (péjoratif) femme de mauvaise vie: Lis. pont. H p.98,4: cum esset moribus inconditis et libidini dedituset -arum sectator. PETIt. DAMIAN. epist. 1113 col. 287B: 15

tanquam -is a diabolo prostitutis. ADAM BREM. 3,58 p.204,16: -as auto vestibusque nudatas. HisT. WeIf. cont.

p. 472,6: in amore -arum plura dissipando. OTTO Fars.chron. 2,16: Darius . . .DCC ... milia armatorumunius amore -e in peniculo posuit. GIJILL. Tn. hist. Ter. 20

transm. IV 22 p. 188: decernunt pariter fatuas ac leves-as ab exercitu sequestrare, adultenia et omne f omica-tionis genus sub poena mortis inhibentes.

4) femme d'humble condition, paysanne: RÀDULF.TORT. Bened. 33 p. 330: in idem rus advenerat altera 25

-a, que textricis fimgebatur off icio. PETIt. COME5TOR

hist, schol. col. 13850: dura lavarent -e currum et habe-nas in piscina Samarie. Ron. Toiuo. chron. TT a. 1182p. 105: idem miraculum accidit cuidam -e in Flandnia.MwAc. Wiberti col. 686D: videbat et audiebat -as 30

iuxta se herbam colligentes.5) bonne-femme: RADULE. TORT. Bened. 47 p. 354: qui

primordio sue invaletudiiiis amplius anilibus credulifabulis, non paucis diebus, falsis -arum carminibus sesedecipi pertulerunt. 35

mulierositas, -tis f 1) goût pour les femmes, tendanceà la débauche: RAmER. cont. col. 5I9C: doctorumscilicet ecclesie prohibita millies -s, sive illecebrosa volup-tas. 2) comportement efféminé, faiblesse: RATHER. cont.col. 499°: unus eorum affectavenit -tem, alter bellige- 40

rationem.mulietis, -is f Y. milietis.mulina, -e f. y. molina.mulinare, -is n. Y. molinare.mulinaris, -is f y. molinaris. 45

mulinariuni, -i n. i'. molinarium.mulinarius, -i m. y. molinarium et inolinarius.mulinaturus, -i m T'. molinator.mulindinum, -i n. y, molendinum.mulinensis, -e y. molinensis. 50

mulhina, -c f. y. molina.mulinum, -i n. y. molinum.avilirais, -i m. y. molinum.1. mulio, -ris m. muletier: AnnO SANGERM. bel. Par.

111 55: -o strabo tuus (glosé: -o, custos mulorum). C&i-na.. Roman. compl. 240 p. 96 (c. 1030-70): cocorumfit aut -num... receptio. Ueu-no s. v. mol: hic -o, -ois,id est mulonim custos vel ductor. RADULF. CADOM. gestaTancr. 18 p. 619: ut autem cedat el petita, ubi muli, ubi-nes, aptum tante moli vehiculum. ALEX. NECK. utens.p. 108: agasonis vel -nis officium (glosé rnuler).

2. mulio, -nis m. [cf mulo] rouget, malle (mullus):ALEX. NECK. laus sap. div. 405 (111 433): lautior est cultusmense quam -o dicat (L ditaO. y. mullus et mulo.

mulionicus, -a, -um de muletier: UcuTro s.v. mol: amulio, -us, -a, -um.

malins, -i m. [1. mulus] muletier: UGU11O S.V. mob:mulio, -nis, id est muborum custos vel ductor... et hic-us idem est.

mulla, -c f. y. mula.muilcus, -i m. chaussure de cuir rouge (portée à Rome

par les sénateurs): UGUTiO s.v. moblio: hic -us, genuscalciamenti et surit -i similes cothurnis, dicti sunt acolore rubeo qualis est mulli piscis.

mullinarium -i n. y . molinarium.mullis, -is f [ong. inc.] oie sauvage: C.aiti. But.

B 133,15: hic volucres ccli referam sermone fideli:

/ sparalus, attage, -is vaga curn struthione (glosé:

Heselgans).mullo, -nis m. [mutubone, dérivé de mutulus, y. Bey.

lang. rom. 23 (1959) 369] meule de foin: CARTUL.Absiens. p. 108 (XII s.): fenum rastrorum et fenumscissionis -num et omnem servientiam quam habebatin pratis elemosinarum Simonis de R. ... dedit Rainenioabbati. ORD. Vrn. hist. XIII 16 t. V p. 42: monticulumf eni... vebociter ascendit... impetus autem... aquefenum sublevavit et de boco illo -vient bac et illacfluctuantem longe transtult. ROTUL. de Dominabusp. 3 (a. 1185): I -nem feni. CARTUL. Vindoc. II p. 477(a. 1190): a primo die quando prata... falcani incipientdonec in -nes omnino ponantur. ib. II p. 482 (a. 1190):dederit... tres -ries in prato de C. y. muslonum.

mulluellus, -i M. V. muluellus.mullas, -i m. mulle ou rouget (poisson; à Nice variété:

streglia; cf. trigle): GLoss. Rivipoll. (Au.IA IV [19281113): -us: piscis qui et stnigia. EdnAs. capt. 168: canon,-j, trotta, cavedonus, hicherus, allec. Ps. Huco S. VICT.

best. 1H col. 106-': -us vocatus w quod sit mollisatque tenen. C.&ICUL. Magalon. 134 p. 257 (a. 1168):XXX -os, quos Raymundus de Monteferranio habebatin mari tue. Uciuiio s.v. mofflo: hic -us, id est quidampiscis sic dictus quia mollis sit et tenernimus, coinscibum credunt libidinem inhibere et oculorum aciemhebetare et in vino positus tedium dat vin' bibentibus.ib.: et mullei... dicti sunt a colore rubeo quaIs est-i piscis. y. 2. mulio et mulo et 2. inulus.

mulmus, -a, -um [a. alL molto, mulm, 'minerai fri-able, bois pourri'] poudreux,fln: MAPPE Cbav. CCLXXII

't

897 mulnare-2. multatio 898

p. 239: fungus est rotundus, pagani vacant amanita(j. &n'v['nç), desiccatiim ubicunque percusseris pu!-verem levat -uni, ideo vocaverunt carvi girovagam.

muinare, -is n. y . molinare.muinaria, -cf. y. molneria.muinaris, -is in. V. molinare.muinariuni, -i n. y. molinarium.muinarius, -i ni. 1'. mohnariuin et molinarius.muinarum, -i n. y. molinarium.muinera, -cf. y. molneria.mu1neraum, -i n. y. molneragium.muineria, -cf. y . moineria.muinerius, -i in. y. molinarius.muinetum, -i n. [pour molinetum] moulin: CARTUL.

S. Cyr. Nivern. 17 p. 37 ((0s.): rivulum Credaudum cumuno -o.

muinierius, -i in. V. molinarius.mulo, -tus m. [mullus] mulle ou rouget (poisson):

ALAN. 1145. planct. nat. coi. 437A (éd. Wright p. 440):illic -o duicibus sue carnis irritamentis palata seducebatgustantium. y . 2. mulio et mullus.

mulotes, -is In. [a./x.a. moite 'terre'; cf. ail. Maul-wurf, taupe] mulot: TRANSL. Valent. I 4 col. 11540:misit... bestiolas... muribus assimiles, quas vocant-es; que totam agriculturam depopulabantur.

mulsa, -cf y . mulsus.mulsor, -is m. [mulgeo 2.] celui qui lire un revenu de la

traite des brebis: CARTUL. S. Vedast. p. 352 (XII0):Si quis habet ad duos -es id est suas et alias oves adsocietatem, dat duo herbagia, id est VII den.

I. mulsum, -i n. V. mulsus.2. mulsum, -i n. [mulgeo 2.] laitage: Huco S. Via.

didasc. II, XXV p. 42,19: huius multa sunt genera:cames, pulmenta, -a, holera, fructus. ib. p. 42,24: -ahabent lac, colostrum, babdutam, butyram (sic?), ca-seum, scrutin.

mulsus, -a, -um I) adj., miellé: RECEPT. B. XXXV p.48: furfuris siliginis in aqua -a decoquis et sic ipsa gar-garizet. II) subst.: A) neutr.: 1) boisson faite d'un mé-lange de vin et d'eau: UouTlo s.v. mellese: quedampotio... idem et -uni... ex aqua cruda et vioc. 2) vinmiellé: RECEPT. C. )OOU p. 70: coriandri semen exaqua calida vel -um da, bibat. HRABAN. hom. II 80col. 30213: si optime tritura granum sinapis et cribella-tum tepide pingui -o admisceas. ADAM PONT. utens. p.125: potus autem tria genera surit apposita: celia, -ma,vinum succusatum. 3) moût, vin nouveau (confusionavec mustum): UouTrIo s.v. mulceo: -uni novo vino.ALEX. NECK. mens. p. 98: mustum (i. 'must'), -uni'idem') claretum (i. 'clavé', 'a mixture of white wine withhoney, sugar and certain spices' Wright). B) fém., remè-de à base d'eau et de miel ou d'eau et d'essences diverses:UGirno s.v. mulceo: hoc -a, potio quedam ex vino,aqua et ruelle. RECEPT. B. XXXVII p. 49: betonica

scripulos 1111 cum -a ciatos 1111 dabis bibere. ib. B.LXXIIII p. 59: farina ordei coquis in -a. ib. CV, p. 63:pinicillum b -a tepida intinctum super oculos ponis.Cou.. Salern. II p. 77: hoc facto -am syrupi violarum

5 vel rosarum da cum aqua frigida. ib. p. 127: potus vetosit -a, vinum maniam irritat.

I. multa, -cf formes: mulcta: LEX Frision. 1.1.Dn'L. Ludov. IV 2 (a. 936). CAwruL. Mai. Mon. Dun.53 p. 48 (a. 1083). CAwrul. Magalon. 14 p. 19 (a. 1085).

10 CHRON. Hild. 18 p. 854,51. PEn. COMESTOR hist. schol.col. 1419A• V114c. KADL. chron. p. 98. multum: FORM.Augiens. E. 38.

1) amende: CAPIT. reg. Franc. I p. 205,19 (a. 801):sexaginta solidorum -am exsolvat. LEx Frision. 1,1

15 (c. 802): si nobiiis nobilem occident, LXXX solidescomponat; de qua -a due partes ad heredem occisi,tertia ad propinquos eius proximos pertineat. CAPIT.reg. Franc. I p. 278,24 (a. 818-19): -am que in capi-tulis legis mundane... continetur, persolvere cogatur.

20 lb. II p. 62,26 (a. 832): LX solidorum -am componat.TRAD. Ratisb. 23 (a. 826-40): sociante f isco aunilibras duas -a componat et sua repetitio nullum obti-neat effectuai. Dn'L. Ludov. IV 2 p. 5,2 (a. 936): sinautem... aliquis hominum. . . contra hoc... preceptum...

25 violare presumserit, sexcentorum soldorum mulctamcoactus exsolvat. AIMOEN. FLOR. gesta Franc. p. 105:-am, quam lex parentibus interfecti solvendam esseprecepit. Dut. Heur. H 299 p. 371,27 (a. 1014): penastipulacionis nomme, quod est -a, auro optimo uncias

30 mille, argenti pondera[s] duo milia. CARTUL. Magalon.14 p. 19 (a. 1085): persolvat muictam quam sancta lexromana per Theodosium, Archadium et Honoriumpromulgata decernit. CHRON. Hild. 18 p. 854,51: mule-tas, poenas videlicet pe[cujcuniarias pro cniminalibus

35 culpis institutas. GuLLL. TYR. hist. ter, transm. V 19

p. 224: pecuniarias eis sepius infligebant -as.2) rançon: PRUD. annal. Bertin. p. 49: Ludowicum

abbatem monasterii sancti Dyonisii cum fratre ipsiusGauzieno capiunt eisque redemptionis sue gravissimam

40 -am inponunt.3) tribut: PETIt. COMESTOR hist. schol. col. 1419A:

veniens Pharao... imposuit mulctam terre centumtalenta argenti et unum auri.

2. multa, -e f y. 2. muta.45 multagium, -i n. [moltura] droit de mouture: CARTUL.

S. Maxent. p. 201,27 (a. 1088): terciam parlera duonimmolendinorum... vendidit... cum -o et accessu vie.

multaticius y. multitius.1. multatio, -nis f [mulcatio] action de frapper (dans

50 un combat): ROB. MON. REM. hist. Hier. IX 19 p. 875:tex et reliqui comites in oppositos irruunt, et sevissiina-ne dextra levaque perimunt quotquot sibi occurrunt.

2. multatio, -nis f forme: mulctatio: Pi'Lks. Dia.Hein. II 314. SUMMA Trec. p. 31,17. condamnation à

.4

899 multator - inultifarius

une amende, sanction pécuniaire: DrPL. Hem. 11 314(a. 1014): si guis... vioiare... presumserit, novent sepro presuncioruis sue muictatione... libras C coniposi-turum. PAPLAS: -Catin et sine sanguine potest esse indamno pecunie, supplicium cum sanguine. SUMMA Trec. 5

p. 31,17: ex pronuntiatione poene infamia sequitur ut...tertie partis bonorum mulctatio.

multator, -is m. [pour mulcator] assassin: 1) au

propre: ALEX. NECK. utens. P. 105: sicanii, -es, enec-

tores (glosé murdisurs). 2) au figuré: ADAM PONT. utens. 10

p. 126: hune plagiatorem,... biiosum -cm..., ambi-gium, nolo ut cognoscas. y . 2. multo.

multiangulus, -a, -um 1) adj., qui a plusieurs angles,

polygonal: ANON. geom. II p. 346 note p.: ceteras -asfiguras. 2) subst. m. ou n., figure polygonale: ANON. 15

geom. II p. 349: in omnibus a -o procedentibus. GER-

BERS. geom. p. 71: trianguli sive tetragoni..., ecu cetero-mm sequentium -orum, superficiem.

multiberbis, -is [multum et barba] celui qui est pourvu

d'une barbe abondante: BuRcH. BELV. barb. III 4 p. 33: nosicut imberbes nuiliberbes sunt, ita pleniberbes -es.

multiberbium, -i n. [multum et barba] le fait d'être

abondamment pourvu de barbe: BURCH. BELV. barb.

III 4 p. 33: sicut enfin imberbium nulliberbium est,

ha pleniberbium -um est. 25

niulticanus, -a, -uni [multum et cano] harmonieux:

Hnuc. vita Germ. metr. p. 444,192: poetas J qui tibi

-a possent garnire camena.multiceps, -ipitis adj., polycéphale: Ron. PULL, sent.

VII 22 col. 935D: sed si acephalus in vitio est, -s non 30

est.multicia, -orum n. pI. vêtements de laine ou de soie,

tissés de fils multicolores: GLO5S. RLVII'OLL. 36 (ALMAIV [1928] 111) -ia: dicuntur vestes subtilissime et tenu-issime [h]ac lucidissime ex muitis coloribus de lana 35

mollissima vel de mollissimo sericho facte. Uciullo s.v.moles: item a multus hoc -iBm et sont -ia vestes sub-tiles et lucidissime facte de nobili senico et nobiiissimalatin et dicitur a multitudine colorum vel a multitudinecontexionis fionam. VINC. ICADL. chron. p. 137: igitur 40

non egidas -a, non calium toracas, non loricas tnilix,non calebs deffendit galeas.

multicidium, -i n. [multi et caedo; sur le modèle

d'homicidium] massacre: CAL. rotul. cart. 11 374 (a.1194): in raptu mulierum, in incendiis et in -is (cf. CAR- 45

Tut. Norm. 27 p. 8 [a. 1194]).multicium, -i n. V. multicia.multicolor, -is adj. 1) (au propre) aux multiples cou-

leurs, multicolore: Episn. var. III p. 206,1: quasi lapidespreciosos -es. Joi-i. ScoT. gios. Mart. Cap. 34,15 p. 50

45,25 (éd. Lutz): iaspis gemma est -r. HROTSV. Gong.

161 p. 39: more suo flores inter bene -es perstrepat.2) (au fig.) varié (cf français fam. de toutes les cou-

leurs'): TiiroD. AMORB. Mart. 25: postquarn... vit Deo

chants... expertus est... improbonim -cm blasphemiam.I'nra. VENER. epist. IV col. 333 B : -cm gregem pa-

scendo.multicoloriter [multicolor] (au figuré) à la manière

de ce qui est multicolore: Rnri. clar. script, col. 2713:

hoc opusculum etiam Pantherem pro vanietate appel-lavi, quod prosa esset ac metnis velut -r distinctum.

multicolorius, -a, -ma de couleurs variées, bigarré:

HILDUIN. transl. Dion. p. 10,3: equos quosdam -os.Pwnt. CELL. epist. I 46 coi. 468 c : aiiquid de paschaprosequar, quasi quendam pannum pretiosum et -mnde divinis thesauris assumens. FuicH. hist. Hier. Tu

34 p. 737: per omnes viens ornamenta -a extenduntur.V. multicolor.

multicornis, -e [multum et cornu] 1) qui porte plu-

sieurs cornes: GURL. S. Twoo. cant. p. 158,125: ipseetiam filins cervorum -ium. 2) (au sens métaphorique)

complexe: GUILL. S. THEOD. cant. p. 158,125: suntautem Judei unicornes, hoc est de singulani legis iusti-tia presumentes; sunt etiam -es in mandatis et ceni-menUs, et multiplicibus observationibus legis gb-

riantes.multidicus, -a, -ma [multuin et dico] éloquent, ver-

beux, prolixe (en bonne et en mauvaise part): SMAR.

carm. III, 11 p. 618: ondine -o consperso semine vatum

/ continet in gremio digestes iste libellus. RATHER. epist.2,5: excusationem depromerem inobedientie prose-cutione -a. VIn Donat. (Catal. codd. hag. bibi. reg.

Brux. II p. 5,7): -is Scnipturarum videlicet preconiis

commendatum.multifacio 3. (péj.) rendre multiple, faire plusieurs

choses en une seule: GIRALD. gemma II p. 290: provenit

quod cum duas integre missas pre pudore quidam seutimore ceiebrare non audeant, unam duplifacient, veltrifacient, vel etiam -ent, id est multarum facierum cele-

brent.multifariam cdv, forme: multifaniem: J0H. Scor.

ien. Dion. IV 9 p. 265. multiphaniam. Hex. PRIOR. I p.

175. 1) de multiples manières: J0H. SCOT. ier. Dion. IV9 p. 265: iimumerabiliter vel ut expressius transfertur,multipliciter vel -cm. RATRÀr.fN. an. p. 111,14: corn -met locis et temporibus et quaiitatibus a se differant.RICHER. II p. 300: Fuico insolentie spiritu pacem -mturbaret. HEx. Piuoa. I P. 175: ecclesiam picturis et

celatunis multiphariam decoravit. expression avec

multis modis: ABBO FLOR. quest. coi. 523 Â : -m et mul-

tis modis. 2) en beaucoup d'endroits: PRUD. annal. Ber-

tin, p. 31 (éd. Waitz): legatis -m discurrentibus.multifarie y. multifarius.multifarieui y. multefariam.multifarius, -a, -um forme: multiphanius: Uciurto

5v. moles. 1) multiple, varié: ALCUIN. cant. col. 652D:iabia sponse saut doctores qui -os sensus sacnis littenismesse pandunt. JONAS AUREL. inst. reg, col. 28113:

901 multifer—multiformitas 902

-arum calamitatum miseriis. BERTHOLD. CoNsr. aimai.a. 1077 p. 304,10: tot insolentias, rapinas.., et -aseorum insanias diutius pati recusans. ib. a. 1079 p.322,37: -is figmentorum argutiis ac responsis. HEx.PIU0R. J p. 5: et quam mirifico ac -o decore ador-navit.

2) (au figure') qui prend des formes variées: VITA Rimb.7 p. 86,2: quia.. -am virtutum operationem iino carita-fis muniim... . tectam gestabat. BERTHOLD. CONST.annal. a. 1077 p. 289,19: -o sermone. il,. a. 1080 p.326,12: -a... acerbitate.

3) éloquent, disert: Uouno s.v. moles: multipharius,...multum et varus modis loquens.

4) (mus.) qui se subdivise en plusieurs parties (en par-lant d'un chant): GILLER. carm. XLVI 4 p. 12 concinuntvoce -n.

5) empl. subst. n.plur., grande quantité, foule, multi-tude: ANAST. in Mart. pap. col. 596 f': et -a... populo-rum... gemebant.

muitifarie adv. forme: multipharie: JONAS AURa.Hugb. P. 81 (éd. Arndt). TRANSL. Viti pref. p. 27,17.

1) de multiples manières: JONAS AUREL. Hugb. p. 81(éd. Arndt): insignia Christi miracula, quibus -e sanc-tos sucs glorificat. AGOBARD. disp. ecel. col. 24713:-e in toto Scripture divine corpore demonstratur.GODE5C. SAX. trio. p. 266,3: tam -e... hec supradictisadicere compellor. expression avec multis modis:TRANSL. Viii pref. p. 27,17: saturera nostram operatuses et hoc -e multisque modis. BERNARD. serrn. sup. cant.t. I 2 p. 11: ecce hoc ipsum -e multisque modis et an-geli... annuntiaverunt. ANNAL. lanuens. p. 66 (a. 1162):lanuensem ecclesiam.... . -e multisque modis studuitsublimare.

2) de toute espèce: ANON. lias. 13: multitudo... -edebilium confluxit.

multifer, -a, -mn multiple, varié: SMAR. carm. J,XI 4 p. 613: est hujus partis nimium latissimus ordo,-r est pectus et violenta manus.

multificum, -i n. [multum et facio] caractère mul-tiple: J0H. ScoT. versio Dion. Ar. 113 col. 1063: eorum-um (texte grec: &EcIp6Eouv) et multiforme videns in-tellectualis theologus. -

multifidus, -a, -tin 1) séparé en plusieurs parties:Uotrrio s.v. moles: -us, -a, -um, id est fidus in multaspartes. FuLcI-r. hist. Hier. II 59 p. 600: quique castiquas... cursibus vividis vias -as prebuit. GALTER.CASTIL. Alex. IV 401 col. 504': insula -i guam Tibri-dis alveus ambit.

2) (au figuré) nombreux: CARM. libr. 11 5,3,4: in altamingrediens Syon in collibus urbem I aurea -os pandit adastra gradus.

niultifluus, -a, -uni qui se répand partout: 1) aupropre: VITA Gaffi 11 1 p. 429: Sol, qui -o distinguitlumine mundum. 2) au figuré: EcBA5. capt. 1052: -is

diem verbis ducendo fatigant (= IuwNcus 1, 582).VITA Macar. 42 (MGH SS XV) p. 618,46: -e mortis.HERIC. vita Germ. metr. I 5,319: -a presul digressusab tube. -

multiforatilis, -e percé de plusieurs trous: GuaL.MALM. gesta reg. 11168 p. 196: per -es tractus aeree fistulemodulatos clamores emittunt. hi. gesta pont. III 217:-is asser.

muitiforinis, -e forme: multiformus: ANNAL. Fuld.10 Ratisb. a. 882 p. 109,14. I) adj.: A) qui prend des formes

nombreuses, divers, de différentes formes (UGuTIo 5. V.

formon: -is, -e id est multarum f ormarum): 1) aupropre: VirA Ansb. p. 634,5: ob -cm regni divisionem.ANNAL. Qued. p. 31,47: -is pecunie cumulum. BERNa.

15 abac. p. 383: -es abaci rationes. RADULF. LEOD. epist.I p. 514,12: triangulo quadratus inter -es figuras habeturcontinuus. ORD. VIT. hist. X 13 t. IV p. 83: -is visio...apparuit. 2) au figuré: J0H. SCOT. ier. Dion. IV I p.261: quamvis enfin formationes divine Scripture varie

20 sint ac -es. GoDEsc. SAX. div. p. 159,22: gratia -is(VULG. I. Petr. 4,10. cf. CARTUL. Babenb. 127 p. 38,26[a. 1158]: ex -i gracia Spiritus Sancti). ANNAL. FuLD.Ratisb. a. 882 p. 109,14: -is nuntiis Maravorum... re-ceptis. GERÂRD. MORES. delib. p. 233: -ium nequitiarum

25 spiritus (ib. p- 290). TI-IIETM. 8,14: imperatoris Heinrici-cm benivolentiam. RICHARD. S. Via, trin. II 23 col.914 E : qui quantum ad se semper est iiniformis, inalus et allis invenitur -is. ANNAL. Eins. a. 1192 p. 148,46(MGH SS. III): -es fraud<um> insidias. Poirw. Rom.

30 I p. 127,4: demones... cum omni nequitia eonxrn -i.B) versatile: ANAST. chron. p. 323,19: quod cum -is

Nicephorus agnovisset.11) subst. n., forme multiple: Jou. SCOT. versio Dion.

Ar. J 13 col. 1063B: eorum multificum et -e videns35 intellectualis theologus.

multiforniiter de multiples manières: VrrA Ansb.p. 630,7: ut eorum temperaret -r merorem. JOH. Scor.versio Max. 8 col. 12200: ut ... Deum -r laudarent.LANFR. comm. Pauli Ephes. 8 col. 294A: ipsa secula

40 in ipso Dei ordine -r variantur. STEPH. TORN. summa1,20 p. 266: de sanguinis effusione -r distinguunt.RICHARD, S. Via. decl. script. col. 259D: modus...expurgationis -r agitur, arguendo, orando, confitendo.GERARD. MORES. delib. p. 210: -r inspicientes.

45 multiformitas, -tis f. [multiformis] multiplicité desformes, multiformité: HILDun. transi. Dion. p. 11,4:non celestibus et divinis simplicitatibus terrestres etnovissimas imponere -tes. Jots. SCOT. let. Dion. 1 col.1340: in omnibus multiformis est et -s omnium et

50 maxime in angelicis et humanis mentibus. ANSELM.HAV. dial. prol. col. 1141 13 : librum de una forma cre-dendi et -te vivendi. RicaMw. S. Via, trin. V 23 col.966 A : in his omnibus tria veritas, etiam si sit de eaIoquendi -s. CARTUL. Babenb. 1 29 p. 43,33 (a. 1161):

903 mulfiformiter - multimo dus 904

cuva ex diversarum gentium moribus diversis non mo-dicam sepenumero contingat surrepere -terri animorum.

multiformiter V. multiformis.multiformus, -a, -uni multiformis.multigamus, -a, -um [multum et y&io;; sur le mo-

dèle de 7toÀ1SyŒzocJ polygame: RATHER. cont. coi.5000: Si non bigami..., qualiter -i? ib. col. 512A: nonrare quant -s effectus.

(multigenus), -a, -11m 1) multiple, de multiples sortes:THEODULF. carte. LXXV 10 p. 574: -is epulis perfnui-tura diii. AMALAR. inst. sanct. 11 7 col. 959 e : -is dell-ciis. ODE) CLIJN. occ. p. 29: -as rerum species. RATHER.Metr. (roc. A) col. 453 B : huius itaque incomprehen-sibilitatis -a mysteria. ErnsT. Tegerns. 1 69: -is victimis.

2) d'origines diverses: GE5TA Franc. expug. Hier. 15

p. 500: multitudine... barbarorum et -arum nationum.LAMB. ARE). hist. Ghisn. 89 p. 603, 23: aliosque filiosinnumerabiles et huas -as.

multigona, -e f [forme hybride de multum et -0)V%

sur le modèle de toÀ&yewov] polygône: JOH. SCOT.divis. nat. T 26 coi. 473.k: sive in naturalibus corpori-bus, seu in geometricis, ut sont plane, triangule, qua-drate, -e, rotonde, solida etiam in superficie, ut sontcubica, conica, spherica.

multilaudus, -a, -uni [multum et laus] plein de louan-ges (sens actif): HILDUIN. transi. Dion. p. 27,9: -amillam tradebat terrenis glorificationem. bu. ScoT. ier.Dion. col. 268k: -a fila ymnologia. THEOD. EUCH.transi. Celsi 115: -a gratiarum actione.

multilo 1. V. mutila.multiloquax, -cis bavard: ALcuini. carm. LXJI 174

p. 280: insipiens ioquitur spretum sine tempore ver-bain J-x animum... denudat.

multiloquium, -i n. bavardage, prolixité: Sst4a. diad.

col. 624A: abstinentia escarum et a -o lingue. ib. col.634 C : et si in -o extollamur, coram Domino non ah-solvimur. id. reg. Bened. col. 801 D: ne in -uni incon-siderato lingua cadat. RATHER. conf. col. 421 D: abindiscreto silentio ad -un. ABELARD. reg. moniaL p.244: otiosum verbum seu superfluum idem est quod-un. Pzrn. VENER. epist. T 20 col. 92°: eis... ex taci-turnitate -un. au plur. bavardages: STATUT. Cisterc.

p. 58 (a. 1154): prohibeantur -ia monachorum in ad-vente abbaturn.

multiloquor 3. [multum et loquor] bavarder: ENST.Worm. T, 59 p. 99,14: posset domine servus tous -endodicta producere longum.

inuitiloquus, -a, -uni bavard, verbeux: WALA}IFR.carm. 5, 41,2: limaces quoque -os mutasque cicadas.SMAR. reg. Bened. col. 847e: qui sepius iuraverit, qui-us huent. OSBERN. lib. mirac. p. 148,29: et nunc simu-labat se mutum, nunc ostendebat sine modo -uni.

2) (au figuré) prolixe: fou. SCOT. versio Dion. Ar.TV 1 coi. 1173 C: -a est optima omnium causa, et brevio-

qua simul. bu. FULD. cari. 2: ad iuvenes convertetuam... musam J ludere qui possunt carmine -o. CHRON.Reinh. a. 1191 p. 548,36:-a relacione.

multimembris, -e [multum et membrure] qui a5 plusieurs parties: LABORANS iustit. P. 14,22: est et hoc

nuperrime positum -e, quod ad prescris subdividenepropositi festina brevitas intermittit.

mullimodc y. multimodus.muitimodam adv. [sur le modèle de bifaniam] de

'o beaucoup de manières: MON. Stnig. I p. 109 (a. 1156)1347: placuit... archyepiscopo ut... statutum ob -m,detrahencium arque caiumpniancium versucias propriosigillo confirmatum... relinqueret.

multimodis adv. de beaucoup de manières, très:15 ACrA pont. Rom. Gal!. IV 204 p. 354 (a. 1179): unde

quies fratrum -s turbabatur. ADA!.! EYN. Hugon. 4,8

p. 190: negotium..., modice fructuosum, -s damnosum.multimodus, -a, -uni de diverses sortes, varié:

a) au plur.: ALCUIN. cant. coi. 661B: mandragora

20 propter -a medicaminum genera. ADALB. MAGE). chron.p. 162: ob -as sibi... illatas iniunias. ANSELM. CANT.incam. verbi 2 coi. 263 D: ad -os errores per intellectusdefectum... descendere. CAltniL. S. Ben. Divion. 295p. 78 (a. 1030): cum -a esse constet misericordie opera.

25 TREOFR. Willibr. 36 p. 483b: -as... grates ci solventes.GESTA abb. Trud. Xffl 4 p. 313: -as bellorum varietates.ANNAL. Magd. II a. 1029: ducere -as legiones in Poio-niam decrevit. GESTA Franc. expug. Hier. 23 p. 505:utensilia -a aurea et argentea. ORD. Vrr. hist. IX 8 t.

30 ifi p. 519: -is onustos victualibus. ACrA pont. Rom.ined. I 298 p. 267 (a. 1166-79): infirmis -a humarii-tatis obsequia exhibentur. ADAM PONT. utens. p. 135:archa... que reculas -as continebat... apices, coronas,infuias. b) au sing.: GERH. AUG. vita Udair. 25 p. 410,

35 5: -am saturera remandavit. Fuicu. hist. Hier. III41 p. 760: pecuniam -am secum asportasse. employécomme subst. au neutre plur.: beaucoup de choses: ROB.TORIG. chron. t. I a. 1118 p. 155: -a dicere per singuiasi volumus.

40 2) au figuré: a) qui prend des formes variées: CARTAa. 864 (Tiraboschi, Mem. Mod. 43,2): ob -e dilectionisauguste Ingelhelberge. b) qui porte sur différents sujets:LAMB. ATREB. epist. 114 col. 68913: post -am ventilatio-nem. CARTUIL. Saviniac. 939 p. 506 (a. 1110: post -an

45 disceptationem.3) aux multiples ressources, habile: ANNAL. Ottenb.

II a. 1180 p. 315, 40: Tsingrimus abbas, in prediis etallia rebus ecclesie acquirendis -us.

multimode de nombreuses manières: GE5TA Apoli.50 487 p. 498: -eque saura cuncti planxere patronum.

SrEpu. LEOD. Lamb. p. 385.19: super hoc -e argumen-tantibus. RATIER, prel. col. 342A: dure aliquid exbis retractando recolere poilus se -e site gavisus. idcont. col. 503 B : -e a sanctis canonibus redargutus,

905 multinubus - multiplex 906

nec ullo modo correctus. RAYM. P0D. 20 p. 297: -e nos vernanti flore locellum, f tectum -cis germinis atquederidentes. GEs-rA Steph. p. 89: -e Deum offenderant. comis. Episv. Tegerns. 153: -cissimas in Domino salutes.GIltaD. topogr. 3,14 P. 160: creator a creaturis -e THANOM. Bernw. 49: monasterium -ci... ornatu per-laudari non renuit. fectum. GERARD. Mogus. delib. p. 192: ecclesiam...

multinubus, -a, -um marié plusieurs fois. 1) adj.: s -cium... gratiarum muneribus exhilaratam. ib. p. 196:RATHER. cent. col. 513B: 'Qui dicis non rnoechandum' ad fructum -cent. EADM. Osw. p. 1: gesta... quo -ciora,ullo modo, mille modis in actitando 'nioecharis', -us eo animis ad multa divisis videntur ad legendum onero-dum quoque non esse vereris. GUILL. MALM. gesta siora. ADAM PONT. utens. p. 129: apothecarn et horreareg. II p. 456: -o concubinatu voluptatem exercens. entheca -ci referta videbamus. AurA pont. Rom. ined.2) subst. m.: RADIER. cont. col. 498B: de -is veto, quid to I 419 p. 360 (a. 1193): vita laudabili atque miraculisin concilio codera legatur, inquire lit. III. -cibus. expression péjorative: in serrnone multiplex,

mujijo, -nis f (y. flics. L L VIII 1590, 55). supplice: bavard: ANDR. CAPELL. III p. 340: mulier omnis...TRANSL. Chrys. 12: tunc -ne sanctorum carum con- naturaliter invenitur... inconstans, in sermone -x, mob-fractum est. ediens.

multipartitus, -a -um forme: multipertitus: THEODULF. 15 b) (avec idée d'accroissement) qui se multiplie, plusSpir. Sanct. col. 273': qui se divise en parties nom- grand: Livra. Greg. 2 p. 69,26: augebat Deus cotidiebreuses: TI-IE0DULE. Spir. Sanct. col. 27313: ignearum -ci numero. HRABAN. carm. 18, 53: ut tua -ci con-linguarum multipertita distributio proprie ad Sancti crescat gloria lande. EKlcnt IV bened. I 54,69: lete-Spiritus personam pertinere monstratur. JoH. SCOT. tus sterilis numero -ce prolis.ier. Dion. 15,1 col. 251°: ad dividuani et -am latitu- 20 c) qui prend un aspect varié, aux multiples reflets:dinem multiformis angelicarum specificationum varie- WALnI. SPIR. Christoph. II 1,151: -ci caput irradiatatatis. ib. col. 252A: ad dividuam et -am latitudinem, rnetallo.hoc est, multiplicem rerum visibiliuni superficiem. d) (au figuré) multiple, qui prend des formes variées:WOLFHARD. Waldb. 3,1 (pro!.): -is anfractuum secu- ERMENR. Sval. pref. 3: quia magni ac -ci ingenii vitlarium occupationibus pressus. 25 sapiens habearis. RATRAMN. an . p. 43,29: -cern... dis-

multipertitus, -n, -um y. multipartitu.s. putationem. FROUM. epist. 17: -cis bonitatis arnatori.multipes, -dis 1) adj., qui a de nombreux pieds: Dia. Heur. 11170 p. 92,17 (a. 1041): -cern probitatern.JolI. SCOT. versio Dion. Ar. 1 2 col. 1039°: celestes et GERARD. Moa€s. delib. p. 277: quis... vult meditari

deiformes anirnos -des esse quosdam, et multorum evangelioruin dicta, his inveniet -cia. quibus optirnevultuurn et ad boum pecudalitatem... effiguratos. so indagatis, prophetiam (i. propheticam) et apostolicarn2) subst. m., mille-pattes, insecte: HRABAN. univ. VIII, exuberat unionem. LEGEND. Steph. major (55 II p. 385):IV col. 235e: -s, vermis terrenus. ex multitudine pedurn vestirnentis... -cibus adornavit (se. episcopatum Ves-vocatus, qui contractus in globum complicatus, nascitur primiensem). PoNrn. Rom. T p. 211,22: veniat super nossub petris ex hurnore et terra. GonEsc. SAX. anima -x misericordia tua. ib. I p. 276,18: -ci pietate.p . 290,2: vermis qui propter multitudinem pedum -s ss e) multiple, formé de plusieurs éléments, qui se sub-nuncupatur. UGUTIO S. V. moles: -s, -dis, vermis multos divise: CAr -D. FIJLD. Eigil. I 5 p. 224,37: -ces syllogis-habens pedes. mos. HRABAN epist. 34 p. 468,10: -x odor. ANAST. chron.

multipetax [multum et peto] (au figuré) qui réclame p. 37,2: turris constructa est, atque vox -x ma priscaavec insistance, assoiffé de: FRITHEG. Wilfr. col. 98313: lingua effecta. JOH. FISCANN. conf. theol. I p. 114,128:tellus... I -x ohm scelerum, cultrixque deorum, / An- 40 tu veto unitas deitatis, personarum plurahitate -x,glicus extruso colit hanc anhieta (L athleta) Britanno. ADELARD. BATH. eod. et div. p. 4,19: -cern labyrinthum.

multiphariam adv. y. multifariam. Pna. LOMB. sent. I 23,6: sicut in Trinitate non estmultipharie y . multifarius. diversitas, ita nec rnultiplicitas; et ideo non est dicendusmultipliarius, -a, -um y . multifarius. Deus -x sed trinus et simplex.multiplex, -cis adj. faute de copiste?: GERARD. 45 f) (au figuré) qui fait partie d'une collectivité: BRuiqo

Moars. dehib. p. 210: ad multipticem (pour multipliez- QuEitr. fratr. 29: quidam novicius boue qualitatistionem) generationis. forme: gén. sing. multiplici: secundum -x obedire et magne puritatis secundumEiu,1Er. SVAL. pref. 3. 1) adj.: a) multiple, abondant, siniplex vivere.varié: FoR±M. Salisb. 47 p. 449,23: sancta... Trinitas. -. g) fréquent, plusieurs fois répété: GERH. Auc. vitavobis... dona -ciora concedat. LIUTO. Greg. 11 in.: sa Udair. capit. 9: de -ci eius ammonitione. PRAY. 268in discipulonim -ci benedictione. WALAHFR. hort. 11: Miss.:tribulacionescordisnostij -ci misencioneletifiœs-ces holitoris opes. ib. 88: cum -ci vigeat virtute me- h) fourbe: GuILL. Tyg. hist. net . transm. XIV 20 p.del(l)e. Rime. Anse. I p. 19(20): -cia mata temporaliter 636: patriarcha subdolus et in on-mi via sua -x.tirneamus. HROTSV. Gong. 92 p- 37: quis latuit pictum i) (aritlim.) multiple: Mus. Ench. p. 198: -x est me-

907 multiplica - multiplicatrix 908

qualitas, ubi major numerus habet in se minorem bis

aut ter aut quater aut multipliciter.2) employé adv.: a) au positif, maintes fois: CAWrUL.

S. Ben. Divion. 428 p. 205 (a. 1110): -x fore utilitercomprobatur, corn litteranim monumentis elemosine

fideliuni commendantur. b) au comparatif neutre, de

plus en plus: ANSCAR. mirac. Willeh. 2(1): de die indiem -tius crescere. VITA WILLEH. 8: -jus augmentando.

WALAHFR. exord. 26 p. 507,27: crescente enini fideliumnumero et heresium pestilentia -cius pacem maculante 10

catholicam necesse oral. GESTA Sen'. Tong. p. 100:

nobis singulariter neci destinatis custodia solito -cius

ingravatur. GESTA Stoph. p. 17: de eiusdem libertate

-cius restauranda.

3) subst. m.: a) sing (math.): multiple (superdivisant): 15

Mus. Ench. p. 199: quinta est inequalitas, que -x

superpartiens appellatur. Ea fit, quotiens numerus adnumerum comparatus habet in se alium numerum totumplus quant semel, et eius duas vol ires vel quotlibet plates

particulas, secundurn numeri superpartientis figuram. 20

FRUTOLF. ?rhythmimach. 1,7: ormes species -cis, super-particularis superpartientis. multiple (superparticulier):

Mus. Ench. p. 199: quarum prior -x superparticularisdicitur, que ex utrisque consistit, ut II ad V et III. adVII... quod enim comparatum numerum plus quam 25

semel habet, -cis est, quod minorent in habenda partetranscendit, superparticularis. b) p!., un grand nombre de

personnes: ERMENR. Sval. 10 p. 163,2: hec... f idem -cibus

prebent.multipilciter, forme multiplicenter: PRUD. ami. 30

Bert. p. Il (vix recte Waitz, multipliciter .Pertz) I) de

manières multiples (nombreuses ou variées): Lunow.

GERM. epist. ad Hadr. 2 p. 252,21: postquam -r... Niko-laus papa... omni eœlesiastico officio Theutgaudumet Guntarium penitus privavit. RATRAMN. an . p. 44,14: 35

sed dicimus quod -r sit intelligendum. GERARD. MORES.

delib. p. 288: triplicem... philosophiam circa discursamdisciplinam -r reor inspectant. LANFR. epist. col. 54713:omnipotens Deus... -r tibi rependat. (avec un adj.

équivaut à un super!.): REGINO ciron. pref.: philosophie 40

studiis -r insignito domno Adalberoni.2) de nombreuses fois (avec idée de répétition): RIMB.

Anse. p. 48,38: iustum non esse -r asserens. AnnoFtoa. cycl. decenn. col. 571 B ; -r exopto. GuILL. CAMP.

dial. col. 1066A: alla quoque ad mediciiiam prosunt 45

quibus sapientes medici -r utuntur. AcTA pont. Rom.Gal!. IV 177 p. 319 (a. 1160-76): -r et varie molestare

presumunt. spéc. (sens. arithm.): Mus. Ench. p. 198:

multiplex est inequalitas, ubi maior numerus habet inse miriorem bis aut ter aut quater aut -r. 50

3) en multiples morceaux: GUIBERT. Nov. gesta Franc.

IV 3 col. 734D: -r rasilis hasta confringitur.

multiplica, -e f. [multiplicus] vêtement plissé: Uutmo

s.v. plico: hec -a, id est vestis habens mullas plicas.

multiplicatim [multiplico 1.] en multipliant: CARTA

a. 1186 (Favresse, Actes intéressant la ville de Bruxellesdans Bull. de la Commission Royale d'Histoire CIJJ119381 p. 371): insistere deposcimus, ut, in predictacantate firmati, -m vobiscum boni fructum opens indie Domini reportetis.

multiplicatic, -nis f. 1) multiplication, accroissement,augmentation: a) en parlant de choses qui se comptent:Litrro. Greg. 3: dedit et benedictionem in -ne et profectudiscipulorum. VITA Magni 45: et propter illorum -nem

(i. ursorum). WOLFIIER. Han. Godeh. II 11: que G.

virgulta) totum etiam atrium sua -ne repleverunt. ACTApont. Rom. Gall. IV 194 p. 339 (a. 1178): capellas...pro... -ne populi constitutas. ACTA Phil. Aug. I 30

p. 41 (a. 1181): nec cos causaretur de usura... neque dealiqua pecunie sue -ne. STATUT. Cisterc. p. 208 (a. 1196):

libenter eis numeri sui -o concedetur. b) avec un terme

abstrait: CARTUL. Naumb. 213 p. 192 (a. 1153): gratie

-nom. c) abs.: ROB. MELODUN. sent. I, V 24 (éd. Martin

2p. 188): operationem veto gubernationis ac propagatio-nis, -ois et sustent(at)'ionis ab eis (i, proprietatibus per-

sonalibus) removere superfluum est.

2) (arithm.) multiplication: Ps. BOET. abac. p. 157:

ne in -nibus et partitionibus... fallerentur. ANON. geom.

II p. 364: bas... umbras proportione ad -nem in tabuladescribemus. GERBERT. epist. P. 101: de -ne et divisionenumerorum libellant. ANON. minut. p. 229: de -ne

in libris plurirnis abonde tractatur. HERIG. reg. p. 208:-o singularium quorum multiplicatores in sua secteconstituunt digitos et in secundo a se loco mittuntarticulos. FRU-rOLE. ? rhythmimach. 1,12 p. 177,23:

ad inveniendas... numerorum -nos alternas huic antinecessarias.

3) au figuré, grandeur, ampleur: GELt&an. MORES. delib.

p. 29: ut resurgant secundum -nom totius Divinitatis

misenicordie.multiplicativus, -a, -um en étant multiplié (aliter

Thes. L 1. VIII 1595, 48): ALEx. NECK. nat. rer. 295:numerus... diniinutus est cuius partes -e reddunt sum-mam minorem toto, ut octonarius.

multiplicator, -is m. qui multiplie, multiplicateur:Ps. BouT. abac. p. 156: quïd -es, quidve divisores. ib.:-es... numeri mutua in semet replicatione volvuntur.

HERIG. reg. p. 208: multiplicatio singularium quorum-es in sua sede constituunt digitos et in secundo a seloco mittunt articulos. WAzo 7 Gerb. reg. p. 252: qui

ex multiplicandis per -es procreati fuerint. ib. p. 256:

per binarium singularem -em. ib. p. 270: unus binarius

-r et alter in singularibus multiplicandus. ib. p. 271:

unus videlicet -r supra et alter multiplicandus infra.ADELARD. BATH. alchor. I p. 19: seconda unitas, que

decem significat, qui denarius est -r.multiplicafrix, -cis adj. [multiplicaton] qui multiplie

(en parlant de la roue de multiplication de l'abaque):

909 multipiicentcr - multipilco 910

WÀZ0 ? Gerb. reg., p. 261: rursus transferatur ilia -x postea non -abitur. RAYM. P0D. 20 p. 301: -abanturrota ad principium suorum multiplicatorum. lites. Wipo gesta 28: raro canes rabidi foeturam -abunt.

multiplicenter V. multipliciter. HELM. 110 p. 218,14: -antur eœlesie et numerus mini-multiplicitas, -tis f I) multiplicité, grande quantité: strorum Christi. TI-IEOD. PALID. armai. a. 1159 p. 90,55:

PAUL. DL4c. homil. sanct. col. 1575 A : miraculoruni -te. s propter -andam christianitatem in Sclavia. au passif,WALAI.IFR. exord. 23 p. 500,8: -tem off iciorum. HARIULF. devenir plus nombreux: LIBELL. Baw. et Car. 10 p. 11:chron. Centui. 1 20 p. 33: iiie aves, quarum -te nemora coeperunt populi sive Sciavi vel Eagoarii inhabitarerepiebantur. HAwrv. legend. Steph. (SS II p. 438): bene- terrain... et -an. LEGEND. Steph. minor. (55 Il) p. 396:ficiorum... -lem. CARTUL. Xant. 41 p. 31 (a. 1168): dum longe lateque sancti Dei cultores -arentur.negotiorum -te. RADULF. Dic. I p. 353: gaze multi- 10 B) accroître, augmenter: 1) s'appliquant à des chosespuces... donariorum -te possent exinaniri. spéciale- mesurables: HROTSV. Mar. 73 p. 7: ut propria substan-ment (par redondance) au pluriel: GUIBERT. Nov. trop. tiola bene -ata I ipsius gentis proceres precelleret11 10, 1 col. 391 A: sine operibus sibi verborum -tes crimes. C0NSUE-r. Trev. 43 p. 47,21: oblatas... ipsiexaggerant. custodes operentur... ipsaque farinula simiiaginis

2) multiplicité, diversité: ODo CLUN. epist. Job coi. is -etur, purificetur et massa sine fermento conficiatur.21ID: legis -lem. TRANSL. Modo. 2 p. 290,42: pro spécialement: a) construit avec l'infinitif pour insisterfidelis servitii -te. Mnt&c. Modo. 2 p. 311b,45: est sur l'idée d'abondance: BERNARD, serin. sup. cant. 1 1eniin homo.., mentis -te varius. CMtra. Compend. p. 106,9: visitavit terrain et inebriavit eam, -avit locu-T 42 P. 86 (a. 1108-26): ob dignitatem singularis pletane eam (cf. ib. II 54 p. 104). b) avec in, accroîtresanctuarii ususque sui -terri. 20 en transformant: Huco S. Via. quest. ined. 2 p. 185:

3) (philos.) multiplicité, fait d'être formé d'éléments costa Ade -ata est in corpus mulieris. e) enrichir:multiples: GERARD. Moitus. delib. p. 274: nunquam Dn'L. Heur. II 403 p. 518,1 (a. 1019): sanctam Deideficiet in fidelibus simplex -s et eruditio beatissima. ecclesiam... cres <cere et> -are donis et augmentis.ABELARD. gloss. Porph. I p. 382,9: -s propositionis Dut Otton. I 82 p. 162,16 (spur. XIm): vite... mo-aliquando ex parte multiplici continget, aliquando ex 25 nastice normam pio -are cernens intuitu (cf. SIGE-ancipiti constructione. ROB. MELODUN. sent. T, IV 8 BEwr. GEM. gesta col. 600C). CALIXT. II serin. Jacob.(éd. Martin 2 p. 110): nuili quippe impossibile videri col. 1381 cD : largos -at, avares damnat. au passif,debet s implicem iliam eternam essentiam sine ulia divi- s'enrichir: HIST. peregr. p. 170,7: qui paulo antesione et absque omni -te atque variatione tres esse perso- fuerant egentes et miseri, modo... I a fructu frumenti,nas. HERIE. Bos. mei. coi. 1352C: nec diversitas vel -s, 30 vini et olei -ati sont et ditati. 2) s'appliquant à des sujetssed sola unitas. DOM. GuNDI55. unit, p. 5: create unitati abstraits: WALAHFR. catin. 5,37,18: pacem... firmet,accidit -set diversitas et mutabiiitas. -et, foveat. Wun. Gall. 26 p. 270,44: fratribusque con-

4) augmentation: GUILL. Tya. hist. rer. transm. prol. gregatis oratio -abatur. PRAY. 180 Miss.: -a super nosp. 4: hoc igitur diiemma et -tem periculi in presenti misericordiam tuam. ib. 241 Miss.: -a... gratiam main.nobis videmur incidisse. 35 S. STEPH, decr. I 1: divinas tes -are. AcrA pont. Rom.

5) multiplication (opération mathématique): OCREAT. Gall. II 259 p. 351 (a. 1184-85): quod reddente Do-Helceph. p. 133: naturali multiphcatione a prima spe- mhio cum -ato fructu recolligere debeamus in celis.de -fis que est decupia. 3) s'appliquant à l'oeuvre divine: GoDEsc. SAx. anima p.

muitipliciter y. multiplex. 288,14: non animas novas creando sed ex una animamultiplicitus [multiplex, sur le modèle de radicitus, 40 ceteras animas -ando.

funditus, humanitus etc.] de multiples manières (avec C) multiplier, répéter: LEGEND. Emer. (55 II) p. 452:idée de répétition): MntAc. Far, p. 617: demon -s fren- alu... nourri, ahi tria, alu .. . quinque, postremo unidere et obsession coepit acrius vexare. septem oscula continuavit, eumque cui septena -averat

multiplico I. forme: part. passé aH. plur. -antibus: oscula virginalem vitam perduxisse asseruit. VITA Norb.GUARIMP. 201,19. 45 I 10 p. 680,26: coin autem sacerdos -aret exorcismes,

1) plier plusieurs fois: ALAN. INs. parab. col. 587C; demon iterum respondit.parvuia venalem comprendit mantica telam, J et iacet D) multiplier (sens arithm.): FRuTOLF.? rhythmi-exiguc -ata loco. mach. 1,14 p. 180,16,17: si numerus altrinseeus circum-

II) multiplier: A) rendre plus nombreux: HRABAN. ponatur contrarie partis numeris, qui -ati aut iuncticari. 13,14: sacrum -are gregem. ib. 13,44: taienta 50 medium afficiant, auferatur. Quia diversum est quodsibi -are data. POETA Ss.xo 5,676: o quam Ictus erit diximus -ati aut iuncti.sibimet conmiissa talenta pnesentans grandi -ata lucro. E) additionner: DIPL. Henr. 11479 p. 611,12 (a. 1022):HROTSV. Dole. MI 2: et nova in dies supplicia -abc. omnes... hi mansi in unum simul collecti et -ati fiuntGurw. AUG. vita Udalr. 9 p. 398,7: progenies hominum quadringenti et XVI.

911 multipoteus— multitudo 912

multiplicans, -lis m. nombre par lequel on en multiplieun autre, multiplicateur: OCREAT. Helceph. P. 135: deinminimum -antium sub maxima multiplicandorum.ADELARD. BATH. aichor. T p. 19: ponatur prima mul-tiplicandi sub extrema -antis hoc modo 101O. ib: -an- 5

tem multiplicatumque novenario dividentes.multiplicatus, -a, -um 1) multiplicateur: UcuTlo

s.v. dya: numeralia vocabula -ata, sont illa per que fitmultiplicatio cardinalium numerorum ut semel, bis, ter,quater. 2) nombre à multiplier par un autre: ADELARD. 10

BATH. aichor. I p. 19: multiplicantem -atumque nove-nario dividentes.

multiplicandus, -i m. nombre à multiplier par un autre,multiplicande: WAZO ? Gerb. reg. p. 270: unus binariusmultiplicator et alter in singularibus -andus. lb. p. 271: 15

unus videlicet multiplicator supra et alter -andus infra.OCREAT. Helceph. p. 135: dein minimum multiplican-tium sub maxima -andorum.

multipoteus, -tis adj., très puissant: J0H. SCOT. versioDion. Ar. III 8 col. 1156 D : causalis cas et -s. EKKEH. 20

1V bened. 147,20: cum Juda Simonem factis lege -terri.multirumiger, -a, -um [multum et rumigeror] reten-

tissant: LIun'R. antap. 5,21 p. 142,20: fit -r sonitus.multisonus, -a, -um qui fait du bruit: 1) à plusieurs

voix(en parlant du chant des oiseaux): WANDALE. mens. 25

91: tum sturni, merule, turdi silvisquc volucres I sotte

-o permulcent aera cantu. 2) bavard (en parlant despersonnes): LIUTPR. legat. 47 p. 200,29: qui in alEsrebus sepe videor spermologus et -us, in bac, ut piscis,videor insonus. 30

multitius, -a, -um erreur pour multaticius ?forme: ace.plur. fém. -is: CARTA a. 840 (Tiraboschi, Mem. Mod.

31,1) qui provientd'uneamende: CARrA a. 840(Tiraboschi,Mcm. Mod. 31,1): eœlesie libras triginta -is(?) per-solvat. 35

multitotiens, y . multo tiens.multitudo, -mis f. T) grande quantité: A) de gens: 1)

foule, multitude: n) abs.: TRAD. Frising. 328 (a. 814):coram ila -inc qui ad illam celebritatem venerat. RUD.FULD. mirac. 2 p. 331,48: inter ceteras -hies que ad 40

orandum confluebant. THANGM. Bernw. 13 p. 764,19:destitutus itaque archiepiscopus -mis favore. LEGEND.Gerh. major (SS. II) p. 495: num sufficio huic... -mi

mn utroque preesse officia, cantus videlicet et lecture.

b) avec adj.: GERH. Auo. vita Udalr. 9 p. 396,10: an- 45

geica canit -O. ROB. MON. REM. hist. Hier. VII 3 p.823: omnis itaque plebeia -o gavisa est, e) avec gén.:Eicim. Sturm. 13: hominum. GoDEsc. SAX. div. p.310,17: sanctorum. RICHER. TT p. 24: episcoporum.Tj-iANGM. Bernw. I p. 758,31: epheborum. LEGEND. 50

Gerh. maior (SS. Il) p. 501: Ungarorum. ANON. GestaHung. e. 8: Ruthenorum et Cuinanorum. ib. 53: Lom-bardorum. spécialement avec populi ou populorum,

la foule, le peuple: ANNAL. Bertin. p. 2: veniens

Pippinus cum -hie populi (LEGEND. Gerh. rnaior.[SS. II] p. 494. ib. II p. 504). CARTUL. Sangail. II 680

p. 282 (a. 890): eum reliqua populorum -inc in unumfecit convenire (ANON. Gesta Hung. e. I. ib. c. 5). d)avec de et abl.: ANNAL. Xant. a. 835: de paganis nonminima -o. e) la foule personnifiée: WErr. Gall. 25 p.270,8: vox -mis elevabatur. PETR. COMESTOR hist. schol.col. 1462D: sermo eius quasi vox -mis loquentis. f) senspéjoratif: GERMW. MORES. deib. p. 234. p. 253. 2)avec gén. dans le sens d'onmes, tous: DIPL. Otton. II243 p. 274,2 (a. 981): omnium... fidelium... presentiumscilicet ac futurorum comperiat -o. Gniui. AUG. vitaUdalr. 2: -inc clericorum adiuvante. 3) en parlant d'unecommunauté monastique: VITA Audomari p. 755,4:abbate, qui lune in predicto monasterio... monacho-mm -mi preerat. ib. p. 761,9: Mummolinum -mi pre-posuit monachorum. CAND. FULD. Eigil. I 6: universa-o monachorum consensit. VITA Winn. I p. 769,21:Christi confessor Bertinus... in Sithiu monasterio -mi

preerat monachorum. 4) (sens milit.) troupe: a) abs.:WIDUK. 1,9 p. 15: reliqua -me extra castra dimissa. ib.3,36: cum -o machinas muris adplicari non sineret.GERH. AUG. vita Udair. p. 399,12: se in Augusta civi-tate passe cum -inc parva defendere. ADALBOLD. Fleur.II col. I03 13 : clusas... quas Harduinus cum piurima-hie tuebatur. b) avec gén.: GUILL. Picr. gesta p. 4:ubi -inem Anglorum offendit maximam se ad inter-necionem sui operientem (cf. sens II). LEonD. Gerh.maior (55. J!) p. 489: militum et nobilium (ANON.Gesta Hung. e. 10). 5) en parlant de l'entourage royal:DLPL. Ludow. Germ. 72 (a. 855): Ernst cornes regalem-mcm vulgique summam interrogavit quid iusticie essetperagendum. 6) en parlant des sectes: GERARD. MORES.deib. p. 97: totus mundus talium -inum impiissimorumplenus fuit.

B) de choses: 1) abondance: n) abs.: LAME. HERSF.annal. a. 1070 p. 118,5: vinearum tanta fertilitas fuit,ut plerisque in lacis pre -inc vix colligi vindemia pos-set, b) avec gén.: Orro FRis. gesta 1,33 p. 52,33: expulveris -inc. ib. 2,20 p. 122,25: ex subita imbrium -inc.2) grand nombre, multitude: THEGAN. Ludow. 6: cri-minum -o.

11) nombre, quantité (avec un mot impliquant une no-tion quantitative): A) abs.: T1IrrM. 6,58: exercitus...-inc parvus, virtute magnus est. ANNAL. Altah. a.1044 p. 36,32: freti erant de nostre -mis raritate etsui exercitus -inc. B) avec gén.: HRABAN. epist. 57: non-inc multomm populorum, sed ingenio et exercitio for-tium... victoriam ministrari. C) avec adj. de quantité:1) en parlant de gens on retrouve la notion de foule, mul-titude: a) sans détermination: ANNAL. Maxim. T a. 777:ubi -o magna baptizatus est. HRABAN. inst. cler. 1,6p. 20,13: ut... usus in populo innumeras -hies facilegubernaret. RATHER. phrcn. col. 378A: favore tain

913 multivagus-1. mulla 914

egregii cleri, tam copiose -mis. ADALBOLD. Henr. II col.92 D-93 A : Rhenum... transivit, cura maxima -inc.b) avec gén.: WALAI-IFR. Otm. 9: quomodo paucis pani-bus -hies hominurn pavent numerosas. MEGINH. Alex.6: magnis undique -imbus, virorum scilicet ac mulie-rum... occurrentibus. Ivo epist. I p. 140 (a. 1094-95):innumera adversariorum tuorum -ne. ACTA pont. Rom.Gall. IV 185 p. 327 (a. 1176): cura monastenjum ve-strum numerosa monialium -inc sit gravatum. e) avecex et obi.: VErA Liutb. 26 p. 30,18: tanta -o ex illis in-traverat (cf. sens I) A) 4). 2) en parlant d'animaux: AN-NAL. HiId. a. 1037 p. 41,38: eum inenumerabili equo-mm armentorumque -inc. 3) en parlant d'un groupe, par-tie, quantité: Wio gesta 37: maxima -o exercitus periit.

III) (math, et philos.) quantité composée d'unitésdistinctes: GERARD. MOREs. delib. p. 52. opp. unitate:ib. p. 233. ABELARD. gloss. ad categ. p. 168,11: ut ion-gitudo per lineam, -o per numerum. ADELMW. BATR.eod.et div. p. 24,15: in parera atque in inparem disiungensnumerum arithmetica; ipsasque lias species difinitionesubtili consequenter discernit secundum duorum gene-rum contrarias qualitates, -mis dico et magnirudinis.PETR. LOMB. sent. I 8,3 p. 61: eademque sola proprie acvere simplex essen tic divina, ubi nec partium nec aceiden-tium seu quarumlibet formarum ulla est diversitas sivevarjatio vel -O. DOM. GuNDLss. unit. Il p. 10,17: pluma-litas... ex aggregatione unitatum, que si saut disgregate,faciunt -inem.

IV) grandeur, étendue (avec un ternie abstrait): A'rroVERc. epist. Pauli col. 316,43: ut hoc secundum -inemmisericordie sue disponat (VIJLG. psalm. 5,8). GuRu.Auc. vita Udalr. 23 p. 408,23: o quam magna -o dul-cedinis Dei. ANNAL. Camald. 243,31 (u. 1020): -odelicti. Jou. FISCANN. cont. theol. II p. 183,1289: im-mensa rament -o pietatis et bonitatis tue non aspernatursermones humilium. C1{RON. Andag. 88 p. 218,19:secundum -ineni ire sue (Vuw. psalm. 10,4). AELR.Edw. col. 7770: magnam -inem divine bonitatis.

V) (médecine) enflure: WOLEHER. HILD. Godeh. II25 p. 210,6: puer, fugata menbrorum -hie laxataquenervorum contractione,.. convaluit.

multivagus, -a, -uni 1) errant, vagabond: HRABAN.canin. 81,24: vivensque solebat ut ante, I lucratur Christoagmina -a. 2) qui n'est pas fixe: BRABAN. univ. X, Xcol. 300C: propter -um lune discursum. LIGURINUS4,543: sed firmo pectore tuti / magnanimi iuvenes, silvaset confraga rupis I undique -o scrutantes limite lu-strant. 3) (au figure') fantaisiste: CALTER. CASTE.. Alex.111 535 col. 4960: estuat estu / -e mentis.

multividus, -a, -um clairvoyant, avisé: Jou. ScOT.versio Dion. Ar. 113 col. 1063B: manifestata ci altis-simorum intelieetuum multivia et -a virtute. ROB. MON.REM. hist. Hier. 14 p. 731: elegerunt Podiensem episco-pum, asserentes eum... utraque scientia peritissimum,

suisque actionibus -uni. HL5T. peregr. p. 124,36: vit-e circumspectionis.

multivius, -a, -ma qui agit de plusieurs manières: Jox-i.SCOT. versio Dion. Ar. T 13 col. I063 manifestata ei

5 altissiniorum intellectuum -a et multivida virtute.multivoce, adv. y. multivocus.multivoco 1. [multivocus] désigner de plusieurs noms:

LABORANS iustit. P. 8,2: potestas, gloria, virtus... di-vinitas atque dealitas aliaque preter numerum, quibus

10 lice una -atur.multivocum, -i n. V. multivocus.multivocus, -a, -um 1) adj.: a) qui e plusieurs noms:

JOH. SCOT. versio Dion. Ar. 1111 col. 1117 B : -am veto,ut coin eam introducunt dicentem: ego sum

'5 (iw et vita, lux, Deus, veritas. b) synonyme: UGUTIO5.I.voeu: -us, id est synonymus. 2) subst. n. (forme: niulti-vox: GAUFRID. CLAR. capit. Gilb. 28 col. 6050), syno-nyme: ABEI,AJto. gloss. ad categ. p. 119,10: sont enim-a que sub eadem definitione diversis designantur no-

20 minibus, ut gladius, ensis, mucro, que quidem pluma-liter -a dicimus. Joir. SARISB. metal. III 3 p. 123: -a etdiversivoca, que Boethius adicit, magis ad gramma-ticam pertinent. ib. III 3 p. 127,25: -a autem saut, coinin eiusdem rei intellectum et nominationem plura verba

25 concurrunt; ut ensis, mucro, gladius. GAUHUD. CLAR.capit. Gilb. 28 col. 6050: ex -i, quod est ensis, mucro,gladius.

niullivoce adv. [multivocus sur le modèle d'univoce]par divers noms, en employant beaucoup de noms: JOH.

30 SCOT. versio Dion. Ar. III I col. llllB: ego sumet vita, lux, Deus, veritas, et cum ipsi omnium causalemtheosophi -e ex omnibus causativis laudant.

multivolus, -a, -um avide de plaisirs: PAPIA5: -Us de-sidenio (i. desiderium) habens in multis. ib. -am: multis

35 delectationibus avidam.multivox y. multivocum.(multivus, -a, -um [erreur pour multivagus?] errant:

Joi-i. ALT. arch. VIII 375 p. 371 : error premit altera astraflexu f -a (I) torsisse vias).

40

1. mulla sive mulcto 1. forme: mulcto: STEPH. deer.I praef. LADISL. decr. III 29. COU. Croat. II p. 117 (a.1181). 1) condamner à l'amende: a) abs.: SrEPH. T0RN.summa causa II q. 6 p. 185: muletare, pecuniariterpunire. GUILL. TYR, hist. ner. transm. VII 6 p. 285:

45 pecunialiter tantum -avit. b) avec ahI, de la peine: CAR-'rut. S. Mar. Paris. 132 p. 276 (e. 982): priscomum lege,id est sohdis DC, -etur. DrPL. Heur. II 307 (a. 1014):centum librarum auri... compositione -etur. DIPL.Conr. II 85 p. 117,32 (a. 1027): sciat se quinquaginta

50 librarum auri punissimi poena -andum. ACrA pont.Rom. Gall. 11 233 p. 330 (a. 1183): pecuniari.penamuletari. e) avec ace, de la peine: DII'L. Kamlom. II 16P. 308,1 (a. 878?): triginta libras auri se novent -andum.DIPL. Karoli. III 38a p. 66,13 (a. 881): hune volumus

915 2. multo-multonagium 916

-andum esse duo mua mancosorum. d) avec in et obi.:PETR. VIENN. except. III II p. 331: in tertia bonorumsuorum parte -abitur.

2) châtier, punir (UGuizo S.V. moles: -o, -as, punire,dampnare): a) avec aU.: UmNG. Ide 2,1: aliquorum...proterviam detestandam digna audivimus talione. AN-NAL. Altab. a. 1054 p. 50,12: tanta clade... ut duxipse... vix evaserit. ADAM BREM. 1,29 p. 35,11: ignecelesti. ib. p. 209,4: morte. ORD. VIT. hist. IV 16 t. II

p. 288: pro reatu son capitis obtruncatione. CARTrUL.Eichst. 8 p. 26 (a. 1144): iniusta depressione diutius-arentur. CARTUL. Cadun. p. 25 (e. 1147): morte sus-pensionis se -ari sciat. Ron. TORIG. a. 1123 L. I p. 164:ipsum digna morte -avit. b) avec in et aU.: STEPH.decr. I praef.: in istis saecularibus legibus. HLST. ord.Bened. S. Mont. Pamion. X p. 501 (a. 1184): in tonsuracapitis.

2. multo sive mulcto 1. [confusion avec mulco; cfmultator] forme déponente: SIGEBERT. GEM. gesta col.609 13C 1) sens actifs; u) frapper (UGUTIO S.V. moles:-o, -as, verberare): EPI5T. Ham. 38: in choro ad placi-tum suum me -avit, colaphos... miclii infregit. SIGE-BERT. GEM. gesta col. 609B-0: quem tanta cede fustiuni-ati sont, ut omnino exaniinatus crederetur. (3mohist. Hier. lI 51: equorum pectora -ant. METELL. bue.8,53: attritum -etabo capot, sic forte necabo. b) tuer;BILI5 Mach, p. 429,30: servus... avem -avit et cummagno gaudio secum attulit. STEFE. LEOD. Lamb. p.389,11: eorurn qui -ati fuerant proximus affinis.

2) sens passifs; a) être atteint (d'un mal physique oumoral): WANDALB. Goar. 1,6: infirmos et membrorumdebilitate -atos. ERABAN. univ. X, IX col. 29913: lin-guarum divisione -ati ... sunt dispersi. EICKEB. HERSE.Haimer. 35: due mulieres, una paralytica, altera oculo-rum sensu -ata. ANNAL. Vindoc. p. 55: oculis -atus est.TIDER. Pyram. 90 (éd. P. Lehmann, Pseudoant. Lit, p.39): fortassis simili tu -arere dolore. (part., en parlantde la mort): BERNOLO. chron. a. 1076 p. 433,13: epi-scopus... subitanea morte... -atur. b) être affecté, res-sentir (un sentiment): UFFING. Ide 1,9: pudore -etati.

3. multo 1. [mulceo, y . Thes. 1. 1. VIII 1561,79 ss.)1) adoucir; Uourio s.v. mulceo: -o, -as, niulcere, linire,mittigare. 2) charmer; UGUTIO si'. mulceo: -o, -as,blandis verbis seducere. y. 2. mulco.

4. multo, -nis in. [ong, gauloise; cf gal!. mollt. irl.molt] formes; molto: POLYPt Irm. p. 324. CsruL.Conch. 23 p. 29 (a. 1010-53) et ib. passim. CARTLJL.Anian. p. 286 (a. 1051-60). CARTUL. S. Mont. 87p. 124(a. 1060) et ib. passim. CARTLJL. S. Vict. Mass. I p. 70(a. 1069). CARTUL. Usere. p. 401 (e. 1106). C.klcruL. S.Andr. Vienn. p. 314 (XII'3). CAlcuL. Brivat. p. 108(s.d.). Lia Feud. Major I 94 p. 103 (a. 1175). molton:CAlcUL. Conch. p. 41 (a. 1060-62). Lin. Fend. Maior1103 p. 109 (a. 1077). CARTA a. 1116 (P. de Marca,

Marta hispanica col. 1245). acc. moltone: Cartul. S.Cucuph. 134 p. 32 (a. 953). acc. moltono: ib. 11 729 p.391 (a. 1087). acc. plur. mottons: ib. III 980 p. 160(a. 1148). moltro: CARTIJL. Conch. 23 p. 29 (a. 1010

5 -53). monto: CARTA a. 1177 (R. Pirro, Sicilia SacraIII p. 280). moto: CARTUL. S. Mont. 3 p. 10 (a. 1060).CARTUL. Anian. 57 p. 197. moutun: CARTUL. Vosien.105 p. 62 (a. 1092-1110). nom. multono: CARTUL.Conch. p. 226 (XI'3s.). niunto: CARTA a. 1177 (R. Pirro,

10 Sicilia Sacra III p. 280). muto: CARTUL. Magalon. 51

p. 102 (déb. XIIe). WALTH. ANGL. Esop. (éd. Mc.Ken-zie 47). molto: CAJcrA a. 1114 (Dom Calmet, Hist.Lorraine I pr. col. 534).

1) mouton; POLYPT. Inn. p. 255: geniculas VIII et15 quartam partem, -nes XIII!. DIPL. Caroli 11,11 247 p.

66,25 (a. 862): de Flandris solitum censum de -nibuset formaticis ac imbus. CARTUL. Roton. 260 p. 209,15(a. 876): -nes duos majores. CAlcuL. Rhen. mcd. (Prum.)135 p. 171,6 (a. 893): solvit... -nem I cum lama aut

20 denarios XV. FoLc. gesta Bert. p. 166 (a. 917): -nesXIII, agnellos L. CAlcuL. S. Andr. Vienn. 59 p. 270(a. 1030-70): -nem cum vellere son et I agnum. TRAD.Frising. 1462 (a. 1053-78): -nem unum... donabat.CARTUL. Conch. 38 p. 41 (a. 1060-62): I medium

w molton escortgatum. Lia Fend. Major I 51 p. 66 (a.1094): decem inter porchos et -nes. CARTUL. Domin.237,12 p. 252 (e. 1100): debent unum -nem vestitum.CARTUL. Agath. 99 p. 115 (a. 1132): -nem unum tonsuraet agnum unuin. ROTUL. de Dominabus p. 15 (a. 1185):

30 cum... D ovibus que ibi sont inter oves et -nes et agnos.y . multonus.

2) redevance payée en moutons ou par une contrepartie enespèces (cf. multonagium): CARTUL. S. Mar. Santon.169 p. 118 (a. 1117-46): XII d. pro moltone in Ramis

35 Palmarum.5. multo adv. y. 1. mu!! us.multociens y. multoties.multolucens, -S adj. [multum et luceo] qui brille

beaucoup; Jou. SCOT. versio Dion. Ar. J 15 col. 10681):40 ad copiosum et -tem radium divini solis.

multominus adv. [molto et minus] d'autant moins;GUILL. S. Tinioo. cant. 162 p. 196: sic etiam immo et-s sensus intenior gratie nisi ab ipsa gratia potest veldari non habitus, vel restitui amissus. y. mulla s.v. 1.

45 multus.multona, -ef. [I. molto] châtiment; CARTUL. Bond.

444 p. 343,26 (a. 1187): de penis et -is, que sunt supermansis plebis de Maze.

multonagium, -i [4. molto; forme refaite sur a. f]50 forme: moltunagium: CARTUL. S. German. Prat. I!

235 p. 10 (a. 1182-85), redevance payée en moutonsou par une contrepartie en espèces, moutonnage: C.&rtnJL.cath. Andegav. p. 96 (a. 1049): pendonat cornes...frumentagium et -um. CARTUL. Andegav. III p. 152,14

917 multoninus - multurengia 918

(a. 1055): -uni ac avenagium. CARTA )U0 S. (D. Morice, stod. H p. 244 (a. 1100-1170): quoniam ea que inter ho-Mémoires pour servir de preuves à l'histoire.., de mines geruntur -ies oblivioni traduntur. GUILL. CAMP.Bretagne I col. 494): omnes consuetudines quas habe- dia!, col. 1065B: nociva animalia, que non solum homi-bat.., scilicet frumentagium et -um. CARTuL. S. Cruc. nem non adjuvant, sed etiam -ies infestant et nocent.Aurel. 4 p. 6 (a. 1137-45): -um quoque et frescengia- s 1. multra, -ef. [pour mulctra] 1) vase à traire: ALEX.gium per totam terram singulis anus sese habere NEcK. utens. p. 110: lac a -a diligenter susceptum. 2)dicebat... de -o... hoc inter cos convenit quod canonici lait qui est dans le vase à traire: WALTHARIUS 1441: iamconcesserunt ut decanus in rogationibus arietes quereret si quando domum venias laribusque propinques, /et in pentecoste cos haberet, ita sciicet quod de una- effice lardatam de -a farreque pultam (pultem al.)quaque mansura nous aries aut duodecim denarii to y . muleta et mulctrum.redderentur. ACTA Pont. 106 p. 152,28 (a. 1183-84): 2. multra, -ef y. molitura.terram meam - ., a -o orrini exactione... libera. y. 3. multra, -cf. y. mordra.moltonodia, 4. multo (2) et muntunata. multrarius, -i m. [3. multra, y. murdra 1) meurtrier:

multoninus, -a, -un [4. multo] forme: moltoninus: ACTA Phil. Aug. II 491 p. 15,21 (a. 1195): si quis ex-CAwrul.. Biterr. 106 p. 146 (XJIes .) de mouton: CAwruir. 15 traneus qui -us sit vel latro... a loris in villam venerit.Mont. Pessul. p. 408 (XIIes.): de peffibus angninis 2) (droit) connaissance du cas de meurtre: CARTUL. S.factis et de -S, I obolum, CARTUL. Biterr. 106 p. 146 Mar. Paris. I 25 p- 233 (a. 1193): sa!vo quod predictorum(xIIes.): de pellos... -os. mansorum iustitia mea est et ecclesie Parisiensis. Latro

multonus, -i m. [4. molto] formes: moltoneus: meus est. -us meus est. Falsa mensura mea est. RaptusCARTIJL. Ànian. 217 p. 350. moltonus: ib. 244 p. 371 20 est meus (cf ib. p. 234).(Mies .) . multus: CARTA a. 1071 (VaisseteHist. Langued. multritorius, -a, -un [3. multra, pour multratorius?]V pr. 299 col. 585). muntonus: PFrR. TuDEB. hist. IV I meurtrier: ACTA Phil. Aug. J 473 p. 566 (a. 1194):p. 29. mouton: ALCUIN. carin. VIII 24 p. 228: -i membra quicumque... arma -a portaverit.per aulam f discerpant rapitantque. CARIA a. 1071 (Vais- multrix, -cis f [1. multra] trayeuse: MONAST. Angi.sete Hist. Langued. V pr. 229 col. 585): episcopus... 25 J! p. 177,22 b (c. 1175): mittit mane -ces ad pontem...habeat L multos et X anels. PETR. TUDEB. hist. IV I p. 29: unde continuo due assiliunt cerve, que se... prebebantpro nimia necessitate succedebant nobis caperoni et mon- multure (i. mulcture).toni et canes ad portandum. C.&wrut. Anian. 181 p. 318: multrum, -in. y . murdrum.supradictus vacivus ad Pentecosten, -us ad sanctum multuellus, -i in. [ong. inc., forme refaite, cf. fi'.Johannem. lb. 217 p. 350: unusquisque mansus dat de 30 morue] droit sur la vente des morues: ACTA Heur. 11,11censu unum moltoneum. ib. 244 p. 371 (XIIes.): habet. . - 709 p. 334,26 (a. 1172-89): ab omni teloneo... tallagio,in unumquemque mansum de vestinira unum moltonum -o, mello, maquerello, harengis. y. muluellus.aud. XII den. y . 4. multo. 1. multum adv. y. 1. multus.

multopere adv. beaucoup: GUILL. Pin'. gesta p. 24,11: 2. multum, -i n. V. 1. multus.ceterum que velut immoderatam fortitudinis ostenta- 35 3. multum, -i n. y. J. multa.tionem -e dissuadebat tex atque castigabat. (multuor 1. [erreur pour tumultuor] s'agiter, fomenter

multoties sire multotiens adv. formes: multitotiens: des troubles: ANAST. chron. p. 314,34: cognati HadrianiGOaL. MAii1. gesta pont. prol. p. 3. multociens: DIPL. pape commoventes populum -ati sont (&a'rccakaŒv)Otton. I 356 p. 489,19 (a. 968). ADAM BREM. 3,1 p. contra Leonem papam).142,13 et passim. CARTUL. Glannafol. 11 p. 357 (c. 1090). 40 multuplo adv. [multus] abondamment: GuILL. Pin'.COMP. Pict. 1 p. 116. etc. multotias: HINCM. REM. epist. gesta p. 50,22: enutrierat autem prudens et sancta mater(Zeitschr. f tir Kirchengesch. X p- 94, note e). multo- in filia quod muneribus paternis -o preponderaret.loties: GESTA Petri Ven. p. 852. 1. multura, cf y. molitura.

souvent, plusieurs fois: ANSCAR. mirac. Willeh. 1 2. multura, -ef pour muictura traite, action de traire:(pro!.): laudes Dei... non debere silentio preterire, 45 MONAST. Angl. II p. 177,22b (c. 1175): mittit mane mu!--ciens iam exemplis patrum addiscimus. FOLC. gesta trices ad pontem... unde continuo due assiliunt cerve,Laub. 17 p. 62: perraro victi, -ies extitere victores. que se... prebebant -e. y. mulctura.VrrA Bald. 6 p. 726: -iens etiam superbie potentium multuragium, -i n. [moltura] forme: multurengium:ivi obviam. C,jtruL. S. Alb. Andegav. I 45 p. 69 (a. CARTUL. CelI. Trec. 212 (a. 1155). mélange de grain1082-1106): suis precibus -iens quasi importunus. 50 moulu, blé de mouture: CARTUL. Icaun. J! p. 275 (a.ALAN. JNS. dist. col. 898A: quia -ies perdit cos quos 1175): sextarios annone X et VIII, medietatem frumentiobtinuerat in peccatis. GUERJt. serm. Il col. 1039 B : et medietatem -î. y . molturenga.non est omnino sine co, quia cum repentina cogitatione muLturenga, -ef y . molturenga.concurrit -ies quedam delectatio. CARTUL. epise. Augu- multureng!a, -c f Y. molturenga.

919 multurengium-multus 920

multurengium, -in. y. multuragium.multuro 1. [multural payer le droit de mouture:

CARIA C. 1200 (Brit. Borough Charters 1216-1307p. 382): -abunt ad molendinum meum per eandemmensuram sicut et alu homiries mei. s

1. multus, -a, -am formes: mokas: Doc. Terdon. 2p. 3(a. 1006). Con. Colomb. 389,14 (a. 1017). ace. plur.multis: ANNAL. Sangail. Bal. a. 805.

I) adj.: A) nombreux: 1) avec le plur.: HRoTsv.Theoph. 61: -os annos. AN0N. lnst. moi. c. 6: -i nobiles 10

et sapientes. ADAM BREM. pref. p. 1,8: -is constructorummanibus. HuGo S. Nier. didasc. VI, IV p. 119,3: -asacramenta. (tournure de style) non multi, peu de:ADALB0LD. Henr. II p. 686,20: rex igitur non -is diebusin Francia moratus. 2) au singulier avec un collectif, 15

nombreux, grand: MEGINH. Alex. 5: -a civitatis turbacomitante. LIBELL. Baw. et Car. 6 P. 9: rnisit CarolusPippinum... cum exercitu -o. PAss. Quir. Teg. 9: turba-a ecelesiasticorum et laicorum. Hitonv. Dion. 35 p.86: -a... caterva. id. prim. 273: -a copia petrarum. 20

R&nw. 3,26 p. 198,27: -a pars Francorum, Ripario-Lorum. TRAD. Fuld. I 40,75: cum -a familia. Pïnt.COMESTOR hist. schol. col. 1679': -us numerus creden-tium. ANON. Gesta Himg. c. 33: cum vidissent populum-um. 3) (au singulier) beaucoup de: ADALBOLD. Henr. 25

licol. ioScJ: cum -o igitur sudore... cum -o timore.ORD. VIT. hist. VII 15 t. III p. 228: -i sanguinis effusione.4) (au figuré) grand, multiple: GERARD. CREM. transi. Ps.Arist. caus. prop. 7 p. 48b: intelligentia quittera est -apropter bonitates que adveniunt ci a causa prima... 30

quamvis multiplicetur per hunc modum. BERNARD. serin.sup. catit. 1141,1 P. 29: -am airain gerunt.

B) long: 1) long, prolongé: ANAST. chron. p. 262,14:post -am obsidionem. Ricunt. II p. 284: sucs -o hortatusuadebat. ADAM BREM. 2,82 p. 140,13:-a oratione cum 35

lacrimis effusa. 2) long, assidu: CARTUL. S. Mar. viaLata 15 p. 20 (a. 988): -um servitium exibuisse. 3) long(en parlant du temps): a) exprimé: TRAD. Frising. 359(a. 816): traditionem quam antecessores eius iam -istemporibus... actam habuerunt. CHRON. Salent. 14: 40

moratusque est apud eum temporibus -is. SIGEBERT.GEM. gesta col. 614A_B: cas ipsos -o iam tempore satisexpertos esse. b) sous-entendu: AN#.5T. chron. p. 73,25:non post -ma remeavit ad ecclesiam lugens.

Q grand: 1) grave, profond: HRABAN. carra. 40,5: 45

-um... malaxa heu generale. HRoTsv. Theoph. 373 p. 73:tempore iudicii -o discrimine ledi. 2) remarquable,important: ANAST. chron. p. 96,30: Iohannes Chryso-stomus -us in vita et verbo divinisque charismatibussplendens. EKKEH. IV bened. I 21,32: imperio -us 50

poiles licet ante sepultus / efficis et caros <fratresredivivus> amaros. SIGEBERT. GEM. chron. p. 356,27:durait hoc tempore... Guida Aretinus -i inter musicosnominis (cf. H0R. carm. 3,9,7; fameux). PETR. C0MESroit

hist. schol. col. 1489 A : cum -a liberalitate. GUILL. Tyit.hist. rer. transm. XIII 11 p. 571: natandi habilitatemhabentes -am.

D) (avec idée de répétition) porté fréquemment à:BERNARD. serin, sup. cant. II 38,1 p. 14: si ignoratquam bonus sit Deus, quam suavis et mitis, quam -usad ignoscendum (VULG. Is. 55,7).

E) de différente nature: GERARD. Moitas. delib. p. 45:quia pari fide et dilectione adstricti, ideo non - j, licetperpiures. ib. p- 84.

II) emplois substantivés. A) masc. pluriel, un grandnombre de gens: 1) abs.: LEGEND. Steph. minor (55 II)p. 396: -i ex diversis mardi partibus audientes dedoctrina eius confluebant ad eum. POETA SAxo 5,178:ut mirum -is tuent. RATHER. phren. col. 370B: levissimisnam animosus -arum opinione coin esset. ADALBOLD.vita Waib. col. 1091 B : strenuissime osque ad exitumanime finiens -os post se ad bene vivendi regulamprevius exhortatus est. ADAM BREM. pref. p. 2,20:facile -os excellas. SIGEBERT. GEt1. gesta col. 598 c : -ietiam quos seculanis adornabat potentia eum dignumiudicabant sua amicitia. expressions (mufti opposé àpauci ou omis): ANAST. pass. Ac. 185,69: sive in -issive in paucis tenebimus eandem finem quam accepimus.RADIER. con!. col. 40OC: hoc faciamus et de -iset de uno sed de isto potius. 2) avec gén.: ANON. gestaHong. c. 46:-i hospitum. ib. e. 51: -os hominum.

B) neutre: 1) singulier, suivi du génitif, et équivalentà une expression adverbiale: a) beaucoup de: VITAL.PROT. Bertrand. p. 1177 & 12: -um evomuit sanguinis.

b) avec temporis, longtemps: Lupus epist. I 3 p. 16:video mihi non -um superesse temporis ad vivendum.GERARD. MoitEs. delib. p. 161: post -um temporis.CARTUL. S. Florent. Nom. 16 p. 684 (a. 1093-94):post -um veto temporis edificata ecclesia. 2) pluriel,beaucoup de choses: C4itM. Cant. 14,2a,8: tollunturfluctus / post -aque exulem f vagum littore / longinquonothus / exponebat. ADAM Bitai. pref. p. 3,9: aliqua...collegi, -a veto mutuavi. EPIST. Worm. I 36 p. 66,22:-a volventi -a occurrunt. 0m). VIT. hist. VI 1 t. III p. 1:plerumque -a, que velut inaudita putantur, radiumauribus insonant. AcrA pont. Rom. Gal!. IV 227 p. 377(a. 1178-80): -a de possessionibus monastenii vestri.(emploi adverbial) beaucoup, davantage: RAnIER. epist.(Neues Archiv W [1878] p. 180): et ne -a prosequensnausiam ingeram audientibus. expression: quid multa?quoi d'autre? quoi de plus?: ADAM BREM. 1,38 p. 41,9.ib. 1,41 p. 44,22. SIGEBERT. Gai. gesta col. 626D_627A:

multum adv. forme: mottant: CARTUL. capit. Ast.257,10 (a. 1003). 1) beaucoup, en grand nombre, très (Joii.SARISB. policr. p. 245,7: -non et parum,... legitime quan-titatis diminutionem in singulis renum generibus signi-f icant vel excessum): a) ahsoL: CON5T. 1426,8 (XPs.):viator si necesse habuenit, duos in agro manipulas, aut

921 2. multus - mummia 922

si -un tres, equis suis tollat. NiGEL. WHŒK. stuit.(ALMA XIV [1939] p. 8): quod si forte tria vel -unquatuor essent. b) avec un verbe: DIPL. OnoN. H 2(a. 961): diu -unique postulans. EPIST. Tegerns. J 25(a. 996): -un gavisi eramus. GERARD. Mogns. delib.p. 65: non -um desudet ex talibus. ANON. Gesta Hung.e. 8: -um surît confortati. ADAM EREM. 2,55 p. 115,10:non -um de nostra religione curavit. e) avec un adj.au pot.: ANON. gesta Hong. e. 1: Scithica... terra -urnpatula in iongitudine et latitudine. TRANSL. Germ. Par.p. 111,21: homo -um irreverens. CAm.1. Sangall. 11,17:-um puleher, -um generosus. CONSUET. Trev. 6: si -uninfirmi gravatique morbo iacent in infirmorum domo.au compar.: HRoTsv. ase. 87 p. 32: -um sole rutilantispiendidiorem. NAODA Cyr. I 22,32: -um inferior.au superl.: PAUL. NEAP. Mar. Aeg. col. 688 C : -um for-tissima. Divt. fleur. 11128 (a. 1040): -ma fidelissimo. d)avec un adv.: PAUL. DIAC. homil. sanet. col. 1480,49:-ont. distincte. ANNAL. FuId. Ratisb. a. 896 p. 129,11:-urn f ideliter. e) -um -umque, tant et plus: BRUNO MAGD.beIl. 90 p. 84,21: -um -umque monitus. 2) gravement:LEGEND. Zoer. (55.11) p. 360: unum latronum -um sau-ciarant.

muito adv. beaucoup, de beaucoup (avec le co,n-paratif ou idée compar.): GoDEsc. SAX. predest. p. 187,5:-o mains est caput galli. id . lb. p. 229,27: majora -oquegraviora tormenta passuros esse prescivit. Lu pus epist.Il p. 8: quamquam -o sit minus libros quam amicitiamfiagitare. HROTSV. Mar. 423 p. 17: -o magisque Deoplacuerunt. ADAM Bitu.i. 2,64 p. 123,17: -o melior.RADIJLF. CADOM. gesta Tancr. 15 p. 616: contigit utipse quidem -o plus ceteris ducibus celebraretur haberede milite; at negiecta regiminis cura, -o minus de duce.avec ante: GODESC. Sax. div. p. 179,2: in libro... non-o ante firent. avec post: ERMENR. ad Grim. 18 p. 555,4:longo post, -o post... due partes sont, in penultima...accentum habent. RIcHER. II p. 24: nec -o post etlegatio dirigitur in Gailias. ORD. VIT. hist. VIII 24 t.III p. 412: non -o post, arcem de Ibreio... surripuit.y. multominus.

2. multus, -i m. 1'. multonus.(mulvans, -tis M. erreur pour mamans j. molinans,

meunier: AcTA Ludov. VII 169 p. 375 (a. 1146): molen-dini usufructum cum omnibus consuetudinibus eiuset -tium (L molinantium sive 'nolentium) integritate.

muluellus, -i m. [ong. inc., forme refaite, cf fr. morue]formes: moluel: CARna. S. Vedast. p. 166 (a. 1024).mulluellus: ACTA Henr. II, 1398 p. 529,10 (a. 1163-73).muiwellus: Wauni. MAI'. carm. p. 143,328. petitemorue (cf. M. Mollat, Comptabilité du port de Dieppeau )Ç%Je s., p. 135 s.v. mellue!, mutuel): ACTA Heur. 11,1398 p. 529,10 (a. 1 163-73): de harengis et megarellis etmulluellis et omnibus allis piscibus. G!RALD. itin. Karnbr.lI 9 p. 136: in Albania... pisces marini qui -i dicuntur

monoculi reperiuntur. WALTE. Ma p . catin. p. 143,328:quod reperitur hodie / in muiwellis Albanie. y . mulennuset multuellus.

mulula, -ef. [1. mula] petite mule: CArcuI. Salvan.230 p. 186 (a. 1164): si veto pullos equinos non habue-nus et mululos vel -as habuenitis, accipiam unum mule-tum vel muletam lege superius dicta.

mululus, -i m. [1. mulus] petit mulet: CARTUL. Salvan.230 p. 186 (a. 1164): si vero pullos equinos non habue-

10 nitis et -os vel mululas habueritis, accipiam unum mule-mot vel moletant lege superius dicta.

mulum, -i n. Y. molum.1. mulus, j- in. forme: malus: ARS Bern. p. 94 note 3.

mulet: ANNAL. Lauriss. p. 104: insignia victonie sue15 ioricas, -os captivosque Mauros... misit. GESTA

Aidrici p. 103: de equis namque nostnis et secmariis(i. sagmariis sive caballis) sive -S. AIM0IN. FWR. gestaFranc. p. lOI: offendenint in itinere maximum came-lorum -orumque numerum, auro et argento onustorum.

20 CARTUL. S. Petri Gomai 92 p. 226 (a. 1080): duosoptimos equos et unum -um. GUILL. CAss. I 807 p. 323(a. 1191): lib. 11111/2 pro mulo I quem comparavit ab eupretio lib. XIV 1/2. UGUTIO S.V. mol: item, a mol velmola hic -us, -i, quia molendo tardas ducat molas in

25 girum, vel -us est nomen grecum. CARM. But. E 92,45,1:-us vector Phyllidis erat, equus Flore. / -us quidem Phyl-lidis -us erat unus, / quem ereavit... Neptunus.

L malus, -i m. [y. mublus; confusion avec le mulet(mugil)] 1) malle (poisson): AELFR. Angi. Sax. vocabul.

30 append, p. 55 (X—XIs.): nomma piscium... -us velmugilis. heardra. CawruL. Talmund. 370 p. 272 (a. 1165):pro dominio nostro... pisces habeamus... C videlicet-os de maioribus. ALEX. NECK. utens. p. 98: -us (glosé:mulet). 2)poisson de rivière: PAMPHILUS Gliseer. 39 p. 94:

35 gallinas, puilos, perdices enit, abosas, I -os, gardones,hospiciumque redit. y. mullus.

muiwellus, -i M. V. muluellus.mumia, -cf y . mummia.mumlinaris, -is m. y. molinare.

40 mummia, -e f. [arabe mumiya] forme: mumia: COLL.Salem. II p. 489. GUILL. FALC. (éd. Haskins dans TheRemanie Review XIII [1922] p. 21). momie (baumefait de poudre provenant des momies eSibaumées d'Egyp-te): COLL. Salem. II p. 87: mina et olibanum et -a et

45 acetum insimul coquantur. ib. II p. 405: -a nigra etlucida et fetida et non multum frangibilis et horribilisodoris vel fetidi, vel etiam livide aliquantum substantiebonum. ib. II p. 489: ponatur farina siliginis, mumia,vel sanguis humanus, quia hodie non reperitur vera

50 mumia, et sanguis draeonis, omnia terantur... et super-ponantur. GUILL. FALC. (éd. Haskins dans The Routa-nie Review XIII [1922] p. 21): quando vides quodhabet furtinum (!), accipe mumiam et da ci eomederecura poreina... donec liberabitur.

923 mimarus - mundanus 924

mwmrus, -i m. [forme refaite sur le provençal] meu-

nier?; CARTA a. 1072 (Vaissete, Hist. Langued. V pr. 303col. 593): de ipso -o si molendinum constnictum fuerit,ipsum decirnum.

mutiasterium, -i n. y. monasterium.(munavium, -i n. faute de copiste pour in una via (cf.

Vuw. sap. 6,17): HILDEGARD. cann. 4 (éd. Roth, Gesch.Qu. ans Nassau 13 p. 433): o virtus sapiencie, que cir-cuiens circuisti comprehendendo omnia -a, que habetvitam tres alas habens, quarum una in altum volat et 10

altera de terra sudat et tercia undique volat, laus tibi sitsicut te decet, o sapiencia).

munboratio, -ois f [a. h. a. mundboro, protecteur]

forme: monboratio: POLYPT. Irm. p. 169. tutelle, pro-tection exercée (ici par l'abbaye de St. Germain-des- 15

Prés) sur un homme libre: POLYPT. Jrm. p. 144: tenetnunc eam filius eius }-Iaimericus, qui per cartarn -nemSancti Germani habet. lb. p. 169: tenet eum nunc Rot-veus monboratus. Donat pro sua monboratione decera valentem denarium I. 20

munhoratus, -i m. [a. h. a. mundboro] forme: mon-

boratus: POLYPE. Irm. p. 169: homme libre vivant sous

la tutelle d'une abbaye: POLYPT. Jrm. P. 165: quos nuncretinent Aguinus, colorais Sancti Germani, et Adalber-

tus -us. 25

munburandum, -j n. y . mundiburdium.munhurdium, -i n. y . mundiburdium.

munburdum, -i n. y. mundiburdium.munburdus, -i m. y. mundiburdus.

munctor, -is in. [mungo 3.] escroc, voleur: DAN. 30

BECCL. Urb. Magn. p. 62: non sis clerorum vellens-r loculorum.

munctorium, -i n. [inungo, probablement pour emunc-

torium] mouchettes, pincettes: ANGL. S*x. vocabul.

HI p. 92: -ton, irene tonge (cf. ib. II p. 81). 35

I. munda, -e f [a. h. a. munt, puissance, protection;

cf fr mainbour] forme: monta: C0N5IL. Cnuti (I Civil.2,5 et 3,2) p. 283. lb. TJ 12 p. 317. Oprotection royale:CoNsm. Cnut. II 12 p. 317: het sunt rectitudines quasrex habet super crimes hommes in Westsexia que sunt 40

monte fractura (cf. QUADR. ib.: mundbrece id est in-fractionem pacis).

2) infraction à la protection royale, d'où amende:CoNsm. Conti (J Cnut. 3,2) p. 283: debet ipsi ecclesiesue pacis infracturam secundum montani regis. ib: 45

marris ergo ecclesie pacis infracture emenda est iuxtamontam regis. IN5T. Conti (I Cour. 3,2) p. 283: -amregis, hoc est quinque libras. ib. (IJJ 55) p. 615: con-suetudines liberalium hominum duppliciter corneshabere, videlicet duplicem -am, duplicem manbote et 50

forisfacturam.2. munda, -e f. y . ï. muta.3. munda, -cf. [sc. terra, cf. 1. mundus] terre libre

de tout droit d'usage ou de chasse: CARrA a. 936 (Vais-

sete, Hist. Langued. V pr. 67 col. 175): dono... monteset colles et valles et -as cuni nemoribus, cum sylvis etforestis. y. ,nundetina.

4. manda, -e f [germ. maut] droit de péage sur lesmarchandises voyageant par eau?: Dut. Otton. Il 140

(a. 976): cum... monetis, theoloneis, -is, specialibuscriant secularium iudicum potestatibus. y. 2. muta.

mundalia, -orum -i n. y . mundialis.mundalis, -e y. mundia lis.mundanalis, -e [mundanus] du inonde, laïque:

CARTA a. 1000 (Monsalvatje, Noticias Historicas t. II

p. 255 ap. XV): sicut legibus est decretum -ibus etecclesiastici canones docent.

mundane adv. y. mundanus.mundanitus adv. [mundanus] pour des raisons hu-

maines (opposées aux raisons divines): RADULF. ARD.

homil. col. ISISA: non divinitus sed -us eliguntur.mundarnis, -a, -uni adj.: A) qui appartient à l'uni-

vers: 1) en général: DUNCAL. sol. ecl. col. 4500: -eautem sphaere terra centrum est (1-lap. comp. 20 col.340). Vin Mach. p. 328,8: totius -e creationis ib. p.353,3: ante -am constitutionem. EPIST. var. III p. 170,41:

ornnem -e mous machinant potentia sui et virtute divinatranscendentem. Bovo MIN. in Boeth. p. 338: per 0m-nem -i corporis molem. 2) en parlant de l'année cosmi-

que: DUNCAL. sol. eci. col. 456 arions vero, qui -usvocatur, qui vere vertens est, quia conversione filetteuniversitatis efficitur, largissimis seculis explicatur.

ib. col. 456B: -um annum quindecim millia annorumquales nunc computamus, efficiunt. 3) en parlant du

lever ou coucher d'un astre par son mouvement dansl'univers: HoNoR. Auc. sol, affect, col. 114 B : est autempreterea ortus alius -us, alius heliacus, alius achronicus.-uscumdeinferiori hemispherio quelibet stella in superiushemispherium emerserit. ib. col. 114 c : occasus alius -us,alius heliacus. -us curn de superiori hemispherio in in-feriori quelibet stella descendens. 4) en parlant de la

musique cosmique: AURa, mus, p. 32: musice generatria noscuntur esse, prima quidem -a, secunda humana,tertia que quibusdam constat instmmentis. HROTSV. Palu.1,10 p. 164: que distantia inter tres? prima dicitur -a sivecelestis, secunda humana, tertia que mnstrumentis exer-cetur. ADELARD. BATH. eod. et div. p. 27,10: docensPythagoras primo musicam aliam -am, aliam humanam,aliam instrumentalem. DOM. Gurwiss. div. phil. p. 86:prima est musica -a, seconda humana, tertia instrumen-talis. IHIUGO S. Via. didasc. II, XII p. 32,11: tres suntmusice, -a, humana, instrumentalis: -a alia in elementis,alia in planetis, alia in temporibus.

B) universel, oecuménique (pour un concile): GERU.

Auc. vita Udalr. 6 p. 395,1: ab alus -is conciliis.

C) du monde créé, humain, terrestre, de ce bas monde

(opposé à divin): J0NA5 Auna. inst. reg. col. 304B: a

curis et sollicitudinibus -is vos exuatis. Lupus epist. P.

925 mundanus - mundatio 926

93,36 (MGH epist. V»: inter tumultus -os. HUCBALD.Leb. col. 891,25: dissolutio domus sue terrestris, huius-e habitationis. HINCM. Ri. div. Loth. col. 755:iudicio legis et divine et -e. ANAST. collect. col. 60lB:ex muni -a turbatione. CA.R'ruL. Ultraiect. 84 P. 92,6(a. 890); Dei ecclesiam -e tempestatis turbine,.. lacerariet opprimi querimini. Dn'ii. Amolli 158 (a. 897): adaugmentum -e ac perpétue salutis. LIBELL. astr. p. 372:cum omnibus -is creaturis concordiam in rebus omni-bus. ABBO FLOt epist. 3 col. 4220: ab omni -o strepituquiete. OSBERN. Dunst. p. 87,17: hortatur illam, utnudam se ab onini -a specie faciat. Wrpo gest. epist. p.4: in quibusdam divinis et -is rebus superasti. ANSELM.CAr-r. cur Deus I 18 p. 77,20: si perfectio -e creature.Joiz. SAR1SB. enthet. 683 p- 25: -us amor excecat luminamentis. Huoo S. VIcT. quest. mcd. 51 p- 57: -us timor,quando timore exterioris vel interioris incommodi tem-poralis receditur a bouc. ACTA pont. Rom. Gall. 1133P. 342 (a. 1162): contra -orum fluctuum tempestatesapostolicum munimen impendi. ABELARD. hist. calam.P. 179: de -a desperans gloria, expression signifiantmourir: ROB. TOMa. chron. a. 1118 t I p- 155: luce -acaruit.

D) humain, qui est propre à l'homme: VrrA Rigob.p. 66,6: -e cupiditatis. RATHER. epist. 5,3,21: -e volu-bilitatis. SPICIL. Brivat. 2 p. 5 (a. 1025): contra ccii-suram divini iudicii et -arum legum jura. spécialement,pour désigner la loi humaine écrite: I-IINCM. ord. palat.XXI P. 54: si quid veto tale esset quod leges -e hoc insuis diffinitionibus statutum non haberent aut secun-dum gentilium consuetudinem crudelius sancitumesset.., hoc ad regis moderationem perduceretur.

E) séculier, temporel: VITA Aqu il. p - 508: habitusvidelicet -us quem gerebat. CARTA a. 817 (Vaissete,Hist. Langued. II pr. 44 col. 117): -e actionis ministerio.GESTA Aldrici p. 151: per iustitiam et legem canonicamet -am (HINCM. REM. annal. Bertin. p. 57 (éd. Waitz).FLODOARD. hist. III 12 col. 159D). HINCM. REM. annal.Bertin. (éd. Waitz) p. 62: contra leges ecclesiasticas et-as (CAPIT. reg. Franc. 11 p. 333,37 [a. 869]. CHRON.Salern. 21: grammati pollens, -a lege togatus. CONCIL.Attil. a. 902 [Vaissete, Hist. Langued. V pr. 28 col.1101: secundum legum canonicarum atque -arum de-creta. DJPL. Ardumni 9 p. 712,3 [a. 10051: sanctorumpatrum decretis canonca auctoritate fultis et experi-mento -e legis instruimur). AMALAR. inst. cnn. 85 col.

neque ad militiam neque ad dignitatem ail-quam venire -am (REcirr4o. ciron, p- 110). DWL. CaroliII, II p. 284,2 (a. 871): more -e consuetudinis. ANAsr.chron. P. 265,14: propter amorem principatus -I. ArroVeac. epist. Pauli col. 305 A: -a defendi potentia. GERARD.SuEss. Rom, pros. p. 92: tempora igitur -i regni. ACTApont. Rom. mcd. 123 p. 19 (a. 1051): neque episcopusvel aliqua ecclesiastici ordinis seu -e conditionis magna

parvaque persona. Dat. Heur. V (St. 3177 = Cartul.Rhen. inf. 295) (a. 1122-50): nulla persona ecclesia-stica sive -a (NALGOD. Odon. p- 192). LEGES Heur. 121p. 560: si cogi oporteat per -am potestatem, ut rectum

5 fiat. RUPIN. somma 3,4,4 p. 265: -a constitutio. CARTAe. 1190 (Galiia christ. XIII instr. 39 col. 2: cumomnibus bonis tant ecclesiasticis quam -is (CARTA n.1200 [Charters of Inchaffray p- 6]).

F) profane (par opposition à religieux ou divin): As-'o TRONOM. Ludov. p. 616: divinarum et -arum intelligen-

tia litterarum (VITA Cadr. p. 491). Episr. var. II p.359,36: in -is studiosi habeantur operibus (VITAMederici Aeduens. p. 10 [AASS. Ben. III 1]). WALAIJFR.Wett. 702: major .. numerus -is rebus inheret (RA-

'5 TRUD. gesta abb. Trud. I § 5 p. 232). ODBERT.TRAIECT. Frid. 124 p. 350,22: relictis -arum rerum om-nibus. PAS5. Ragn. p. 209,32: -e sapientie floribusornabatur (CHRON. Tornac. p. 532). GERARD. MORES.delib. p. 42: habemus septem enclos non secundum

20 -os disputatores, sed circa divinos.II) subst.: A) masc. plur., les hommes de ce monde:

GERARD. Monts. deib. p- 162: non enim a -is meditaripossunt insignia perfectorum nec illorum fortia sequi,quamlibet omnes fldeles luceant in domo Dei. B) n.

25 plur., biens, choses, soucis de ce bas monde: HRABAN.carm. 81,35: vit iste Dei spernens -a reliquit / proChristo cuncta. AMALAR. inst. cnn. 31 col. 864D: pre-positi -a et exteriora sectantes. LIBELL. astr. p- 371:comptrix supernorum, moderatrix -orum. GERARD.

30 MORES. deib. p. 118: licet non solum -a, sed etiamcuncta supramundana bannes transcenderet. VrrA Bau-dini p. 390:-a queque despiçiens. Ac rus pont. Cenom. p.449 (XTIes.): ammonuit ne -a preferrent celestibus.Dut. Loth. III 102 (a. 1136): quoniam omnia eccle-

35 siastica cunctis -is venerabiliora esse noscuntur.mundane [mundanus] dans l'esprit du siècle: Jeu-j.

NEAP. Ath. p. 445,4: coepit vir sanctus prefatum nepotemsuum spiritualiter et -e diligere.

mundatio, -nis f. I) action de nettoyer: a) au propre:40 Joli. ABRINC. p. 15: -acm patene et calicis. (spéc.) curage

(d'un fleuve): DIPL. Caroli lb, II p. 63,6 (a. 862): annualis-o Crodoldi fluminis. b) (au figure') purification: Lupus

epist. 80 t. II p. 48 (a. 849): huiusmodi veto -stem fideshic inchoat. CARTUL. Clun. T 15 p- 157 (a. 910-27):

45 Ob... deictomm -nern et purgationem. LANFR. ce!.conf. col. 629C; ut ab his a quibus fiunt fiant per -nemconscientiarum invisibiliter. Guait. serin, col. 76A; sic-ois que muliebri provisa est infirmitati, queris terne-dia? Pïrit. C0MESTOR hist. schol. col. 1456B: usque

50 ad -nem templi factam a Juda Machabaeo. ADAMSCOT. serm. 395: in Christi... baptismate, quis nos-P-un non modo exprimi, set et esse, -nem dubitat?Gnt&iw. Monts. deib. p- 242: beatorum -o mundificaet beatifica dealbatio. 2) guérison: PAUL. DIAC. homil.

927 mundativus - mundeburdis 928

temp. col. 1354,35: leprosi premissa -ne. HRABAN. univ.VI 1 col. 151 B : ubi per legislatorem in -ne leprosi radiiubentur capilli capitis barbaque et supercilia et munispilus qui in corpore est.

innndativus, -a, -um (mundo 1.] qui purifie, purifica- 5

teur: 10H. SCOT. versio Pion. As. II 5 col. 1097 e : inflaminans -is eloquiorum illuminationibus et doctrinis.

mwidator, -is m. I) au propre: a) celui qui nettoie:

MANEG. ad. Gebeb. 15 p. 339,21: huius opens execu-torem huiusque fed itatis -cm tam atri fetonis quisquis 'ocausam vel effectorem affirmare valuent, b) émondeur:

VrrA Godefr. Cap. 13 p. 517,10: vinee plantator atque

-r.2) au figuré, puriflcateur (en parlant de l'une ou de l'autre

des trois personnes de la Trinité): AN5cÂR. pigm. 31: 15

-r fidei nostre, bonorum omnium Deus. OTL0H. doctr.39 col. 295B: tu Satine Spiritus quoque cunctorum -r

flagitiorum. Huco Lon, Fund. Lob. p. 548,16: omnianostra sanctorum fuisse patrimonia mimdisque eorummanibus omnium -i oblata. ADAM SCOT. serin. 386: -em 20

inquinati sui. CARTUL. epise. HaIb. 147 p. 114,67 (XlIes.):

qui ... ab omnibus illicitis cor... et corpus... conser-vent et monde tractent mundi -em. PONTIF. ROM. 17,5:

p. 196: Deum sordium -cm. Pn. COMESTOR hist. schol.col. 1617': tunc ait Jesus nunc clarificatus est Filius 25

hominis', Id est eiecto tenebroso, remanserunt solimundi corn -e suc.

mundatoria, -e f [mundus] récipient pour nettoyer

le sel: COD. Bar. 4,41 p. 82,5 (a. 1061): de salina lb-rum cum conke putee arec et -e sue quos habent in 30

salina de Sancto Elia.mundatrix, -cis f. [mundator] celle qui nettoie: ALEX.

NEcic. laus div. sap. 387 (11 611): -x chortis ciconia.mundbordalis, -e y. mundiburdialis.mundburditio, -ois f [mundiburdio 4.] autorité et 35

protection du souverain: DWL. Otton. I 339 p. 463,42(a. 967): recipimus eundem marchionem Alledram cornfiliis et heredibus suis et omnibus rebus... sub nostri -ne.

mundburdium, -i n. y . mundiburdium.mundburdum, -i n. r. mundiburdium. 40

munde adv. y. 1. mundus.mundeburda, -cf. r. mundiburdia.mundeburde, -is n. sive inundeburdis, -is f [mundi-

burdium] formes: mundeburde: FORM. Ratisb. 11 9.mundeburdis: CAPIT. reg. Franc. II p. 157, 28 (a. 860). 45

ib. p. 168,12 (a. 867). ib. p. 299,25 (a. 860). TRAD.Wizenb. 191 p. 178 (a. 811). Lin. trad. A. Petri Bland.

p. 125 (IX s.). CAwnA a. 935-57 (Duvivier, Actes etdoc. acte. concernant la Belgique t. 2 p. 12). mundi-burde: DIPL. Caroli M. 252 (spur.). mundiburdis: 50

TRAD. Wizenb. 126 p. 122. mundoburde: CAPIT. reg.

Franc. I p. 146,18 (a. 803-13).protection, »mainbour<: I) exercée par l'empereur

ou le roi: a) sur ses sujets et plus spécialement sur les

veuves, les orphelins etc.: CAPrr. reg. Franc. I p. 101,15(a. 802): de banno donini imperatonis et regis, quodper semetipsum consuetus est bannire, id est de -eecclesiarum, viduarum, orfanorum et de minus poten-tium (cf ib. p. 98,37 et p. 146,18). ib. I p. 104,29 (a.802): ut ii qui in -e domni imperatoris sont, pacem etdefensionem ab omnibus habeant. ib. II p. 160,31(a. 862): filiam nostram Judith viduam secundum legesdivinas et mundanas sub tuitione ecclesiastica et regio-e constitutam. CONCIL. Suess. III n. 866 (Mansi, Con-cil. XV col. 736): sub tuitione atque quem trito sen-mone -e vocant, Dagoberti regis,... in facultatibuseorum viverent. DB. trad. S. Petri Bland. p. 125 (IXes.):

tributariam se esse constituit ut... propter -cm in cen-sum solveret denarios 2. RADiER. prel. 4,12 col. 259':-cm autem vulgo quoddam genus regalis vocant «ii-tionis, quod qui habuerit, speciali quodam pnivilegioira regia tuetur auctoritate plerumque, ut nec vi neciudicio aliquid, etiam in culpa deprehensus, ab aliquopatiatur, antequam in presentia eiusdem maiestatisaudiatur. b) sur le Saint-Siège: CAPIT. reg. Franc. II

p. 168,12 (a. 867): -cm autem et defensionem sancteRomane Ecclesie paniter conservabimus in hoc, utRomani pontifices nobis debitum honorem conservent.c) sur un établissement ecclésiastique et ses biens (cf. avou-

erie): DrPL. Caroli II, I 59 p. 168,36 (a. 844): ipsummonastenium... sub sou -e arque defensione. CARTA a.849 (Monsalvatje, Noticias historicas 41 p. 305): subnostra -e secure atque quiete... vivere ipsi monachi co-nentur. CAPIT. reg. Franc. II p. 157,28 (a. 860): volumus,ut ecclesie et case Dei et episcopi et Dei hommes... talem-cm et honorem habeant, sieur tempore antecessorumnostrorum habuerunt. Dn'L. Catal. J p. 89,7 (a. 871):nostram excellentiam petierunt ut eundem locum (sc.monasterium) sub nostra immunitate et defensione ac-e susciperemus. DIPL. Caroli IJJ 20 p. 38,13 (a. 899):ut sub nostre tuitionis -e... prescniptam abbatiamaccipi postulant. Dn'L. Ludov. IV 1 (a. 936): sieur re-liqua episcopia... haberi nosmrntur... in regio -e arqueinununitatis defensione. d) sur les biens du fisc: CARTUL.Compend. 1,1 p. 7 (a. 877): iubemus ut sub ea lege quates fisci nostri maneant atque sub eo -e et defensionetueantur ac defendantur.

2) exercée par une autorité ecclésiastique sur ses dé-pendants: CARTA a. 935-57 (Duvivier, Actes et doc.anc. concernant la Belgique t. 2 p. 12): -cm atque de-fensionem requirat ab altanis custode. r. mundibur-dium et mundeburgis.

mundeburdis, -is m. [mundiburdus] formes: munde-burde: FORM. Ratisb. II 9. mundiburdis: Funo. Brunw.32,1. mundibordis: ib. l".2.

tmainbour', tuteur: TRAD. Fnising. 697a (a. 848): f i-deiusson fuit Cunzo et quod -cm infanti dimisit: FUND.Brunw. 32: per manum mundiburdis sui Heinrici comi-

929 mundeburdium -1. mundialis 930

tis palatini de piacito sibi ad vitam usufructuario sub P. 806: mondalis pompa alus arridet, alios veto audit.sollcmpni dedit traditione Richenza regina. y . mun- JONAS AUREL. inst. reg. col. 301 B: quid... excusationisdeburde et mundibuydus. christiani Domino afferre poterunt, qui mundane legis

mundeburdium, -i n. y . mundiburdium. censuram ob -em metum suscipiunt. Ono CLUN. Ger.mundeburdum, -in. y . mundiburdium. 5 p. 315: -em... potentiam. Dn'L. Otton. I 11 (a. 937):mundebw-dus, -i n,. y . mundiburdus. -i potestate prediti. THEOD. EUCH. trans]. Celsi 10:mundeburgdum, -i n. y. mundiburdium. imperator veto uti catholicissimus -is auto rector.mundeburgis, -is f [y. mundeburdej administration, CARTA a. 1015 (Colliette, Mémoires. ..du Vermandois

curatelle: CHRON. Ebersh. 9 p. 436,19 (DIPL Ludow. Pu, I P. 675): ratiocinatio actuum -mm, statusque iuridi-a. 824): curtis dommnica coin -e sua, ecclesia vide- to cialium causarum exigit iugiter. CARTUL. Bund. I p. 253,5licet coin suis.

(a. 1160): quoniam -la bona sont transitoria. HERIB.mundeburgium, -i n. y. mundiburdium. Bos. me!. coi. 1322D: extollit ipsam gloria -is. ADAM S.mundeburgum, -i n. y. mundiburdium. Via, p. 123: nos a mundi serva malis / ne nos amor -is/mundeburnum, -i n. y . ,nundiburdium. mergat in flagitia. spéc. assimilé à corporalis: BERNARD.mundeb, -ef fa. h. a. mont, puissance, protection; cf u serin. de div. XV col. 579A: et corporalem scilicet -en

ail. Miindel, papille] formes: rnundena: CARTUL. serin. viriliter sustineat adversitatem. sens péf: P0Nrir. ROM.Col. A Ip. 130. mundila: CARTUL. Osrn 1170 (a. 1074). XIV 5 p. 168: Deus... quia tu creaturarum omnium

femme placée sous l'autorité d'un tuteur (cf mundual- conditor probe nosti -es illecebras non posse vitari.k): C.&wruj.,. Osn. 1170 (a. 1074): dominus Wal et dom- C) séculier, laïque, profane (opposé à ecclésiastique):na Helmlach, illius videlicet -i!a. CARnJL. serin. Col. A 20 1) en général: VITA Eremb. p . 656,4: -ium rerum erum-I p. 81 tir. 16 (a. 1163-67): Winricus et -a sua et cho- nis exuti, in eodem monasterio monachi effecti. LIBELL.heredes eorum exposuerunt Mandewino doutant. ib. p. astr. p- 373: feces -ium evomerit studiorun. MIRAc.130 tir. 6 (a. 1178-79): Bruno et -na sua exprimeront Bened. (AASS. Ben. IV 2 p- 423): multi nobilium -isPiligrimo et -e sue aream quamdam inter maceilos sitam. vite nugis abnegatis... Dei et Domini nostri se dedere

mundeingus, -i m. y. mundilingus. 25 deditioni. CARTUL. Anian. 54 p. 195 (a. 1061-1108):mundena, -cf y . mundela. ullus de parentibus meis... vel aliqua -is persona.mundepurdium, -in. r. mundiburdium. CARTUL. Babenb. 110 p. 13,40 (a. 1136): eos quos iiimundetina, -e f [1. munrjus] terre libre de tout droit placitos et maxime -ibus studiis exemptos probamus.

d'usage et de chasse: Con. Bar. 4,16 p. 32,42 (a. 1025): 2) en parlant de la loi civile opposée à la loi de l'église:fines dicimus ad ipse quadtuor bersure de terra quo- 30 HINCM. REM. epist. col. 26 B : iuxta eclesiasticam ira-modo sont uno teniente sub ipsa -a. r. 3. manda. ditionem prius Ecclesie quam leserant satisfacerent,

mundeztia, -e f [pour immunditia] immondices: et sic demum quod precipiunt iura legum -ium exsequiCOD. Amalf. 111 p- 18 (a. 984): hoc memoramus ut per procurarent. CARTUL. Clun. 1 746 p. 702 (a. 949):ipsam reparu de ipsum catodium gectare deveatis -am primitus iram Dei omnipotentis incurrat, et a liminibuset inverticare tiqua. 35 ecclesiarum extraneus habeatur. - - secundum veto -cm

1. mundialis, -e formes: mondalis: MmAc. Quint. legem - -. auri libras V, cogente iudiciaria potestateI p. 806. mundalis: SMAR. reg. Bened. col. 751B. coactus exsolvat. 3) en parlant du monde, des gens duHERIC. vita Germ. metr. 263 p. 459. APPARITLO S. Micha- siècle: FoLc. gesta Laub. p. 68: conversus ex -i militiaeus (AASS. Ben. III I P. 86). TRAD. S. Petri 1 p. 253. fuerat.CARTUL. Clun. 1269 p. 263 (a. 926) et passim. CARrA a. 40 Il) subst.: A) masc. pluriel: I) les gens de ce monde:1015 (Colliette, Mémoires.., du Vermandois T p. 675). F0LC. gesta Bert. p- 624,3: secundum supervacuamVrrA Gerard. Bron. 11141. GESTA abb. Trud. 120 p. 233. -ium sapientiam. 2) laïques: FLODOARD. hist. col. 128C:MON. Pol. II p- 59. mundilis: WALAHFR. Gal!. 1,30 p. -ium oppressionibus, quibus quotidie agitamur. GESTA308,11. abb. Trud. I § 20 p. 233: abbas magne glorie apud -es in

I) adj: A) du monde, de l'univers: Pna. DAML&N. 45 abbatia habitus est. B) neutre pluriel (forme mundaliaserin. XI col. 557 0 : totum corpus machine -is. - - copu- MERle. annal. [MGH SS XIII] p. 80: 1) les choses delavit. BERNARD. serin. de temp. col. 266 D : ad hoc ce monde, les choses humaines (opposé à divin): I-IERJC.expalluit et expavit tota machina -is. PETR. COMESTOR vita Germ. metr. p. 459 y. 263: -ia tractans f fallacishist. schol. col. I056 B : terra autem erat inanis et vacua minime traxit contagia mundi. Dia. Heur. III 25(Gen. I) id est machina -is adhuc erat inutilis et in- so p. 32,36 (a. 1040): nobilis quidam Guntherius divesfructuosa.

terrenarum rerum -la sponte deseruit. V1TA Gerard.B) de ce bas monde, terrestre, humain (opposé à divin): Bron. 11141 (AASS. Oct. II [3eéd .J p. 3Il A): nimium -ia

Eit-qg.? pass. Marc. p. 130,49 v. 1: si quis veto noadum curas. GODEFR. S. Via. tons philos. II p. 57,639:vitam -cm spernere valet . - .1 est liber. MucAc. Quint. iilhui -ium sibi dolce credunt. 2) les reliques: HERIC.

931 2. mundialis-mundiburdium 932

annal. (MGH SS XIII) p. 80: exultatio inundaliorum

Sancti Medardi.2. mundialis, -is m. [a. h. a. munt] dépendant placé

sous la protection d'un seigneur: CARTUL. Gorz. 116p. 212 (a. 984): servitium ab ipsis professum subter 5

adnecti visum est; unusquisque -ium debet VI denariosfesto sancti Remigii, etiam si libere sit filius. y. mun-

dilingus et mundilio.mundibordium, -i n. y. muntiiburdium.

mundibordius, -i m. y. mundiburdus.

mundiburde, -is n. y . mundeburde.mundiburdia, -e f [mundiburdus] forme: munde-

burda: CARTUL. Gorz. p. 82,25. protection: CARrUL.Gorz. p. 82,25 (a. 815): per nostrarn mundeburdam etlicentiam. CARTUL Mog. A 2b p. 2,41 (XIPs.): -am 15

et defensionem ab archiepiscopo Mogontiensis ecclesiehabeant. y . manuburnia (= tutelle, t mainbournie) et mun-

diburdium.mundiburdialis, -e [mundiburdium] forme: mund-

bordalis: FOLC. gesta Bort, p. 94,17. 1) qui accorde la 20

protection royale ou impériale: CARTUL. Regien. 107,16(a.912): si aliquis contra hoc decreti nostri -e institutumad lesionem mire temptaverit. J)IPL. Otton. III 360p. 789,34 (a. 1000): imperiali nostro preceptali ac -iedicto. ACTA imp. 183 p. 171 (a. 1193) éd. Boehmer: 25

confirmamus et per banc -cm paginam roboramus.2) fourni en échange de la mainbournie: FOLC. gesta

Bert. p. 94,17: in festivitate sancti Bertini... de ceravalente solidos V et dimidium persolvatis, tam prorebus prescriptis quam pro capitibus vestris, id est, 30

II diebus mundbordalibus, nullumque aliud servitiumvobis imponatur.

mundiburdio 4. [mundiburdium] protéger: ANNAL.

Carnald. I p. 23,50 (a. 867): defendere et -te.mundiburdis, -is Y. mundeburde et mundeburdis. 35

mundiburdium, -in. sive mwideburdium, -in. [mundi-

burdus] formes: bundburdum: DIPL. Hugon. 342,14(a. 960). momburgium: CAPIT. reg. Franc. II p. 366,41(a. 878). monburdum: DLPL. Otton. III 97 p. 508,21

(a. 992). mondburdum: DLPL. Otton. 111 265 p. 682,32 4°

(a. 998). mondeburduin: Dn'L. Caroli II, I p. 117,28

(a. 844). mondibordium: DIPL. Otton. II 67 p. 80,13(a. 973). mondiburdiuni: DIPL Otton. 1401 p. 547,19(a. 971). Dut. Otton. III 235 p. 651,2 (a. 996). mud-burdum: Dia. Karoli III app. I p. 331,11 (IXes.). 45

munburandum: DIPL. Hugon. 206,2 (a. 943). munbur-dium: CARTA a. 889 (Vaissete, Hist. Langued. V pr. 9col. 79). munburdum: MnLkc. Columbani23 p. 1011,28.

mundburdium: FORM. Augiens. p. 360,19. mundbur-dum: Dia. Karlom. II 25 (a. 879). CARTUL. Clun. II 50

1262 p. 343 (a. 969). mundeburdum: CAnT. reg. Franc.I p. 158,31 (n. 810). DIPL. Pepin. I I (a. 818). Dut.Caroli II, 1 2 p. 7,9 (a. 841). DWL. Caroli III 20 p.39,12 (a. 899). etc. mundeburgdum: CARTA Gerona

n. 860 (Esp. Sagr. 45,323). mundeburgium: LEx Franc.Cham. 14. CARTUL. Icaun. I p. 122,1 (a. 889). munde-burgum: Dia. Caroli II, II 493 p. 639,9 (spur. Xes in.).

CARTUL. TulI. 14 p. 455 (c. 930). mundeburnum:CARTUL. S. Steph. Divion. T 6 p. 14 (a. 889). munde-

purdium: CAFIT. reg. Franc. I p. 214,21. mundibor-

clium: CARTUL. Mog. A 526 p. 433 (a. 1124). mundi-

burdum: CARTUL. Belliloc. Lemov. 185 p. 258 (a. 823).

Dut. Caroli 11,147 p. 135,20 (a. 844). mundiburgium:

DXPL. Caroli II, II p. 579,10 (X°s. spur.). Dra. Otton.

III 167 p. 579,26 (a. 995). mundiburnium: TmEnl.2,42. mundoburdum: DJPL. Catal. I p. 25 (n. 820).

DWL. Caroli III 104 p. 248,1 (a. 919). muniburdium:DIPL. Otton. III (Queli. Forsch. 12 p. 58) (a. 1000).TRAD. Ratisb. 564 (c. 1060-68). muntburgium: TRAD.

Wizenb. 51 p. 51 (n. 833). muntiburgium: TRAD. Patav.

114 (ante 1038).1) protection, »mainbour«: A) exercée par l'empereur

ou le roi: 1) sur ses sujets et plus spécialement sur lesveuves, les orphelins, les juifs etc.: CAr'IT. reg. Franc. I

p. 158,31 (a. 810): ut vidue, orfani et minus potentessub Dei defensione et nostro mundeburdo pacem habe-ant et eorum iustitia. ib. I p. 214,21: de mundepurdio

ecclesiarum et viduarum. FoitM. lmp. 52 (éd. Zeumer

p. 325,16): liceat illi (memorato Judeo) sub mundeburdo

et defensione nostra quiete vivere. DIPL. Caroli II, I

40 p. 110,14 (a. 844): ita ipsi et fi!ii filiorum suorum...sub mundeburdo nostre defensionis... consistant.

EPIST. Dunst. 13 p. 375 (n. 959-88): -um tuum adii.Dia. Otton. III (Queil. Forsch. 12 p. 58) a. 1000:nos... Adam... recepimus sub nostro imperiali muni-burdio. GEIm. STED. annal. p. 200,13 (c. 1200): gloriosavirgo F.... ab ipsius dominatione imperialis -i defen-sionem super liberalissimam proprie hereditatis dona-tionem sagacissime... inpetravit. 2) sur un établissement

ecclésiastique et ses biens, avouerie: CARTUL. Belliloc.Lemov. 185 p. 258 (a. 823): quemcumque de heredibusnostris vestra elegerit voluntas in mundiburdo veltuitione, sanctimoniales... assumant protectorem. DIPL.Pepin. I 34 p. 160,8 (n. 838): quicquid Spani predictomonasterio dedemnt... sint sub nostro mundeburdovel immunitatis tuitione. DIpL. Caroli II, I 2 p. 7,9(n. 841): prescripte ecclesie... per idipsum sue tuitionismundeburdo defensionis munimine scriptum recepe-runt. CARTuI,. Augustod. p. 47 (a. 843): mernoratamecclesiam cum muni sua integritate sub nostra defensioneatque mundeburdo recipimus. CARTA n. 849 (Monsa!-vatge, Noticias historicas t. 41 p. 305): sub nostromundeburdo secure... vivere ipsi monachi conentur.DIPL. Ludow. Germ. 90 p. 130,10 (n. 858): predictummonasterium cum omnibus rebus ibidem pertinentibus...ex iure et potestate sua in ius et dominationem nostramatque mundeburdum omnia tradidit. Dut. CaroliIII 20 p. 39,12 (a. 899): sub nostre tuitionis munde-

933 mimdiburdum - mundlhurdus 934

burdo et rostre dominationis protectu esse iubemuspredictum abbatem et monachos. Dut. Ludov. TV11 p. 34,15 (u. 939): ipse abbas ac monachi... subnostro -do tuti permaneant. Dia. Otton. Il 3 (a. 960:nos... monasterjum puellarum... sub nostri -i susce-pimus tuitionem. VI TA Gerald. Auril. p. 8: ut ipse abbaset monachi... sub nostro mundeburdo securi perma-neant. DIPL. Heur. JJ 517 p. 665,30 (u. 1012; spur.):ipsam abbatiarn... in nostro -o et tuitione perpetuo con-servandam suscepimus. DIPL. Cons. TI 83 (a. 1027): subnostri -i tutamine eam (sc. ecclesiam)... recipimus.

B) exercée par un établissement ecclésiastique surses dépendants et sur les danois de l'église: F0RM.Argent, p. 337,32: sub -o vel defensione ipsiusecclesie. TRAD. Wizenb. 51 p. 51 (a. 830): me ipsamex libertate trado ad muntburgium ad monasteriumquod vocatur Wizinburg. Dia. Ludow. Germ. 141p. 198,3 (a. 871): ut defensionem et mundeburdumac salvationem de prefato monasterjo eiusque abbatehabeant. DIPL. Fleur. 127 (a. 931): ut honiines eiusdemecclesie sub mundeburdo et tuitione ipsius ecclesieconsisterent. TRAD. Ratisb. 240 (e. 975-990): quatenuspredictus Othker... in servitio sancti Emmerammimartyris perseveret indeque -um protectionemquehaberet TRAD. Patav. 99a (a. 1013-45): ut ipse eam(i. ancillam) . . . in -um alicuius ecclesie aliquo presignatocensu illuc annuatim persolvendo... manciparet. TRAD.Patav. 114 (ante 1038): qualiter quidam nobilis vis...quendam libertum eius petitione ipsius tradidit admuntiburgium et ad servitium in aram sancti Stephani.TRAD. Ratisb. 564 (e. 1060-68): quomodo quedamnobilis Willibirch dedit se proprio sue libertatis arbitrioad S. E. in muniburdium et in advocationem, ut propriavoluntate sua annuatim persolveret V denarios. VrrAEberh. Salisb. 12 p. 78,38: delegatur in id opens absquemora Biburgensis locus, -o memorati reverentissimi epi-scopi.

C) exercée par le Saint Siège sur les églises placéesdans sa dépendance directe en vertu du privilège d'exemp-tion: DIPL. Caroli III 125 p. 295,17 (a. 912, spur.):ipsum censura sub -o ac defensione sancti Petri cerna-liter consiste. Cou. Polon. Maior. I p. 1 (Xes.): a Deo...potestatem accepimus... defendendi ecclesias..., ma-xime autem cas, que Sedis Romane, scilicet Ecclesie -osubiacent. CARTLJL. archiep. Magd. 130 p. 185 (a.1004-12, spur.): ut idem archiepiscopus... corn locosibi commisso -o sancti Petri suique vicanii perpetuosubiectus potestatem haberet... episeopos ordinare.Non Salv. Scafhus. (MGH 55. XIJI p. 722,16): quodtemphim... sub -o sancti Petri apostoli... libertaticoncessit. ErnsT. Meginh. 8 (a. 1060-64): qualiterHeinricus imperator... nostram ecclesiam... Romanesedis -o assignaverit. FUND. Sangeorg. 4: ut co liberiuset constantius ibi Deo serviteur, quo sub Romane

ecclesie -o et tuitione in omni immunitate et libertateita defensaretur. ANNALISTA SAXO a. 937 p. 601,7:Rodulfus tex ipsum locum Romano subiciens -o. VinMeinw. 11,20: de tuicione atque -o sancte Dei ecclesie.

5 D) protection en général, recours: CARTUIL. Rhen.mcd. 179 p. 86(a. 849): -umveldefensionem,ubicunquesibi eligere voluerit Engelsuinda liberta licentiam habeateligendi. EdnAs. capt. 252 p. 86: que -a queram.CALCUL. Clun. I 286 p. 283 (a. 927): nullum -uni

10 sanctorum aut hominum... expetant.E) charte de mainbour ou de protection royale: Dia.

I-Jugoa. 342,14 (a. 960): hune -um scribere precipiinus.Dia. Otton. I 339 p. 463,45 (a. 967): huius nostri pre-cepti aut -i violator.

15 II) tutelle: DIPL. Phil. 128 p. 85 (a. 1066): exeunte mede Flandrensjum comitis Balduini -o. y. mundeburdeet mundiburdia.

mundiburdum, -i n. y. mundiburdium.mundiburdus, -i m. [a. h. a. mundboro, protecteur]

20 formes: munburdus: DIPL. Radulf. a. 930 (Baluze,Hist. Tutel. col. 328). mundeburdus: TRAD. Wizenb.102 p. 106 (a. 788). mundibordius: CARTUL. Mog. A526 p. 433 (a. 1124). mundiburdius: ib. p. 433 (a. 1124).muntpundius: CARTUL. Turic. 206 (a. 963).

25 1) »mainbour<ç celui qui exerce autorité sur les per-sonnes en puissance (femmes, mineurs, affranchis):a) en général: TRAD. Frising. 292 (a. 809): ego Irmin-perht volo -us eorum esse et ortare cos ad servitium.CMcruL. Belliloc. Lemov. 16 p. 38 (a. 856): quem

30 tutorem et -um habere voluerint. THANOM. Bernw. 13p. 764,27: inter missarum sollempnia primo domnumregem, si in velationem sue sororis consentiret, humi-liter requisivit, deinde ceteros -os. LEx Worm. 23:singulariter in triplum patri eius vel -o restitue. Ivo

35 Pan. III 187 col. 1175: virgines que ante duodecimannos insciis -is suis sacrum velamen capiti suo impo-suerunt. ACTA com. Namurc. 3 p. 12 (u. 1109-1127):-i mci ac mariti Godefridi, comitis Namurcensis, as-sensu. CARTUL. episc. Haib. 363 p. 326,43 (a. 1195):

40 fille eius cum suo -o. b) spécialement, en parlant d'ungardien du sérail: PETR. (7OMESTOR hist. schol. col.1491 A: querantur regi puelle virgines speciose et tra-dantur Egeo eunucho ad custodiendum... unde etministros talium -os vocamus.

45 2) avoué, protecteur d'une église: Dia. RaduIf. a. 930(Baluze, Hist. Tutel. col. 328): quo decedente, qualemcommuniter voluerint munburdum et causedicum habe-ant. CARTUL cccl. HaIb. II 7 p. 300, 20 (a. 1159):tradimus eis (7. canonicis) et -is eorum, videlicet domno

50 Liuthardo de Meinheressen et alus, prefatum mansum.CARTUL. serin. Col. A H a p. 250 no. 1 (u. 1175-91):um suum advocatum. ACTA Pont. Rom. ined. HI 326

p. 298 (u. 1182-9): et idem episcopus sit perpetuo-us ipsius cenobii, Si episcopus mundiburdio ipso

935 mundiburgium–mundio 936

in dispendium cenobii videatur abuti quia tune licereteis -um alium invenire. CARTUL. match. Misn. III 31

p. 29,27 (a. 1198): dictante sentencia ce, quod eœlesieadvocatus essem, adiudicatus sum pro ea utpote -usdebere controversie respondere. u. mundeburdis. 5

mundibwgium, -i n. y. mundiburdium.mundiburnium, -i n. y. mundiburdium.mundicia, -cf. y. munditia.mundicies, -eif Y. mundities.(mundicolus, -i in. variante orthographique pour 10

monticulus petite élévation de terrain: Ew&itc. clav. 420:

-us vel terre congeries [cf. Thes. 1. 1. VIII 1459, 36.39]).mundicorditer adv. y. mundicors.mundicors, -dis m. dont le coeur est pur: VITA Alcuin.

p. 14,11: quam soli norunt comprendere -des. Ps. ALCuIN '5conf. fid. 1,23 co!. 1042C: -des videbunt Deum. Gonusc.Sa. opusc. gram. II p. 492,10: quandoque -dibus osten-det se. RIMB. Anse. 42 p. 77: quia cern -des soli iuxtaevangeliorum fides Deum credantur visuri. GODESC.AQUENS. seq. 10,11 a, 1: pax -dis, Christe. AraM S. 20

Via. P. 171: expurgerons nostras sordes I ut illius,

-des, / assistamus laudibus. BERNARD. serm. sup. cant.t. I 7 p. 35: videre Deum, quod sous -dibus singularifelicitate donatur. ib. t. 1138 11 p. 16: -ibus nempe illavisio sequestratur. Ono Fais. chron. 8,34 p. 455,9: quem 25

(sc. Deum) profecto non impuri, sed soli -des videremerebuntur. RiciAlw. S. Via. dccl. script. col. 262D;facit de immundo -dem. Punk. COMESTOR serin. XXXIIIcol. 1804D: quinta mansio est -dium, id est martyrum.

mundicorditer [mundicors] avec un coeur pur: 30

Huaii. AUGiENS. hymn. 1, 8a,5: nos ut immolantes / liii

sanguinis sacri f tibi rubentia / musta cotidie I -r / etintime/ nudam crucem nuduli / baiulemus f carne et noy.

mundificatio, -nis f [mundifico 1.] purification: 1)terme de chimie: ROB. ANGL. alchem. p. 516b.: si 35

corpus immundum... perfecte non mundaveris....eteius omnem fetorem non abstuleris douce post suam-nem tinctura in illud decidat.

2) terme de médicine: MAuRU5 min. II p. 9,17: admaiorem -riem faciendam. COLL. Salem. II p. 257,42: 40

electuarium ad... -nem pectoris.3) terme de philosophie (purification de l'âme dégagée

du corps): HENR. ARIsT. transi. Plate, Phedo p. 18,9:-o (xct»ŒpŒLÇ) esse igitur numquid non hoc contingit,quod dudum in sermone dicitur, separare quam maxime 45

a corpore animam.mundificativus, -a, um [mundifico 1.] qui nettoie, qui

purifie: Pura. COMESTOR serm. XXX col. 1191B: triacominendantur in melle. Est enim dulce,... est -um,est descendens. GIRALD. gemma J! p. 17: aquam... 50

-am ab omnibus inquinamentis.mundifieo 1. 1) nettoyer: a) (au propre) rendre net:

GIRALD. gemma II p. 363: vasa vestra -antes. COLL.Salem. II p. 182: aliud dentes -ails, b) (agric.) débarrasser

(le grain) des corps étrangers: ALEx. NECK. utens. p. 113:manipules sive gelimas submotas et collectas hormiscornmendare,... vanne -are, e) (méd.) nettoyer (une bles-sure): RoG. Salem. cirurg. glos. p. 291: tenta ad -andumvulnus. Gonusc. Sa. div. p. 320,16: Dominus faciat...ut me -et. d) (au figuré) purifier (l'âme): MENa. ARIST.transI; Plate, Phedo p. 18,7: mentem tanquam -atam.

2) (en droit) dégager, débarrasser d'une dette ou d'uneobligation: LEGES Aethelr. 118,1 p. 224: inittat in manumvenditoris.,. et roget ut -et et adquietet ci. ib. 9,2 p. 226:nisi amicos habeat, qui eum -ent.

mundificus, -a, -um [mundus et facio] qui purifie, qui

délivre du péché: GERARD. MORES. delib. p. 242: si queris,

cur ipse (se. Christus) iusnis dicatur? qui iustitia iusto-•mm est, et beatorum mundatio -a, et beatifica deaibatio.

mundiformis, -is [mundus et forma] celui qui a pris laforme du monde (en parlant du Christ): CAwruL. Engol. p.47 (a. 954): considerans casu fragilitatis mec, ubi venturusindex adveniens... vives collocans in eteme beati-tudinis quiete quum quidem dixit -is hore melliflue.

mundila, -cf y. mundela.mundilingus, -i m. [a. h. a. munt, puissance, pro-

tection] forme: mundelingus: CARTUL. serin. Col. A

I p. 110 no. 9. 1) mineur en tutelle: CARTUL. serin. Col.

AI p. 110 no. 9 (a. 1171-72): Albero et mundelingi suidederunt sorori sue... quartam partem domus.

2) dépendant placé sous la protection d'un seigneur:DIPL. Heur. II 52 (a. 1003): hommes ipsius ecclesietain quam servos et -os iniuste constringen-dos... mire audeat. y. mundi/io et 2. mundialis.

mimdilio, -nis m. [a. h. a. munt; cf mundela] forme:

mondilio: ACTA pont. Rom. isied. II 299 p. 259 (a.

1128). dépendant placé sous la protection d'un seigneur:CARTUL. Rhen. med. J 135,43 p. 165 (a. 893): suntibi -nes VII, quorum hec sunt nomina: ... solvit unus-quisque denarios V. CARTA a. 940 (Calmet, Hist. Lor-raine IV coi. 347): daglam... ubi etiam -nes plurimibeati Arnulphi commanent atque commanentes eau-dem... daglam... custodiunt ne procurant. CARTA a.1121 (ib. col. CCLXVII): -nes quoque annali placitodebent interesse et nullum ius debent advocato per-solvere; possessores vero mansorum debent annaleplacitum. CARTA C. 1140 (ib. col. CCCIX): in -nibusnihil habent. quod si ad vim faciendam per abbatemvel vifficum vocati fuerint, quicquid acceperint in abba-tis potestate reponent. AaA pont. Rom. mcd. lI 299

p. 259 (a. 1128): servis et ancillis, mondilionibus, cumornai banno integro. y. mundilingus et 2. mundialis.

mundilis, -e y. mundialis.mundinarius, -a, -um [a. h. e. mont] étant sous la

protection royale?: CIIRON. Ottenb. p. 612,6: prin-cipale ceterisque mains, ipsum sciicet locum -um, quiOutenburren dicitur. cf mundiburdium.

mundia 1. y. mundo I.

937 munditer—niundo 938

munditer adv. proprement, soigneusement: MARRECiav. CXXVIJII p. 214: si autem volueris plus -r tin-guere, mille in unum cacabum sieur primum.

munditia, -cf forme: mundicia: Jorn. AMALF. mirac.41,31. ROB. MELODUN. somma I, V 54 t. 2 p. 474. ROB.ToRici. chron. t. I (a. 1102) p. 123.

1)propreté: a) d'une chose en général: PETR. DAMIAN.serm. (Rev. Bénéd. 67 [1957] p. 164,216): corn... tenuisquedam pollutio pavimenti -am fedat. b) du corps: Rou.MON. REM. hist. Hier. VII 23 p. 839: -am corporumcustodite. PE'rR. C0ME5TOR serra. XXX col. 1791 D : se-quitur de -a corporis, de qua scriptum est 'lavamini,mundi estote' (Isa. J). c) souvent employé au plur., d'où'es expressions '-as facere, -as habere' laver, nettoyer:GRIMALD. epist. 2,10 p. 306,44: ut in sabbato quando-as facere soient, pedes cum silentio lavant. ABELARD.reg. moniai. (Mcd. Studies 18 [1956] p. 267): sabbato...ante collationem -e fiant in ablutione videlicet pedumet manuum. GUIBERT. Nov. pign. sanct. I 2 col. 619C:in quo vix aut nunquam -as habuit.

2) sens moral: a) purification: Pura. COMESTOR serm.XXX col. 1791 -a... guam Dominus sanctificationemvocat. b) pureté (du coeur, de l'âme): PAUL. DIAC. catin.51,11,3: quod cordis possidet -am. THEODULF. bapt.XIV col. 233 D : ut -am teneamus. VIn Liutg. II p.115,19: virum... comparandum angeis cordis -cia.Gurn'H. SAL. (Ôster. Akad. Wiss. phil. hist. K]. 1953,0:castitas iRa Den niirifice gravida concis -e cuitibusincomparabiliter precellebat. I-IELM. 80 p. 149,22: pre-ter -am enfin cordis Den cognitam. RADULF. Mm. ho-mil. col. 1517 C : si ci per -am familiares sumus. BER-NARD. serm. sup. cant. 1171 p. 224: sapientia est ubiqueattingens propter -am suam, et nil inquinatum in eamincurrit. par pléonasme: PETR. DAMIAN. epist. 1V 9col. 313 A: ad puritatis aspirare -am.

3) chasteté: PAUL. DLkc. homil. temp. col. 12710:quecumque illi de cordis et corporis -a precipiebant.RATHER. epist. I 2,3: castissimi corporis toi -am.GERARD. Surss. Rom. metr. col. 1830: ut vas -e templumfieret deitatis. LANFR. epist. col. 526D: quodsi... carnis-am servaverit. GRATIAN. I dist. XXXI e. I Grat.: causavero huius institucionis -cia fuit sacerdotalis, ut liberecunctis diebus orationi vacare. RADULE. NIGER I p. 29:qui.., se ipsum zelo -e castravit. Euioius PARIS. Carolin.IV 236: tum de virtutum insignibus et de -a morum.au plur., pureté sous toutes ses formes, spéc. chasteté:HERM. AUGIENS. chron. a. 1023: -arum ornatusqueinsueto quodam amore famosum. ROB. TOma. chron.t. I (a. 1102) p. 123: ne, dum -cias viribus maiores appe-terent, in immundicias horribiles inciderent.

4) en parlant de l'essence même de la pureté: Roa.MELODUN. somma I, V 54 t. 2 p. 274: sicut creaturenec monde nec incorporec comparatione divine -deac divine incorporeitatis vere dici possunt.

S) (comme le grec x6aoç) ornement (de l'univers),splendeur: PAUL. DIAC. homil. temp. col. Il 88 A : ut faciatflorem et -am bonorum operum. GERARD. MORES.delib. p. 232: nulla immunditia in factis latins -e fac-

5 tors, nuila impunitas, nec ulla divini clamons sugillatio.munditiale, -is n. [munditia] égout: WILH. HIRs. const.

2,52 col. 1116 B : subterraneos aque ductus et -e, cumopus tuent, facit purgari eleemosynarius.

mundities, -ci f forme: mundicies: infra. I) pro-10 preté: a) au propre: PETR. COME5TOR serm. XXXVI

col. 1808B: tonsura eniin capitis, vestium viiitas et -es,ciborum anida sobrietas. b) au figuré: THEODULF. carm.2,209: vite et -em cur non adhibere parabo. 2) (méd.)bonne disposition: COLL. SALERN. 1V p. 542: si veto

15 conveniat teniperie immoderata et loci afflueret -ciessemen iniectum summa cum delectatione, allicitur.

mundivagus, -a, -um forme: mondivagus: UGUTTO:mondus... et per compositionem mondivagus, -a, -um.qui erre dans le monde: VITA Acaun. p. 182,1,14: in-

20 lecebrasque -as.mundium, -i n. [o. h. a. munt, puissance, protection]

forme mundum: COD. Cavens. lI p. 39,11 (a. 966). 1)tutelle exercée sur la femme par son mari, par son filsou par ses parents: Cou. Cavens. 121 p. 22,18 (a. 842):

25 miilier sine ... consensu parentum suorum, vel liii incoins -o fuenit, de rebus suis nichil stabile facere potenit.CARTA a. 894 (Ficker, Forschungen zur Reichs- undRechtsgeschichte Italiens IV 18 p. 24): ipsa nominataAdelgisa cum ipso Adelfrid tutore... in coins -o subiace-

30 bat. CARTUL. Cupersan. 26,4 (a. 938): defensemus amundoaldis in quorum -o videtun esse. ib. 31,34 (a.944): parentes in coins -um fuenint. BULL. Casin. II62,27 (a. 1001): in -o... permanere, Cou. Amaif. I35 p. 53 (a. 1048): per consensum... viri mci in cuius

35 -ont me subiacere palam facio.2) prix versé par le mari pour acquérir la tutelle de sa

femme: CoNcoko. 243,2: qui eam ad maniturn de-derunt et -o susceperunt. C.wruL. Sangali. II 24 p. 399(IXes . ): finitum precium pro -o Feriinde fiia Bertar.

4° 3) protection impériale (cf. mundiburdium): C&wruL.Bond. J p. 64,49 (a. 877): sub nostra defensione et -oDIPL. Karoli III 173 (Xes ., spur.): et illi sub regia de-fensione et -o semper consistant.

4) protection de l'église: REG. Sipont. 62 (a. 1186):45 quia in -o ecclesie eram.

mundius, -i m. [mundium] tuteur, protecteur: H0N0R.civ. Pap. 15 (MGH 55 XXX) p. 1456,25: est... consue-tudo feminarum illaitm, que sont divites, que non habenttutorem nec -um... quod debent venire et deprecari

50 magistrum camere ut ille... donet eis tutorem et -um.mundo 1. formes: modo: MON. hist. Neap. 237,7

(a. 1019). mondo: MON. arch. Neap. VI 576 p. 46(a. 1119). Uciu'no. mundio: CARTUL. Sangail. I 248p. 239 (a. 820):

939 mundoalda - mundualdus 940

I) nettoyer, rendre net: A) au propre. I) en général:WALITHÀRIUS 951: fusum -are cruorem. CONSUET. Trev.23 p. 22,28: ut -entur ministrorum manus. PETR.COMESTOR hist. schol. col. 13970: latrinas, id est sub-terraneos cuniculos ad -aridas vias urbis. AUX. NEcic. 5utens. p. 113: rastro -are, vanno mundificare. 2)moucher (une chandelle): AYNARD. p. 619: emunctori-um est unde candela -atur, hinc emungo. B) au figuré:

Ru. MEDI0L. Adalb. 10 p. 11,10: locus ab irruptioneincursionum -anis hostiium. C0N5IL. Cnuti 4 p. 311: 10

edicimus quoque ut patriam in finibus omnibus -emus,et ut a sceleribus cessent. GODEFR. S. Via. mierocosm.

158 p. 176,8: ruinosam edificare, sordidam -are, -atamomare. PONTIF. Rom. I p. 285,20: ut hoc sanctorumtuorum cymiterium ab omni spurcitia et inquinamento 15

spirituum immundorum custodire, -are, benedicerequedigneris. C) purifier (sens moral et spirituel): 1) absolu-

ment: C0N5IL. in Franc. 3 p. 594,19: -ati et purificati.

2) par un moyen spirituel: GoDEsc. SAX. div. p. 305,10:

ut fide corda nostra -aret atque purgaret. RUD. FULD. 20

mirac. 2 p. 331,46: dignis penitentie fructibus con-scientiam suam -are. HRoTsv. Gall. II 8,2: veniamniereberis, si lumen baptismale -aberis. GERARD. MORES.delib. p. 107: qui (sc. Christus) illam (se. ecclesiam)sanctificavit -ans lavacro, atque in verbe, ut exhiberet 25

ipse sibi gloriosam ecclesiam, maculam non habentem,neque rugam, aut aliquid eiusmodi (Vuin. Eph. 5,27).C&wruL. S. Eparch. Engol. 67 p. 43 (e. 1107): terrama tantis criminibus... -are et custodire. PnrR. LoMB.sent. TV 17,1 p. 845: neminem a peccato -ari. GUILL. 30

CAMP, anima col. 10440: -atus est ab omni delicto.avec pron. réfléchi, se justifier: BENED. PETR. gesta I p.156: cum per iudicium aque se -are non posset. ROTUL.cur. reg. 1,83 (a. (1195): Cristina -at se per ignem.3) sauver, racheter (au sens chrétien): GUILL. TYR. hist. 35

rer. transm. XVJIT 5 p. 826: quousque placuit somme,rerum opifici, civitatem illam, quam proprio more-averat. ADAM. S. VICT. p. 48,3 y . 17: per mortem-aturusj hominum contagia. D) expier: THIETM. 4,20:qui came suimet delictum continuis -avit elemosinis. 40

E) laver dans le sang, venger: WALTRARIUS 926: utcesos -et vindicta sociales. F) innocenter (droit): LADISL.decret. 11 5: si culpabiles effecti fuerint, percent ut fures;si veto -ati... LV pensas solvant.

II) guérir: ITRÀBAN. unïv. IV! col. Sic: decem leprosi 45

qui -antur a Domino ([cf. Matth. XI, 15]. CARTUL. Kein-perl. p. 23 [Me s.]. J-I*nv. legend. Steph. p. 435. LEGEND.

Lad. p. 526. PETR. COME5TOR hist. schol. col. 1207k).III) défricher: CARTUL. Sangall. 1209 p. 199 (a. 812):

quicquid arabile est vel quod ad hoc -ari potest. FIGIL. 50

Sturm. 13: silvas cedere et locum -are proprio labore.CARTuI... Rhen. med. II app. 10 p. 344 (X---Mies.): inMaio XIIH dies si opus est prata rigare et -are. PAss.Nymph. 87,29: -ate de arbusculis locum istum.

IV) curer (fine pièce d'eau ou un cours d'eau): MON.arch. Neap. V 431 p. 92 (a. 1082): ipsum aquarium-are et conciare et quod ex eo -averint in eadem terraiactare. ib. VI 576 p. 46 (a. 1119): ipso flubeum et cur-soras usque et ille ripe eius tiappare et mondare debea-mus.

mundatus, -a, -um mondé: CARTUL. Nemaus. 200

p. 317 (e. 1110): unum sextarium de frumento -o. CAR-TUL. Brem. 67 p. 78 XIFs.): dimidium remet -i lini.CARTUL. S. lob. in ValI. 116 p. 60 (a. 1187-96): an-nona et avena cum f uerit triturata, venient qui eamdebent ad priorem qui cum vident quod sit suif icienter-a, cultor implebit minam. GUILL. TYR. hist. rer. transm.XXII 20 p. 1104: sed etsi quid repeniebatur in amis, id,exutum stramine et -um a palea non facile admittebatincendium.

mundoalda, -e f y . inundualda.mundoaldus, -i m. y. inundualdus.mundoaudus, -i m. y. mundualdus.mundoburde, -is n. y . mundeburde.mundoburdum, -in. y. mundiburdiwn.mundowaldus, -i m. y. mundualdus.mundualda, -e f. [a. h. a. munt, protection] forme:

mundoalda: CARTA a. 988 (Fieker, Forschungen zutReichs- und Rechtsgeschichte Italiens IV 34 p. 48).femme placée sous l'autorité de son mari ou de son plusproche parent: CARTA a. 988 (y. L 24): conius (sic) etmundoalda. REG. Lue. 29,42 (a. 1014): signum manussuprascnipti Rainerii eidem Mardore genitrici et -e sueconsensit. CARTUL. Clun. TV 3593 p. 750 (a. 1081):coniugi et -e. t'. mundela.

mundualdus, -i m. [1gb. mundwald; a. it. mondualdo;

a. fr. modoal] formes: mondualdus: CARTA a. 1033(Morbio, Nov. 316,36). DIPL. Fleur. IV 279 (a. 1076).ACrA imp, Bôhmer 106 p. 99 (a. 1159) mundoaldus:CAPrr. reg. Franc. I p. 215,35 et 215,37. Con. Lang.112 col. 204A (a. 830). CARTUL. Cupersan. 26,4 (a.938).C.kwruL. Clun. 111228 p. 310 (a. 967). CARTA a. 1015(Morbio, Nov. p. 303,8). CARTUL. Regien. 148 p. 361 (a.1037) et passim. mundoaudus: Con. Patav. 56 p. 82,9(a. 970). mundowaldus: ib. 83 p. 115,4 (a. 1006). nom.plur. mundoaldis: CARTUL. Cupersan. 61, 32-33.

celui qui exerce autorité sur la femme (son père avantson mariage, son mari, son fils ou son plus proche parentsi elle est veuve): CAPIT. reg. Franc. T p. 215,37: quodsi amplius in ipso mala accessenint, mundoaldo eiussit culpabilis solidos XXX, et ipsa intret in monasteriumcum poena que mundoaldo eius obligaverat et cumilla compositione adultenii sui. Con. Lang. 112 col.204A (a. 830): per consensu Aucunde et Stadivergefilias suas et Gausperti et Ariolfi mundoaldi earum.CARTA a. 873 (Manaresi, Piaciti I 76 p. 275,20): ipsamGundi ego uxorem habeo, eo quod mihi ad legitimunimatnimonium tradidit Amelfredus filius eius cum -o

941 mundulus-1. mundus 942

suo. Cor'. Patav, 37 p. 57 (a. 944): comitissa relicta adeo -usinvenjrj. R0B.Tortxu.chron. t. I (a. 1102) p. 123:

per consensum... Bertaldum f iio arque -o men. CAR- prohibuit uxores sacerdotibus... quod quibusdam -issi-TUL. Regien. 98 p. 249 (a. 1006): V. filio et -o men. mum visum est. b) selon le rituel religieux, sans tabou,CARTA a. 1012 (Muratori, Est. 121,12): iugale et -o men licite: GERARD. Mortrs. delib. p. 62: surit animalia -a,mihi consentiente. CARTA a. 1033 (Morbio, Nov. p. s sunt etimmunda. C) purifié: PETR. COMESTORhiSt. schol.316,36): f liii et mondualdi inei mihi consenciente (sic). col. 16I7 D : remanserunt sou -i cum suo mundatore.CARTUL. Clun. IV 3489 p. 597 (a. 1074): nullam me GERARD. MORES. delib. p. 99: Gallia veto feux, quepati violentiam ab aliquo homme necpie ab ipso iugali his (sc. heresibus) -a perhibetur.et -o meo. DIPL. Henr. IV 279 (a. 1076?): nostris fideli- B) innocent: LEGES Athelst. 1 p. 173: si b co -a sit etbus concedinius ad requirendmn publicam questionem, 10 ipsius facinoris conscia non fuerit. RUODL. VIII 5: peradvocatum eligere atque mulieri, cui mondualdi sui Domini corpus fit ab omni crimine -us. COLOM. decret.denegat voluntatem, et ante eorum presenciam vitam 176: si reus apparuerit, pro fure iudicetur; si -us, nonsuum seu maritum eligere. CONST. 1205,4 (a. 1162): clvi- ut fur teneatur, sed precio, quo emerat, solummodotas habeat... potestatem faciendi iusticiam... et dandi careat (ib. 83).tutores et -os et alla que index ordinarius... habere 15 C) sans mélange: 1) au propre: W&Lni. Spin. Chri-debet. PONTIF. Rom. I p. 300,8: cum venerit sponsus stoph. 11 2,96: azima, iam -e... farine. CARTIJL. S.et sponsa et parentes eiusdem femme et mundualth et Mar. Via Lata p. 101 (a. 1073): de vino -o quartam.paranimphus et alii hommes ante fores ecclesie. COLL. Salem. II p. 84 (XIIes.): panis -us. MAPPE Clav.

mundulus, -i m. [a. h. a. niunt, protection] tuteur: CV p. 210: ydroargiris -i partes. C0MP. Pict. 15 p. 123:CkwruL. serin. COL. A J p. 102 nr. 7 (a. 1170-71): w -am glaream et -a temperamenta. 2) au figuré, pur:Daniel puer et eius -i exposuerunt Petro domum... ita Cor'. Toscan, p. 354,12 (a. 806): mihi semper -a exsi-ut inde habeat censum. buisti servitia. GLOSS. AA 453,2,7: -am rem tradidi.

mundwn, -i n. [cf. 2. mundus] parure de la jeune MON. hist. Neap. p. 200,34 (a. 1006): -a libertate viveremariée; GLO5S. AA 466,2,25: -uni muliebre, linteammna valeatis ubi volueritis. GERARD. Monns. delib. p. 264:muliebria. PAPIAS s.v. -11m muliebre, liniamentum muli- 25 discretio... mundorum et imniundorum in perfectis-erum dicitur quod niulto tempore ungere se debeant sima et -issima superponitur libertate. 3) en parlantvarUs pigmentis et indui vestibus regalibus. GUaI,. de monnaie, de métal pur: Con. Toscan, p. 380,17 (808):TYR. hist. rer. transm. XVIII 22 p. 858: excepto -o decem solidos argento de bonos denarios -os, grossos,virginali in quo tara in auto quam in gemmis, vestibus expendiviles. MON. dipi. Croat. 14 (a. 1033): quattuor-et margeritis, tapetis et holosericis, vasis quoque pre- 30 deci (sic) solidi setirici ex auto -o. Dia. Heur. IV 414tiosis, quadraginta millia iusta estimatione poterant p. 553,3 (a. 1090): mille libras <a>uri -issimi. OBERT.computari. y. 2. mundus. SCRIBA a. 1186, 192 p. 71: bisancios masaniutinos -os

1. mundus, -a, -uniforme: mondus: Cor'. Cavens. I p. iusti ponderis.159,9. Uotyno s.v. STEPH. TORN. epist. p. 175. D) net (en parlant d'un prix): CARTUL. Sangall. III

I) adj.: A) pur: 1) au propre: a) nettoyé, lavé: Lrx s 791 p. 12 (a. 933): per -uni precium incontra sol. 10.Frision. 14,1: lama -a obvoluti. Ono FRIS. chron. 7,35 E) libre, exonéré: GuILL. CAS. 1945 p. 375 (a. 1191):p. 371,35:-a et linea toga utuntur. GUILL. TYR. hist. rer. -os ab omni dacita (et passim).transm. VIII 21 p. 356: lotis manibus et sumptis -ion- F) dépouillé, décortiqué: Cor'. Lang. col. 707 C (a. 905):bus vestimentis. b) sain: FULC0. MELD. nupt. II 211: castaneas -as modia II. JOH. NEP. Febr. 541,24: facabscondens maman -am, leprosam protulit. LEGEND. 40 fieri glosocoma de ligno imputribile -o.Steph. minor p. 400: leprosi -um cutem... meruerunt. G) loin des souillures du monde, isolé: WAt.nntARNIJLF. Lexov. epist. 52p. 94: equos... omni vicio -os. exord. 3: coeperunt fideles Loca -a querere et a tumultibus2) au figuré: a) (sens moral) pur: J-IRABAN. univ. I, II ac negotiis carnaliter conversantium semota. LIuTO.col. 20C: Christus sanctus, sive -us. 000Esc. SAX. ad Hadr. 2 p, 424,25: totam faciant domum destruitrinit. p. 266,27: si, prout opto, -i cordis es. LIUTG. 45 et in loco -o iactari. IOH. FISCAMN. deplor. quiet. p.Greg. 2 p. 70,14: -is cordibus permanserunt. Hncrrsv. 51,2: o casta et -a solitudo.Mar, 139 p. 9: -is labris. PETR. DAMIAN. epist. III J col. H) herba munda, nigelle (plante, Nigella Sativa L):289C: ecelesiam tuam -am ab ornni eius pestifera con- AELFR. Angl. Sax. vocabul. p. 30: nomina herbarum.tagione custodis. GUIBERT. Nov. gesta Franc. II 1 col. -... herba -a, giôcom.698A: contagium.,. quo vix aut nullo modo nationes 50 11) subst. n.: A) les choses propres, licites, justes:alique... -e manserunt. GUILL. S. Timon. cant. p. 76: GERARD. Moita. delib. p. 264: discretio... -orum et-um cor, -am conscientiam desiderat. BERNARD. serm. immundorum. B) vin pur (pour vinum mundum):de div. XVII col. 583 B : magnum est homini seculani CARTUL. S. Modest. fienevent. 57 (a. 1183): sex salmas-as habere maints. ARCHIPOETA 9,13,3: nemo potest de musto, quattuor de -o et duas de piczulo. C) produit

943 2. rnimdus –3. mundus 944

naturel: AELFR. colloq. P. 14: butinim et fabas et

omnia -a manduco.mande 1) proprement: THEODULF. capitula V col.

193 D: observetur ut panis et vinum et aqua, sine quibusmisse nequeunt celebrari, -issime atque studiose trac- 5

tentur. RIGORD. 20 p. 34: halas... in quibus teniporepluviali crimes mercatores merces suas -issime vende-rent. 2) avec un coeur pur: Ano VERC. epist. Pauli col.349 B : ut -ius Deus deprecari possit. CARTUIL. episc.

1-laIb. 147 p. 114,67 (X.I1°s.): qui... ab omnibus illicitiscor.., et corpus... conservent et -e tractent mundimundatorem. PETIt. COMEST0R serin. XLV col. 1830:verbo et exempta trahere alias ad -e vivendum. ANON.Adaib. p. 219: ut... sacerrimas reliquias -issue etreverendissime custodiendas recandat. 15

L mundus, -i m. parure de la jeune mariée (sensfavorisé par l'existence de l'adj. mundus): ALAN. INS.

dist. cal. 866k: -us substantivum dicitur arnamentummulierum qua arnabant se ingressure ad viras, undelegitur quod custas Esther acceleravit -um muliebrem 20

y. manchon.3. mundus, -i in. forme: arc. sing. mundus: BENED.

ANDR. 10,16. étym. (cf. VAiuto ling. 5,29. FEST. P. 120.Ism. ong. 13,1,2. PAUL, FEST. p. 121): GERARD. MORES.

delib. p. 156: -us, quod in motu sit semper, dicitur, et 25

hoc a philasophis. Alu -um volant ab ornamentis vaca-tum. Vere autem, nil visibiliter -a ornatius. ib. p. 179: -usin motu et vexatione et rira, qui etiam a motu perbibetur-us ille, qui Spiritum S. non habet, qui est ornamentum-u, omni puichritudine pulchrius. 30

I) monde, terre, univers créé: A) en général: EINH.

Carol. p. 100: tatius -i descriptianem... camplectitur.BRABAN. univ. IX pral. col. 259A: -us est celum etterra, mare et que in eis opera Dei surit. ANON. sit.

orb. p. 4: phisici aiunt, -um animal esse. WOLFHARD. 35

Wald. 2,9: plurimis. . - a quatuor -i partibus.. adeun-tibus. GUILL. Pic'r. gest. p. 68,30: imo vires tanti regni,quantum in climata -i quatuor patent. BRUNO MAGD.bel!. 123 p. 117,26: illi respanderunt se potins... tatum-uni circuire. HILDEGARD. caus. p. 1,1: Deus ante 40

creatianem -î. PETIt. Co?,œsroR serm. XXIV col. 1779C:-us enim quasi hortus est, quia ex CO et in CO oriunturamnia. Ono Fns. chran. 8,11 p. 407,12: qui singulisannis -um estivali fervare decoqui... conspicimus.HERIB. Nogw. epist. P. 11: originalis -us... non tantum 45

est submersus. B) spécialement: t) (avec ou sans pos-sessif) pays, région: ADAM BREM. 1,42 p. 45,9: in tainremotissima ab nostro -o regiane. ib. 4,21 p. 250,1:transeuntibus insulas Danarum alter -us aperitur inSueoniam. 2) expressions: a) mundi g!abus, le globe 50

terrestre: GERARD. MORES. delib. p. 291: a duadecimventorum spiritibus -i globus cingitur totus. b) inferiorpars mundi, le purgatoire (cf fr. enfer): Pray. 235 Miss.:Deus... in inferiore -i parte labarantes - . - refave. e) .per

totum mundum, partout: GERARD. MORES. delib. p. 93:evangelium adnunciare non cessant per tatum -uni. ANON.gesta Hong. 13: illa vocatia (se. Hungari) usque ad pre-sens durat per tatum -um. d) nihil in munda, nullus inmunda, nulle part: ANON. gesta Hung. 1: absque Daria etCyra atque Alexandro nul!a gens ausa fuit in -o in terrainilarum intrare. ib. !.: nain habuissent in -o,quad perdere timuissent pro illata sibi iniuria.

II) univers (phil.): A) macrocosme: GLaSS. co!. P.546,1,35: chaos permixtia elementorum -i fuit. ALEX.NECK. nat. rer. p. 299: Aristateli veto p!acuit -umesse infinitum; unde dixit -um esse sphericam so!idi-tatem. BERNARD. Su». mundi univ. II t p- 33,11: -uscui nays, vita, cui idee forme, cui materies elementa.DOM. GuNDIss. div. philos. 13 p. 117-18: tres saut-i... primus -us dicitur -us nature, secundus dicitur -usquinte essencie, tercius dicitur -us intelligencie. spé-cialement: mundus sensibi!is ou sensi!is, monde sensible,réel (par opposition - au monde archétype, intelligible,des Idées): ADELARD. BATH. ead. et div. p. 15,10:carporea -i sensiis mate divina fabricataris providentia.Huco S. Vic'r. didasc. VII cal. 814 13 : universus enim-us sensibi!is quasi quidam liber est scriptus digitaDei. Y5AG. Theal. p. 271: philasaphi duos -os, archeti-pum et sensilem, et duas creatianes, eternam et tempo-talera esse dixerunt. GUILL. CONCH. in Plat. Tim. p. 87:dixerat Plata -um sensibilem esse anirnam. Quia superius-um archetipum dixerat animal, idea hic ostendit eorumdifferentiam talem quod archetipus eternus, sensibilistemporalis. ANON. in Plat. Tim. p. 64: materia Timeiest generatio -i sênsilis in qua investigatur naturatisiustitia. ib. p. 75: semper esse asserit Plain intelligibi!em-um, i.e. divine mentis conceptionem in qua omniscreatura creator est, i.e. etema secundum ydeam suam,que semper est. ALAN. INs. Antic!aud. V 289 et 290

p. 132: qui rerum species et -i sensilis umbram / ducisab exemp!a -i mentalis. PETR. COMESTOR serra. XLVIIcol. 1836: propter quem factus est -us sensilis cumamni suppe!lecti!i sua. B) (sens figuré) microcosme,homme: HR0TSv. Pafn. 12: -us minor. ADELARD. BATH.alchor. p. 16n.: non sine causa dicitur homo minar -us,quia quecumque surit in superiori et inferiori -o.GODEFR. S. VICT. microcosm. 2 p. 31,10: -i nominep!erumque hominem appel!ari tain quamthea!agus testatur. ib. p. 32,3: multa in hune moduminvenientur testimonia sacre scripture quibus -i nominehomo significatur. Butte. Pis. trans!. Joh. Damasc.orth. fid. p. 113: fecit igitur Deus hominem... ve!utquemdam -um secundum, in magna parvum. GiRALD.topogr. p. 7: rerum... quas vel mundo maiori adornatum vel minori ad usum natura praduxit.

HI) ensemble des hommes, humanité: A) en général:HRABAN. carm. 24,15: conditor omnipotens ccli -iqueredemptor. G0DE5C. SAX. div. H p. 323,25: tu Domine

945 4. mandas - mwiedula 946

redemptor arque salvator -j. C.iu.t. Cant. p. 84,9:rait Caesar, caput -j. DwL. Amalfi 121 (a. 894): uthoc auètoritas in aliquo per succedentia -i curridula atrullo violetur caiuniniatore. THIETM. 4,35: capellamAquensem introiit et -i Domnam exoravit. DLPL. Heur.II 308 (a. 1014?): cognoscat universus -us. RUODL.VII 68: in tolu -o non est speciosior illo. PETR. VENER.epist. I col. 270B: et Salvator ipse singulari sacrificioDeo -um reconcilians. CARTUL. S. Mar. Paris. I 76p. 73 (a. 1198): sacratissima dies, in qua -i redemptorvoluit circumcidi. GLRALD. topogr. p. 3: egregium ail-quod mundo memoriale reinquere. E) le monde desréprouvés et celui des élus (sens théol.): GODESC. SAx.conf. p. 53,15: item de duobus loquens -is. id . predest.

p. 204,8-10: de -o electo dicit apostolus:... item dereprobo -o ait. lb. p. 182,16: non duorum sert unius hocest solius electi -i, corporis videlicet sui, Christus estredemptor, salvator et liberator.

IV) siècle, par opposition à la vie monastique ouecclésiastique: BULL. Casin. II p. 35,49 (a. 883): contraomnes hommes de -o. ANA5L chron. 34,3:-i principibuscontra Ecclesie rituin sevientibus. CARTUL. Clun. I112 p. 125 (a. 910): -i contemptores. SALOM. III cairn.1,2,282: -um linque, vaca Domino. D IPL. Otton. I229 (a. 961): Hathuui que pro Del timore et amore -umreliquid. CHRON. Salem. 54: statim -um linque monachi-cum induens habitum. ANSELM. LAUD. cant. col. 1187A:in -o tamen, ut diximus, adhuc commorantem. Doc.Luc. V 3 p. 658,14 (a. 1044): videmus -i mala cotidiecrescere. Ivo epist. p. 42 (a. 1092): ne -i amatores intracastra -uni fugientium recipiatis. HUGO GRATIANOP.col. 1571 B : -us queni fugiunt. COD. Polon. I p. 5 (a.1152-53): mortuos-o, viventes Christo. CARTuL. Elno-nenc. 4 p. 3 (a. 1153): abrenuntians -o et veniensmonasterio de Sylvanes.

V) monde terrestre, par opposition au Ciel: LIuTG.

Greg. 1: post transitum suum de hoc -o per sanctummartyrium. PAUL. DIAc. homil. temp. col. 1294,15: gra-vissima cecitate depressi in -ma venimus. HRABAN. univ.1, V col. 3l: nil iam in hoc -o cupiunt, solo eternitatisamore pascuntur. CHRON. Salem. 29: acta que in -ogesserat, versibus illustravit. EGBERT. LEOD. rat. 1 501:hic visus carnem desjderat et caro -um. ib. 557: frigetamor Domini regnante cupidine -i. BERTHOLD. CONST.annal. pref. p. 268,17: de ergastulo -i huius fastidioso...crus animant liberare. lb. p. 268,30-32: non transi-tonus -us et eterna fila et immortalis vita. GERARD.Mogns. delib. p. 123: omnia itaque, que istius -i sont,umbra terre est, que intervenir, ut dividamur a sole(il,. passim). Wipo gest. 3 p. 23: magna felicitas est in-o regnare, maxima autem in oeils triumphare. RA-DULPH. Dic. T p. 249: non que Dei sed que -i sontsapientes. BERNARD. sen, de div. IV col. 554-: que(sc. anima) enim -o vivit, non 1111 vivit. PETR. LOMB.

sent. I 15,8 p. 100: secundum quod mente ailquideternum capimus, non in hoc -o suivais, et omniumiustoi-um spiritus etiam in carne viventium, in quantumdivina sapiunt, non sont in hoc -o. GODEFR. S. Via.

s microcosm. 12 p. 39,26: transeunt enim omnia, scilicethuius subiunanis -i, nec permanent. Huco S. VICT. quest.ined. 18 p. 198: Filins Dei venir in -uni. ROB. Toruc.chron. I (a. 1064) p. Si: curnrex... -o discessisset. Con.Polon. Minon. I p. 8 (a. 1192): -us in maligno positus.

'o INscR. Patin. 129,2: -us... hic fugiens est, noter l'expres-sion nasci in -um, venir au monde: ANON. gesta Hung. 4:dux nutem Aimus postquam natus est in -um (cf. VULG.J011. 16,21). PETR. COMESTOR hist. schol. coi. 1612B:sieur nocte natus est in -um.

'5 VI) monde du péché: PETR. DAMIAN. epist. VI 5coi. 383 B : recte igitur sive -i, sive pnincipis eius amicitiasdedignamur. PETR. CoMEsioa serin. VIII col. 1743A:tres enim habemus hostes, cannem, -non, diabolum,id. serra. Xix col. 1773 13 : tria sunt que nos peccare

20 compeilunt: suggestio proprie carnis, suggestio proximiet suggestio demonis, vel -j. d'où l'expression princepshuius mimdi pour désigner le diable: PETit. DAMIAN.:y . supra. Pnnt. C0MEs10R serin. XIX coi. 17730: Idest -uni et pnincipem elus, id est diabolum. PHysIoLoc.

25 V p. 15: venir ad me princeps hulus -i, et in me noninvenit quicquam. ALAN. JNS. dist. col. 866: diabolusdicitur princeps huius -i quod potestatem habet inrebus mundanis, sed ideo quod in amatonibus munda-norum regnat per cuipam.

30 VII) le monde spirituel, la vie spirituelle: GERARD,MORES. delib. p. 292:-us veto interior ac spiritui manci-patus habet ventes sucs... sicut non venitati subdituset iste, in quo versantur mortales, qui ceio, terra etmare et omnibus, que in eis sunt, constat. ib. p. 292:

35 spiritualis -us.IX) sens collectif: A) on (sens indéfini): LEO VERCELL.

Otto. 27: festinat -us undique ad Heinnicum currere.AHELMW. hist. caiam. p. 189: quam sumnma admi-ratione -us excepit. ib. p. 195: cuius argumentis vel

40 sophismatibus universus obsistere -us non posset.GIL0 hist. Hier. 122: parlera quam -us vocat occasum,Boemundus I occupat. B) la foule, les gens: C'atM. detransi. XII fratr. (AA. SS. Sept. I p. iSSn): ut -i fiericoncursus ab omni I parte putaretur.

45 4. mundus, -i m. [a. h. a. munt, protection] enfanten tutelle: CARrA a. 1043 (Ficker, Forschungen IV 58

p. 83): infantulo fluo et -o men.muneculum -1 n. [ong. inc.] pieu, poteau, tuteur

(pour la vigne): C0D. Lang. 313 col. 528a (a. 882):50 reddamus... ad parte ipsius monasterii vinum medie-

tatem et -a carra vigintiquinque ad numiro isasco.ib.: in kalendas manias vegere (L vehere?) debeamussuprascripta -a ad suprascripta carte.

muncdula, -e f. [y. monedula] choucas: ScHouAcod.

947 inunera - mania 948

Vallicel. 142 (XLes.) (ALMA JJ [1925] 151): -am aliquiItaloruin paccholam, aliqui tioram appellant. y . mone-

dula.munera, -c f [munus] présent, don: COD. Lang. 246

col. 416B (a. 870): ut... -am offerre procuret. 5

munerarhis, -i m. qui fait des présents (PAnAs S. V.:

-us, qui munera dat. UGuTIo s.v. munio: hic -us, quidat murera): FLODOARD. hist. III 22 p. 523, 23: non

te civilem vel civicum, sed municipem, videlicet tri-butarium sen munerarium, utinam spiritalium (sic) 10

dononim episcopum.muneratio, -nisf 1) remise de don: O5BERN. Dunst. p.

95,29: in -ne ecclesiarum. 2) récompense: HILDEGARD.

scivias 3,1 p. 574D: nec restat tilla tibi -o salmis. CARM.

Scott. 14,9 p. 699: bonum opus -o larga sequetur. 15

munerator, -is m. dispensateur: PONTIF. Rom. I p.

226,4: Deus incrementorum omnium et profectuunispiritualium -r. ib. I p. 173,24: iustorum provectuum -r.

mwieratorius, -a, -um [munero 1.] (baiser) du don

accordé (conférant le don des vertus): BERNARD. serm. 20

de div. col. 704': primum itaque osculum fit in re-missione peccatorum... secundum fit in donis virtutumet vocatur -um.

muneria, -cf. y . monneria.mimerius, -i m. V. monerius. 25

mimero 1. forme: muneror: DIpL. Heur. 1V 351

p. 463,40 (a. 1083). (UciuTlo S.V. munio: munero, -as,donare, dare munus alicui pro servitio vel alia re).

I) donner: WOLFHARD. Waldb. 2,2: benedictionesolita -ata vehicularia petiit adiumenta. 30

2) faire des cadeaux: a) emploi transitif: CARrut. S.Bened. Floriac. I 169 p. 386 (a. 1157): eam ecclesiamsolita munificentia donativis amplioribus -are et ditare.

b) avec le datif: RUODL. V 140: loricis galeis ducibusscutis <ret)alatis -at. ib. XV 93: -at et sponse con- 35

sanguineo sociale.3) récompenser: CAND. FULD. Ligil. 110 p. 228: -are

rnortuos et spoliare viventes. DIPL. Karoli III 116 p. 184(a. 885): quemdam fidelem nostrum... de quibusdamrebus... et mancipiis -are atque sublimare. Trnrni. 40

5,27: legati primo benigne auditi, dehinc largiter -ati.DLPL. Heur. IV 351 p. 463,40 (a. 1083): ut fidelesnostros fidem... servantes dignis retributionibus mune-remur. en parlant de la vie éternelle: ADAM S. VICT.

p. 156,13 y. 85: ut post mortem -an f digni simus requie. 45

4) donner en échange, payer: CAlcUL. Gemet. I 37

p. 118 (a. 1088): et Fulco mercator -avit.muneratus, -a, -un donné à titre de compensation:

COD. Ver. 212,16 (a. 838): componam ego... et meossuccessores... pena solidos -os octuaginta. 50

munerosus, -a, -um [morios] 1) généreux, libéral:

Ucamo s.v. munio: -us, -a, -mu, largus, munere dignus.2) digne de recevoir un présent: UGuTI0: y. supra.

mungo 3. 1) moucher, se moucher (sens propre et

figuré): UGUTIO: -o, -is, -xi, -ctum, id est purgare,sordes auferre et proprie, mucum de naso extraherevel quod remanet de combustione candele auferre.2) nettoyer, vider: Uourio:... id est purgare, sordesauferre... unde sepe ponitur pro decipere vel decipiendoaliquid auferre, expoliare. WALTH. MA? carm. p. 8,140: et -ens Ioculos. 3) escroquer: UGUTIO supra.

munia, -oruru n. pi. forme: moenia: CARM. Sangail.I 3,15. gén. munium: GLoss. AA 465,2,35. sing. munium

(cf. Ucuno s.v. munio: -um, id est debitum officium,vel tributum, vel marins et dicitur -um quia manu sitfactum): VIrA flurch. Wirz. I 3. THEOD. TREv. Liutr.

p. 157,3. LAMa. ARD. hist. Ghisn. 121 p. 620,6.

1) charge, fonction (HRABAN. univ. XVI, IV col. 453C:-a... officia sunt. RUFIN. somma 17,4,10 p. 375: -a...sunt officia unde et immunes dicuntur qui nullum geruntofficium [GLoss. Vatic. 1469,523,1,27]): CARM. de Tim.12: exercebat ob hoc -a digna tibi. VITA Burch. Wirz.I 3: ut Guirziburgense opidum... episcopali -o sacra-tenir (cf. GEBEH. Udair. p. 592,35). GERHOH. edif. 14

p. 157,38: satis tolerari posset, ut... stipendia suis -isdebita foris acciperent. METELL. Quir. 25,34: qui sacracondit / -a sedis / pontificalis.

2) obligations découlant d'une charge, d'un emploi:DIPL. Otton. III 20 (a. 985): concedimus, ut nullus...personam ad... abbatiam pertinentem... in quecumqueininste subiectionis -a... stringere aut exactare presumat.LAMB. HERSF. annal. a. 1076 p. 268,2: episcopum epi-scopalis ministerii -a ecclesie Halberstadensi... prestare.GUTLL. TYR. hist. rer. tramai. XXII 23 p. 1110: rex enimet alii principes in tantam descenderant egestatem, quodad explenda debita -a omnino erant insufficientes. spéc.,obligation matérielle, don: Ucurlo V. 1. 10.

3) obligations religieuses,fonction du culte, service divin:Mntac. Hucb. I p. 909: iuxta ritum matutinorum -acelebrari. ib. p. 910: postquam autem fratres missa-mm -a persolverunt. VrrA Emm. II 113: pontifex in-terea laudum litabat -a. VITA Osw. p. 424: divinapatravere orgia et -a. EPIsT. Worm. J 3 lit.: oraminisac serviminis -a. RAHEW. 4,43 p. 284,5: ut... coramsanctorum reliquiis orationum suarum lDeo -a per-solveret.

4) louanges (du Seigneur): Jou. DIAC. ROM. Greg. col.62,5: nudus tua -a dixi. EKKUS. IV bened. I 10,2:extollant -a vocis (glosé laudes). COSM. IAPYG. MATER.carm. col. 882 1 : pro Regis alti -is.

5) bienfaits spirituels, secours (religieux): MIRAC.Lamb. I p. 515: -a gratiarum rependere. PASS. Ursul.16: vitalis hostie -a. Episr. Tegerns. J 10: devotissima-a precum. ib. I 34: devota -a sedulorum precaminumin Christo. CARTUL. S. Ben. Divion. 259 p. 48 (a.1016): suffragentur -a orationum.

6) bienfait matériel: HERIC. vita Germ. metr. 78 p.491: tum pacis -a rate J collatis ineunt robusto foedere

949 munialis - municipalis 950

dextris. LAMB. Aim. hist. Ghisn. 121 p. 620,6: pro milicie 4) (en langage spirituel) habitant de la patrie céleste:servicio munus et -um a rege supranominato Anglie PAUL. DIAC. hornil. temp. 1430,37: ad coelestem patriamin Anglia perquisierant. perducat et -ipes faciat, quos humanitatis sue fecit con-

7) dons personnels, qualités morales ou intellectuelles: sortes esse. THEOD. EUCH. transi. Celsi 21: quando su-ANNAL. Qued. a. 919: invicte fidei eximieque virtutis s perne civitatis tantum -ipem Trevericus populus... in-a. W0LFHER. HILD. Godeh. pref. p. 170,11:-a mentis. patrocinatu meruit habere participera.spécialement: vocis -um, usage de la parole: THE0D. TREV. 5) châtelain, celui qui a la garde et le commandementLiutr. p. 157,3: sanctam invenit Pusinnam in extremis d'une place fortifiée: INvENT. Matth. 16: Brunichopositam, f iam quinque dies iacentem sine vocis -o. tyrannus, loci -eps in nomes predandi occasiones in-

8) objet précieux (ici le corps d'un saint): VITA GalIi ra tentus, provinciam precursabat. I4ARIULF. chron. Cen-II 1521: is cum presbitero feretrum per inane levando tu!. IV 21 p. 229: quoniam hii moderno tempore dis-/ alipedum dorsis commendat -a sancta. positi non omnes castrorum -ipes vel domini existe-

9) tribut payé par une ville: G UIHERT. Nov. gesta haut. GUTBERT. Nov. vita I 7 p. 19: adolescentulusFranc. VIII 10 col. 825 D : utreque enim Boemundo -a frater meus quidam eques et -eps Clarimontis castri.pensitabant. 15 L&Mn. PARV. Matth. III 20: quidam ingenuus vir,

munialis, -is f. y. 1. monialis. eiusdem castelli -eps. RADULF. lic. II p. 111: Matheusmuniaris, -isf [molinaris] du moulin: Doc. Port, part, de Clera -eps principalis castelli de Dovera. UouTio s.v.

315 p. 275 (a. 1108): concedimus ad vobis illa ered itate in munio: -eps... hoc enim nomine censentur castellani.sauto, pumare, terras ruptas vel barbaras, sesigas -es, 6) soldat de la garnison d'un château: EPITOME Exac-et exitus montium. y . molinaris. 20 lis regibus I 49 p. 15 (éd. M. Conrat): -ipes dicuntur

muniatus, -a, -um [munia] chargé d'un office: UGU- qui cuiuscumque municipii tenent custodiam, quibusTIO S.V. munio: invenitur -us, -a, -um et dicuntur -i qui preest magister dicitur municipalis. UGurio S.V.regis consiliarii vel qui munia, id est officia sua adim- mutin: -eps... hoc enim nomme censentur... etiamplent vel tributarii vel largi. milites stipendiarli qui pro custodia munia, id est mu-

muniburdium, -in. y . mundiburdiuni, 25 nera capiunt. ORD. VIT. hist. IV 13 t. II p. 263: -ipes1. municeps, -ipis m. 1) originaire d'une cité (ville ou oppidi ad deditionem coarctant.

territoire), qui y est né, qui y exerce des fonctions (Gwss. 7) officier municipal: HRABAN. univ. XVI, IV col. 453 C:AA 466, 2,35: -eps. civis municipii): ADNOT. cod. lustin. -ipes... publica munia accipiunt (cf. RuPIN. summa 17,67,17: ad maiorem iudicem ambulare aut apud -ipes. 4,10 p. 375). PAnAs supra col. 949 1. 32.HRABAN. univ. XVI, IV col. 4530: -ipes sunt in eodem 30 8) preneur de villes fortes (surnom): ANDR. FLOt.municipio nati, ah officio munerum dicti en quod pu- mirac. Bened. III 14 p. 240: nulli priorum secundus inblica munia accipiunt (cf. PANAS s.v. et RUIFIN. somma officiis militaribus, maxime cum oh invincibilem expug-17,4,10 p. 375). PILLaIS summa cod. XI 38 no. 2 f. nationem... munitionum, non a captione munerum,257 rb: -ipes dicuntur proprie niuneris participes, qui -eps ab omnibus sit agnominatus.in civitate sunt recepti, ut eius munera faciant; abu- 35 2. muniteps, -ipis [cf. munia 6 ss.] qui perçoit unesive lumen cuiuslibet civitatis cives -ipes appeflantur. rétribution: C.&wrui. Ursicampi 245 p. 149 (a. 1157):UGUTIO su. munio: hic et hec -eps, -ipis, ... hoc enim ut et divine quoque retributionis existerem -eps.nomine censentiir castellani vel in municipio nati et 3. municeps, ipis adj. [ong. inc.] auxiliaire: GLOSS.permanentes. medic. p. 47,6: -ipibus medicamentis: adiutoriis.

2) habitant d'une ville: TRANSL. Gorg. I p. 595: eius- 40 municipalis, -e forme: municipialis: Ucnno s.v. mu-dem ville vernaculus ac -eps. RAOUILF. CADOM. gesta nio. 1) ail]., municipal: CARTUL. Conch. 1 p. 3 (a. 801):Tancr. col. 516 A : surgat in quintuplum somma -ipum. gestis veto -ibus subaixa. CARTUL. Rhen. med. (Prum.)CARTUL. S. Mar, Santon. 32 p. 38 (a. 1156): civitatis 41 p. 47,18 (a. 804): gestis -ibus alegare curavi. UGU-nostre Xanctonjs miles et -eps. Joli. SARI5B. hist. pont. 'no s.v. munio: municipialis, -e... potest dici quod per-25 p. 57: -ipes enim iam conficiebat desperatio et ad- 45 tinet ad municipium. EPITOME Exactis regibus I 49miratio fortitudinis eorum... quos nec murorum nec (éd. M. Conrat p. 15): municipes dicuntur qui cuius-armatoruni presidia poterant impedire. PILLaIs summa cumque municipii teneur custodiam, quibus qui preestcod. XI 38 no. 8f. 257va: -ipis verbum proprie acceptum magister dicitur -is.incolam, abusive autem originarium (signat). II) subst.: A) masc. (GLoss. AA p. 466,2,36: -es

3) originaire du faubourg d'une ville (par opposition à 50 origi(na)les cives et in locum officium gerentes. UGU-civis, citoyen d'une ville): PETR. COMESTOR hist. schol. 'no s. y. munio: -is, -e... hoc enim nomine censenturcol. I7IOA: non est educatus in Tarso; sed in muni- castellani vel in municipio nati et permanentes et etiamcipiis adiacentibus civitati, unde non vocat se civem sed milites stipendiarii qui pro custodia mania, id est mu--ipem, amunicipioet territoriocivitatis in quonutritus est. nera, capiunt et etiam originales cives et in loco off j-

951 municiparius-1. municipium 952

cium gerentes [cf. HRABAN univ. XVI, IV col. 453.PAPL4S: -es, originales cives:

1) citoyen: ADNOT. end. lustin. 3,3: de -ibus. GUIBERT.Nov. gesta Franc. VI 5 col. 778C: fertur veto eam abille, antiquiore Antiocho_ suscitatam et quinquaginta 5

subiectoruru regum quos et -es eius astruunt, coopera-tionibus. - - compositam.

2) châtelain: RADULF. Dic. H p. 63: a -ibus circum-quaque comiti fit deditio castellorum.

3) soldat de la garnison d'un château: UGUTIO V. supra. 'o4) officier municipal: PAPIAS: -es.. in loco off iciuin

gerentes. Uou'rio y. col. 950 1. 50.

B) n. plur., la chose publique: ANON. Glas. Q. Bach,Études critiques.., p. 174): -ia: publlca tes.

municiparius, -a, -um [municeps] municipal: UGU- 15

TIO s.v. munio: item... -us, -a, -uni, et municipiarius, -a,-uni , potest dici quod pertinet ad municipium, vel mu-niceps, val qui capit munus.

municipatio, -nis f [1. municeps] droit de cité: P5.COLuMU. in ps. 133 col. 1226c: in celis habemus -nem 20

nostram (cf. J. municipatus 4.)1. municipatus, -us ni. (GLoss. ÂA 466,2,32: -uni a

muniendo inchoatum. 466,2,33: -us professio muni-cipii). 1) pouvoir (en général), gouvernement: Mnt&c.Fiucb. II p. 910: vir quidam erat fiscalis, regio deditus 25

-ni. DIPL. Heur. 112 (a. 926): idem cenobium ... nostronostronimque successorum post Deum et sanctos eius-ni subiectum. CHRON. Bened. I 7 p. 217,29: tuncBilant fratrum suscepit -uni. 2) (plus précisément)pouvoir d'un châtelain, châtellenie: Oiw. VIT. hist. IV 30

7 t. II p. 222: Hugoni veto de Grentemaisnilio -uniLegrecestre commendavit. 3) (employé pour muni-ceps) habitant d'un château: VrrA Forann. p. 601:castrum ibidem a me constructum cum suis -ibus (fautepour municipibus?) et opidum concedo vobis. 4) 35

(spir.) séjour, droit de cité: SMAR. reg. Bened. prol. coi.708: sancti -uni celestis accipient. TaAN5L. DION.Ratisb. epist. p. 354 a, 19: Moyses gentem... ad pro-missam vere hereditatis terrain ad -um celestis lent-salera septena vitiorum gente superata perduxit. PETR. 40

DAMIAN. serin. XVII bis col. 5941): perpetuum futurebeatitudinis -uni. BERTIIOLD. CONST. annal. a. 1069 P.274,34: hinc ad supercoelestis -uni feliciter iliumemigrasse. VrrA Aviron. I 3,9 p. 501b,6: non inunemorquibus iam ohm patronis de coelesti -u spem hausisset. 45

5) bienfait spirituel: Ps. ALCUIN. in lis. 4 col. 473B:Christus suis delectoribus vite -um promittere dedit.

2. municipatus, -a, -uni erreur de scribe pour manci-patus?: Dn'L. Otton. II 249 p. 281,21 (a. 981): si lacsdivino cultui -a studiose nostra auctoritate confir- 50

mamus.municipialis, -e y. municipalis.municipiarius, -a, -um, V. municiparius.municipiolum, -i n. [municipium] petite ville ou place

forte: RADULF. Dic. II p. 116: -uni situmprope Rothomagum.

1. municipium, -i n. 1) (au Haut Moyen-Age), 'muni-cipe', ville d'origine antique, pourvue d'un territoriumet dépendant d'une metropolls ou d'une civitas: EINH.transI. Marc. 4,3: Juliacus vocatur antiquum -um, avico Aquense octo leugarum spatio disparatum, decuius territorio puella... ad memoratum oratoriumadducta. VITA Desid. Cad. p. 567,30: Eusebius prefati-i antestis (sic). VrrA Rom. Jur. p. 133,24: duo iuvenesNoiudinensis -i clerici. VrrA Aldeg. I p. 90,14: trans-latum est corpus eius in -uni HINCM. REM.annal. Bertin. (éd. Waitz) p. 117: secus Treiectum -um.FLODOARD. hist. 3,22 p. 523,9: Laua'unum semper fuitRemensis provincie -uni, sicut hodieque et alla -a inRemensi parrochia que in subiectionis loco ac nominepermanent. DIPL. Conr. II 201 p. 270,40 (a. 1033):telonei medium in ipso -o Cameracense. ACTA pont.Rom. ined. 11237 p. 196 (a. 1101-1110): de Horitano-o, quod Erundusine ecclesie membrum est. Vn A Norb.II 3: vir... -o de Sanctis, quod antiquitus Troia dice-batur. PApias: -um, civitacula, quod manente statucivitatis aliquid maioris aut minons officii a principeimpetravit. UGUTIO s.v. munio: est -uni manentestatu civitatis [e]ius aliquod maioris vel minons officiia principe impetrat et hoc -uni munus, id est officium,quia tantum munia et tributa debita reddat (cf. Iso.ong. 15,1,10).

2) par extension, bourg, ville secondaire: a) par oppo-sition aux villes principales: RkIffw. 4,37 p. 281,3:Trecium, Mediolanensium prius -um, ab ipsis captura.CARTUL. civ. Erf. 45 (a. 1170): Erfurtensi -o, postquamad firmamentum Maguntine metropolls mura munitumfuerat. CONST. I 240,4 (a. 1173): Maguntine civitatiscbenim et canonicos in tribus -is degentes, videlicetAschaffenburg, Frankenfurt et Pingia. CHRON. Morig.

p. 19: Dondincum quod regium -uni Vnc. KADL.chron. p. 53: urbes, -a domesticis exuta presidiis abextraneis occupantur. b) par opposition aux simples' yillae': RICHER. I P. 138: -a aiiquot viiasque et agnosdepopulati sont. ANNAL. Allah. a. 1044 p. 38,22:colonias et -a terre muris et anis muniendo.

3) faubourg d'une ville: AN5ELM. REM. dedic. p. 122:depontato corpore beati Remigii per gyrum urbis etcastelli eique adiacentis -i. OTHLON. Wolfk. 17: inipsius -o civitatis ad Sanctum Paulum congregationemaptavit sanctimonialium. PETR. CoMEsroR hist. schol.col. 1710 A : in -is adiacentibus civitati, unde non vocatse civem sed municipem, a -o et territonio civitatisin quo nutritus est; dicuntur autem -a, vicina ruracivitatis que munera debita veb tributa solvunt civitati.

4) (en Périgord) village, tenure ou alleu: CARTUL.Cadun. p. 43 (a. 1154-66): iuxta -uni Gorciaço.ib. p. 64 (c. 1b58)t in -o suo quod vocatur Lasteba.

953 - 2. municipium - I. munificens 954

5) monastère: DIPL. Otton. II 251 p. 286,3 (a. 980: Luofereskit, itemque duo -a amicorum regis. CARTUL.

ipsas tes et familias pars predicti -i nostra preceptali Augustod. p. 112 (a. 1190): liceat eis reedificare anti-

auctoritate habeat et possideat (le passage correspondant quum -umcum fossatis et clausuris ligneis.

dans le Diplôme d'Otton 1 245 contient le mot cenobii 3) citadelle, châtelet, bastille: SUCER. Ludov. VI 15et dans le diplôme d'Henri 11 286, le 17101 monasterii). s p. 94: castrum cingit,... is quatuor aut quinque castrum

DLPL. Otton. II 283 p. 330,11 (a. 982): mue direximus concludit. id . Ludov. VII p. 157: assunt qui referantqui monachos prefati -j... disscuterent. Pictavorum cives communiam communicasse, vallo

6) (au figuré) droit de cité: Pera. DAML&N. serm. XVII et glande urbem munisse, urbis -um occupasse. CARTUL.

col. 592 » : ut post peractam victoriam iam emeritus Tarvan. 22 p. 19 (a. 1142): ne... infra parrochiambette quietis accipiat -um. cf. 1. municipatus 4. 10 ipsius civitatis, absque consensu episcopi... aiiquod

2. municipium, -i n. [changement sémantique d'après -um edificetur, penitus interdico. CARTUL. S. AMIS.

munio 4., u. Giry, Manuel de diplomatique (1925) p. 4221 Vienn. p. 298 (a. 1157): -uni quod dicitur C. mIra

(signif: CLOSS. ÀÀ p. 466,2,29: -um castellum vel moenia civitatis. VIrA Norb. I 19 p. 698,17: coege-

modica mansione seu vicu qui acceptis muribus edi- runtque eum ascendere -uni, quod ai, imperatoreficatur). 1) place-forte (souvent édifiée à la frontière): 15 Ottone constructum erat antiquitus loco turris cuiusdam

UGUTIITO S.V. Tnunio: -um diciffir castrum munitissjrnum ecclesie.

et proprie in confinio regionum ubi soient morari sti- 4) enceinte d'une ville, d'un château ou d'une église:pendiarii milites pro custodia. ANA5T. chron. p. 322,37: RADULF. GLAB. hist. I 5 § 19 p. 19: donnas ecclesiamm

-um, quod in ipsa Rhodo insula erat non impugnatum per Gallias universe preter quas -a civitatum vel castro-remansit. AGAPIT. II epist. col. 902 & : nullus vestra -a 20 rum servarunt... succense surit. ROB. MON. REM.

distringere aut invadere presumat. RICHER. I p. 76: hist. Hier. VI 6 p. 807: nisi castelli -um tain forte

oppidis ac -is sese recludunt. EPITOME Exactis regibus fuisset, ipso die venturis calamitatibus suorum magnum

I 49 P. 15 (éd. M. Contrat): est -um oppidum in Italia jevamen Dominus prestitisset. SUGER. Ludov. VI p. 16:

vel provincia aliqua constitutum, in quo pacis obser- terram eiusdem Burcardi depopulans, -a et incurtesvande causa milites orant. SIGEBERT. GEM. Landib. 25 preter castrum subvertens. GUILL. TYR. hist. ter.

P. 405,25: -is effractis atque combustis. CARTUL. S. transm. XXII 6 p. 1071: dominum patriarcham cum

Petr. Carnot. 11149 p. 719 (a. 1111): -uni... destruxi- clero... in quodam ecclesie -o... dicitur obsidere.

mus propter importabilem et execrabilem maliciam 5) au figuré: ALBER. CAS. rythni. parad. (Traditio 12

quam exercebant dominatores eiusdem -i et eorum [1956] P. 130): Christe palma bellatorum, hoc inministri in possessionibus sanctorum locorum. ANNAL. 30 -um / introduc me post solutum militare cingulum.

Pegav. p. 236,16: -ara suum, quod in Orientali plaga 6) protection: TRAD. Wizenb. 166 p. 154,18 (a. 837):

situm... cum omnibus eiusdem adiacentibus que eius -um sero vel defensionem habeant ad sacrum mona-

iuris erant... eius potestati tradidit. Or&D. Vrr. hist. VII sterium quod vocatur Uuizenburg. ANSELM. CANT.

10 t. III p. 196: tex itaque quoddam -um in valle epist. 119 col. ISGÀ: quoties epistolari beneficio vestreBeugici construxit ibique magnam militum copiam 35 mihi sanctitatis -un impertitis.

ad arcendum hostem constituit, VINc. KADL. chron. 7) pouvoir: GLOS5. AA p. 466,2,33: municipatus, pro-

p. 81: Pomerani iuxta oppidum Santek extruxerunt fessio -ii.-um, quod Santocensium inminebat excidio. 3. municipium, -i n. [munus et capio] dotation (d'une

2) château-fort: DIPL. Otton. I 232a p. 318,27 (a. église): DIPL. Caroli 11196 p. 222,31 (c. 918): habemus...961): -ma etiam vel burgwardum urbis Zpuitneburg. 40 talein benivolentiam ut cotidie magis ac magis...

DrPL. Otton. II 29 p. 39,1 (a. 973): eandem Magada- abundare et accrescere faciamus -um eiusdem capelle

burgensem civitatem... et -um eius quod nos burg- propter commoditatem famulorum Dei illic servientium.

wardum dicimus... eidem ecclesie roboramus. Mrnac. munidatus, -a, -um u. moneto.Fid. p. 13: militem, cuius -um in eminenti rupe situm munificens, -tis adj. [munificus et munificentia]

ita natura rerum undique muniverat, ut omnimodis 45 généreux: RATHER. phren. col. 368A: benignitate

machinis inaccessibile videretur. ib. p. 39: quedam archiepiscopi... -tissima copiosissime frueretur. Art-

nobilis matrona... presidens cuidam -o, quod Castel- t.uu. HALB. epist. p. 474,26: cur ex grato ingratum,

lum Novum nommant. GESTA Steph. p. 51: in... suo, ex amico inimicum, ex -tissimo tibi inliberalem facis.

quod pulchre et inexpugnate in pelagi litote locarat, munificenter adv. superL: munificentissime. avec-o. ANSCHER. ruirac. Angilb. p. 134: -um quoddam, 50 munificence, généreusement: FRECULPH. chron. I, 1V

quod vocatur Mortuum-mare, in pago Rotomagensi col. I017B: reliquis sacerdotibus -r mulla donavit. ib.

situm est. VITA Otton. III p. 79: in -o Botenstein dicto. V, I col. 1029B: quem erga collectionem codicum -r

ANNALI5TA Saxo a. 1115 p. 751,32: Coloniensis archi- accendi cognoverat. DIPL. Otton. II 30 p. 40,22 (a.

episcopus occupat castrum imperatoris munitissimum 973): sicut ipse piissmmus genitor noster sancto Mau-

955 1. munificentia–munimen 956

ricio -issime optulit. GURL. MALM. gesta pont. III

p. 249: litteris excellentes vites... -r curare.1. munificentia, -ef forme munificitia: DWL. Otton. II

63 (a. 973). 1) générosité, clémence: a) du roi: POETASAxo 4,124: plus regis pietas et -a fecit quant terror. 5

DIPL. Conr. I! 276 (a. 1038?): si quando principali(s) -avel iudicialis sagacitas prefate antiquioris legis severi-tatem in his temperare... vol(u>erit. Wipo gesta 13ex.: tex Chuonradus maximam -am in quendam saucia-tum Teutonicum... ostendit. b) de Dieu: RUOTG. COL. 10

testam. 49 in.: que divina mihi comniisit -a. LAUR.CAS. Bened. 888,4: quem sua Christus donavit -a.Ep isT. Ladisl. p. 4: spe future -e.

2) munificence, libéralités (du roi): Enit Carol. 16

(éd. Halphen p. 46): Scottorum guoque reges sic habuit '5ad suam voluntatem per -an inclinatos. DIPL. Ludow.Germ. 30 (a. 841): ci deinceps ad proprium per nostrelargitionis -am concedere. DIPL. Caroli 111 53 p. 115,13(a. 900): si servis Dei... opera nostrasque impendimus

-as. ANNAL. Mett. I p. 76: sic iterum ducatun suum per 20

-am regis adeptus est. ADAM BREM. 1,25 p. 31,8: regalis-e dette. BERNARD. serm. sup. cant. L. II 46 J p. 57: si

non principum... beneficio et -a sustententur?3) titre de dignité: a) donné au roi: DIPL. Bereng.

117 p. 55,9 (a. 897): hoenostre -epreceptum. DLPL. Caroli 25

III 30 p. 63,16 (a. 900): obnixe nostram petiit -an.ib. 45 p. 96,14 (a. 903): deprecati sont ut nostram -amdenuo autoritative eis reconcessissemus. ib. 56 p. 122,17(a. 907): quapropter regie hoc -e aedictum fieri. DIPL.Otton. 1383 (a. 970): hoc -e nostre munus. DIFL. Hem. 30

11 77 (a. 1004): in regalem -ciam et potestatem legaliterdiiudicata est. DIPL. Hem. III 102 (a. 1043): regienostre -cie liberalitate. b) donné au pape: EPIST. Colon. 9

(Ludow. Germ. ad Hadr. 2) p. 251,45: cur a vestrasacra -a contraria ex parte detulerunt scripta. e) donné à 35

un archevêque: GERARD. Surss. Rom. pros. (P. L. 138)col. 171 13 : flexo cordis poplite oramus -e vestre mode-stiam.

4) donation (royale), charte de donation: Acrus pont.Cenom. p. 58 (IX°s.): sicut in -is prefati domini decla- 40

ratur. CARIA a. 867 (Earle, Land-Charters p. 137,30):hanc neam -am mutare aut minuere (cf ib. p. 124,25 etp. 170,24). DIPL. Karlom. 115 (a. 877): si quis... hancnostram... donationem arque -an infringere... temp-taverit. DIPL. Caroli III 18 p. 30,32 (a. 899): vel regali 45

-a vel bonorum hominum largitione. Dia. Heur. II144 (a. 1007): si quis... huius nostre donationis -amdestruere sive violare presumet. Cor). Austr. 31,62,27(a. 1021): ut hec nostre concessionis -a firma permaneat.Dn'L. Heur. IV 212 (a. 1068): ut hec nostra regalis -a 50

f irma stabilisque omni permaneat evo. CARTUL.archiep. Magd. 441 (a. 1170-92): inter reliqua, que -aprincipali in Rodenburg eis contulimus.

5) bienfait, bien précieux: ANAST, ciron, p. 293,13:

largas Dei geniminum -as viII pretio venundare. LABo-RANS iustit. p. 9,8: beneficia siderum, -as elementorum.

6) propriété, biens en terres: CARIA a. 900 (UdinaMartoreil, El Archivo condal de Barcelona 12 p. 124):

obtineant ee omnia sicut ceteris alodibus vel -eusSancti Johannis pertinentibus usandi. CARTA a. 1007(Vaissete, Hist. Langued. V 167 col. 355): sicut ceterisalodibus et -is suis. Doc. Monst. 2 p. 4 (a. 1042): quibusadiungimus Rayneri -am, scilicet mansionarias areasduas et dimidiam. CARTUL. S. Cucuph. II 723 p. 385

(a. 1085): ut eius servientes monachi faciant de eo quodde allis -eus ecclesie faciendum est.

2. munificentia, -e f [pour munitio] fortification:

Dn'L. Bereng. I 268,11 (a. 911-915): -an constituere.munificitia, -cf. y. J. munificentia.munifico 1. gratifier, faire des cadeaux (UGUTIO 5V.

munie: -o, -as, muneribus honorare, munera alicuifacere): EIGIL. Sturm. 21: quem corn multis sepehonoribus atque regalibus -avit donis. HERIM. ARcH.Edm. 16 p. 46: xeniavit locum donis ac redditibuspropriis -avit. GAUla. MONEM. hist. IV y : apertisthesauris quosque nobiliores adire ut singulis -atis inconcordiam reduceret.

muniuicus, -a, -mn 1) généreux, qui fait des présents:

a) en parlant d'une personne (GLoss. end. Vatic. 1469p. 523,1,24: immunis minime -us. UGUTIO s.v. munie:-us, -a, -um, largus, quasi munera faciens): ALMAN.Niv. p. 163,11: pauperibus -us factus est. BERTI-IOLD.CoNsr. annal. a. 1075 p. 279: pium et pro certo mitem,reconciliatorium, -um... sese extunc in posterum fore.ADAM BaEM. 3,73 p. 220,27: ita affabilis, ita -us, ita

hospitalis. ORD. VIT. hist. VIII 3 t. III p. 288: marchio

-us. PETa. BLES. amicitia III 56 p. 542: hominem -un

et benignum. LEGEND. Lad. p. 518: erat benivolus insuam gentem. liberalis in extraneos, -us in subiectos

(ib. p. 519). comme surnom mettant en relief la géné-

rosité: WALAHFR. Gal]. 1606: sed libet ante pridemvirtutum munia tema / texere, -i Gaffi carique patroni.ROB. Toiuo. ciron, t. I (a. 1038) p. 40: successit eifrater eius ex patte Cour, Hardecnut -us. (employé

adverbialement) avec générosité: PETR. DAMIAN. epist.

VI 9 col. 389A: frater meus... duodecim ibi pallia-us obtulit. b) en parlant de la libéralité: VrrA Willib.

I p. 19,7: -a liberalitate. Dia. Otton. I 13 (a. 937):-e largitatis nostre scriptum. c) en parlant de la charité:CARTUL. S. Mar. Paris. 11149 p. 502 (a. 1178): -a nostricapitull caritas.

2) qui accomplit la tâche à laquelle il est astreint:UGuTio s.v. munie: -us, -a, -um...qui munus, id estofficium quod debet, adimplet.

znunilarinm, -i n. y. molinarium.munile, -is n. y. monde.munimen, -mis n. formes: sing. nom. munimem:

DIPL. Otton. II 311 (a. 983). abl. munime: DIFL.

957 munimen 958

Ludow. Germ. 57 (a. 849). abl. munimini: CARTA(Morbio, Nov. p. 346,42). gén. munimini: ANNAL.Camald. J app. I 33. plu,, nom. monimine: GREG. CAT.chron. Fart. 65k . munima: Dia. Karoli HI 171 (a.887). munimm... CAETA a. 1001-02 (Schneider, Tos-canische Studien 28,10). acc. monimas: CARTA a. 865(Giulini, Mernorie... di Milano I 452,22) signif:GLOSS. AA p. 466,2,28: -en... f irmamentum.

I) sens propres: A) rempart, ouvrage de fortification,château fortifié: LIBELL. Baw. et Car. li p. 12: tunecoepit ibi ille habitare et -en edificare in quodam ne-more et palude. DffL. Otton. II 291 (a. 983): ut exun parte eiusdem terre et lacus liœat firmamentumcastri et -ma ac meruios peragere. ANNAL. Qued. a.1001: mestus... in cuiusdam castellj -ma transvoiat.B) protection du corps par une arme défensive: WAL-'manus 968: -en c!ipei obiecit. WALTH. Sent Christoph.11 5,244: sub coins clipei -me. auplur. pièces de l'armure:CALTER. CASTIL. Alex. IV 499 col. 506 C : ipse suis aptat-ma membris.

II) sens figurés: A) château, forteresse: GUILL. S.THEOD. cant. p. 114: quamdiu etenim communes sontSponso ac Sponse domus sue, domus virtutum, -enhabent suum egregium, tigna cedrina. ALAN. INS.Anticlaud. II 30 p. 73: nec stupor invadat vestre -mamentis. B) protection, secours, défense: ADNOT. cod.Justin. p. 296,69: si quis... ci -en dederit. WALARER.Carol. lit. 18,17: quibus in locis mira opera ad decoremvel -en regni sui molituis sit. EPIST. var. 11 20,8: ad-en sui hec que sequuntur, inaniter contrahunt. WÀ-

LAHFR. Gall. 1198: non sibi diffidens Christi -en adesse.VITA Burch. Wirz. J 3: quo rudis adhuc Germanorumfides reiigionis -me fulciretur. SALOM. II epist. 29:serenissimam celsitudinem vestram ad -en ecclesiesue omnipotentis Dei misericordia diu conservaredignetur. HINCM. REM. annal. Bertin. p. 152: quodmagis ad -en paganorum quam ad auxilium christia-norum factum fuit. ANA5T. chron. p. 298,35: cimatailla sub custodja et -me conservanda. HROTSV. gest.386: Christi -me tutus. CoNsuEr. Trev. 6: parumperad lectionem sedent quasi pro -me divina instnactileccione. CARM. pro schola Witz. 176: in pugna metripetimus -in Petri. CARTUL. Bund. 179 p. 144,10 (a.1038): sub nostre protectionis -me consistentes. ACTApont. Rom. ined. II 125 p. 90: sub defensacufum et-en nostre apostolice tuitionis. CARTUL. • Naumb.232 (a. 1157): et si quis ad eiusdem -ma se contulerit.HEX. PIU0R. I P. 144: ut haberet locum ilium ad-en sui. C) plus spécialement, en parlant du signe dela croix: VII-A WulIr. p. 670,13: valians se continuosancte crucis -me. VITA Aicardi p. 965: -me sanctecrucis se valiando. THANOM. Bernw. 24: se quoqueatque omnes vivifice crucis -inc signat. D) patronage,protection du roi ou de l'empereur: BULL. Rom, p.

185,2,56 (a. 855): principum Francorum... -mis pro-tectione semper fioruisse (se. monasterium). JOH. IXepist. coi. 32B: quatenus sub tuo regali -ne pacificeeamdem regere digne valent Ecclesiam. DIPL. Ludow.Cerm. 75 (a. 856): si... necessitates ecciesiasticas peradpetitiones sacerdotum nostro relevamus iuvaminearque imperiali tuemur -inc. ECBAS. capt. 677: esttestudo mihi spatiosa, cacumine saxi / tucior illamagis quam sit -me regis. CARTUL. Stabul. I p. 96,1

10 (a. 874): omnibus degentibus in regni nostri -inc pre-sentibus et futuris. CARTA a. 892 (Hist. gén. de Metzpar les relig. Bénéd. III pr. p. 48): per hoc presens -misnostri preceptum. CARTUL. S. Lambert. Leod. I p. 26,4(a. 1006): regalis precepti -inc tuendas esse. ANNAL.

15 Qued. a. 1021 p. 88,1: regni columnam profitendo-coque egregium congaudendo. AcTA Phii. Aug. I307 p. 370 (a. 1190): que in pins causas contingaterogari regiam decet dignitatem ac favore persequiut eam sui -mis adhibeat securitatem. E) garantie

20 donnée par un acte écrit ou un sceau: ECBAS. rapt. p. 134:nuntius ut regis sibi det -ma pacis. Dia. Otton. 1120(a. 950): ut nostre auctoritatis -inc ea renovaremus acfirmaremus. TJJEOD. EucH. transi. Ceisi 199: ablato...-inc sigilli sacrum mausoleum fecit repagulari. Dia.

25 Heur. IV 170 (a. 1065): ut confirmaremus... per huiussignificationis -in. CARTA a. 1083 (Reg. regum Anglo-Norm. I 50): ut hec... inconcussa permaneant, egoWiiieimus tex regium -en imponens mea auctoritate...confirmavi. NARR. de 1mb. Fabar. 8: statuta domnus

30 papa -hie apostoiice premuniit auctoritatis. CARnIL.Soiod. 199 p. 102,13 (a. 1169): ipsam presenti scriptoduximus committendam sigilli nostri -inc roborantes.ACTA Phil. Aug. I 26 p. 37 (n. 1181): hoc concedimuset presentis pagine -inc roboramus. CARTUL. S. Alb.

35 Andegav. II 811 p. 291 (a. 1190): donationem istamratera habere voluit et sigiiii sui -inc confirmavit.ACTA pont. Rom. Gall. 1315 p. 415 (a. 1196): totumcontractum ilium, quem inter nos formavimus, scriptivestri roboretis -me. F) (par extension) charte (BULL.

40 Casin. II p. 54,5 [a. 9811: -en unum, quod est notitia):CARTA a. 800 (I. Ficker, Forschungen zut Reichs-und Rechtsgeschichte Italiens IV p. 7,26): cuicumquePerculfus monachus aiiquod -en emisit, sit irritum.Dia. Ludow. Germ. 149 p. 209,20 (a. 873): referens...

45 qualiter... ipsius ecciesie omnia -ma cartarum, queinibi haberi videbantur, mgne concremata fuerint. DIPL.

Otton. 11166 p. 188,30 (n. 977): res unde -ma perditavel cremata fuerant. CARTUL. Cupersan. 30,6 (n. 941):si potuerit ostendere -en ut legibus sortem abeat. C0D.

50 Bar. 3,1 p. 4 (n. 971): aberemus -en aut testimoniaquomodo in ipsa medietate de ioco Baiene... esseritnobis exinde pertinentes. PASCHAL. II epist. XLV col.65 D : ila quibusdam nostruni clam -ina chartarumostendens. VrrA Norb. 11 102: attulerat namque secum

959 rnunimentum-l. munie 960

ecclesie sue privilegia vetustissima et fere a vermibusconsumpta, que cuncta Romano -me f ecit renovari et

corrigi. y. monimen.munimentum, -i n. forme: munumentum: CARTuL.

S. Florent. Angl. 25 p. 186 (a. 1148-63). 1) ressources, 5

approvisionnement: RICIIER. II P. 146: sine dubiodivitias, exercitus, -a regni, asserebat me habiturum.VrrA Cunib. I C 5: qui collectis stipendiis per manusartificum ecclesiarum -a cultu ditavit elegantissimo.FULCH. hist. Hier. p. 672: lilas naves quoque cum -is 'o

pluribus... diripiunt.2) fortification: ANNAL. Lauriss. p. 126: aquionalem

ripam -um valli pretexeret. ERMENR. Sval. 5: tradiditci court firmissimo -o ipsum locum. VIrA Meinw. 22,30:ipsum castruni... ornamento et -o utile, situ veto loci 15

in aquis, lignis, pascuis omnimodis habile. CARrUL.

Merseb. 150 p. 109 (a. 1186): pales infigi fecimus, ut,

cum in eu parte -ma sue curie faccre voluerint, pali addistinctionem terminorum habeantur. GutkLD. topogr.

p. 58: taxus... scrobes subterraneos, tanquam refugii 20

loca -aque... effodiens.3) défense, protection: a) au propre: DIr'L. Conr. II

201 p. 270, 32 (a. 1033): castrum... quod... episcopusexstruxerat in -um contra omnes incursus malignorum.ADAM BItM. 3,26 p. 168,19: flumen quod incoils -um 25

prestet. Ono FRIS. gest. 2,21 p. 125,23: predicte turris

-ma magnique fossati robot. b) au figuré: WALAI-1FR.

expos. in psaim. col. 7821): sub -o charitatis et miseri-cordie tue protege me. TRANSL. Liber. I 17: pastoris...officie, convenire, sanctorum pignera ad -un gregis 30

sibi commissi undecumque adquirere. Con. Pot. major

p. 10 (a. 1136): apostolice tuitionis atque auctoritatisnecessaria -a cenferre. CÀRTUL. Camaler. 131 p. 65 (a.1179-1200): unicum contra oblivionis incomoda -um.

4) force, soutien (au figuré): WALAHFR. exord. 21 p. 35

494,37: quare non christiani hostias suas spiritalescotidie offerant et in -un sue salmis frequentent? COD.511. p. 48 (a. 1147): litteras in testimoniuni et -umconscribi f ecimus. DOM. Gur'.'DIss. div. philos, p. 103:genus igitur geometrie est, quod ipsa est una et princi- 40

palis de disciplinis mathematicis, a qua omnes taraprecedentes quam sequentes tocius sue probacionissauvant -um.

5) acte écrit, charte, privilège: BuLL. Rom. 185,2,61

(a. 855): suarum... -a cessionum in archiviis ...reponere. 45

Dut. Otton. I 334 p. 448,40 (a. 966): quecumqueautem veterum liberalitate imperatorum atque deces-sorum nostrorum -is in sepe dicta ecclesia collocatavel stabilita sont, rata omnimodis et perhenniter per-mansura. Doc. Pictav. 20 p. 35 (a. 1152): concedo 50

iteruni et confirmo cuncta -a que attavus, anss etpater meus eidem monasterio dederunt. CARTUL. S.Florent. Angl. 25 p. 186 (a. 1148-63): provida delibera-tione litterarum munumentis mandate decrevimus.

ACTA pont. Rom. Gall. 1113 p. 297 (a. 1167-75): necHamenses aliquid iode scriptum ostendere potueruntvel mm. THOMAS BECK. epist. VII 52: sicut in suiscontinentur -is. ROTUL. car. reg. I 93 (a. 1190): cartaset -a que habet de terris Ulis.

6) précepte, règle: ETHELWULF. carm. 5,19: presbiterAile fuit statuens monastica iura instituitque novosveterum -a revolvens hic monachos. y . moninientum.

munimine, -arum f pL y. munimen.

muniminia, -e f [munimen] drogue réconfortante:

COLL. Salern. II p. 115: electuaria confortativa, ut estgariofilum, inuscum, diamargariton et alla dabis tafia,in quibus ponantur opoponaca et -a.

1. munio 4. forme: prés. i. munet: ADNOT. end.

Tustin. p. 272,29. 1) défendre, protéger (sens général):FINH. Carol. 23: ex pehhibus tutrinis... urneros acpectus hieme -ebat. DIPL. Ludow. Germ. 57 (a. 849?):quatenus nostra auctoritate ab inquietudine iudiciariepotestatis eadem ecclesia... -ta et defensa fuisset.

Episr. Coton. 5 p. 247,13 (a. 870): petimus ut abapostolica sede.. honoretur et -atur. ANAST. chron. p.257,11: Deus Deique mater hanc -ont urbem et christi-anorum imperatorem. Wmux. gest. 1,19 p. 14: et

quedam bestiola suo -tur latibulo. BERTHOLD. CON5T.

aimai. a. 1076 p. 281,43: ovile Christi a lupina table

-endo. CARTuL. Rhen. inf. j 346 p. 231 (a. 1142):clericorum simples benivolentia. - - note religionisministres inmunitatis sue cohabitatione -vit.

2) fortifier, protéger par des remparts: Dut. Otton.

I 287 (a. 965): ad nuilam aliam civitatem vel casteilum-endum ab aliquo cogantur. ADALU. MAGD. chron. a.

953 p. 166,24: munitiones seu casteila future seditioni-chant. DIPL. Cent. II 201 p. 270,37 (a. 1033): quiapredecessor suus hinc -erat Cameracense episcopiumper humane equidem tuitionis castrum, ipse insuperdivinum procuraret presidium. ADAM BREM. 2,33 p.94,1: et ipsa Brema vailo -ri cepit. UouTxo s.v.: -o,-s, -Yi, -tum, id est firmare, vallare, deffensaculumfacere. ROB. Toruc. ciron. t. J p. 322: qui eandemurbem contra regem Henricum Anglie -verat. PETIt.COMESTOR hist. schol. col. 1078D: civitates -vit sive

muravit.3) protéger par des armes défensives: a) sens propre:

WALTrHARIu5 1329: obiecto dominum scuto -ret. b) par

métaphore: EIGIL. Sturm. 7: scuto fidei pectus -eus.

4) protéger par des moyens spirituels, en particulier

par le signe de la croix: a) avec acc. et obI.: LIUTOLF.

vita Sever. I 4 p. 291,22: signacuto sancte crucisse -ens (VIrA II S. Brendani c. 57 [Plummer p. 292]).

RIMB. Anse. t p. 18,28: divino -ri mereamur auxilio.THIETM. 3,19: corpus animamque celesti sacramento-unt. EADM. Osw. 37: obitum saura... eius invicta virtute-vit. Oiw. Vir. hist. VII 9 t. III p. 193: Mathildis... satu-tari sacramento -ta obiit. (NAVIG. Brend. e. 29,9-10)

961 2. munlo - munitas 962

COD. Polon, I p. 9 (a. 1155): qui ad eœlesiarumreglmen assumpti sumus, eas (ecclesias)... Sedis Apo-stolicepatrocinlo-amus. Orro FRIS. chron. 4,1 p. 184,33:frontem signo cruels .t. VITA I S. Brendani e. 57 (Plum-mer I p. 129: se -ivit vexillo dominice crucis. IocEuNusvita s. Patricli c. 74: suis sanctissimis monitis Momonie-lerat incolas. b) avec deux accusatifs: CHRON. Salera.10: signum cruels saepissime meurn -o corpus.

5) confirmer, garantir, assurer: TRAD. Frising. 330(a. 813): et hoc cum testium subnexione -vit quorumnomina subter inseruntur. Lupus. epist. I 5 p. 50:scedula... diligentissime sigillo -ta (BULL. Casin. II35,45 [a. 8831. MON. Strig. I p. 119 [e. 1365]. COD.Hung. VII p. 1 (a. 11661 et passim). ANÀST. chron.p . 162,4: iuramentis Baram -entes milites dogmatizantse deposituros Hormisdam. HR0'rsv. lib. I pro!. 1,9:egenti pagine que nullius preceptoris -lut auctoritate.DIPL. Otton. II 10 (a. 964): cartam hane scribi et anulinostri impressione signari et -ri iussimus. AIMOIN.FLOR. gesta Franc, p . 138: qui referendarius ideo estdictus, quod ad eum universe publice deferuntur con-scriptiones, ipseque cas annulo regis sive sigillo ab ensibi commisso -ret seu firmaret. THANOM. Bernw. 20:banno, ne quis juil sacramento retentum cenobiumauferret, -vit. CARTUL. Magalon. 195 p. 354 (a. 1189):scripta... sigi!!o suo signari et -ri iussit. CARTUL.Compend. 1 230 p. 342 (a. 1198): monasterium Coin-pendiense... privilegiis et indu!gentils,.. -endum. aupassif, recevoir une garantie: CARTIJL. S. Maxent. 341p. 357 (a. 1163): si autem hoc supradictum annuatimprosecutum non fuerit, tamdiu abbas de dono -aturdonec satisfactjone sibi emendetur.

6)garnir de: GERH. AUG. mirac. Uda!r. 29: cava!lum.,minlstris commendavit, ut pedes elus... ferro -rent.THOM. BECK. mat, IV 21 (Vit. Anon, 1): amiciebatur..,pallio pub... quod agninis peffibus -ebatur.

7) pourvoir en approvisionnement, approvisionner:ANAST. chron. p. 246,27: fruges in rega!ibus hormisposuit atque -tas sibimet reservavit. FuLdu. hist. Hier.1 10 P. 188: ne a!imentis civitas -teint. y . menio.

munitus, -a, -um 1) protégé par des remparts ou desdéfenses naturelles: Ar*q At. Xant, a. 872: In civitatem-issimam. GEOGR. Baw. p. 600,31: regio inmensapopulis et urbibus -issimis. ANNAL. Mett. I p. 43:illam -issimam civitatem, ADAM BREM. 2,69 p. 131,17:turris opere Italico -a. Wiro gest. 26: rani -um regnumfluviis et silvis. NnR. itin. nav. p. 191,13: Siluia mu!to-cior erat quam Ullxibona. Orro Fuis. gest. 2,20: civitasTerdona natura et arte -a.

2) protégé par des armes défensives (au propre et parmétaphore): WALAHFR. B!aithm. 104: elipeo fidelgaleaque salutis -us. IIRABAN. epist. 11: scuto f idei sue-um, GERH. AIJG. vita Udalr, 12 p. 40,31: non clipeo autlorica aut galea -us. WOLFI-IER. HILD. Godeh. I p.

174,16: ut erat... armorumque spiritualium idoneaamphiseptione undique -us.

3) fortifié, défendu par des moyens spirituels: AnoVERC. epist. Pauli col. 301,37: ineffabi!i nos iucunditate

5 -os. POETA SAxo 3,72: populis... -is signo fidei. Ruoro.Col. 33 p. 34,12: sue quoque exhortationis caritativaconsolatione -os. THANGM. Bernw. 24: sacre,... viaticointer missarum soliempnia -I. ADEMAR. hist. éd. Chavanon11 25 p. 105: obiit,.. unctus oleo sancto et viatico -us.

10 4) fort: DrPL. Otton. 1142 (a. 952): sub nostre tui-tionis alam suscipientes -issimo mundeburdo nostroet defensioni subiunximus,

5) confirmé, jouissant d'une garantie: a) en parlantd'une charte: CARTUL. Rhen. med. (Prum.) 180 p. 243,2

15 (a. 943): subscriptorum manibus inviolabiliter roborataac -a. CARTUL. Sax. 11 784 p. 525 (n. 943): ineam -issi-main donacionem. CARTA a. 1013 (Ficker, Forsehungenzur Reichs- und Rechtsgeschichte Italiens IV p, 64,10):irrefragabilia et -a permaneant. b) en parlant d'un

20 monastère: CARTUL. Saviniac, 1127 p. 89 (a. 976): perlargitionis nostre scriptum, quoddam monasterium...presentialiter ac perpetuo faceremus -tum.

6) muni, pourvu: CARTUL. S. Mar. Paris. I p. 399 no.29 (e. 1188): granchiam aratro sex boum -am... Gran-

25 chiant autem ira muris et ceteris edificiis -am. ALEX.NECK. utens. 98: tunieam manubiis... -am.

munite adv. avec des défenses solides: NORD.IBuRo. Benn. 13 p. 879,11: montem igitur istum antiquistemporibus -issime fuisse eonstruetum. VINc. KADL.

30 chron. p. 144: -issime... presidiatis urbibus.2. munlo, -nis m. [a. h. a. mont] 1) châtelain, chargé

de la défense d'un château: ORD. VIT. hist. XII 37 t. IVp. 451: placitum... ad quod invitatus fuit R. de C.,-o regii dangionis. 2) membre de la garnison d'un

35 château: ORD. VIT. hist. VIII 24 t. III p. 418: aliique-nes castri defeeerunt.

munisflrum, -i n. y. monasterium.munitas, -tis f [munlo 4.] formes: monetas: CARTA

a. 828 (Ficker, Forschungen zut Reiehs- und Rechts-40 gesehichte Italiens IV p. 16, 24). CARrA n. 865 (Vaissete,

Hist. Langued. II pr. 165 col. 341). CARTA a. 1075 (ib.pr. 319 col. 619). monitas: CARTA a. 871 (R. d'AbadalEls comtats de Pallars i Ribagorça t. II p. 321-22).cf. immunitas. -

45 I)protection garantissant la défense d'un /ieu:THANGM.Bernw. 12 p. 763,13: locus... tutior... silvarum den-sitate ac palustri -te.

2) protection accordée par l'empereur ou le roi:CARTUL. Band. 60 p. 52,36 (a. 840): hoc -lis nostre

50 privi!egium. CARTuL. S. Viet. Mass. I p. 13 (a. 840:sub plenissima deffensione acte -tis tuitione. Con.Patav. 12 p. 26,25 (a. 853): liceat sub nostra -te veltuitione, abbattem ordinare. DIPL. Ludow. Germ. 67P. 94,25 (n. 853): ut... sub nostra defensione et -lis

963 munite-1. munitio 964

tuitione cum advocatis ibi constitutis tes ille secureper diuturna tempora permaneant. lb. 110 (a. 863):iussimus fieri banc nostre auctoritatis -tem superomnes res pertinentes ad prescriptum monasterium.Dn'L. Arnulfi 96 (in dorso) (Xes.): roboratio -lis et uttributarii in Untarse coram nullo comite aut missoregis regant. DIPL. Heur. IV 417 (a. 1091): precepta...in quibus continebatur, qualiter monasterium... subsua speciali defensione receperunt ac integra -te con-stituerunt. ROTUL. cart. 9 (a. 1199): libertatem et -temquam illi dederunt.

3) territoire protégé, qui jouit du privilège d'immunitéou du droit d'asile CAPTA a. 871 (R. d'Abadal, Elscomtats de Pallars i Ribagorça, t. II 70 p. 321): con-cedimus videicet ut nullus vicecomis vel index audexactor... infra eodem monitate vel eorum cellas...ingredi audeat. DIPL. Karoli lIT 120 (interp. p. a. 885):si quis intra -tem eorum infra duobus milibus con-fugium fecerit, nuilus eum mdc abstraere... presumat.RIciffR. II P. 34: castri quoque illorum -tem, villarum-que liberalem intra et extra potestatem... vestri aposto-lattis dignitas solidet atque confirmet. Dri'L. Cour. II172 p. 230,17 (a. 1031): bona, qualia ab antecessoribusnostris... illuc conlata sunt in -tibus, in abbatiis, inforestis, in theloneis. Pin. Heur. III 126 (a. 1044):bona que... Wormatiensi ecclesie... sunt condonata...in decimationibus videlicet... in monasteriis, in -tibus,in districtu et banno et in diversarum rerum utensilibus.CARTUL. Rhen. mcd. I 400 p. 457 (a. 1100): ecclesiahabet etiam infra et extra -rem quasdam possessionesque censura solvunt et vocatur cinowin.

4) charte d'immunité: Aiwo Bened. p. 207,7: a quomox -tem percepit continentem ita. Acno hist. Vabr.II pr. p. 326: sub prestitis per cartam tradidit possi-dendum, a quo mox -te percepit continentem. DIPL.Otton. I 94 (a. 947): privilegium nostre auctoritatisarque quam -tem ceteris monasteriis concessam habemuseiectionemque concederemus. ANNAL. Hild. a. 845(c. 1000): Ludovicus imperator ad idem monasteriumvenit... et privilegia et -tes monachis donavit et sigillomunivit.

munitc adv. y. inunio.1. muniflo rive municio. -nis f forme: monetio:

DIPL. Otton. 1374 p. 514,20 (a. 969).1) place-forte, château-fort: a) au propre: ANNAL.

Lauriss. p. 148: captis rebellium -nibus. F10ECULPH.chron. I, VII 11 col. 1096 B : occupasset Judeorum -nes.HINCM. REM. aimai. Bertin. p. 58: <in> Sequana -nesconstruens, ascendendi vel descendendi navibus propterNortmannos aditum intercludit. ANNAL. Ved. p. 57:-nes construunt, quo illis navale iter interdicant. REGINOchron. p. 152: portis itaque apertis a -ne exiens. Dut.Coin. I 36 (a. 918): et in suo episcopatu aliquas -neset firmitates contra paganorum incursus moliri. FL0-

DOARD. annal. p. 15: in quandam -nem suam, quevocatur Casteilum Theoderici. RICIIER. hist. I p. 292:-nem que dicebatur Briona exstruxisse. ANNAL. Mett.I p. 54: nulia civitas nec ulla -o Pippino regi et Francis

5 resistere potuisset. BULL. Rom. 307,1,31 (a. 1008):fundos, predia, jura, castella, -nes. HIST. Carcas. Ip. M (a. 1070): -nes sive fortedas. CARIUL. S. Ben.Divion. 365 p. 144 (a. 1087-92): apud quamdam-nem meam que Logia novella dicitur. DIPL. fleur. V

10 p. 80 (a. 1111): nullam potestatem habeat castellumaliquod vel -nem edificare. CARTA a. 1171 (Lebeuf,Mémoires concernant... Auxerre p. 51): in -nem deEscanno quant esse constat propriam ecclesie b. Ger-mani. CON5T. Frid. I p. 280 (a. 1180): nulli persone

15 licere -nem aliquam novam, que vulgo dici possitwicborc,... erigere. CAwruI. Magalon. 215 p. 388(a. 1192): ut faciatis -cionem seu castrum. ROB. TORIG.citron, t. 1 (a. 1153) p. 273: eiecit custodes regis Stephanide -ne civitatis Warvic, et tradidit eandem -nem.

20 RADTJLF. Pic. I p. 273: tres ibi -nes sibi subiugavit.AN0N. gesta Hung. c. 34: tercia pars de exercitu...irent in silvam Zouoion, qui facerent in confinio regni-ciones fortes tam de iapidibus, quam etiam de hgnis(ib. e. 34). b) au fig.: GEItARD. MoREs. delib. p. 249:

25 qui sic quidem militat, non came militat, sed spiritusancto, quia sic facit, ideo confidenter vitiorum de-struit -ricin, et operum camalium moenia dissipat. ib. P.249: arma militie nostre non carnalia, sed potentia Deo(sic) ad destructionem -nom cogitationes destruentes, et

30 omnemaltitudinem extollentem seadversus scientiamDei.2) bastille, fortin, donjon: ANNAL. Ved. p. 68: ad

ultimum capta est -o dicti castri. CARTUL. Sax. II 796

p. 549 (a. 944): expeditione pontis -nisque confectione.CAICruL. Magalon. 179 p. 328 (a. 1182): in castello

35 de Veyruna, in quo construi faciebat... turrim seu-nem. GURL. TYR. hist. rer. transm. V 7 p. 204: ut...-nem quamdam in capite pontis erigerent.

3) remparts, enceinte fortifiée: ANNAL. Einh. p. 21:euncta que extra -11es invenit, ferro et igni devastans.

40 WIDuic. 3,36: castrorum loca occupata -nibusquecircumsepta. Dut. Hein. IV 438 p. 587,26 (a. 1093?):murum urbis... fossatum quoque per ambitum urbislia quidem quod ornes he -ciones... retineantur ad-cionem tantummodo civitatis. spécialement, enceinte

45 servant à la chasse: TI-IIETM. 8,21: arduas -ciones adcapiendas ibidem feras... parat.

4) mur de clôture: AMALAIt. inst, sanct. col. 9630: me-nasteria pueilarum... firmissimis circumdent -nibus, utnulli intrandi aut exeundi nisi per portam patent aditus.

50 5) protection, défense: HRABAN. univ. VII, VIIIcol. 206A: erinacius... cul tamen non sufficit nativa -o.TIIIETM. 6,8: ut e -ne domuum suarum nec unus egredipresumeret. Dn'L. Otton. II 204 (a. 979): ut tutioresibi ab infestatione Ungrorum mature possent... propter

965 2. munitio - muntator 966

-nem Iocorum huic donationi terminum statuimus.10H. AMALF. mirac. 4,13: per eius (j. cruels) virtutem eteius -nem omnes barbaras naciones debellans. Con.Polon. Major I p. I (Xes.): imperatori... placuit,quatenus in civitate Magadaburg, quia in pacatioribuspartibus sita divine et humane -ois copia cingebatur.archiepiscopatum construeret. CARni. Cormar. 37

p. 76 (a. 1026-40): consuetudinem in silva,.. ad -nemagrorum vinearumque. DIPL. lient. IV 438 p. 587(a. 1093): retineantur ad -nem tantummodo civitatis.MIRAC. Winn. p. 782,16: edificari debere civitatem ad-nom et tuitionem populi in en Ioco qui Bergas vocatur.VITA Otton. III p. 49: civitatem que a radicibus montisin altum porrecta trifariam divisis -nibus natura etarte firmatis tocius provincie metropolis habebatur.Rot Toron, chron. add. t. 2 (a. 1159) p. 177: fratres,,,se in -nom ecclesie nobiscum pariter recepenint. VrrAMeinw. 73,22: quod hostem cotidianum sibi tamproximum ob -nem castelli non posset debellare. ANON.gesta Hung. c. 44: -nem aquarum Danubii.

6) sécurité garantie par la protection: a) de l'empereurou du roi: Titan. Frising. 393 (a. 818): ut perpetuastabilitate et -ne ibidem pleniter persistat. DIPL. Ludow.Germ. 95 (a. 858): liceat ipsis tes suas libere et absolute,Domino adjuvante et nostra -ne mente possidere.Episr. Vienn. spur. p. 108,23 (a. 1120): omnem itaquedignitatem et omnem -nem ac liberalitatem... obtinet.CONCIL. a. 1157 (éd. Wilkins J p. 428): lectis chartiset -nibus... a rege... subscriptis. b) du pape: CARTUL.Sax. I 310 p. 432 (a. 803): primatum monarchie archi-principatus permanere canonicis et apostolicis -nibusstatuimus. ACTA pont. Rom. Gal!. + D 25 p. 103(a. 1154): omnem libertatem, franquesiam, -nem supra-dicti monasterji ... roboramus.

7) garantie donnée par un sceau ou un témoignage:TRAD. Frising. 238 (a. 806-808): sic firmaverunt cum-ne testium. Dia. Otton. J 140 p . 221,22 (a. 952): tescenobio... concessas nostre auctoritatis precepto corro-boramus et manu nostra firmatas anulo nostre -nissanceimus.

8) charte, document: Dn'L. Otton. IIJ 422 (a. 1002):universa predia illuc per cartarum -nes pertinentia.DIPL. Henr. fI 73 p. 93,32 (a. 1004): quicquid veto in-nibus vol preceptis a nostris antecessoribus... factiscontinetur. ACTA Phil. Aug. J 70 p. 91 (a. 1182-83):omnia que in -ne patris nostri surit designata.

9) approvisionnement: a) en général (cf fr. 'painde munition'): ROTUL. scacc. Norm. I p. 22a (a. 1180):idem habet in -ne castri de Bonavilla blada, vina, etbacones et caseos et moretum. ib. p. 23a: pro 7 moduset 22 minis et dimid. frumenti ad mensuram de Neef laniissis in -ne castri de Neef la. b) équipement d'un navire:KaroL. scacc. Norm. II p. 52a (a. 1198): pro 2 navibusmuniendis nautis et alus -nibus.

2. munitio, -ris f y . monitio.munitium, -i n. (milit.) siège: Uotsrjo 5.1'. munio:

item a munio hoc -um id est obsidium.munitiuncula sive municiuncula, -e f 1) château, place-

5 forte de peu d'importance: ANNAL. Fuld. II a. 885p. 102,14: ceteros in quandam -am fugere compulerunt.CAwrUL Rhen. med. 1158 p. 221 (a. 915-23): quen-dam locuni pro facienda -ciuncula iure precario acque-sivit. VITA Gilde p. 445: venit ad quamdam -am, ubi

10 prefatus tyrannus habitabat. THANOM. Bemw. 7 p.761,9: -am admodum munitam extruxit. FLOR. WIG0RN.chron, II p. 39: quadam -a expugnata. VrrA Annon.12,10 p. 487a. 55: Colonienses ex agris et villis plebeiacontracta manu -am illam circumdederunt. HELM. 64

15 p. 120,32: adventantibus autem Slavis vix centumreperti sunt in -ciuncula. Hex. PitioR. J p. 143: f irmavitsibi -am quia locus congruebat. PETR. VER. epist.col. 192D: ut... comitis Pictavensis paucas -as pos-sideat.

20 2) chambre forte: GERHOH. Antjchr. 1,53 p. 361,9:cardinales cum suo electo videntes que fiebant inpartem se receperunt sanctuarii, deinde intra -am,que est supra sanctuarium, se incluserunt.

3) au figuré: THEOD. AMORD. Bened. J pref. p. 363,27:25 undique me... video... prestantissima veritate tins

illationibus ita eircumvallatum, ut nusquain mihi aliquapateat excusationis -a.

munito 1. fortifier: ACTA Phil. Aug. J 374 p. 462(a. 1191): decemens eas confectiones viribus -are.

30 munitorium, -i n. [munio 4.1 (milit.) lieu fortifié,

fortification: Uarrio 5v, munio: hoc -um, locus ubifiunt munimenta vel ipsum munimentum.

1. munitus, -a, -um t'. 1. munio.2. munitus faute de copiste pour minutus: POLYPT.

35 Mont, p. 13 (a. 832-45).munium, j n. r. mania.munnaria, -cf. r. monneria.munnarius, -i m. V. monerius.munnarus, -i m. [molinarius, cf monerius] moulin:

40 CARTUL. Clun. 111523 p. 572 (a. 980): -o qui est superaqua... vobis donamus.

munneria, -cf. r. monneria.munnerius, -i M. V. mon erius.munosoluin, -i n. y. monosolum.

45 munsceipha -e f. [a. h. a. muii(t) scerf, spi. de

muntpenninc ou muntschatz] prestation versée pours'assurer une protection?: CARTuL. scrin. Col. A II ap. 68 no. 10 (a. 1163-68): qualiter ego... domumimam... ab Benigna et sua f ilia Liverade comparavi,

50 et... Herimannus et advocatus -a penitus deposijit.muntanea, -e f y. montanea.muntator, -is In. [monto 1.1 sergent à cheval: Lm.

fig. Scacc. p. 142: Rogerus f ilius Odonis tenet feodumunijis mulitis et trium -uni (Lin. rubeus 1 p. 272.

fc-' 14y

t5JYt?v,

967 munthurgium - munus

968

y . F. Vinogradoff, Engiish Society in hie EIeventh Cen-

tury p. 71 n. 2 et Una Apps, The Muntatores dans EHR

63 [1948] p. 528-33).muntburgium, -i n. y. mundiburdium.muntea, -cf y. montea. 5

muntiburgium, -i n. y . mundiburdium.munticellus, -i m. y. monticellum.munto 1. pour monto avoir la valeur de, s'élever à

(en pariant d'une somme d'argent): OBERT. SCRIBA a.

1186, 183 p. 68: tantum paimum quod -at de capitali 10

s. dr. jan. LXXII et dr. III!.munto, -nis m. y. 4• multo.muntonus, -a, -um, V. muitonus.muntpurdius, 4 m y . mundiburdus.muntuita, -e f. [multo s. forme muntol redevance 15

payée en moutons ou par une contrepartie en espèces, mou-

tonnage: CARTA a. 1062 (Tiraboschi, Storia dell'augusta

badia di S. Silvestro di Nonantola II p. 194): pro opens

et pro porcata seu -a solvat. y. mzdtonagium.

munumentum, -i n. y . munimentum. 20

munus, -cris n. forme: manus: MIRAC. Euphebii

332,6.

I) cadeau, présent, offrande: A) en général (PAPM5:

-era, dona, emolumenta, premia. obsequia que pauperesdivitibus loco -erum solvunt. UouTIo s. y. dono: donum 25

i. e. -us, sed donum Deo, -us homini. item donumhonorarium, -us debitum ut patrono; nam proprie-era dicuntur obsequia que pauperes Ioco -erum sol-vunt): I) au propre: ANNAL. TU. p. 219: quomodogermanum suum honorifice direxisset cum -eribus. 30

HRABAN. epist. 2 a p. 382,32: non estimat quantitatem-eris sed quantitatem devotionis. HRABAN. hem. I 58col. IOSC: nihil... iniquius est quam -era accipere iniudiciis quia -era excecant prudentium corda. ANNAL.Berlin. p. 7: legati... ad Hiotharium pervenerunt eique 35

epistolas et -en detulerunt. AcTus pont. Cenom. p.7 19: cuncta propnia in -us Salvatonis detulerunt. Go-

DESC. SAX. opusc. gram. I P. 416,12: dli regem regumDeum viderunt... et insuper ci -cia obtulerunt. ib. II

p. 430,14: -cra magorum. WIDuK. 3,9: aureis -eribus 40

amorem regine super se probare temptavit. GLOSS. AA

p. 450,37: dignus -etc, dignus pecunie. VrrA. Henr. IV13 p. 43,10: extremum -us patris, anulum videlicet etgladium... f ilio portans. spécialement en parlant duyin: HROTSV. Gong. 218: gustantes bachica -en le- 45

titia. 2) au figuré (bienfait, faveur): Ewrn. Carol. 10:eique ut ad conspectum venire non cogeretur, promagno -ere concessit. WALAIInt cairn. 5,16,6: -us re-colo pacis, amoris opus. ib. 5,19,3: infusum letheo -eresomnum. ib. 5,33,1: -us amoris (cf. HRABAN. catin. 50

28,5). POETA SAxo 1,169: a quo patricius preclaro -erefactus. FR0UM. carm. 28,6: ignibus extinctis face desunt-era lucis. Dia. Otton. III 114 p. 526,14 (a. 993):eligende inter se abbatisse... -us, gratiam et licentiam

concedimus. Ivo epist. I p. 136: Lamberto... episcopo,Ivo... sincere dilectionis -us. expression: sui muneris

esse (grâce à lui): COLL. Salern. V p. 205: si enimcurat, non sui -cris est sec! fortune.

B) donation: 1) en généra!: VrrA Ansb. p. 625,6: pluri-ma predia predicto loco Fontaneliensi... felici -ere lar-giti surît. RuorNo chron. a. 882 p. 120,1: christianumse fieri pollicetur, si ci -ere regis Fresia provincia con-cederetur. DIPL. Otton. I 122 (a. 950): ut hoc nostrelargitatis -us... maneat inconcussum. THIETM. 376—TtT8Ti&pta que -era regalia seu imperialia detine-bant... igni comburebat. ADEMAR. hist. III 36 (éd.

Chavanon p. 159): pro monasterio Brantosmensequod ab en episcopo in -en exposcebat. CARTUL. S.Joh. in Val!. 28 p. 17 (a. 1120-27): cultello cuius obla-tum est -us istud super altare sancti Nicholai. GUIBERT.Nov. vita II 2 p. 108: pnivilegiis, a plerisque pensioni-bus... et claris -enibus aucta est. 2) expressions: a)

munere avec adj. ou gén. qualifiant la donation (à titrede): Dia. Ludov. Germ. 7 (a. 832): ut... easdem resex nostra auctoritate beneficianio -ere possideat(CARTUL. Rhen. med. I 71 [a. 844]). lb. 292 (a. 1017):ea ahana honorari aliquo decrevi -ere dotario. THIETM.6,83: gratuito -ore suscepit. ROB. Toalci. chron. (a. 851)P. 9: urbem Carnotensem stipendii -ere ab ipso ac-cepit. b) avec gén. (en vue de, pour obtenir): Con.

Arp. cont. I p. 24 (a. 1067-1267): ego Petrus eterneretnibutionis (sic) -ere monasterium... construxi.

C) (droit canonique) prix de la simonie: PEn. DA-

MIÂN. epist. T! I col. 257C: ut tria dicantur -erum ge-nera, scilicet -us a manu, -us ab obsequio, -us n lingua.Siquidem -us a manu pecunia; -us ab obsequio o-bedientia subiectionis; -us a lingua favor adulationis.URBAN. 11 epist. 273 col. 530': qui easdem tes eccle-

siasticas non ad hoc ad quod institute sunt, sed adpropnia lucra, -ere lingue vel indebiti obsequii velpecunia largitur vel adipiscitur, simoniacus est. GER-Mois. edif. 39 p. 161,19: -us debitum est quod offerturlegaliter. .Çindebitum7..fluo offertur Çliberalit,,̂ -uscontra debitum, quod offertur venaliter. Snns. TORN.

somma 1,1 p. 122: pretium corporale est -usa manu utpeainia, vel -us ab obsequlo ut assiduum servitium,vol -us a lingua ut favor adulationis.

D) objet offert en contre-partie d'un cadeau ou d'unservice, récompense ou compensation (Episr. Wrm.I 65 p. 110,29: dona sont que voluntarie dantur.-er&que pro aliquo -ere vel mercede offeruntur): 1) argentverse en contre-partie ou rançon: FULC0. MELD. nupt.

VII 334: ludas Scaniothes Dominum qui -ere tradet.ib. VII 834: doctorem vendit pro -ere. Trnnns. 8,4: cumuxorem suam a captivitate non pisset absolvere...suscepit eam ex -etc. GIL0 hist. Hier. VI 301: pavensTurcus aperit sine -etc, portam / hostibus. HELM. 108

p. 214,4: renitentibus christianis centum marcas offe-

969 munus 970

runt in -etc. 2) au figuré, récompense: WALTE. SPIR.Christoph. II 6,77: nom benefacta mihi referant pro-ere pondus J supplicii? THIETM. 5,14: in maiorempromissi -cris desperationem. GUTIIERT. Nov. gestaFranc. JI 2 col. 70013: bella proponimus que in sehabent gloriosuin martyrii -us. VINC. KAnt. chron. p.166: utraque virtus vincere studeat alteram; neutratamen alteri -us invideat victorie. 3) remerciement:HRABAN. carm. 11,48: mens tibi devota -era grataferat. PnR. ALF. dise. cler, p. 41: si quid de eius dictisvet factis mente retines, eloquere et habebo pro -etc.4) cadeau, présent pour corrompre quelqu'un.: GERARD.MORES. delib. p. 153: loquantur incommunicabile no-men lapidibus et lignis non imponere, qui mendaceset impios iustifaciant pro -eribus. ib. p. 245: quantisinvolvimur eulogiis (i.e. elogiis), qui ... levissimo ob-lato -ere eosdem iustificare non timemus.

E) objet de prix: VITA Aidui II 24 (PluMmer Il p.301): hommes plebis istius veniebant ut sua -era apudsanctum Aidum in custodia commendarent, ib. nun-ciatum est... quod multa -era plebis in custodia apudsanctum Aidum essent. VITA Endei 19 (Plummer II p.68): casula auto et argento ornata inter ecclesiastica-era quondam habebatur.

F) prestation: Ivo pan. 11 48 col. 1092A: ut nullusomnino -era exigat a presbyteris propter emendationemecclesie. PETR. Vier'n. . except. 1 62 p. 315: ut nec illinec famuli eorum... cogantur prestare sordida -eraet extraordinaria et personalia.

Ç' G) imposition, taxe: 1) au propre: CARTOL. match.Misn. 11 372 p. 259,16 (a. 1156-70): a civibus... civi-

\ tatis se nullum peticionis -us requirere promisit.COMESTOR hist. schol. col. I710À: dicuntur autem mu-nicipia, vicina rota civitatis qjiita.ve1jrjbutasoMint civitati. CARTUL. S. Cruc. Aurel. 85 p. 162(a. 1175): quod circumpositi parrochiani episcopali etmatrici ecclesie annis singulis... -us oblationis impen-dant. 2) par métaphore: EKICEH. IV pict. Sangall. 90:ad funus solvit lacrimabije -us. VrNc. KADL. chron. p.140: dum fatale -us a se iam exigi sentiret, testamen-tales mandat conscribi codicillos.

R) sens religieux: 1) don de Dieu, grâce divine: PAUL.DIAc. epist. p. 509,25: si feux vigeas de -ere Christi.AGOBARD. Amal. col. 344A: non est hoc opus verbonimsed divini interni -cris. POETA SAXO 2,104: Carolusdivino -ere victor (Doc. Luc. V 3,93,7 (a. 916-17]).Dut. Conr. J 5 (a. 912): Chuonradus divine largitatisSILIç. GUILL. PIcT. gesta p. 44,21: un1vtTsAïieergase vel a se fideliter acta, humili pnidentia -cri divine,...reputavit. Toii. FI5cAMN. conf. theol. II p. 328,216:eam -ere sancte resurrectionis et immortalitatis glori-ficans. lois. SARISB. enthet. p. 26,710-711: Filiuseterni Patris et Virginis aime J natura Deus est, -erefactus homo, J -cris est, quod homo vetos verus Deus

idem. Pray. 182. Miss.: Deus, de cuius -ere venit, uttibi à fideibus tuis digne et laudabiiter serviatur. ib.Miss.: ecclesiam tuant.. miseratio continuata mun-det et niuniat... et ton semper -ere gubemetur. 2) vie

5 éternelle reçue par la grâce de Dieu: DIPL. Ludov.Germ. 50 (a. 848 ?): su mi -cris donum nobis a Do-mino inpertiri credimus. . gon. 6,18 (a. 929):ob amorem supemni -cris. CARTIJL. Saviniac. 428 p. 231(c. 1000): intuitu superni -cris stimulatus. EIJGEN.

I0 VULG. sylI. 14,2: servus Dominum crucifixit et postpia -era sumpsit. 3) dons du Saint Esprit: JONAS AurtEL.inst. reg. col. 288B: sanctorum qui cum Domino reg-nant documenta sancti Spiritus -ere prolata. RAOBERT.Matth. col. 6570: -us enim et donum Spiritus sancti

15 per impositionem manus et per orationem. AUDRAD.carm. I 390 p. 83: Spiritus ipse Dci... / ... septeno-ere dotat. ALMAN. Niv. p. 170,14: repletus

sancti. GERARO. Suuss. Rom. mtr. coi. 1750:ffitiishunc sanctus ditavit -ere tau. 4) le Saint Esprit

20 personnifié comme manifestation de la grâce divine:PRUO. predest. col. 1341 D: Filii et Spiritus sancti quossapientie ç-saip vocabulis appellare voluisti. PEn.LoMB. sent. 131,2: cuin vellet singularium in Trinitatepersonarum insinuare propria, eternitas, inquit, est in

25 Patte, species in Imagine, usus in P5. Auousr.spir. -et an. 6 col. 783: omnis usus deitatis est ex -erequodam modo namque quasi proprior (aL propior)videtur nobis esse Spiritus sanctus, utpote Patris etFilii -us. 5) hostie eucharistique, saintes espèces:

30 HINCM. REM. epist. (Zeitschr. f. Kirchengesch. X p.122): absque viatico -ere moriatur. CARTUL. Sax. II816 p. 578 (a. )7Smnesacrificium quod nos dicimus-us ecclesiasticum et opus ecclesiasticum et -us rogificumab omni familia illius terre reddatur. Joi-r. AMALF.

35 niirac. 44,21: intravit in sacrarium et sumpsit cornillis de sacris -eribus. GUILL. T yR. hist. rer. transm.VI 16 p. 262: legionibus universis celesti -ere satiatis.Pray. 186. Miss.: anime nostre divino -ere sociale...hoc pociantur desiderio. 6) office divin, la messe: Pray.

40 127. Miss.: adesto, Domine, -eribus innocentumfestivitate martirum tiiorum sacrandis. 7) (eccl.)offrande, sacrifice: GERARD. MORES. delib. p. 224:si offers -us ad aram (VULG. Matth. 5,23); si adver-timus illud altare, quod in Ecclesia eminet, nos non

45 ad illud, sed supra illud offerimus, -us, ut perveniatad altare illud, de quo ecclesia catholica Ioquitur In-troibo ad altare Dei (VULG. Ps. 42,4), ad Deum. ib. p.225: ideo quando offerimus -us ad aram, ut dictumest, ad Deum dirigimus sive orationum, sive missarum,

50 sive omnium, que in nomine Christi agimus. ib. p. 226:cum offers munus roumi ad aram (Vuw. Matth, 5,23),utique -era nostra orationes sont, que offerimus. 8)reliques: HRABAN. carm. 72,3: virginis hic matris con-duntur -era sacra. VITA Gerard. 21: ad locum ubi

971 munusca - munuseulum

972

predictum sacrum -us corruit (j. reliquie s. crusis, quea collo monachi pendens in aquam decidit).

J) (au figuré) dons innés, talent. HRABAN. epist. 46:quam sui spiritus -etc... illustrat. WALÀHFR. carm.5,2,13: -era mentis, / doctrina, mores, carmina, dicta, 5

animum. NAODA Cyr. J prol. 14,56: preclari ingeniiperfunctus -eribus. GUILL. Picr. gesta p. 50,22: enu-trierat... in f ilia quod -eribus paternis multuplo pre-ponderaret. ARCHIPOETA 6,12,1: unicuique propriumdat natura -us. ADAM S. VICT. p. 57,4 y . 24: bonorum 10

corda ditas / -ere scientie. ADELARD. BATH. eod. et div.

p. 15,20: naturam universis prepotentem -cribus. ib. p.18,5: quantum hommes pecudibus -ere rationis prestant.

J) oeuvre littéraire: WALAHFR. carm. 5,3: suscipeparva tui... / -era Strabonis. HRABAN. carm. 2,1,1: bec '5

tibi, sancte pater, devote -era trado.IJ) fonction: A) charge, office (GLoss. col. 96,43:

inmunus sine -etc): 1) en général: GLoss. Nov. 225,17:sordida -era ut coquere calcem, arenam f odere. ANNAL.Xant. a. 812: cum honorificis et imperialibus -eribus. 20

AIM0IN. FLOR. gesta Franc. P. 81: Marcus referendariushuic -cri prepositus. WIDUK. 1,39: ranis fuit... quempreclaro -ere aut officio vel aliqua questura non pro-moveret. CARTUL. Mai. Mon. Turon. p. 68 (XIIes.):

abbas factus monachus et -us abbatiale resignavit. 25

GUILL. TYR. hist. rer. transm. XVI 12 p. 725: antequamlegationis functus esset -etc. 2) spéc.: a) bénéfice

ecclésiastique (office et les biens qui lui sont attachés):SIJMMA Trec. p. 8,10: professiones quidem iste in divi-nis ministeriis seu in opere pietatis consistentes -era 30

sunt, id est honora cum necessitate iniuncta sive ah-quant dignitatem adnexam habet sive non. b) bénéficeféodal, fief: LiculuNus VIII 616 (PL 212) col. 447D:quod si contemnit agendum / -ere privetur.

B) qualité attachée à une fonction: SMAR. colI. col. 35

377 A : ut peccatis turbarum commoti, quo quasi secu-nus tranquilliusque vivant, -us ecclesiasticum deserant.GRATIAN. I dist. 55 c. 1: qui de monastenialibus di-sciphinis ad clericale -us accedit.

C) tâche, devoir: 1) découlant d'une fonction: EKKEH. 40

IV bened. I 3,13: leviticum -us benedicat tninus etunus. Ivo epist. I-p. 146: videte... si officii vestri -usexpletis. GU!LL. Tut. hist. rer. transm. XVI 12 p. 724:id ci -cris iniungitur. ALAN. INs. Anticlaud. Ii 319 p.82: ut cicius possit -us complere quod instat. 2) moral: 45

WALAHFR. carm. 5,5,43 per immensum pietatis -usamice. id . Wett. 94: quod tibi -us erit. TJ-JIETM. 6,65:quantum pietatis -s mihi indigno studuisset impen-dere. (spéc.) tâche terrestre (dans une expression signi-fiant mourir): WANDALB. martyr. 621: Marcus Mar- 50

tianusque son implent J -ere quartum client. ad idmuneris (à cette fin, pour ce travail): COLLE. TYR. hist.rer. transm. V 15 p. 218: ehiguntur ad id -cris vin no-biles. ib. passim.

D) devoir rendu, dévotion: EKIŒLs. IV. bened. I51,28: -etc, relliquias mette, veneremur agyas (glosé:obsequio).

E) investiture: 1) féodale: T.UIETM. 4,3: Heinricumducem, qui tune Bawariis atque Carentis prefuit -ereprefati imperatoris. 2) ecclésiastique (collation desévêchés par l'empereur): THwrM. 3,4: huius vice Wari-nus eleccione et iniperatorio -ere protinus ungitur inarchiepiscopum Coloniensem. ib. 6,88: vestra electionecommuni et -ere regali huic episcopo indignus succede-bam. GERH. AUG. vita Udalr. I p. 387,25: tex... inmanus eum accepit -ereque pontificatus honoravit. c)munus consecrationis., collation de l'épiscopat par leMétropolitain: GULLL. TYR. hist. rer. transm. XVII 26 p.804: mortuo... Sydoniensi episcopo, substitutus est ciabbas canonicorum regularium... per manum... Tyren-sis archiepiscopi, -us consecrationis dicitur recepisse.

munusca, -e f [munus] petit cadeau: CAWruL.Eugub. 404 p. 305 (a. 1190): promitto date tibi -a adahiain personam X solidos.

munuscularius, -i m. [munusculum] celui qui offreun présent ou qui occupe un office: Jou. SAlusu. policr.3,12 p. 209,29: sed sinon modo promissores sed -os ingratia illius quem captas antecedere pergis. UGUTLO

s.v. munio: -us qui pro munere servit vel qui munusdat.

munusculum, -i m. forme munusclum: RADULE. TORT.Bened. p. 411,9: 1) petite offrande, don gratuit (souventexpression de l'humilité: 'de peu d'importance'): CARTUL.Sithiens. I p. 70 (a. 807): mihi complacuit ut aliqua-a race parvitatis Domino conferre deberem. VrrA Lamb.

p. 608,20: in die sacrum precissionis capillorum interalia diversarum specierum -a septuaginta auri sohidospredicto magno patri contulit. Lupus epist. 45 t. J p.142 (a. 845): -i similitudinem, quam nimia verecundia,quod aliud non habui, celsitudini vestre direxi. BULL.Casin. 1137,46 (a. 898): tibi, virgo Maria, -um tribun.FRECULPU. chron. II. pref. col. 1115 D : quodnam -ummeo labore congestum tue offerrem almitatis flagrantie.VIrA Sadalb. p. 63,11: quid tante matri -i deferret.CARTUL. Sax. III 860 P. I (a. 948): offero -um sanctemetropolitane ecclesie. TlRoTsv. gest. 132 p. 208: cuirex grati&se celi -a tante contulit. ODmo CLUN. epitaph.Adalh. p. 643: parva -a, que tibi delegavit Adaiheida.CARTIJL. archiep. Magd. 169 (a. 108e: pistorem, superquo nos rogasti, misimus tibi cum instrumentis suis et -isnostris. Ivo epist. p. 18 (a. 1091): credo prudentiam tuam-o hoc quasi quodam monitorio vigilantiam meam exci-tare. CARTZJL. Carit. 40 p. 108 (a. 1100): hoc parvulum-um... offerimus. VIrA Vincentiani p. 121,9: dedimus ci-a que habere potuimus. VITA Otton. III 2,13 p. 58,18:filiis... potentum anulos et baltheos... vel ahia que-libet preciosa -a eontulit. GIRALD. topogr. pref. p. 21:aurea -a.

e-

973 muo - muraneum 974

2) eulogies, cadeau d'objets bénis: VrrA Leutfr. p. 144: des murs: ACTA Pont. 74 p. 112,19 (a. 1119-71):benedictionis -a singulis fratribus mittens. quieti ab omni terreno servitio. .... corveiis, -is, los-

3) ex-voto, don votif: TRANSI. Gorg. I p. 596: quod- sagiis, avenagiis. ACTA Hein. 11,1 388 p. 519,25 (a.dam -uni a capite ipsius f urtim abstulerit, 1160-73): vel gardis vel fossatis, vel -is, vel cura-quod nosca vocatur. TRANSL. Rigob. p. 79,12: non 5 gus seu quibuslibet allis terrenorum servitiorum exac-abnuit -um proprie candele eidem sancto. TRANSL. tionibus (cf. ib. II 513 p. 71,23 (a. 1172-78] et 728 p.Libor. I 26: obi vidit pluies... in honorem sancti Li- 355,12 [a. 1177-891).baril ad eius loculum iactare -a. UFFING. Ida 1,19: murale, -is n. u. muralis.oblatis ergo suis -is cereis coepit reptando... sacratam muralis, -e 1) adj.: a) mural, appliqué sur un mur:glebam appetere. Oniw SuEss. transi. Sebast. p . 396: 10 NOTK. BALB. gest. 1,30: ecclesie... laquearibus velvotiva -a mittit. MIRAc. Wulfr. I p. 378: cumque ad -ibus adornande picturis, b) constitué par des murs:sacrum adscendisset aitare, votiva sancto -a obtulit. GERÂRD. SuEss. Rom. metr. coi. 177': est ibi nain

4) tribut, impôt versé en échange d'une grâce: Dut. castrum, -i robore f irmum. Pzrit. DAMIAN. ined. (RevueOtton. I 4 (a. 936): ordinationes eis abbatibus episco- bénéd. 67 [1957) p. 163,185): sicut ergo -is machina sinepus de Magontia absque -o faciat et tabulas benedicat. 15 cemento constnicta perfiantibus ventis evertitur. ALEX.CARTUL. Paris. I p. 57 (Xles.): femme que ex abbatie NECIC. utens. p. 103: moles -is, ex cemento et lapidibusdocte fuerint in monachorum potestatem a nullo un- constructa. e) qui a rapport aux murailles, des remparts:quam ex ipsa potestate abbatis repetantur, nec aliquod TRANSL. Pus. I (pref.): illa... duritia... approbationibuscapitalitium neque ullum -um eis requiratur ab ipsis. validis quasi quibusdam -ibus machinis infracta et ex-CAlCUL. Rhen. med. II 133 (a. 1194): propter pauca 20 pugnata est. DIPL. Karolin. p. 442,37 (spur. XIes.): ut-a, hoc est solam marcam, ipse cum unico tub.. ab locum et sedem regiam pro -i presidio contra omnesmuni querimonia desistebant. turbines episcopi duœs... tueantur. PETit. TUnER. hist. II

muo 1. V. muto. p. 22: turres ligneas quo possint -es tiirres sternere.

I. mura, -e f [murus] mur, muraille: CARTUL. FULCH. hist. Hier. 11 46 p. 560: duas turres -es... extuie-Fuid. B. 266 p . 383,1 (a. 800): ab une latere habet 25 flint. RADULF. CADOM. gesta Tuner. 35 p. 631 : -is custodiasanctus Martynus, ab alio latere habet Gozza, tertio grandinem saxeam pluens. UGUTIO s.v. munio: -is ,-e,et quarto latere est antiqua -a. CARTUL. Saviniac. ad murum pertinens. Lioulut4us2,Sll: protinus ingenti21 p. 24 (a. 888): -a antiqua que a paganis fuit de- -ia pondere princeps / attolli tormenta iubet, que grandiastructa. CARTA a. 904 (Tiraboschi, Mem. Mod. saxa / incutiant validis agitato verbere muris. (spéc.)87,11): prope -as civi(tat>is nove. CARTUL. Clun. 30 astreint à la corvée du 1muragium': Lui. Domesd. I 154:1452 p. 442 (a. 936): terminent campus... -a finalum. propterea vocantur -es mansiones quia, si opus fuerit,COD. Lang. 716 col. 1251 (a. 970): salas duas cum murum reficient.areas in qua extant, coin et petras superabente. 2) subst. masc. ou neutr.: a) mur: DIPL. Karoli IIIPOLYPT. Aqu. I 369: secus -am civitatis. CARruI. 18 (a. 880): donavimus illi de nostra terra uaam legiti-Saviniac. 652 p. 331 (a. 1018): dono... monachis ad 35 main una cum -e coherente. Miit&c. Liutw.edificandum,plantandumetconstruendumipsumlocum 19 (MG Script. XV p. 1267,7): altitudine turris Iocum-as vetustas circuitum ipsius ecclesie. CARTUL. Bugeli. 4 ornavit ac -i sepe monasterium circumsepsit. RADULF.P. 7 (a. 1114): porcionem de pecia una de terra cum CADOM. gesta Tancr. 25 p. 623: parvissimi numeri-as super abente. robur maximum -em contra obiectat audaciam. CARTUL.

2. mura, -ef [angl. moor] lande inculte et maréca- 40 Eugub. 145 (a. 1141): vinea... que est posita in -e.

geuse: CARrA a. 1186 (Stenton. Danelaw Charters p. b) (au plur.) muraille: ADNOT. cod. lustin. p. 261,22:201): noveritis me dedisse... totam -am cum salina et -ia deserta... edificare. HENR. HUNr. hist. 8 p. 392 (p.omnibus pertinentiis eius que est a boreali parte -e. cf. 274 éd. Arnold): resonabant colles, resonabant urbismira et 5. mora. -ia. GIRALD. vita Galfr. IV p. 406: ab rubis et castri -ibus

3. mura, -e f (ong, et sens inc.): Con. trad. mon. 45 non remoto.Lunael. 129 p. 76 (a. 824): dono in marais Lantperthi muralus, -i m.

'[il. morale, murale quarto di tronco

abbati, hoc est quod dicitur ad Muron, un latitudinem segato d'ina conifera', d'origine préromane; cf mo-dono virgas Y in pago Salzpurccauue in loco nuncupante rellus] poutrelle de bois: CARTA a. 1134 (Cecchetti,ad Uuengi ad illa -a hoc dono contra unum cabailum... La vita dei Veneziani nel 1300 (Archivio Veneto XXVIIet vos illa -a perpetualiter abeatis. 50 1884] p. 102): pilloaas, -os, trabes et modiliones.

muradalis, -is m. r. muratale. muraneum, 4 n.? [munis] forme: muranium: DIPL.muradalus, -i m. y . muratale. Merov. III A 6 p. 122, 34 (spur. c. 835-40). enceintemuradare, -is n. Y. inuratale. de murs: Nori.z. BALB. martyr. col. I071A: sed inmuragium, -in. [cf fr. murage] corvée pour l'entretien ipsa gloriose noctis vigilia, dum missarum celebrarentur

975 muranium - rnurdrum

976

solenmia, subito palatium regale intra -um divino ignesuccenditur. DIPL. Merov. III A 6 p. 122,34 (spur.e. 835/40): infra murania Caenomannis.

muranium, -i n. i'. muraneum.

muranus, -a, -un [munis] entouré d'un mur: AcrA $

Gaugerici II 68 (AA. SS. Aug. II p. 689t): altare quodintra -um ambitum crypte erat, servavit.

murarius, -i in. [murus] maçon: ANNAL. Lauriss.

p. 155: ad castella sua munienda artifices et -os mit-tendo. LIBELL. Baw. et Car. 11 p. 12: misit Liuprammus 10

archiepiscopus magistros de Salzpurc -os et pictores,

fabros et lignarios.murata, -ef. [murolj mur, cloison: OBERT. SCRIBA

a. 1190, 224 p. 90: omnes tabulas que opus fuerint adaxerium tuum... pro claudere, cooperire et facere -am 1$

et talamum et coretorem.muratale, -is n. [munis; cf esp. muradal, muladar]

formes: mulatare: CARTUL. S. Emil. Cocu!. 265 (a. 1086).muradalis: CARTA a. 1185 (Staaff, Et. dialecte léonaisp. 5,19). muradalus: CARTUL. Elisont. 152 (a. 1173). 20

muradare: CARTUL. cath. Burgens. 170 (a. 1135). mura-ta!: CARTA a. 1073 (Hinojosa, Doc. Leén y Cast. 29).CARTUL. Elisont. 102 (a. 1129). muratalis: CARTUL.

Vega 57 p. 82 (a. 1163).endroit entouré d'un mur: CARTUL. S. Emil. Cocul. 265 25

(a. 1086): in illo mulatare qui prius fit parrale. Doc. S.Fac. 344 (a. 1106): cum suo palumbare et suo -e. CARTUL.Elisont. 152 (a. 1173): solares... cnm sucs muradalos etunum ortum.

muratalis, -is m. y. muratale. 30

muratio, -ois f [mure, 1.1 construction d'un mur:EINH. Carol. 17 (cod. A 2): ne qua hostis exire potuisset,tau -ne prohibuit.

murator, -is m. [moto 1.] maçon (cf it. muratore):CARTUL. Imol. I 47 p. 83 (a. 1131): Johannes -r. Lit 35

cens. rom. p. 304: -lims Sancti Petri VIII sol. proveniens.CARTA a. 1198 (Bonvillano 225 p. 123): Testes... Sozode Clavica -r. C&lrruL. S. Mar. Nov. 165 p. 255 (a. 1200):magister Rainucius -r, testis.

muratum, -i n. y. myrrhatus. 40

muratus, -a, -um V. muro 1.inuredila, -e f [cf. esp. morcilla] terrain d'une forme

déterminée: C.4RnJL. hospit. S. Joh. Hier. 1,182 (a.1156): ad illam -am ed de ha -a quomodo vadit adcostam de Xarino Palleio. 45

murcelus, -a, -um V. 1. morcellus.murcidus, -a, -um [murcus] abîmé, vieilli, flétri:

REMIG. mus. p. 94: -am pro marcidam, id est antiquam.murciutis, -isf faute de lecture pour murcintis? [munis

et cingo? ii. cinta] enceinte: REG. Pisa. 479 p. 334 (a. $0

1164): in via super -em castelli.murco 1. [murcus] couper, tailler: NoTic. BAIS.

gest. 1,32: balneas intrans, capot suurn pressissimeradi / faciens cutem expoliavit, ungues -avit.

murcatus, -a, -uni [murdus] brisé, mutilé: WALTHA-

mus 1376: belliger ut framee -e fragrnina vidit, indigne

tulit.marras, -a, -um tronqué, coupé: RUODL. V 131: simia

nare brevi, nate nuda -aque cauda.murderium, -i n. [murdnim, y . L 54 ss.] meurtre:

CARTUL. Naudin. I p. 105 (a. 1081): cos quietos clame,ab omnibus placitis et querelis... de -o et latrociniis.

murdra, -e f [murdro 1.] formes: muldra: CARTAHeur. la. 1130 (P. R. O. Anc. Deeds A 7575). multra:CARTUL. S. Lupi Trec. 32 p. 57 (n. 1161). tourna; C.&n-TUL. Glannafol. 66 p. 410 (c. 1125-29). 1) meurtre:

CARTA Heur. la. 1130 (P. R. O. Anc. Deeds A 7575):sint liberi de... placitis omnibus iusticie regis de -ldraet latrocinio. CARTUL. S. Lupi Trec. 32 p. 57 (a. 1161):nisi pro f orefactis furti vel -Itre vel raptus. 2) connais-

sance du cas de meurtre par une juridiction: CARTUL.

Glannafol. 66 p. 410 (c. 1125-29): monachis totum do-minium laicale donavi, preter exercitum retro edicti et-tram hominum et raptum mulierum. 3) composition

pécuniaire payée par le meurtrier en compensation de soncrime: LEGES Edw. Conf. retr. 16 p. 642: unde -a venit

in Angliam. y. murdrum.mnrdrator, -is m. [murdro 1.] meurtrier: CARTA a.

1166 (Assisa o! Clarendon. cap. I ap. Roo. HOVEDEN.chron. 11 248): roberator vel -r vel latro. y. murdritor.

murdrcdum, -i n. lmurdrum] composition pécuniaire

payée par le meurtrier en compensation de son crime:CARTA a. 1156 (Brit. Borough Charters 1042-1216

p. 150): quieti shit.., de -is et de varus ad -um per-tinentibus. y . mordritum.

murdrio 4. [rnurdrum] assassiner: LEGES Edw. Con!.19 p. 644: quos ipsi -erunt. murdritus homo, victime

d'un meurtre: LEGE5 Heur. I 92,5 p. 608: -tus homodicebatur antiquitus cuius interfector nesciebatur,ubicunque vel quomodocunque esset inventus. y.

murdro et murdritus.murdritus, -i m. [murdrio 4.] victime d'un meurtre:

LEGE5 Hein. I 92,3b p. 607: si a parentibus -i su...

interfectus. cf. ib. 92,12 p. 608. y. mordritus, murdratus.murdritor, -is m. (murdrio 4.] meurtrier: QUADRIF.

(nIas. 1) p. 389: de blaseriis et -ibus. ib. (Blas. fuse.)

p. 389: de triplici iuramento vel ordalio blaseriorumvel -um. GI5LEB. chron. Han. p. 559,4: quod de -ibusfacere consueverat, illum in campo prope Namurcumigne concremari fecit. y . murdrator et mordrita.

murdro 1. [miirdrum] assassiner: ROTUL. eur. reg.1 60 (n. 1194): duos hommes sucs -avit. murdratus,victime d'un assassinat: LEGES Mw. Con!. 15 p. 641:quando aliquis alicubi -aflis reperiebatur. y . murdrio.

murdratus, -i m. [murdro 1.] victime d'un meurtre:LEGES Edw. Con!. 15,6 p. 641: parentes -i. y. murdritus

et murdrio.murdrum, -in. [cf. REW murdrian] formes: mordrum:

977 miirelegus - murenula 978

LEGES Wil. art. 6 (Liebermann p. 487). LEGES CnutiII 56 (Lieberman p. 349). mulctrum: ACTA Phil. Aug.J 280 p. 340 (a. 1189). muldnim: ACTA 1-Ienr. II, I221 p. 359,18 (a. 1162). multrum: ACTA l-Ienr. 11,11532 p. 107,18 (a. 1172-78). C&wruL. S. Petr. Carnot.11434 (a. LIII). ACTA Phil. Aug. 184 p. 109 (a. 1183).ib. I 256 p. 311 (a. 1189). CARTUL. S. Joh. in VaIl.131 p. 65 (e. 1197). murtrum: CARTUL. Andegav. IIIp. 221,17 (a. 1075). ACTA 1-lenr. 11,11 575 p. 160,23(a. 1172-82). ACTA Phil. Aug. 173 p . 96 (a. 1182-83).ib. 1183 p. 219 (a. 1186). RIG0RD. 70p. JOl. ahI. murdre:ACTA Henr. 11,1185 p. 317,25 (n. 1156-61).

1) meurtre, homicide volontaire (effectué en secret):CAL. rom]. cart. 111 (e. 1080): si -um inventumfuerit in aliquo loco super terram ecclesie s. Martinide Bello..., nullus se intromittat inde nisi abbas etmonachj elus. CARTUL. S. Petr. Carnot. II 434 (a. 1111):homicidium quod vulgo multrum vocatur. LEGES Heur.I 92,9b p. 608: -um enim habetur, si alienigena occi-datur et quis hoc fecerit ignoretur. Rorut. pip. 31Hein. I p. 125 (a. 1130): XV m. argenti pro duobus-is de quibus implacitatus fuit. ACTA 1-Jenr. II, I 33p. 134,29 (a. 1156-7): omnem iusticiam de assaltuet furtis et -is et de sanguinis effusione. RICHARD. LOND.Ep. dial. scac. p. 99,7: -ma proprie dicitur mors alicuinsocculta cuius interfector ignoratur. -um enim idemest quod absconditum ve! occu!tum. GLANV. !eg. XIV3: quod dicitur -um, quod nulle vidente nu!Io scienteclam perpetratur. ROTUL. scac. Nom. I p. 20 a (a.1180): de catallo W. de Relia Fossa fugitivi pro o 7 sol.

2) connaissance du cas de meurtre par une juridiction:CARTUL. Clun. V 4179 p. 530 (a. 1154): sint liberi de -o,de latroemi....et de omnibus alus consuetudinjbus.CARTIJL. Andegav. III p. 221,17 (a. 1075): de suishominibus consuetudinem habebant sine -tro et raptu.ACTA Hem. JI, II 575 p. 160,23 (a. 1172-82): ab omniservicio et consuetudine et exactione et rebus alus quead me spectant, excepto -tro.

3) composition pécuniaire payée par le meurtrier encompensation d'un meurtre: CARTUL. B!andin. I p. 89(a. 1044): quicquid exinde fiscus noster in -is, geldiis,danegeldis... sperare poterat... concessum. CARTAGuilI. I a. 1076-84 (Reg. regum Ang!o-Norm. 1125):tres hidas perpetuo teneant bene et in pace... quietasde -o et ge!do ve! danegeldo. ACTA lient. II, II p.431,5 (a. 1154): clamo quietas et liberas de danegeldet de -o et de omnibus geldis et de omnibus secularibusservitiis et exactionibus. ib. 148 p. 150,4 (a. 1155---58):quietum et so!utum ab omnibus geldis... et hundrediset -is et omnibus rebus et consuetudinibus.

4) cadavre d'un homme assassiné: LEGE5 IIenr. I 92§ 2 p. 607: si -um ab eo loco obi fuerit inventum, aliasdeportetur. y . mordritum, mordrum, ,nurdra, murderiumet murtridum.

mure!egus, -i M. V. murilegus.murella, -cf. y . marcha.murellus, .4 'n. [murus] forme: murrellus: CARTUL.

Magalon. 176 p. 322 (a. 1181). petit mur: ACTA imp.s Stumpf. 341 p. 487 (a. 1155): a via que est iuxta -os de

civitate C!assis. GESTÀ abb. Tnid. cont. II, IV I p. 351:in angulo cuiusdam -i invenerunt ossa.

I. murena, -e f. forme marina: ANGILB. CENT. carm.6,225 p. 371. 1) murène (poisson de mer): 1-IRABA,4.

10 univ. VIII, V col. 233G: -a Greci m<yren>am vocant enquod complicet se in circulos (cf. Ps. Hucio S. Via.best. III col. 108°). AYNARD. p. 621: -a est piscis id estlampreda. FRUTOLF. chron. p. 75,1: dederunt... -aspensantes ducentas quinquaginta libras. Uciurio s.v.

15 mollio: bec -a, piscis pinguis, crassus et mollis, sineossibus et suavis ad comedendum; hune autein Grecimirinam vocant quia complicet se in circuluni. Ron.TUMBAL. cant. 20 col. 1370A: -a piscis est, qui captusvertjt se in circu!um, ad cuius exemplar fit inauris,

20 que murenula dicitur. ALAN. INS. dist. col. 86713:murenula, parva -a, id est lampreda. GIRALD. topogr.1,9 V p. 32: -is etiam oculosis... Sinnenus abundat.

2) collier: HRABAN univ. XXI, XXIII col. 581 D: -avulgo vocatur quod scilicet auri metailo in virgulis

25 lentescente quedam ordinis flexuosi catena contexiturin simi!itudinem -e serpentis, que ad collum omandumaptatur. ANGILO. CENT. cari. 6,225 p. 371: lacteaquippe ferunt pretiosam colla -inam. RANGERaIS vitaAnselm. Luc. 4726 p. 1255: ad lombes veniam pre-

30 tiosaque cingula rumpam, f rumpam -as atque perisce-lidas. y . morena.

2. murena, -e f [marra] murrhe: UGuTI0 S. mus:item a mus, quod est terra, bec -a quedam gemma quamsub terra putant dempsatum colore, onde et nomen

35 sumpsit. y. 2. myrrha.murenula, -e f 1) petite murène (poisson): a) au

propre: ALAN. IN5. dist. col. 867 e : -a, parva murena,id est lampreda. id . elucid. coi. 61A: -a est piscis inaqua latens valde lubricus et labilis. REG. abb. Werd.

40 3,1 p. 90,32 (XJIes.): X withas magni lucii, XL sticken-arum, XX sticken aguuillarum. ib. 6,10 p. 180,7(XJIE5 .): quatuor salmones capitales, quadragintastikken -arum, triginta widthan Iucui. CARTUL. Osn. I379 p. 300 (a. 1185-1205): XV svenas -arum. b) au

45 figuré (en parlant de la théologie): AIN. JNS. dist. col.867B: dicitur scientia theologica, que eleganter -adicitur, quia, sicut -a est Iabiiis, sic scientia theologicacito elabitur a mente humana.

2) collier (UouTIo 5v. mollio: -a dicitur quoddam50 instrumentum feminarum vel ornamentum quod qua-

dam flexuositate ordinis contexitur ad modum mureneserpentis qua collum ornatur; bec autem interdumauri et argenti contexitur virgulis): LEX Thuring. 28:fille vero spolia colh id est -as, nuscas, monilia, maures.

979 murenus —2. muria 980

ARNULF. MON. del. cleri 89 p. 219: hinc torques et -as.RADULF. CADOM. gesta Tancr. 136 p. 701: non indecudi -as neptibus meis. ADAM PONT. utens. p. 135:monilia, -e sive muterne. GUILL. S. Too. cant. p. 88:-as... aureas faciemus tibi, vermiculatas argento (cf.

GEf&HOH. Sim. p. 256,6. ARN0 REICHERSB. scut. p. 1499°Cf. VULG. cant. 1,10). WOLBERO in cant. 1 col. 10762:-a est quoddam genus ornamenti velut catenula exauto contexta... dicta ob Mc -a, quod instar murenelenta et flexuosa sit sive involuta. CARTIJL. Witt. IIapp. I p. 413 (XIPs.): dedit etiam -as aureas, que pro.X talejitis comparate sont.

3) boucle d'oreille: ROB. TUMBAL. cant. 20 col. 1370.k:murena piscis est, qui captus vertit se in circulum, adcuius exemplar fit inauris, que -a dicitur, qua designaturpredicatio, que in auribus inheret et cas penetrat. GALL.ANON. chron. 31,15 p. 408: mulieres... coronis aureis,monilibus, -is... onuste procedebant. BERNARD. serm.sup. cant. II 4111 p. 29: -as pulchras et pretiosas quesont aurium omamenta. Guan.R. serm. col. SOC: de autoquod possidet, -as aureas auribus vestris fabricet. ALEx.NECK. nat. ter. 11188 p. 334: -as ab auribus perforatisdependentes. y. morena.

murenus, -a, -um [cf maurus; cf esp. moreno]brun: CARrA L 979 (Antiq. II 329 p. 129 dans ALMAIII [1927] 18): vitello -o. y . morenus.

mureus, -a, -um (motus] forme morios: MON. hist.Port. dipl. 370 p. 225 (a. 1048). en pierres sèches: MON.hist. Port. dipl. 149 p. 93 (a. 985): casa una -a teliataintegra et de alia casa -a coperta a genesta. ib. 370 p. 225(n. 1048): casas murias vel telliazas.

1. murex, -icis m. 1) murex, coquillage dont on tiraitla pourpre: NOTK. BALB. gest. 2,9: Tyrioque -ice etceteris / earundem regionum insignibus. UGUTIO S.V.

mus: hic -x, -icis, piscis, scilicet coclea maris sic dictaab acumine et asperitate, qui alio nomine dicitur con-chilium vel concha, quia circumcisa ferro lacrimaspurpurei coloris emitit ex quibus purpura tingitur. Ps.HuGo S. VJCT. best. III col. 1100: -x, cochlea estmaris dicta ab acumine et asperitate, que aio nommeconchylium nominatur. GuftL. TYR. hist. rer. transm.XIII I p. 556: hec et •triti conchilii et preciosi -icis,egregio purpuram colore prima insignivit.

2) teinture de murex, pourpre: WALAHFR. hort. 397:bec quia non Tyrio Germania tinguitur ostro, / latanec ardenti se Galba -ice iactat. UouTIo S.V. mus: -xsepe invenitur pro ipsa tinctura et purpura. Vin lient.1V 8 p. 28,19: non aliam vestem querebat, nisi querubeo -ice tincta arderet.

3) couleur pourpre: EKKEH. IV bened. 121,141: vivitet ipse palam scandens de -ice scalam (glosé: coloribus,species pro genere). ALAN. INs. Anticlaud. 163 p. 59:succensa rosarum I -ice.

4) pierre, rocher pointu: SMAR. gram. p. CCXLII:

petra, lapis, silex, cos, pumex, -x, marmor, unumsignificant. Ucarrio s.v. mus: hic -x, eminens vel acutumvel preruptum et excelsum saxum vel ah acuminemontis. AELFR. Angl. Sax. vocabul. p. 38: cautes vel

5 -ices, scearpeste stanas.5) buisson: UouTio s.v. mus: -x dicitur frutex vel

virgultum asperrimum et in acutis vel preruptis monti-bus altum.

2. murex, -icis m. [mus] forme: nom. pI. murici:10 GLO5S. AA p. 462,2,7. muscle: GLO5S. AA p. 462,2,2:

lacerti -ces in brachuis. ib. p. 462,2,5: lacertis -cesbrachiorum.

murga, -e f [amurca; cf itaL dial. murga et esp.murga] marc de l'huile: COD. Bar. 1111 85 p. 109,34 (a.

15 1160): reservavimus aliquantulum de ipso orto ad utili-tatem ipsius trappeti pro iactanda ibi -a ipsius trappeti.y . 2. muria.

murganatus, -i m. y. morganatus.murgis, V. murgissor.

20 murgissor, -is m. [murgiso] formes: murgis: GLoss.AA p. 467,1,2. murgisso: PAPLA5. GLoss. AA p. 467,1,3.homme rusé: PAPLAS: -o callidus murmurator, irrisor,illusor. UGUTIO S.V. mugio: hic -r, -is, id est callidus etfallidus rnurmurator. GLoss. AA p. 467,1,2: murgis

25 callidus murmurator fallax.1. maria, -e f 1) eau salée, eau saumâtre provenant de

puits salés: DIPL. Otton. 111 385 p. 815,25 (a. 1000): de -aanforas per unumquemque mensem sex (cf. DIPL. 1-lenr.II 70 p. 88,6 [a. 1004]. DIPL. lient. III 394 p. 549 [a.

30 10481). CARTUL. Clun. IV 3614 p. 776 (a. 1086): dono...furcam ad trahendam -am. il ,. IV 3615 p. 777 (a. 1086):istam donationem -e destinaverunt monachi C. ad iliummichum. ib. IV 3771 p. 123 (a. 1100): caldariam et -am.ib. 3776 p. 126 (a. 1100): dedit michium et -am et

35 baiemam. ACTA pont. Rom. Gall. A 33 p. 71 (a. 1147):duos quoque michetos apud Grosum et Perticam inputeo -e. Doc. Cisterc. 193 p. 156 (a. 1170): dedi pre-fate ecclesie de -a singulis ebdomadis duas monteys.AcTA pont. Rom. Gal!. 1204 p. 352 (a. 1182): -am in

40 puteo eiusdem ville... confirmamus.2) eau de mer salée: MAPI'E Clav. CXXVII p. 213: toile

conchilium et collige ipsum sanguinem corn carnibus,et toile -am de mari, et compones in vas, et dimittes.

3) saumure, eau mêlée de sel pour la conservation du45 poisson: AELF. Angl. Sas. vocabul. p. 27: salsugo, -a,

bryne. UGUTICJ S.V. liquo: dicitur liquamen propriepiscium positorum in salsamento quando liquat bu-mur qui dicitur salsugo vel -a, sed -a proprie est aquasale commixta vel effecta gustu ad modum maris.

50 AMARC. serm. 4,208: cum -a pisces, allec vel habebitisassum I autsi plus placeat caro, condimenta anatesque.y . maria et moyra.

2. muria, -e f [cf. amurca, roumain moure] écumesurnageant au-dessus de l'huile après le pressurage: Uou-

981 3. muria—murisceda 982

TI0 S.V. mergo: amurca, inferior fex olei... sed -a diciturfex superior. ib. s. y. munio: hec -a, superior fex olei quiasit vallatus oleo, quasi muras, quia naturalius retinetliquorem quam si esset sine fece. y . murga.

3. maria, -e f [murus] forme: muries: CARTA n.780 (Mufloz, Colecciôn de fueros 10). mur de pierressèches: CARTA a. 853 (DipI. esp. periodo astur. 1,331):per illas -as. CARTA a. 863 (Estudios Menéndez Pidal7/1,468): varcina... vel -a. y. muricia.

mwialis, -e [munis] du mur: UGUTIO s.v. cancer:secundum aliam significationem qua cancellus diciturintcrsticium -le.

murica, -cf. y. myrica.muriccia, -e f. y. muricia.murice m. ou f [munis; cf. il. moriccia, muriccia]

formes: morice: COD. Cavens. 1161 p. 206 (a. 936). acc.murice: Con. Caiet. I p. 64,1 (a. 935). COD. Cavens. III531 P. 100 (a. 1000). mur de pierres sèches: Con. Caiet.I p. 64 (a, 935): ascendit ad -e in loco qui vocatur stram-bitu. Con. Cavens. 1161 p. 206 (a. 936): a partibus occi-dentis... sicut morice de petre discurrit. ib. II 406 p. 264(a. 989): sicut media -e discernit inter binea vestra etvinea imperati. ib. 111 531 p. 100 (a. 1000): descendentemerga -e de petre maiori. ib.: asque in ipso -e qui est inpars septemtrionis. Con. Bar. V 7 p. 16,23 (a. 1086):ipsa corrigia de terra in ipso lapelluso sub -e michi deniquepertinentes. ib. VII 113 p. 158,5 (a. 1170): vadit asquead -es que sunt inter ipsas terras et terras monasterii.REG. Sip. 4 p. 5 (a. 1129): vadit per -es predicte foreste.V. muricia.

1. muriceps, -ipis m. [mus et capiol chat: AELFR.Angl. Sax. vocabul. p. 23: -s, vel musio, murilegus,catt. P5. HuGo S. Vier. best. 111 col. 93 1): musio...a plerisque -s... appellatur. PETR. DMC. chron. Cas.IV 98 p. 813,4: canum, -ipum et equorum cames co-medere. ALEx. NECK. laus sap. div. 9,183 p. 490: -ipesmelius atre caligine noctis / quam de luce vident.

2. muriceps, -ipis m. [mus et capio] chouette: CAIU.1.Cent. LXXI 4 p. 320: sed lace diurna refusa I -ipumritu nimium despecta quiesco.

muricia, -e f [munis; cf itaL muriœia] forme: mu-riccia: REG. Cultusbon. 511 p. 228 (a. 1189). mur depierres sèches: REG. arch. Luce. 11,56 (a. 1032): cum-as et edificio super se abentes. CuruL. cath. Florent.171 (a. 1071): casa et terra et solario et -as. REG. Caltas-bon. 511 p. 228 (a. 1189): murum de Versatenne... -cciade Frachigna. y. 3 muria et murice.

muricinum, -i n. [munis] forme: moricinum: MON.arch. Neap. V 535 p. 341 (a. 1110). abL muricinu:CHRON. Vulturn. 2,48. muret qui double un mur d'en-ceinte: LIB. Farf. 336 p. 186 (a. 976): -um antiquum decivitate. C0D. Cavens. II 412 p. 272,8 (a. 989): intus bancSalernitanam cibitatem inter mura et -o. ib. V 738 p.51,19 (a. 1022): ecclesia quem construxerunt in carte sua

de intus hec cibitatem inter muro et -o. Con. Amalf. I183 p. 339 (a. 1172): inter murum et -ma in Judaycaistius civitatis. CARTUL. Cupersan. 12 (XIIes.): in -o civi-tatis Caurati. y . moricinus et muritium.

s maries y . marin.murificatus, -a, -um [munis et facio] entouré de

murailles: VERS. Veron. 4: est -a firmiter.murilega, -ef. [murilegus] chatte: UGuTI0 s. v. mus:

-a... id est ... cata.'o niurilegulus, -i m. [dim. de muri1egus] faute de

copiste: murilegutus: ANGL. SAX. vocabul. II p. 78(Qs.) chat: FORM. Sangall. p. 424,6: -orum more infoculari. ANGL. SAX. vocabul. II p. 78: cattus vel -tus,aut muriceps, cat.

15 murilegus, -i m. [mus et lego] forme: murelegus:WALTH. MAI' nug. cur. 57,18. chat: AMARC. serm.IV 458: -o dormitanti cecoque tacenti / raro quidoffertur. P5. HIJGO S. Via. best. III col. 93»: musio...a plerisque muriceps seu -us appellatur. CARruL.

20 Anian. p. 261 (a. 1138): -os et canes vobis alicubihabere non liceat. Wauru. ANGL. Esop. 3,3 (éd. Mc.Kenzie 62,3): -us nos mures sepe legit comeditque le-gendo. UGUTIO s.v. mus: -us... id est catus... quia Je-gat, id est colligat mures. RICHARD. Div. gesta p. 448:

25 sieur -us cui malleus pendet ad caudam. ORD. Va hist.X 19 t. W p. 124: leopardi, rependo velut -i, murumtransilierunt. CARTA a. 1200 (Fuero Cuenca 2,90): qui-um alienum in columbari sua occident.

murilegutus, -i in. y. murilegulus.30 murillum, -i n. [munis] petit mur: Con. Amaif. I

208 p. 396 (a. 1182): ipsum -am qui exinde fabri(ca)tusest insta ipse domus nostre et iusta ipse donnas deLimpiasa.

1. marina, -e f. [morior; cf o. fr. mourine: cf. angl.35 murrain] épizootie, maladie du bétail: CARTA a. 1192

(Kirkstall Coucher. clxvii p. 122): et si ... monachi ti-muerint -am ovium suarurn in eadem villa.

2. mwina, -e f [g.-. aup(vç; lat. murina] vin doux:ADAM PONT. utens. p. 125: potus autem tria genera

40 sunt apposita . .... nam et lorea, pasum (passum), -adecrant (glosé vermiel; cf itaL vernaccia. y. myrrhina.

3. marina, -ef y . 1. murena.marinas, -a, -um I) d'hermine ( y. 1. mus JAS): Enrii.

C.&R0L 23 (éd. Halphen p. 68): ex pellibus lutrinis vel45 -is thorace confecto (cf. CARM. de Karolo et Leone

225 [a. 7991: lactea quippe ferunt pretiosam colla mu-rinam).

2) couleur gris souris: a) au propre: AGNELL. RAv. lib.pont. 140 p. 369,26: ille vero -o sedens sonipede. b) au

50 figuré: AGNELL. RAv. lib. pont. 141 p. 371,3: -a morteprivetur.

murisceda, -e m. [mus et caedo] celui qui tue lessouris: UGUTIO s.v. mus: dicitur -a qui mures inter-ficit.

983 muriscidus - murniurator 984

muriscidus, -a, -um [pour muricidus] lent, pares-

seux: UouTio S.V. mus: -us, -a, -uni, homo ignavus,remissus, piger, ad nihil aliud bonus nisi ad muresscindendos.

muritium sire muricium, -i n. [murus] muret qui double 5

un mur d'enceinte: C0D. Cavens. 1157 p. 201,22(a. 945):a pars orienti fine -do antico. CAPTA a. 990 Vaissete,Hist. Langued. V 151 col. 323): infra murum et -um,casalem unum, cum ipsa curte. y . muricinum.

murius, -a, -usa y. inureus. 10

murmio 4. parcourir, visiter: Uourio s.v:: -ire, pera-grare, circuire.

murmor, -is n. y. murmur.murmorium, -i n. y. murmurium.murmoro 1. y. murmura. 15

murmur, -is n. forme: mutinas: Gtoss. AAp. 484,1,9.marc. plur. murmures: GERARD. MORES. delib. p. 226.

1) bruit de l'eau: a) bruit léger, murmure: WALARER.imag. Tetr. 119: -a rivorum. CARTUL. archiep. Magd.334 p. 437 (a. 1171): aque ductum... que per agros... 20

tabens leni -e. GoDEnt S. Via. fons philos. I p. 35,20:-e dulcisono rivi. b) bruit de l'eau qui bouillonne, gronde-ment: WALABnt. carm. 5,5,42: pelagi ferventia -a sedat.ANNAL Disib. a. 1117 p. 22,44: in semet ipsam tantosonitu demittitur aqua ut -r illius per miliaria audiretur. 25

2) bruit en général: a) murmure, bruissement: HROTSV.Mar. 852: tacha cum -e. ib. 123: cernit... resonantes-e dulci pullos plumigeris volucres circumdare pennis.b) bruit, grondement: WANDALB. mens. 211: validecelumque tremescat / -e. POnTA Saxo 2,494: vix raucum 30

per saxa ciens resonantia -r. EUGEN. VULG. syll. 4,5,1:-r litui fragons.

3) son de la voix humaine: a) murmure: BENED.ANIAN. cane. col. 865 A: prope est ut -r patios vel susur-ratio videatur quant sermo. DONAT. F.&s. Brig. mets. 35

(AASS Feb. 1 15 B): cum -e turba accessit. ALAN. JN5.Anticlaud. 1428 p. 69: -a sola pererrant. b) supplicationà voix basse: PAUL. DIAc. carm. 42,15: primus homof lagitatus -e nati. SEDUL. carm. 2,34,24: pro me -ragas, blanda columba Dei. GALTER. CA5TIL. Mes. III 40

303 col. 492B: crebrescit flebile -r. c) bruit de voix:ADAM Basi. 4,32 p. 265,11: potenti -e verborum. aufiguré, plaidoyer vide de sens: GERARD. MORES. delib. p.226: non quippe secuti sumus oratorum -es, et rhetorumdebachationes, qui tantum venustatem eloquiorum, 45

et non virtutem mysteriorum inmitantur. d) mécon-tentement, opposition: HELM. 85 P. 166,1: -r populiadversus Suein. GERARD. MORES. delib. p. 206: totusmundus in -e contra mundi Opificem. BERNARD. serm.sup. cant. I 2 p. 12: plene -e voces. ib. 1146 p. 60: ab 50

ornai inquinamento ire et disceptationis et -is et livoris.PETR. VENER. epist. col. isoc: ut corpus a frigore,anima defendatur a -e. ALAN. TN5. Anticlaud. VII 65 p.158: caro Spiritui cedens sed non sine -e multo.

4) cri d'animal: FAB. imit. Aviani p. 355 no. V: for-sitan ignotos imitato -e failis; / at mihi .. . semper asel-lus eris. LiciuluNus 2,257: psittacon humaS equantem-a verbis. GuLLL. TYR. hist. rer. transm. III 17 p. 137:ursus autem, patulo rictu et -e occurrens horrisono.

murmuratio, -ois f. formes: murmuracio: CONSUET.Trev. 27. VITA Ruad. 14 p. 244. faute de copiste murratio:GERH. AUG. vita Udalr. 9 p. 396,49.

1) murmure, chuchotement: J0H. SCOT. glas. Mart.Cap. 489,7 p. 201,8: susurras id est -nes. CON5UET.Trev. 27: exinde post ipsius prions digiti pulsacionemtacita -ne faciunt fratres inter se confessionem. 0E-RARD. SILV. Adalh. p. 350: psalmorum -o.

2) murmure de mécontentement, rumeur: AcoBAlo.epist. p. 226,4: mulla -o est nunc inter hommes.., etnon sola -o, sed et tristitia et detractio advenus vos.BENED. ANTAN. cane. col. 813 B : quidquid fecerint,absque -ne fadant. BRUNO QUERF. Adalb. (sec. A)14: ex cuius ore nunquam contentio, nunquam venitamara -o. GAUFR. MONEM. hist. VIII, )(IV: et dum-o inde per populos fieret, accessit unus. OBERT. annal.lanuens. p. 218: post multam -nem pacem quieti jura-verunt. LEGEND. Gerh. minor p. 476: feux.., homosub alterius potestate constitutus, qui sic dulce debi-tum servitium absque -ne letans impendit.

3) mécontentement: SMAR. reg. Bened. col. 148A: inspiritalibus vitiis, id est, in contumacia, in inobedientia

in -ne. ib. col. 799: in -Dis labitur peccatum. BENED.ANTAN. cane. col. 866A: -nem omnino et contradictio-nem et rancorem nesciens. GALAND. REGN. prov. 163

p. 96: fratresque ad -ois malum provocare. Ltt.1B.HERSF. annal. a. 1073 p. 147,7: cavebat..., ne... prin-cipibus regni juste -ois occasionem preberet. CARTUL.Babenb. I 29 p. 43,35 (a. 1161): tortiones invidie et-num collisiones.

4) motif de mécontentement: VITA Ruad. 14 p. 244: ne-cionem ceteris prestaret sanctis.

5) plaintes, lamentations: AGNELL. RAV. lib. pont.122 p. 359,7: pro intemperatis lacrimis atque -nibusomnium... vix verba date valuerunt. CARTA a. 1160(J. Ficker, Forschungen zur Reichs- und Rechts-geschichte Italiens IV 127 p. 169): audientes -nem etconquestionem religiosorum canonicorum ecclesie S.

Praxedis.murmurator, -is m. forme: mormorator: GLoss. AS

p. 467,1,3. qui murmure, qui est mécontent: CARTAa. 822 (Vaissete, Hist. Langued. II pr. 59 col. 138):ut... obedientes sitis et humiles, non protervi, non -es.Bm'œD. ANIAN. cane. col. 991B: inobedientem, -cm.SMAR. reg. Benec!. col. 870°: aliud ... accipiant nomen,id est -es, querelosi, Deo odibiles. Anso FL0R. epist.8 col. 431 13 : -es autem ac bilingues.., corrige. GERAiw.MoREs. delib. p. 205: impii sunt... -es querulosi se-cundum desideria sua ambulantes, et os ilonim Ioqui-

985 murmuriosus–muro 986

tur superbiam, mirantes personas, lucri caussa. VrrAAltm. 10: detractores, -es, rebelles.

murmuriosus, -a, -um 1) qui murmure, qui parle douce-ment: Onon. vis. 2 p. 345A: diligenter auscultans siforte aliquod illius -e vocis verbum audire et intelligerepossem. 2) qui murmure, mécontent: CARTUL. Landeven-nec. p. 98,2 (IX s.): non ad luctum -um, sed ad Deogratias agendum. y. murmurosus.

murmurium, -i n. forme: murmorium: JoNAs Auna.Hugb. p. 58. 1) murmure: NIGEL. Wntnc. stult. 684:-ique sonum. CARM. var. Walther 8,4: -o quiddammihi dixit, nescio quidnam. 2) bruit, rumeur: EKKEH.IV pict. Meg. 323: -um pernix sedat densata coturnix.3) murmure de mécontentement, plainte, protestation:VITA Sig. I p. 617,27: cum... noxam -i fiicidisset.VITA Bertil. P. 102,15: absque -o studebat adimplereomnia. SMAR. reg. Bened. col. 799C: qui... cum -o facitobedientiam. SEDUL. carm. I, XX 15 p. 165: absit -iimpopulo, corn marina redundet. BENED. ANIAN. conc. col.8l6 A : cavenda... vitia hec surit. Primo superbia, deindeinobedientia..., -um. CARTUL. Clun. IV 2927 p. 129 (a.1038): sine querela et -o.

murmuro 1. forme: murmoro: 'tiTA Frontis p. 352.1) murmurer: a) en parlant des personnes: CO5M. IAPYG.MATER. carm. col. 88J A: -et ut citius gesta sacratapius. HROTSV. Sap. 5,4: quid -as subsannando? CON-suer. Trev. 37: psalmos tantuni alta voce soliti sontcantare ac tacite super formulas preces -are. STEPH.decr. I. recap. XVUJI: de conventu ad ecclesiam et dehis, qui -ant vel locuntur in ecclesia hora misse. b) enparlant des choses: WALAHFR. carm. 5,77,5: -ant silve.GODEFR. S. Via, f ons philos. 1346 p. 47: it -ans lapsusfluentorum.

2) murmurer, protester contre, exprimer du mécon-tentement: a) abs.: WALAHFR. Gall. 2,23: fastidiosislectoribus occasionent -andi tribuamus. GERARD. Mo-aEs. delib. p. 36: nostri videntes non f cris clamant, sedintus -ant, atque sine iussu et interrogatu nihil mussi-tare audent, ne... aures offendant regales. ADAMBREM. 3,58 p. 204,9: si-are presuinpsit, in vincula con-iectus est, b) avec prépositions: adversus: BERNARD.serm. sup. cant. 12 p. 12: dum.., infidelis populus ad-versus promissa Dei victus tedio -aret. contra: CON-SUET. Trev. 8 p. 11,12: contra ipsum -avimus. LEOMAlts. chron. Cas. II 87 p. 687,38: cum... contra ab-batem super hoc -arent. Ono Fius. chron. 4,21 p.212,1: cum pagani contra fidem -arent. PE'rn. LOMB.Roman. 9 col. 1644C: tu miser.., qui -as contra Deumquod alium reprobat et alium eligit. in: SMAR. col!.col. 503D: ne forte tribulationibus afflicti, in aliquo-etis. super: TRAD. Ratisb. 768 p. 358,8: impioruminvidia -ans super bac possessione nostra. e) avec pro-position infinitive, protester que: PETR. DAMIAN. ined.(Rev. bénéd. 67 [1957]) p. 159,20: cumque amaras repe-

rissent aquas casque se non posse bibere -arent. d) (aupassif) être un objet de mécontentement, être critiqué:ADAM BrEM. 4,30 p. 262,11: quam confessorum Deivoluntatem piissimus tex... in populo -ari sentiens cal-

5 lide submovit ces.murmurans, -tis qui exprime son mécontentement:

1) employé adjectivement: BENED. ANMN. conc. col.981'-: si quis... frater, instigante diabolo, contumax...seu inobediens, vel -s apparuerit. CARTA a. 1176 (Ré-

TO gestes de Liège [éd. Fairon, 1933] 18 p. 9,11): quicumquediscors fuerit aut -s aut aliquo crimine obligatus. 2)

employé substantivement: PETR. VENER. epist. I 20 col.99 C: ad obloquentium ve! -tium detractionem.

murmurosus, -a, -um (murmur) 1) qui murmure,'5 mécontent: SMAR. reg. Bened. col. 731 D_ 732A : in

actibus suis -i efficiuntur pariter et querulosi. Rut'.TUIT. off. 5,5 P. I26: f ilii rebellium et incredulorumtentatorum et -orum, id. inc. 7 col. 339A• 2) bourdonnant:a) par métaphore: PETR. BLES. epist. 14 col. 460: quid

20 est inanis gloria quam venantur nisi musca vilissima,-a, sordida. b) au figuré: PE'rR. fiLES. epist. 86 col. 270B:versa est in nauseam -a atque confusa iteratio psalmo-mm. y . murmuriosus.

muro 1. I) élever un mur, bâtir en maçonnerie (UGu-25 TIO S.V. munio: -o, -as, muro croate): Doc. Lue. V 2 p.

548,1 (a. 880) :casa levare et claudere seo -are debeamus.ANNAL. Camald. 123,26 (a. 994): de monumentum et decortivum subtus se, sicut -atum est ad castellum. GUILL.CM. 1484 p. 192 (a. 1191): et Wilielmus debet -are ex

30 parte Federici, et -are domum que est ante puteum osquead tectum, et super bahieo -are et cooperire et ordinarebene, et facere scalam.

2) entourer de murailles, fortifier: CARTA a. 1070(Vaissete, Hist. Langued. V pr. 298 col. 584): de

35 villa que dicitur Furchas si -ata fuerit. MONAST. Angl.II p. 146 (c. 1140): pro onmi servitio -andi quodpertinet ad prefatum murum. GUILL. Fa. Snpn. Lond.

p. 3: similiterque ab austro Londonia -ata et turrita fuit.CAFAR. annal. lanuens. p. 11: civitas enim per medium

40 -ata erat. PETIt. COMESTOR hist. col. 1078D: civitatesrnunivit sive -avit. CARTUL. Coron, p. 71 (a. 1197): dedifratribus... licentiam -andi molendinum. RIGORD. 38 p.59: civitates, propter frequentes incursus latronum, -anfecit.

45 muratus, -a, -um 1) fermé par un mur: AaA pont.Rom. Gal!. TV 181 p. 322 (a. 1167-76): de fonte vero,quem fratres ipsi in officinas suas ex Lanticio montis,qui est a parte villaniarum, -um et clausum derivarunt.

2) muré, pris dans un mur: CELUI. AUG. vita Udair.50 27 p. 415,12: super hoc gradibus -i sepulchni densum

lignum tabulatum superposuerunt.3) construit en maçonnerie: GEltu. Aria. vita Udair.

14 p. 403,45: perrupto muro ecclesie, arcum -um de-super curvare precepit. ANNAL. Altah. a. 1065 p. 68,31:

987 muronis-1. munis 988

atrium quoddam -ont duasque turres lapideas occu-pavere. HELM. 14 p. 28,28: caminata -o opere facta.CARTUL. S. Lupi Escer. 80 p. 84 (a. 1176): domum -amcircumdatam tossa et moto sine turri. CARTUL. serin.Col. A J p. 161 tir. 9 (a. 1182-86): aream quandamiuxta domum eorum inter macellos sitam, ita sicuteam in sua possessione habuemnt edificatam et -am.CARTUL. Tirol. J 490 p. 279 (a. 1195): casamentum Icombustum in Boiçano coin -a iuxta Odolxatuni.CARTuL. BugeIl, 31 p. 44 (a. 1196): cum casa -a desuper.UGUTLO S . V. munio: item a munis, -us, -a, -uni, murisornatus.

4) entouré de remparts, fortifié: a) au propre: ANNAL.Qued. a. 1020 p. 85,30: quam arcem nature ope... saxi-genis undique molibus -am Rhenique circumferentiaadeo munitam ferunt. BALO. EURO. cari. 196,779 p. 216:at labor humanus -as condidit urbes. HI5T. Hier. II 35p. 579: civitas... lapide magno et quadro altius fundataet sublimius -a. GUILL. Tya. hist. rer. transir. 19 p. 27:urbes -as et oppida munitissima. b) au figuré: ALCUiNepist. 28 p. 202: civitas fuma, fide -a.

muronis, -is f [ong. prénom., cf moronusj mouron(plante) Anagallis arvensis L.): ANGL. SAX. vocabul.J p. 69(Xie): nomina herbarum. / ... -us, cicena mete.

murra, -e f î'. I. myrrha.murratio, -nis f î'. murmuratio.murratum, -i n. y. myrn/iatus.murrellus, -i in. y. murellus.murrhina, -e f î'. myrrhina.murria, -e f [cat. navarr. mCirria; basq. amurru]

malaise: CARTA S. Cucuph. a. 1152 (Balari, Origeneshistdricos de Cataluiia 404): si de ipsa fortitudine exeatmalum vel -a.

murrinus, -a, -um forme: mirrinus: Uciuno s.v.amarus. de murrhe, murnijin: FREcULPII. chron. 11, II14 col. 1I64A: pocula crystallina et -a. Uciuno s.v.amarus: unde mirrinus, -a, -um, unde mirrina fiunt vasa.y. 2. myrrha.

mursus, -us M. V. morsus.murta, -cf. V. myrta.murtariolum, -i n. y. mortariolum.murtenus, -a, -uni [ong. inc.] forme: murtinus: Doc.

Lue. V Z p. 247,1. sens inc.: Doc. Lue. V 2 p. 247,1 (a.816): reddere debeamus semper in kal. Tanuarias aucellos-inos ducentos. ibid. V 2 p. 565,2 (a. 882): aucellos -ostriginta bories.

murteta, -e f [fausse étymologie: pour myrteta]source dans la région du lac d'Averne: PA]'iAs: -a,morteta, i.e. aque refuse a loco mortuorum inferis.V. mynteta.

murtinus, -a, -uni P. murtenus.murtra, -cf. y. murdra.murtrerius, -i in. [murtrum] meurtrier: Doc. Pictav. 26

p. 50 (a. 1199): nisi -i vel proditores seu latrones fuerint.

murtriduin, -i n. [murtrum] meurtre: AaA Phil.Aug. II 529 p. 72,27 (a. 1196): extra villam hommesnisi de prodicione et -o non placitabunt, y. murdrum.

murtritudinum, -i n. [murtrum] droit de percevoir5 des amendes pour meurtre: CARTA a. 1168 (A. Du Bourg,

Ordre de Malte. Histoire du Grand-Prieuré de Tou-buse. p. j. LXXXV p. LVIII): ut habeant... crimestes... quas... possident... in terris, in agris,... inJatrociniis et in raptu mulierum et in incendiis et in -is,

10 in plagiis.murtrum, -i n. P. murdrum.murtulus, -a, -ont [murtus i. myrtus; cf murta]

petit myrte?: COD. Cavens. I p. 47,5 (a. 854): de -a terraipsa campense (sens obscur).

15 muruclus, -i in. î'. musculus 6.

murulis, -is f [morum] mûre, fruit de la ronce (Rubusfruticosus L. Rubus caesius L.): COLL. Salem. II p.191-192: succi ebuli, absinthii, cimarum rubi quifert -es. y. 2. moralis.

20 murulus, -i m. [munis] petit mur: Uouno s.v. munio:

et hic -us, -i, diminutivum.1. munis, -i in. formes: nom. p1. mura: GLoss. AA

p. 441,1,17. ace. p1. muras: Doc. Lue. V 3 p. 281,9.CARTA a. 1033 (Muratori, Est. 99,15). abtpl. muribus:

25 GLoss. AA p. 466,2,31. 1) mur: a) construction demaçonnerie: VIrA luvenal. p. 392,50: in turre coherenti-o. WALAHFR. subv. Jer. col. 695 non existimandum estquod fleverit Domitius pulehra moenia civitatis autedificia -orum. Àcuus epic. Bath. 599: -us enfin factus

30 de saxis pluribus extat. FROUM. carm. 11,12: concutitur-us lapidoso ex aggere structus. GERM. Auc. vita Udalr.I p. 387,30: -os ecclesie indique depositos. TNIETM.1,18: antiquum opus Romanoruni -o tex decoravit...Iapideo. VITA Corb. 114: quomodo ci nec -orum claustra

35 tranquillitatem prestare potuissent. DIPL. Hem. IV 360(a. 1084): nos... Aretino episcopo Constantino irati -unicirca donnant sancti Donati, obi sedes episcopalis estAretinorum, precepimus destrui. b) mur de bousillage:GIJILL. Tyx. hist. rer. transir. XVII 3 p. 762: clausa sunt

40 ponteriez -o, licet Juteo; nain lapidibus regio iIJa nonabonde.

2) remparts, enceinte fortifiée (délimitant le territoired'une ville): COD. Lauresh. 1979 (a. 805-813): areamunam infra -um in civitate Moguntia. DIPL. Karoli

45 III 29 (a. 880?): terrolam... que prope -uni regiumesse videtur iusta mansionem illius cum antemurale,et tenet... eciam de terra foris -um istius civitatis.POETA SAXO 3,23: intra -os constructa... / ecelesiaStephani. HaoTsv. gest. 52: ceu -us iaculis obstans

50 fortissimos hostis. WIDuic. 1,11: irruunt super -osinvenientesque sine vigiliis. Dia. Otton. JI 89 (a. 974):ut nullus... liberos hommes... ad opus -i urbanifaeienduin... cogere... audeat. DIPL. Henr. IV 226(a. 1069): pontis apud urbem faciendi -ique reficiendi

989 2. inurus -1. musa 990

ius remittere. ADAM BREM. 2,68 p. 129,8: -um civitaticircumdare. RAYM. P0D. 20 p. 293: civitas oppugnataest, ut compellerentur Sarraceni deserere interiorem -um,fracto a nostris antemurali. Lia. Domesd. 1,154: in ipsavilla tam intra -um quam extra. ACTA pont. Rom.Gall. I 34, p. 219 (a. 1139): Ursioni abbati sanctiDionisii Remensis extra -os. Orro Fis. gest. 2 18 p.120,30: civitas... -o novo et vallo non modico munita.TRAD. Scheftl. 204a (a. 1173-74): testes... Ortolf quipreest -o.

3) obligation de participer à l'entretien des remparts(en nature ou en argent): Dut. Otton. 1 191 (a. 958):hommes ipsius..; provincie... debitores saut, cum edi-fichs, -o et assiduis vigihis et custodiis intus et loris.AC5A pont. Rom. Gall IV 67 p. 179 (a. 1155): ipsihospites non debent -um neque fessant neque vigiliamneque ciilcitras.

4) au figuré: a) défense (contre le mal): RATHER. phren.col. 389B: Domini de dogmate firmus -us. RADULF.CADoM. gesta Taner. 7 p. 610: cuius est pro -o audaciatua. Oao. VIT. hist. V 9 t. II p. 338: Ambrosius Mediola-nensis inexpugnabilis -us Arrianis oppositus est(Con. Polon. Maior. I p. 9 [a. 1133]). GLIIBERT. Nov.trop. V 2,7 col. 461 c : per -os cohibentia sensualitaturn,per turres eminentia designatur virtutum. ALAN. INS.dist. col. 867 D : -us proprie dicitur Christus. b) ce quifait obstacle (au bien): ALAN. dist. col. 868 B: -us quippeest omne quod itineri nostro obiicitur ne ad Deum, quidiligitur, transeatur. c) limite: Ai.wR. CAPELL. 16 G P.158: quamvis vestra verba sint alta nimis et profunda etamoris subtilitatis attingentia -os.

2. munis, -i m. [cf. 2. morus; néerl. moer] terrainmarécageux: DLPL. Heur. II 380 p. 434,37 (a. 1018):de cruce videlicet usque ad -um qui vulgo vocaturbruel et de -o per media prata ad fluvium qui diciturWrni et sic ad alterum -uni et inde ad prata sancteMarie. cf. ib. 392 (a. 1018).

murzella, -e f [a. fr. mardella] rive, terrain au bordd'un fleuve: CARTUL. Mai. Mon. Bles. CVIII p. 110(a. 1100-1104): dedere Maiori Monasterio Sarmesiasmagnam et parvam, -as et molendinum. cf. CAXTuL.Mai. Mon. Dun. 160p. 150(a. 1100-1104). y . marsella,marzella.

murzellus, -a, -um y. 1. morcellus.murzulln indécl. [gr. méd. soupo6&v, cf. Théo-

phanès, cliron. p. 545,15 éd. Classen] poisson indéter-miné: ÀNAST. chron. p. 225,23: ex quo fhimine capiturid quod dicitur -n.

1. mus, -ris m. I) rat, souris: A) au propre: 1) engénéral (Ps. Huoo S. VICT. best. III col. 931 : -spusillum animal est, grecum iii iç nomen est; quid-quid veto ex ho trahitur, latinum est. Alii dicunt -res,quod ex humore terre nascantur): VITA Liutb. 26 p.30,20: obducta... tota superficies cellule fuerat a

multitudine -Hum. HIIDECARD. phys. 7,39: -s calidusest, et insidiantes mores... habet, quia semper fugit.ANNALISTA Saxo a. 1026 p. 677,2: quem cum -tes cor-rosissent usque ad mortem. CONR. FRIsno. gesta p.

5 323,18: necnon et -tes egressi de cavernis coetumfratrum in choro perturbaverunt. Giruin. topogr. 1,27:-es infinitissimi, qui et enormius quam alibi granaconsumant. 2) souris domestique: N0TK. BALB. gesta1,16: qui comprehendens unum -rem domesticum,

10 diversis aromatibus condivit. 3) mulot: ANNAL. Altah.

p. 45,1 (a. 1048): -tes enim comsumpsere fruges terre.FULCH. hist. Hier. II 60 p. 603: si... sata nostra vel-tes in terra iam... radicata dissipent. GUILL. TYR.hist. ter. transm. XII 13 p. 531: locustarum intemperie

15 et edacibus -ribus I... fruges ita penitus deperissent.4) chauve-souris: VrrA Filib. p. 597,10: multitudo-Hum, qui volandi retinet usiim et ibidem erant congre-gata ad cumulum, 5) mus peregrinus, hermine: EPIST.var. I 29 app. p. 541,49: diversa timiamatiim et amo-

20 muni et peregrini -ris pellicula. GUIBERT. Nov. vitaIII 5 p. 147: tunicam ex peregrino -te pelliciam, quamrenonem vocitant. 01w. VIT. 1V 13 t Il p. 264: renonemde pretiosis pellibus peregrinorum -rium. ARNO REL-CHERSB. scut. col. 1520 e : vestes de peiliculis peregririarum

25 -rium et de serico contexte.B) terme d'affection: EGBERT. LEOD. rat. I 349: o

puer, et, quid est et cur sit aranea uatrax; I cymex,exiguus -s, quid sit, disce, capronus. ib. II 483: hanctunicam, -tes, nolite... / scindere.

30 Il) taupe: ALAN. INS. dist. col. 868 C: -s proprie talpa,unde in lib. Reg. legitur quod -tes ebulliebant de terra etcorrodebant extales Philistinorum.

2, mus, -sis n. [aIL Mus] brouet: FLORILEC. Audomar.(éd. E. Voigt, Roman. Forsch. VI p. 570, y. 229):

35 pre vacuo stomacho si ponam -s, male placo. 1111.0E-GARD. phys. 1,32: quenulam aut cum camibus aut in-e coctam sepe comedat. ib. 1,37: sysemeram in aquacoquat et sagiminis addat, et sic -s parat, et sepecomedat. ib. 1,78: myntza... aut -e moderne addita,

40 bonum saporem illi cibo prestat et bonum condi-mentum.

1. musa, -e f I) muse: A) sens myth.: I) au propre(An1AIw. p. 617: camena vel piplia est -a. UGUTIOs.v. moys: sunt novem -e que secundum Pheros saut

45 novem instrumenta loquendi ... ; astrologi... IX tasdicunt novem sonos qui celestem armoniam faciunt...theologi... IX -as dicunt novem scientias): SYLL.Sangail. app. 5,18: fabula Felicis componit ficta Ca-pelle/ -as ter trinas Maiugene comites. 2) (par extension)

50 nymphe: CAIU.I. pro schola Witz. 145: -am... Arethusam.B) au figuré: 1) muse, source d'inspiration: WALAHFR.

hort. 342: si quid mea -a veut superaddere. 2) inspirationpoétique: NADDA Cyr. I prol. 11,50: gavisa es meliori-a Maronis. 3) sagesse, science: Uouno s.v. moys:

991 2. musa –muscatus 992

-a dicitur... quandoque sapientia. ROB. Toma, chron.t. I (a. 1100) p. 121: vit ingenii fiorentis et -arum asecretis.

11) son: A) en général: ARIB0 FRISING. mus. p. 36:miam -am possumus asserere, generale scilicet mono-chordum vocis humane. B) son de la voix, voix: HROTSV.gesta 1484 P. 227: gesta, licet tenui -a, cecini modulando.C) chant (Uau'no s.v. moys: item -a dicitur quandoquecantilena): VITA Erasmi II 344: tex... gaudens magnacum plebe parabat I multimodis -is mox ad Jovis ireprofanum. D) émission simultanée de plusieurs sons,accord: DOM. Gui'qoiss. div. philos. 4 p- 51,12: -a enimprimitus nomen consonancie fuit; et fuit sumptum ahydraulicis musicis instrumentis. ARNUILF. AuRa. Ovid.metamorph. V 12 p. 215,59: -e enim i. consonancie.

1H) instrument à vent: Miru1c. Dionys. p. 362: coinquidam rusticus irrefragabiliter -a caneret, ac mulier...coram cc saltaret. REd114o harm. inst. 7: inflatile...,quod spiritu vel vente impellitur, ut in tibiis, -is,fistuils.

2. musa, -e f [Musa, médecin qui a donné son nomà un remède; cf. THE0D. Pmsc. eup. 52,85] forme:mosa: ANTIDOT. Glasg. p. 114. préparation opiacée:ANTIDOT. Glasg. p. 114: antidotum mosa qui facitad accessiones febrium. ANTIDOT. Sangail. p. 80: -aantidotum pro spiriton, qui facit ad cames accessionesfebrium et rigoris cottidianis. COLL. Salent II p. 86:post quartam vel quintam accessionem... dabis ciopiatum ut -a.

musaicus, -a, -um [musivus] de mosaïque: GUILL.'l'va. hist. ter. transm. I 2 p 13: ex opere -o, Arabiciidiomatis litterarum vetustissima monimenta. ib. VII3 p- 326: templum... marmoreis tabulis et opere -odecoratum. y. musivus.

musalis, -e [1. musa] de muse: ALCUIN. carm. XIVI p. 237: pergite, Pierides, -i pollice flores I carpere.

musar [aIl. Mauser, qui prend les souris] corneille,choucas: HILDEGARD. phys. 6,26: -r de calido aeresous procedit, et cum iuvenis est, calidus est et fortis....,cum in aetate procedit, frigidus erit et debiils.

musaraneus, -i m. [mus et araneus] musaraigne:AELFR. Angl. Sax. vocabul. p- 24: -us, screawa. Uawiosi', mus: -us, animal perexiguum in Sardinia araneeforma et muris et idem solifuga dicitur, quia diemfugit, et dicitur -us cuius morsu aranea interimitur.y. museranus.

musardus, -a, -uni [cf fr. muser] paresseux: ADÂL-BERO LAUD. carm. 182 p. 147: si musas celebres, clament:-e sacerdos. Joc. BRÀK. chron. :92 p. 327: tantumdeclinaverunt musa, musae, quod cames -i reputati sunt.

1. muscat, -e f mouche, insecte: I) au propre: A)en général: FROUM. catin. 14,29: perparvula -a. AELFR.glos. col. 121,8: de nominibus insectorum. -a, Ileoge.HILDEGARD. epist. 148 p- 246k: -as in estate aliquando

abigitis. RoB. MON. REM. hist. Hier. VII 12 p. 832:sicut - -. putredini -e confluere soient. TrIN. S. JacobiVU p. 18: faciem tuam studiose custodi a -is inanis-simis que guespe vel tavones vulgo dicuntur.

5 E) en particulier: 1) musca canina, mouche à viande:PETR. CANTOR verb. abbrev. XII col. SSB: bec aerugoest etiam cynomyia, id est -a canina que acute pungit.2) abeille: ACTA Henr. 11,11 727 p. 352,17 (a. 1177-89):dedit... omnes apes tocius f oreste mee de R.... et

10 unum hominem... qui semper erit collector predic-tarum -arum. CARTUL. Icaun. hp. 382 (a. 1187): aliquodanimal... a thons fugatum vel a -is captum.

II) au figuré, en parlant d'une chose méprisable:ANAST. pass. Ac. 186,44: o filii diaboli, exigue et im-

15 portune -e. HILDEGARD. scivias 3,6 p. 640': diversas-as diabolicarum videlicet persuasionum abigat. S'itpi-i.TORN. epist. 274 p- 345: -as inanium verbulorum sophis-matibus suis... includunt.

2. musca, -ef. [cf or. maskok argent monnayé] forme:20 obi. sing. mixe: ROTUL. scacc. Norm. II p. 53 col. I.

monnaie d'or d'origine arabe (se lit 'muse ' ; variantestmuc' murg' etc.; cf. Ph. Grierson, Oboli de musc,EngL Hist. Rev. LXVI [1951] p. 75-81): Rorut. pip.5 Rie. I p. 30 (a. 1193): Cli. et 1m. auri de obolis -e

25 vei X m. argenti pro fine suo. ROTUL. scace. Norni.hp. 53 col. I (a. 1198): de CC obol' de muce. V. musciumet muscze.

muscala, -ef ong, et sens inc.: COLL. Salem. hp. 235(ces.): si cardica sit cum melancolia mâta, quod ex

30 tristitia, suspicione et planctu et meroris, purgabisegrûm cum sero caprino... Deinde dabis ei sucrigineet -am amaram.

muscarium, -i n. 1) chasse-mouche: CARM. Cent.CXXXV p. 348: in -o. Obsequio gemino divisum stat

35 opus istud; / nam muscas pellit umbracufumque facit.Uaurio s.v. mus: musculetum, locus ubi habundantmusce, idem hoc -um vel musculariuni vel pro multi-tudine muscarum, vel pro flabello quo muscas abigimus.2) abondance de mouches: Uuurio ib. CARTA a. 1118

40 (Cartulaire du Morbihan 193 p- 157): cum quodambaculo de quo ab eo -i infestatio propellebatur.

muscatellinus, -a, -um [muscatus] de muscade: TRO-TilLAI! p. 11,25: parum de muscocum oleo -o.

muscatus, -i (-us) m. [2. muscus] formes: muschat:45 Joii. AMALF. mirac. p. 16,20. obi. muscatu: ANTIDOT.

Reich. p. 50.muscade (,fruit du muscadier) (Myristica officinalis L.):

ANTIDOT. Reich. p. 50: ad emitriteos... distempera<s)cmii saponata de -u et das bibere. 10H. AMALF. mirac.

50 p. 16,20: oneravit cardera navem de diversis speciebusque in Syria inveniuntur: aromata, aloes, piper, cyna-momum, muschat et balsamo. GuILL. CAss. 1481 p. 191(n. 1190: lib. LXX implicatas in punis et in -o et inbagadellis.

993 muscatus-1. muscosus 994

muscatus, -a, -um forme: mussctus: GWLL. CAss. I492 p. 196 (a. 1191). (noix) de muscade: HILDEGARD.phys. 1,21: de trace -a. flux -a magnum calorem habet...si homo rincera -am comedit, cor eius aperit. GUILL.CASS. I 492 p. 196 (a. 1191): libras XII nucum musse- 5

tarum minutarum.muscelcon [lzoay&XŒtOV] huile parfumée au musc:

COLL. Salem. II p. 121 (XIIes.): exsiccata imguentisodoriferis et confortativis loca inungimus patientiaut est -n, vel aliud tale. y. muscelinus et muscelleus. 10

muscelinus, -a -um [2. muscus] parfumé au musc:C0LL. Salent II p. 87 (XIIes.): hoc autem oleo spinamet renes inunge, vel dialtea aut oleo pulegino aut -o.r. musceleon et muscelleus.

muscelleus, -a, -non [2. muscus] parfumé au musc: 'sROG. SALERN. cirurg. p. 236: accipe olei -i 31, petrolei3 semis. y. muscelinus et musceleon.

muscerda, -e f crotte de rat ou de souris: GLOSS. AA

p. 467,1,11: e stercus murium. y. muscida et muscunda.muscetum, -i n. [musca] lieu où abondent les mouches: 20

UGUTIO S.V. mus: hoc -um... locus uN habufidafitmusce.

muschat y . muscatus, -i.muscheta, -e f [a. U. moschita, empr. à l'esp.

mezquita, de l'arabe masdjid] mosquée: GUILL. APUL. 25

gesta Rob. III 333 p. 272: templi destruxit iniqui /ormes structuras, et qua -a solebat I esse prius, marrisfabricavit Virginis aulam. CAFAR. annal. Januens. (éd.Belgrano) p. 12: antequam Sarraceni ad -am venissent.ib.: in turrem -e ascenderant. y . mezquita et musocum. 30

muscicula, -e f [2. museus] noix de muscade (fruitdu muscadier) (Myristica off icinalis L.): COLL. Salem.II p. 182 (X118s.): dentes patiuntur ex ciborum acrumi-nibus, in quibus pro medicina portulace et eius encens,zitices vel -a, vel amigdale sunt masticanda. 35

muscida, -e f. [mus] pour muscerda, crotte de souris:Uouno s.v. mus: hec muscunda, muscunde, stercusmuris et -a idem. r. mus cerda.

muscidus, a, -um moisi I) au propre: PIEnt. Cor4Es-TOR hist. schol. col. 1266B: panesque in sistartiis 40

eorum duri erant et -i et in frusta comniinuti. ODoCERIT. fab. p. 239: quod panes sint -i. 2) par mé-taphore: WALTII. ANGL. Esop. 27,13 H., F.: sed -usannis vileo (variante: marcidus).

muscifer, -a, -um [muscat et lem] qui attire les 45

mouches: BoNn'. ANAST. 247,13: -uln vulnus.muscillago, -mis f [pour mucilago] mucosité nasale:

ALEX. NECK. comment. in Eec!. Tu (Magd. Coli. Oxfordms. 139f° 72C): citrinitates aurium, -mes narium, sputaet excreationes cris. COLL. Salent. II p. 110: cavendum 50

veto est ne vitio morbi medicina ila adhibeatur, doucemateria digeri incipiat quod cognoscatur ex inspissa-tione -mis et de albedine.

muscio, fli5 M. V. mustio.

muscipilum, -in. V. muscipulum.muscipula, -ef 1) piège à rats: GLOSS. AA p. 467,1,10:

-a, laqueus. Uouno s . v. mus: -a a mus et capio quiacapiat mures (t. instrumentum ad mures capiendos).2) en général, piège pour animaux: RATIER. prel. V col.306: capti sunt in -am venantium. GERARD. MORES.delib. p. 193: aves propterea alta petunt, ne incurrantin laqueum, ne incidant (in> -am, ne patiantur cap-turam. 3) toute chose pouvant servir de piège: OnoFius. gest. 2,39 p. 146: pontera quidem ex navibusfecerant, sed ex ligamentorum tenaculis tam debilem,ut potins -am quam pontera diceres. id. chron. 4,1 p.185,1: naves... in modum -e colligaverat, ut per hocignarum huius rei militem venientem deciperet. 4)(au figuré) piège: CONCIL. Paris. (a. 829)46 p. 640,36:-am diaboli (Ps. BEDA hom. 54 col. 412A). NicoL. Iepist. 18 p. 284,29 (a. 863): dum -an innocentibusobponere satagerent. EPI5T. Ratisb. 8 p. 304,26: ne...in -am et in Iaqueos diaboli incidas. M*i&n. Tais, col.1629C: -am Satane perituris prostituit se. Oan. VIT.

hist. I 9 t. I p. 36: Pharisaica fraus -am Christo pre-struere putavit. IV 4 t. II p. 187: adversa fortuna mi-seros taro victos quam victores -a sua irretivit. l'En.VENER. epist. col. 82B: his ... qui extra mundum sunt,qui pedem de eius -a subduxerunt. GUILL. TYR. hist.rer. transm. II 9 p. 85: fraudera enim imperatoris etsuorum compertam habentes, contra eius -as quantapoterant se armabant cautela. Vs. COLUMBAN. psalm.57,2 col. 990A: ponit -am deceptionis.

muscipulator, -is ni. [muscipula] trompeur: Ucitrrios.v. mus: hic -r id est deceptor.

muscipulor I. [muscipula] tromper, séduire: UGu-TIO 5V. mu -or, -ans,... decipere.

muscipulum, -i n. forme: muscipilum: DHUOOA lib.man. p. 129. piège: DHUODA lib. man. p. 129: quialunes, velut -ilo, ad accipiendum tendunt.

muscito I. V. mussito.inuscium, -i n. [cf ar. rnaskûk 'argent monnayé']

monnaie d'or d'origine arabe: RoTul.. pip. 5 Ric. I p.36 (a. 1193): de obolis -I. y. 2. musca et muscze.

muscivus, -a, -um [I. muscus] moussu: GUILL.MALM. gesta reg. II p. 173: que velut -is scinduliscaniosisque tabulis tigno tenus visibiiter diruta.

musco, -nis m. [musca] grosse mouche: UGUTTo s.v.mus: hic -o, -nus, musca magna.

1. muscositas, -tis f [1. muscus] abondance de mousse,endroit moussu: UGu-no s. y . marceo: muscosusplenus musco... unde et bec -s.

2. muscositas, -tis f [muscat] abondance de mouches:UouTIo s.v. mus: bec -s, plenitudo, habundancia mus-carum.

1. muscosus, -a, -um 1) couvert de mousse, moussu:Ucuno s..'. marceo: hic muscus, quedam herba velpotius lanugo in fontibus, unde -us, -a, -um, plenus

995 2. muscosus —2 nuscus 996

musco et coopertus. 2) couleur de mousse; FROUM.carm. 14,22: Truncigeni cives -as solvite vestes, / pur-pura portanda est his silvis proie togata.

2. muscosus, -a, -um (musca) plein de mouches:UGUTIO s.v. mus: -us, -a, -um, muscis plenus, habun-dans.

1. muscula, -e f moucheron, petit insecte (UGunos..'. mus: musca ... unde bec -a, diminutMim): RAnIER.prel. I col. 154-t : cinifes enim -e sont brevissime.AMARC. serm. IV 201: vitam cui -a vel brevis occat fqui ceu f Ios fertile transit niveumque ligustrum.

L muscula, -e f [pour musculus] moule: AELFR.colloq. p. 6: quid capis in mari? Alleces etisicios, delfinos et sturias, ostreas et cancros, -as,tomicuh, neptigaili. HENR. Huwr. hist. p. 5: variaconchylionim genera; inter que sunt et -e quibus sepeinciusam margaritam omnis quidem coloris optimaminveniunt.

3. muscula, -cf y. musculus.muscularium, -i n. [musca] I) abondance de mouches:

UcuTIo s. y. mus: musculetum, locus obi habundantmusce, idem bec muscarium vel -um vel pro multi-tudine muscarum, vel pro fiabelio quo muscas abigimus.2) chasse-mouche: UGUTIO ib. cf muscarium.

musculetwn, -i n. [musca] lieu où abondent lesmouches: UcuTlo s . v. mus: hoc... -um, locus ubihabundant musce.

musculositas, -tis f [musculosus] musculature dé-veloppée, force physique: Uouîio S.V. mus: bec -s, f or-titudo, plenitudo musculorum.

musculosus, -a, -um musclé, fort: GLoss. AA p.462,2,6: iacertuosus -us. UGUTIO S.V. mus: -us, -a,-um, forfis, lacertosus, plenus musculis.

musculus, -i m. forme: muscuia: GLOSS. AA p. 462,2,4.I) petit rat, petite souris: UGIJTIO S.V. mus: hic -us,parvus mus.

2) muscle: AELFR. Angl. Sax. vocabul. p. 43: toms,vei -us, vei lacertus, mus<ci)ôaes carmes. UGUTIO 5v.mus: et -i capita nervorum ex sanguine et venis copu-iata, scilicet iRa nodosa caro que est sub manibus etbrachiis, et dicitur -us a murium similitudine, quialateat in membris sicut mus in terra. COLL. Salem. II

p. 390: remota cute invenies pelliculas quasdam, quedicuntur -i. ARNULF. AuL. glos. Lucan. IX 771: -usquasi parvus mus, et sont quattuor in homme, quolibeteorum parum vulnerato moritur homo, nec tamen indeexit sanguis.

3) muscule, petit navire: AELHL Angl. Sax. vocabul.p. 47: naviscella, vei cimba..., vel -us, sceort scip.Uourio 53'. mus: -us etiam dicitur parvum genusnavigii. id . s.v. dromos: -us dicitur parva navis.

4) sorte de baleine: UGUTIo s.v. mus: dicuntur -iquia sont masculi ostrearum et etiam baienarum;eorum enim coitu vei copulatione concipere balene

perhibent. id. s.v. pasco: piscium nomina institutasont ex similitudine terrestrium animalium, vel figura,vel colore, vel sexu;... a sexu, ut -us quia sit bailenemasculus; eius enini est in cohitu concipere. VrrA Filib.

s p. 602,17: magnum piscem mortuum, -um nomme,unda maris detiilisset in littore. Ai2x. NECK. utens.p. 97: -us (glosé baleyne).

5) moule (coquillage): BRÂBAN. univ. VIII, V col.239B: -i sont (ut predixirnus) cochiee a quorum lacte

10 concipiuntur ostrce, et dicti -i, quasi masculi (cf. Ps.Huco S. Via. best. 111 col. lIOB). Uoisrio s.v. mus:-i sunt late cociee aquarum ostrec et dicuntur -i quiasont masculi ostrearum.

6) muscule, machine de guerre: UGUTI0 5v. munio:15 hic -us, belhcum machinamentum simile tumulo quo

murus civitatis foditur et dissolvitur quasi muruclus.muscum, -i n. y. 2. muscus.muscunda, -e f. [pour muscerda] crotte de souris:

UGirno S.V. mus: hoc -a, -e, stercus muris. y. muscerda.20 1. muscus, -i m. 1) mousse: GLoss. AA p. 467,1,8:

-us genus herbe... seu quadrupes. ALcuw. carm. I p.179, y . 447: de cruce cui quidam veteres iam vespere-os / attulit, in gremium sibimet quos proicit aeger; /cumque iret cubitum oblitus deponere -um / nescius

25 in gremio somno preventus habebat. UGOErJo S . V. mar-ceo: item a marceo, hic -us, quedam herba vei potiuslanugo in fontibus. 2) terrain moussu: MONÀST. Angl.VI 2 p. 1128b (e. 1150): dedi terras .. in pratis.....inmoris, -is et mariscis.

30 2. muscus, -i m. [pers. muk par l'intermédiaire du

gr. Â6Œ7OÇI formes: muscum: COLL. Salem. H p.115. musgus: ADEMAR. hist. II 25 (éd. Chavanon p.105).

I) musc: TIIEODULF. carm. XXVIII 527 p. 507: caro35 que -o redolenti ... fiagrat. ADEMAR. hist. II 25 (éd.

Chavanon p. 105): repleverunt sepulchrum eius aro-matibus, pigmentis, balsamo et -go et thesauris. MAO-NUS chron. a. 1189 p. 512,22: misit eidem... centumfolliculos -i, et viginti milia bizantiorum et eiephantum

40 parvulum et bestioiam que fert -urn. CHRON. reg. Coi. a.1174 p. 125,30: legati regis iherosolimorum ci oceur-rerunt, dona plurima et poma aurea -o impleta affe-rentes. Cou. Pom. I p. 191 (a. 1200): domino regi cif-fum argenteum mirabiliter fabrefactum... et vasculum

45 aureum cura -o dedit.2) muscade (fruit du muscadier) (Myristica officinalis

L.): HILDEGARD. Caus. P. 192,25: pulverem... de iecorepredicti piscis fecisti, in pannioium simul liga modico-o addito, ira quod predictus pulvis de iecore factus

50 tribus partibus pulverem nucis muscate excedat. COLL.Salem. II p. 115: electuaria confortativa, ut est gario-filum, -11m, diamargariton. ib. II p. 404: -us rufi colo-ris, suavis odoris, et delectabilis, masticatur dentibusstatim cerebruni replens, qui est subamari sapons et

997 3. niuscus - musicus 998

qui nec multum resolvitur nec multum resistit, et quinon est clams interius bonus, inveniuntur etiamquandoquidem grana que lata sont et per totum equa-lia que optima iudicantur ad modum xilocaracte.

3. muscus, -i m. [x6ayoç?] mouflon considéré commeun animal hybride né d'une chèvre et d'un bélier: HBnAN.univ. VII, VIII col. 218 A : in animantibus bigenera di-cuntur, que ex diversis nascuntur, ut mulus ex equa etasino,... tityrus ex ove et hirco, -us ex capra et ariete.V. musmo.

muscze [ar. maskûk 'argent monnayé'] monnaied'or d'origine arabe: ROTUL. pip. 2 Rie. I p. 146 (a.1190): et in soltis per breve regis ipsi vicecomiti cc. m.pro XX. m. auri in obolis de museze. y . 2. musca etmuscium.

musella, -e f [arab. musalla ou musallim?] rede-vance indéterminée: Ogic. WIL. p. 2: contigit eurn adquendam loeum -as, id est tributum, debebat... persol-vere. GUIBERT. Nov. gesta Franc. VII 4 col. 795A: pen-siones, quas -as vocare solebant, solvere... cogebantur.

museracus, -i m. [cf a. fr. rnuzerat, de Par. miz-dak] javelot, épieu: LEGES Januens. I col. 7 (a. 1147):lanceas et -os et sagittas non dethraam.

inuseranus, -i m. [pour musaraneus] musaraigne:ANTIDOT. Bamberg. p. 23: antidotum... ad ydropicusad spalangionum, scurpionum, -i et ad canis rabidimedicamentum vel pulvere imponis (cf. ALMA 5 [1929—30] 142). y. musaraneus.

musetha, -cf [ong. inc.] plante indéterminée: HILDE-GARD. phys. I, 165:-a magis calida est quam frigida, etquibuslibet imguentis addita, ea toto meliora... reddit.

museum, -i n. (sur la forme cf. Paon. app. 4, 199,10:musium vel musivum, non museum, gr. 1zouactov).mosaïque: CHRON. Namn. p. I (XIes.): in utrisque pa-rietibus -um miro opere fabricatum. GESTA Trev. 25

p. 163,16: Karolus multum marmor et -um plurimumde Treberi ad Aquis palacium vexit.

1. museus, -a, -um de mosaïque: MAPPE Clav.CCLVI p. 235: claro vitro -0 libris II. y . musivus.

2. museus, -a, -non [1. musa] musicien: Snpi-i. LEOD.Lamb. p. 387,8: cantica quapropter, o compta lepore.

musgus, -i in. y . 2. muscus.musiarius, -a, -um [musivum] de mosaïque: LEO

MARS. ciron. Cas. 11127 p. 718,19: artifices... petitesutique in arte -a et quadrataria, ex quibus videlicet aluabsidam et arcum atque vestibulum maioris basilicemusivo comerent. y . musivus.

musihum, -i n. y. musivus.musica, -C f. V. musicus.musicalis, -e de musique, musical: CIIrtoN. Rames, p.

76: quasi muttitudinein -ium diversis instrumentorumsonis perstrepentium audivit. HILDEGARD. seivias 1,6p,437 C : in omni genere -ium organorum mirificis voci-bus mirabilia illa resonabant,

musice adv. t', musidus.musieo 1. 1) faire de la musique: VrrA Landel. III I

p. 1067: cum clericis -antibus otiari. 2) mettre en mu-sique: LAMa. ARD. hist. Ghisn. 130 p. 627,9: licet omni

s haberetur laude dignissimus, in orbe terranim deferriet cum instrumento -ari vel decantari.

musicans, -tis instrument de musique: Ron. MON.

REM. hist. Hier. IX 24 p. 880: sicut triumphatores in-sonuere tubis, sistris et comnibus atque omni genere

'o -tium.musicus, -a, -um I) adj.: A) musical, de musique:

Aconxgn. epist. p. 156,9: in cornmessationibus etebrietatibus et sonis -is. FRECULPII. chron. 1, 11 10 col.95513; in -a arte clarescunt (WALÀHFR. catin. 5,64,6.

15 REGIN0 chron. p. XIX). Lupus. epist. I 8 p. 66: sis-trust -MU est instrumentum (GERARD. MORES. delib.P. 8). J0H. SCOT. ier. Dion. VI 9 p. 284 (éd. Dondaine):-as symphonias (Ps. BOET. abac. p. 157). POETA SAXO4,382: auditur vox -a nusquam. Ono CLIJN. mus. col.

20 773 B : -e artis disciplina. Bovo MIN. in Boeth. p. 340:-e modulationis harmoniam. THEOPH. sbhed. 3,86capit: de cymbalis -is. LEGEND. Lad. p. 522: triumannorum spatio correas (sic) non duxerunt omnisque -igeneris instrumenta intra tempos luctus siluerunt. Pin'-

25 srooct. XII p. 25: sirene... -non quoddam ac dulcis-simum melodie carrnen canunt. B) savant en musique:Eiocn. IV cas. Gall. 34: erat eloquens, voce clams,picture artifex, -us, sicut et sotii eius, sed in omniumgenere fidium et fistularum pre omnibus. C) en vers:

30 Comm. Boet. phil. p. 72: sunt responsa, que hactenuslocuta es, penincta suavitate rhetorici et -i carminis, Idest, prosaici et versifici.

II) subst.: A) musc., musicien, qui sait la musiqueet l'enseigne (PA.I'IAS: -us, qui musicam novit; -i mo-

35 dulatores cantus. Uot.rrio s.v. moys: hic -us, -i quitractat de musica vel qui eam docet): FncULPH. chron.I, 111 14 col. 984A: -i namque Archilogus et Symonides.Aristozenusque illustres habebantur. AUREL. mus. P.38: tantum inter -um distat et cantorem, quantum inter

40 grammaticum et simplicem lectorem. Ooo CLUN. mus.col. 759 C : littere vel note, quibus -i utuntur, in linea,que est sub chorda, per ordinem posite sont. ADAMBIŒM. 2,68 p. 128,15: -um Guidonem. Visto Tundali

p. 49,23: -orum instrumenta. ANON. Meil. 59: Johan.45 nes -us, natione Anglicus, vit admodum subtilis ingenii

fuit, qui et libellum prestantissimum de musica artecomposuit. Huco S. Vic'r. didasc. II, XII p. 33,14:tria surit genera -omum: unum quod carmina f ingit,aliud quod instrumentis agitur, tertium quod instru-

50 mentorum opus carmenque diiudicat. PETIt. PICTAV. Ipaneg. col. 48B: -us, astriogus, arithmeticus et geo-metra, I grammaticus, rhetor et dialecticus est.

B) fém. (se. ars), musique: 1) art de la musique: a)définitions: HRABAN. univ. XVIII, IV col. 495B: -a

999 musidicus.-musigcna 1000

est perita modulationis sono cantuque consistens.COMM. Boet. phil. p. 65: -a est ars que docet de con-sonantiis vocum et varietate sonorum et modulationecanendi. Mus. Ench. p. 173:-a... bene modulandi scientia(cf. ODo CLUN. mus. col. 79}4). Mus. Ench. p. 193:quid est-a? Disciplina rationalis consentanearum vocumatque discrepantium iuxta mimeros, qui ad aliquid sonthis, qui inveniuntur in sorS. Ono CLun mus. col. 759B:quid est -a? veraciter canendi scientia, et facills ad ca-nendi perfectionem via. CÀRM. Cant. app. I no. 2 p.115,23: septem vocum moderatrix -a. VrrA Amantii Eng.II p. 333: -a, exspectabilis voce vel gestu, habens in senumerorum concordiam et sorti certam dimensionemcum scientia perfecte modulationis. Hucio S. Via. di-dasc. II, XV p. 34,19: -a est divisio sonorum et vocumvarietas. aliter -a sive armonia est plurium dissimiliumin unuin redactorum concordia.

b) un des arts libéraux: Eiu,IENR. ad Grim. 7: physicadividitur in arithmeticam, astrononiiam, astrologiam,mechanitiam, medicinam, geometricam, -am. AUREL.mus, p. 41: naturalis autem disciplina quatuor tradi-tur artibus, id est arithmetica, geometrica, -a, astro-nomia. JIROTSV. PaIn. 1,7: quid est -a? disciplina unade philosophie quadrivio. GERARD. MORES. delib. p.81: Plato, qui quatuor in physica distributiones dona-vit, arithmeticam nimirum, quemadmodum ipse tuosplerumque doces, geometricam veto, -am et astrono-miam (cf. Tsm. ong. 2,23-4). DOM. GUNDISS. div.philos, p. 32: mathematica quoque universalis est, quiasub en continentur septem artes, que sont aritmetica,geometnia, -a et astrologia. LEGEND. Gerh. maior p.483: in scientiis gramatice, phylozophie, -e et decretiomniumque liberalium scientiarum artibus instructi.ib. p. 494: cos sub manu magistri Waltheri constituit...ut cos scientiis gramatice et -e informaret.

2) sens philosophique: a) harmonie universelle: Joli.SCOT. divis. nat. I 27 col. 475 13 : -a est omnium, quesunt, sive in moto in statu scibili, naturalibusqueproportionibus, harmoniam rationis lumine dignoscensdisciplina, b) distinctions pythagoriciennes entre lestrois genres de musiques: AUREL. mus, p. 32: -e generatria noscuntur esse, prima quidem mundana, secundahuniana, tertiaque quibusdam constat instrumentis.HRoTsv. Paf n. 1,10: prima dicitur mundana, sivecelestis, seconda humana, tertiaque instrumentis exer-cetur. ADELARD. BATH. eod. et div. p. 27,10: docensFythagoras primo -am aliam mundanam, aliam huma-nam, aliam instrumentalem. DOM. GUNDISS. div.philos, p. 86: prima est -a mundana, seconda huniana,tertia instrumentalis (cf. HuGo S. VICT. didasc. II,XII p. 32,11). c) musique cosmique: CARM. Cant.

p. 103,13: septem planetarum fecit interstitia quorumfit celestis -a. ALEX. NECK. nat. rer. p. 299: ut pauca de-a mundana proponam. Quare sunt tantum septem

planete? d) harmonie entre le corps et l'âme: AUREL.mus. p. 32: hurnana denique -a in microcosmo, id estin minori mundo, qui homo a philosophis nominatur,plenissime abundat. J-Iuco S. Via. didasc. II, 13:humana -a alia in corpore, alia in anima, alia in con-nexu utniusque... -a inter corpus et animam est illanaturalis amicitia qua anima corpori non corporeisvinculis, sed affectibus quibusdam colligatur ad mo yen-dum et sensificandum ipsum corpus, secundum quam

10 amicitiam nemo carnem suam odio habuit. ALEX.NEcuc. laus sap. div. p. 499,137: humane sese celestis-a prefert.

3) musique chantée ou instrumentale: HRABAN. epist.28 p. 444,8: cantu -am sonate. Ps. DUNCHAD. COMM.

15 Mart. Cap. 46,12: omnia corpora, maxime dom inmotu sont, -am de se mittunt. HiST. sept. sap. II 59,28:diversis -arum instrumentis concrepantibus omniaresonabant.

4) instrument de musique: ODo CLUN. mus. col. 780':20 vulganis -a, fistula videlicet, et cithara sive f idula.

C) neutre: 1) musique, chant: HENR. ARIST. transi.Plat. Phedo. p. 71,20: quodque iustum non recipit etquodcumque -um non recipiat?

2) instrument de musique: ANAST. chron. p. 303,18:23 exivit imperatrix in Thraceni circunilerens organa et

cetera genera -orum. Acrus pont. Cenom. p. 20 (IXes.):

omne genus -orum. CHRON. Saiern. 112: fistule, sam-buce et -orurn universa genera cecinerunt. ODo CLUN.mus. col. 783D: alla -orum genera, allis mensuris aptata.

30 GERARD. MORES. dellb. p. 6: tex... statuam erexit...decretum dedit, ut omnis, qui audierit sonitum tube,fistule, cithare et sambuce et psaltenii et symphonie etuniversi generis -orum, prostemat se, et adoret statuamauream (cf. Vac. Dan. 3,5). ib. p. 108: sic autem quon-

33 dam Rex David in conspectu arce federis nudus saltasselegitur... et in tympanis, et in ceteris generibus -orumpersonasse (cf. VULG. I. Par. 15,27-16,1).

musice adv. 1) en musique: Ivo epist. 165 p 288:unam cantilenam... metrice et -e de eo compositam.

40 Ci-moN. Lippold. p. 557,33: -e notatum versarium.2) en vers: Comm. Boet. phil. p. 65: Et huius levions

medicaminis erit una pars rhetorica, alla musica, quiaaliquando rhetorice, id est prosaice, et -e, id est versifice,aliquando persuadet.

45 musidicus, -a, -um [musa et dicere] qui chante lesmuses: SEDUL.? carm. app. II 43 p. ' 239: carmina -apollentia famine salso, I ludifero sensu edificata colit.

musidium, -i n. V. musivum.musigena, -e m. forme: gén. plur. musigenum: y.

50 infra, enfant des Muses: SEDUL. carm; 2,1,7: -um plectrocytharizans, texite carmen. ib. 2,5,32: hoc quoque, -umturba canora, sona. ib. 2,7,20: tu, Mose, fiius amnis...-um... cornes. ib. 2,7,134: Pegasus hymnipotens, - umquechorus.

1001 musileum–mussimutjnus 1002

musileum, -in. [museum] mosaïque: CARTA a. 1153(Cecchetti, La vita dei Veneziani ne! 1300 dans ArchivioVeneto XXVII p. 112): magistro -i.

niusimo, -ris 'n. forme; ace. musonem: GLass. AA

p. 467,1,18. bélier: GLOSS. AA p- 467,1,18: musonemantecessoreni ovium. V. musmo.

musio, -nis ni. [1. mus] forme: mussio: AYNARD.

p. 621. chat (1-IRABAN. univ. VIII, I col. 226A: oappellatus, quod muribus infestus sit. AflARD. p, 621:roussin est cattus eo quod muribus sit infestus. Uourios.v. mus: hic -o, quia muribus sit infestus. I-Iunc vulguscaturn a captura vocant; alii dicunt quod captat, id estvider, nain tain cernit ut fulgore luminis noctistenebras superet. Ps. 1-luco S. Via. best. III col. 93e:-o... a plerisque muriceps seu murilegus appellatur,quod muribus infestus sit. cf. Ism ong. 12,2,38):THEODULF. caria. p. 505 y. 442: magna velut magnicupiunt, sic parvula parvi, / -o mure f acit, quod Ieotorvus ove. ERMOLO. NIGEL. Pipp. P. 88 y. 101: -o,perge foras mures agitare fugaces. VERS. ad Carol.Calv. X 35 (MGH Poet. II!) p. 250: ante Brito stabilisfiet vel -o muri. A?t&Rc. serai. IV 197: quem vestit-o tensus f tergore castoreo.

musitatio, -nus f t'. rnussitatio.musito 1. V. mussito.1. musium, -in. 1) subst., in osa (que: RADULF. Die. I p.

98-99: posuerunt -um et deauraverunt iltud. Con.Cavens. VIII 758 p- 38 (a. 1058): <i>conam argenteamgemmis et auro laboratam et -o unam, <i)conas undecimconstantinopoleas depictas auto. 2) adj., de mosaïque:MAPPE CLAV. CXLIIJI p- 216: inauratio -i opens. t'.

inusiVum. -2. musium, -i n. [1. mus] nid de souris: Uutrrio s.v.

mus: hoc -um, id est nidus munis.musivum, -i n. V. musivus.musivus, -a, -um I) adj. (forme: mosivus: Ooo CLUN.

0cc, p- 62) de mosaïque: ODo CLuN. oce, p- 62: mosivaquadris aptans quadrata saphiris. Id. sen. col. 732A:intendum Protonino marmore paries rubicuridus, nuncPanio candidus. - - foris aureolis sapphirinis atque -isfulgebat lapillis. TIIANGM. Bernw, 8 p- 761,37: quedamelegantiori scemate albo ac rubro lapide intermiscens,-a pictura varia puicherrimum opus reddidit. PAS5.Gereon. 20: -a foris et intus fulgens elegantia. ANSCIIER.vita Angilb. p- 127: auto -o aliisque pretiosis coloribus. - -composite sunt. TIIEOPH. sched. 2,12: inveniuntur inantiquis edificiis paganorum in -o opere divensa generavitri. CONR. BRUNW. Wolfh. 19: in varios ornatuspicture vel fabrice, seu etiam -i opens decone. V. musai-eus, 1. museus et musiarius.

2) subst. neutr, (forme: musibum: Lin, pont. II p- 4et 17. faute de copiste, musidii pour musivi: ROMOALD,annal. a. 1166 [MG Script. XIX p- 435,28]) mosaïque:Lis, pont. II p. 3: ecclesiam eum absida de -o amplis-

sirno. ib. p- 4: camera cum absida de musibo. RElue.mime. Germ. p- 177: ecclesiam, -. auroque ac -ospiendissime decorata. AIMOIN. FLOR, gesta Franc.

p- 86: ecclesiam sue civitatis. - - -o depinxit. LE0 MARS.chron. Cas. III 27 p- 718,19: ex quibus videlicet. - -absidam et arcum atque vestibulum maioris basilice-o comerent, SUGER. adm. 27 p- 188: sub -o quod etnovum contra usum hoc fieri et in accu porte imprimielaboravimus. STEPE. TORN. epist. p- 212: ecclesiam

'o - - - -o intus et extra... ornatam et depictam. y . musileumet musium.

(muslitus, -a, -um pour munitus?: CARTUL. episc.IlaIb. 308 p- 276,21 (a. 1180-84): coloni ab orraimolestia erunt absoluti et sub defensione episcopi -j).

'5 muslonum, -i n. [cf a. fr. mulon] meule: CAPJUL.Vindoc. II 602 p. 477 (c. 1190): sedes -arum in pratisnostris asserebat de jure sibi.. - pertinere. t'. mullo.

niusmo, -nis 'n. mouflon (considéré comme un hybride;Cf. ISID. ong. 12,1,60): ARNULF. AUREL. glas. Lucan.

20 J 589: propten tria imparium paria que surit titiruset -o, mulus et burdo, ibrida et licisca que de diversisprocreantur speciebus. y. 3. muscus et musimo.

I. muso I. V. massa.2 muso, -ris m. y. musimo.

25 musocum, -i n. [y. muscheta] mosquée: CAFAR. brey.hist. p- 140: quod inter cetera imperator in civitate Con-stantinopoli construeret -a ad usum Sarracenorum. t'.

muscheta.

musore [alL maus 'souris' et ohr 'oreille'; cf a.30 angl. moushere 'piloselle'] piloselle, oreille de souris

(Hieracium Fiosella L.): HILDEGARD. phys. 1, 117:De -e. -e fnigida est; et comesta cor confortat. y.pilosella.

mussa, -c f [angl. mas] terrain marécageux: Lut.35 Melros. 129 p- 21 (c. 1180): burna descendit ad paruuam

-am. y . mosa et mussus.mussanter adv. [mussa 1.] à voix basse: Uciurio s.v.

mugie: mussatim, id est -r, id est latenter, leviter, lente.mussatim adv. doucement, à voix basse: Uourio s.v.

40 mugie: -ira est mussanter, id est latenter, leviter,lente.

mussctus, -a, -um y. inuscatus.musseinum, -i n. [gr. 1s6cuÀov] cannelle?: CrnuRci.

Bamberg. p- 125: tartan, sulfuris vivi, auripigmenti,45 salis tosti, cristalli nitri, saponis spatarenti veteris, -uni.

musselinus, -a, -um [cf fr. mousseline, empr. àl'a. it. mussolino, de Mossul, en Mésopotamie] entissu de mousseline: GILLEBERTUS superfl. cler. str.XLV p. 12: Senes ornant tremulos. -. / non minus

50 quam pueras gale -e.mussimutinus, i m. [arab. masmûda; y. ,nasamu-

tinus] formes: maximutinus: GmLL. CAS. I 782 p- 312(a. 1191). mosemotinus: BoNvmLANo 105 p. 48 (a.1198).

1003 mussina - mustncio 1004

monnaie d'or d'origine arabe: GUILL. CAS. 1378 p. 150(a. 1191): -os de mijarexis LXVII 1/2 mundos ab omnidricto et iusti ponderis. ib. 860 p. 345: bisantios -osauri XII. et passim. y. masamutinus, mazmudina et muz-mudis. 5

mussina, -e f orig. inc.] mesure agraire?: ACTApont. Rom. Gall. + G 78 p. 127 (n. 1169): ex donoGuidonis de Guni et uxoris dus -as de vineis vestrisquatuor et censum nummorum quem debebant eisno n ac h j. 10

mussio, -fis ni. Y. musio.mussitatio, -nis f. forme: musitatio: NICOL. I epist.

71 p. 398, 12 (a. 865). SIM0 gesta Bert. 106 p. 657,24.GODEFR. VIND0C. epist. IV 22 coi. 164B etc.

1) chuchotement, murmure: BENED. ANtAN. conc. 15

col. 939A: ne quis... occultis -nibus vacet. OTLOH. vis.8 p. 381,26: et per nocturnas horas... in ecclesiadeambularem, sepe -nes quasdam in ea fieri audiveram.G1JILL. MALM. gesta reg. II p. 334: hic animadverto-nervi dicentium. J0M. WIGORN. chron. p. 42: non vox 20

aliqua nec -o inter illas audiebatur. REnaRD. Ott.3,38 p. 766,26 K.: nutu ac -ne legatos quasi ad contra-dictionem instigabant.

2) contestation, critique à voix basse: ALCU1N. ecci.7,22 col. 6970: servorum -nom compescere. ARNOLD. 25

RAnsE. Emm. 2,56: noviter facta bonorum sanctiEmmerammi minoratio, simul et quorundam superhoc habita querelosa -o. LAB. Hntsr. annal. a. 1063

p. 85,11: si cunctaretur, non iam clandestinis-nibus se arcturos, sed palan aditis tribunalibus... 30

opem... impioraturos. GUIBERT. Nov. pign. sanct.I 2 col. 6I8': querule vocis -ne. 51Mo gesta Bert. 106

p. 657,24: intus discipline dissolutio, de substituendoabbate musitatio.

mussito sive musito 1. forme muscito: Ton. 35

EUCH. transi. Celsi 2 (pret.). HIwEB. epist. col. 152k.I) chuchoter, murmurer, fredonner (GLoss. AA p. 467,

15: -at murmure): a) en général: AGOBARD. epist. P.164,29: -amena potins quam loquentem. CAR.!. Cant.

p . 89,15: sacerdos sieur -at / septemque psalmos 40

ruminat. AiuBo Fms. mus. p. 17: quamvis illi plagales-ont in comedia. THEODOR. PAuD. annal. a. 1150 p.85,30: hinc illos -antes ipse considerans sibique compe-tere verborum textum recogitans... decantavit. ADAMEYN. Hugon. V 7 p. 261: clerici inter prandendum mvi- 45

cem -antes timere se asserunt. b) spécialement, parlerbas pour ne pas étre entendu, exprimer un avis en secret:RÀDULF. CLAn. hist. III, II 8 p. 59: pluresque -arentindecens esse ut quis illorunt.. in alterius transiretauxilium. GODEFR. VrNnoc. epist.II 18 col. 86C: quid- 50

quid alu -assent, illi non tacui.2) grogner (en parlant d'un animal): EKICH. IV cas.

Gall. 41: quasi canem audierat -antem.3) bruire (en parlant d'un insecte): PETIt. VER.

epist. col. 175 0 : ne nitra rem differam, velut scarabeusde veteri putredine creatus -as.

4) murmurer de mécontentement: Jow. VIII epist.270 p. 239,6: et omnium ora contra hoc quoquo modo-antia apostohca auctoritate obstruimus. CARTUL. San-gali. 1673 (a. 889): cum adhuc quidam... alii garriendo,alu -ando contradicerent. Tiiison. EUCH. transi. Ceisi 2(pref.): quod vestre preceptioni... vei -ando recalcitrarevehm. IIERM. AuoreNs. chron. a. 1053 p. 132,33: regnitara primores quam inferiores contra imperatorem magismagisque -antes. BERTHOLD. CoNsr. armai. a. 1076 p.285,45: incassum ergo quidam contentiosi -abant proinduciis regi eiusque complicibus non datis. BERNARD.serm. sup. cant. 129 p. 206,26: non labiis -are quasi inmurmurando. ORE). VIT. hist. XII 25 t. IV p. 407: cunquepresbyteri... pro corporum et animarum discrimine con-querentes -arent. GALL. ANON. chron. 2,17 p. 392: cumtales premiserim causidicos defensores, flocci pendamquidquid -ando murmurarent invidiosi detractores. ROB.ToMa. chron. t. I (a. 1133) p. 192: multis hoc proptersignum quod acciderat -antibus.

musso I. forme: muso: PAnAs S.V. part. prés.musans: ADAM PONT. utens. p. 126. signif: AYNARD.

p. 621: -o est frequenter murmuro, vel dubito velvereor. Uou-no S.V. mugio: -o, -as, dubitare, -are insilencio, murmurare.

I) chuchoter: CAND. FULO. Eigil. 1114,71: hoc nam-que explicita -abant ora virorum. CARM. Cent. CLX10 p. 362: Carmina diversa hac iltac -are per aures.

2) murmurer de mécontentement: SALOM. 1111 carm.1,2,238: Quid faciat? quo se vertat? quis pauset ege-nam? / Flet, gemit et lacrimat, singultat, -ut et heret.TIiwrM. 7,8: mures populi -ant et Chnistum domini pec-care occulte clamant. RADULF. CAD0M. gesta Tancr. 4p. 607: Tancredus ubi exercitum -are videt, pericuiovitam obiicit.

3) hésiter: THEODULF. carm. 28,829 p. 514: si perstat-ans, exemplis et ratione, / atque argumentis, huicadhibeto fidem. ADALBERO LAUD. carm. p. 131,20:Quid queris? quid fraudavit? quid dicere -as? PAPIAS:-at, dubitat in loquendo, timet.

4) passer sous silence, cacher: GLoss. AA p. 467,1,17:-ant silent, celant dissimulant.

mussus, -i n:. [angl. moss] marécage: Lin. Calch.I 102 (a. 1147-60): sicut wascellus cadit a -o deCarnegogyl. REG. Neubot. 17 p. 14 (a. 1150): duorivuli descendunt de -o qui est retro Thocchesheved. LIB.S. M. Dryburgh. p. 164 (c. 1200): in... magnum sicumqui extenditur per medium... -un. y . mosa et massa.

inustacio, -nis f [mustum] redevance en vin nouveau:CARTUL. Gemet. XXX p. 84,9 (a. 1077): concessit...et decimam vinearum sancti Petri de Maisei et super-nom et sciphum in quo uve colliguntur, quamvis invineis sancti Petri non colligerentur. y. mustaticum.

1005 mustacium-mustum 1006

mustacium, -i n. [mustum] boisson à base de vinnouveau: CARTA Xe S. Ms. 74 Ripou (Ais& IV [1928]113): -a: vina mala, bona. Uciw-io S.V. mus: hoc -umpolos factus ex musto et alus potationibus.

mustarulus, -a, -um [1. mustela] fourré de peau debelette: Con. Amalf. 1126 p. 215 (a. 1125): mantelhimmeum nobum -am.

mustaticum, -in. [mustum] redevance en vin nouveau:POLYPT. Jrm. p. 228: de -o sestarios II. y. mustacio.

mustela, -e f 1) impropre, belette, fouine: WALAI]FR.epist. in Lev. col. 816 A : -a quasi mus Ionga, malitiosumanimal est. HRABAN. unis'. 111,11 col. 226 C: -a dicta quasimus longus. Nam telum a longitudine dictant. 11ccingenio subdola in domibus, ubi nutrit catulos sucs,transfert mutatque sedem, serpentes etiam et murespersequitur. Uou'rio s.v. mus: dicitur hec -a quasiIongus mus et sunt duo genera -arum, unum silvestreet distans magnitudine quod Greci ictides vocant,alterum in domibus oberrans et falso opinantur quidieunt -am are concipere et parere. RATR&MN. nativ.Christi col. 83 D : est quoque vulgaris opinio -am oreconcipere, aure partum effundere. AYNARD. p. 620:istinz est vox -e teste 1-Ioratia. FULCE. hist. Hier.III 60 p. 816: -is tamen vincitur, quas inferunt hommescavernis, quibus delitescit. PHyslotoci. XXVI p. 46:de -a precipit lex non manducare, quia immundumanimal est. CoLt. Salem. V p- 316: -a a serpentepuncta lactucellam comedit et fortius insurgit in ser-pentem. ARNtJILF. AURa. glos. Lucan. 1V 724: -a aspidasvenatur; que ad cavernam aspidis se ira obliquat, utcaput abscondat et cum cauda eam provocet, et cumaspis exeat, guttur ex pane caude citra venenum inter-cipere valeat. GIRALD. topogr. 1,27 p. 60: -e hic maire,sed minute plurimum et subrufe. CARM. Eur. B 134,11:nomma paucarum sont hie socianda ferarum, I . .. mus,-a, sorex, gus, gliris hyenaque cimex. y. mostilla.

2) au figuré {trad. du gr. wrtç 'martre' dont onfaisait dériver tx'rcpoç 'jaunisse'] forme de jaunisse(maladie): COLL. Salem. III p. 40: coins ictericie tressunt species: 1. Crocea ycteritia, regius morbus. 2.Viridis icteritia, seu agriaca pegmosilontis, vel agres-tis -a. Gwss. medic. p. 92,4: vocatur... hec passio. . -agrestis -e.

mustelium, -i n. [niustela] piège à belette: UGuTIos.v. mus: et hoc mustellarium, fovea mustele quod ethoc -um dicitur.

mustellarium, -i n. [mustela] piège à belette: UOuTI0

s.v. mus: et hoc -uni, fovea mustele quod et hoc mus-telium dicitur.

musteus, -a, -um [mustum] visqueux?: GLoss. AA p.467,1,20: -um viscidum.

musticula, -e f [pour mustricula] forme de cor-donnier: AELFR. Angl. Sax. vocabul. p. 26: ocree vel-a, laeste.

mustifluus, -a -um [mustum et fluo] qui produit beau-coup de vin: PAULiN. AQUIL. Carol. col. 517,43: redigan-tus... ad purum... vineta -a.

mustio, -ois M. forme: muscio: Mao SANGERM.poema p. 658. moucheron du vin: ABBO SANGERM. bel!.Par. III 92 (glose): bibiones: -ces, qui nascuntur devino (cf. Ism. ong. 12,8,16). id. poema p. 658: pro-ficiscuntur musciones / e Baccho quoniam bittuntgeniti bibiones/ vel -nes. AELFR. Angl. Sax. vocabul. p.

10 23: de nominibus insectorum. . - bibiones vel -nes, musc-fleotan, vel wurma sinite.

mustricula, -e f [erreur d'interprétation d' Ugutio parconfusion avec muscipula] souricière: Uc+urio sv. mus:hec -a, instrumentum ad mures capiendos sic dictum

'5 quia mures stringat.mustum, -i n. forme: mostum: La Farf. 262 (a.

953). 1) moût, vin nouveau: WANDALB. mens. 248:donec spumanti sudet vindemia -o. FOLC. gesta lied.

p. 166 (a. 917): initio -i modius I. CARru!. Matisc.20 p. 109 (a. 937-62): in censura, modium de -o aut de-

nanas XII. AyNARD. p. 617: centunilacus vel gemel-larium vas ubi recipiebatur -um. FoLc. gesta Laub. p.55 (a. 974): nemo unquam in vere -a pregustavit.CARTUL. S. Andr. Vienn. 161 p. 118 (a. 1009-1021):

25 III sextarios de -o tempore vindemie persolvamus.AN0N. lIas. 22 p. 259,39: saccos, quibus vellera fere-bantur, -o impletos coram episcopo indignanter proiecit.PETR. VENER. epist. III col. 303 B : -a iam in doliis fer-vent. EKXEH. W cas. Gall. 40: ifia de camera egressa salu-

30 tans conpatrem, hospitem ifium dormire putans, op-tulit viro -um. HILDEGARD. Caus. P. 168,23: sed etnovum et crudum -um, quod nondum in fervore ebul-liendo sordes eiecit, non bibat. ADAtd S. Via, p- 28:iam, calcato torculari, / -o gaudent debriari I gentium

35 primitie. PETR. COMESTOR hist. schol. col. 1653B:vehementior est ebrietas de -o quam de vino defecato.Con. Amalf. 1170 p. 310 (a. 1164): imbutemus ibidem

de .. -o et nutricemus vos de coquinatum. ALAN.INs. summa col. 120 B : sicut -o estuante rumpitur do-

40 hum. OBERT. SCRIBA a. 1186,59 p. 22: promito vobis...dare ùnam mezarohiam -i omni anno. Uouno s.v.mulceo: item a mulceo hoc -um, -i, quia mulsum sit,id est suave ad bibendum. ib. s.v. mus: item a mus,quod est terra, dicitur hoc -um, novum vinum, quia in

45 se habeat terram, vel limum, mixtum. CARTIa. S. Mar.Camp. Mati. 110 (a. 1190: quartam -i mundi et acqua-tu. Roc. HOVODEN a. 1199 W p- 99: Johannes tex Angliestatuit - .. quod omnia tunella que de cetero venient inAngliam postquam venerint de rech (Angl. rack L pur-

50 gare vinum) post tempus presentis -i, sint de mutatione.2) charroi de vendanges: POLYPT. Rem. p- 26 (a. 861 ):et II boves ad -uni. 3) (sens symbolique) ferveur: ODoCLUN. epist. Job col. 377A: in -o vero, sancti Spiritusfervor accipitur.

1007 mustus-mutabilis 1008

mustus, -a, -um 1) nouveau (UGuTIo S.V. mus: -us,-a, -um, novus): Con. Ver. 189p 286,17 (a. 853): pane-o.REG. Lue. 11 1316 p. 193 (a. 1173): quattuor asinatasboni vini -j. 2) mauvaise lecture (pour inustis) dans l'éd.de CARTUL. Terr. Sanet. p. 58 (a. 1144).

1. muta, -ef. [muto 1.] formes: muda: CARrA a. 1029(Esp. sagr. 36 apend. 34). munda: Cann. S. Cucupli.iII 804 p. 6 (a. 1109). rechange (de linge): CARTA a.1029 (Esp. sagr. 36 apend. 34): mudas de mensa II.Doc. S. Fac. 621 (a. 1047): una -a de manteles letratos.CARTUL. S. Cucuph. III 804(a. 1109): per unumquemqueannum donent mihi miam mundam de vestimento.V. mutatorium.

2. muta, -e f [germ. Maut] formes: multa: DIPL.Arnulf j 170 (a. 898). mulla: DIPL. Otton. 132 (a. 940).CARTUL. Babenb. I 102 p. 137,2 (a. 1198-1214).mitta: ib. 1108 p. 141,37 (a. 1198).

1) droit de péage sur les marchandises circulant surl'eau ou par voie terrestre: Dia. Ludow. Germ. 24 p.29,39 (a. 837): nullum theloneum neque quod linguatheodisca -a vocatur aut portaticum (cf. ib. 36 [a.844?]). DIPL. Karoli III 128 p. 205,31 (a. 885): nonampartem -e ad Rantesdorf. Dia. Bereng. I 17 p. 54,21(a. 897): ut nulla persona... urnas atque -as... ab eis per-temptet exigere. Dn'L. Arnulfi 170 (a. 898): ut... licentiarnhabeant hoc sine multa sen navigio sive cum carris afferrequocumque eis iubetur. DIpL. Otton. I 32 (a. 940):cum omnibus censibus in sauna et extra salinamin auto et sale et pecoribus, cum teloneis duobus quivulgo mutta vocantur. CARTUL. Babenb. I 50 p. 66,39(a. 1177-78): sine theloneo quod in vulgari -a dicitur.ib. I 77 p. .106,35 (a. 1190): sine naulo quod vulgodicere possumus -am. CAwruL. civ. Ratisb. 44 p. 16(a. 1192): de paratis varus pellibus nullus dabit -am.CARTUL. Babenb. I 94 p. 128,18 (a. 1196): sine -a seufurvart. ib. 1108 p. 141,37 (a. 1198): victualia eiusdernecclesie ab Austria usque ad predictum locum annua-tim ducantur sine mûtta. ib. 1102 p. 137,2 (a. 1198-1214): muttam navium Danubii in ascensu et de-scensu. y. 4 manda.

2) poste de douane: CARna. Babenb. I 92 p. 126,11(a. 1196): apud thelonea sive -as nostras. ib. 1111 p.147,4 (a. 1198): pro omnibus bonis ipsorum, que apud-as nostras transducuatur.

3. muta, -e f. [tomate; cf fr. mue; cf angt mew]formes: mua: ROTUL. scacc. Nom. Hp. 24 b (a. 1198).lb. p. 33 a (a. 1198). muia: ROTUL. pip. 17 Henr. II p.23 (a. 1171).

mue, cage d'osier (pour le transport des faucons)1:ADELARD. BATH. cur. ace. p. 13: cum accipitrem in-am miseris, -am ita para ut tribus diei horis solemhabeat nec super ipsum pluat. ROTUL. scacc. Norm. Ip. 6a (a. 1180): in -is et domibus reparandis in castrode A. R0TuL pip. 17 Henr. II p. 23 (a. 1171): pro VIII

muiis quas tex... fecit fieri in castello de S. ROTUL. pip.1 Rich. I p. 204 (a. 1188-89): pro -is et sepibus incastello regis reficiendis. Ronn.,. scace. Norm. II p.24 b (a. 1198): pro niais faciendis in castro de Cadomo

5 et domo in qua custodes avium iacent. ib. p. 33 a:pro 4 navatis maremiorum faciendis in foresta de Bona-villa.... ad muas regis faciendas.

4. muta, -e f [modia, cf. s.v. 1. modius] muid (devin)?: RoTul.. pip. 10 Rich. I p. 198 (a. 1198): in custa-

10 mento navis que duxit vina regis ad -am ... V m. perbreve regis.

5. muta, -e f. y. J. muda.mutabibitas, -tis f y. mut abilitas.mutabilis, -e 1) sujet au changement, variable: a)

'5 en général: Ion. SCOT. theol. Dion. 5 col. 282C: nonest spatium variabile, -e. ANNAL. Xant. a. 863: hiempsturbulenta, -is et pluvialis. Dia. Otton. II 140 (a. 976):auctoritates predecessoris nostri... restauravimus et instatum non -em reduximus. BERNARD. serin, sup. cant.

20 121 p. 125,15: inter prospera et adversa -ium temporum.b) expression mansus mutabilis, manse transmissible:ACrA Phil. Aug. 11 532 p. 75,25 (a. 1196): concessimusut mores hommes et feminas de mansis -ibus possintrecipere.

25 2) (méd.) febris mutabilis, fièvre intermittente: HILDE-GARD. phys. 5,1 col. 1271 C : qui nocturnas febres autdiuturnas, aut -es febres... habeat.

3) instable, changeant (en parlant des sentiments):AcrA pont. Rom. ined. 1175 p. 154 (a. 1138): quoniam

30 Deus, utpote incommutabilis et etemnus, -ia corda nonapprobat. GumL. S. THEOD. cant. p. 190,158: facit in-stabilem amor stabiis,. . . -cm affectus immutabilis. PnR.COMESTOR hist. schol. col. 1593 C : -es ... affectus hominum.

4) (phiL) sujet au changement (par opposition à35 l'éternité et à l'immutabilité divine): a) adj.: Ono

CLUN. epit. Job V 18 col. 154A: Deus omnipotensnaturam sumniorum spirituum bonam sed -cm con-didit. ROB. MELODUN. sent. I, V 53, t. II p. 272: esseitaque utriusque, id est creatoris et creature, quod ex

Mi participatione divine essentie commune habent, aut-e est aut immutabile. Quod si -e est, creator absquedubio -is erit. ANsar,!. CANr. monol. 34 col. 189-t:in se ipsis sunt essentia -is secundum immutabilem ra-tionem creata. Ricuaiw. S. Vicr. trin. 11 9: quod veto

45 fuit quando nullum tempus fuit, proculdubio -e essenon panait. PnR. LOMB. sent. 17,1 p. 55: si enim nascipotuit, portât esse Filius, et ita -is esse potuit. tes mu-tabiles, biens matériels, biens temporels: CAWwL. S.Florent. Pictav. 80 p. 116 (a. 1072): liquet -ium rerum

50 possessores emundatione peccaminum aut difficile autnullatenus assequi posse. b) substantivé: O,w. Vrr.hist. XI prol. t. IV p. 159: instabiles actus -ium memo-ramus. ROB. T0RIG. chron. epist. Henr. t. I p. 100: sublima que disterminat ab eternis -ia.

1009 mutabilitas—mutaticum 1010

5) virtus mutabilis, qui u le don de provoquer unchangement de substance: CONSTANT. AFRIC. lib. Pan-tegni 4,2 f. 15r b: virtus -is tractat res in similitudinemmembrorum et in eorum substantiam mutat. ib.: -isprima generative est necessaria ad mutandum sub-stantiam spermatis et menstrue in quorumiibet mcm-brorum fetus substantias. ib.: -is secunda sanguinissubstantia in membrorum formatomm mutat essen-tiam.

mutabiilter, d'une manière changeante, en état demutabilité: ODO CLUN. epit. Job 12,14 col. 237E:statum soliditatis requirit, qui per hoc, quod -r miii-tat, ad inimutationem suam pervenire festinai. GUILL.CAMP. dial. col. 1048A: incominutabilis Dorninus -rsua dicta constitue. Huoo S. Via. didase. I, VIII p.15,13: quia in hoc homo Deo similis est, quod sapiens etiustus est, sed iste -r, ille immutabiliter.

mutabilitas, -lis f forme: mutabibitas: DIPL. Ar-trulli 78 (a. 890). 1) changement, altération: TRAD.Frising. 453 (a. 820: quatenus ipsa mancipia sine tilla-te firmiter... permanerent. DIPL. Arnulfi 78 (a. 890): utpresens preceptum nulla umquam mutabibitate viole-tur. CARruL. Sangall. 1724 (a. 902): volumes et iubemus,ut ... jure firmissimo teneatur et absque ulla -te peren-niter possideatur. Jon. SCOT. ier. Dion. VII 6 p. 288:que nominatio et manifestatio habet sicsic, hoc estsimiliter absque ulla semper -te. GRATIMt I dist. VIIc. 3: moralia mandata ad naturale jus spectant atqueideo nullam -tem recepisse monstrantur. ACTA pont.Rom. ined. 1 362 p. 318 (a. 1184): nec a domino etproprietate ipsius temeraria qualibet -te recedent.

2) instabilité, vicissitude: EIMH. Carol. 7: constantianulla eorum -te vel vinci poterat. WIDUK. gest. 1,30:tex audiens casum Karoli dolebat humaneque -tiscommunem admiratus est fortunam. LAMB. HER5F. an-nal. a. 1075 p. 230,22: obsides... tradunt, quibus seobligent... nulia ingruentium casuum -te promissioni-bus suis defuturos fore. EPI5T. Wibald. 185 p. 34,18(a. 1149): curn in hoc mundo cuncta -tis ordo corrum-pat. ANNAL. Rod. a. 1127 p. 707,4: orta est magna...discordia, ex illa rerum -te. CARTUL. episc. Hild. 1282

p. 267,23 (a. 1153): ut predicta ecclesia... nuffius uni-quam in posterum -lis... molestiam seu gravamen...sustineat. Orro Fius. chron. I pro]. p. 6,17: temporum-s. ib. 2,51: rerum -tes. CONST. I 218,1 (a. 1163): eaque inter hommes geruntur... successiva et multiplicitemporum -te... facillime memoria elabuntur.

3) mutabilité, qualité de ce qui est soumis au change-ment: ACOBARD. Fel. Urg. col. 41 A : sicut nullum finem,ita nullam recipit -tem. HanAN. univ. t. Il col. is»:nain -s non inconvenienter mortalitas dicitur.PRUD. predest. col. 1021 B : creatorem sine initio, -te etfine; creaturam cum initio et -te. SM&a. coll. col. 293A:quia in Dei natura -s non est. ODo CLuN. epit. Job

col. 135: dies -tis pereat et lumen eternitatis erumpat.ib. col. 178 C : flere -lis sue damna. DOM. GuNDLss. unit.p. 5: quia creatrix unitas non habet principium nequefinem..., ideo create unitati accidit multiplicitas etdiversitas et -s. GUILL. S. THEOD. cant. p. 74,45: et inconsolationem -us sue revelari sibi orat diem eternitatis.JoH. CORN. eulog. col. I052 13 : unde ab omni -te Deumpenitus immunem profitemur. CONR. FIIRS. didasc. p.35,21: que natura humana tante corruptioni, -ti vel pas-

10 sibilitati obnoxia cognoscitur. Huoo S. VIcT. hein. Icol. 119B; corporea enim natura, cuius puichritudosecundum species et formas diversas perficitur, ex ipsasua -te ampliori decore adornatur. CLknMB. tract. 25

p. 208: -s ab immutabilitate ex necessitate descendit.15 Pcia. VENER. Jud. II col. 537A: et hoc douce auferatur

furia, id est donec finiatur humana -s, et succedat beatepacis eternitas. PEla. LOMB. sent. II 2,3 p. 315: antemundum exstitisse tempus eternum sine -te. NIGEL.WIREK. contra der. p. 228: divina enim gratia sola est

20 que manet -tis ignara. d'où: condition résultant de cettemutabilité: ODo CLUM. epit. Job col. 166-': a -te suaplene mortuus.

4) inconstance (de l'esprit humain): FRECULPH. ciron.col. IOOSA: oh infirmissimam humane mentis -tem.

25 mutabiliter y. mut abilis.

mutabtmda, -e f [mutabundus] roseau?: VIrA Osw.

p. 416: ne a vento quassaretur, velut -a, que in paludi-bus stare cognoscitur.

mutakefra, -ef. [ong. arab.] égalité mutuelle: ALFR.30 ANGL. plant. II: si ergo -a, mergetur medietas lapidis

in aquam medietasque supereminebit.mutancius, -a, -uni [muto I.] de mutation: CARTUL. S.

Maxent. 257 p. 282 (a. 1114): docuit posteros ut privi-legia et dona -a, cartas et conveniencias, que f iunt in

35 sancta ecclesia... ad instrumentum sequencium scribe-rentur.

mutanda, -e f [muto I.] chalet d'alpages: MON.Naval. J 70 p. 176 (a. 1039): dedit et alpem Clarainecum suis -is.

40 mutarius, -i m. [2. muta] collecteur d'impôts: ACTAimp. (Stumpf) 161 p. 223 (a. 1184 spur.): significamus...consulibus, tributariis, -is. CARTÏJL. civ. Ratisb. 44 p.15 (a. 1192): si veto -o visum fuerut vestes eiusmodiomis plaustri... excedere. CARTUL. Babenb. I 95 p.

45 130,25 (a. 1196): Dietricus et Pernoidus -i et mone-tarii.

mutaticum, -i n. [2. muta] forme: mutaticus -i, m.:D1PL. Caroli I1,1 p. 191,28 (a. 845). droit de péage surles marchandises circulant sur l'eau ou par voie terrestre:

50 DIPL. Caroli II,! p. 191,28 (a. 845): -os vel reliquasexactiones de omnibus navibus que per universa f lu-mina... navigare videbantur. Hucio Fi&v. chron. col.159B: ut nullus... teloneum daret in civitatibus...pulveratico, -o.

1011 tnutaticus-niutatio 1012

mutaticus, -i m. y. mut aticum.mutatio, sive mutaeio, -ois f. 1) changement, altéra-

tion: a) en généra!: Dia. Karlom. 1115 p. 306,19 (a.878): quittions beneficia... possideat... sine ulla di-minoratione vel -ne. ADEMAR. hist. In I (éd. Chavanon

p. 110): -ne subita aeris molliti glatie fluminis resoluta.Jvo epist. I p. 216 (a. 1096): fame -ne. BERNARD. serm.sup. cant. lI 58 p. 127: subita bec -o voluntatis siveconsihi. ACTA pont. Rom. Gall. III 160 p. 216 (a.1186): circa -nem status predicti prioratus. ROB.

Tono. chron. epist. Heur. t. I p. 102: tante -ni fortuneoffensa. MArm. VIND. ars vers. 136 p. 118: styli varia-o. b) changement (de lune): HILDEGARD. caus. p. 77,23:de lune -ne. e) mutatio monete sive monetarum, muta-tion monétaire: CARTIJL. Gorz. 140 p. 246 (a. 1095):de -ne monete et de duello... nichil pertinet ad potes-tatem advocati. ANNAL. Januens. p. 3: Cafarus.. . vidit...-nes monetarum in eodem consulatu factas. d) mutatiovini fermentation?: Roc. HOVEDEN. a. 1199 IV p. 99:Johannes rex Anglie statuit... quod omnia tunella quede cetero venient in Angliam, postquam venerint derech (angl. rack j. purgare vinum) post tempus presen-tis musti, sint de -ne. e) mutatio temporis sive tem-porum, vicissitude: CARTA a. 826 (A. Gaudenzi, Ilmonastero di Nonantola 30,5): in temporum -cionisfirma et inconvulsa perseverent. FuLoe. hist. Hier.III 35 p. 744: secundum -nes temponim transferun-tur etiam regna terrarum (cf. ROB. TORJO. chron.t. I (a. 1099) p. 90). CARTUL. Magalon. 187 p. 342(a. 1186): secundum -ciones temporis et successio-num. f) rerum mutatio, événement qui transforme unesituation: HRABAN. univ. 1 I col. 19-: penitentia Do-mini rerum -o sieur in libre Regum. Ozw. Va. hist.VIII I t. III p. 261: in Normannia facta est nimia re-rum -o gelidusque timor inermi inhesit populo. Oi-roFRIS. chron. pref. p. 1,6: qui ante aliquot armes de-ne rerum a nobis ob nubilosa ternpora conscriptumest liber. GUILL. TYR. hist. rer. transm. XIX 22 p. 917:mane facto, rerum aliquam inveniunt -nem. g) mutatioregni sive regnorum, rél?olution, troubles: Wmuic. 2,32:aut nimiam pestilentiam vel certe regni -nem metue-bant. ADAM BREM. p. 53,9: regnorum -ne. GIRON.reg. Col. a. 1146: famem aut pestilentiam aut -nem reg-norum prefigurari. absolument: C&nniL. S. Vine.Cenom. 44 col. 37 (Mes. ex.): si quando in urbe Ceno-manensi ftrbatio seu -o forte fuerit. h) mutatio vite,entrée en religion: CARTUL. S. Joh. in VaIl. 51 p. 31(e. 1140): quicquid vero mei feodi prefata ecclesia...usque ad nem vite matris mee terrait. Orw. Vrr. hist.VI 3 t. III p. 8: monachum fieri velle denudavit...audita -ne Guillehni, tota domus regia consurgit.REG. Lincoln. IV 1234,14 p. 111 (XIIes.ex.): quomi-nus prefatum tenementum libere in marins capitulipost decessum menin vel vite mec [-cionem redd]at.

i) habitus mutatio, prise d'habit, profession monastique:ANNAL. Rod. a. 1147 p. 719,27: dedit ecclesie XIiugera terre et receptus est hic sine habitus -ne.

2) déplacement: a) changement de lieu, translation:CARTUL. Gemet. 30 p. 84 (a. 1077): pretium quod propalo sive paxille exigitur a quo navis sive bacus religaturet -nem paxilli supra et infra in tota terra sua adiacenteSequane. Ivo epist. I p. 84: loconim -ne gaudens.NIGEL. WIREK. contra der. p. 208: pestis pemicio-

10 sissima que nec potest... locorum -ne declinari. Doc.S. Quir. Pruvin. 9 p. 233 (a. 1160): de possessionumrecompensatione quam de loci -ne. GRÂTIAN. I dist.XCVIII: quia veritas rei nonnumquam obscuratur-cione provincie. VrrA Cain. 17 p. 158: mens... hucus-

15 que habet scissuram in signum -nis sue. b) transborde-ment: CAwrUL. Ham. 1 22 p. 13 (a. 1171): si transRenum cuprum emerint et in civitatem nostram addu-xerint, si plaustra exhonerare et mutare voluerint,de quolibet plaustro 4 dent denarios, si absque -ne

20 transierint, ab onmi teloneo liberi mordant.3) échange (acte juridique): Doc. Port. part. 291

p. 258 (a. 1108): contra hanc cartulam -ois et cambia-tionis. TRAD. Frising. 1511 (a, 1123-30): isti sunttestes -nis aree quam mutavit Adaihart corani episcopo

25 et advocato.4) biens donnés en échange d'un autre: CARTUL.

Fontanel. 18 bis p. 62 (e. 1035-40): eo videlicet tenoreut infra tres annos salvam sua fideli -nem daret nobisquetotam terrain redderet. Lut. Domesd. (Leies.)

30 fol. 230 a.1.: he damas, sont de -ne de Wadford.5) mutation, changement: a) de seigneur ou de vassal:

CARTUL. Engol. p. 149 (a. 1146): imus ex heredibusnostris per singulas -ries debet eis hominium facere etfeodum ab eis aœipere. ib. p. 183 (XIIes.): sex denarios

35 in -ne heredum suorum canonicis in acaptamentumredderent. CARTUL. Ins. Barb. suppl. 7 p. 228 (a. 1150):quod predictum homagium recognoscatur et singulis-cionibus renovetur. CARTUL. Mont. Pessul. p. 164(a. 1194): quocienscunque -cio dominorum ab utraque

40 parte contigerit, castrum predictum restitui michi etsuccessorjbus meis bona fide debet et reddi. b) depatron ecclésiastique ou de titulaire d'une dignité oud'un bénéfice ecclésiastique: DIPL. Otton. III 125 (a.993): si quando -o pastoralis persone fiat, inter se

45 eligendi abbatem liberam eis concedimus potestatem.CARTUL. S. Joh. in ValI. 18 p. 11 (a. 1116-19): prounaquaque persona, quocumque modo, quacumqueoccasione -o facta fuerit prebende, eiusdem prebendeex integro crimes per annum integnim redditus reddatis.

50 CARTUL. ZoII. 112 p. 9 (a. 1125-27): in gubernationeet dispositione recoin claustralium, in electione et -neadvocati. AgNuLr. LEXOV. epist. 116 p. 179 (e. 1177-79): patronorum inopinata -o non consuevit -nemfacere clericorum.

1013 rnutalor - mutatorius 1014

6) (en droit féodal) droit de mutation (relief ou rachatde fief): CARnJIL. S. Alb. Andegav. II 855 p. 327 (a.liii): -nes personarum quas relevationes appellamusab eis deinceps excludantur. CAwruL. S. Andr. Vienn.78 p. 290 (a. 1123): dono tibi... prephati castri... 5

medietatem... sine redemtione illa que vulgo dicitur-cio. REG. Pis. 570 p. 427 (a. 1184): hospitalitatem,placitum generale, forationes vini ... et -nes domorum,si dominus mortuus fuerit, debet ut dominus possidere.

7) nomination à un bénéfice ecclésiastique: DIPL. 10

Phil. I p. 232,5 (a. 1077): do -ciones ecclesiarum castriet feodum Amulfi. C&rcruL. Fontanel. 55 p. 110 (a.1111): monasterium.., aitare de Riverescurte de Bel-vacensi ecclesia tenebat per -nem persone, ita scilicetut una decedente persona altera persona substituebatur 15

per episcopum et archidiaconum Belvacensem. C.xtui..S. Crac. Aurel. 12 p. 25 (a. 1115): retinemus etiamnobis synodos, circadas... et ceteras consuetudinesnostras et queque iuris episcopatus insignia, vicario-mm tantum personis vel -ne personarum vobis condo- 20

natis. ACrA pont. Rom. Gall. TV 162 p. 301 (a. 1174):in ipsa domo presbiteri duos solides censuales et in -nepresbiteri septem solidos.

8) (en droit con.) translation (d'un évêque), changementd'un siège à un autre: J0R. VIII epist. 104 p. 97,27 (a. 25

878): cum de -ne contra canones sedium et de alusexcessibus... patrum regulis f eriri possis. BERNOLD.libeli. X 53 p. 136,36: Damasus papa... -nem episco-porum prohibuit....Calistus et Antherus . . . -nemepiscoporum licitam fore docuerunt. GRATIAN. II, 30

causa VII, quest. I c. 34: necessitatis vel utilitatis causaepiscoporum -ciones fieri possunt.

9) (en droit con.) transfèrement (d'un titre épiscopald'un siège à un autre): CARTUL. Naumb. 139 p. 120(a. 1138): nos igitur... -nem ipsam (se. translationem 35

sedis episcopalis) ... presenti privilegio roboramus.10) (phit) changement, transformation: a) définition

générale: (JERARD. CREM. transi. Isaac Israeii def in.p. 327: -do est permutacio in lods cum interposicioneet descensione. b) subie par un individu: IIRABAN. univ. 40

col. 96D: -o vei versibilitas nature et diminutionem etabolitionem substantie facit. PEla. VENER. epist. VIcol. 470B: non sum quidem qui fueram, sed corporis...alteratione, non animi -ne. ALAN, INs. f id. catit col.314 C : cum -o nihil aliud sit quam accessus unius 45

proprietatis ad subiectum alterius et recessus alterius.Prri. LOMB. sent. 1 30,1: quedam de Deo temporaliterdicuntur relative ad creaturas sine -ne deitatis sed nonsine -ne creaturarum. RICHARD. S. VICT. trin. II 3:ornais -o est aut de statu in statum meliorem aut... 50

deteriorem... aut qualem. SENT. Berohn. p. 52,47:penitentia Dei nihil est aliud quam -o rerum sed nonquaelibet -o ut de pueritia in iuventutem... sed que fitcontra opinionem hominum. c) par une chose: ABELARD.

introd. ad theol. p. 134: nuila hinc in ipso sole vel incabre eius -o fit, quamvis res inde calefacta sit mutata.HuGo S. Via. sacr. 1,11115 col. 221 D: -o temporis sequi-tur -nem loci et forme; et non est umquam sine ipsis incorpore. d) divinisation (d'un homme): J0H. SCOT. glos.Mart. Cap. 4,14 p. 5,17: a Grecis dicitur fabula com-posita de -ne seu resurrectione hominum in deos.e) passage de la vie mortelle à l'immortalité: PEla.CoMErroR hist. schol. col. 1639: ut -o eiusdem cor-poris mortalis in immortaie. f) transsubstantiation:PETR. VnER. Petrobrus. col. 803 0 : testis est mundus,testis est omnis homo, maxime cum sine bac -ne partisin cameru et vini in sanguinem, nec unus possit sub-sistere homo. SENT. divin, tract. y. III p. 131-2: -oila panis et vini in corpus Christi ha fit ut omnino de-sinat esse panis qui panis erat et vinum similiter.

li) mue (des oiseaux): ADELARD. BATH. cur. ace, p. 13:de -ne (sc. falconum) dicendum est.

12) (mus.) mutation, changement de nom des sons selonleur place dans les différents hexacordes: AluBo FaIs,mus. p. 55: que totidem prioribus copulate complentoctoginta -nes absque his que in eodem tropo fieripossunt, ditono, semiditono, tono, semitonio. ANON. S.JACOB. LEOD. mus, p. 486: septem sunt principales -neset he sont demonstrationes co quod non possunt ascen-dere ultra la nec descendere subter ut, sine -ne.

13) l'expression mutatio dextere excelsi, manifestationde la puissance divine, prodige (cf. Ps. 76,11): HROTSV.Gall. 13,2: hec -o dextere excelsi (en parlant de la Vierge).CARTUL. GosI. I 124 p. 182 (a. 1073): me... gratias -nedextere excelsi pro vobis referentem. CARTUL. Templ.5 p. 3 (c. 1125-30): si causa Dei factus es ex comitemiles et pauper ex divite... in te Deum glorificamus,scientes quia hoc est -o dextere excelsi. AcrA pont.Rom. Gall. I 59 p. 250 (a. 1152): obsecrantes paterni-tatem vestram ut, quod factum est, confirmare digne-mini, quia, ut credimus, bec est -o dextere excelsi.PETIt. VENta. epist. VI coi. 437A: non sum qui fueramet nos de ipso illud divinum, hoc est -o dextere excelsi.Ros. Togjo. chron. t. I (a. 1065) p. 55: sic dextere excelsi-o gloriosa comprobatur esse facta, quam cometaingens in exordio eiusdem anni designaverat.

mutator, -is m. changeur: CARTUL. Fontanel. 118 p.185 (e. 11 00): Berengarius numinorum -r.

mutatorioium, -i n. [mutatorium] vêtement derechange: RANGERTUS vita Anselm. Luc. (MG Script.XXX) 4733: -is vetus obiectatio longe /fiet, et hoscuitus barbara dextra feret,

mutatorius, -a, -um 1) adj.: a) avec le mot vestis,de rechange: AGNELL. RAv. lib. pont. 129 p. 362,44:abstulerunt a se -as vestes et pallia proieceruntque ase maures et anulos et dextralia. EPIST, Worm, I 41:-a mihi tota est furata vestis. BALD. BURG. cari]).216,751 p. 292: servata domi sibi -a vestis. b) changeant,

lOIS mutatus - I. mutilo 1016

qui change: MAnw VIND. ars vers. 1139 p. 165: multasunt verba... quorum quia cotidiana positio est...,auditor ad similitudinem precedentium de reliquisexemplis -o prosequatur vestigio, ne semper alienismoiteur versibus.

2) subst. n.: a) vêtement de rechange: RICHER. JJp. 226: nummis etiam, -is ceterisque necessariis vacuus.THIFrM. 4,36: -a ceteraque necessaria corporis prebuit.Dipt. Coin. 11 216 p. 296,5 (a. 1035): ut... -a abluat.PETR. Coristoa hist. schol. col. 13910: decem -avestium (IV Reg. V) id est decem paria vel novas vestesque sic vocantur pro mutatione vestium veterum.GUILL. MALM. gesta reg. II p. 436: pauperes carentes -is.GUILL. TYR. hist. rer. transm. VI 6 p. 244: non enimerant populo peregrinanti diversa, quibus alternatimuterentur, -a. y. 1. muta, b) vêtement d'apparat (Uourio

s.v. muto: hoc -um, vestis pretiosa pro qua sumendaalla mutantur): CosM. PIt&G. chron. 1,5 p. 15: meumaœipite thalitarium et clamidem ac -a duce digna. ANNAL.Pegav. a. 1096 p. 246,1: domna Judita comitissa...singulis -orum insignibus... adornata processit. ARN0REICHERSB. apol. p. 213,30: qui (se. Christus) et -oillic et coronis alireis mystice peromatus est. LAMB.ARD. hist. Ghisn. 95 p. 606,20: alii vestium -a, alupictas culcitras. c) (métaph.) version (d'un texte sacré):BERENG. TREV. laud. 3,9 col. 977B: Naaman, in figurantdecem legalium preceptorum tulit secum decem -avestimentorum. Constantinus autem, secum ferens decem-a legalium scripturarum, per mysticum intellectum eamutavit in salutem animarum.

mutatus, -us m. mouvement (ici sens symbolique):GUIBERT. Nov. moral. V, XVI 3 col. 1340: Chanaanenim -um sonat, et terram, quia stabile elementum est,pro soliditate poni constat.

mutea 2. [mutus] I) se taire: UciuTio s.v. mugio:-o, -es, esse vel fieri mutum vel facere tacere. 2) fairetaire: y. supra.

muterna, -cf. orig. inc.] sorte de bijou: ADAM PONT.mens. p. 135: ornamenta colli veto, pectoris et hume-rorum... monilia, murenule, sive -e.

mutesco 3. devenir muet, se taire: ALAN. INs. Anti-claud. II 434 p. 85: cur tenui deiecta sono poscenciavocem / cetera -ant. DAN. BECCL. Urb. Magn. p. 64:si constet proprie domine mechata libido, / -as; dominosuper hoc non esto Iocutor. EPIST. ad Hildegard. 77col. 229 13 : defectu yods et devotione mentis in divinislaudibus -o.

muthicemita, -e m. [arab. moslem] musulman: CAR-Tilt. S. Cucuph. II 527p. 181 (a. 1033): Gondemaroquippequod circumcisionem carnis prepucii sui exercuerat, afide christianitatis deviando et fidem -arum imitando.

mutigiva, -e f [pour mugitiva? mugio 4.1 jeunechevreau?: CARTA a. 1106 (Lacarra, Vasconia medieval33): una capra corn -a sua et un angel.

mutilate adv. y. mutilatus.mutilatio, -nis f 1) mutilation (au sens physique):

GnuloH. edif. 35 (96) p. 179,12: per mortem velmembrorum -nem punienda crut (CARTIJL. Babenb. I27 p. 39,8 [a. 1158]. DIAL. Scacc. II vii 128. GUILL.TYR. hist. rer. transm. XIV 18 p. 632). Gnuiu. itin.Kambr. 111 p. 85: per partium inleriorum -nem. VINc.KADL. chron. p. 164: presuli... meditatur exsilium,alus veto finitimum capitis infortunium, aut cuiuslibet-ais dispendium.

2) diminution, amoindrissement: HAOR. II epist.714,12-13: pro privilegiis sine -ne servandis. DIPL.Otton. 111 434 p. 870,28 (a. 996 spur.): ingenue digni-tatis -cione. TRAD. Patav. 96 (a. 1013-45): defectus

15 seu -o prenominate summe. NORB. laURe. Benn. 16

p. 882,16: ecclesiam . . .illam tau -ni deformem. GUILL.MAL,!. hist. p. 544: excusata -ne regni. CAnUL. Osn.I 325 p. 261 (a. 1170): -stem ecclesie in parrochia suaconquerebantur. Cou. Smic. II. p. 260 (a. 1193):

20 munis decima sine omni -ne domino offeratur.3) (sens mathématique) division, diminution: HERIG.

reg. II 21 p. 219,25: nisi quod augmentuin divisorum-ne recompensetur denominationum.

mutilator, -is m. [mutile, 1.1 celui qui coupe, qui taille:25 HERm. Bos. Thom. col. 1292°: quod utinam absque

-uni offensa dixerim. ib. col. 1292B: huiuscemodi -es.1. mutila 1. formes: motio: GLoss. AA p. 466,2,3.

multilo: MALSACH. ars p. 23. I) mutiler, diminuer:A) au propre (UouTlo 5v. moto: -o, -as, minuere,

30 vellere, truncare... proprie -are est aliquid integrumdetruncare): 1) en parlant d'une partie du corps: STEmS.COL. Maurin. 8 (4): uno martyrem dente -avit. TmrrM.4,10: dextero -aras brachio. EXCERPT. Altah. a. 954:oculis -avit. GALL. ANON. p. 450: erat enim Scarbi-

35 minus... dextro lumine -atus. Ono Fais. chron.7,16 p. 332,13: nanibus -ati. 2) en parlant d'une choseen général: DIPL. Otton. III 90 p. 500,43 (a. 992?):tes et predia illuc pertinentia subtrahere vel -are.TRIETM. (?) 5,26: ex magna parte -ata acies. ib. 8,22:

40 cum edificiis turpiter -atis. GuaL. TYR. hist. rer. transm.XIII 23 p. 592: cathedrali ecclesia membris -ata pro-priis. B) auflgur: THEODULF. carm. XXVIII 660 p. 510:male rem -at inscia Iingua suam. ARNULF. LExov.epist. 124 p. 190: ecclesia... primo ad servitutem,

45 dehinc ad inopiam -ata descende. GUmL. Tya. hist.rer. transm. XI 28 p. 504: non enim volumus... proecclesiastica dignitate principum potentiam -an. COu.Arp. cont. XI p. 48 (a. 1183-1270): quicunque huic dononostro... contranius extitenit... iram Dei omnipotentis

50 et sanctorum tins, quorum ius -are conatur, incurrat.II) châtrer: LEGES Hein. 170,4 p. 588: unum pullum

-atum.III) briser: Oiw. VIT. hist. 1X9 L. III p. 526: confractis

hastis enses -abantur.

1017 2. mutila —muto 1018

IV) mutiler (un texte): GLOSS. AA p. 466,2,3: -atplacitum violat. GODESC. SAX. opuse. gram. II p. 440,2:-are sensus integritatem. Foinius Carolin. V 145: falsarestilum, sicut -are tenorem I visum turpe fuit.

V) (sens mathématique) retrancher: ÂNoN. minut.111 26 p. 241,6: primam differentiam divisons si pluresfuerint, sicut subsequentes, si veto unam, eandemunitate -are, que minutie cum suis differentiis possintredintegrare.

VI) au figuré, entacher (la pureté d'un ciel serein):GUILL. TYa. hist. rer. transm. XIX 10 p. 898: sed hocquale serenum, orta subito aubes caliginosa -avitmiserabiliter et convertit in tenebras.

mutilatus, -a, -um mutilé: I) adj. (raccourci):GLRALD. topogr. 1,3 p. 25: Hibernia Britannia longebrevior et -ior. 2) subst.: BERNARD. PAPIENS. summaI 12 § I (éd. Laspeyres p. 14): dico... -um, qui aliquomembre, caret.

mutilate adv. en amoindrissant, en affaiblissant:CARTUL. Rhen. med. II 23 p. 61 (a. 1174): de mansisearundem avulsione possessionum -ius iuxta nostrilibertatem arbitrii ordinare.

2. mutilo 1. [motus] devenir muet: CAN. Hibern.p. 27,11: Zacharias contradicens angelo novem menses-avit (cf. VULC. Luc. 1,22: motus permansit).

mutilum, -i n. y. mutilus.mutilus, -a, -um faute de copiste (-a pour mutua):

Pna. VENER. epist. TV col. 324& 1) adj.: a) mutilé(Ucuno s.v. muto: -us, -n, -um, diminutus, truncatus):DIPL. Otton. III 389 p. 820,14 (a. 1001 ?): Johannesdiaconus cognomento Digitorum -us. GuILL. TYR.hist. rer. transm. 11 23 p. 107: mires habens -as. b)écorné (Ucurjo S.V. muto: -us, -a, -moi... sine cor-nibus vel aliqua parte): WALAHFR. carm. 541,3:cornutos adquirat equos, -osque iuvencos. VINe.KAnt.. chron. p. 8: nidiculum esse pecus -tin, hominemacephalum. 2) subst. neutr., tête d'une poutre: Uourios. y. moto: -a dicuntur capita trabium quia mutilatasont.

mutinus, -i m. [ong. inc.; cf. supra 1. 331 forme:motions: GLOSS. AA p. 466,1,38. animal écorné?:AELFR. Angl. Sax. vocabul. p. 23: nomina ferarum...-us, gadinca, vel hnoc. GLoss. AA p. 466,1,38: motinumsine cornibus aut semitruncum.

mutin sive muttio 4. forme: mucio: Ano VERc. per-pend. 8 p. 18,34. 1) murmurer, parler tout bas: GLosa.Vatic. 1469,520,2,3: amussiin tacite loqui quod -ireinterdum dicitur. GLOSa. AA p. 467,1,27: -ttire leviterIoqui. UcuTIo s.v. mugio: o, -is, -vi, id est mirmitare (Qad modum mutorum vel velle loqui et non audere etest proprie mutorum et loqui non audentium. 1-JERBORD.

p. 106 (MPH II): illis per triduum ibi latitantibus necusquam prodire nec ullo modo vel -te presumentibus.2) parler: GLOSS. Vatic. 1469 p. 524,1,5: -ttire loqui. 3)

grogner, aboyer (enparlantd'un chien): ERMENR. ad Grim.8 p. 542,7: si furem sentirem, statim -ttirem. ALAN. INs.dist. col. 868C: -te proprie notat latrare, unde... neccanis -vit apud Hebreos. 4) protester: NIcoL. I epist. 100

s p. 605,14: contra illud statutum venire aut saltemttire. WALTHAR]IUS 1340: unicuique sit las non solum

-ttire. Ano VERC. perpend. 8 p. 18,34: cum sit qui decuria -ciat nemo. THANGM. Bernw. 48: super bac renec -te quidam ausus est. CARM. var. III 46,50: ne

'o verum contra -te quid audeat ultra. MIRAC. Rich

p. 570: in vestra presentia nullus audebit -ne. CAFAR.annal. lanuens. p. 72 (éd. Belgrano): venientes Pisanicontra cos non sunt ausi quicquam -te. GLITHERT.Nov. trop. 11 8,1 col. 379A: multi enim hereseos con-

15 ditores in angulis dogmatizant, de quibus in propatulo-ce non audeant. SUCER. Ludov. VI 16 p. 102: necetiam -te tota eius administracione presumpserunt.Oiw. VIT. hist. VIII 8 t. III p. 315: ut nullus contraeum auderet aliquo modo -te. HELM. 102 p. 201,16:

20 nec ausi sunt -ne pre formidine ducis.4) se taire: ALAN. INS. dist. col. 8680: -te dicitur

tacere, unde in evangelio: at 111e obmutuit.muto 1. formes: moto: MALSACH. ars p. 49 et p. 56

et passim. ADNOT. end. Justin. p. 183,11. TRAD. S. Petri25 1 p. 554. motata: ARS Bern. P. 88 n. 12 et passim. motuo:

MAmAN. SCOT. chron. a. 1078. muo (forme refaite surlefr. muer): C.&wrui. Andegav. 111 264 p. 166 (e. 1170).

I) trans.: A) déplacer quelqu'un ou quelque chose(UouTio s.v.: -o... movere vel in alium statum vertere,

30 vel in alium locum ducere): I) en général: Titko. S.Petri p. 254: cum... sedem pontificalem... in aliambasilicam motaverint. DIPL. Otton. III 228 (a. 996?):-atour... solurn corpore vobiscum mansuri mente. SENT.Paris. (éd. Landgraf, Louvain, 1934) p. 14: modo sedeo,

35 modo sto, non propter hoc sum -atus sed motus. RAYM.

POD. 20 p. 294: plura animalia non valentia -are gressum(avancer)... ubi diu steterant, corruebant. CARTUL. S.Joh. in Val]. 19 p. 12(1119): superaddimus ut quocumquemodo persona -etur. PETR. COMESTOR hist. schol. col.

40 1682 A: cum statueret procuratores in provinciis, vix autnumquam -abat ces. CA.wrul. Anhalt. V 553 a p. 297(a. 1177): postulavit ut ab eisdem prediis Sciavos...-arem. VITA Cain. 17 p. 158: mons iste... in aliumlocum -etur. 2) transborder: CAicruL. Hans. 122 p. 13

45 (a. 1171): si trans Renom cuprum emenint,... si plaustraexhonerare et -are voluenint.

B) modifier, transformer: 1) en général (Ununo s.v.-o... in alium statum ducere): WALAHFR. Wett. 517:omnia -antur. Ans Bern. p. 69: extremam earum -ant

50 in e. MALSACH. ars p. 56: -ant coniugationem. COU.

trad. mon. Lunael. 17 p. Il (n. 828): ut nullus obtineatci effectum hoc -are vel refragare. AMALAR. antiph. III p.102,31 (ed. Hanssens): -ari in infirmitatem corpora(tomber malade). Lupus epist. 1 9 p. 76: in usu -ando.

1019 muto 1020

Dut. Karoli 11141 (a. 880: si quis... hec nostra statuta-arc velfrangere voluerit. CARTUL. Sangail. 1643 p. 249,22(a. 885): si ipse... illud concambium -are voluerit.POETA SAxo 2,506: labore gravi modicam -are quietem.CARM. Walahfr. app. 5,8,1: unica que quondam vino-averat undas. DJPL. Otton. 1314 (a. 966): in antiquumet pristinum statum redeant et -entur. THIETM. 4,14:ut Mi -entur in melius. ANNAL. Qued. a. 1015 p. 83,20:privilegia et eonsuetudines aliquas... potestative -avit.Aa4M BRM. 3,53 P. 198,3: status regni -atus. GUIBERT.Nov. vita III 9 p. 174: vertex et ora fuerant ex multaconeisione -ata. ACTA pont. Rom. Gall. 132 p. 216 (a.1136): nulli ergo hominum liceat eandem concessionemmonasterio tac, factam infringere vel -are. ARNULF.AURa. Ovid. metamorph. 16 p. 202 (46): terra in mare-ata est per diluvium. BERNARD. serm. in cant. 81,5 vol.1173 B : omne quod -atur, dum de uno ad aliud transit essequodam modo necesse est moriatur quod est. G0DEFR. S.Via. microcosm. 14 p. 41,17: electos sucs Dominus perreprobos... exercere voiens, sepius peregrinationem-are fecit. OTTO FRIS. gesta 2,49 p. 158,1: consilium-avit. AN0N. inst. mot. 2: nam qui minuit aut fedat sancteecclesie dignitatem, ifie Christi corpus -are (Cod. I:mutilare) nititur. 2) philos.: PEra. LOMB. sent. 137,7: -anautem per tempus est que variari secundum qualitatesinteriores, que sunt in ipsa te, que -atur. RICHARD. S.Via, trin. 11 9: quod autem est ineommutabile, sicutnon potest -ari ab esse ad aliud esse. 3) théol.: a) enparlant de l'incarnation: HADR. I epist. p. 638,13: -atamdeitatem in canne, b) en parlant de la transsubstan-tiation des espèces: SENT. div. in. tract. V,IIJ p. 131 * (éd.Geyer): per sollemnia ha verba que Ijominus dixit inCena, panem et vinum -avit in corpus suum. RICHARD. S.Via. dccl. script. col. 2620: si hune panem eomederis,non ipse in te, sed tu in ilium -aberis.

Cl transcrire: AMALAR. antiph. III p. 39,37 (éd. Hans-sens): antiphonas -avi de urbis Metensis antiphonanioin nostrum antiphonanium. ib. III p. 54,27: ubi verba-avi de romano antiphonario.

D) traduire: CITRON. Rames, p. 196: littenis anglicis,quas in latinum -avimus.

E) (arithm.) convertir: CoM1. Gerbert. II 6 (Bubnov,p. 259,14): et -abis quinarium... in mille milhibus.

F) (sciences nat.) muer: Doc. S. Fac. 621 (a. 1047):uno pullo et alio -ato. RICHARD. LOND. Er'. dial.scac. II XXV p. 121: accipitrem... -atum. ADELARD.BATH. cur. ace. p. 13: pulverem de favo mehhis supercarnem ci prebe, et bene -abitur. ALEx. NECK. nat.rer. I 33 p. 84: quomodo -ari possunt aves generose.

G) remplacer par échange: 1) échanger une chosecontre une autre (UG&no s.v.: -o... id quod habemusdare pro en quod non habemus): a) en général: TRAD.Frising. 283 (a. 808): si quis hoc cambium -are viait,cum ipsis territoriis -at. CARTUL. S. Petri Gomai 17

p. 217 (a. 1080): -averunt suam tennam. THIETM. 4,69

p. 211,16: bec -ans temporalia per eternaliter manencia.LArR. const. p. 10: accipientes vestimenta, que -aredebent. DIPL. Loth. III 35 p. 59,16 (a. 1130: quicquidhactenus... possederunt, quiequid per concambia-averunt. TRAD. Scheftl. 70 (a. 1142-47): -avit...curiam... corn, alia curia. CARTA a. 1150 (Stenton,Danelaw Charters p. 363): pro omni servicio -ando.ROB. Toiuo. cM-on. t. II (a. 1181) p. 100: vir tuas...

10 -abit hanc temporaiem felicitatem suppliciis etemis.b) compenser: COD. Polon. Maior I p. 15 (a. 1138-44):quieumque villam Radeow Sancto Johanni ... sub-traxerit,... viam... Domini ... patiatur, nisi quodpresumpsit digna satisfactione -etur. 2) (techn.) faire une

'5 mutation de monnaie: CONSUET. Argent. 78 p. 14 (e.980): quando episcopus monetam -are voluerit. HEN.Mon. 3,3,1 (Liebermann p. 523): ne aliquis monetariusdenarios -et. .CncruL. mon. S. Crue. 259 p. 257 (a. 1183):si... ista moneta fuenit abatuta vel -ata. CARTUL. S.

20 Paul. Mausol. 41 p. 65 (a. 1199): si moneta iamdicta-ata fuenit, debet michi solvi moneta illa quam dominusterre meiorem publicaverit. 3) changer, remplacer:AMALAR. off. II p. 390,28-29 (éd. Hanssens): quianovum testamentum non -abitur ad ahud testamentum,

25 sicut -atum est vetus in novum. TRANS. Manci in Aug. 7:-ato nomine (THIETM. 3,16. Orro FRIS. gesta 2,13 p.114,23). HROT5V. Pafn. 3,5: -are colorem. id . Abr. 3,16:-are habitum. CHRON. Goz. 2,17: Liudegerus... guber-nacula suscepit, Lothariusque nomen -avit. GUiLL. TYR.

30 hist. cet. transm. XV.1 15 p. 730: volvunt apud se et fre-quenter -ant consilia. 4) abandonner: NAODA Cyr. 113,4:res publica -avit Sextum... accepitque Cyriacum. Trui.o.Ratisb. 264 (Xles.): en tenore ut... eius filius sub reguharistipendio inibi necessaria habuerit, iocum non -et.

35 METELL. Quir. 8a,3: Romuleum ferrum post aureaGraecia -at. 5) changer (de comportement): BRUNOQUERF. fratr. 13 p. 732,44: onines... in illa occisione-ati sunt. BRUNO MAOD. beIl. 104: apostolici vigorisoblitus... multum est a priore sententia -atus.

40 expressions: habitaeulum mutare (changer de do-micile): VITA Senan. mets. p. 761e (AASS Mart. I).habitum mutare (entrer en religion): THANOM. Bernw.53. CARTUL. Marciniac. 201 p. 117 (post 1130). ib.263 p. 140. LEGEND. GERH. maior p. 499 (55. II).

45 loeum mutare (s'exiler): EINH. Carol. 2. VrrA Lasr. e.12 p. 133. pascua mutare (transhumer): PETR. Corms-TOR hist. sehol. col. 1079 A vitam mutare: ) entrer enreligion: CARTUL. Rames. 1130 (e. 1120): vitam... -aresuam vel ad monachieum habitum vel S heremiticam

50 vitam. CONCORD. a. 1166 (Stenton, English Feudalism263): si domina predicta -et vitam suam..., heredes suihabebunt totum dowarium suum. ) mourir: ANAST.chron. p. 78,22. ib. p. 106,29. CARTIJL. Eichsf. 87 p.51 (a. 1144).

1021 muto-1. mutuo 1022

II) intr. (GLoss. AA p. 467,1,26:-a<n>te, ad serede-unte): A) s'en aller: MON. dipl. Croat. I 4 (a. 1033):ut si aliquando tempore -are vel removere valuent.

B) changer, être remplacé.- CAwruL. Argent. I 41p. 33 (a. 961): sin autem dominus lutins benefitii -abit.

C) échanger (sens économique): DJPL. Hem. II 421(a. 1020): habeant potestatem utendi -andi. CARTUL.episc. Wirz. I 75 p. 36 (a. 1113): ut !iberam habeantfacultatem -andi, commutandi et... dispensandi.

III) emploi réflexif.' A) s'en aller: HRABÀN. carm.91,6: nam bis tricenos monachus sic attigit annos /etse -avit, ac bene post obiit.

B) se retirer de, abandonner (de et abl.): ERMENR.Har. 1: die.., qua occasione se de laico habitu -avent.Doc. PORT. part. 378 p. 330 (a. 1111): et si unumex iIlis se -avent de bac supra dicta convenientia.

C) (mus.) changer de ton: FRUTOLF. ton. p. 161:sequentes antiphone... licet post ascensum in diapentein alium modum se -ent.

mutatus, -a, -um changeant: SENT. Paris. (éd.Landgraf, Louvain 1934 p. 14,1): -us dicitur homocum sit modo albus, modo figer.

muto, -ois m. y. 4. mollo.mulla, -ef. y. 2. muta.muttio 4. p. maria 4.mutto,-ais m. y. 4. inulto.muttum, -i n. [muttio] forme muctum: Luoow. 11

epist. (MGH Epist. V) p. 389,20. mot, parole: VirAEugendi p. 155,9: nattas... aut sermonem movebaturaut -un. AMALAR. off. epist. 6 (éd. Hanssens II p.393,10): nec -um tibi dlxi. BONW. ANAST. p. 602,12: nonpattern claro saltem -o vocavit. Luoow. 11 epist. (MGHEpist. V) p. 389,20: si est qui summo pontifici sa!temunum faciat -um, congruo profecto illius non carebitresponso. GiRON. Sa!ern. 107 p. 113,6 W.: si est quisummo pontifici saltem unum faciat -un (y. A. Graur,Notes de latin vulgaire, dans Romania 53 [1927] p. 200).

mutualis, -i [mutons] mutuel: MrnAc. Hucb. IIp . 910: unde, ut ad ecc!esiam predictam nullus iretinfructuosus, -i consulte instituere affatione.

mutuans, -lis y . 1. mutuo.mutuarius, -a, -um 1) mutuel: DIPL. Otton. II Ma

p. 75,27 (a. 973): dedit... -a concambii lege... qui-cquid... in locis subnotatis... visas est habere. 2) quia mué (se dit des faucons): ROTUL. cart. 20 (a. 1199):unius nisi i.

mutuatim [mutons] 1) mutuellement, réciproquement:VIrA et MIRAC. Fursei JJ, V 25 p. 416: -m ab utraqueparte electi... currum arripiunt. 2) en échange: CARTUL.S. Mar. Paris. I p. 328 no. 20 (e. 1100): i!li veto -mservos sucs... mliii successonibusque meis episcopisconcesserunt possidendos in seculum.

mutuatio, -ais f échange: 1) en général: RATHER.Metr. col. 45413: de vasis aureis et argenteis... -ne

deceptoria furatis. Du-L. Otton. III Ma p. 76,16 (a.973): abbas... pari -ne concambii dedit in lus. Lin.Domesd. I 64b: bas dedit Willelmus... pro -ne Bowe-combe. CAITUL. Sord. p. 50 (a. 1105-15): -o quamfecit Bonifacius cuin abbate Aimerio. CAirruL. S. Alb.Andegav. II 788 p. 269 (c. 1110): accipientes ab en in-nem atiam decimam non... equevalentem. ib.: hanc-nem cum... Dragone fecerunt. CAwFUL. S. Maxent.300 p. 326 (a. 1107-1134): imam ocham terre in -ne.

'o 2) mutation de biens, transfert de propriété: CAwruL. S.Petri Virziliac. p. 39 (a. 819): venditionis ve! -ais cartam.CARTUL. Userc. 185 p. 167 (a. 1082-95): auctoreshuius -cionis. CARTUL. Wirt. JT 388 p- 155 (a. 1167):hec sive traditio sive -o... perpetua stabilitate... est

15 con! irmata.mutuator, -is m. [mutuor 1.1 celui qui a fait un

prêt: C0L0M. md. 2: -r a mutante (i. mutuante) vadi-monium recipiat. lb. 3: quantitatem pecunie et nominatestiurn in cartulam seribere ac sigil!o utriusque -is

20 sci!icet et mutuantis sigillare faciant. CARTUL. Babenb.I 50 p. 66,3 (a. 1177-80): mutua que in diebus patrismei a!iquantisper a -ibus fuerat contra jus eorumdisturbata.

mutulo 1. ong, et sens inc.: GLOSS. AA p. 464,2,33:25 marsit i. -at.

mutulus, -i m. [mutas, cf. ital. mutolo) muet: HEIU.4.AUGIEN5. vit. 508: hec veto nec brevissimo f perstarequit in -o I sed semper ad finem saurai f festine transitu!timum.

30 1. mutuo 1. forme motuo: MAmAN. SCOT. chron.a. 1078. 1) emprunter: a) un objet ou un animal: ACTAcon. F!andr. 81 p. 183 (a. 1116): neque iumenta pervillam violenter -are aut to!!ere audeat. ViNc. KAUL.chron. p. 35: liquor excrescere adeo ut undique -ata

35 vasorum capacitas non sufficeret receptui. métaph.:Doc. Cisterc. 17 p. 41 (c. 1100): misistis, ut vulgo dicitur,ovem ad capram -are lanam. b) de l'argent (sur gage):ADNOT. cod. Tustin. 94,3: unde fuit pecunia -ata.DIPL. Karo!i 11117 p. 30,8 (a. 880): si quis... aliqua

40 pignora posuerit et so!idos -avent. CARTUL. S. Damian.XVII p. 97 (a. 1048): decrevimus pecuniam -are et propignore quartonum de cathedra fenenatori commit-tere. CARTUL. Mai. Mon. Cenom. II p. 2 (e. 1061):mansuram unam terre... super quam... XL solidos

45 a Doda uxore Guarini... -averat. CARniL. S. Mar.Avenion. 5 p. 6 (a. 1101-05): pro ils solidis centumquos... -avit. CARTUL. S. German. Prat. 1100 p. 153(a. 11 16-45): a duobus mercatoribus Parisiensibus...X libras super omnem possessionem suam... -avit.

50 c) abs,. contracter un emprunt: Gwa. CAss. 1218 p. 88(a. 1191): et possit -are super societatem et accomenda-tionem, si necesse tuent, pro carnico navis. d) sensfiguré: HuGo S. Via. gram. p. 269,24: a pnioribusgentibus sequentes semper aliquid -ate siinilitudinis

1023 2. mutuo - mutus 1024

ipsis nominibus litterarum traxisse videantur. PRAY.9a: finito evangelio statim offerendum et offerendacanitur que nomen de oblacione -avit. 2) prêter: a) au

propre: Ptn. VmNN. except. II 34 p. 326: qui -antpecuniam vel alias tes, eiusdem qualitatis atque nature srecipiant usuras. Tiu.r,. Ratisb. 935 (a. 1180): quampecuniam clvi buius urbis Heinrico... conoessit vel-avit pro domo sua. UGUTIO summa (Mc Laughlin,Mcd. Studies I [1939] p. 100: -are, i. ex men tuum

facere. b) au figuré: V114c. KADL. chron. p. 86: comiti 10Scarbimiro effossi luminis a parte Alexandrini -atursolacium. c) employé dans un même texte pour désignerle prêt et l'emprunt: OBERT. annal. Januens. p. 165:audientibus ista consulibus, de superiori debito per-nimium gravati et gravius de secundo dolentes... cas 15libras MCC -averunt, quas tex cum allis libris, quasex civibus civitatis XXVIIII milia -averat... expendit.

3) échanger: CARTUL. Clun. 111612 p. 649 (a. 982):ut quasdam terras inter se invicem -arent. DWL. Cour.Il 80 p. 107,26 (a. 1027): res quas... Maius abbas 20-avit cum Ugone. CARTUL. S. Alb. Andegav. 11 629 p.113 (a. 1157-89): alio loco terrant sue equivalentem ci-avit. Tjt.&n. Scheftl. 472 (e. 1175-80): Luitkart uxorHeribordi, que -ata est de Tegrinse. CIIR0N. Andag.58 p. 132,1: Henricus..., predictum fiscum,... duci 25Frederico -avit pro quibusdam eius possessionibus.CARTLTL. Berbez. 568 p. 159 (cIIes): Raimundus Ag-baudi -avit partem suam cum monachis pro vineis.C*wrui.. mardi. Missi. 11524 p. 363,14 (a. 1186): bec...-atorum prediorum alteratio «acta est su>per riparn 30

fluminis.4) recevoir en échange: PETR. CEL.L. epist. I 46 col.

469 A : applicate pannum paschalem... ut exinde cap-tivus -et redemptionern, mortuus resurrectionem,peccator iustificationem. 35

5) changer: a) en général: RIMB. Anse. 6: nomenque-atum a loco habitationis vestre accepit, ut vocareturNova Corbeia. MARIAN. SCOT. cliron. a. 1078: egoMarianus peregrinus factus pro regno celeste, patriam-avi. ANNAL. Mcli. Cremif. a. 1180: Odoacer -ato 40antiquitatis nomine dux appellari gloriatur. b) inter-vertir: RIcHER. II P. 64: mille corneos cf fecit caracteres,qui, per XXVII abaci partes -ati, cuiusque numerimultiplicationem sive divisionem designarent. e) trans-former (moral.): CARM. libr. III 11,1: cum invertis 45splendens fueram, -atus adibam / cenobium sanctum.

6) transcrire: W.&iJiFa. exord. 26 p. 508,29: secun-dum emendationem... psalterium cantant... quamGregorius... episcopus a partibus Romanis -atam...in Galliarum dicitur ecclesias transtulisse. 50

emploi réflexif, se tourner vers, s'adonner à: GuTLL.S. THEOD. cant. p. 124: semper et ubique tranquillum,nec mutatur, licet ad multa se -et.

mutuans, -tis m. (forme mutans: COLOM. iud. 2) celui

qui accorde un prêt, prêteur: COLOM. iud. 2: mutuatora mutante vadimonium recipiat. lb. 3: quantitatempecunie et nomma testium in cartulam scribere, acsigillo utriusque, mutuatoris scilicet et -lis sigifiarefadant. y. mutant,

2. mutuo y. mutatis.mutuor 1. 1) faire des échanges commerciaux: Dut.

fleur. V p. 151 (a. 1124): liceat... abbati... ad utilitatemmonasterii emere, vendere, -an. 2) emprunter: a) aupropre: PAPIAS: -atur omnis qui accipit, etiam si nonipse soluturus est mutuo. Ucarno s.v. moto; -r accipi-entis, ut -r id est accipio. b) au figuré: NIC0L. I epist.99 p. 587,37: ut... papa Celestinus scribit, cuius hecsummatim verba -ati surnus. V114c. KADL. chron. p. 43:omnium ergo, f iii, que agis e divino speculo iusticieformam -are. 3) se procurer, obtenir: RUOTG. COL.31: beneficiis largioribus cotidiana obsequia -an.4) utiliser, se servir de: Acrus pont. Cenom. p. 478:

cum manus succurrendi -aretur ad usum. y. 1. mutuo.matura, -ef y . molitura.muftis, -a, -um I) adj.: A) sens propre: 1) en parlant

de personnes: a) muet, privé de l'usage de la parole(UouTIo S . V. mugio: -us, -a, -um quia mugiat et nonloquatun): LEX Fnision. add. 3a,8: si quis alium itain caput percusserit ut surdus et -us efficiatur. ERMENR.Sval. 8: sorte, et -e, cxi a plasma Dei. EKKEH. IV bened.I 27,26: -us cris propere nec in annum verba loquere.VITA Adalb. p. 216: iii Deo... iubente 4 conticescunt.

b) muet, qui ne veut pas parler: SUGER. consecr. Dion.

I p. 214: si -i in laudem eius extitenimus. ALAN. IN5.

dist. col. 868D: Sus... dicitur non volens loqui. 2) enparlant d'animaux ou de choses (muet, silencieux): VIrAPirm. 19 p. 30,14: que clocca, quandiu ibipendebat, -aet humano auditui inutilis pennansit. WALAHFR. carrn.5,41,2: limaces quoque multiloquos -asque cicadas.WETT. Gall. 15: genus demonis erat -um. RIME. Anse.20 p. 44: a simulacris -is et surdis auxilium querere.

B) au figuré: 1) silencieux, caché: PAUL. FuLD. Erh.

1,7 p. 13,24: ne quasi -a prorsus tot sancti Partis ob-tumescerent merita. EGm. PARIS. Carolin. I 49: -apotestas / ecclesie. 2) en parlant d'un texte (pageblanche, sans écriture): TBEOD. AMORD. Tryph. et Resp.

p. 291,16: abrade titulum ut -a sit pagina. 3) (gramm.):

a) consonne muette, lettre qui ne se prononce pas: JOH.SAIU5B. epist. 110 t. I p. 177: litere que minimum sonant,-arum nomine censeantur. Doc. Cisterc. 17 p. 45(e. 1100): ad comparationem quarum scilicet semivoca-calium et vocalium benesonantium, -e sunt appellate,non ut quaque parte careant vocis, sed quia exiguamipsius vocis partem habeant. b) dépourvu de valeur oude sens: GERARD. Monts. delib. p. 226: in rore... celestinec-a sunt verba, licet rusticana. C0NR. 1-luts. didasc. p.30,6: per se quodammodo particule iste -e videntur,nisi per illas duas principales (sc. nomen et verbum)

1025 mDtumn–muvilis 1026

ad sensum plenum diriguntur. ALkN. INS. Anticlaud.11 465 p. 86: nisi conveniant, oracio -a iacebit.

II) subst.: A) marc.: 1) muet: HiLDEGARD. caus.

p. 54,3: de -is... spuma obligat et strangulat rationa-litatem in homme, ira quod Ioqui non potest. Orw.VIT. hist. 112 t. I p. 49: cecus enim videt, -us loquitur.FULC0 hist. vie Jeros. I 26: -is et brutis voces deditarticulatas. Pem. COMESTOR hist. schol. col. 1578D; ad-ducunt ei surdum et -um. 2) (par extension) sorte de devin,sorcier: RADnERT. epitaph. Arsen. p. 72: sortilegeibidem aggregate, divini, coniectores et -i, necnonsomniatores et hi qui exta consulebant.

B) fém., consonne muette, lettre qui ne se prononcepas: Lupus epist. I 8 p. 64: communem syllabam ex-a et liquida fieri in eis solis que per naturam breviasunt. HuGo S. Via. gram. p. 271,32: primus modusfit ex liquidis precedentibus -is.

mutuum, -in. V. mutuus.mutuus, -a, -um 1) adj.: a) réciproque, mutuel:

SYNOD. Ticin. p. 416,12: ad -um colloquium convenire.RICHER. II p. 34: post -a colloquia iussus. HRoTsv.prim. 354: his ita colloquiis -o sermone peractis.GLoss. Pist. Justin. p. 34,24: -o consensu facta divisio.GALTER. CASTIL. Alex. 1289 col. 470A: dum sibi man-datas legatio -a partes f exsequitur. ORD. Va. hist. X10 t. TV p. 63: inter eos... -a per X armes altercatioperduravit. GUILL. S. ToD. cant. 139 p. 172: citra-e coniunctionis suavitatem. ANDR. CAPELL. I 6 F

p. 139: amantes -o amonis vinculo colligari. RICHARD.S. Vici-. trin. IV 3: secundum originem -am ad mvi-cern differentiam habere. CARTUL. Babenb. T 65 p.88,24 (a. 1186); -e familiaritatis obliviscens. CARTUL.Naumb. 403 (a. 1199): per -am distractionem volconcambium. CARTUL. Ursicampi 67 p. 45 (a. 1199):-a sigillonirn nostrorum appensione.

b) échange, donné en échange: AONOT. cod. Justin.p. 53,30: -as accepit pecunias. Con. Lauresh. 53,46(a. 897): res... per -e complacitationis precariam recepi.CARTUL. Hersf. 52 (a. 949-57): ut... pro eo -um aliudpredium acciperem. Dn'L. Otton. II 126 p. 143,37 (a.976): dantibus eis pro hoc -a vicissitudine sui iuris...viilam Holthem.

c) en prêt (Uowio s.v. muto: -us, -a, -um, mutuodatus vel acceptus): PE1IL VIENN. except. 1132 p. 325:qui dant pecuniam -am sub usuris rustico. PETR.COMESTOR hist. schol. col. 1601 B : posuenmt ibidemnummularios, qui -am sub cautione darent pecuniam.TRAD. Ratisb. 944 p. 474,11 (a. 1180): -as concessitXXII libras argenti cuidam ancille. ACTA pont. Rom.ined. J 395 p. 344 (a. 1188): novem libras Provenienseset sex bizantios -os et pallium.

d) emprunté (Ucnrno y. supra 1. 43): GIJTLL. Tnt.hist. rer. transm. XX 5 p. 949: ornnes eiusdemdomus thesauros exponens, insuper etiam infinite

quantitatis pecuniam -am sumens, omnia militibuserogavit.

2) subst. neutr.: a) emprunt, prêt (SOMMA Paris. 1,7p. 2: commodate... -mn dicitur quod de meo fit tuum,

5 ut simile recipiam, non idem. SUMMA Trec. IV, II p. 72:naturale -um est quod ex mon tuum fit; in his demumcausis que in quantitate consistunt. ib. p. 73: civile -umfit per stipulationem. Uouno summa [éd. Mc Laugh-lin, The Teaching of the Canonists on Usury. Med.

10 Studies. 1(1939) p. 100]: -um .. .constitit in his rebusque pondere, numero vel mensura constant veluti vino,oleo, frumenta, pecunia): CARTuI. Vindoc. II p. 33(a. 1085): sed a nullo burgensium creditionem queret,aut -um vel hospitalitatem. ACTA Phil. Aug. I 379

'5 p. 469 (a. 1191): garrandie nostre beneficio fruiturosesse pro quibuscumque -is per eosdem contrahendis.STATUT. Arelat. 39 p. 201: instrumento -i vel debiti.

expressions: I) mutuo, in mutuo: à titre de prêt:ADN0T. end. Justin. 94,5: si -o accepisti argentum.

20 ACTA pont. Rom. id. I 377 p. 330 (a. 1186): vel abaliquo pecuniam -o accipiat ultra precium. OBERT.SCRIBA a. 1186,78 p. 30: accepi -o a te Alberto... lb. dr.mn. III. ib. a. 1190,86 p. 35: accepimus a te... lb. dr. ian.XI et S. VJIIJ in -o. STATUT. Cisterc. p. 121 (a. 1190):

25 a Iudeis . -. nec pro usura nec etiam sine usura aliquid-o accipere liceat. 2) mutuo pro amore: à titre de prêtgratuit, sans intérêt: Gu!LL. CAs. 824 p. 330 (a. 1190:confitetur Mabilia se cepisse -o pro amore a Suzubonolib. XV quas ipsa pagavit in dote sue fuie. ib. 842 p.

30 337: se cepisse -o pro amore a magistro Oberti notaniosol. VI.

b) échange: Lit Domesd. II p. 178: hanc revocatipse R. pro -o illius terre quam tex dedit Issac. ex-pressions: mutuo, in mutua (en échange): Dut. Otton.

35 I 152 (a. 952): ut ipse vassallus nostre proprietatisloca... acciperet. .., nos autem ista lace... -o haberemus.CARTUL. Babenb. I 49 p. 66,3 (a. 1177-80): abbatiiusticiam recognovi in -a.

mutuo adv.: 1) mutuellement, réciproquement:40 AMALAR. antiph. III p. 69,14-15 (éd. Hanssens): initia...

et termini... -o respondent. EIu1R. ad Grim. 22 p.559,31: ut distant conpatiendo -o portare atque portari.GUILL. S. THEOD. cant. p. 174,141: erunt sibi -o ad con-sentiendum. ORD. VIT. hist. XII 25 t. IV p. 408: in con-

45 venticulum clericorum -o colloquentium. Ono FRIS.chron. 7,35 p. 371,20: -ose corrigunt. HELM. 29 P. 57,4:pugnaverunt... reges -o. RicHArw. S. VICT. trin. III8 col. 920B: in dictis -o dilectis -oque diligendis...oportet ut singulis sit summa perfectio. ib. III 9 col.

50 921 C: invicem respicere habent et -o respondere debentnatura creata et natura increata.

2) tour à tour: HEX. PRIOR. p. 42: hi autem tres sibi-o successerunt.

muvifis, -e y. mobilis.

1027 muvillis—myrmicoleo 1028

muviffis, -e y. mobiles.muzmudis, -is In. [or. masmudi] monnaie d'origine

arabe. Doc. Port, reg. I 330 p. 431 (a. 1176): paupe-ribus, viduis et orphanis DCCCtOS et LXX II mora-bitinos et JI mille et DLXXV -is. Monasterio sancteCrucis ubi corpus meum iubeo seppeliri VIII mille-is quos ibi habeo repositos. y. mazmudina et mussi-niutinus.

muzo 1. [a.Iomb. muçar = fuir; cf. Arch. gloit. et .12,466, gail. mûkjàre, REW 57231 s'évader, s'enfuir:STAT. Carre 15 (a. 1172): item si qui bos vel vacha velasinus vet iumentum vel equus invenietur -ando velsciapucando in alienis damnis, auferatur illi, cuitesfuerit ipsa bestia, duodecim denarios pro quaque bestia.

muzzewiha, -e f [ong. ar.] formes: muzcia,muzzemuna, muzzewia et muzzewina: GERBERT. astrol.

p. 132, note e et g. heure égale: GERBERT. astrol. p. 132:per horas equinoctiales et inequales, quos Arabes -e,id est equales, dicunt, et Ezemenie, id est inequales.

myctir, -ires m. [gr. iuxr1p] narine: ODo CLtW.occ. p. 9: -r et rinces eius teyoten aduncans.

mygale, -es f hermine: WALAHFR. epit. in Lev, col.816B: -e quidam dicunt haramo. CARM. Bur. B 134,10:nomina paucarum surit hic socianda ferarum... mar-tarus et -e, luter, castor tebelusque (glosé harmil).

niygalinus, -a, -une [mygale] formes: megalinus:HERRORD. Ott. 1,34 p. 716,14. migalinus: RUODL.XV 97. BERTH0LD. Zwip. chrori. 10 p. 176,15. d'hermine:RUODL. XV 97: datque superductam coœo crusinammigalinam. BERTHOLD. Zwir. chron. 10 p. 175,15: deuspelles, imam canam, alteram migalinam. HERB0RD.Ott. 1,34 p. 716,14: tegimentum nocturnale... deserico, auro et megalina pelle confectum.

mymmus, -i M. V. minus.mynegungus, -a, -une [a.saxon. mynugung] ruiné:

LEGES Athelstan 7 (Liebermann p. 178): et eum gracie-mus pro labore suo de communi pecunia nostra...ne forte ipsa remaneat -a.

inynisterium, -i n. y. ministenium.myntera, -cf. y . mintera.myntologus, -i M. V. Mythologies.myntza, -e f. ii. menue.myoparo, -nis in. formes: meoparo: FRECULPH.

chron. I, VI 17 col. 1075B mioparo: UouTIo S.V.

ph et dromos. sorte de navire de pirates (}-IRABAN. univ.XX, XXXIX col. SSSB: -o quasi minimus parc: estenim scapha ex vimine facta, que contecta crudo coriogenus navigii prebet; qualibus utuntur Germanorumpirate in oceani littoribus vel paludibus. Uatyrro s.v.ph: mioparo... est enim navis piratarum ex vitrineet crudo corio contexta. ib. s.v. dromos: mioparo,navis ex vimine et ex corio contexta): HRABÀN. univ.XX, I col. 533 B : piratica bella suret sparsa latronumagmina per maria -nibus levibus et fugacibus... navibus.

Fitncui.pn. chron. I, VI 17 col. 1075 B: in -tient Seleucipirate. GUIDEnt Nov. pign. sanct. III 3 col. 663c:dum citatis -nibus vadosum preproperant scindererostra salum. y. miroparon.

myrias, -dis f. forme: minas: RADULF. CADOM. gestaTancr. 147 p. 709. ace. plur. -das: GIL0 hist. Hier.11469. myriade: VITA Bertini I p. 769,15: illorum enimanime inter innumeras celestium -dum fulgent turmas.SEDUL. carne. II, XXVI 4 p. 192: potins millena sonabo /

10 milleque -des canto salutis opes. EKKEH. IV bened. I36,2: effert -dune dies ista neces mage senum. BERTI-!OLD.C0NST. aimai. a. 1077 p. 294,28: mendaciorum -desubicumque regnabant. RADI.JLF. CADOM. gesta Tancr.147 p. 709: decem -dibus michelatorum vix redemptus.

15 GIL0 hist. Hier. II 469: sibi -dies Persarum gentisadesse.

myrica, -cf formes: miriaca: AtmooT. Glasg. p. 113.mirica. AELFR. Mg]. Sax. vocabul. p. 33. UGuTTo s.v.amarus. COLL. Salem. II p. 744. GALAND. REGN. prov.

20 84 p. 70. TILE0DOR. PALID. annal. a. 1181 p. 96,4.ARdHIPOETA 7,2,4. HELM. 47 p. 93,6. murica: ALAN.INS. Anticlaud. VIII 217 p. 179.

1) tamaris (Tamarix Gallica L.) et bruyère (Callunavulgaris L.): Uuuiio s.v. amarus: item ah amarus, mirica,

25 -e, quant Latini tamaricam vel genestam votant, abamaritudine nominata; gustus enim cires est amarus.METELL. buc. 4,53: frumenti spicas dat campus utante -as. ARcIm'oETA 7,2,4: curie cedris Libani vepreset-e. LAMB. PAn. vita Matth. 1110: sacra cessa ... in turris

30 cuiusdam cochlea ligno et -is cooperta. GAL.AND. REON.prov. 84 p. 70: sauces, ulmos, -asque excoht. ALAN.INs. Anticlauci, VII 429 p. 169: nana -a. VINC. KADL.chron. p. 114: licet Platonis -am videar insere, dicamtamen. par métaphore: AL&N. INs. Anticlaud. VIII

35 217 p. 179: cedros cupit delere murica.2) tamarin (Tamarindus Indica L.)?: MAŒR herb.

spur. p. 131 y. 217: artibus in medicis fertur vis magna-is, / hisque tamaricum nomen. COLL. Salem. II p.744: provocabis vomitum cum semine -e quod ita aptabis.

40 3) terrain couvert de bruyères: HELM. 47 p. 93,6:campum vasta et sterili mirica perorridum. y. mericaet mince.

myricetum, -a n. [myrica] touffe de bruyères: LAUR.DUN. anecd. poet. VII 56 p. 80: audi mira; quia dira

45 diriserant preuia / -a, et spineta verticem moventia.myriophyllon, -i n. forme: myrifilon. millefeuille

(Achillea millefolium L.): AELFR. Angl. Sax. vocabul.p. 30: nomina herbarum... millefolium vel myrifilon,g. vel centifolia, gaeruwe. y. mirifillon.

50 myrmica, -cf. y . minmica.

myrmicoleo sive myrmicoleon, -ntis in. ace. myrmi-coleonta. forme: mirmicoleon: ODo CLUN. epit. Jobcol. 150 C et 151 A

fourmilion (insecte): RATHER. prel. coi. 181 C: -o

1029 myrobalanicus - I. myrrha 1030

utique nec dissiinilis, formica allis, alus ko videris.Ono CLut. epit. Job col. 150 0 : -on quippe panrumvalde est animal formicis adversum. Dicitur autemlatine formicarum leo, vel certe formica et leo. ib. col.151 : item per -on designatur, quia carnalibus leo est,spiritualibus autem formica. Anno FLOR. quest. 15col. 530e: ex libris moralibus -enta assensum pre-buis sem.

myrobalanicus, -i m. forme: mirabolanicus. myro-balan (Moringa Arabica Pers.): COLL. Salern. V p. 275:mirabolanici non dentur in vitiis spiritualium, ne vetosumpta decoctio abiciatur.

myrobalanum, -i n. forme: mirobalanum. 1) noixde Ben, myrobalan (Moringa Arabica Pers.): COLL.Salem. II p. 84: cum decoctione agarico, popolidoet mirobalanis citrinis. ib. II p. 405: mirobalani citrini,colore citrini, substantie ponderose et viscose non citoseparabiles a nucleo boni. ib. p. 405: mirobalani mdiquanto nigriores tanto meliores. ib. p. 405: mirobalanikebuli tuberosi et grossi et quorum cortices bene nucleisiunguntur imgosi, et non perforati et aliquam habenteshumiditatem boni. 2) baume à base de noix de Ben:Ucuno s.v.: hoc mirobalanum, id est unguenturu red-olens balanum quod fit ex glande balani odorate.i'. myrobalanicus et myrobale.

myrobale [pour myrobalanum] forme: mirobale.myrobalan: GUILL. CAss. I 490 p. 195 (a. 1191): lib.LV implicatas In auripigmento et in galenga et mirobalechebule. i. myrobalanum.

myrocopus, -i m. [myron et caupo] forme: miro-copus. parfumeur: Uouno S.V. copos: hic -us, -i...scilicet unguentarius qui unguentum facit. Urnrrios.v. miron: miro componitur cum copos, quod est laboret dicitur hic -us, id est unguentarius qui laborat adunguenta facienda et vendenda.

(myrodema, -tis f [pour hypodema? I. 687p.]chaussure?: Ono CLUN. occ. p. 39: non -a pedum, terginon ambit amictum I sentibus impressas nec sentitledere plantas).

myron, -i n. forme: miron: Uourio s.v. EKKEB.ScHoN. opusc. 4 p. 283,33. parfum: 1) au propre:Jois. ScoT. versio Dion. Ar. 114 col. 1089e: -on summussacerdos accipiens, superponit divino altari. Uounos.v.: miron grecum, unguenturu latinum. 2) au figuré:JOH. SeoT. versio Dion. As. 11 4 col. 1089C: mysteriumtelete -i. Encan. SCHON. opusc. 4 p. 283,33: Jesu, vivepanis,... suave olax miron, mitis agne. y . myrum.

myropola, -e m. et f marchand(e) de parfums:U&t.mo s.v. miron: et dicitur hic et bec -a, ici est yen-ditor unguentorum.

myropolium, -i n. forme: miropolium. boutique deparfumeur: Ucuno s.v. miron: unde hoc miropolium,dorons unguentaria ubi venduntur unguenta.

myrothecu, -e f [zupox] forme: mirotheca.

boite à parfums: Uuu'Tlo S.V. miron: hec mirotheca, -e, hiest unguentorum repositorium.

myrratus, -a, -um y . myrrhatus.myrretis, -is f myrrhe. GLoss. AA 467,1,34: -is

zmirna idest mura.1. myrrha, -ef formes: mirra: VrFA Anstr. p. 70,28.

RECEPT. B. VIII p. 42. Uourro s.v. amarus. CoLt.Salern. II p. 405. mirrha: HILDEGARD. phys. 1,40.murra: GLoss. AA 467,1,34. Awnnor. Bamberg. p. 26

10 et 27. RECEPT. C. J p. 63; C. VII p. 64; C.XXIJII p. 68et passim. myrra: 1-IRABAN. carm. 5,4. WALAHFR. carm.5,6,21. GLO5S. AA 467,1,33. RECEPT. C. XII p. 66.EK10EH. IV bened. I 7,8. PoNrrp. ROM. I p. 295,6.HILDEGARD. caus. p. 166,174 et 217. BALDER. Alber. 28.

's ARNtJLF. AUREL. Ovid. metani. 10-11 p. 223,67.1) arbre à myrrhe (Coinmiphora Schimperi Englj:

PETR. CoMEsTroR hist. schol. col. 1188 0 : est -a arbor,que grece smyrna dicitur, quinque cubitorum, que estin Arabia, cuius virgulta Arabes exurunt ut melius

20 pullulent et fructificent, ex quorum nitore (i. nidore)multos contraherent intolerabijes morbos nisi fumostoracis occurrerent. UGuTIo s. î'. amarus: hec mina,-e dicitur quedam arbor Arabie altitudinis Ve cubito-rum similis spine quam acetatum vocant, cuius guta

25 viridis est et amara; inde mina dicta est tainillius quam arbor. ARNULF. AUREL. Ovid. metam.X 10-11 p. 223,67: mina est genus arboris de quasuccus exudat.

2) myrrhe (résine odorante): HRABAN. carm. 5,4: qui30 foUis myrram, balsama rare dabunt. RECEPT. B. VIII

p. 42: thus et mirra et bacas edere equali pondere cumaqua teris. RADUERT. Matth. II 2 col. 137 A ; per -am,qua mortuorum corpora passim condiebantur. RECEPT.C. I p. 63: si capud de frigdore doleat, murra cum vino

35 odorifero teris. ib. C. XII p. 66: myrra, agatia, amo-mum... cura melle coctum. ib. C. XXIIII p. 68:mura trocliten, piper album (cf. ANTIDOT. Bamberg.p. 27). AN-I-bOT. Bamberg. p. 26: mura staeptisXLVII, cassia. EKKEH. IV bened. I 7,8: tritium the-

40 sauruin date: myrram, thus, simul aurum. PoNiIF.ROM. I p. 295,6: turc ponis in incensario ignem etthumiama, thus et myrra. PETR. C0MEsT0R hist. schol.col. 1188 A : stacten est gurnmi quod fluit de myrrha,quod et -a dicitur. HILDEGARD. caus. p. 174,6: si autem

45 vermis dentes hominis corrodit, ille aloe et myrramequali pondere accipiat. BALDER. Alber. 28: corpus...myrra et aloe et aromatibus conditum a medico suc.COLL. Salem. II p. 405: mirra rufi coloris, substantiepure et lucide. ORD. ViT. hist. 12 t. I p. 8: aurum, thus

50 et -am Christo sponte obtulerunt.3) sens symbolique: HRABAN. univ. I, II col. 22

in -a continentie. RADBERT. Adalli. (AA. SS. Ben. IVI p. 312): metitur ibi -a, membrorum scilicet mortif i-catio coin aromatibus. PETR. DAMIAN. serin.

1031 2. myrrha-myrtûs 1032

J Col . 510 D : per -am ergo carnis integritas designatur.PETR. COMESTOR serm. XXIX col. 1785&: -a que...corpora mortuorum a putredine servat, significatmortificationem carnis. GUERR. serin. col. 1015B: eamad montem -e et ad colles thuris sublimasse. ALAN.INS. dist. col. 868 e : -a proprie amaritudo ... ; diciturcarnis mortificatio ... ; dicitur vitiorum destructio.dicitur passibilitas ... ; ib. col. 869 A : ... dicitur SapientiaDei...; dicitur penitens qui castigat carnem suam etin servitutem redigit.

2. myrrha, -e f. forme. mina: infra. murrhe: UGu1I0s.v. amans: item mina dicitur lapis ex quo fiurit vasa.ARNULF. AUREL. glos. Lucan. IV 380: mina genus estlapidis vel ligni unde pocula fiunt. y . 2. murena et mur-

rinus.myrrbatus, -a, -um forme: mirratus: UGuTrio s.v.

amans. muratum: Acrus pont. Cenom. p. 343.murratum: CIL0SS. AA 467,1,31. myrratus: Aelfr.AngI. Sax. vocabul. p. 27.

myrrhé, mêlé de myrrhe (UGuTro iv. ainarus: mina-tus, -a, -um, mina imbutus, et infectus, amarus):I) adj.: SEntit. cairn. 1,18,33: -i calicem liquoris.HINci1. REM. epist. col, 163A: vehit in -o fonte (id.

div. Loth. col. 6MB). AELn. Angl. Sax. vocabul.P. 27: -um vinum, gemenged mid myrran (HILDEGARD.scivias 1,4 p. 418A). OUERR. serin. col. 48D: detur

eis bibere vinum -um Dominice passionis (GEimoH.

Antidlir. 2,35 p. 268,9). 01w. ViT. hist. 118 t. I p. 80:-um vinum ei bibere dederunt. 2) subst. n., vin mêléde myrrhe: BERNARD. serai. sup. cant. IX 44,1 p. 45:Salvatori oblatum est incruce-um,etideonoluitbibere,quia istud sitiebat. Acrus pont. Cenom. P. 343: vinumquoque et muratum iuxta altare positum... violenterabstulit.

(myrrheus, -a, -um (faute pour myrteus, cf. Isin.ong. 12,1,531 forme: mirrheus. couleur de myrte(brun): ADAM Powr. utens. p. 122: equos... ex tredecimcoloribus... notabiles: badios, aureos, minheos).

myrrhina, -cf y. myrrhinus.myrrhinum, -i n. y . myrrhinus.myrrhinus, -a, -um forme: mirrinus. 1) adj., parfumé

de myrrhe: ARNULF. AUREL. Ovid. metamorph. X 10-11

p. 223,67: Petronius Arbiter ad libidinis incitamentummirrinum se bibisse poculum refert. 2) subst: a) fém.(formes: mirrina UGtrno s.v. munhina P.&pLAs.): vinmêlé de myrrhe: PAnAS: mutThina, vinum rnyrrhaconditum. Ummo s.v. amans: bec mirrina, -e, patiodivina que a Grecis nectar dicitur. y. 2. murina. b) neutr.(fiorme: mirrinum), boisson parfumée de myrrhe:ARNULF. AUREL. Ovid. metam. X 10-11 p. 223,67:mirrinuin affers quo virilibus arrnis occursem fortius-cula.

niyrritetes, -is f [pour myrritis] forme: mirritetes.pierre précieuse couleur de myrrhe: Ucurio s.v. amarus:

bec mirritetes, quedam gemma quia in ea est colormitre.

myrta, -e f forme murta: BONVILLANO 202 p. 106(a. 1098). REG. archiep. Janke 2 p. 407. myrte (Myrtuscommunis L.): 1) plante: RECEPT. C. VII p. M: pipercum -e foli [dia viride teris. ib. C. LVIII p. 74: -a nigra.ib. C. LVIII! p. 74: adianto, -a nigra galla asina. 2) bois:B0NvILLAN0 202 p. 106 (a. 1198): per pagamentum deminis sexcentum de murta legalis sine magagna bona et

10 bella. REG. archiep. Janue 2 p. 407: duos fascios murte.myrteta, -e f forme: mirteta. bains entourés de

myrtes: UGUTIO s.v.: hoc -a et ponitur pro baineismirtis obsitis. y. myrtetum et murteta.

myrtetum, -in. forme mirtetum: TROP. GRAD. 497 str.15 Sb p. 259. lieu planté de myrtes (cf. myrteta): FLOR.

LUGD. hymn. p. 211 y. 21: hunc... inter -a beatus /Zacharias. . . vidit. ODO CLu!J. serm. col. 741 D: ab angeloqui stat inter -a. METELL. buc. 781: stans inter -a vir.TROP. GRAO. 497 str. 5b p. 259: virtutum ramis extensus

20 inter -a siiblirnis.myrteum, -i n. y. myrteus.myrteus, -a, -um 1) adj. (forme: mirteus: UGUTIO S.V.):

a) de myrte: VrNc. KADL. chron. p. 103: Calistenes...dat iii in dextram -uni virgultum et in sinistram laminam

25 vitream. b) fait avec du myrte: FRECULPH. chron. col.943 B: oleo -o. Uouno s.v.: -us,... ad mirtum pertinens.c) rempli de myrtes: UGUrIO s.v.: -us,... plenus mirti-bus. d) couleur de myrte: AELFR. Angl. Sax. vocab.p. 46: nomina colomm:... -us, bleo-reod. 2) subst.

30 neutr. (formes: mirteum Uotrno s. y . mirtheum: VINc.KADL. chron. p. 103): a) lieu où abondent les myrtes:Ucuno s.v. mirtus: unde hoc -um locus ubi habundantmirtus. b) buisson de myrte: Vnc KADL. chron. p. 103:cum hoc mirtheum sua proceritate aplanon attigent.

35 myrtigcr, -a, -um (myrtus et gero] couronné de myrte,qui porte du myrte: Jos. IScAN. belI. Troian. 111 212:-e sacrata Dec.

myrtinus, -a, -um forme: mirtinus: COLL. Salem.II p. 270. de myrte, fait avec du myrte: Armoot.

40 Sangall. p. 97: oleo -o, oleo lib. V, mine semen con-tusum lib. H. Huco S. Via. arrha. an . 18,20: utvirgines... per sex menses oleo -o ungerentur. COLL.Salem. II p. 270: siropus -us ib. II p. 87: oleo supra-dicto inasticino et -o. Pn. C0ME5T0R hist. schol. col.

45 1182c : hoc (sc. alezan) enim purius est quam nuceumvel lineum vel -um vel raphaninum.

myrtosus, -a, -um [myrtus] forme: mirtosus. pleinde myrtes: UGUTIO S . V. mirtus: -us, -a, -um plenusmirtibus.

50 myrtus, -i et -us f. forme mirtus: ARs Bern. p. 69note 23. UGUnO s.v. Coa. Salem. II p. 77. (abt) mirti-bus: Uouiio s.v. mirteus. myrte (Myrtus communSL.): 1) au propre: GERARD. SuEss. Rom. rnetr. col.I84c: thus redolens, cedrus, nux, -us, cliva. COLL.

1033 myrum-mysteiium 1034

Salem. II p. 77: appone aquam rosanim vel violarumvel -um. Ucuno s.v.: -us ... arbor in litore marishabundans. 2) au figuré, en parlant de celui qui apaise:ALAN. INs. dist. col. 869: -us, proprie, tranquillamens. ib. col. 870A; dicuntur -us iffi qui tribulationesproximorum temperant. y . myrta et 1. minus.

inyrum, -i n. onguent: PETR. CoMnsToR hist. schol.col. I477: lavit se et unxit -o optimo. V. snyron.

mysileum, -i n. V. mausoleum.mysimber, -ri (Lca1pLŒ] le Sud: VrrA S. Egivini

p. 374: in -ri climate, que est meridiei. r. mesembnia.mysteriails, -e 1) mystérieux: LAUR. DUN. anecd. poet.

IX 10: semita per speculum -e patet. 2) mystique,symbolique: MAnu. VIND. ars vers. II 19 p. 156,5:dat tegimen buxus -e cruci.

mysterialiter forme: misterialiter: GERHOH. Antichr.1,29. id. vigil. 19 p. 523,9. Orro Rus. chron. 8,9 p.404,15. mystiquement, symboliquement: HERM. AUGIENS.hymn. 3,5a,I0: propitiationis arum / ... ad aram /mactandum -r. ANSELM. HAV. dial. 2,23 p. I20l':arcana quoque divina sub sigfflo divinarum Scriptura-rum -r clausa. GERHOH. Antichr. 3,11 p. 375,1: opusSpiritus sancti est sanctas Scripturas partite -r ex-ponentis ad edificationem fidei. id . vigil. 19 p. 523,9:Christus cottidie immolatur ac Patri sue -r offertur.Ono Fais. chron. 8,9 p. 404,15: quod tamen -r potiusquam ad litteram intelligendum videtur.

mysteriarcha, -e sire mysteriarehes sive mysteriarchus,-i m. [FwŒtpt&prI1ç] forme: misteriarchus: HYMN.Xes. (Neues Archiv hp. 226v. 66). celui qui préside auxmystères, prêtre: HYMN. Xes. (Neues Archiv JJ p. 226y. 66): ut validi noNs sit verbi misteriarchus. HYMN.in nativ. Marci (Anal. hymn. LI p. 195 str. 2): hunc inquaternis vultibus J propheta quondam providus /signavit, hune notarium / -es incitum. HYMN. ecci.(Migne, PL 151 col. 817 11): hune in quaternis vultibus /propheta quondam prescius / vidit leonis inclita J -isformula. BERTHOLD. CONST. aimai. a. 1078 p. 310,30:quia obnixe ab aulicis illis -is rogabantur. THEOFR.Wiliibr. metr. 2,128 p. 489A: !ex ut per Moysen datacredita, -en. REL. Dunstan. p. 399: -a sacramenti.

mysterium, -in. formes: misterium: ODo CLUN. 0cc.p. 122. FOLC. gesta Bert. (éd. Guérard)p. 25. LEGES Cnuti4,2 p. 284 et passim. mixterium: Uourio S. v.

I) mystère: A) cérémonies religieuses secrètes dans laGrèce antique: FRECULPH. chron. col. 9561): Pandionisfilius, sub quo -a Grecorum esse coeperunt.

B) secret: AMALAR. epist. p. 261,32: -um grece, latinesecretum, quia fides ista latet in cordibus electorum,propterea vocatur secretum fidei. REMIG. epist. I Cor.col. 602 C: nain -um grecum est, quod latine dicitur secre-tum et occuitum. INvENT. Phil. 1,1: plurimi dubitabant,utrum adesset aut non fuisset corpus Philippi;... abbas...licentiamabeoinquirendii.. . impetravit. PETR.DAMIAN.

epist. 121 col. 253-': cum imperatrice... obsceni negotiidicebatur habere -um. GERARD. MoRns. delib. p. il:alta -orum Dei celesti preventi gratia meditantur. LANFR.

epist. XII coi. 519): rogamus quatenus... in tante rei -o5 compleatis. ABELARD. epist. ad Rom, p. 353: -um dicitur

secretum et occuitum. unde et mystica locutio dicitursignificativa que non est aperta. GuIBERT. Nov. virg.col. 597B: non sine -o. VLN0. KAOL. chron. p. 41: gestafecundo interius veneranda -o.

'o C) symbole, ce qui a un sens caché: 1) en général:REMIG. apoc. col. 11440: -um quippe occulta tes essedicitur in qua aiiud videtur, aliud intelligitur. DE VERBISQUIBUSDAM (Biblioth. juridica M. A. II [Bologna 1893] II130b): -um iliud dicitur in quo aliud agitur et a!iud

15 intelligitur. 2) dans l'ordre sacré: HRABAN. epist. 10:Levitici libri multiplicia -a. Mut. Edw. reg. col. 743B:

petit sibi a sancto visionis huius -um revelari. RADBERT.Matth. col. 34A: profundaeloquiorumDei -apandendo,penetro. AMALAR. inst. can. col. 831 A : tractans de -o

20 legis, de doctrina fidei. ANGELOM. Luxov. reg. col.499 A : profunda -a in sacris Scripturis in bono studioquerere. Episr. var. II p. 640,2: figuris et -is veteristestamenti. ADALO. adm. col. 931 B: ex Scripturarum-is. GEIt&Ro. MoREs. delib. p. 45: attingere... hymno-

25 rum -um. 3) dans l'ordre intellectuel: AMALAR. inst.can. col. 825D: non sine aliquo septenarii numeri -o.ODo CLuN. mus, col. 7830: ad... altiora numerorum-a sensum protendere poteris. VrrA Bard. 28 p. 341,47:anno episcopatus ter septeno, numero -i pleno.

30 D) mystère, doctrine révélée, inaccessible à la raisonhumaine: 1) en général: VrrA Wuifr. p. 666,26: div'mis-is imbuti atque in fide confirmati. SMAR. diad. col.623 A : per ieiunium etiam occulta -orum celestiumrevelantur. AGOBARD. Fred. col. 1670: quia laus divine

35 sapientie in sacris -is et in doctrina spiritus invenitur.RADnERT. epitaph. Arsen. p. 79: divina cernere licuit-a. FRECULPH. chron. col. 1162A: prodens eius universa-a, et prophetas enumerans. REr.IIG. epist. II Cor, col.

ne pre angustia sensus non possitis penetrare40 et recipere -a divina. Ono Œurq. epit. Job col. 2220:

Deus pietatis sue -o homo factus. BRUNO CARTHUS.epist. col. 3830: instructi in agnitione -i Dei, ut cogno-scant aliqua -a Dei. vel quomodo Trinitas in unitatesit, et e converse. RADULF. Aiw. homil. col. 1574D:

45 sent etenim nonnulli qui, et si interna -a capere ne-queunt, tamen accepta exteriorum scientia non torpe-scunt. J011. FI5CAMN. conf. theol. I p. 112,91: hoc -ummens humana concipere non potest nec oratoria linguaenarrare, neque diffusi sermonis bibliothecarum vo-

50 lumina queunt explicare. GuILL. S. THEOD. cant. p.172 no. 138: de divini -o amoris. 2) appliqué à certainsdogmes: a) la Trinité: SMAR. reg. Bened. col. 7300:de Sancte Trinitatis -i... dogmate (cf. DHUODA lib.man. p. 72. Bovo MIN. in Boeth. p. 335. GEpRD.

1035 mysterium 1036

Mogus. delib. p. 15.) b) la rédemption et ses diversesphases: SMAR. diad. col. 665B: sancta ecclesia redemp-tionis sue -um in cunctis iam mundi partibus predi-cavit (Ono CLuÎJ. epit. Job col. 252A. FLOR. LUGO.Amal. col. 94B) SMAS. diad. col. 658 0 : cognitio enim-i incarnationis eius (CARrUL. Clun. I p. 162. OnoCLuN. epit. Job col. 167B REMIC. homil. col. 9180).WOLFHER. Hn.o. Godeh. II 13: anno igitur post in-carnati verbi Dei -um. AGOBAIW. epist. p. 233,44:de -o nativitatis Christi (hi. con. antiph. col. 3310.BERNARD serm. de temp. col. 119C). REMIC. epist. IICor, col. 656 e : a philosophis gentium et principibusmulta incommoda passus est propter -um incarna-tionis F1111 Dei, passionis, resurrectionis, ascensionisquead celos. Ooo CLUN. serra. col. 7I5C: assumpte huma-nitatis -a. id . epit. Job col. I35A: virtus sacrifidli vel-a circumcisionis. HINCM. REM. pred. col. 3I0C: licetnon omnes passionis eius -o redimantur (Patio, aimai.Bertin. p. 43). DUNCAL. resp. col. 493B: velum templieodem crucis -o scissum. SMAR. reg. Bened. col. 876:-um resurrectionis (RADBERT. Matth. col. 8520.Ono CLi.m. epit. Job col. uSA). HRABAN. epist. 33 p.466,36: resurrectionis atque ascensionis eius in celos-a (THIETM. 6,42). BRUNO CARTHUS. epist. col. 122A:-um vocat salvationem hominum que occulta fuitsemper ante adventum Christi, sert per eum revelata.0R0. VIT. hist. 118 t. I p. 46: ut -um paterne dispen-sationis in Jerusalem consummaret.

E) rite, célébration du culte: I) non chrétien: AMALAR.epist. p. 272,24: sint Catafriges funesta et Manicheispurca celebrantes -a jure damnati. WALAHFR. Mamm.10,14: didici -a ferla magorum. Mmc ELN. Amand.II p. 461,22: in signo sue liberationis phase typicumcelebrasse posteaque per illud -um, predicto Pharaone

ad terram promisse ohm hereditatis properasse.2) chrétien: a) célébration d'un office: Episr. var.II p. 300,9: de divinis libris ac sacerdotalis officii-is. ACTA pont. Rom. Gall. II 2 p. 53 (a. 824-7):consecracionem quoque foncium et scrutinii -a similiterfaciant. WALABFR. exord. 24: in duobus sabbatispasche et pentecostes, que specialibus -is adornantur.FL000ARD. hist. col. 146 e : dum hic misse celebra-rentiir -a. AIM0IN. FLOR. gesta Franc, p- 98: dominicicelebrare -a sacrificii. b) la messe: ACTA pont. Rom.Gall. II 2 p. 54 (a. 824-27): ut inter sacra missarumsolempnia predicacionem ad populum faciat et bene-dictionem post peracta -a. AGOBARD. reg. eccl. col. 293 A;in actione sacri -i, Id est in solemniis missarum. FOLC.gesta Bert. (éd. Guérard) p- 95: semet... preparavit adcelebrationem misse, et omne -urn... implevit stre-nuissime. Ono CLUN. serm. col. 7430; videmus quos-dam qui divinum -um frequentant (VrrA 0gw. p- 454.CARTUL. Agath. XXXV p- 52 [a. 1077]. CkwruL. Osen.1V p. 431 (c. 1187]). GERBERT. astrol. p. 130 n. I: demi-

nica -a.:. peraguntur. CARTUL. Biter. 51 p. 57 (a. 993):sacrum -um canitur. CARTUL. Clun. I 2813 p. 17 (a.1027): presbyter qui illam ecclesiam tenuerit et sacrum-um ibidem feccrit. CARTUL. S. Mar. Avenion. 33 p.

5 36 (a. 1037-39): cotidiani -i sacra celebratio. IIARIULF.chron. Centul. p- 269: mission faceret in crypta...vix valoir inchoata -a perficere. c) liturgie: Acruspont. Cenom. p. 25 (IXes,): liber de celestibus -is.Aooa&io. con. antiph. col. 338C; ad celebranda

10 missarum solemnia habet Ecclesia librum -orum.FRECIJLPH. ciron. col. 1216 B : liber hymnorum et-orum alius. FLOR. Luon. miss. col. 16A: ex antiquis-orum libris quedam verba necessario sumpta sont.

F) sacrement: I) en général: CAPIT. reg. Franc. II15 p. 335,5 (a. 869): sacra officia et divina -a pure corde

per illos suscipere. FoLc. gesta Bert. (éd. Guérard)

p. 143: cumque comes iste sacramentorum devotusparticipasset -is. Oomo CWN. epitaph. Adalh. p. 644:muniri se rogavit attentius -is ecclesiasticis. Ive serm.

20 col. 231A: -a occulta Dei, sieur est sacramentumDominici corporis et baptismatis, et cetera omniasacramenta. 2) spéc.: a) eucharistie, hostie: C,&pIT. reg.Franc. II p. 41,11 (a. 829): -a corporis et sanguinis(RATRAMN. corp. Dom. col. 143 C. AGOBARD. imag.

25 sanct. col. 224B). RAOBERT. corp. Dom. lib. col. 1269A:quod in -o vera sit caro et verus sit sanguis. WALAIIFR.Wett. 944 p. 333: decidit in lectum, Christi -a sumens.HINCM. REM. Remig. col. 1194 D : nos qui vere sub -ocarnem et sanguinem corporis soi sumimus. AMALAR.

30 inst. can. col. 825A: qui sacra -a connectant, casti etcontinentes sint ab uxoribus. FRECULPU. ciron. col.I123 C : -un fidei (ib. col. 1124k. Ooo CLUN.

p. 71 et 79. CARM. libr. III 57,2. RADULE. NIGER I p. 20).ODILo SuEss. transi. Sebast. p. 397: sancte communio-

35 nis -um... percipere (O5BERN. Dunst. p. 125,32). MIRAC.Georgii et Leti p. 79: divine consecrationis peracto -o.BRUNO CARTIIU5. psalm. col. 10390: precepit hoc -umpanis, qui corpus suum efficitur, predicare. b) baptême:MAGNUS epist. (PL 102) col. 981C; nullatenus itaque

40 baptismi -um perfici potest, nisi sub invocatione sancteTrinitatis. HINCM. REM. epist. col. 106A; ad sacri-um lavacri. GiRoN. Ved. p. 687: parato ergo baptisteriopresenteque episcopo qui sacre -o puellam immerserat.CALIXT. II serm. Jacob. col. 1385B: eicienda demonia

45 per baptismi -um. BERNARD. serm. in cant. col. 10340:sancito quippe novi -i decreto. LEGE5 Cnuti 4,2 p. 284:per manus temporalium sacerdotum sacri baptismatisvel eucharistie sacrosancta -a celebrantur. e) mariage:BENED. MeG. capitul. p. 108,60: dubium non est, eam

50 mulierem non pertinere ad matrimonium, in quadocetur nuptiale non fuisse -um. d) ordre: FROUM.epist. 77: huius sancti -i gradum (L sacerdotium...suscipere recusavi. e) onction royale: ABBO FL0R.Eadm. coi. 515A; illud caput sanctum quod non

1037 mystes–mysticus 1038

inpinguaverat peccatoris oleum, sed certi -i sacramen- p. 102 note. mixticus: UGUTIO s. y . I) adj.: A) mysté-tum. rieux, caché: MIRAC. Remacli p. 705: ignis hic -us. JOH.

G) calice: VrrA Gisi, p. 791: apprehensaque sancti ScoT. theol. Dion. col. 26913: titulus huius libri est de -aviri sporta in qua eius -um erat, quo utebatur in sacnis theologia, id est clausa vel occulta, quia quidquid ibimissarum sollemniis. 5 dicitur, quasi inexplicabile, totum clausum et occultum

H) mysterium iniquitatis (cf. VULG. II Thess. 2,7): relinquitur. SMAR. cou. col. 475 D : -is eamdem Apoca-

VITA Sadaib. p. 59,1: -um operatur iniquitatis. REMIG. lypsin dictis innexuit, ne cunctis manifesta vilesceret. id .epist. II Thessal. (PL 117) col. 780': -um ergo mi- diad. col. 598B: ut Scripture sacre verba esse -a quisquequitatis appelle interfectionem sanctorum mantyrum sentie. WALAHFR. exord. col. 936B (PL 114): omnia queet persecutionem quam inferebat Neno. Orro Rus. w de se fuerant apertis vel -is dictis prenuntiata. ANGELOM.cIron. 8,2 p. 394,27: ut... labor respectu illius... non Luxov. reg. col. 522D: unde et Psalmista -o eloquio hociniquitas, sed tanquam -um, id est species iniquitatis, idem commemorat. HARIIJLF. Richar. p. 572: bec occultaappareat. et velut -a seponentes, ad apertiora veniamus. ABELARD.

II) pour ministerium (y. ALMA 1V (1928] p. 80): epist. né Rom. p. 353: mystenium dicitur secretum et oc-A) ministère, fonction: ACrA pont. Rom. Gall. II 2 p. 54 15 cultum. unde et -a locutio dicitur significativa, que non(a. 824-27): ecclesiastice dignitatis -a recipiat. FRE- est aperta. id . theol. p. 461: Macrobius in argumentumcuLPH. chron. col. 1108 C: idem Cesar, quem bis tantis -arum locutionum philosophorum illud assumsit.-is predestinaverat Deus. LEGEND. Steph. maior (55. II GEItAIW. Moics. delib. P. 186: -is significationibus

p. 385): canonicorum -um (in alus codd. ministerium) circa imperium exsequi postulata. Orro Rus. ciron.episcoporum providentie... commendabat S. Stephanus 20 8,2 p. 394,29: res enlia secretas -as dicere solemus.

rex. CARTA a. 1150 (Stenton, Danelaw Charters p. 363): B) doué de pouvoirs occultes: GAUFR. MONEM. hist.

quamdiu in cunia mea ipse et heredes sui in -o mihi, VIII, XI: -i sont lapides et ad diversa medicamentasicut iustum fuerit, senvienint. salubres.

B) exercice, pratique: ODo CLUN. epit. Job col. 211 D: C) symbolique, allégorique: I) en général: DuNcAL.

ad innumera virtutuni -a tendue. Guai. MALM. gesta 25 resp. col. 486D: -us Isaac, hoc est Christus. Jou. SCOT.

pont. I p. 101: -um domini sui se ille secreto communi- ier. Pion. 2 col. 167 A : lege -am feminam, que paulo

caturum respondit. ante passionem fudit alabastruin in capite Domini.

C) métier, étal (y. David Waley, Mediaeval Orvieto, id. comm. Job. col. 311 A : hic est unicus et singulanisCambridge 1952 p. 6n. 3): CARTuL. Andegav. III 77 p. Agnus -us. HRABAN. epist. 33 p. 466,34: pascha -um.63 (c. 1116): Girbergis cambiatrix dedit Deo et S. Marie 30 FLODOARD. hist. col. 225D: investigare -am paschalis

Caritatis unum -um ad portam Andegavinam. solemnitatis observationem. C&aus Clem. p. 113,19:

mystes, -is m. mythe, mystère païen: Tn. metr. III Abraham noster clemens, mm -us heros. AD5O hist.4,3: tu celi e solo terrenum illabere -en I et parant Tuil. col. 150: -um tunc Israel. CAIUvI. de Thom. Becketpure trade fidem populo. (E. du Ménil, Poésies populaires latines du Moyen Age

mystice V. mysticus. 35 p. 73 str. 4,1): mm in navi -a Thomas, nauta imus.1. mystico I forme: mistico: GERIIOH. Antichr. 1,33. BERNARD. serra. de div. col. 69O&: que vero umbratilia

avoir une signification mystique: Rut'. TUIT. off. 6,14: et -a (u. precepta legis veteris) erant revelata veritate,crura eius in eo quod integra conservata sont, illud nobis deinceps non ad litteram observantur, sed secundum-ant, quod universe vie eius recte et inviolabiles sont. ib. spinitum spiritualiter intelligantur. Orw. VIT. hist. I 5

9,11 col. 261 B: que unctiones nobis -ant aliquid. GERIIOH. 40 t. I p. 15: Jesus... sedit super fontem... et -a verbaAntichr. 1,33: duo... dracones ego sum et Aman, non locutus est cum muliere Samaritana. 2) en parlant du

solum hereticorum astuciam, sed et sanctorum patrum sens mystique ou de l'interprétation symbolique: REMIC.

misticat prudentiam. ARNO REICHERSB. apol. p. 193,20: apoc. col. 1082': iuxta -ma intellectum hoc est adtunica ifia inconsutilis, desuper contexta, per totum re- ecclesiam refertur, que mulier vocatur. BRUNO CAwrHus.

licta est; unitatem nobis ecclesiastice pacis -ans. 45 psalm. col. 951D: in -o intellectu, quem Greci anagogen

2. mystico, -nis m. [ua-rLx6ç] forme mistico. dicunt. ib. col. 1257D: a moralitate veno per physicum,

gardien du palais impérial (à Byzance): GUILL. TYR. ad -um intellectum pervenitun. RADULF. ARD. homil.

hist. nef. transm. XV 23 p. 696: per misticonem saura col. 1904A: triplex sacre scniptune intellectus, sdilicetqui palatio et thesauris preerat universis. historicus, moralis et -us. CHR0N. S. Ben. Divion.

mysticus, -a, -un formes: misticus: }{RABAN. carm. 50 p. 138: cuius artificiosi opens forma et subtilitas non2,2,18.RADuLF.GuaB.hist.I,I2p.3.LAMB.I1ERsF.annal. inaniter... ostenditur per litteras; quoniam multa in

a. 1075 p. 206,22. Guai. MALM. gesta pont. II p. 149. eoyidentur -osensu facta, que magis divine inspinationi,GAuFR. MONEM. hist. VIII, XI. RICHARD. LOND. Et'. quam alicuius debent deputani peritie magistri. Huoo

dial. scac. p. 26 et passim. mistius: ODo (inc. 0cc. S. Via, hier. evel. 10: in singulis enlia partibus humani

1039 mystifico — mystirium 1040

corporis per -am significationem inveniri possuntspirituales virtutes. CHRON. Rames. p. 10: ut interpre-tationem ipsius nominis aptius ad -um intellectumreducamus. PETR. COMESTOR serra. XXX col. 1792D;preter moralem, sub eadem parabola latet sensus -us.

D) qui a rapport à la mystique des nombres: HINCM.REM. epist. col. 387 c : septenarius numerus solet inscripturis ad quamdam perfectionem -us apparere.EPisT. var. III p. 137,32: superest ut quartum quadrato-e significationis recenseamus numero. RADBERT. Matth.col. 237B: per quam -us gestonim signatur numerus.BERNARD. serai, in cant. col. 830 13 :-uni hune implerenuinerum.

E) sacré, doué d'une valeur surnaturelle: VrrA GisI.p. 794: tarai -am Dei visionem. E pisT. var. II p. 536,44:sacro erismate caput pennguitur et -o tegitur velamine.HINCM. REM. epist. col. 57R: sancta et -a Nicaenasynodus. VITA Pirni. I p. 22,2: sacrumque officium et-ma ministerium. ABSO FLOR. Eadni. col. 512 D ; un-

guento -e consecrationis tripliciter irroratus. id. fragm.col. 579A (PL 139): in cena onmino sat -a Christoconviva fuit. RulqN. summa J I pr. p. 201: ea in quibusexercentur spiritualia sacramenta ut... vasa -a et ceteraecclesie utensilia.

II) subst. n.: A) sing.: 1) chose secrète, chose cachée:Guja. TYR. hist. rer. transm. XX 23 p. 985: non estarcanum, non est -ma,... in abditis sacri cubiculirepositum, quod eis non reveletur famuiariter. 2) corpsmystique: GooEsc. SÀX. corp. dom, p. 326,20: in sep-timo capitulo, obi scilicet tribus modis dicitur corpusChristi id est: ecclesia et istud -um et illud quod sedetad dexteram Dei.

B) plur.: 1) doctrines cachées, mystères: Snnui_.carm. 2,82,1: iste cherub Christi nova signat -a legis.Wop.sioN. Paul. p. 255: eis -a quedam spiritualis instru-menti... per dies aperire non cessabat. Ono CLUN.epit. Job col. 224C: -a de occultis prophetarum verbisa credentibus agnoscuntur. BRUNO C&wruus. psaim.col. 1361 c : multa quippe -a et arcana locutus estDominus que non omnia audierunt ormes reges terre.HILDEGARD. epist. 1 74 p. 296C: audi -a Dei. 2) officesliturgiques: Ea1iENR. Grim. 30 p. 568,19: absolvenslegis -a queque pie. FL000ARD. hist. col. 81 À : postexpleta -orum discedentes sacra. BRUNO CARTHU5.psaim. col. 725 c : signa etiam sacramenta hoc et -arectissime vocantur, non gui videlicet signa, sed nostri.CONQUEST. Hein. 77: iam nihil offertur, nec missa Dencelebratur / -a nemo colit, nemo legit aut canit.

mystice forme: mistice: THIETM. 7,1. RADULF. flic.I p. 208. et passim.

1) mystiquement, selon le sens mystique chrétien,symboliquement: AO0BATW. epist. p. 191,13: -e Dorninusper Zachariam prophetam designat. RADBERL corp.Dom. lib. 4 col. 1278 A : ubi profecto non aliam. quam

veram carrera dicit et verum sanguinem, licet -e. id .Matth, pref. col. 39B: in quo profecto libre quecunquesont impleta in Christo, -e scripta fuisse probamus.FRECULPH. chron. J, I 5 col. 921 C: erat utique in

s paradiso corporaliter lignum, quod nuncupatur lignumvite... quamvis significarent -e Christum. Rstio.Boeth. p. 104: ut 111e hostie Christum -e significarent.id. proph. min. col. 212C: historialiter veto duo fuerunthommes, unus de tribu Juda et de stirpe regia, alter

10 de tribu sacerdotali. -e veto unum eumdemque desig-navit Christum, qui est verus tex et magnus sacerdos.ODO CLUN. serin, col. 7I513: -e autem hec beatissimamulier sanctam designat Ecclesiani. BRUNO CMWW5.psaim. col. 1030B: in his beneficiis que hic historialiter

15 facta Propheta posuit, alia beneficia in Ecclesia futura-e designavit. RADIJLF. ARD. homil. col. 1809B: -eveto facit Dominus in mollis quotidie, quod turc adlitteram in une demoniaco legitur fecisse. ABELARD.dialect. p. 705: corporaliter, non -e tantum accipiamus.

20 id. introd. ad theol. p. 54: ea que de anima mundi aphilosophis dicta sunt, -e interpretanda esse meminit.GERAR». Mop.Es. delib. p. 223: -e totum de Christo.P0NTIF. ROM. I p. 160,1: hoc quod per illud -e daturinteiligi. MS. Paris B. N. lat. 18108 no. 106 (Rech. de

25 philos. anc. et médiévale XII [1940] p. 70): lex divina...sentienda est.., ut intelligatur... -e iuxta spiritualemintelligentiam. ViNc. KADL chron. p. 42: dictas vetoest Mesca id est turbatio, quia ceco nascente parentesturbati sont; vel -e, quia ab ipso iniciata videntur belli

30 spiritualis apud nos semmnaria.2) mystiquement, selon la mystique des nombres:

HINCM. REM. div. Loth. col. 720Â: septenarius namquenumerus pro imiversitate solet -c poni. HRABAN. epist.II: quia ibi numerus f iliorum Jsrahel -e disscribitur.

35 Hnoiw Mon. Pol. hist. II p. 79: baptizavit... ho-mines 30, fidemque Sancte Trinitatis et DecalogumLegis in numero tacite considerans, opus evangelii-e a se inchoatum gavisus est.

3) mystérieusement: Tmvri.i. 7,1: a senatoribus duo-40 decim vallatum, quorum VI rasi, barba ahi prolixa -e

incedebant cura baculis.4) obscurément, de façon non claire: ADAM BItEM.

p. 163,7: que -e ab episcopis dicebantur, vel presbyteris,ipse cupiens Sclavanicis verbis reddere planiora.

45 mystifico 1. [mysta et facioj avoir une significationcachée, symbolique: GERNOH. Antichr. 3,10 p. 373,28:quod filins Abrahe... vixit oblato pro ipso ariete... hoc-abat, quod... Donnions... etsi mortuus est..., vivit.

inystirium, -i n. [s.uarptovJ forme: mystyrion:50 ANTiDOT. Augiens. p. 43. nom d'un remède: ANTm0r.

Augiens. p. 41: antidotum -um anodinum qui facitad ilii dolorem et cauculos. ib. p. 43: antidotum quidicitur mystyrion mechara, qui facit ad iocineris dolores,ad lateris et vessice.

1041 mystron—mytrum 1042

mystron, -i n. mesure de capacité (114 cyathus):B. M. MS. 1-Jar!. 3017 f. 181 cf. English Weights andMeasures (Camden Miscellany XV) p. 2: cocleares tresconculam faciunt... concule due cignum sive mistron(Xe ou XIe siècle). y. 1. metra et 1. metrum (5).

mythographus, -i m. [zu&6ypoç] forme: myto-graphus. mythographe: RATHER. phren. col. 381 c : decupide et invido noster uti narrat mytographus.

mythologia, -e f. récit mythologique: ORD. Vif.hist. VII 8 t. III p. 192: ecce in hoc homme palamcompletum videmus, quod in libro -arum dicit Fui-gentius.

mythologicus, -a, -um forme: mittholoicus. mytholo-gique: HELP. comp. col. 24*: fertur in illo namquemittholoico simulacre.

mythologizo 1. [mythologiai forme: mithologizo.raconter des histoires: Hn. Arusr. transi. Plain Phedo

p. 10,24: decet eum qui debet illuc peregrinari pervaldeinspicere et mithologizare de peregrinacione.

mythologus, -i m. [mythologia] formes: mithiologus

et myntologus. celui qui raconte les mythes, mytholo-gue: GESTA Sen'. Tong. p. 63: ilIi mithiologos aberrore ad vera vocant. PEn. RIGA Aurora II coi. 20k:myntologi cedant et apud gymnasia varum J hic ha-

5 beant primum precipuumque locum.mythos, -i m. forme: mittus: UGuTI0 s.v. 1) fable,

mythe: Ps. WALANFR.( ?) carm. 5,50,1,15 (p. 397): sutures/quorum numerus bis quater atque semel / que, testante

-o, volitantes. UouTIo s.v.: hic mittus, mitti, fabula ioco-10 sa, dulcis relatu. 2) vains propos: T}IEOFR. Wiilibr. 186 p.

485: qui -os iterat, qui mende frivola tractat.mytbrum, -i n. y . inytrum.mytographus, -i m. y. mythographus.mytrum, -i n. [mitra] forme mythri (génj, vi. 17

15 mitre: JOH. SCOT. versio Dion. Ar. epist. 7 col. 1180C;magis quidem hoc Persarum sacerdotalibus inferturmemoriis et adhuc magi memoranda triplasii -i perf i-ciunt. CARTA a. 960 (Vaissete, Hist. Langued. V pr. 109col. 236): dono unum -um ab auto Sancto Stephano

20 et unum missalem.

kiln (lUtera): NOTK. Ban. ad Lantb. p. 223: n. notare

hoc est noscitare notificat.nabathematicon [mabateniaticon, Alphita, 107; ma-

bathamaticon, p. 180; Syn. Barth. p. 221,6: mabathe-maticum] suc de la saponaire (Saponaria officinalis L.)employé en médecine, dans l'antiquité, comme sternuta-toire: COLL. Salern. V p. 301: strucium [i. struthium], idest caulicus agrestis, cuius suceus -on appellent; talissuccus vel pulvis de tali succo naribus inmissus facithominem obtaruntare et sternutare.

nabatheus, -a, -un [Na2&atoç] orienta!: UOUTIO S.V.nabaoth: Nabaoth, Nabathus vel Naboth fuit filins Is-maelis; unde -us, -a, -un, et quia ille regnavit in Orienteideo sepe invenitur -us pro orientalis.

nabilis, -e [no 1.] 1) quipermet la nage ou la navigation:Uotmo s.v. no: -S, -e, habilis ad nandum. ARNULF.Auna. glos. Lucan. IV 111: Tridentis quia aqua labilis,-is, potabilis. 2) qui peut naviguer: Aart. Ninian. X p.152,5: cui corium bovium superducentes non solum -ensed et aquis impenetrabilem reddunt.

nablum, -i n. forme nabulum: UGUTIO si'. nabulum.(instrument de musique) noble, sorte de harpe à dix oudouze cordes: WALAHFR. carm. 5,64,6 p. 406: ferte -atibiasque, / organum aura cymbalis. ib. 5,83,11 p. 419:ymniger psallit chorus hicque vobis / conciiiens -o sonitusonoro. EHST. var. III p. 202,3: hoc in -o ex Graiorumpsalteriis exercitare conatus sum. TROP. Winton. p. 115:-a cieto. Ucu-no s.v. nabulum: -mn vel nablac vel nablimhebrayce, grece psalterium, latine organum dicitur.PFrR. COMESTOR hist. sehol. col. 1343': ponit Josephusdifferentiam inter psalterium et -um... -um veto duo-decim sonos habens, digitis tangitur. Joii. ALT. Mcli.IX p. 390: canna vocans somnos, faciens syringa sopori,/ lite graves aule, iocundula -a querelis. Ron. PAUL. 1113col. 418 D : eligit qui... concrepent Iris, cymbalis, -is,organis. y. nabla.

1. nabulum, -in. [naulum] 1)prix versé pour le transportsur un bateau: Ummo s.v. no: hoc -um, id est mercesnautica. CARTA a. 922 Q. de Lencastre, A vitiviniculturaatravés de alguns documentes medievais de arquivosportugueses [Porto 1953] 4 p. 49): -um et portaticumde Dorio in die sabbati.

2) taxe sur la navigation: PAss. Lust. 469,9: exigebatab eis -um. Dia. Bereng. 113 p. 300,16 (a. 951 spur. XIIs.): naves... absque... ulla publica exactione vel -o dis-currere vel figere liceat (cf. C.&wruL. Alexandr. III 448

s p. 34 [n. 951]).3) nolis, fret: Doc. comm. Ven. 121 p. 24 (n. 1095):

dando inde michi -um mancosos denariorum quinque.4) nolissement, contrat d'affrètement: Doc. comm.

Yen. I 5 p. 5 (a. 1030?): de duas anchoras quod vobis10 ad -o datas habui... de capite de ipsas anchoras et de

earum -o me deliberasti ... de iamdictas duas anchoraset de totum earum -un. ib. 18 p. 7 (a. 1039): anchoramimam ad -uni in taxegio. y. naulum.

2. nabulum, -i n. y. nablum.15 nabundus, -a, -uni [no 1.] qui permet la nage ou sem-

blable à quelqu'un qui nage: UouTio s.'. no: -us, -a, -um,facilis ad nandum vel similis nanti.

nabus porcinus, -i m. [i. napus] cyclamen, pain-de-pourceau (Cyclamen hederifolium Willd., Cyclamen Euro-

20 paeum L.): REŒPT A. LXXXVII p. 23: -o porcine,exinde rasura et nuces de pino tritas une. II. y. napus.

naccum, -in. [gr. vixoç toison] formes: nachum: Acr*pont. Rom. ined. 11434 p. 383 (n. 1182). ab!. naco: ORDOceci. Mediol. 9,31 (XII s.). housse recouvrant un cheval

25 de parade dans les processions, accordée par le pape auxarchevêques ou autres dignitaires ecclésiastiques: CARTIJL.Rhen. med. I 246 (n. 976): predicatores in missarumsollemniis celebrandis, in equitando cuni -o per stationeset in omni honore equales existant (cf. BENED. VII epist.

30 col. 322B). CARTUL. Mog. A 293 p. 184 (a. 1052): cu-phiam tibi permittimus et super -um equitare concedimuset crucem ante te deferendi licentiam daturas. CARTUL.episc. HaIb. 83 p. 61 (n. 1063): in stationibus quoquefestivis super -11m equitandum permittimus tibi et suc-

35 cessoribus tuis (cf. ACTA pont. Rom. mcd. I 39 p. 38[a. 1063]). AcrrA pont. Rom. ined. 11 313 p. 274(a. 1133):equo albo cum -o albo in processionibus uti et cruce(cf. ib. 11332 p. 294 [a. 1138], 11176 p. 78 [a. 11461. III171 p. 182 [a. 1157] et 111 318 p. 290 [a. 1181]). CARTUL.

40 Rhen. inf. I 187 p. 119 (a. 1052; spur. XII s. med.):confinnamus tibi... cmcem videlicet et pallium suctempore suoque loco ferendum, insigne quoque festivi

1045 nachum - nam 1046

equl quem -uni nostri Romani. BALDER. Alber.23 p. 255,25: dominus papa cum -o equitans... ad eccle-siam sancti Paulini processit. Lin, cens. rom. p. 292a:equum faleratum cum -o scarlati.

nachum, -i n. V. naccum.naclerus, -i in. V. nauclerus.nactareus, -n, -uni nectareus.nactio, -nis f [nanciscor] découverte: SEDUL. catin.

64,2 p. 219: inventum fuerit si verum, non erit aequum

/ attamen est aequum felicis -o yen. 'o

nactor, -is in. [nanciscor] qui obtient: VrrA Liutg. III1,32: o sine macula, coin iusticia I-r supernorumtabernaculorum.

nacum, -in. y. naccum.nadença, -e f sive nadençia, -e f ong, et sens inc.: 15

CARrut. hosp. 1-lier. Navarr. 94 p. 96 (a. 1198): et istasuprascripta hereditas damus in -la ex veteni hereditate.Et de ista veteri hereditate debet sicut unum rusticum.Et ista -a damus Aura Arçeic et suas filias.

nadi indécl. [cf esp. nada] rien: Doc. Port. reg. 1252 20

p. 311 (a. 1155-57): ad iudice non li respondeat nadisine rancuroso.

nadila, -ef. [anaticula; cf prov. anaditha, esp. nadilalforme nadilla, v.l.30. (techn.) anille (pièce defer forgé enforme d'X, percée d'un trou carré dans lequel vient s'en- 25

castrer le fer de meule du moulin (cf. Sicard, Les moulins

de Toulouse p. 47)): CARTTJL. S. Saturn. Tolos. 40 p. 2(a. 1146): debent mittere octavum de ferro et de -is et deroulis. Lin. fend. major 11 259 (a. 1149): hommes decastre, Russilionis habeant licenciam accipere nadillas 30

istorum molendinorurn et teneant tantum quod istamissione sit facta.

nadi VUS, -n, -um Y. nativus.flac- y . ne-nafrago 1. y. naufrago. 35

naftia, -cf y. nausea.nafratus, -a, -uni cal. nafrat, fr. navré, a. h.

ail. narwa] malade: CARTUL. mon. s. Crue. p. 121 (n.1165): hoc est mandamentum que fecit Bernardus deOluga quando fuit -us et pervenit ad suum obitum. 40

nains vel nayas, -dis f forme nays: UGur1o. ALEx.NECK. laus div. sap. II 57 (p. 374). naïade: AELFR. AngI.Sax. vocabul. append. p. 60: -des, sae-elfen. P*i'ias: -des,deas maris in comitatu esse Vencris pagani dicunt.UciuTio s.v. nubo: bec nays vel nayas, dea aquarum. 45

ALEX. N€cic. mus div. sap. II 57 (p. 374): Naides inse-quitur Driades quoque sepe napeas.

nalaso 1. ong, et sens inc.: REG. Pis. 189 p. 114 (a.1081): censum debere debeat... tertiam de blava quandoibidem abuerit a tres vicibus et carcando et indivinando 50

et tres ditu(nte?) -ando sieur uno et consuetudo istiusterre est.

nalectum, -i n. [cf nelictum?, peur-être *nacletum, cf.

&vicxkfrrop 'accusateur'] dommage?: C.ucur. S. Saturn.

lolos. 413 p. 296 (XIIe s.): si predicti fevatarii -uni de predictas vineas, durent fides predicto bajulo,

et III den. iustitiam, si iuste inculpati fueririt. y . nelictun,.nain 1) particule d'affirmation; de fait, en réalité: a)

en tête ou à l'intérieur d'une proposition: GERALD. prol.12: peccator fragilis Cieraldus nomine vilis, / qui tibinain corde estque fidelis alumnus. DIPL. Hem. 11310 p. 390,30 (n. 1014): quod injuste et non legaliter...dederunt, <quod> nefas -m erat. EKKEH. 1V bened. I16,136: alter aberravit, sed eum prior increpitavit: J -mneque tute times dominum perpessus id ipsum J crimini-bus multi digne duo nos sumus ulti. b) servant à renforcerune interrogation: HRABAN. catin. 37,61: -m Samuelquotiens Saulis tolerabat nerumnas? WALAHFR. catin.5,38,79: -m quid erat mesto tain regno?WALTHARIUS 875: quis tibj -m furor est? WIDUK. 2,17

p. 81: quidnam vult. . . fila multitudo? VINc. KADL.chron. p. 138: set eus -m fugitun? 3) introduisant uneexhortation: LEO Na&P. versio P5. Cal!. pr. 1,44,6: -mprelati acuant mentes suas... subiecti veto certent. 4)introduisant une réserve (= mais, à vrai dire): PAUuN.AQIJIIL. carm. 3,27,1: una vita bona -m servilis, alterased optima.

2) conjonction de coordination adversative: namnon i.et non: CARTUL. Conch. 1 p. 2 (a. 800: crimes tes... adte perveniant, -m non ad alios heredes, neque ad sororesmeus. C&wruL. Ter. 31,6 (a. 1000): concedisti adusufru-endum laborandum... -m non bindenduin.

3) conjonction confirmative explicative; de fait, car: n)introduit une proposition: HRABAN. epist. 3 p. 385: feciquantum potui. -m de hoc tres libros edidi. DIPL. Otton.11163 (n. 977): Otto, divina favente clementia imperatoraugustus. -m credimus omnipotenti Deo esse acceptum.b) introduit un complément: WALTHAEJU5 817: istic neponas pondus, quod tanta viarum / portasti spatia, exAvarum -m sedibus altis! e) joint à... et = quin immo:ADAM BItEM. p. 131,7: ordinare videtun, ut... detur du-plex mellite copia. -m et vinum dan... disposuit. BER-THOLD. CONST. annal. a. 1065 p. 272: -m et bellum coineis mire sont coacti. d) introduit des parenthèses: EIN'l4.Carol. 13: unam tamen per se in Pamioniam - -m bancproviriciam ea gens tutu incolebat - expeditionem fecit.RIMB. Anse. 22 p. 47: dioecesis illa... admodum' parvaerat - -m nonnisi qunttuor baptismales babebat eccle-sias. Ono Fins. gest. 1,14 p. 30: ut pingues monachi --m monachorum cenobium in eodem castro positumenat - edenentur. e) introduit un développement annoncé;de fait, ainsi: RIcHER. 11 P. 18: quod etiam statuto tem-pore factum est. -m habitis utrimque rationibus, reginna tiranno predia recepit et ipse uxorem et natos mili-tesque reduxit. Winuic. 2,32: eo anno et portenta quedamnpparuere, scilicet comete. -m a quinta decimn KnlendasNovembnis osque in ipsas Kalendas vise sont.

4) conjonction causale; en effet, car: Lupus epist. 1 1

1047 nama-namium 1048

p. 6: vobis vicinior factus sum. -m a prefato episcopoad venerabilem 1-Irabanum directus sum. WALTHARIUS1405: consedere duo, -m tertius ifie iacebat. PETR. DA-MIAN. serrn. LVIII col. 832e : humiliter confessi sont,sed nequaquam fideliter, -m alter eorum desperans adlaqueum cucurrit (Matth. XXVII). BERTH0LD. CONST.annal. a. 1077 p. 297: plus autem in regibus pietas Iau-datur, -m iustitia persevera est.

5) particule servant à renforcer une conjonction de sub-ordination introduisant une proposition explicative: nam

quia ou quia nam: WALAHFR. carm. 5,8,6: si meministiscuire, quia -m meminisse potestis. HRÀBAN. carm. 2,1,5:-m quia tu templum dedicasti martyris almi. Acnus epic.Hath. 129: -m quia nos miseras hoc amisisse dolemus.En poésie, nam peut se trouver à une place quelconquedans la phrase: CAND. FULD. Eigil. II 25,7: bec -m con-ditio misera. HRABAN. carrn. 14,16: ut cunctis reddat -mpropria merita. WANDALB. mens. 196: bec mensem hunepotior -m ratia comit. V. quirnam, uternam, utinam.

nama, -e f y. namiu?n.nameo 1. Y. namio.namio 1. [namium] formes: nameo: ROTUL. pip. 16

Henr. II p. 130 (a. 1170). namtio: ACTA Heur. II t. II507 p. 64 (a. 1177). [BENED. PETR.] gesta I p. 194. saisirun gage pour contraindre un débiteur à s'acquitter de sonobligation quelle qu'elle soit (remboursement d'une dette,paiement d'une rente, exécution d'un contrat): LEGES

Duns. 2,2 (Liebermaim p. 377): de utraque steôe in aliamposse -an, si non aliter rectum possit adquiri. CARTAHeur. la. 1100-35 (Brit. florough Charters p. 161): bur-genses possunt -are tons habitantes infra suum forum.LEGES Henr. 151,3 p. 573: nulli sine iudicio vel licencia-are liceat alium in suo vel alterius. ib. 51,4 p. 573: si vice-cornes iniuste aliquem -et, convictus rosa causam suamperdat et dupliciter emendet. ROTUL. pip. 16 Heur. II

p. 130 (a. 1170): reddidit compotum... pro bobos -eatisquos recepit. [BENED. PErR.] gesta I p. 194: cetere verotes hominum proprie sint in pace, neque eis pro dorai-forum debitis liceat cuique namtire (cf. ACTA I-lenr. II,t. 11507 p. 64 [a. 1177]). ROTUL. cart. 39.(a. 1200): 0m-nes... qui ad forum de W. venerint a vespere die Venerisosque ad vesperam sabbati non -entur nisi pro firrnanostra. y . nanto.

namium, -i n. [a. h. alt nama prise] formes: nama:CARTA a. 1121-38 (Brit. Borough Charters 1042-1216

p. 162). name: LEGE5 Cnuti 19E p. 323. nammum: ROB.Toiun. chron. add. t. 2 XXXIII p. 297. ROTUL. Scacc.Norm. I p. 79 col. 1 (a. 1195). nammus: RoruL. pip. 21Flenr. II p. 122 (a. 1175). namnum: C0NCR. Juliob. a.1080, cap. 11 (ORD. VIT. hist. lib. 5 t. II p. 320). CONCIL.Rotera. a. 1096 cap. 1 (Mansi, Concil. XX col. 923 e etORD. VIT. hist. IX 3 t. III p. 471). nampnum: BREVEHeur. I c. 1130 (Haskins, E.H.R. XXIV [1909] p. 220).AcrrA Heur. II, II 596 p. 194 (a. 1178-82). namum:

LEGE5 Duns. 3 p. 377. LEGES Cnuti P. 321. ACTA Henr,H, I 205 p. 344 (a. 1156-62). namus: REG. Neubot. 6p. 6 (e. 1150). nannum: CONCIL. Juliob. a. 1080 (Mansi,Concil. XX col. 558 A). ACTA Pont. 32 p. 55,27 (a. 1145).

5 1) objet saisi par un créancier à l'encontre de son débi-teur en vertu d'une procédure extra-judiciaire afin de lecontraindre à exécuter son obligation: a) en général:CONCIL. Rotom. a. 1096 cap. 1 (Mansi, Concil. XX col.923 c): ut nullus homo alium adsaliat, aut vuineret, aut

10 occidat, nullus namnum aut predarn capiat. LEGEs Wil-lelmi 144: nullus -ui_n capiat in cornitatu vel extra nisirectum in hundredo vel in comitatu tertio postulaverit.BaEVE Heur. I e. 1130 (Haskins, E.H.R. XXIV [1909] p.220): precipio vobis quod non capiatis hominem aliquem

15 vel nampnum eius aliqua occasione in mercato de M.die ipso quo mercatum est. LEGES Heur. I 29,2' p. 563:per plegium veto dimittatur ad diem disracionandi velemendandi; et seisiatus placitet et sit pro capitali suo,et non ducatur hoc -um extra hundretum. ib. 51,5 p. 573:

20 nemo iusticie vel domino suo -um excutere presumat, siiuste vel iniuste capiatur; set iuste repetat, plegium elle-rat, et terminum satisfaciendi ... ; qui -um excussit, red-dat ... ; excutere -um est si quis viam tollat et avertatretro -um sumo. ACTA Pont. 32 p. 55,27 (a. 1145): nuI-

25 lusque in dicto monasterio nec in locis eiusdem hominemcapere, aut percutere narra, animalia, blada, vina autalia bona ibidem constituta capere vel portare... audeat.REG. Neubot. 6 p. 6 (c. 1150): ad hoc si necesse sit pernamos nostros capiendos ubicumque. RoruL. pip. 21

30 Henr. II p. 122 (a. 1175): quia recussit nammos Willelmide B. ROTUL. scacc. Norm. I p. 4 col. 2 (a. 1180): 10 lib.de misenicordia pro -is excussis. ib. I p. 79 col. 2 (a.1195): 5 sol, pro nammis excussis. b) spécialement en

parlant d'un objet saisi (sur une tierce pers bnne semble-t-il)35 pour amener un débiteur à exécuter son obligation: LEGES

Duns. 3 (Liebermann p. 377): si natrum capiatur dealicuius pecunia pro alterius causa, perquirat ile natrum,pro quo captum est, vel de son proprio restitue ci, cuiuspecunia capta est. LEGES Cnuti p. 321: nemo namum

40 capiat in comitatu vel extra comitatum, pniusquam terin hundreto suo rectum sibi perquisierit (cf. ib. II 19 Bp- 323: nullus accipiat pro aliqua forisfactura quicquamquod Angli vocant naine nec infra cornitatum nec extra,antequam ter iusticiam in hundreto requirat). CARTA

45 Lond. 'Heur. I (Liebermann p. 525): quod si redderenoluerint, neque ad disrationandum venire, tunc cives,quibus debita sua debent, capiant in civitate -a sua, velde burgo vel de villa vel de comitatu, in quo rnanet quidebitum debet. ACrA Heur. Il, 11 596 p. 194 (a. 1177-

50 82): precipio etiarn ut peccunia prenominate ecclesie noncapiatur in nampnurn, nec horninum suorum pro debitovel forisfacto Hugonis de Mortuo Mari.

2) saisie privée, saisie extra-judiciaire: CONCIL. Juliob.a. 1080 (Mansi, Concil. XX col. SSSA): si clericus...

1049 nammum - nanciscor 1050

duellum sine licentia episcopi susceperit, aut namnumfecerit, aut assultum fecerit, aut aliquid injuste saisierit.ACTA Henr. 11,1205 p. 344 (a. 1156-62): de omnibusoccasionibus et consuetudinibus et de averiis suis in na-mum capiendis.

3) garantie réelle donnée au créancier par l'emprunteur:CARTA a. 1121-38 (Brit. Borough Charters 1042-1216

p. 162): si quis prestiterit suam pecuniam alicui... acci-piet namam proea. CARTuL. Egnesh. Ip. 80 (a. 1186-95):monachi de Egnesham iam dictum molendinum in -umcapient et tenebunt.

4) namium vetitum = vee denaam', conservation indued'un objet saisi, après que le débiteur ait offert des garan-ties personnelles ou réelles de l'exécution (cf. F. Pollockand F. W. Maitiand, History of English Law before M-;vard I, t. II p. 575): CAL. roW!. cart. II 306 (a. 1198):ipsi placitent placitum de -o vetito in predicto hundredotantum. y. nantum.

nammum, -i n. y. namiuzn.nammus, -i in. y. manitou.namnum, -in. y . namium.nampnum, -i n. y. namium.namque forme nanque: EPIST. var. III p. 162,33. ADso

Antiehr. p. 113 n.h. FR0uM. epist. p. 56. CoNst Frid. I384,1. ACTA pont. Rom. Gall. 1179 P. 164 (a. 1154) etc.

1)particule d'affirmation (de fait, en réalité): WALAHFR.carm. 5,88,6: -cf ides crescat populorum, crescat et agmenecclesie. CAND. FULD. Eigil. I 17: Pater -e monasteriidehiric sedulus addiscens communis vite gaudia. Dia.Otton. 1218 (a. 961): noverint omnes f ideles nostri pre-sentes -e (i. scilicet) et futuri. CARTUL. S. Alb. Andegav.182 p. 97 (a. 1040-49): tali nanque pactione.

2) conjonction explicative: a) introduisant une proposi-tion ou une apposition: DIPL. Otton. III 192 (a. 996): eavidelicet ratione ut cum ripatico... duci ... ipse portus...pertineat, ita -e ut nullus mortalis homo contradicere...audeat. b) joint à et = quin immo: WEn. Gal!. 4:crudelitas et malicia in illis regnabant; -e et superstitionigentilium inhiabant. e) introduit une parenthèse de fait:EINH. Carol. 15: inter quas fere precipue sunt Welatabi,Sorabi, Abodriti, Boemani - cum his -e bello conflixit.d) introduit un développement annoncé (ainsi): TRLETM.4,16: sic ci in somnis presignatum. Dormiens -e in Colo-nis his suscitatur denuo verbis. GERARD. Moas. deib.

p. 119: Marcus -e Evangelista sic incipit. Ivo epist. I p.264 (n. 1096-97): primo -e, si a quibuscunque personissacramenta divina et confici et tractari possent, ex abun-danti constitutus esset in ecclesia ordo sacerdotalis etleviticus.

3) conjonction causale (car): ANNAL. Xant. a. 851: etnimium Christianos vexaverunt. Conventus -e regumnostrorum tunc erat apud Mosam fluvium.

4) conjonction de coordination: a) Lq. et: Dia. Otton.1 253 p. 362,8 (a. 963): campum insuper unum... cum

omnibus suis appenditiis, ut pretaxatus imperator eisconcessit, cortem -e qui vocatur Colonaria cura omnisua pertinentia.. . restituimus. b) i4. autem: CAND. FULD.Figil. 112: ad orationem duxenrnt.Expleta -e oratione,

5 in oratorio prostrati solo, salutaverunt abbatem. FR0uM.carm. 35,11: tu tibi magnus cris, parvus mihi -e putaris.VrrA Bonif. II I p. 90,16: contigit -e... principem...contra Saxones ire.

namtio 4. Y. namio.10 Damum, -in. y . namiuin.

namus, -i in. y . namium.nana indécl. [ong. inc.) suite conventionnelle de syllabes

servant à définir un ton musical: TROP. Winton. p. 64(F1.B.S.): -a armes, autentus tetrardus.

15 nananeagies [ong. inc.] suite conventionnelle de syllabesdésignant un ton dans la théorie musicale grecque et mé-diévale: HUCBALD. mus. (Gerbert I P. 149): item in grecoannaneane, -es, agianneagies, nenoteanes, noeagis.

nanciscor, nactus sive nanctus sum, nancisci forme20 nanciscituram: CHRisT. 97. 1) sens actif: A) trouver,

découvrir de façon fortuite ( Uouno: -or,... nactus sum,acquirere, adipisci, invenire): 1) au propre: HRoTsv. Pel.336 p. 60: cumque caput -ciscentes colloque locantes /Pelagii faciem cognoverunt rutilantem. 2) au figuré:

25 Lupus epist. 11 p. 6: desideravi... aliquam -cisci oportu-nitatem, ut vos presentes alloqui possem. HROTSV. Abr.2,6 p. 149: -ciscimur in pectore infantili senilis maturi-tatem ingenii. THANOM. Bemw. 13 P. 764: nactus itaqueoportunum... tempus... Osdagus... requisivit. RAYM.

30 POD. 8 p. 250: nactus hanc difficultatem, scilicet virtutismate ria m.

B) obtenir, acquérir: I) au propre: WALAJIFR. hort. 367:maturum nacturi bac arte vigorem. POSTA Saxo 5,48:Carolo... per quem -cisci tale bonum merui? GERALD.

35 prol. 14: ut -ciscaris f actis, que promo loquelis. ADAMBREM. p. 181,9: ad -ciscendum honorera. Oiw. Vit. hist.XII 12 t. IV p. 341: turme regis per portas violenterintraverunt totamque villam nacte sunt. ROB. Tokic.

chron. a. 1106 t. I p. 130: totum honorera ego40 nactus sum, habebis. 2) au figuré, en parlant du temps

(atteindre): GE5TA Franc. expug. Hier. 57 p. 532: diemultimum nactus, a sociis sepultus est. GUTLL. TYR. hist.rer. transm. XVIII 16 p. 846: rex virilem iam nactusetatem.

45 C) estimer, croire: LETALD. Max. p. 607: clericus in-cautius gradiens... firmam -ciscens materiam mox utpedem quasi liberum posuit, ilico cum grandi ruina de-volutus est.

D) entreprendre: Giu. CAT. reg. Farf. 2,9-10: fide-50 lemque translationem nactus sum transducere.

II) sens passif: A) au participe passé (nactus): 1) trouvépar hasard: HROTSV. Gong. 244 P. 41: inquirens bacu-lum... tempore sepultum; f et nactum... arripuit. OnoFRIS. gesta 1 prol. p. 12: oportunitate nacta. 1-IERIB. Bos.

1051 nane-napaculis 1052

Thom. col. 1087C: occasione nacta. b) acquis: RATHER. dere, nisi de iudicio curie procederet. CARnJL. Belliloc.

conf. col. 429-i : vestem, evidentissimo sacrilegio etiam Carnot. p. 38 (a. 1170): si milites pro aliquo forisfacto

nactam. e) obtenu: WErr. Gall. prol. 2: nanctis miris super hommes nautum ceperint, in villa horninibus

signis. recredetur et in curia leprosorum causa terminabitur.

B) aux autres modes: I) se trouver, se rencontrer, être: s ACTA Phil. Aug. Il 579 p. 127 (a. 1198): Philippus ohm

ERMENR. ad Grim. 15 p. 550,6: verbum, quamvis defec- capi fecit -a A[alidis] sororis sue comitisse Carnotensis,

tivum videatur, in multis tamen -ciscitur. 2) se produire: quia ipsa mittebat in forestam Aquiline propter nemus

LAUR. Bened. 890,12: ex tue grege nulluin -ciscatur peri- ad opus molendinorum suorum fullonariorum. y. na-

culum. mitan.

nane adv. [nanas] brièvement, succinctement: ARdul- jo 2. nantum, -i n. [ong. celt.* nantu; cf. FEW 7,71 nant,

POETA 4,5,2: Vis et infra circulant parve septimane I bella ruisseau: CARTUL. Roman. compi. 148 p. 42 (a. 993-

scribani forcia breviter et -e, / que vix in quinquennio 1000): terminationes de uno latus, rouro et -o usque

scriberes, Lucane. ad -11m quem nominat Nigro et de -o Nigro ad uncino

nanfa, -e f [ar. naphahha; cf iL acqua nanfa; cf vias publicas.

REW 5808a] (dans l'expression aqua nanfa) eau par- 15 nanulus, -i m. [nanus] un tout petit nain: VINC.

fumée: CARTA a. 1156 (Hist. patria monumenta, Chartae KADL. p. 37: de gigante natus -us de gigantea superbit

II 279 col. 3 lOb): unam amolam cum aqua -a. quantitate.

nanio 4. [nanas] rendre petit, diminuer: DAN. BECCL. nanus, -a, -um forme gnanus: CARM. But. A 193,6,10

Urb. Magn. p. 65: reddit mecha virum nanum... sic p. 252 et B. 57, 8 b,!. I) adjectif, nain, petit: A) au

sponsus -itur coniugis aile. 20 propre: 1) en pârlant de personnes: VITA Herv. abb. p.

naanum, -in. y. namium. 260: parvuli ex tunc et puellule non proceriores quant

nansa, -c f. y. nassa. tunc essent adulti sunt et -i omnes effecti deinde per-

nantirzal, -is m. [ong. inc.] forme nautirzal: CARTUL. manserunt. NOTK. BALB. gest. 2,12: ipse quoque -us

S. Petri Cornai 104 p. 231 (a. 1080). vêtement ecclésias- et gipperosus Pippinus. EduAs. capt. 266: -us fuit iste

tique: CARrUL. S. Petri Gomai 103 p. 231 (a. 1080): 1111 25 sacerdos. 2) en parlant de choses: ALAN. INS. Anticlaud.

curtine, et III! -is, et V sauatia. id. 104 p. 231 (a. 1080): VII 429 p. 169: -a mirica.

bec sunt vestimenta uius ecclesie:... II camisia et J -ai, B) au figuré: MILES Gtoiuosus 66 P. 198: -us amor

et I pari altaris de zandato et I vergato. incipit esse gigas.

nanto 1. [nantum] saisir un gage pour contraindre un II) substantif m.: A) nain: AELHt Angl. Sax. vocabul.

débiteur à s'acquitter de son obligation quelle qu'elle soit 30 append. p. 190: pigmeus, vel -us, vel pumiiio, dweorg.

(remboursement d'une dette, exécution d'un contrat: cette ORD. VIT. hist. VIII 17 t. III p. 368: bombes parvi

saisie peut éventuellement porter sur des tiers): ACTA velut -i. C&iu,q. Bur. A 193,6,10 p. 252: gigantes et -os.

Phil. Aug. 140 p. 54,11 (a. 1181): plegium vel securitas JOH. SARISB. metal. 1114: sumus sicut -i super humeros

ila, pro homme de Bituris vel de Septena data, non gigantum (cf. Swn. Acci. lex Castr. epil. éd. Gertz,

poterit -ari vel capi. ib. 11486 p. 9 (a. 1195): iudicatuin 35 Script. min. I 92). B) nain, bouffon: FROUM. carm.

est quod neque hommes de Miraumont pro debito do- 19,19: quem sequitur gaudens -orum exercitus. ib. 19,21:

mini -ati erunt. ACTA Ludov. com . Blesensis a. 1197 pannosas vestes trepidimine porgite, -i / in pedibus

(DuC): quilibet plegium -are poterit, sieur debet; ego propriosque suos superaddite soccos. C) spécialement,

plegium meum -abo, sicut soleo. ACTA Phil. Aug. II pour désigner un peuple de petite taille, qui pratiquait

582p. 131 (a. 1198): quod nuilus ex Judeisnostrispoterit 40 surtout des métiers artistiques: ANON. sit. orb. p.

mutuam date pecuniam alicui de terra dicti comitis, 34,28: populus exiguus ad nullam pene utiiitatem

nec aliquem nec aliquid de terra dicti comitis -are, nisi aptus nisi quia... fiunt ex eis plurimi striones, plumarii

assensu comitis ex ore sac. ib. 11 776 p. 350 (a. 1203): ac poliniitarii seu aurifices fabri. }Tos vuigus -os appellat,

si ipsa faceret, comitissa... ostagios suos -arent. y . phylosophus ergo et hos nothos vel nugaces nuncupat.

namio. 45 naophilax, -cis m. [gr. viopiXa] gardien de temple:

1. nantum, -i n. [germ. nam, nahme; cf a. fr. riant] PAnAS: -x templi custos, grecum est. UOUTi0 -x grece,

forme: nautum: CARTuL. Belliloc. Carnot. p. 38 (a. latine dicitur custos templi a philax quod est servare.

1170). bien saisi pour amener une partie adverse à corn- 1. napa, -e f [lat. rnappal nappe: RoruL. pip. 33

parattre en justice ou à faire droit: CARrai... S. German. Heur. Il p. 194 (a. 1187): pro LXulnis tele ad -s faciendas

Prat. J 204 p. 287 (a. 1162-82): servientes abbatis 50 ad opus fille ducis.

invenerunt in nemore servientes domini de Molnellis 2. napa y . nappa.

etabstulerunt eis -a sua. ib. p. 288: abbas dixit quod napaculis, -is m. [pour napocaulis] chou-rave: PAPIAS

propter iniurias et violentias quas ci intulerant, cum s.v.: -is ex duobus oleribus compositum est: quia durai

non bec disrationassent, -a nolebat reddere vel secte- fit sapore napo similis non in radice sed in thyrsum

...sszapJu-rntrcoingeum; AEA&TINL lut. l.formes: nardostaceos: AFIT. Bamberg. P. 25. nar- 40 869A: -us... dicitur factum de spicis -i... Maria Mag-distachios: PAUL. AEGIN. CCLV j). 203,28. nardostachis: daiena... attulit alabastrum -i spicati.ib. CLI p. 85,3. nardostachius: ib. X p. 4,25. nardo- 3) sens symboliques: n) pureté (cf. Joan. 12,3): ODostatius: ANTIDOT. Sangail. p. 95. nard (Nardostac/zys Ctuiq. serra. col. 715 0 : in pedes Domini unguentum -iJalamansi DC.): HRABAN. univ. XIX, VIII col. 527B: pisticum, id est fidelem, fundit. PANAS: -um pisticumnardus herba est spicosa, unde et a Greçis -us appeliata. 45 Id est fidele et sine impostura grecum est; pistis in greceANTIDOT. Bamberg. p. 25: recipit hec, fenuculi semen, fides dicit. UcuTIo: -us pisticum dicitur, id est fidele,cimini tebaici, puiei origanum... nardostaceos, iungi pururn, sine omni impostura vel commixtura. PETR.semen. ANTIDOT. Sangali. p. 95: oleo nardinum con- CoyvinsToR hist. schol. col. 1597 C : Joannes qualitatemficitur sic, oleo bouc, dulce Jib., elenio scino ant. nar- expressit dicens libram unguenti -i pistici, id est fidelis...dostatio. PAIJL. AwrN. CLI p. 85,3: unicuique autem sa pistis fides dicitur, nulia scilicet adultermna admistioneeorum boni odoris gratis misceatur squinanthos aut -is corrupta. b) la Vierge: SEQ. ined. 53,50,6a: hec est -usaut folia malavatri. pretiosa. Anx.s S. Via, p . 168,4 y. 24: salve decus

nardostatjus y. nandostachus. virginum... I -us odorifera. e) témoignage de dévotionnardus, -if. (T\Tardostac/zys Jalamansi D.C.) I) nard envers la Vierge: EKKEH. IV pict. Mog. 751: mystica

1053 napanus - narclsso 1054

conscendit ut caulis. Ucu-rio S.V. rumpo: hec -is, genus napta, -ef. [gr. v&p&a] forme naphta: PETR. COMESTORoleris quia sit sapore simile napo. hist. schol. col. 1450A. 1) combustible, peut-étre bitume,

naparius, -i m. [I. napaj forme napparius: CONST. pétrole: a) au propre: AYNARD. p . 621: -a est genusdomus reg. p. 130. serviteur chargé du linge de table f omitis apud Persas quo incendia aluntur (cf. PAnAs).de la maison royale: Roi-ut. pip. 31 Heur. I p. 56 (a. 5 MAPPE Clav. CLXII p. 218: amor aque libra I, -e1130): Torello -o 1111 s. et VII d. CoNsr. dormis reg. libra I, sulfuris vivi libra III. PETR. COMESTOR hist. schol.p. 130: de -is. RoruL. pip. 12 Heur. II p. 128 (a. 1166): col. 1450A: fornax succensa erat malleolis, id est sar-Rad[ulfus] us debet XXVI s. mentis, et pice et stuppa et naphta quod secunduin Sal-

napatica, -e f [lat. mappa, cf mappaticus] mesure lustium... quoddam genus fomitis est apud Persas...,agraire analogue à l'ansange (cf. Guérard, Polypt. de 10 secundum Plinium in terra Babylonis finit ad moduml'abbé Irminon. Prolégomènes p. 177): POLYPT. Irm. bituminis. b) par métaphore: GERARD. MORES. delib.app. I p. 285,10: debet -as II, habente unaquaque in p. 171: diabolus nil aliud erit nisi infereus cinis et ignisIongum perticas XL et in transversum 1111. ib. p. 286,10: et -a ad crilciatum eorum.debet unusquisque mansus servilis per totas ebdomadas 2) déchets divers, en particulier de végétaux et surtoutdies V, et unam -am in vinea, de qua recipit tertiam 15 noyaux d'olives, utilisés comme combustible: PAPIA5: -a,partem. purgamenta uni vel cuiuslibet ici. ...alii ossa oiivarum

napea, -e f [.Napaeae] napée, nymphe des bois et que proiiciuntur cura amurca -am vocant (cf. UGunodes vallées (PAPIAS: -e, dee florum agrestes): FULCO. s.v.). PETR. COMESTOR hist. schol. col. I45OA: naphtaMELD. nupt. IV 330: in trabea vel testa veste -a. ALAN. quod... secundum alios autem ossa sunt olivarum are-Irs. planct. nat. p. 447,9: -e veto gremia f Ioribus safli-

1057 naricula - narratio

1058

cottidie -us sit odora Marie / et Salvatoris capiti litet 6) (au figuré) discernement, jugement: GILLEB. superf 1.

unguen amoris. der. XCV 1: bene tuis -ibus! Vit comis et bene.

4) (au figure) parfum des vertus: HRÀBAN. unis'. XIX, 7) ouverture: ERACL color. LIII p. 89: fornacula sic

VIII col. 52713: -us autem significat odorern virtutum componatur ut -es, id est suspiracula habeantur in

sanctorum in Ecclesia. PAnAs: -us... f ideles significat s vasculo, quibus fumus possit intrare.

odore virtutum fulgentes crassos operibus bonis. BER- naritus, -a, -uni morveux: UGUTIO s.v. nosco

NARD. sent sup. cant. t. II 42 VI p. 39: sponse veto -us, -a, -um, cuius nares semper stilant.

hurnilitas, tanquam -us, spargit odorem saura. GUILL. naronaria, -e f ong, et sens inc. confusion entre satu-

S. T}IEOD. cant. p. 94: -us humilis herba est... per reia (la sarriette, Satureia hortensis L.) qui n'est pas pur-

quam significatur humilitas fecunda virtutibus. ALAN. 20 gative et latirida ou lacterida (le garou, Daphne Gnidium

INs. dist. col. 869 13 : -us dicitur etiani redolentia bone L.) qui l'est?: ANTIDOT. Cantabr. p. 165: semen satureie

faine vel bona fama. quam purgatoriam vocant ortulani et aliqui ipsam -am

naricuia,-ef. [nanis] narine (emploi métaphorique):JOH. vocant (cf ib. p. 150 et 162).

ALT. Arch. VI p. 328: adimit virtutis odorem / -us fame. narramen, -mis n. [narro 1.] déroulement d'un récit:

naris, -is f (le plus souvent au pluriel) forme (ace. 15 PETR. PLCT. catin. 1 p. 708: Signat musa Petri varie, -me

plur.) nareis: PE-rit. RIGA Aurora DC col. 26 1 . 1) narines metri, / quam sit feralis contagio simonialis.

(Ucarno s.v. nosco: nota quod foramina nasi -es vocan- narratio, -ais f 1) récit, exposé oral: ELGIL. Sturm. 5

toi): RECEPT. B. XXV p. 46: ad sangulinem -ium stag- p. 367,38: ab episcopo verbis pacificis illos salutavit

nandum. RECEPI. A. XVII p. 12: ad -es male olentes. eosque... de adventu sac, et de episcopi -ne consolatus

VITA Corb. 29: cepit de -e eius emanare sanguis. HRoTsv. 20 est. HRABAN. dise. 1 col. 1193 D: hoc officium catechizandi

Pafn. 12,3: -ibus nunquam molestia f oetoris. VITA Walb. faciendum est -ne, exhortatione atque hilaritate. Acrus

col. 10970: tanta... redolentia confragravit, ut -es pre- vita Hath. 14 p. 171,31: ex eius ipsius -ne et verbis.

tereuntium vel subsequentium feretrum ferre vix potuis- Waru. Spw. Christoph. 16 p. 69: tali igitur gratulatus

sent. GUIBERT. Nov. moral. III, VIII 20,21,22 col. 103 B : oraculo,... quoniam in se iam quedam angelice -ais ves-

odores... -e discernimus. dans une formule exprimant: 25 tigia recognovit. Wio gesta prol. p. 5: somnia proba-

a) la surprise ironique: BERNOLO. libeli. II 3,21: cui bilia quibus animos auditorum inducerent... ad idem

veritas audita -es non contrahat. b) la colère: BRUNO off icium fabulosas -nes... adinvenerunt. PETR. COMESTOR

QutRF. fratr. 13 p. 730,40: venerunt impii... quibus hist. schol. col. 15970: qui (Lazarus)... convivis inter-

ad novum facinus cor salit..., -es fiant, precordia san- rogantibus ioca poenarum et sedes inferni diligenti -ne

guinem trahunt. GLJTLL. TYR. hist. ter. transm. XXI 29 30 mndicavit. (spécialement) discussion: CAr-10. FULD. Eigil.

p. 1057: homo nequam, superbus et arrogans, spiritum 17: multimoda -ne reiuctante, consolabatur cum blandis

furonis habens in -ibus. e) le dégoût: GLRALD. expug. sermonibus concordia fratrum. ib. T 12: orta est inter

P. 207: qualiter naucipendendo nunc in nauseam -es eos conlocutio spiritalis et utilitas ecclesiarum Dei multi-

contrahit. fana -ne disputabatur apud cos.

2) nez (en général): POETA Saxo 5,338: ipse rotundus ss 2) récit écrit, spécialement de caractère historique (re-

apex capitis; cervix et obesa, / -is plus paulo quam mm, rerum gestarum, res geste, gestorum narratio): a)

mediocris cria. TJ-nrnM. 2,15: alios autem in fuga coin- en général: CAr-m. FuLD. Eigil. I pref. p. 223,2: duos

prehensos obtruncat -ibus. libros de vita Aegilu... peregi... ut in scruta -ne alter

3) siège de l'odorat chez les animaux doués de flair: alteri subsidia ferret. Joii. SCOT. glos. Mart. Cap. 261,14

GUILL. TYR. hist. rer. transm. III 16p. 135: catuli quoque 4o p. 126,22: historia est renum gestarum antiquo tempOre

-ibus sagaces et apti venatibus. commemoratio, -o autem non solum de preteritis sed

4) l'organe par où passe l'air nécessaire à la vie: a) au etiam de presentibus et de futuris conficitur. HRABAN.

propre: PETit. VENER. epist. IV col. 3710: feci hoc usque, epist. 18 p. 423,33: Josephi Judeorum historici -nem. ib.

facio adhuc, faciam quandiu fuerit spiritus in -ibus meis. 19 p. 425,2: ut... ex multorum librorum conlatione yen-

ARNULF. AUREL. gios. Lucan. 11 183: spiramina -is id 45 tas sacre historie pateat et sensus -fis eius lectori lucidior

est -es quibus spirat quislibet vivens. b) par métaphore: fiat. HROTSV. asc. p. 30: hanc -nem Johannes episcopus

PETit. DAML&N. serra. XIV col. 513B: per duas Ecclesie a greco in latinum transtulit. O-i-no Fius. gesta 1 p. 8:

-es unus effluit spiritus, dura incarnati Verbi iste divinam, brevis -o de eventu huius expeditionis. DOM. GuNDI55.

dIe generationem describit humanam. div. philos. S p. 54,16: -cio rei geste historia est, per

5) (au figure) inspiration, prescience: HRABAN. univ. 50 quam ea, que inter preteritum facta sont, dugnoscuntur.

VI, I col. 153 A: in scriptura vero sacra vocabulo -ium b) recit sacré, récit biblique: GERARD. MoitEs. delib. p.

aliquando fatuitas, aliquando antiqui hostis instigatio, 273: que Salamon ignorare se dicebat... T)octores Spin-

aliquando veto prescientia solet intelligi. ib. VI, III col, tus sancti plenitudine repleti et fulgore eterne sapientie

179 B : -es diaboli, inspirationes illius prave. inradiati perspicacissima -ne Christo nevelante intelle-

1059 narratiuncuja-narro 1060

xerunt dicentes. Fera. DAMIAN. epist. VIII 10 col. 483C:evangelice -nis. e) dans les locutions signifiant 'la suite durécit': LIuTO. Greg. 6: a proposito itinere -ais elapsussum, nunc... ad id redeam unde digressus sum. Tinuni.2,27: revertar ad explanandam -cionis seriem. ib. 6,21:longe digressus, repetam incepte -nis cursus. OnoFais. gesta I prol. p. 12: quasi quodam filo -nis des-cendens.

3)par métaphore (appliquée au déroulement d'une mé-lodie musicale): BERNO modul. psalrn. 12 p. llOa: quasiquamdam personam alloquendo talem musice cantilene-nem studuerit contexere.

4) (rhétorique) exposé ou narration (partie du discoursoral ou écrit): a) au propre: Rui'. TUIT. spir. 7,12 coi.1766 C: hanc scilicet inventionem rhetores in sex partibusconsumi sive versari dicunt, que sunt exordium, -o, divi-sio, confirmatio, confutatio, conclusio... -o est rerumgestarum ac proinde gestarum expositio. ABELARD. glas.ad categ. p. 289,20: in oratione rhetorica prius ordinaturprooemium, deinde -o. DOM. GuNDlss. div. philos, p. 67:instrumentum veto aflis rhetorice est oracio rhetorica,que constat ex quinque partibus, exordio, -ne, particione,confirmacione, epilogacione. ARNLJLF. AunL. glos. Lu-can. 167: facta propositione et invocatione, qualiscum-que sequi deberet -o. Coi. Hms. didasc. p. 60: orationispartes quatuor inquisitionibus adtendere, scilicet exor-dium, -nem, argumentationem, conclusionem. Primaenim istarum auditons animum provocat, secunda tesgestas explicat, dictis f idem tencia facit, quarta tria pre-missa concludit. Lnrn. ARD. hist. Ghisn. p, 558,11:post propositionem, uti moris est auctorum, et invoca-tionem infra -nem suam continuans incipit et dicit. b)au figuré: GERÂRD. MoREs. delib. p. 139: incomprehen-sibile Deus... cui nec proimium predicatur, nec -o in-scribitur, quamquam narrant, dicique possit non solumproemium, quin criant epilogus.

5) (diplomatique) exposé: Huco BoNoN. rationes die-tandi (L. Rockinger, Briefsteller und Formelbùcher. XI-XVI Jht. p. 56): trina in episto]is est consideratio: exor-dium videlicet, atque -o, et ex istis procedens certa con-clusio. ib. p. 57: -o quidem est rei geste vel quasi gesteexplanatio. ib. p. 58: de -ne... in ea benivolentia noncaptatur, sed rem meram mene explanare conatur. ALDER.CAS. (ib. p. 10): de partibus epistole, cuius videlicetquinque sunt partes: salutatio, benivolentie captatio, -o,petitio atque conclusio. ib. p. 19: -o veto expositio estrerum gestarum... sirnplex est -o que unius tantum ne-gotii -ne perficitur, multiplex veto est qua plurima reci-tantur. RADULF. TURON. summa dictaminis Aurelianen-sis (ib. p. 103): epistola sic deffinitur: epistola est oraciocongrua, suis e partibus convenienter composita... quin-que sont partes dictaminis, salutacio, exordium, -cio,peticio et conclusio. ib. p. 109: -o est rerum gestarumvel prout gestarum explanacio; simplex est illa, in qua

solo de uno agitur négocié; composita, in qua agitur depluribus.

6) (juridique) exposé fait en justice par le demandeur:CARTUL. Mai. Mon. Cenom. II Sablé 4 p. 67 (a. 1076):

5 -nem istam cotant Turonensi archiepiscopo... in iudicioapud Sablolium protuli. CARTUL. S. Alb. Andegav. 1388p. 488 (a. 1082-1106): iudicaverunt... indices, secun-dum -nem quam fecerat et responsum quod homo S.Albini respondenat. LEGES Henr. 133,2 p. 565: si veto

10 sine calumpnia recipiatur, et deinceps causam illam re-formare quis cupiat, non procedet in cele[bration]ibus[?],ut opus sit iudicibus -ciones repetere iudicii, maxime sidominus querimonie interfuenit... vel congruum indeterniinum habuerit. BERNARD. PAPIENS. summa decret.

's 11, I § 3 p. 32: litis contestatio fit hoche pet -nem etresponsionem. TANCREDE ordo iudiciarius 1111,1 p. 196:litis contestatio est principalis negotii apud suum iudicembine inde facta -o. PETR. VIENtÇ. except. IV 21 p. 356: lisenim videtur contestata, cum index in iudicio per -nem

20 ab utraque parte causam audite coepit.7) notice (mémoire dépourvu de marques d'authenticité):

CAwmJ. S. Florent. Pictav. 16 p. 28 (a. 1120): cuiusdiffinitionis munimentum cuni inquisissemus, Trenor-cienses quandam -nem ostenderunt que nec sigillo munita

25 nec titulo alicuius persone titulata crut.8) énumération: CARTUL. S. Florent. Burdigal. 6 p. 15

(a. 1080): quia -o tantorum virorum multum est fastidi-osa,.. alias in pretermissione posuimus.

9) anecdote, événement: AIMOIN. FLOR. mirac. Bened.30 113,132: ei quoque -ni interfuere Constantinus presbyter

et Lethenius levita gradin.narrativacula, -ef. (diminutif) récit: PASS. Trud. S p.

359,25: ut ad prefate -e textum redeamus.narrator, -is m. narrateur, celui qui fait un récit:

35 HILDEG. Ensc. Faron. P. 196,7: adsit voluntas -is finemimponere eritque mentes auditorum ab intentione quie-scere. G1RALD. topogr. p. 157: qui -r fueras importunusf ieri poteris opportunus (cf. Ecel. XXII 6).

narratrix, -cis f. celle qui raconte: TRANSL. Chrys. et40 Dar. 29: factum est, ut que prius aliene sanitatis -x

exstiterat, sue deinceps et compos esset et restis (il s'agitd'une femme ayant assisté à un miracle).

narratus, -us m. 1) récit: ERMOLD. NIGEL. Pipp. p. 79y. 6: -u nostro sat bene nasse vales. HERIM. ARCH. Edm.

45 p. 54,21: etiam levi -u sUE quislibet concinne valet referreplenitudine yen. GESTA Franc. expug. Filer. 2 p. 492:libelli pagina aliorumque -u... edocti. 2) exposé des faits(dans une charte): TRAD. Ratisb. 57 (a. 863-885): percompendiosum butins kartule -um cuiuspiam affectum

50 commutationis pandere conabor omni aurem accomo-dare volenti.

narrito 1. [narro] (fréquent.) raconter: UGuTIO S . V.

nana; narro, narras... et -0, -as, frequentativum.narro 1. 1) raconter, faire un récit (PAPM5: -are, mdi-

1061 narruna-nascentia 1062

care, referre, divulgare). a) trans.: Liuixi. Greg. 11: si detam cognitis et profuturis bonis vel extrema quedam -arenon incipiam. HROTSV. Theoph. 390 p. 73: voce palamclara -avit ab ordine cuncta. b) avec proposition inter-rogative: GERH. Auo. vita Udair. 4 p. 391: tempus qua-dragesime quanta devotione celebraret, serine, mihi nonsufficit ad -andum. c) avec prop. infinitive: RIMu. Anse. 9

p. 31: vox quoque pene similis liii, quam in prima visionese audisse -averat. LEGENDA Emer. (SS. hp. 456): quidamreligiosus canonicus... -avit se in gestis sancti Eusebiilegisse. d) avec quod et l'ind.: CARTUL. S. Maxent. 270p. 297 (a. 1120): qui ci -avit quod Dei timore compunc-tus... omnes decimas suas... dimiserat. e) avec quomodoet l'ind.: ANON. gesta 1-lung. 12: -abant quomodo...magnus Keanus... preoccupaverat terrain illam. f) ab-solument: GERARD. MoREs. delib. p. 126: de cetero Ger-mania -et et Pannonia non sileat.

2) plus spécialement, rapporter des faits historiques,faire une chronique: EINH. Carol. 4: tuni de regni ad-ministratione et fine -ando, nihil de bis que cognitu veldigna vel necessaria sont, pretermittam. HRABAN. epist.34 P. 468: ut primus liber ab exordio prophete, quo -aturcaptivitas regis Joachim. RIMB. Anse. 6: ea que apudnos gesta sunt -are cupientibus. Lu pus epist. 16 p. 54:Sallusthun Crispum Titumque Livhim non pauca, queillorum etatem longe precesserant... -asse. WIDUK. 1,14:ut eorurn -ut historia. THIErM. 8,4: de prefati duels infor-tunio res quedam -anda restat. ADAM BREM. p. 48,2: -uthec hystoria Francorum.

3) dire, faire mention: a) loir.: AMALAR. lib. off. 112,12(éd. Flanssens t. II p. 204,30: ut Innocentius -at in de-cretalibus. ib. 11112,7 p. 456,15: de quibus canticum -at.CAJtruL. Cormar 36 p. 72 (a. 1025-47): bec donatiosieur carta -at, lecta est enim coram eis. b) trans.:DicuiL mens. orb. VII 49: quas insulas multi -are pre-terierunt.

4) annoncer: a) avec ace.: PAUL. flAc. homil. col.1196A: ab initio -ara quies. Arius vita Hath. 17: quandohoc quod -avirons factum fuerat. POETA Saxo 2,84: mm-cius bec tristis -averat omnia regi. ib. 3,62: quo gaudiamundo I angelus bec celi missus -avit ab arec, b) avecquia et le subj.: GESTA Franc. expug. Hier. 58 P. 534:sociis -averunt quia de rege nullum scirent nimorem.

5) proclamer: GERARD. Monts. delib. p. 45: -averuntgloriam Del. PONTIF. Rom. XVIII 8 p. 197: -abo nomentuum fratribus meis.

6) parler, dire (par extension): DICUIL mens. orb. VIII10: in commentario librorum Virgilii ubi -at in tertioAeneidos. WALAHFR. Wett. 636: quis -are valebit? RIMB.Anse. 3 p. 21: quem ipse sanctum Petrum esse nemine-ante statim agnovit. WALTIIARIUS 439: illealiquid mo-dicum -ans intraverat aulam. HROT5V. Mar. 554 p. 20:et noli, posco, -are superflua verba. employé à la 30 per-sonne, vit on raconte: WALTHARIUS 78: namque

Aquitanonun tunc Alphere regna tenebat, quem sobolemsexus -ant habuisse virilis nomine Waltharium.

7) (jurid.) exposer une demande ou rapporter des faitsen justice: TRAD. Frising. 333 b (a. 815): pervenenint

5 ad... episcopum et -averunt ci huius negotii rationemper ordiiiem. CARTUL. Roton. 61 p. 49 (a. 836-42):venerunt in ratione et ratione -averunt. DIPL. Karoli III92 (a. 883): ut bec carient supra -ata conditio ex utraqueparte firmum... permaneat. Dir'L. Cons. I 33 (a. 918):

10 episcopus... nostram adiit serenitatem, -ans quod que-dam proprietatis sue loca... haberet tradita ad cenobiumSwarzacha appellatum. Dut. Otton. 1151 (a. 952): epi-scopus... veniens ad nos -avit nobis circa donationemKnradi ducis. RoGEIuus summa end. 1,13 p. 16a: legi-

15 bus, duplicem auctoritatem prestare dicitur, id est ut-entur a iurisconsulto et a iudice observentur. PETR.VmNt. except. IV 7 p. 353: advocati officium est, causamsue partis -are.

part. prés. narrans employé substantivement (orateur,

20 celui qui parle): ODo Dioom. 2 p. 29: -risque et

interpretis moras non ferens.narratum, -in. fait rapporté en justice: VINc. KADL.

p. 162: utriusque... partis verisimilhima sunt -a, sedneutra decisivam sentencie racionem... allegat.

25 narruna, -ef ong, et sens inc. CARTIJL. S. Toren. 65

p. 78 (a. 962): vos dedistis nobis in precio que nobisbene complacuit, id est cabrone et -a, VII casios, çivariaet alia bona que fecistis nobis.

nartiscus, -i f. [cf. Ahd. Glossen IV 365,30 narticus30 ertgalla?] plante inconnue: ADELARD. BATH. cul'. ace. p.

5: si pediculis laborat, generi arboris que -us vel iunipericum fortissimo vino vel aceto distemperans inunge. cf

v&p&g.nasa, -ef y. nassa.

s nasalis, -e I) adj., qui concerne le nez: Ucu'rio s.v.

nosco; -is, -e ad nasum pertinens. 2) subst. n., nasal,partie antérieure du casque: -UcuTTo s' y. nosco; hoc -e,quod nasum protegit. GODEFR. MONEM. hist. VIII, VI:cepit Hengistum per -e cassidis. LAND. MEDIOL. hist.

40 (MGH 55. VIII) p. 62,15: ensibus fente obliti, fere mvi-cem unusquisque per -e cassidis alterutrum tenuerunt.y. nasellum et nasus (5).

nascentia, -e f [nascor 3] 1) produit du sol, plante:

RHYTM. Pippini Il p. 117: regnum meum tibi trado cum

45 festucis et fouis, silvas, montes atque colles coin-is. GUIBERT. Nov. gesta Franc. VIII 5 col. 811 C: vilibus

quibusque -is victitaret.2) postérité: POLYPT. Irm. 24,112 p. 260: est de -a

eorum unit mulier nomine Adelaidis. CARTUL. Clun. IV50 3339 p. 428 (e. 1050): cum omni -a ab bac die de se

generanda sancto loco illo serviat.3) ulcère: ANTIDOT. Augiens. p. 61: implastnim dinr-

sinico... -as vel carbunculos mules dispargit. y . nascor

(XI).

1063 nascentium - nascor 1064

nascentium, -i n. Inascor 3.1 croit du bétail, jeunes

B) avec in et accusatif (nasci in mundum, venir ait

animaux d'élevage: CARTUL. Aurel. p. 217 (XI0 s.): ipse ANON. Gesta Hong. e. 4: Dux autem Almus post-Arbertus dedit Johanni sacerdoti lanam et -ium de de- quam -tus est in mundum, factum est duel Ugek...cirait quam habebat in villa que vocatur Nizera. y. gaudium magnum. PETR. COME5TOR hist. sehol. col.nascor XI. 1612 13 : sicut nocte -tus est in mundum.

nascevicus, -a, -um [nassa] embrouillé, compliqué:

C) avec ablatif seul (indiquant l'âge): LIUTPR. legat.

GERARD. MORES. delib. p. 77: nos minime ambigimus, 190,3: -tus centum quinquaginta amis.nisi -is obitionibus inretiemur. D) avec ablatif précédé de de: I) indique la filiation:

nascibilis, -e capable d'être engendré: GODESC. SAX. LIuTO. Greg. 9: fuerunt et de matre eius -ti alii filii.trin. deit. p. 22,23: item dam Deus Pater deitas est inge- io E!NH. Carol. 18: de qua ci fila -ta est. HRABAN. hom. IInits, innascibilis et innata, et Deus Filius deitas genita, 7 col. 147°: ea vobis fidelis sponsor implebo, Christum-is et nata, et Deus Spiritus sanctus deltas est nec inge- scilicet de eius stirpe -sciturum. LEGENDA Steph. majornita, innascibilis, innata neque genita, -is et nata sed (55. II p. 379): de te fiius -sciturus egredietur. POSTAprocedens a deitate ingenita, innascibili et innata et a Sxo 1,1: Salvator mundi postquam de Virgine -tus.deitate genita, -i et nata. SIMON T0RN. disput. 9 q.2 u HRoTsv. Mar. 218 p. 11: ut sine principio -tus de patte(éd. Warichez p. 40,7): nomen geniti et -is duo insinuat: supremo. PASS. Ursule prol. p. 144,5: ut... de nobilissimahabitum principii et modum essendi a principio. illius stirpe gentis gnatam regis sponsam conciliaret.

nascibilitas, -lis f qualité de ce qui est né, filiation; CARTUIL. S. Croc. Autel. 45 p. 93 (a. 1114): de servoGERHOH. novit. 17 p. 63,21: maior itaque Pater est nostro -tus. HuGo S.Vxct. didasc. VI, VI p. 124,16:-tusFiiio..., cui tantum donat esse quantus ipse est in -tis 20 est de Virgine. 2) indique l'origine: TRAD. Frising. 1049imaginem. PETR. LOMB. sent. J, XXVI, 4 p. 167: -lis (a. 926-37): servum I... -tum de beneficio quod vota-proprietate ac veritate filins est eius solius, qui genuit. tur Ruodineshoua. TIIIETM. 6,43: de orientali Franciaib. J, XXVII, 1 p. 172: proprietas qua Filius semper -tom. LEGENDA Gerh. major (55. II p. 480): Gerhardus

est filins, est quia semper genitus est a Patte, et bec natione Venetus de civitate Venetiensi -tus. GUH.L. TYR.eadem dicitur filiatio, vel genitura, vel nativitas, vel 25 hist. rer. transm. XVI 17 p. 734: de citeriore -tus Hispa-origo, vel -s. nia, civitate Barchinona.

nascitivus, -a, -non [nascor 3.] qui naît: LABORANS E) avec ablatif précédé de ex: 1) indique la filiation:Sabeil. p. 61,12: activi namque nomen Pater est, quia PAUL. DIAc. homil. temp. col. 1163,36: Filius qui antegenerativi, sic et Filius, quia -i, sic et Spiritus sanctus, secula ex solo Patte -tus est. Wai-r. Gall. 18: ex virginequoniam ah utroque processivi. 30 dignatus es -sci. THEGAN. Ludow. 22: filius Pippini ex

nascor 3. forme gnascor: P.ss. Ursule I p. 144. concubina -tus. WJDUIK. 3,122: -ti sont autem regi f11111) naître (SMAR. reg. Bened. 14 col. 835 e : quomodo... ex serenissima regina.TRAD. Ratisb. 227 (a. 975-990):

commette -sci dicitur, cum quis de utero marris procedens munis progenies ex ea -scitura. GuILL. PICT. gesta p. 12:

hanc in lucem egreditur. PAPM5: -scitur quod ab utero frater Hardechunutus ex Emma, Edwardi matre, -tus,...decidit): A) abs.: 1) en général: POSTA SAXO 3,10: Deus 35 successit. Wwo gesta 2 p. 15: ex duobus fratribus -ti.est homo -tus. HRoTsv. prim. 564 p. 245: -scitur Henrico Guai... Tn. hist. rer. transm. XVIII 29 p. 871: -tus estfamosus filins Oddo. THIETM. 3,6: ego -tus sorti VIII domino Amairico... ex Agnete... filius. 2) le lieu d'ori-Kal. augusti, mense julio. DIPL. Henr. 111 46 (a. 1040): gine: Tnirrii. 4,39: ex occidentali regione nobiliter -tam.cumuxoribus, filjis et filiabus -tis et -scituris. -. tradimus. F) avec ablatif, précédé de a ou ab: HRABAN. epist. 41DIPL. Heur. IV 223 (a. 1069): curais... fidelibus tant 40 p. 480: de vitulis quoque, qui a vaccis illis poilutis -ti-scendis quam modernis. BERTHOLD. CoNsr. annal. a. sont. CARTUL. Rhen. med. 179 (a. 849): tanquam si ah1074 p. 277: regi filius-scitur. TRAD. Patav. 557 (e. 1130— ingenuis parentibus fuisset procreata vel -ta. POETA SAXO50): et tercia adhuc proies, si forte -scitura est. ADAM 2,367: iuvenis quoque -tus ah illo. WLDUX. 1,29: Hluth-ScoT. trip. tabern. col. 691 A : in fine mundi -sciturus est. lowici imperatoris a Magno Karolo -ti. ADAM BaEM. p.CARTUL. S. Crut. Autel. 109 p. 191 (a. 1192): -sciture 45 119,9: alter qui -tus est a concubina.posteritatis. 2) qui a été soumis aux lois de la naissance G) sens spéciaux du participe passé: 1) nouveau-né:humaine: PETR. LOMB. sent. 1 9,4 p. 71: ut ergo Pater HRABAN. carm. 39,45: pastores -tom presepe / gaudebantest eternus, ita et Filins eternus est, sed Pater sine auctore; Jesum cernere. par métaphore, désignant le Christ nou-Filius veto non, quia Pater innascibilis, Filius -tus. PETR. verni-né: POSTA SAXO 4,155: quo stella monstrante magiCoMEsroR hist. schol. coi. 1597-: et ait Jesus:... Cipse sa cognoscere yen / in terris -ii memerunt luminis ortum.Zacheus filins si Abrahe factus', scilicet non -tus, id est (cf. natus II et nI). 2) né' (origine sociale supérieure):non secundum carnem, sed fidem. 3) par métaphore: Aoius vita Hath. 28: quamvis summo loco -ta et menas-GALTER. CA5TIL. Alex. II 55 col. 4760 -scentibus astris terio preposita. Wiouic. 1,30: nobili genere ac famiia(cf IV, VIT). antiqua -tus. (spéc.) bene natus, noble: MON. Hist.

1065 naseor 1066

Port. DipI. 225 p. 140 (a. 1014): et alii plures f ilii verte- rent... morbi cames ex quatuor -scuntur humoribus.

natorum que in ipso concilio erant. ib. 228 p. 142 (a. RICIIER. Il p. 22: -to ex interno frigdore epatis niorbo

1016): et filii benenatorum hominum. i1. 376 p. 229 (a. nimiis doloribusconfectus. HILOEGARD. phys. 7,25: quod

1050): et ahi filii multorum benenatorum. 3) né pour, nierkacza... exspuit, ut venenum esset, ira quod etiam

destiné à: CAND. FULD. Eigil. 19 p. 226: ipse in imperio 5 exeo quidam serpentes et quidam malivemleSmultociens

-tus. Ono Fais. gest. 1,4: homo -tus ad laborem. exp res- -scuntur. ALAN. INS. Anticlaud. V p. 128,171: ebrietas

sion: haud homo -tus: un homme quelconque: CARTUL. -scens ex tali nectare. (spéc.) être fait de: ALAN. INS.

Clun. I 100 p- 112 (a. 908): si quis, non ipsi, haud ullus Anticlaud. 111 520 p. 105: -scitur ex plumbo rota tercia.

-tus homo. VI) être produit naturellement, se trouver par suite d'une

11) dans le domaine spirituel: A) naître (en parlant de la w origine naturelle: HRABAN. ilniv. XXJ, X col. 563D:

génération éternelle du Fils par le Père): ALAN. INS. dist. colores autem -scuntur aut fiord, -scuntur, ut sinopis,

col. 869»: -sel... notat eterna generatione a Patte pro- rubrica. AELFR. colloq. P. 8: emo res pretiosas que in

cedere, unde Origenes ait quod Filius semper -scitur, Id bac terra non -scuntur. MAPPE CLAv. P. 187: tunc opus

est eterna generatione a Patte procedit. exerce - - - ut sit ad omatum quod pinxeris, et quasi -tutu.

B) naître à la vie éternelle: 1) par le baptême: EUGEN. 15 GERARD. MoREs. delib. p- 174: quartus zmaragdus, nimie

Vuw. sylI. 3,6: -torum populorum Verus presul. EKKEH. viriditatis, -scitur, ut lapidem possint accipere. CARrA a.

IV bened. 122,16: nemo Deo gratus, nisi sit itou denuo 1180 (Gallia Christ. noviss. Marseille 180 col. 90): prout

-tus. ALAN. INs. dist. col. 869D: notat renasci per gratiam, quedam rupes ibi -te sont... termines efficimus.

unde Christus ad Nicodemum in Joanne t øportet vos VII) se lever, naître, prendre sa source (ALAN. INS. dist.

denuo -sci'. 2)par la mort: SMAR. reg. Bened. coi, 835C: 20 col. 869 e : -sci notat oriri vel incipere aperte, unde luna

rectissime potest -tus appellari, qui solutus a vinculis vel sol dicitur -sci obi primo apparet. Fluvius etiam ibi

carnis ad lucem sublimatur eternam. d'où l'expression -sci dicitur, ubi oritur): CkwruL. Fuld. B 6 p- 10,9 (e.

secundo nasci: PETR. coMEstoR hist. schol. col. 1560 Â : 822-24): transit inter media freta, que -scuntur de flumi-

cumque miraretur Nicodemus quomodo posset homo ne Fulda. DIcuIL mens. orb. p. 25: Meandros -scitur

secundo -sci, corn nonnisi camalem nativitatem sciret, 25 in campis Asiaticis. POETA Saxo 1,302: fontes adiens,

edoctus est a Domino de spirituali. obi Lyppia -scitur anmis. DIPL. Otton. 111323 p- 749,30

Hi) expressions verbales servant à définir la naissance, (a. 999): aquam de Elevo cum utriusque ripis a loco

la condition juridique: CARnJL. S. Bened. Floriac. 110 obi- scuntur (cf. CAiCruL. Bugeil. I p. 2 [e. 1028-31]),

P. 25 (a. 815): dixit quod genitor sous -scendo ingenuus DIPL. Cour. Il 132 (a. 1028): usque in ilium locum, ubi

fuit. DIPL. Caroli II, II p- 8,30 (a. 861j: dixerunt eo quod 30 fluentum flumen -scitur. DIPL. Petr. I Arag. 125 p. 386

ipsi ex nascendi liberi coloni esse debent. COD. Patav. 42 (a. 1103): sicut tallat rivus de ripa Lopera - -. et sicut

p - 61 (a. 954): iuxta legem mea in qua -ta sorti. LEGE5 versat aqua ad ifia parte de Cassiquer... et post bec

Ment. 159,14 p- 579: secundum quod -tus est, culpa sit dividit illa -a inter Arrao de Griavalo et ascendit per

erga iusticiam cui mentitus est. ib. 76,1 p. 593: si homo sanctum Julianum. Doc. Port. reg. 19 P. 14 (a. 1106):

occidatur, sicut -tus erit, persolvatur. 35 deinde ad locum ubi -scitur Cara et per venam f luvii de

IV) naître, être produit, en parlant des végétaux: A) Cera. Ono FRIs. gesta 2,14 p- 117: Ticino et Adua ah

en général: WALAHFR. hort. 361: agriinonia... effetis eodem Pyreneo -scentibus ac in Pado se recipientibus.

siivarum inventa sub umbris -scitur. WANDALB. mens. VIII) avoir sa cause dans (en parlant de choses ab-

71: arboris aiterius -tus de germine cortex. WALTH. SPIR. straites): WALAHFR. Wett. 743: quantaque femineis

Christoph. H prol. Il: ne... -te suffocent semina spine. 40 -scantur damna catervis. CAND, FULl). Eigil. 19 p- 226:

Doc. Cisterc. 66 p. 79 (a. 1119): hordeum in terra illa ex his nimirum -scuntur presumptiofles in socios, mdi-

-tum. ARNO REIcHERsB. sent. col. I5I4A: de pomus aut gnationes. Lupus epist. 13 p. 16: his fortasse miraris ac

crudis herbis, seu -scentibus ieguminibus. GuILL. TYR. dicis ex huiusmodi occasione -tom dolorem. DrPL.

hist. rer. transm. XIX 24 p- 924: optimum opium... ibi Otton. 1131 (a. 951): nobis anime confidentes remedium

-scutur. B) par métaphore: Pcn. DAMIAN. serm. LXXIV 45 unde -sciturum. Wio gest. prol. p- 4: fit plerumque, ut

col. 922A: si -scentes carnalis illecebre spinas... resecat. de lande maiorum facile -scatur verecundia et confusio

(spéc.) germer (cf. Lue. 8,4. Marc. 4 1,9. Matth. 13 1,9): posterorum. Ono Rus. gest. 2,13 p. 117: ex quo duplex

GODEFR. S. Vicrr. microcosm. 93 p- 105,7: in conculcatam reipublice .scitur detriinentum. GODEFR. S. VICT. fons

cadens nec -scitur, in petrosam cadens -scitur quidem philos. II p. 60,714: et absolvit quidquid est questionis

sed non radicatur, in spinosam cadens -scitur et radi- 50 -trou. GERH. STED. armai, p- 224,10: imperator. -. ratus

catur, sed... suffocatur. aliquam sibi ex hoc -sci intricationem.

V) provenir de (avec ex et l'abL): HRABAN. univ. XVIII, IX) (phil.) tirer son origine de: AN5ELM. CANT. monol.

V col. 50O: veteres morbum nominavenint, ut ipsa 39: si innumerabiles tes... dicuntur -sci ex his ex quibus

appellatione mords vim, que ex en -scitur, demonstra- habent ut sint, cum nullam eorum, de quibus -sci dicun-

1067 nasellum - nasellus 1068

tur, teneant similitudinem ... ; dicinius enim capillos -scide capite, et poma ex arbore. ABELArw. glos. ad categ.

p. 179,28: ac primum linee, superficiel et corporis, quetria ex puncto -sel ac constitui videntur, licet id auc-toritas non habeat. Huoo S. Via. didasc. VI, V p.123,2: in illa enim naturalis iustitia est, ex qua disciplinamorum nostrorum, id est positiva iustitia -scitur. OnoFais. gest. 5,5: omne quippe quod -tum est ah alio sinedubio originem sumit. Nichil enim a se -sel potest.

X) commencer (abs.): WALAHFR. cairn. 5.25a,1 1: yen-tas terra pietasque -ta est. THEOD. TaEV. Liutr. 7,1: etquia Deo penfecta omnis etas -scitur, / nihil puerile...gessit in operibus. RIdER. II p. 302: die quarta -tesynantice. ANNAL. Hild. a. 1035: Egyptiorum regnum-scitur. HILDEGARD. phys. 4,14: in ila bora carbunculus-seitur. par métaphore, avec redondance: PE n. COMESTORhist. schol. col. 1659B: in initio legis -scentis pro col-lectione lignorum in sabbato lapidabatur homo. id .serm. III col. 1731 B : in principio mundi -scentis.

X!) sens spéciaux du participe présent: A) employécomme substantif: 1) en parlant de personnes (la futuregénération): HARTV. leg. Steph. (SS. Hp. 432): in letitiamsempiternam tam -soentium quain et viventium. 2) enparlant de choses (plantes): THEODULF. carrn. XLVII 9

p. 547: hec puerum lactat, quoniam -scentia pascit.WILH. HIR5. const. 2, 47 col. IIOSB: si quis fratrumah eo aliquid tale de -scentibus horti postulat pro infir-mitate aliqua. UDALSC. carm. p. 113: sont -scencia terreviva manente virore. CARTUL. Fontanel. 93 p. 159 (c.1164-83): decimarum omnium... in lino et canabo etallis -scentibus terre. CARTUL. Gemet. LXXXVJ p. 222(c. 1165-83): duas partes decime in foro, in -scentibusterre. CHRON.- CARTUL. S. Theof r. CaIrn. 30p. 29 (XII s.):si fuerint unde poma aut -scentia leguminum, adderettertium pulmentarium.

B) employé comme adj. (à naître): LAma. decr. I c. 33:de decirnacione pecorum in alio episcopatu -scencium.y . nascentia, nascentium.

natus, -i In. forme: gnatus: POETA SAxo 3,331. EPIST.

ad Wrat. 9. 1) homme (en général): WALAHFR. Wett.594: vos precor, o-i, Domini per numina surmoi.

II) fils (GLoss. X" S. [ALMA XLII (1952) p. 231]: -isfiliis; -os filios. Uotrrio s.v. nascor: hic -s, id est filius):POETA SAXO 3,331: simm gnatum Hludowicum nomme.RICHER. II p. 222: eius -os omnes cum natabus obsidesaccipiendos. GUILL. PIcT. gest. p. 94,39: germanamHereberti... -o suc, coniugare decrevit. Eoirnus PARIs.Carolin. I 456: regnanti -o foret emendare potestaslibertate sui. ROB. Toiuo. chron. epist. Heur. t. I p. 98:bec fiet -is altera Troia tuis. spéc.: -s Dei, -s hominisou abs. -s Jésus-Christ: PAULIN. AQUIL. carm. 1,2: -eDei qui sidera torques. SMAR. carm. IV p. 619,12,5:cetus angelorum f ... Patri / alleluia concinit J dicitalleluia -o / dicit alleluia Paradito. VITA Lando. p. 198:

de Patte -oque Spiritum mellifluo hauriret pectore.FR0uM. caria. 3,9: bec hominis -o quod sit data quippepotestas erimina laxandi. GODEFR. S. Vici'. Ions philos.II p. 57,629: -i mater. ADAM S. Via, p. 17,1 y. 2: inexcelsis canitur/ -o regi gloria.

III) enfant: A) au propre: ANNAL. Fuld. II a. 804:Carlus Saxones transalbianos cum mulieribus et -istranstulit in Franciam. POETA SAXO 1,15: cum coniugeeius et -is remanere. RICHER. I P. 148: conquestio Erluini

'o apud Vuilelmum ducem de castri uxonisque et -orurnamissione. ib. II p. 16: domine... cubiculum eiusque-orum diverticulum. C&wruL, Andegav. H! 27 p. 23(a. 1129): vendiderunt etiam -i eius, filius unicus etfilia unica. cf. nascor 1G 1). B) au figuré (enfant spirituel):

15 1) moine: SMAR. carrn. II 23 p. 616: bec (i. regula san cliBenedicti) bene materno -os castigat amore.

2) natus ecclesie sive Christi, fidèle Chrétien: HRoTsv.Gong. 38 p. 36: ascitur -is ecclesie nitidis. GIL0 hist.Hier. 11124: -i Christi satis exagitati f pellebant contis

20 cives de culmine mentis.IV) petit d'un animal: VIrA Willib. p. 18,42: apis

graminorum diversorum flosculos legens prius favosdein -os postea dulcia mella congerminat. CARM. Can-tabr. 23,72,2: ista de campis fingit -os plures apis.

25 ALAF4. INs. planct. nat. p. 442: Ieo, rugitus carminaauribus -orum irnrnurmurans,... in ils vite suscitabatigniculum. ALEX. NECK. laus div. sap. II 503 p. 384:-orum (-orem éd.) rostris escas immittit.

V) descendant: EUGEN. VULG. sylI. 18,1,3: salve -e30 Deum Cesar.

nata, -ef abl. plur. -abus: VrrA GaIli 11771 p. 448.RICHER. Hp. 222. GEais. SEv. carm. 11140,36. 1)fille:a) sens propre (U&urso s.v. nascor: hec -a, id est f ilia):POETA SAXO 2,385: -am Caroli sibi consociandam/foe-

35 dere coniugii. WALTHARIUS 62: unica -a mihi. WALTH.Spnt. Christoph. II 1,120: ipsa... ternas suspendit abubere -as. Cura. Pic'. gesta p. 48,22: -am suam nobisacceptissimam. CARTUL. Tarvan. 85 p. 67 (post 1192):V solidos... in -as pauperum. b) sens figuré (en parlant

40 de religieuses): Jou. NEAP. Febr. 537,25 (éd. Mombni-tius): Brucimis (diaconissa) dixit... nolite, -e mee, nolitefacere.

2) jeune fille: VrrA Galli II 771 p. 448: dulcior etcunctis -abus virgo venusta.

45 3) nata Domini pour natale Domini, fête de Noél:CARTUL. S. Florent. Norm. 8 p. 673 (ante 1181): ad-a Domini de unaquaque domo unum panem et unamgallinam.

nasellum, -i n. [nasus] nasal, partie antérieure du50 casque: WALTR. MAP nug. cur. 1112 p. 121: triumphator

ergo victum gigantem per -uni galee regi sub nommepresentat Sadii. y. nasale et misas (5).

nasellus, -i m. [nasus] petit nez: UGuTI0 s.v. nosco:nasus unde hic -us... diminutivum.

1069 nasicellus— 1. nastnrthim 1070

nasicellus, -i m. [nasus] petit nez: Uciuno s.v. nosco:nasus... unde hic -us... diminutivum.

nasiculus, -i m. [nasus] petit nez: Uc+UTJ0 s.v. nosco:nasus... unde hie-us,... diminutivum.

nasidienita, -e m. [Nasidienus] riche parvenu (à l'imi- 5

tation de Nasidienus, cf. Hoc. Sat. II 8,1): J0H. SARJSB.policr. VIII 8: -e arcentur et quicumque superciii gra-vitate et inameno vultu admissorum hilaritatem offendit.

nasitus, -a, -um [nasus] qui a un grand nez: UGUTIO

s.v. nosco: -us, -a, -un, id est magnum habens nasum. 'oV. nasutus.

naso, -ois in. [nasus] nason (poisson): RUODL. XIIi42: tunc sunt expositi pisces, quotquot fuerant ibi capti

ale, -o, qui bini nimis intus sunt acerosi.nasosus, -a, -um [nasus] qui a un grand nez: Uciuno '5

s.v. nosco: -us, -a, -uni, id est magnum habens nasum.nassa, -e f formes: nansa: CARUJL. Lover. 50 p. 65

(a. 1195). nasa: CARTA a. 1024 (Bol. Inst. Est. Astur. 2

p. 146). CARTUL. Sord. 39 p. 30 (a. 1060). 1) nasse,

instrument de pêche (AELFR. Angl. Sax. vocabul. p. 48: 20

-a, boge-net vel leap. id . append, p. 57: -a, boge-net.UciuTlo 5v. no: hec -a, instrumentum de viminibusfactum quasi rethe contextum ad capiendum pisces):COn. Histr. I (l'arenzo a. 1014): mittere in ipsam pis-cariam... -as. CARTUL. S. Bened. Floriac. I 89 p. 235 2$

(a. 1080): ponere hommes ad piscationein tam in retibusquam in -is et combris. CARTUL. Regul. 90 p. 130 (a.1127): -a in qua capiuntur pisces. CARTUL. Ypor. 28p. 45 (a. 1195): quatuor tenderias de -is in suprascriptoheu. ALEX. Nucic. laus sap. div. 111 635 p. 409: Scaurus 30

quem fallax inclusit -a, retrorsum / tendens, moliturrumpere claustra dolis. 2) droit de placer des nasses àun endroit donné: CARTUL. S. Saturn. Tolos. 232 p. 163(a. 1040): in alio loco quem vocant Borderas donamusuna -a. CARTUL. Sord. p. 30 (c. 1060): eum una parte 35

in Clavera -a. ib. 143 p. 117 (a. 1150): prope -am deC. CARTUL. Lue. 1 p. 7 (XIe_XIIe s.): dedit unam -amin Prixaco. CARTUL. S. Crue. Burdigal. 131 p. 149 (n.1166): dedit. . . quidquid habebatin -adeAlbiac. CARTUL.Lover. 50 p. 65 (a. 1195): dedit... decimam molendini 40

de l'Isle de Chativel et aquam Sancti Germani et omnempiscationem et nansas eiusdem aque. 3) type de bateau:PANAS: -a, genus navis vel cavee. V. nassum.

nassarius, -i m. [nassa] forme nassarium: CARTAa. 910 (Revista Portuguesa de Historia III [1947] p. 4$

183). nasse (instrument de pêche): MON. Hist. Port.

DipI. 56 p. 33 (a. 946): cuva suas piscarias et suos -os.ib. 175 p. 108 (a. 995?): piscarias, -os, rizarios.

nassum, -i n. [pour nassa] droit de placer une (ou des)nasse(s): CARTUL. S. Joh. Ang. p. 106 (a. 1016): de 50

alaudium nostrum... in pago Santonico... piscatoriamunam integram. item, in villa que nuncupatur Cavannas,tria -a eum una mansura. V. nassa.

nastala, -e f y. nastula.

nastale, -is n. 4. francique nastila] lien d'étoffe ouagrafe métallique servant à serrer un vêtement au cou:UouTlo s.v. nosco: hoc -e, -is, cingulum vel fibula querestringit pallium circa collum. y . nastula.

(nasticus, -i m. erreur du Con. Lang. col. 15690: loconastieus pour Iocopositus, cf. DIPL. Otton. III 255 p.

672,18 a. 997)].nastilis, -is f y. nastula.nasifius, -i m. [a. francique nastila; cf abruzzes nâs-

sela »noeud d'une corde«, otrante (grec) nastffli 'bouton';

y . FEW 16 p. 598 note 3] bouton: ALEX. NECK. sac. adait. p. 363 note 35: -us, gallice buron (cf. C. H. Haskins,Studies in Mediaeval Science, Harvard U. P. 1924). y.nastula.

nastola, -e f y. nastula.nastrita, -e f. [cf ital. nastro, de got. nasti!ô] lanière:

OBERT0 SaunA a. 1190, n°290 p. 115: cottes et concaset bariles et -as et tinam et lapides dabo vobis et cordamad domum necessarias.

nastrucium, -i n. y. nasturtium.nastula, -e f. [go t. nastilô, a. francique nastila] formes:

nastala: Con. Caiet. I 301 (a. 1028). nastiis: PETR.COMESTOR hist. schol. col. 1183 A. nastola: POLYPT. Rem.

p. 56 et 62. HÀRIULF. chron. Centul. p. 88. cordon, liend'éMffe ou agraphe métallique grâce auquel on fixe lesvêtements ecclésiastiques sur l'épaule: P0LYPT. Rem. p.56: casulam de cendato viridi I, nastolam cum mar-garetis I. ib. p. 62: albe II, stole II, nastole II. CARM.Cent. LII 2 p. 316: stringit quem -a texta. HARIULF.chron. Centul. p. 88: nastole ex auto partite H. Con.Caiet. 1301 (a. 1028): una nastala serica bona. TRANSL.Wandr. II (AA. 55. lui. V p. 297): de linteamine, superquod transivit et camisia et -a. PETR. COMESTOR hist.schol. col. 1183 A : nastilibus, vel -is, hine inde superhumeros capitium constringentibus. ib. col. 1207A:vestis... quibusdam -is elaudebatur. y. nastale et nastilus.

I. nasturtium, -i n. forme nastrucium: Ucnrrio s.v.

sar. cresson alénois (Lepidium sativum L. AELn. Angl.

Sax. vocabul. p. 31: nomina herbarum. -... -um, tun-kerse. PAPLAS: -um, herba sapor appellatus, quod acri-monia sui nasum torqueat; genus hoc calidum est etconficit cames ita ut constringat flegrna et meatum urine

obduret. UcruTIo s.v. sar: hic sardomon, id est nastru-cium, scilicet cresso. ib. s.v. nosco: bec -cium, quedamherba, sdiicet acrimonia quia torqueat nasum): CAPIT.reg. Franc. I p. 90,5 (a. 800): volumus quod in hortoomnes herbas habeant id est... eruca alba, -un, par-duna. RECEPT. B. XL p. 50: -cium sucus ex lacte caprinodecoeto bibat. ib. XLV p. 51: sucum herbe -cii. Wsus.Hms. const. 1,12 col. 944 : pro signo -i, quod vulgaritercresso dicitur. GUIBERT. Nov. gesta Franc. IV 4 col.738A; sanetior esca foret monacho, porri, -cia, napi.COLL. Salern. II P. 123: flebotometur de duobus venisque saut sub lingua, et post frica de pulvere seminis

1071 2. nasturtium — natalicius 1072

-cii et castorei. ROG. SALERN. cirurg. glos. p. 279: -ciumaquaticum interficit lumbricos, ubicumque suit in cor-pore toto.

2. nasturtium, -in. [cf. C. GI. Lat. 5,621,46: -uni estbufo] crapaud (?): AYNARD. P. 621: -um est bufo (oubut o = cresson

nasus, -j m. forme nasus, -us: FR0UM. epist. 71. ANNAL.Herb. a. 1147 p. 5,37. ANNAL. Adm. a. 703. 1) nez:LEX Frisiori. 22,10: si -um absciderit. Lnx Thuring. 14:us abseisus. EINH. Carol. 22: -o paululum mediocrita-

tem excedenti. REcEvr. A. XXIX p. 14: secus oculusaut secus -us. RAHEW. 4,86 p. 342,31: -us venustus,barba subrufa. Vu4c. KADL. chron. p. 45: -um in rugascontrahit. GUILL. Tya. hist. rer. transm. XIX 3 p. 886:-o instar f ratris aquilo decenter. 2) (au figuré) siège dela sagacité, de la finesse: BRABAN. univ. VI, 1 col. 153e:in -o verbi Dei dispensatores, causa discretionis, desig-nantur. EPIST. var. JIl p. 627,12: non pertimescenteslitteratos, qui -um veluti sapientes contorquent. RUFIN.somma 43 d.p.c. 5 p. 102: torto -o, id est non habensrectam discretionem, quia -o odor fetorque dignosci-tur, ideo per -um discretio designatur. Srn'H. TORN.summa dist. XLIX p. 68: per -uni grandem, parvumvel tortum, indiscretionem... accipe. ALAN. INS. dist.col. 87013: dicitur discretio ... per -um provida sanctorumdiscretio designaftr. 3) expression nasum tenere inlibre, étre absorbé par un texte, s'en tenir à la lettre:ItATHER. conf. col. 324A: -uni semper tenet in libre,mdc garrire non cessat. 4) (dr.) amputation du nez:S. STEPH. decr. II 6: si quis servorum semel furtumcommiserit, reddat furtum et componat -um V. iuvencissi potest. LADIsL. dec. II 2: si servus fur inventus fuerit,non possit precio commutari -us eius, nisi ceciderit inecclesiam. 5) nasal (partie antérieure du casque): BauNoMAGD. beR. 46 p. 45,9: nisi -us galce dependens fideliterdefenderet. 6) faite, partie saillante: Con. dipi. Smi.II p. 177 (a. 1183): descendit in vallem per -uni eiusdemmontis.

nasutus, -a, -um [nasus] qui a un grand nez: UGIJTIOs.v. nosco: -us, -a, -um, id est magnum habens nasuin.V. nasitus.

1. nata, -e f y. col. 1068,31.

2. nata, -ef y . natta.natabiis, -e qui peut nager: HILDEGARD. div. op.

2,5,38 col, 937D: unde et pisces ex natatu -es.natabundus, -a, -um qui nage, capable de nager: ROB.

TORIO. chron. a. 964 p: 23: quorum media pars ineodem flumine interiit, Sabinus autem et qui corn ipsoerant -i de periculo emerserunt.

natalicius, -a, -um sive natalitius, -a, -um 1) adj.:A) relatif à la naissance: 1) sens propre (UOUTIO s.v.nascor: -us, -n, -um, ad natale pertinens): a) de la nais-sance: Ivo pan. 8,66 col. 1319B: Genethliaci sontappellati .propter -orum considerationes dierum. Joa.

SARISE. policr. 112 col. 407 D : Genethliaci qui geneses,i.e. -as boras, observant, b) qui existe depuis la nais-sance: VrrA Fiav. p. 298: -a demonia effugantur. e) anni-versaire de la naissance: TJTIIETM. 6,60: coin regis

5 dies esset et XXXV mm inciperet annus. spéc., en parlantde la fête de Noël: a) le jour de Noël: ANNAL. Einh. p.69: ceLebratoque in castris -o Domini die. RICHER. II

p. 34: in die -a Domini... missarum sollempnia cele-bravit. ADAM S. VIcT. 2 v.5 p. 17: jure dies colitur fChristi -a.) ) pain que l'on mange à NoN: GERV. DOROB.chron. I 405: bec eorum devotioni sufficere potuitpanem conferre -um. HIST. Silens. éd. Santos Coco

p. 30: pro -is et paschalibus cibis. y) assemblée des seig-neurs tenue à Noël: CHRON. Andag. 31 p. 90,2: in sequenti

15 sollempnitate dominici natalis, dux Godefridus -amcurium celebravit.

2) sens figuré (relatif à l'entrée dans la vie éternelle):a) de l'âme: Vrr* Everm. (AA. 55. Mai. I p. 138:morienteni corpore, -o anime exordio Dominus ilium

20 clarificavit. b) spéc., s'appliquant à l'anniversaire de lamort d'un saint (SMAR. reg. Bened. col. 835 c : ut... diesbeatorum martyrum... Christi, qui de seculo transierunt,natales vocetenus eorum solemnia non funebria, sed -adicantur): HELE. epist. p. 123: dies illos non funebres,

25 sed -os appellare. HAMULF. Madelg. p. 542: dies autem-us huius viri Dei ab antiquis traditur III kal. junii.

B) qui est à l'état naturel (en parlant des choses):EPIST. Worm. 121 p. 41,4: -a designare creta (peut-êtretnaissance', y . II A).

30

II) subst. n. forme (nec. plur.) natalititia: RADULF.An». homil. col. 1623°.

A) naissance: UouTio s.v. nascor: hoc -um vel nata-hum, id est nativitas.

B) jour anniversaire de la naissance: 1) d'un grand35 personnage: Ono CLUN. serm. col. 726A: sieur regibus

consuetudo est, ut in suis -is reos absolvant. AIMOIN.FLou. gesta Franc, p. 80: antistitem, -i sui diem festumagentem.

2) de Jésus-Christ (Noël): Aoius comput. 5,13: a40 Domini -o huc usque. au plur.: ADAM S. VICT. P. 81,1

y. 3: et exsultans celebravit / Christi -a.C) entrée (des saints) dans la vie éternelle: Jois. BEL.

div. off. IV col. 17C: -um vocatur sanctorum ex hocseculo commigratio, quia ut seculo et monde moriuntur,

45 ita tunc celo nascuntur.D) fête d'un saint, anniversaire de sa mort, c'est-à-dire

de sa naissance à la vie éternelle (SMAR. reg. Bened. col.835: in -is sanctorum dicit, in festivitatibus... eorum,in quibus de hoc seculo fehiciter migraverunt ad celum.

50 RADULF. ARD. homil. col. 1437A: obitum... sanctorumdebemus solemnizare, quoniam tunc exuunt miseriam,et vitam accipiunt gloriosam et eternam. Unde et eorum-a nuncupamus): 1) sing.: ADREvALD. mirac. Bened. 28p. 64: quotannis adveniente -o eorumdem martyrum.

1073 natalis 1074

BERTROLU. CONST. annal. a. 1075 p. 279: in -o sanetiAndree. EFIST. Tegerns. I 53: proximo apostoloruni -ointerfuimus sollemni inissarum officia pontificis. CmtoN.

Andag. 77 p. 192,11: imminente -o apostolorum Petriet Pauli. 2) plur.: ALCUIN. Viilibr. (MGH 85. III) p.139,30: qui ad -a sanctissimi patris hodie concurrit. Joii.

CLUN. Odon. p. 165: beati Martini -a. INVENT. Taur. p.8:Deus qui nos beati Taurini ... -a gloriosa celebrare con-cedis. GRAn&N. H causa XXIV quest. II e. 3: in B. Petri-is. PETR. CELL. epist. 1198 col. 54813: in -is pretiosorum 10

martyrum vestrorum.

E) célébration de la fête d'un saint: MirtAc. Mansv. p.

657,10: Tullensibus incolis... solemniter occupatis insancto Mansueti -o. PLAY. 190. Miss.: qui beate Prisce

virginis et martiris tue -a colimus. 15

F) consécration d'une église: Acrus pont. Cenom. p.

107: ad basilicam iam die -i sui dedi.

G) fête liturgique en général: EcuAs. capt. 836: a -o

quo concipit innuba virgo.

H) naissance, droits inhérents à la naissance: LEGE5 20

Heur. J 53,1 p. 574: secundum inculpati -um perneget.CARTUL episc. FJalb. 213 p. 180,26 (a. 1146): cornes...Burchardus, de prefati Tidrici stirpe in Corenvorde -a

nobiliter trahens.natalis, -e. T) adj.: A) natal, où l'on est né: Wnn. Gall. 25

28 p. 272,26: partem ex eis -ibus aquis reddidit. ADAMBREM. p. 6,10: propter inopiam sali -is egressi. PEra.

ALE dise. der. p. 6: ile -is soli dulcedine irretitus. OTTo

FRIS. gest. 2,7 p. 108: quod Rogerius de solo -i propu-lerat. GALTER. CASTIL. Alex. VII 460 col. 559 A: patrie... 30

-is amore. GUILL. TYR. hist. rer. transm. 11119 p. 139: -e

domicilium. spéc. lingua natalis (langue maternelle):

ALAN. INs. Anticlaud. III 135 p. 93: linquens / -cm lin-

guam.B) inhérent à la naissance: CAitTUL. Paris. 1202 p. 221 35

(a. 1124): mulieres... a -i ancillatione penitus destitute.

C) dies natalis, jour anniversaire de la naissance (PA-

piAs: -.is dies in quo aliquis natus est): 1) Domini, Noël:

ANNAL. regni Franc, p. 108: celebratusque est dies -is

Domini in eodem palatio. y . natale. 2) sancti Johannis, 40

fête de la Nativité de saint Jean-Baptiste: ANNAL. regni

Franc, p. 116: celebrato die -i sancti Johannis Baptiste.

D) qui concerne la naissance à un autre monde: 1) dies

natalis, jour de la mort d'un saint: VITA Ardon. I p. 589:

Ardonis diern celebramus -cm, quo hane vitam labori- 45

osam relinquens, in vitam renatus est perpetuam. MIRAC.

Dionys. p. 352: impendente martyrum die -i. PETit.DAMIAN. serm. XVII col. 586 A : sancta Ecclesia dies

rnigrationis sanctorum -es vocare consuevit, quia pro-tinus in coelo nascuntur, cum in terra visibiliter mari- 50

untur. CARTUL. S. Joh. in Val. 58 p. 34 (e. 1149): -i die

Philippi apostoli. y. natale, -is. 2) mors natalis: ADAM

S. Via, p. 82,6 y. 34: tibi fiet mors -is. 3) natalis passio:ADso Berch. p. 91: ipso die -is passionis gloriosi mar-

tyris Bercharii. (abs.) concernant laféte d'un saint: VITA

Deod. Il p. 29: en die, -is eius coleretur celebritas. Joii.

ABR1NC. p. 21: euius -is orditur celebratio.

E) qui rappelle la consécration (d'une basilique): P0N-

'rir. Rhen. sup. 132: oratio in -e basilice anniversarium.F) qui commémore la fondation (d'une ville): ORD. VIT.

hist. 123 t. I p. 107: hie -is annus a christiano imperatorecelebratus est.

G) naturel, inné: ANNAL. Altab. a. 1068 p. 75,5: Itali,

sua superbia elati et velut -i odio Teutonicum ducemaudire dedignati. Ac'rus pont. Cenom. p. 425 (XH05.):

-cm subtilitatem ingeniï.Il) subst. forme nathalis: ADEMAR hist. 5 p. 60.

A) masc. sing. (sc. dies): 1) la nativité: POETA Saxo1,19: Carolus celebravit in Attiniaco -cm Domini.RADRERT. Adalh. p. 336: ad -cm Salvatoris. 2) Noël: a)

la fête: ADEMAR. hist. (éd. Chavanon J p, 60): et celebravit

nathalem etpascha. b) la date: CARTUL. S. Alb. Andegav.1226 p. 273 (e. 1055-1093): usque ad -em proximum.AcrrA Phi]. Aug. 13 p. 5 (a. 1180): ante -cm proximum.

3)prénom masculin, Noël: CHRON. -CARTUL. S. Theofr.

CaIrn. 342 p. 114 (a. 950-82): vir nomine -is. CARTUL.

Aziac. I p. 51 (a. 1080-96): coram abbate -i. ib. IIp. 52: in presentia donini -is abbatis. CAwruL. Castr.

Ledi 51 p. 26 (a. 1080-94): -i abbate.

4) naissance d'un juste à la vie éternelle (cf. J D):

SMAR. reg. Bened. col. 835C: ut dies beatorum mar-tyrum sive confessorum Christi, qui de seculo tran-sierunt, -es vocetenus eorum solemnia, non funebria,sed natalitia dicantur. 5) fête d'un saint (cf. J D D:Onn.o SvE5S. transi. Sebast. p. 399: nemini impunecedendum qui eius sollemnem neglexerit feriare -cm.Dut. Arnulf. 184 p. 285,23 (Xes. spur.): usque in -cm

sancti Martini. CAwruL. Saviniac. 358 p. 209 (a. 1033):

ipso anno fuit -is sancti Petri in feria sexta. 6) jour

de la mort, anniversaire de ce jour: Vrr* Liutb. 35 p.

42,17: -em... vel obitus mei diem me nescire fateor.B) masc. plur.: 1) parents, ancêtres: WALAHFR. cari.

5,37,3: obseurus licet ingenio -ibus atque. id . Gall. 1,25

p. 303,2: in Rhetia Curiensi mediocri -ium dignitate sumproereatus. VrrA Liutb. 3: -iurn suorum atque con-dicionis professio. ib. 9: Bernhardus... alteram eiusdemgentis preclaris -ibus editam... coniugem duxit. HROTSV.

Sap. 3,6 p. 183: videris esse summis -ibus orta. RUOTO.

COL. 2 p. 3: -ium nobilitas. JocuND. Serv. 40 p. 105,4

(éd. Kôpke): Giselbertus magnis ex -ibus terre vestreoriundus. THIETM. 6,75 p. 364: ex nobiissimis -ibus ge-nealogiam ducens. WALTH. SPIR. Christoph. 122: o in-festissimum semper -ium, qui talem edidit rabiem! LAME.HERSE. a. 1075 p. 230,18: omnem admissi facinoris satis-factioneni, etiam supra leges et -es sucs promittunt.ADAM BREM. P. 67,3: pauperibus opus -ibus. GuILL.

Pic. gest. 156 p. 134: non altitudo -ium proximorum.LAMB. ATREB. epist. 9 col. 652A: persona -ibus et moribus

-t

1075

natalis 1076

honesta. OR». VIT. hist. VII 1 t. III p. 155: nobilissirnis

ortum -ibus. SUMMA Trec. 6,4,3 p. 168: si liberti a prin-cipe -ibus restituti fuerint, tune enim loco ingenuorumhabentur. ib. p. 225,6: sepissime constitutum est manu-missionem ingenuitati non obesse et ideo cura de facto

supra): FIENR. I-IUNT. capt. Antiocli. 5 p. 376: -i vero aChristianis in eadem obsessione celebrato. aj la date:CARTUL. S. Lambert. Leod. p. 40,9 (n. 1079): ante -edebent porcos incrassare. CARTUL. S. Vedast. p. 199

5 (XII s.): in -iVI capones debet. ROTUL. domin. p. 5 (a.

manumittuntur, sucs -es repetere non prohibentur. 1185): Rogerus habuit saisinam dicti manerii usque ad

LAMB. ARD. hist. Ghisn. 25 p. 574,1: christianissirnis XV dies ante -e. CARTLIL. Anian. LXXXIII p. 221: unam

oriunda -ibus.2) origine: GUILL. PloT. gest. 122 p. 46: sic a regibus

Gallie Bique Germanie -es deducebat. ib. I 53 p. 130:sacra dignitate abutebatur, veluti -ium iure sua. HuGo

S. VIcT. quest. ined. 36 p. 43: non obfuerunt illis -esancillanim, sed prevaluit semen patenium. expression:

rerum natales, origine: QUADRIP. 9 p. 529: a primis rerum-ibus nobilitas in homme cursum unum vite servare non

potuit.3) noblesse, noble origine: Ruin'4. somma 54,21 p. 145:

nulla -ium i.e. nobilitatis. PAss. Marciane p. 57: virginem

secundum suos -es proprio copulavit coniugio.4) acte de noblesse: RunN. summa 54,21 p. 145: -es

namque in temporibus antiquis erant scripture, obicuiusvis nobilis origo continebatur, scil. ex quibus pa-rentibus natus esse et quo tempore vel die ortus.

C) n., formes: nathale: CAICrUL. Beau. 437 p. 177

(début XIP s.). CAWruL. S. German. Prat. 1204 p. 287

(a. 1162-82).1) jour de naissance, nativité: a) du Christ, Noël (ALAN.

INs. dist. col. 8700: -e dicitur nativitas, unde nativitas

Christi solet dici -e): a) fête de la Nativité: ANNAL. Tu.p. 223: celebravit -e Domini in eodem palatio. Asrgo-

spatulam de porc post -e.b) de saint Jean-Baptiste: WALAI-IFR. carm. 5,20,29:

io in -e sancti Iohannis Baptiste. VrrA Winnoc. II p. 273:cuir. -e precursoris Domini annuus indicit cursus cele-bran. RICHER. J! p. 328: die VIII post -e sancti JohannisBaptiste.

2) naissance d'un juste à la vie éternelle, e. à. d. sa15 mort par rapport à son existence ici-bas: CHRIST. in

Matth. col. 1379 sanctorum ideo finis eorum -is cele-bratur, quia tunc in illam vitam renascuntur ubi sinefine vivent in gaudio. Mwo ELN. Amand. II p. 460,31:mes siquidem ecclesiasticus obtinuit, sanctorum a cor-

20 poribus solutionem animarum -e dici. ALAN. bis. dist.col. 870 c : dicitur mors sancti, que eleganter dicitur -e,quia tunc primo anima vere incipit vivere quando egre-ditur statum nostre miserie; unde mors sancti Laurentiivel Martini dicitur -e. 10H. BEL. div. off. IV col. 170:

25 -is vel -e et natalitium vocatur sanctorum ex hoc seculocommigratio. UciuTro s.v. nascor: -e vel -is dicitur,obitus vel dies obitus sanctorum in terra; eorum enimobitus fuit -is; flint enim de non-esse ad esse, de mortead vitam, de tenebris ad lucem, de exiio ad regnum

30 transierunt.NOM. Ludow. p. 646: -is dominici festivitas redut. HLNCM. 3) fête d'un saint, anniversaire de sa mort: a) célébra-

REM. epist. col. 22A: propter imminentem diem Domininostni -is. VITA Odon. p. 153: -is Domini vigilias mecelebraturum preparavi. THIETM. 7,8: exiens -e domini-cum in Palathio coluit. Mn.&c. Hugon. Enz. p. 103: yen-tum est ad sacratissimam -is vivif ici Verbi noctem. Miit&c.Hucb. II p. 304: interea supervenit sollemnitas dominici-is. G1t&TIAN. I dist. XV e. 3,82: in -i Doniini legunt pri-mum de Esaia tres lectiones. f3) jour de Noël (date):ANNAL. reg. Franc. p. 176: in VIII kal. ian. id est in -eDomini. ERABAN. epist. 51: a -i Domini incipiens. PAss.Helenii p. 151: in die -is Domini baptizavit. ORDO ROM.XXXVII A 4 t. IV p. 235: vel sabbato proximo ante -eDomini. CARTUL. Rhen. med. I 120 p- 126,22 (a. 882):solvit unusquisque in aimo ante -e Domni unciam I.FROUM. catin. 5,16: tempora -is Christi. FLODOARD. an-nal. p. 176: in ipsa nocte vigiliarum -is Domini obiit.THIETM. 4,36: a -i Domini usque ad sancte Crucis in-vencionem. CHRON. Ved. p. 688: ante -e Domini toni-trua fuere grandia. Lin. Domesd. (Berks.) q. 56 b: dabat

- IIII denarios... ante -e Domini. RuD. TRUD. gestaTrud. 1114 p. 242 (a. 1115): fit caria in -e Domini. CHRON.Rames. p. 185 (ca. 1190): eodem anno... in -i dominico.

y) abs.: ® la fête: (ALAN. INS. dist. col. 8700: y.

don de la fête: WALAHFR. carm. 5,20,32: in -e sanctiBonifatii archiepiscopi. EPI5T. var. III p. 130,13: audivitchorum angelorum cantantium responsorium, quod in

35 -e apostolorum canitur. GI.JRDE5T. Winvval. p. 262: itemalius hymnus in -i eiusdem ad matutinum. Bius Mach.

p. 430,3: quo tempore -e sancti... fieret interrogavit.VITA Find. p. 505,14: in -e sancti Patricii. THmTM. 6,10:rex -e apostolonim venerabiliter coluit. CHR0N. Grad.

40 41,24: in octavo die Pentecosten -e quadraginta et duomartirum instituit. VrrA Fiac. p. 609: -e eius solennitercelebret. I-IARIULF. Madelg. p. 543: unoquoque anno addiem sui -is, qui est III kal. Junii, sacrum corpus eius...cuni gandin et honore decenti deferrent. CARTUL. S. Lupi

45 Trec. 36 p. 63 (n. 1163): in -e beati Lupi processiones adcelebrationem misse maioris adinvicem sibi debebunt.

b) date de la fête: C&iw. FULO. Figil. 122 p. 232: in-e sancti Ignatii martyris Christi. Atnai. Ved. a. 838 p.80: Richardus noctu in -e sanctorum Innocentium com-

50 misit prelium. ODO CLUN. Ger. p. 319: preter oratoriumnulla nocte maneret, excepta una que -e Innocentiumitineris contigit causa. FLODOARD. annal. n. 977 p. 163:in -e sancti Marcelli pape. EPJ5T. Tegerns. 17 (c. 994):que proxima dies erat post -e infantium (Saints-Inno-

1077 natalltium - natatorius 1078

cents). TRIETM. 6,81 p. 370: in -i sancti Mathei apostolitex ad Sehusun venit. CAwrUL. Beau. 337 p. 177 (XII°s.):et hoc donum factum est in nathali sancti Stephani pro-thomartyris VII kal. Januarii. AcTA pont. Rom. GaIl. I 13

p. 191 (n. 1123): duo annalia mercata, unum quidem in-e sancti Arnuffi. CARTUL. S. German. Prat. 1204 p. 287(a. 1162-82): in crastino nathalis apostolorum Petri etPauli.

c) jour de fête (commémoration d'un miracle ou autrefête annuelle): C.kIcruL. Magalon. 42 p. 87 (a. 1116): in-e sancti Petri ad Vincula. CARTUL. Richar. 151 p. 136(a. 1156): in -e omnium Sanctorum. au pluriel: CARTUL.S. Vedast. p. 366 (XII0 s.): in 111kw diebus -is Domini etin ceteris anni -ibus, in Purificatione, in festo apostolorumPetri et Pauli. ib. p. 373: in Purificatione et in -ibus anni.CARTIJL. capit. Atreb. 30 p. 26 (a. 1161): in quatuoranni -ibus persolvet, in festo omnium Sanctorum, inNatali, in Pascha, in Pentecosten.

4) jour de la mort, anniversaire de ce jour: ANNAL.Camald. 63 p. 32 (a. 957): canere debeatis pro mein -i genuinum missas duodecim. CARTUL. Mai. Mon.Turon. p. 5 (c. 991-1000): publicis tabulis -e signatum.Ans. Edw. Reg. col. 7860: ut... -is anniversariam denuosanctissimi regis memoriam revocaret.

5) naissance, création: a) en général: ALAN. INS.Anticlaud. 1374 p. 68: artifices alios anime -e requirit.b) spéc., institution (de la Cène): RADBERT. Corp. dom.lib. col. 1288 13 : hoc ergo iudicium in -i calicis roux excipi-tur. PETR. CosToR hist. schol. col. 1619 13 : missa 50-

lemnis est... tanquam in die sue institutionis, quasi insuo -i.

6) sens astrologique, le moment de la naissance et saconfiguration astrale (au plur.): Atcun'. div. off. 5 col.1178C: astrologi dicuntur... propter -ium consideratio-nem.

7) statut personnel inhérent à la naissance: LEGES Heur.164,4 p. 584: si quis de homicidio accusetur, et idem sepurgare veit secundum -e suum pemeget. (spéc.) en par-lant du wergeld: Qu.komp. (me 15) p. 97: weregildo (id est-is sui pretio) se redimat. LEGE5 Heur. 168 p. 586: si quisliber aut servus occidatur, -is sui pretio legitime com-ponatur. ib. 69 p. 587: si quis Anglicus... occidatur,secundum pretium -is sui et loci consuetudinem de weraparentibus componatur.

nataliter adv. [natalis] 1) selon ce qui arrive habitu-ellement à la naissance: GUIDEnT. Nov. vita I 3 p. 9:corn in partum -r putaretur enititum. 2) par la naissance:CARTUL. S. Petri Canot. XIX p. 277 (a. 1127): Gau-fridus... qui -r de familia ecclesie nostre erat.

natalitium, -i n. y. natalicium.natalitius, -a, -um y. natalicius.nataliuni, -in. [natalis] naissance: Ucnxrio s.v. nascor:

hoc natalicium vel -m, id est nativitas.natatifis, -e 1) adj.: a) qui nage: WORMON. Paul. (éd.

Rev. celtique V [1883] p. 422,28): -ia et volatilia;. ani-mantia creasti. FuLco. MELD. nupt. I 152: diversis di-versa lotis animalia quinta, J mdc volatile post -e reptileneonon, / per mare, per terras, per celum degere donat.

s GIRALD. topogr. p. 50: pede -i in aquis se gubernant.b) qui flotte, qui navigue: WALAHFR. Gall. 1,17: illi navi-cula conscensa... ligno -i profundi terga sulcante.

2) subst. n.: a) (sing.) poisson: EIuŒH. 1V bened. I20,31: prandia sunt passi mcl parsque -i assi / iungat se

10 panis spes crastina mortis inanis. ici. pict. Mog. 676:quinquies hic mille recubare vins iubet ille J pane cibansquino saturansque -e bino. VINC. KADL. p. 77: tantahostium prosternitur inlim......ut omnem inibi -isesum... nonnuffi horruerint. b) (plur.) les animaux qui

15 nagent: RATHER. prel. col. 1540: produxit aqua prima-ia et volatilia. GODEFR. S. VICT. microcosm. 104 p.116,14: de opere quinti diei qua in aquis et ex aquis -iaet volatilia ad ornandum cas creantur. PETit. LoMB. sent.1115,1 P. 374: de aquis pistes et aves creavit, volatilia

20 levans in aera et -in remittens in gurgiti. ALEx. NECK. nat.rer. 93: superficies enim levium predorninantur in avibusrespectu -ium et ambulabilium et reptilium.

natatio, -ois f. action de nager: VrrA Firid. p. 504,36:divina pietas vestes eius rigidas fecit, ut his sustentatus

25 mergi nequiverit et quasi ipsanini -ne... per tumidosfluctus inlesus veheretur ad terras.

natator, -is m. [nato] marin, passeur (2): CARTUL. S.Caril. 26 p. 51 (c. 1015-1036): Orricus -r. y . nautor.

natatoria, -ef y . L 34.30 natatorium, -i n. v. 1. 43.

natatorius, -a, -um. I) adj., qui flotte: Ucarrio s.v.suo: bec suberies, -ci, arbor ex qua cortex -us extrahiturqui suber dicitur.

II)subst.: A)fém.: 1) piscine: REIN. lacrym. col. 1571):35 denique velut ad quandam Siloê -am internorum sordes

oculorum... lavaturi (cf. VULG. Joh. 9,7). RAYM. Pou.20 p. 294: est quidam fons in descensu montis Syon,qui -a Syloe appellatur. GESTA Franc. expug. Hier. 33p. 511: fons a conspectu liquidissimus, sed gustu amarus,

40 quem dicunt -am Syloe.2) rivière: CARTUL. capit. Atreb. 26 p. 19 (n. 1158):

tocius terre quant -a dividit usque ad ponticulos.B) neutr. (forme natatatorjum: Dia. Otton. I 8 p.

96,27 [n. 937]): 1) piscine: Uatyrio sv. no: hoc -uni, locus45 in aqua ubi frequens natatur.

2) piscine baptismale: ANAST. chron. P. 114,17: in -osancti martyris Banc.

3) bassin à la source d'un fleuve: DIPL. Otton. I 8 p.96,27 (a. 937): quandam piscationem... ad regiam potes-

50 tatem pertinentem n -o fluminis Achaza noncupatiquoque in gurgitem. CAnin. Wirt. 1284 p. 362(a. 1125-27): de quo loto ad montem in den urspring, -n, de -o adKaltobrunnin.

4) terrain marécageux: CARTUL. Icaun. 1 p. 303 (a.

1079 natatus-natio 1080

1135):dederunt etiam quidquid habebant, tain planoguam in nemore apud Ulmeta, que surit iuxta -a SanctiAniani. CARTA a. 1177 (Gallia Christ. VIII col. 521):-um vel noam semons Tellei.

natatus, -us m. 1) action de nager, nage: a) sing.:Eti. Carol. 22: frequenti -u corpus exercens. WANDALB.creat. mmd. 107: undis mira repente! emersit specierum

/ moles innumerarum, I max quecumque -u / complentequora queque / scandunt aera pertuis. NOTK. Ban. gest.1,24 p. 33,14: cursum rapidissimum, -um deiphinis si-millimum. ALBER. AQU. hist. 2,8: quodam flumine -uequorum superato. Hisr. Hier. 1138 p. 583: consuli -usignare, duobus utris secum ad hoc dejatis, impletis ventaarque suppositis. b) au plur. (pratique de la natation):GoDEnt. S. Via. fans philos. I p. 45,291: alu -ibusquoque delectantur.

2) fuite à la nage: FULCH. hist. Hier. 1121 p. 450: illoenfin -u ab impiis eruti surit, iumenta autem pendiderunt.

3) vol (d'un oiseau): WALAHFR. Mamm. 18,8: nec morapuichra cito dimissa columba -u I de cela venit. id . hort.125: discunt alienis tecta cavaruni / ardua porticuumvolucri superare -u.

natha, -ef y. natta.nathale sive nathalis y . natalis et natale.nathaneus, -i m. y. na! hineus.nathimeus, -i m. y. nathineus.nathineus, -i n:. [hébr. nathinim] formes: nathaneus:

CAiu1. Cass. 294 p. 189. PANAS. nathimeus: Uuuiios.v.nathinneus: EUGEN. VULG. syli. app. 1,4,3. PnR. C0M-EsroR hist. schol. col. 1579A natineus: MSRAC. Hugon.Enz. p. 94. STEPH. TORN. surnma dist. XXI p. 31. natin-neus: CARTUL. Athanac. p. 587.

1) nathinéen, serviteur du Temple de Jérusalem (cf. VET.Test. Paralip. 19,2): AMALAR. reg. can. col. 824: sub-diaconi, qui apud Grecos hypodiaconi vocantun, in Es-dra inveniuntur, appellanturque ibi -i. PANAS: -i apudHebraeos vacantur qui obligationes Deo faciunt. UGU-T10 s.v.: nathimei hebrayce, ypodiaconi grece, subdiaconilatine, et dicuntur nathimei quasi in humilitate Dea ser-vientes (cf. Ron. PAUL. 137 col. 400D) PETR. COMESTORhist. schol. col. 1579A: in ea (se. piscina) nathinnei hos-tias lavabant. ib. col. I5790: -i erant tique baiuli intemplo, quod officium subdiacones, aquam sacerdotiministrantes.

2) sous-diacre, clerc mineur: PANAS: subdiacones ap-pellantur -j. CARM. Cass. 294 p. 189: nainsibimet conexerat imam, I cmi spei fervor, fidei, caritatiset ardor. EUGEN. VULG. sylI. app. 14,3: Gregarii vitam-us obans Petnim quam transtulit in Danahis scriptis.MntAc. Hugon. Enz. p. 94: ex more ecelesiastico grada-tim sacratus processit usque ad natinei off icium. CARTUL.Athanac. p. 587 (a. 1016): Martinus natinneus. SrEPn.TORN. summa dist. XXI p. 31: natinei dicuntur minis-tranum ministri et interpretantur donati.

natica, -ef derrière, fesses: UGUTIO s.v. nitar: bec -aid est nates.

naticosus, -a, -uni [natica] qui a de grosses fesses:Ucuno s.v. nitor: -us, -a, -iun, magnas habens nates.

5 naticula, -cf. [natica] petite fesse: UGUTIO s.v. nitor:

nates, -is,... unde -a, diminutivum.naticus, -i m. [ong. me.] germand.réepolium (Teucrium

Folium L.) (plante): RECEPT. A. XXXV p. 15: carde,radice cum toIla similis fuluo -o... teris [cf. Glossae

10 medicinales, éd. J. L. Heiberg p. 62,10: polian... quamalii naticas appellant].

natiffitas, -lis f y. nativitas.natimeatus, -a, -um pour anathemat(izat)us frappé

d'anathème: CARrA Pisan. a. 1043 (Muratori, Antiqui-15 tates Ital. med. aevi III col. 1080): de istis rebus... sit

-a vel maledicto.natineus, -i m. Y. nathineus.natinneus, -i m. y . nathineus.natio, -rus f 1) naissance: A) naissance, fait de naitre

20 (UGt.rrlo si'. nascon: -cio, -ois, nascendi propnietas velpassia nascendi): 1) en général: CARTUL. S. Justi Secus. I

p. 72,94 (a. 1029): semper qui maior fuenit ex -ne, habeatipsam ordinationem. CONR. Han. ad Harth. p. 193,32:Sulinonem ad illius Ovidii patriam . penvenimus, magis

25 ex tanti paete -ne quam de sue ubertatis laude famosum.2) à l'abL: natione, ex natione (avec un adj. ou un nom delieu, de ville ou de province, né (à, en, de): CARi-UL. Tunic.242 (a. 1100): Arnoldus -ne de Watt. CHRON. Clozec.1,26 P. 149,50: hic -ne fuit Ratisponensis, professione

30 Babenbergensis. ANNAL. Rod. a. 1142 p. 715,51: qui deHorsbech fuit ex -ne. CARTUL. Berri. I 5,98 p. 490,5 (a.1194): Liutoldi sacerdotis et fratnis eus Wernheni, -nede Langinstein. Ron. MON. REM. hist. Hier. V 12 p. 800:Fulchenius, Carnotensis -ne. PETIt. VER. mirac. II,

35 XXXII col. 952Â: Bemardus nomine, Pictavus -ne.GUILL. fl'R. hist. ren. transm. XX 21 P. 979: -ne Lan-doniensis. GIRALD. topogr. Iii p. 34: avibus quidemaquaticis -ne, aereis habitatione.

B) ce qui est né de: 1) postérité, descendance: CARTUL.40 Clun. I 188 p. 175 (a. 912): se de Otbal et Otelia -cia

vel pracneacio fuerit, ad illo perveniet et se de illos -cianon fuenit, ipsas res ad ipsas donatores suprascniptosperveniet. ib. 1541 p. 527 (a. 941-42): si de illa exluit-cia vel procreacio, in ipso servicia semper manead.

45 CARTUL. Tunic. 192 P. 84,4 (a. 929): de -ne mulienisnomine Wasa f ilii Williharti.

C) (au plur.) générations. CARTUL. Cormar. 65 p. 126(a. 1172): varia temparum discursu sibi invicem homi-num succedunt -ries. BERTHOLD. ZWIF. chran. 11 p.

50 188,3: omnibus retro -nibus notum esse volumus.D) (au figuré) origine: ALAN. INs. Quaniam hommes'

(éd. P. Glorieux AHDLMA 20, 1954 p. 320): superbia-ne celestis est.

II) statut personne!: A) condition sociale ou juridique

1081 matin 1082

déterminée par la naissance: DIPL. Ludow. Gerin. 80(a. 857): hominibus tain ingenuis quam servis, cuius-cumque sint -ois. DIPL. Otton. 11166 p. 188,34 (a. 977):liberi hommes... cuiuseumque sint -ne, fideiussores etsacramentales seu testes esse secundum suam legem 5

(Dia. Conr. H 53 p. 62,28 [a. 10261). DIPL. Loth. III 82(a. 1136): quisquis... cuiuscumque -fis vel conditionissit. LEGES Ae!fr. 4,2 (éd. Lieberjnann p. 51): sic etiamponimus de ornai ordine vel -ne villanorum, comitum.LEGES lient. 164,1 e p. 584: continget etiam anteiura- 10

mentum non dan, non frangi, per alterum fieri, a teipsa, a persona, prelacione, -clone, merito. B) statutdéterminé par la loi nationale (dans le régime de la per-sonnalité des lois): COD. Lang. 106 col. 192 (e. 824):ego Amizo presbiter habitator infra civitate Brixie... 15

qui professo sum ex -cione mea legem vivere Romana.ib. 719 col. 1257 (a. 970): filins... Anselîni de civitateMediolani, qui professas est de -clone sua legem vivereLangobardorum. DIPL. Bereng. I p. 108,15 (a. 903):Irmengarda... filia... Lodoici imperatoris, qui profesa 20

sum vivere ex -ne mea 1ee Salica. COD. Patav. 81 p. 113(a. 1001): profesus sum ex -cione mea lege vivere Lango-bardorum. C4awL. Pinarol. p. 11,5 (a. 1074): professasum ex -tione mea lege vivere Salica. DIPL. 1-Ienr. IV419 P. 559,11 (a. 1091): archidiaconus de ordine sancte 25

Brixiane ecclesie, qui professus sum ex -ne mea legemvivere Langobardorum.

III) peuple: A) groupe ethnique (UGisno s.v. nascor:-cio dicitur gens secundum propriam cognationem etcollectionem ab a!iquo distincta, ut Greci, Ytalici, 30

FrancO: 1) abs.: Eni-i. Carol. 7: nomes fere Germaniamincolentes -ras. TRANSL. Libor. 2: qui barbare et semi-pagane -ni presu!es ordinarentur. FOLC. gesta Bert. (éd.Guérard) p. 89: Franci, cum omnibus -nibus sibi subiec-tis. WIDUK. 1,8: a vicinis -obus inpugnantur. Guux. 35

Pic'r. gest. p. 10: remotissimarum a christianismo -nomritus ac leges detestantur. GESTA Franc. Hierosol. 9 p.48: omnes barbare -nes dederunt velociter fugam. HIST.

Welf. I: Langobardi et cetere -num gentes, set maximeseptentrionales. 2) avec gén. plur. d'un nom propre 40

ethnique: WALAI-IFR. Gall. 2,46: de -ne Scottorum. RuD.FULD. Leob. 2: in Bnittannia insula, quam -o Ang!oruminhabitat. ANNAL. FuId. Ratisb. a. 889: -nom legatis,Nordmannorurn scilicet ab aquilone, Sc!avanorum. VIrAMeginr. 9: qui Retianorum -ne procreatus est. DII'L. 45

Otton. 1295 (a. 965): a subditis nobis Sclavorum -obus.flLGR. ad Bened. p. 44,24: cuncta Ungrorum -o. B)groupe linguistique: MATTH. VIND. ars vers. 182 p. 137:distat autem inter patriam et -nem, quia -o secundumgenus sue lingue consideratur, patria secundum locum 50

originalem. VITA Norb. II 3: Norbertus, -ne Teutonicus(cf. Orro FRIS. chron. 6,33 p. 301,34. GUILL TYR.hist. rer. transm. XVIII I p. 758).

1V) (au sing.) appartenance à un groupe ethnique, nation,

race: A) en général: Lityru. Greg. 11: de quacunque-ne et gente misisset cos Deus. WANDALO. Goar. 2,7:mares Romane -nis ac lingue hommes. VirA Norb. II89: ad gentem -ras prave et perverse, sci!icet interSelavos et Saxones. ANNALISTA SAXO a. 983 p. 630,9:conventum Saxonum, Suevonim... aliorumque, -ne,lingua et habitu dissimilium. B) aU. sing. compl. d'unadj. ethnique: WÂum?R. Ludow. prol.: Thegan, -neFrancus (cf. GuILL. TYR. hist. ter. tramai. XV il P. 674).REGINO chron. a. 807: Georgius... -ne Germanus.Wuns. SPIR. Christoph. I 1: -ne quidem et ritu exstititCananeus. Dut. Otton. 111 84 (a. 992): Fingenius Yber-niensis -ne. Oiw. Vrr, hist. iv lot. ii p. 245: -ne Italus.FULcU. hist. Hier. I 6 p. 157: Boamundus Apulus...-ne rumen Normannus. HERJ4. AUGIENS. chron. a. 1047

p. 126,24: Suidegerus, -cione Saxo. Ono F1115. gesta1,14: Obnicum... -ne Alemannum. LAMB. Lnoo. Matth.1 241: Babylonius Ezechias / non -ne sed civilitate.GIJILL. TYR. hist. rer. transm. XIV ii p. 621: Fulcherius

Aquitanicus -ne, patria Engolismensis.V) pays, région (UouTIo s. y. nascor: -cio dicitur gens

ut Greci ... ; et -cio, provincia eorum): ToAN.Ludow. 9: legati venerunt ad eum ex omnibus regniset provinciis, extenis -nibus. Ru». FULD. Leob. 8: effectusautem eorum procul ah hoc loco in alus -obus erit.RIMa. Anse. 7 p. 27: alienas expetere -nes. RUOTO. COL.

33 p. 33: ad exteras -nes transfudit. THIETM. 6,48 p.334: in extraneas -nes.

VI) population: A) en général (les gens): TIIEODULF.carm. XLIX 9 p. 550: Nazarium vocitat hune florem-o cuncta. ANAST. ciron, p. 330,4: caput NicephoriCrumnus recisum suspendit in ostentationem ad seadventantium -mari. ANTIDOT. Glasg. P. 129: catarti-cum Asclepiodoni ad rentra, corporis exsiccandas, spiene-ticos, fleumaticos, estranguiriosus -ciones emendat.WALTT-I. Sput. Christoph. I 3: inter sucs affines et con-provincialium multimodas -nes. B) population d'uneville: Doc. de S. Florbento 13,5 (AA.SS.Nov. I p. 377A):

omnis Gandensis -o... coepit Christi eloquia resonare.C) expressions: 1) presens natio, génération actuelle:CAwrUL. S. Bened. Floniac. 98 p. 254 (a. 1106): notumfacio presenti -ni et succedentium posteritati (cf. CARrUL.S. Crue. Autel. 49 p. 98 [a. 1113]). 2) natio nove gentis,natio fidelium, le peuple des fidèles: FENIL(?) Marc. etPetn. II 44,3: per quos sancti nove gehtis / -nem robo-rant. ANSCAR. mirac. Willeh. 2 (1): ornais fidelium -o.CARTUL. epise. HaIb. 258 (a. 1149-50): ornai super-venture f idelium -ni. 3) nationes gentium sive nationes,les gentils: ACARD. A1u1oAs. templ. Salom. 807: si ruinampatiatun tempone fidelium, I qui honeste tenuerunt -nesgentium. ABELARD. epist. ad Rom. p. 165: gentes sive-nes dicuntur, quasi tales quales genite vel ratte. PETR.

COMESTOR hist. schol. col. 1678A: 'quia etiam in -nes'id est in gentiles, 'gratia Spiritus saneti effusa est'.

1083 natis — nativitas 1084

4) natio humana, la race humaine: HROTSV. Theoph.234 p. 69: corpus quod dedit humane mord -ois amore.

natis, -is f. fesse: 1) au propre (surtout au pluriel):RIcHER hp. 46: tunicas... ah utroque latere stringunt...ut, artatis clunibus et protensis -ibus, potins meretriculisquani monachis a tergo assimulentur. UouTio S.V. nitor:hec -es, -is, quia dum sedemus -ibus innitimur unde etconglobata est in eis caro ne prementis corporis fascedolerent ossa. (spéc.) en parlant d'une malformation de lajambe: Iso Otm. 1,13 p. 5211 ,30: planta pedis dextri ahipsis -ibus quibus impressa fuerat fracto genu... corri-gitur. MEGINH. Fuit. Alex. 13: pes... retrorsum usquead -es retortus crut. TrukNsL. Viti 12: claudus utroquegenu plus autem dextero, qui perte -ibus herebat. WOLF-HARD. Waldb. 2,19: -ibus uniti fuerant calces. PAss.Quir. Teg. 14: ah ortu privata fuerat gressu, ita ut plante-ibus eius adhesissent. LAMB. Turr. Herib. 2,20 p.1254,57: cruris tibia -i inheserat. MmAc. S. Bonon.(MGFI, 55. XXX) p. 1032,37: coherentibus calcaneis-ibus. MrnAc. Heinr. II 19: pede -i coherente. expres-sions signifiant l'anus: CosM Pit&c. I 42 p. 79,25: per-forat eum in posteriora usque ad natis (emend. B. Ryba,O. tas. hist. I [1953] 383, codd. noctis al.) interiora.LAMB. HERSF. annal. a. 1076 p. 256,4: spiculator con-fodit eum per secreta -ium. COLL. Salern. II p. 285:ponatur ventosa in extremo caude infra -es. Roo.SALERN. cirurg. p. 227: os -i. PETR. CoMEsioR hist.schol. col. 1301 A: in secretiori parte -ium. 2) geste dedérision: PETR. CANTOR verb. abbrev. LXVI col. 200C:exemplum etiam lenonis irridentis quosdam potentes,et detegentis -es contra illos, quia assurgerent et vene-rarentur burgensem quemdam divitem.

natito 1. nager: Joit. ScoT. ier. Dion. XV 36 p. 296:pisciculum in profundo aquarum -antem.

natiuncula, -cf [natio] ici forme: naciuncula. petitenation: UGUTI0 5v. nascor: nacio... code hec -a.

nativa, -orum n. pl. V. nativus.native y . nativus.nativitas, -tis f formes: natiffitas: CARTUL. S. Mar.

Via Lata p. 3,23 (a. 947). navitas: A5TRONOM. p. 632 B. 7.I) naissance: A) naissance, venue au monde: 1) en

général: Eiri. Carol. 4: de cuius -te atque infantia veletiam pueritia. RUOTG. COL. 2 p. 4: -lis eius tempus.WALTI-I. SPIR. Christoph. I 12: ex -te mea dictus sumReprobus; post baptismum autem meum Christoforusvocor. THIETM. 8,15: iste annus... -lis mec quadragesi-mus et I. ORD. VIT. hist. III 2 t. II p. 26: in ordine -tissecundus. ABELARD. gloss. ad categ. p. 236,4: aliena-tiones vocal qualitates que post -tem sunt, quasi adven-titie accidunt. ARNULF. Lexov. epist. 83 p. 137: reversusad terrain -lis. PEIR. CornsToR hist. schol. col. 1158':advocans Moyses singulas tribus secundum ordinem -tissue. expression exordium nativitatis, naissance: LEGEND.Steph. minor (55. 11 p. 394): hic Strigoniensi oppidà -lis

exordium habuit. LEG. Lad. (SS. II p. 515): in ipso-lis sue exordio gratie Dei propositum' habitu corporiset aninii preferebat. 2) (sens astrologique) le moment dela naissance et sa configuration astrale: Huoo S. Via.

s didase. VI, XV p. 133,11: horospica... est quando instellis fata hominum queruntur sicut genethliaci faciunt,qui -tes observant. 3) a-te, a -lis ortu, depuis la naissance,de naissance: TRANSL. Libor. 14: vir quidam ab ortu-lis... a genibus deorsum debiitatus. UFFING. Ide 2,3:mulier... miserande prolis erat genitrix cuius facies aprimo -lis ortu ad scapulas reflexa... stringebatur rigidi-tate. VrrA Waldb. col. 1098A: a -te contractus. GESTAFranc. expug. Hier. 33 p. 511: ibi illuminatus est cecus a-te. Pnrx. COMESTOR hist. schol. col. 1688 A: ut unaqueque

b5 anima ah ortu -lis sue habeat angelum sibi deputatum.4) (péj.) malformation de naissance: TRANSL. Chrys. 16:quidam puerulus ita claudus ab utero exstitit matris ut-s gressum negaret. 5) (spéc.) en parlant de la naissancede Jésus-Christ et de la Vierge: CAL. Berg. 403,11: -s

20 sancte Marie in Carne. RADar. GLAR. GuilI. 19: annoigitur -lis dominice M°XXX°I°. Wir'o gesta 40,7: annoquoque milesimo nono atque trigesimo a Christi -te.LANER. const. p. 9: lectiones de Isaia propheta usquead -tem Domini. Oao. VIT. hist. II 1 t. I p. 215: -tem

25 de intacta Virgine. GODEFR. VrNDOC. serin. 1 col.237B0: quia hec Dei et Domini nostri -s perditum viteremedium hominibus reddidit. Huoo S. Via. didasc.VI. VI p. 125,4: -tem Christi, predicationem, passionem,resurrectionem atque ascensionem.

30 B) (liturg.) fête anniversaire d'une naissance, fête de lanatitivité et, par extension, le jour de cette fête: 1) défini-tion: J011. BEL. div. off. IV col. 17BC: festivitas diciturquasi festi sancti alicuius -s. -s proprie appellatur festumillius -fis que est in carne et in mundo, ita ut hinc solum

35 dicatur -s Christi, beate Marie et Johannis Baptiste,quod horum -tes ab Ecclesia celebrentur. 2) de Jésus-Christ; Noél: ANNAL. Lauriss. p. 178: sacrosanctumdominice -tis diem cum magna leticia et exultatione cele-bravit. RRABAN. epist. 50 p. 505: a -te Domini usque

40 in Pascha. EPI5T. var. III p. 191,27: in tribus etiamfestivitatibus anni, -te Domini, Pascha, Pentecosten.GEau. Auo. vita Udalr. 1 p. 387: succedente veto tem-pore -ris Domini, in die sollemnitatis Innocentium. ABBOFLOR. apol. col. 472A: de initie, etiam Adventus qui

45 ante -lem Domini per singulos annos agitur. GODEFR.VINDOC. serm. I col. 237B0: et nos, fratres, Dei ethominis -tem devotione celebrantes exulterons. absolu-ment: Acrus pont. Cenom. p. 341 (IXes.): dies reverende-lis. TRAD. Frising. 720 a (a. 850): talem censura ad

50 -te reddere debet. Pgra. DAML&N. serin. LX col. 840D:salvatrici -ti... obsequia preparare. ANNAL. Laub. IVp. 23: in sequenti -te. (par extension) représentationiconographique de la nativité de Jésus-Christ: HARLULF.

ciron. Centul. p. 299: coniungant se in paradysum

1085 natius-nativus 1086

coram sancta -te (cf ib. p. 297). 3) de la Vierge: Titan.Frising. 381 (a. 817): in -te sancte Marie vel die dedi-cationis ecclesie... Marie quod est VI. id. sept. THIETM.5,38: -tem Dei genitricis sollempnibus celebravit. FULCH.hist. Hier. 1113 p. 518: missam... de -te aime VirginisMarie. CARTUL. S. Florent. Cenom. 15 p. 358 (a. 1179):die -tis sancte Marie, in septembri. CAnut. Ceilafr.P. 116 (e. 1181-1218): reddendcjs... in -te sancte MarieTITI sol. et VIII d. 4) de saint Jean-Baptiste: REGINOchron. p. 63: celebrato die -ris sancti Johannis Baptiste.ADALB. MAGD. chron. p. 174: celebrata veto beati Johan-nis -te et sanctorum apostolôruni festivitate. CHRON.Namn. p. 16: precursoris -s. Ono Fius. gesta 1,63:mense iunio circa -tem sancti Johannis Baptiste.

C) naissance à la vie spirituelle: 1) à l'état de grâcepar le baptême: LEmR. sacr. bapt. col. 855 A : -lis secunde,imo in Christo prime, digerere sacramenta. GERARD.MoitEs. delib. p. 152: bonorum Domini inmemoratio,animamm inquinatio, -tis immutatio, miptiarum incon-stantia. PETIt. COMESTOR hist. schol. coi. 1560A: edoctusest a Domino de spirituali -te que fit ex aqua et Spiritu.2) à la vie éternelle par la mort: a) en général: ALAN.INS. planet. nat. p. 455: per me (naturam) enim homoprocreatur ad mortem, per ipsum (Deum) recreatur advitam. Sed ab hoc secunde -tis mysterio professionismee mysterium ablegatur; nec talis -s tali indiget obste-trice; sed potius ergo natura huius -tis naturam ignoro.b) fête d'un saint, anniversaire de sa mort: MntAc. Op-port. p. 237: coin... plebs in -te beate Opportune adecciesiam eius de nocte conveniret. CARTUL. Anse. 138P. 172 (a. 1167): dedit unam candelam in -ti sancti Petri.absolument: CArrut. S. Mar. Via Lata 3,23 (a. 947):pro -tibus et luminaria mancosi tres.

II) obligations inhérentes à la naissance: LEx Franc.Cham. 8: sicut sua -s est, componere faciat. CAPrr. reg.Franc. I p. 212,20 (a. 806-810): si presbiter servusnatus fuit, secundum illius -tem tripla compositione sol-vatur in plagis. TRAD. Frising. 514 p. 438 (a. 825): illiqui melius hoc scirent de sua -te cum sacraniento con-firmarent.

111) (au figure') début; nativitas vocis, balbutiement,langage maladroit: PETIt. DAMIAN. sen. XXV col. 614A:rudes nos eruditis ingerere et inter eloquentes erubesci-mus balbutire. Sed quis taceat in -te yods?

IV) (philos.) principe, origine (AeE1ARn. glos. Proph.p. 514,5: quem hoc in loco naturam vocamus, i.e. on-ginem et -tem omnium): Buac. Pis. tn. Joir. DAMASC. fid.orth. p- 163: prima enim plasmatio genesis (id est gene-ratio) dicitur, et non gennisis (id est -s). HRABAN. uniV.4,1 p. 83: genus humanum a -te, id est a primo hommeerrore tenebris vitiatum. EKKEH. UItAuG. chron. mliv.p. 72,49: vidit... aliam caliginem et quendam sedentemquasi in sede regali, cui dixit: qui es Domine? Qui ait:-s deorum ego sum. BERNARD. SILv. mundi univ. 1 2

p. 9,13: sua rerum -s, divina pnior celebretur in mente,secunda est que sequitur actione.

V) (théol.) générations de Jésus-Christ et de Dieu,naturelle et surnaturelle (génération éternelle du Verbe,

5 incarnation, régénération par le baptême, résurrection):ACOBARD. antiph. col. 331 C : -teint Salvatoris, qua velde Parie ante secula, vel de matre in plenitudine tem-porum natus est. GoDEsc. S&x. div. p. 145,3: incamatusest ex Maria virgine sicut f actus ex muliere, quia prorsus

10 et eius ipsa conceptio -s dicitur non immenito sed iuresatis et merito. ORD0 ROM. XXXV B 13 t. IV p. 103:credis ipsuni filium Dei... duas habentem -tes, unamex latre etenam, alteram ex matre temporalem. 10H.FISCAMN. conf. theol. I p. 119,293 et 294: confiteor...

15 eternum Patrem sine -te, eternum Filium cum -te, eter-num Spiritum sanctum cum processione sine -te. ARNOREICHERSB. apol. p- 91,11: et he quidem quatuor numerounius filii Dei -tes sen generationes sunt. Quarum primaVerbi ex Deo etemaliter geniti est, reliquie tres, videlicet

20 virginei partus -s, baptismi regeneratio... et resurrectio.ib. p. 122,9: duas tamen principales... Christi advertimus-tes... unam, qua Deus ex Don ex eterno natus est...aliam, qua Deus per Deum virginali partu in hominemet homo in Deum natus est. PEm. LOMB. sent. I 9,4

25 p. 70: semper ergo nascitur Filius de Paire, id est,-s dus sempitema est. PETR. COME5TOR hist. schol. col.15 B : instruxit etiam eum de humana et divisa. sui -te,de passione et ascensione.

VI) rota nativitatis, existence: AMALAR. antiph. adnot.30 (éd. Hanssens III p. 26,18): non immerito statui tem-

porum comparatur rota -fis humane. PEnt. DAMIAN.serin. LXXIII col. 915A: si ergo lingua ignis est.., sirotam nostre -tis inflammat. NIcoL. CLAR. epist. licol.1615e: dormire, luxuriani, et rotam -tis sue per hune

35 infelicissimum orbem rotare non est hominis sed iumenti.Vil) fructus nativitatis, récolte (cf. Ps. 106,37): CAR-

'nUL. Salvan. 470,5 p. 388 (a. 1161-71): seminaveruntagros et plantaverunt vineas et fecerunt fructum -tis (cf.VITAL. PROT. Bertrand. p. 1174E).

40 natius, -a, -um [pour nativus] brun foncé: AELFR.Angi. Sax. vocabul. p. 163: nomina colorum. ... -us,dun (cf. Nonius 549,30: pullus color est quem spanumvel nativum dicimus).

nativus, -a, -um formes: nadivus: Doc. PORT. reg. I45 300 p. 391 (a. 1169). natiba: CARTUL Cupersan. 23,20

(a. 938). natibo: C0D. Bar. Il (a. 952). I) adj.: A) quise rapporte au lieu de naissance: 1) natif, originaire de(avec de et un nom de lieu): CARTUL. Cupersan. 23, 20(a. 938): mulier Selletta natiba de civitate Ban. C0D. Bar.

50 II (a. 952): Grusafi... qui est natibo de civitate Van.TRAD. Fnising, 1166 (c. 957-72): tradidit episcopus...maneipia de loco Ysana -a XXI. Gnius. AuG. mirac.Udalr. 15: -us quidam pauper... de oppido. id. vitaUdair. 1 p. 387: de qua provincia vel civitate esset -us.

1087 nato 1088

2) natal: RATHOLO. epist. 14,2,39: -a patria. Mnt&c. S.Eeggep. 20,17: cum in Gallia ad -a tua loca pervenetis,accedes. RATHER. concl. col. 355':-e patrie populum.EPI5T. Tegerns. 146 (c. 1000): quod -um solum dereli-quistis. HARIULF. Angilb..p. 24: solo -o at paterne here-ditati... sese contulit. FRIJTOLF. brev. 7 p. 53: quasihereditaria -aque sede vinculatur. AELN. Canut. II 28

p. 126: nonnullis -o solo exterminatis. CARTLJL. Mog.A 600 p. 519 (a. 1135): -i iuris. RADaE Dic. II p. 17:alienationem a -o solo. Run. Trud. gesta Trud. I 1:-am linguam non habuit Theutonicam, sed quam cor-rupte nominant Romanam, Theutonice Walonicam.

B) qui concerne le moment de la naissance: GUmERT.Nov. vita T 3 p. 10: si constat, et irrevincibile est, quianulla possunt merita dies precessisse -os, possunt autemdefunctivos.

C) reçu en naissant, originel, inné: WALAHFR. carm.5,45,11: disciplina tibi -um et tristior usus / abrasitScottum. HRÀBAN. univ. XXI,XX col. 578&: humorem-uni (cf. VrrA Rimb. 7 p. 86). WALTH. SPIR. Christoph.113,210: nisi sancto fonte renatus f exuta veteris -a cladeparentis. Enr*pu. var. II 26,1: mole sub bac lapidis -opulvere pulvis. SUGER. Ludov. VI p. 170: -am et assuetamdediscere prodicionem non valuit. ALAN. Il-45. Anticlaud.IV 110 p. 110: preterea dotes -as aggerat ipsa I nobilitasgeneris. GODEFR. S. Via. microcosm. 74 p. 87,30: -avirtutecomminuit. Jon. ALT. arch. IX p. 390: et moduloscrispat -i pectinis arte. par métaphore (gramm.): ALAN.Il-45. Ariticlaud. 11 442 p. 85: qualiter in metro -as litteravires / perdit.

D) en parlant d'un serf de naissance: CARTUL. Karrof.

p. 56 (XJes.): cum servis et ancillis huius terre -is. CARTUL.S. Paul. 267 p. 210 (ante 1188): sciatis me hominemmeum -um Walterum Cheriessone et fillos et filiaseius et craves ab dz descendentes vendidisse.

E) qui cause une naissance: ALAN. INS. Anticlaud. I458 p. 70: oscula... queve propinat / unio -a.

F) qui donne l'espoir d'une naissance: EKKEH. IVbened. 11161: in spem -a benedicat conditor ova.

G) engendré, qui a commencé d'exister: GaB. FOR.expos. Boet. contra Eut. et Nest. 31 p. 268: sicut omnegenuinum incorruptibile, sic omne -uni est corruptibile.10H. SARI5B. enthet. p. 15, 1. 401: quocl in forma -a con-stat agitve. Ono FRIS. gesta 1,5 p. 16: primo ergovideamus, quid genuinum, quid -um appellatur. Ge-nubum dicitur tanquam generans et non genitum... -umvelut natum aut genitum descendens a genuino. -

H) naturel, d'origine naturelle: (UGuno s.v. nascor:-us, -a, -um, naturalis, genitivus.) Dn'L. Loth. a. 852(Gaula christ. noviss. S. Paul-Trois-Châteaux 39 col.42): donamus etiam... saxum -um. RICHER. II p. 46:nec minus niger -us non sufficit. FuLCH. hist. Hier.I 26 p. 287: in templi medio... rupes quedam ibi -ahabetur. Doc. Port, part. 154 p. 136 (a. 1104): petras

moviles et -as. GALTER. CASTm. Alex. VI 85 col. 520C:-o munita situ. CHR0N. S. Michael. Clus. IX p. 962,43:altare quoque de eadem rupe -a... incidit. Doc. Port.reg. I 300 p. 393 (a. 1169): ad illam magnam petram

5 -am. ib. 1350 p. 471 (a. 1183): termini... post ad -umlapidem. ALEX. NEcK. utens. P. 103: situm loci muniaturnatura, ut mota sibi super -am rupem sedem debitamsorciatur.

II) subst.: A) max., le serf: CARTUL. Wint. (E.H.R.'o XXXV p. 399) (c. 1154-62): faciatis reddi monachis

Wint[onie] omnes fugitivos et -os suos cum omnibuscatallis eorum. CARTUL. Gemet. CIX p. 12 (a. 1172):precipio quod... faciatis habere abbati et monachis deGemmetico omnes fugitivos et -os suos cum catallis

15 suis, qui fugerunt. ACrA Hem. 11,11 596 p. 194 (a.1177-82): iubeo, ut iuste habeant fugitivos sucs, ... ; etsimiliter habeant -os suos. GLANv. leg. V 1: petit aliumin vilenagium positum tamquam -um suum. LEGESWilelmi I (version L) p. 512---13 (c. 1200): -i non

20 recedant a terris suis nec querant ingenium unde do-minum suum debito servitio suc, defraudent.

B) B. ph: 1) terre natale: CHRON. Morig. p. 69: in-a... reverti. 2) les choses essentielles, l'essence des choses:GERARD. MoREs. delib. p. 90: parva ingenia non suife-

25 runt talia . -. operam dantes, magis velle auribus pe-regrina admittere, quam indiculis -a capere. 3) tout cequi vit: ALAN. INS. planct. nat. p. 516: o -orum omniumoriginale principium.

native adv. [nativus] de naissance (en parlant d'une30 infirmité): GoNzo Gengulph. 13: -e cocus ibi a Domino

illurninatur. VITA Gerard. Bron. (AA.SS. oct. II) p.313 E: Syloicum... collirium, quo quondam -e oculiscap tum.

natal. 1) nager: a) intr.: EIGIL. Sturni. 7: multitudinem35 repent eiusdem fluminis alveo -antes, lavandis cor-

poribus. TmETM. 3,22: arte -andi confisus,... mare...insiliit. FULCH. hist. Hier. 11 21 p. 450: in maris undasad -andum se iactare. Oiw. VIT. hist. V 9 t. II p. 356:in Pado dum -aret, gravatus auro corruit. ARNIJLF.

40 AUREL. glos. Lucan. III 690: naufragi -antes. parmétaphore: ALAN. Il-45. dist. col. 871 A : notat abundare,secundum quod soliti sumus dicere, iste -at indivitiis.id. Anticlaud. VI 223 p. 147: divesque -at fecundus inauro. id . planer. nat. p. 497: si quis in torrente divitiarum

45 -at cum Creso. b) trans., traverser à la nage: ANDR. FLOR.mirac. Bened. 114 p. 197: - are gurgitem non valent.

2) flotter, naviguer: a) au propre: PorrA Saxo 3,161:posset puppes ut ferre -antes. PETR. CELL. epist. I LXXcol. 516': navis ibi ad -andum. b) (par métaphore),

50 rester en surface sans atteindre l'essentiel: ALAN. Il-45.

dist. col. 870D: -are.,. notat profundum sacre Scrip-ture non attingere.

3) desuper natare, surnager: a) au propre: ERACL.color. XXXIV p. 17: dum spissum fuerit, et aqua desuper

1089 natrix-natura 1090

-avent. HILDEGARD. phys. 6,34: de muni, qui desuper-at, unguentum fac. COLL. Salern. III p. 5: nephyiis sivenebula... quia quasi desuper -at in urina, b) au figuré:PAPIAS s. y. navare: studiose impiere, operam date,cogere, -are. PHYSIOL. XIV p. 28: disce igitur -aresuper... hoc mare magnum.

4) remonter à la surface: PETR. Co?.lEsToR hist. schol,col. 1392c: misit Eliseus lignum in aquam, ubi cecideratferrum, et -avit ferrum, et tulit illud.

5) se répandre: a) par métaphore: GERARD. CREM.transi. Isaac Israeii def in. p. 318: substancia corporiscelestis si esset humida, -aret et inundaret in partibusquatuor. b) au figuré: ALAN. INS. Anticlaud. ITT 153 p.93: in vultuque -at coior igneus.

6) marcher sur les eaux (en parlant de Saint-Pierre):GERH. AUG. vita Udalr. 17: super aquas -are coge-batur.

7) baigner dans un liquide (sens passif): a) avec abL:CALTER. CAsnL. Alex. III 120: arva -ant sanie, b) abs.:WALAI-JFR. Mamm. 22: longe cervice revuisum f torecaput rubeo commixta strage -abat. Ros. MON. REM.hist. Hier. IX 8 p. 867: sanguine Turcorum sordettemplum Salomonis membraque truncata per pavi-menta -ant. e) au figuré: LAMa. PARV. mirac. Matth.954: hic ubi primum f reddita lux terris roseoque -atacolore f inbuit hora diem,

8) être inondé, ruisseler: Giw hist. Hier. II 90: cure-taque lustrabant et castra -abant. part, présent subst.

natans, -tis m. animal qui nage, poisson: EKKEH. IVpict. Mog. 13: reptanturn surgunt speciesque -tum /piscibus atque pares. id . bened. II 71 p. 288: sic bene-dicta f ibni caro piscis voce salubni. / Omne -s trinuslicitum benedicat et unus. Guia. TYR. hist. rer. transm.XX 14 p. 963: subiecta.fluctibus, -tium facta famiiiaris,

piscatorum implet retia.nafrix, -cis f 1) qui nage: Ucurio s.v. no: bec -x,

que natet.2) serpent d'eau (m. ou f): PANAS: -x serpentis

genus mascuius est. FULCO. MELD. nupt. VII 412: fativirgo moram rurnpens ut principe coram / venit sai-tatnix, violator aque quasi -x. ARNULF. AUREL. glos.Lucan. IX 720: -x serpens est a nando sic dicta. UGUTIOs.v. no: -x dicitur serpens que veneno inficit tiquas etturic est masculini generis.

natronum, -i n. [or. natron] nitre: MAnu Ciav. 195p. 225: cum hoc distempera nigeHum, et mitte ubi vis;et desuper -i pulverem asperge, et mitte super carbonesusque quo bene currat. ib. 201 p. 226: si vis nectereeramen, aut auricalcum... super asperge pulverem -i(id est alatroni), et mitte in ignem, ut calescat.

natta, -e f [matta] formes: nata: ROTUL. pip. 17lient. II p. 113 (a. 1171). natha: RAYM. POD. 14 p.269. natte sur laquelle les moines dormaient et priaient:SMAIt reg. Bened. col. 893A: scoria (i.e. storia) enirn

dicitur, quod nos mattam vel -am dicimus. in his...sous antiqui monachi dormire solebant, et in his solislectuios sternebant. RAYM. Pou. 14 p. 269: in terramcecidit; et pre nimis angustia sudans, natham super

5 quam ceciderat humefacit... Sudor tuus ibi supernatham remansit. GuTLL. MALM. gesta pont. TV 149 p.289: -a, qua orantes accubitare solebant, ante mau-soleum incolumis reperta. (spéc.) natte sur laquelle ondépose les céréales: Rorut. pip. 17 Henry. II p. 113

10 (a. 1171): et pro -is sub biado positis, Ils.[natta, -e f faute pour uacca? CoNsuEr. Argent. 85

p. 14 (c. 980): theloneum de -is, de pullis, de anseribus, deovis, de porcis, cf. CARTUL. argent. app. 616,85 p. 473,3.]

natula, -e f [ong. inc.] pagne, vêtement couvrant les15 hanches: GILLEB. superfi. cler. XCVI 2-4: clericique

congruens est religioni, I egrotanti mittere -am Sco-toni / et saltanti pallium date nebuioni. ib. XCVII,4:Christum tegens -a nudum reliquisti.

natura, -e f Aaro Rnci-Iuasn. apôl. p. 15,30: -a de20 natu vel natali denominata est.

I) tout ce qui existe: Hraic. fragm. (éd. Ilauréau,De la philos. schol. T 138): quicquid est sive visibilesive invisibiie seu inteiligibile, creans, seu creatuin, -adicitur. HUGO S. Vic'r. didasc. VI,V p. 123,4: con-

25 templando quid fecerit Deus... munis -a Deum loqui-tur, omnis -a hominem docet, omnis -a rationem parit,et nihil in universitate infecundum est. ALAN. INS. dist.col. 871A: -a aliquando ita large sumitur, quod omneiilud, quid, quomodo potest intelligi, -a dicatur.

30 II) la nature en tant que source des dons naturels:WALAHFR. Mamm. 21,27: -e munera. WOLFHARD.Waidb. 1,21: orbes, quos ci visionis munere mater -acontulerat. THIETM. 7;39: ad comprehendendas aquio-nanis regionis vanietates quas -a pre ceteris mirabiles

35 ibidem operatur. Ernst. Hann. 36 p. 77,26: cui exdote -e maxima est nobilitas. Wn'o gesta 2 p. 17:concordare decet, quotquot -a ligavit. Ono Fais. gesta1,65 p. 91: ipsum veto datum -e, quod simpliciterbonum diximus. ARCHIPOETA 4,12,1: unicuique pro-

40 prium dat -a munus. PETR. RIGA Aurora IX col. 271):sufficit huic sou -e gratia cuius f in specie muitas illarefudit opes.

III) acte créateur, force créatrice: PAnAS: -a estcreatura omnium etiam invisibilium reruxn. ABELARD.

45 gioss. ad categ. p. 298,21: -a opifex operatur in visce-nibus matris. id. gloss. peri erm. p. 498,35: -a autemdicitur prima rerum creatio. Huco S. Via. didasc.I,X p. 18,5: per hoc nomen significare voluerunt illudarchetypum exemplar rerum omnium, quod in mente

50 divina est; cuius ratione omnia formata sunt, et dice-bant -am esse unius cuiusque rei primordialem causamsuam, a qua non solum esse sed etiam talis esse habeat.DE VI RERUM Ppjr4cLpus (AHDLMA 22, 1956 p. 248,17):-a vigor quedam est universalis et specialis ex causa et ra-

1091

natura

1092

tione nascens. Joi-i. SARI5B. metal. 18 p. 23: est-avis...quedam genitiva, rebus omnibus insita, ex qua facerevel pati possunt. ib. I 8 P. 24: vis originaliter insita,cuique ex qua opus aut aptitudo procedit, -a siquidemest, sed creata. id. policr. II 12 p. 85,17: si Platonemsequimur, qui asserit -am esse Dei voluntatem. DAN.MORL. nat. p. 17: hanc enim legem -am appello, queunicuique rei corporee secundum subiecti proprietatem,motum vel quietem disponit. ALAN. INs. dist. col.871 ': dicitur potentia rebus naturalis indita, ex simili-bus procreans similia, unde aliquis dicitur fieri secundum-am. GODEFR. S. Via. microcosm. 49 p. 68,22: aliasunt opera -e ministrantis Dec... que enim -a est utterra naturaliter ponderosior aqua appareat superaquam, nisi imperanti Den cessisset -a?

IV) natura, summa natura ou natura creatrix, Dieuen tant que créateur (Ucurio s.v. nascor: -a diciturDeus quia omnia creat et nasci facit): ANSELM. CAI'a.mono!. 16 p. 30,20: somma -a non proprie diciturquod habet justitiam, sed existit iustitia. ABELARD.gioss. ad categ. p. 298,33: puer ipse non hominis opusest, sed -e, i.e. Dei. Id. gloss. peri crin. p. 335,32: -aartifex, id est Deus. Huco S. VICT. dit. 128: -a creatrixest quedam vis et potentia divinitus rebus insita aliaex alus in suo genere perducens. JoH. S*rusn. poiicr.112 p. 86,5: sapientia Dei et bonitas, que rebus omnibusoriginem pichet, -a rectissime appellatur. ALAN. hadist. coi. 871 B: Deus potest dici -a, quia ipse est causauniversorum efficiens. GODEFR. S. Via. microcosm.235 p. 256, 34: -a creatrix, i.e. potentia, sapientia,bonitas. SIM0N TORN. disput. 56 q. I p. 157,21: quic-quid est actum in Christo, gestum est secundum summam-am, que Deus est. ALEX. NECK. nat. rer. 1,3 p. 221:quod enim de non esse ad esse productum est, ducipotest a -a summa, si voluerit. spéc., le principe pre-mier: DOM. Gur.wiss. trans]. IBN. GEBIROL Ions viteIII 56 p. 203,24: -a est ultima substantiarum simpli-cium.

V) tout ce qui est créé, créature: A) liée à l'idée ducréateur: HRABAN. epist. 22: auctor omnium reruin etconditor -arum Deus. WANDALB. creat. mund. 195: -eoptimus autant. VnA WiiLeh. Ii: coin unius cuiusque-e in creatoris pendeat... voluntate. DIPL. Otton. II21 p. 29,8 (a. 972): creator... priniordialibus initionascentis mundi in perfecta elegantia editis -is hominemsimul... ad imaginem suam... concedere voluit. LAMB.LEOD. Matth. I 2353: solus -am -e corrigit auctor.HUGO S. Via. quest. ined. 2 p. 185: nainfacit Deus, -a est. LEGEND. Lad. (55.11 p. 525): -e geni-tor. B) créature quelconque (Ucuno s.v. nascor: -a diciturquelibet creatura): HRABAN. carm. 9,36: strinxi mevote, comple hoc pius arbiter orbis, / -a fragilis quodcelerare nequit. ABELARD. gioss. Porph. P. 14,23: adsimilitudinem -arum pauciorem numerum universa-

hum quant singularium. Orro Fais. gesta 1,55 p. 78:in -is nullum simplex individuum esse potest. PETR.CELL. epist. I 33 col. 44313: bec vii-tus a corporea -adiversum sortitur, et quod est ab origine et quod

5 efficit in homme. Ai-AN. INS. planct. nat. H p. 475:in -arum picturatione multiphici. C) réalité concrète,objet: ABELARD. gloss. peri crin. p. 315,20: bas notentsimilitudines sive imagines rerum... incorporeas -as,id est insensibiles similitudines, Plato noniinat. TIIE0D.

'o CARNeT. trinit. lI 46 (éd. Haring p. 167): idolum nihilest, i.e. nuilius -e est.., et similiter chiniera nihil est,i.e. nullius -e est.

VI) nature, ce qui constitue l'essence: A) en général:ALAN. INS. dist. col. 871 C : -a... dicitur etiam substan-

15 tiale ici per quod res nascitur, id est sourit esse ingre-ditur. PETR. COMESTOR mcd. p. 213,101: fecit autemcarnem ex came, vos eandein carnem facitis vel poliosconficitis ex pure pane qui est alterius -e. B) naturedivine: AGOBARD. Fred. col. 168D: animam non esse

20 partem divine substantie vel -e. HRABAN. epist. 45:simplex ilia somme divinitatis -a. PRuD. predest. col.1353 D : predestiiiationem et operationem divinam rela-tive ad multa dici: sapientiam veto, substantiam etvoluntatem, ad -am simplicem tantummodo. HiNcM.

25 REM. trin. coi. 4990: unum enim idemque in Dec,est, -a, substantia, essentia, divinitas, deltas. RAtRAMN.Grec. col. 23l': propria de -a substantiaque genuerit.Orro Fais. gesta 1,5 p. 17: ea divina essentia, co quodnec actu nec -a conformem habeat, siigularis esse

30 probatur. C) par opposition à la personne divine: 1) dansla Trinité (une nature en trois personnes): HRABAN.catin. 9,3: omnipotens genitor... nous -a, personatrions. id. epist. 45: cum enim personaliter alius sitPater, ahius Filius, alius Spiritus Sanctus, bis tain

35 est -e nomen, quod dicitur Deus, vel substantia, velessentia, vel omnipotentia. HINCM. REM. trin. col.518E: una oùaim ac si una -a, aut ima essentia, treshypostases, quod resonat in latinum, vel tres personas,vel tres substantias. ABÈLARD. sic et non col. 1362e:

40 una est enim sola Dei -a, quisquis tria esse hoc esttres hypostases dicit, tres -as conatur asserere. BER-NARD. serin. sup. cant. t. Il 80 p. 280: sola summa etincreata -a, que est Trinitas Deus, banc sibi vindicatmeram singularemque sue essentie simphicitatem. Orro

45 FRIS. gesta 1,55 p. 77: Boetius in libro de persona et-a contra Euticem et Nestorium disputans. ib. 1,58 p.83: inter -am et personam non mathematica abstrac-tione, sed theologica consideratione quoque mododivideret ratio. Fun. LOMB. sent. I 4,2 p. 41: tres

50 personas esse unum Deum, unam substantiam siveessentiam, sive -am divinam. 2) dans le Christ (deuxnatures en une personne): CONCiL. Arelat. a. 813 p.250,7: -e enim in ihlo due. Deus et homo... una per-sona in utraque -a. AGOBARD. Fel. Urg. col. 36E:

1093 natura 1094

Nestorius hereticus sic duas -as in unico Filio DeiDomino nostro Jesu Christo dividit ac separat. ib.col. 40A: in coniunctione persone et in divisione -arum.JOH. DIAC. ROM. Greg. col. 88A: -am nostram suscepitChristus absque peccato. Mao ELN. Amand. II p.451,18: cum orthodoxa fides et ecclesie catholice...confiteatur duas in Christo eonvenienter -as et opera-tiones. Ono CLUN. occ. P. 103: una in -is quid agat per-sona duabus. RATHER. Metr. col. 452C: Dei enimhominem induti per unitatem in duabus -is personemater. Prnt DAMIAN. epist. V 13 col. 364D: f uerunt...qui sic inter humanam atque divinam divisere -am,ut duas assererent in mediatore Dei et hominum con-stare personas. id. serin. IX col. 550C: Filius enimDei Salvator indivisibili -arum unitate. T-luco S.Via. didasc. VT,VT p. 124,15: venit ergo Filius Deiet induit -am nostram. Orro Fris. gesta 1,52 p. 75:quod divina -a non met incarnata. ALAN. INs. dist.col. 871 0 : dicitur Christus duarum -arum, quia tainhumanitas quam divinitas est esse Christi. PETR.COMESTOR hist. schol. col. 1611 D: novit Unigenitus Deihoram iudicii, sed non ex -a humanitatis. id . serin. JIcol. 1726A: nemo... ignorat... Jesum Christum exduabus et in duabus esse -is.

D) nature de l'ange: PETR. CELL. epist. I LXVIcol. SIOA: igitur aut multiplex est angeli -a, quodsoli convenit corpori, aut simplex, quod tantumspiritui.

E) nature de l'homme: 1) alliance de l'âme et du corps:BERNARD. serin. in cant. col. 799 v : est et -a unitas

qua anima et caro unus nascitur homo. 2) oppositionentre la nature corporelle •et spirituelle de l'homme:RADBERT. Matth. col. I70B: sicut homo duabusconsistit -is, corpore videlicet et anima. Lu pus epist.II 80 p. 48: glorificata dumtaxat, non mutata -a cor-ports. ADELARD. BATH. end. et div. p. 15,28: -a autemcorporis essentiabiliter mutabilis, maioris et minons eteorum medii susceptrix erat. PETit LOMB. sent. III2,1 p. 555: totam igitur hominis -am, id est animamet carnem. Prra. COMESTOR serin. VI col. 1740':sic in nobis due surit -e, caro et anima. 3) nature cor-porelle seule: ALAN. INS. dist. col. 871 B : restringiturtamen hoc nomen -a circa substantiam corpoream.4) concept de l'homme (par opposition à personne):PETit. LOMB, sent. III 2,1 p. 554: cum dicitur una -aesse omnium hominum. GODEnt. S. Via. microcosm.238 p. 260,16 et 17: multe sunt persone hominum sednon mufle -e. Omnium namque hominum una est spe-cifica -n, ib.: cur Deus assumpserit -am non personamhominis. 5) expressions de caractère philosophique endécoulant: -a communis, nature commune d'un uni-versel: ALEX. NECK. nat. rer. 2,173 p. 291: non potestaliquid esse homo, nisi hec -a communis »homo« sit.-a elementans, principe de distinction des quatre élé-

meurs: BERNARD. Sav. mundi univ. 14 p. 30,49: pre-cedit hyle, -a sequitur elementans. ib. p. 30,1: est de-mentans -a coclum stelleque signifero vagantes, quodelementa comnioveant ad ingenitas actiones. -a ratio-

S nalis, nature rationnelle: ANSELM. CANT. cur Deus I 16

p. 74,20: rationalem -am, que Dei contemplationebeata vel est, vel futura est, in quodam rationabili etperfecto numero prescitam esse a Deo... non est dubi-tandum. Otro Fais. gesta 1,55: persona est rationalis -e

10 individua substantia (cf. Boeth. de duabus naturis...cap. 3). -a quinta: quintessence: DAN. MORL. nat. p.28: stellarium corporum substantiam ex quinta qua-dam alia -a consistere ratio concludit.

VII) nature humaine (ou angélique) dans l'économie15 surnaturelle: A) intacte: wALAI-IFR; Wett. 780: demonis

instinctu -am perdere promptum. id . catin. 5,4,10: -amnostram mala non temptatio fragrat. PRuD. predest.col. 13591): -am peccasse quidem, sed non fuisse vitium-e, sicut a Deo bono condita est. Huoo S. Via. didasc.

20 IV p. 12: dicam apertius quod dixi, duo sunt in homme,bonum et malum, -a et vitium, bonum quia -a est,quia corruptuin est, quia minus est exercitio, reparan-dum est. Malum quia vitium est, quia corruptio est,quia -a non est, excludendum est. GoDEnt. S. Via.

25 microcosm. 216 p. 236,2: -a condita nullum inimicumnovit. B) viciée par le péché: Patio. predest. col. 1251 A:tota -a, propria eiusdem protoplasti voluntate vitiata;que non est utique vitium; sud sponte semel vitiata.FLOR. LUGD. Joh. Scot. defin. col. 208A: non dicit

30 solam vitiatam vel vitiosam voluntatem hominis malamesse, sed vitiosam hominis -am, malam esse -am. POETASAXO 5,59: nain miserans -e conditionem. HRoTsv.Theoph. 409 p- 73: per quam -e periit maledictio nostre.BERNARD. serin, de temp. col. 266C: et grave quidem

35 omnino delictum illud originale, quod non solum per-sonam- infect, sed et -am. Ono Fius. gesta 1,4: cumenim homo natus ad laborem, brevi vivens tempore,-a tanquam ex multis composita ad dissolutionemtendente. Huno S. Via. quest. ined. 26 p. 202: data

40 est ergo lex in auxilium -e, id est rationis contra con-cupiscentiam dominantem, ut hoc remedio ad prioremstatum ascendens. GODEFR. S. Via. microcosm. 216

p. 236,5: sola con-upta -a sibi fecit et habet inimicos.C) opposée à la grâce: RADBERT. Matth. col. 78 A: cf f ici-

45 mur ergo filii per gratiam, non per -am. Nam si per-am f ilii essemus, nusquam aliud fuissemus. PETR.DAML&N. serin. XL col. 718 B : totum opus gratie est,non -e. BERNARD. serin. de div. col. 599D: nec si dici-mus bona -a, quasi gratie non sint, sed ideo quod ipsi

50 -e quodam modo ingenita et complantata fuerint, ante-quam fieret peccatum illud, quod non solum personaminfecit sed etiam -am. Ono Rus. gesta 1,5 p- 19:cetera... que variationem non suscipiunt, ut angei,non ex propria -a, sed ex opificis sui gratia. LAMB.

1095 natura 1096

LEOD. Matth. 11817: quod -a negabit gratia restitueret.ADAM S. Via. p. 54,9 y. 57: gratie Rune, sed -a/ priusire fuji.

VIII) nature, ordre naturel des choses: A) au point devue matériel: Wsn. Gall. 27p. 271: cum elementum con- stra -am tractum, ad locum suum restituebatur. RATHER.con!. col. 416C: majores morbos non esse curandos,sed dimittendos -e, ne medela dolorem exasperaret.SIMON TORN. disput. 56 q. 1: in Christo actum estaliquid contra -am i.e. contra solitum cursum causa- 10mm inferioruin. l'En. COMESTOR hist. schol. col. 165311):sic et sariguis de latere Domini mortui prof luens -ampreter -am signum fuit. d'où les expressions signifiant:a) mourir: Lupus epist. 14 p. 22: quantum ad usitatum-e pertinet ordinem, necesse est unum alteri superesse. '5spécialement: cedere, concedere, debitum (per)solverenature: THIETM. 2,43: debitum persolvit -e XXXVIII0ordinationis sue arino (cf. ib. 4, 17). ib. 1,8: si quando-e communi se concederet. DIPL. Henr. III 185 p.232,25 (a. 1047): quando abbas -e concesserit, ipsi 20monachi licentiam abbatem eligendi habeant. SIGEBERT.GEM. gesta p. 542,31: postquam... abbas... humane-e cessit. CARTIJL. serin. Col. A I p. 15,30 (e. 1115-32):si quis eorum concederet -e, alter possideat. LEGEND.Steph. minor (55. 11 p. 394): tex... debitum solvens -e 25concessit. b) se reposer: HIST. de via Hier, p. 169:quum nocturne quietis tempus redisset, Petrus consuete-e membra dedit. B) au point de vue moral (ce qui estpermis): ANAST. chron. p. 85,14: tormentis horribilibuset -a extraneis a Sabote perempta. RAnIER. con!. col. 30413 B : si humane agis, censes tolerabilius et magis -eproximum fuisse ut penurie necessitate faceret huius-modi extraneus, pauper... quam ambitione superbis-sima civis... sibi plenissime sufficiens. VITA Heur. 1V 7

p. 26,25: filius imperatoris... impugnavit -am, querebat 35patris sanguinein, quia non nisi sanguinem patris reg-pare potuisset. expressions: I) contra naturam, contrenature (en parlant de fautes sexuelles): HRABAN. epist.41 P. 480: scelus... maximum, cum animal rationalecontra -am inrationali per libidinem se commiscet ani- 40manti. GRATIAN. C 32 q. 7 d.a.c. Il: incestuosi...quos vincunt contra -am delinquentes. 2) ius nature,]ex nature ou abs., droit naturel: GALL. AN0N. chron.

p. 417,45: Heczzlaus... nisus est obtinere per presump-tionis audaciam quod sibi non cedebat per ius aliquod 45vel per -am. BERNARD. serm. sup. cant. t. 11 50 I p. 80:si id perfecte observes, in quo homini recte de lege -eprescribitur; quod tibi non vis fieri, alii ne feceris.ROB. Tonu. chron. a. 1106 t. I p. 130: Henricus fiiiusimperatoris contra ius -e et las legum in patrem insur- 50gens. PETR. CoMrsroR hist. schol. col. 1078 D : adulte-rium contra legem -e et Dei decretum commisit.GODEnt. S. Via. microcosm. 7 p. 35,3: ignominiosese iII substernendo et -e jura subvertendo. LEWND. Lad.

(SS. II p. 525) lege -e mutatapre varicationem... sequicepit habitus.

IX) ensemble de choses nécessaires à la vie (exigencesde la nature): A) en général: WALTH. Sn. Christoph.1 1: prout -e necessitas exigebat. PEn. ALF. dise. der.p. 24: iste cum magno labore corpori suo vix eciamque -a exigit suppeditabat. B) en parlant des fonctionsnaturelles: BERTHOLD. C0N5T. annal. a. 1076 p. 283:a milite quodam ad requisita -e in secessu sedens dedeorsum vulneratus. GUILL. Tya. hist. rer. transm.XVII Il p. 776: separatus a comitatu... gratia... alvumpurgandi et ut secretioribus -e satisfaceret debitis.

X) dispositions naturelles, caractère: A) en parlantd'un être particulier: 1) au physique: ANON. gesta Hung.53: similis patri moribus, dissimiis -a. HII.DEGARD.phys. 6,1: quia in duobus -is (L volucris et bestia) defec-tum magis quam perfectionem habet griffo. ALAN. INS.Anticlaud. IV 92 p. 109: iugalis I homm quisque sue-a munera iactat. PHYSIOL. I P. 11: secunda -a leonis:corn dormierit, oculi eius vigilant, aperti enim sunt.2) au moral: ErNH. Carol. 7: nomes fere Germaniamincolentes nationes, et -a feroces. POETA S&xo 2,326:-a fuerat mitissimus. WmuK. 3, 44p. 123: erat -a audacisanimi. THIETM. 2,37: imperator Gisilero, moribus et -anobii. PAUL. Fuis. Erh. prol. p. 9,16: nam... angelumcastum esse -e est. Purit. ALr. dise. der. p. 12: curmalum pro bono reddis? -am meam, dixit serpens,facio. ROB. Toruo. chron. epist. Heur. p. 104: Peridurusautem -a crudelis erat. (spéc.) opposé à consuetudo(caractères acquis): RUOTG. COL. 20 p. 20: qui tantumab ineunte etate in bonis artibus profecisti, ut bene-f acere summaque diligentia omnia circumspicere tibiiam ex consuetudine in -am veniret. ALAN. INS. dist.col. SuC: dicitur vitium inolitum pro -a, unde in iureconsuetudo dicitur altera -a. ALEX. NECIC. nat. ver, 213:ad consuetudinem tamen, que altera a est, in brevirevertuntur. B) en parlant d'une chose: WANDALB. creat.mord. 66: moles sparsa fluentis I -e est mare dicta.WALTH. SPIR. Christoph. II 5,180: nullum etenim tamdura tulit -a petrarum. ERACL. celer. LI p. 89: supracoins liquorem centenarium saxi pondus si posueris,sustinebit; scrupulum si posueris, descendit. Unde intel-liges non ponderis esse, sed -e distinctionem. AN0N. demercatore (La comédie latine au XHe siècle éd. Laeken-hacher L. 193 p. 273): est -a nivis non ferre valere calo-rem. BERNARD. serm. sup. cant. t. II 46 I p. 57: suntet alla in -a lignorum horum competentia. Hucio S.Via. 8 p. 189: dom herbarum -a ad usum medicineconvenienter aptatur. PETR. COMESTOR hist. schol. col.llSSB: -e maris est ut quod perit in eo ad proximumlittus proiiciat. de là natura rerum, caractère propre àchaque chose, étude de ces caractères: I) physique, phy-siologie etc.: HRABAN. epist. 36 p. 470: huius mundisapientium de rerum -is solertes inquisitiones. ib. 36

1097 naturalis 1098

p. 471: de rerum -is et nominum atque verborum ethi-mologiis... de rerum -is et verborum proprietatibus.ADELARD. BATH. eod. et div. p. 33,20: quendam philo-sophum grecum qui pre ceteris atterri medicine -asquererurn disserebat. PETR. COMESTOR serin. XI col. 1754A:ut asserunt, qui de rerum -is agunt, puer in uteromatris oculos superpositos genibus habet. ou plus spé-cialement en physique'enchaînement des phénomènesnaturels': ALAN. INs. dist. col. 871 -a dicitur etiamcomplexio, unde physica tes diversas diversarum -arumasserit, id est complexionum. 2) philosophie: ADELARD.BATH. eod, et div. p. 22,13: bec (L dialectica) quippeuniversaies rerum -as mira luminis subtilitate perstrin-gens eo modo quo in artificis mente ante tempus con-cepte sunt, intueri nititur. Huco S. Via. didasc. VI. III

p. 114,17: rerum -am ilium non posse prosequi quiearundem nomma adhuc ignoraret. 3) en droit: SOMMAParis. 35,9 pr. p. 270: negantis factum per rerum -amnulla est probatio. C) en parlant d'un lieu: ADAM BREM.p. 4,6: de gente Saxonum et -a eiusdem provintie.GuILL. PICT. gesta p. 18: oppidum hoc cuva loci -a,tum opere inexpugnabile videtur. ib. p. 42,19: oppidumenim -a, opere atque armatura munitissimum. OnoFRIS. gesta 2,40 p. 147,2: talis est enim ibi -a Iocorum.CARTUL. archiep. Magd. 293 p. 363: ad vallem, quam-a quasi metam fecerat. Dn'L. Heur. III 228 p. 304,22XIP S. spur.): de lacis, que -a ita fecerat aquosa.

D) (par métaphore) en parlant d'une qualité: Ono FRIS.gesta 1,57: fame quoque malum... immensitatem saliex -e sue celeritate transvolans.

XI) naissance, origine (Uctrrio s.v. nascor: hec -a i.e.nativitas): ADREVALD. mirac. Bened. 126 p. 59: -a Ger-manus erat. LAuIt. LEOD. gest. 1: hic -a Teutonicus etBasihensis ecclesie fuerat canonicus. CARTUL. S. Sepul-cri 83 p. 162 (a. 1142): -a liber et ingenuus.

XII) statut personnel dû à la naissance: ANNAL. Xant.a. 842: Ludewicus in Saxoniam et servos Saxonumsuperbe datas nobiliter afflixit et ad propriam -amrestituit. MATH. VIND. ars vers. I 90 p. 42: si quisheres alicuins persane regalis sive regis nascatur, nonad -am pertinet, sed ad humanam institutionem. GALL.ANON. chron. p. 417 (= 45,12): quod sibi non cedebatper ius aliquod vèl -am.

XIII) espèce, race, sorte (ALAN. IN5. dist. coi. 87113:restringitur etiam circa substantialem differentiam etspecificam que adveniens generi facit speciem): 1) enparlant des anges: CITRON. Salem. 122: angelicam -amDominus condidit. 2) en parlant des végétaux: FULCH.hist. Hier. II S p. 379: poma... de quibus cuni col-legissem, scire volens cuius -e essent.

XIV) réalité (par opposition au symbole): RATHER.conf. col. 402E: panera utique et vinum, per -am capi-endo sanguinem veto et non figuraliter per... sanctiSpiritus... operationem... habebitis vitam in vobis.

XV) sexe: HRABAN. univ. XX, XV col. 546 e : testisautem consideratur conditione, -a et vita, si vit, nonfemina.

XVI) parties du corps: A) organes sexuels: PRUD.5 predest. col. 1251 B : -a itaque membrorum genitahum

voluptuose... toutou sexu commista. LEGE5 Heur. I 829 a p. 599: pensandum est autem per visum accusanti-bus, visum concubitus propensius advertendum, utscilicet ipsas coeuntium as viderint commisceri. CHRON.

la Sigeb. cont. a. 1163 (MGH 55. VI p. 458,15): natus estinfans... in anterioribus quidem geminam -am maris etfemme... habens. GUTLL. MALM. gesta reg. V 412 p.488: effundens -am ut dominus, non obtemperanslibidini ut famulus. B) anus: MIRAC. Genes. Hier. 4:

15 nisi quod roulier quedam per secretam alvi -am sonitumprotulit impudenter. RADIJLF. GLas. hist. II, XI 22

p. 49: in eius corpus per secreta... -e.XVII) (métrique) quantité naturelle d'une syllabe (par

opposition à positio): Lupus epist. 1 5 p. 48: in eiusmodi20 dictionibus... que non modo positione sert etiam -a

penultima videntur producta, magna hesitatio est. ib. I8 p. 64: communem syllabam ex muta et liquida fieriin eis sous que per -am brevia sunt nequaquam dubi-taverim.

25

XVIII) règle, norme: A) de grammaire: GIJIBERT. Nov.gesta Franc. pref. col. 68I: historia... verbis contexta

simplicibus, et que multoties grammatice -as excede-ret. B) de mathémathiques: EUGEN. VULi. syll. 37,29p. 439: ab ultimis ad primos fuerit progressus, erit aut

30 sesquitertia aut sesquiquarta proportio iuxta -am quat-tuor ad tria.

naturalis, -e I) adj. (ABELARD. gloss. ad categ. p.277,8: tribus modis -e sumi solet, quod se. natura docet,ut ridere, flere, quod a nativitate inest, ut qualitas facta

35 in nativitate subiecti, quod idem est apud omnes, sicutintellectus et tes, ut calidum, secundum quod igni con-venir):

A) naturel, qui vient de la nature même sans inter-vention humaine: 1) en parlant des choses: a) en général:

40 WEn. Gall. 41 p. 280: durus lapis apparuit, ut in-ibus petris vix ei equalis in duritia rcperiri potuisset.WÀLAHER. Wett. 528: moenia sedis que -i consisteremoli ferebat. POnTA SAXO 1,61: castellum -.1 munimineforte. ib. 3,175: imber / et -is terram dissolverat humor.

45 CARTUL. Ursicampi 411 p. 248 (a. 1133): mediam par-tem -is silve. Ono FRIS. gesta 1,47 p. 66: divinam idanimadversionem potins quam -cru inundationem esse.ib. 2,21 p. 125: -i presidio muniatur. PETR. COMESTORserm. II col. 1727C: quodam enim -i cabre vivimus.

50 b) spécialement, en parlant d'un liquide (naturel, pur,sans mélange): Luvus I 30 p. 140 (a. 843): tuto igitur-ipotu, quo salubritas anime corporisque nonnumquamadquiritur, omnes utemur. WALTH. DAN. AiIr. p. 49:quamquam... speciale a medicis accepisset remedium

1099 naturalis 1100

quatinus -ibus poculis uteretur et puris. 2) en parlantdes corps naturels: a) en général: Dom. GuNDIss. div.philos. 1 p. 23,4: officium huius artis est contemplaricorpora -ia et accidencia, que non habent esse nisi perista corpora, et docet tes, a quibus et per quas, et adquas existunt corpora bec. ib. p. 24,7: -ia corporasont, quorum esse non est ex humana arte vel voluntate,sicut celum et terra.., et pluvie et animalia. ib. p. 27,1:finis -is sciencie est cognicio corporuin -ium... datprincipia corporum -ium et accidencium suorum.b) spécialement, en considérant l'aspect scientifique del'astrologie: Huco S. VICT. didasc. II X p. 31,19:astrologia... partim -is est...; -is in complexionibuscorporurn,... ut sanitas, egritudo, tempestas, serenitas,fertilitas et sterilitas. 3) en astronomie, en parlant desphénomènes célestes et de la division du temps: Joa.Scor. glas. Mart. Cap. (éd. Lutz) 433,12 p. 173,13: -isautem orizon est quem vident qui in equinoctio habi-tant. GERBERT. astrol. p. 124: si certissime horas -essive artificiales diei et noctis cupis scire. BERNOLD.chron. a. 1091 p. 451,25: nam -e horologium ad exem-plum celestis hemispherii excogitavit. ib. 451,26: -iasoisticia... certis experimentis invenire monstravit.EERTHOLD. CONST. annal. pref. p. 268: cetera de -ilune incensione regulares experientissimos adinvenit.PAPIAS: -is annus est corn se sali luna supponit, nobisdans tenebras id est eclepsin sous. Uouiio s.v. dies:dies veto -is est spacium diei et noctis id est spaciumin quo sol procedit ah oriente in occidentem et iteruniab occidente in orientein revertitur. PETR. COMESTORhist. schol. col. 1060D: de die scilicet -i, scilicet spatioviginti quatuor horarum. ALEX. NECK. nat. rer. 46:sciendum est deceptos esse quamplurimos... duni opi-nantur omnes dies -es esse equales. CIRALO. gemma p.204: totus dies -is, nos scilicet simul et dies. 4) enparlant de la physique: VITA Maxim. Mie. I p. 581:quod constat in physica et ethica et logica, que latinedicuntur -is, moralis et rationalis. BICHER II p. 72:sub theoretice veto non incongrue intelliguntur phisica-is, mathematica intelligibilis ac theologia intellectibilis.FRUTOLF. rhythmimach. 1,5: supponitur autem hec arsphysice i.e. -i scientie. BERNARD. serm. de div. col.667 D : illud trinium sapientie, ethicam, logicam, phy-sicam, quas non possurnus alus vocare nominibus mora-lem, inspectivam, et -cm scientiam. Huco S. Vxcr.didase. III, II p. 49,15: physicam -em apud Graecos.GILS. Poiu. Boet. trin. III p. 46: illarum (i. sent entiarumspeculativarum) que uno nomine -es dicuntur... trespartes sunt: una que universali nomine specialiter -isdicitur, alia que mathematica, alia que theologica.5) (physiol.) en parlant de l'accouchement (-is partus):Huoo S. Vict quest. ined. 8 p. 190: cum medicaminealiquo -is partus mulieribus tollitur.

B) conforme à l'ordre naturel ou habituel des choses:

1) au propre: RAINER. conf. col. 435A: si enim dormiensnil videt, est unique -e. BERNOLO. chron. a. 1096 p.464,29: feminas... que -cm habitum in virilem nefariemutaverunt. CONR. HIRs. dial. 194: -cm noveris ordi-nem cum liber iuxta geste rei seriem incipitur, arti-f icialem ubi librorum principiis ordo debitus non tene-tur. 2) dans le domaine moral ou intellectuel: Acausepic. Hath. 35: sicut enim non est nisi -e dolere. AnoVERC. epist. 371,45: est -e remedium ut minores ipsos

'o maiores fugiant. }IRoTsv. Mar. 745 p. 25: oblita rabie-ique furore. WIDuK. 2,1 p. 65: vit mire sanctitatis etpreter -cm animi sapientiam litterarurn studiis satisclams. BERTROLO. CONST. annal. pref. p. 268: ipsequoque -i ratione et ordine per numeros et figuras

15 conscripsit. ib. a. 1077 p. 294: -e est semper cives vitio-SOS virtuosis civibus invidere. ANON. Has. 29: quiaWirzeburgensibus episcopis... quodammodo -e est de-struere et edificare. BERNARD. serm. sup. cant. II 49 II

p. 76: ipsaque affectio -is in perturbationeni magis con-20 vertetur. HuGo S. VIcT. quest. ined. 40 p. 47: omnes

ergo virtutes -es sunt. PETIt. LOMB. sent. II 27,12 p.451: alE veto dicunt, virtutes esse bonos usus -iumpotentiarum. GERARD. CREM. transl. IsAAc I5RAELIclef in. p. 303: percepcio veritatum rerum est percepcio

25 ipsarum ex causis earum -ibus quatuor que causa mate-rialis et causa formalis et causa efficiens et causa finalis.Jo,i. SARISB. metal. III 3 p. 129: lie que dicuntur -eset quodammado elementares sunt, preiacent questiones,scilicet quid, quantum, quale, etc. 000EFR. S. VicT.

3° microcosm. 29 p. 54,1: et quidem bonum et -e estfugere incommoda,_, si tamen duce ratione hoc f iat.ib. 174 p. 193,29: -is amor proximi, quo sibi ad invicemastriguntur hommes. 3) en musique, en parlant de l'ordredes degrés d'un tétrachorde: ARIBO Fms, mus, p. 55:

35 quarta species formalis in diapente et prima ne quarta-is satis sont euphonie et intense et remisse. 4) enparlant de la mort naturelle: Uotrrio S.V. morior: sonttria genera mortis, scilicet acerba, immatura, merita et-is; acerba infancium, immatura iuvenum, -is et merita

40 senium. FRECULPH. chron. col. 10241): quietem -ismortis invertit. HRoTsv. prim. 284 p. 237: -is sevatactu nece mortis. 5) naturel, normal, sans complication:SUMMA Trec. IV,II p. 72: -e mutuum est quod ex meotuum fit: in his demum causis que in quantitate con-

45 sistunt. CARTUIL. capit. Atreb. 40 p- 33 (a. 1175):quamdiu predictum molendinum... -i cursu aque...molere poterit. 6) pleinement justifié: CARrA n. 1063(S. Baluze, Miscell. VI [Paris 1713] p. 519): sicque vimica violentaque presumptione -es monachos expel-

50 lentes, contra ius... ipsum abbatem... imposuerunt.ACTA Ludov. VII (Ordonnances des Rois de France111 p. 258) a. 1162: porro -es carnifices nos adierunt etsue miserie pondus exposuerunt nobis.

C) lex, ius sive iustitia naturalis, loi naturelle: 1) en

1101 naturalis 1102

général, ce qui est inhérent à la nature des êtres: STEPH.TORN. summa p. 7: dicitur enim jus -e, quod ab ipsanatura est introductum et non solum homini sed etiamceteris animalibus institum. ALAN. INS. Quoniam ho-mines (éd. P. Glorieux dans AHDLMA 20,1954, p.212): ius -e dicitur quod faciendum rationali creaturedictat natura. id . de virt. et vit. Spiritus sancti (éd. Lottindans Med. Studies XII (1950] p. 26): -e autem iusdicitur omne id quod rei a natura inditum est. ANNAL.Rod. p. 689 [699], 27: genuit ex eu dilectissimos sibiJiberos et pro -i jure sibi diligendos. RIGORO. 76 p.110: lege -i vitam finivit. 2) ce que dicte la raison hu-maine: Snpi-i. TORN. somma p. 7: dicitur enim jus -e...jus gentium, quod ab humana solum natura quasi cornea incipiens trahit exordium. ABELARD. cpist. in Rom.

p. 174: per humanam scilicet rationem, que lex -isdicitur. EPJST. Wibald. 353 (a. 1152): unumquemquepropriis manere contentum nec ad aliena nedum adeccle.siastica illicite manus extendere, -la iura et sanc-torum patrum scita pariter contestantur. PETit. VIENN.except. prol. p. 297: utriusque iuris -is scilicet et civilisratione perspecta iudiciorum et controversiarum exitus

enodamus. 3) loi divine: PETit. Picr. sent. 19 p. 85:nam tex -is est quod creatura suo creatori obediat.HUGO S. Via. didasc. VI,VI p. 119,19: que sa-cramenta primum sub -i lege ad reparationem hominisinstituent. BERNARD. serm. in cant. col. 983": quidretribuam Domino pro omnibus his? IlIum ratiourger et iustitia -is se tradere illi a quo se totum habet.STEPH. TORN. summa p. 7: jus... divinum dicitur -e,quod simul comprehendit humanum et divinum etillud a natura omnibus est animalibus insitum. Etsecundo hanc ultimam acceptionem ponit: -j iure i.e.divino et illo alio pnimitivo. 4) faculté de distinguerentre le bien et le mal: STEPH. T0RN. summa p. 7: siquintam iunis -is acceptionem non abhorreas, intellige,hic dicj ius -e quod hominibus tantum et non alusanimalibus a natura est insitum, sdiicet ad faciendumbonum vitandumque contrarium. GALAND. REON. prov.63 p. 62: legem -cm i.e. boni mauve discretionemmenti nostre naturaliter insitam. RUFIN. summa p.6: est -e ius vis quedam humane creature a naturainsita ad faciendum bonum cavendumque contrarium.5) loi naturelle, par opposition à la loi révélée et à laloi écrite: WALAHFR. exord. 2 p. 476,31: sciendum estquedam esse omni religioni communia, ut est 'Quodtibi non vis tien, alii ne feceris', et quicquid ex -ilege divinis congruum invenitur mandatis. ADAMBREM. 4,36 p. 273,9: ante susceptam fidem -i quadamlege non adeo discordabant a nostra religione. Petit.DAMIAN. serm. XII col. 564D: unicuique harum triumlegum, scilicet -j, scripte et legi gratie bec due conveniunt.RoBEwr. MELODUN. sent. I 1,14 p. 198: tempus legis-is dicitur fuisse ab Adam osque ad Moysen. Posset

tant dici in Abraam terminatum fuisse tempos -islegS en quod sacramenta et observantie legis sibiprimo iniuncta fuerunt. 6) droit naturel, par oppositionà la coutume et au droit ecrit: ERMENR. ad Grini. 8p. 542: iustitiam que dividitur in duo, in -em et con-suetudinariam. Dn'L. Hein. III 317 p. 435,7 (n. 1054):confirmamus entrera Salla unde iam multe alterca-tiones contra partent huius cenobii non -j lege exortefuerunt, sed legaliter pars huius cenobii victrix extitit.

10 GRATIAN. dict. c. 1, D VIII (Lottin, Le droit naturel,Ephem. theol. Lovan., 1924, p. 374): dignitate ius -esimpliciter prevalet consuetudini et constitutioni.RUFIN. summa p. 21: jus -e differt a iure consuetudiniset constitutionis in origine, amptitudine et dignitate.

'5 D) naturel, par opposition à l'ordre de la grâce:FLOR. Luoo. Joh. Scot. defin. col. 145": licet donumDei dicat esse liberum arbitrium; tamen -e illudtantummodo asserit more Pelagianorum; cum fidesEcclesie multuni distinguat inter dona nature et dona

20 gratie. RADBERT. epitaph. Arsen. p. 95: tniplici namquemodo mors dicitur, uno cum morimur peccato et vi-vimus Deo; alio cum peccamus ad montent... tertioest vite huius excessus, qua mortuus est etiam Christus

Unde una spiritalis vocatur, altera -is, tertia quoque25 penalis. BRuN0 CARTHUS. epist. col. 36C: gentilis

nullam penitus instmctionem, preter -cm intellectumhabuit. ib. col. 26': putantes hoc bonum -is intellectusa se et non a 1ko esse pnivati sunt concesso intellectu.Ono Rus. gesta 1,5 p. 18: ut verba -la in divinam

30 vertantur predicationem. BERNARD. serm. sup. cant.II 81 p. 286: non viveret dico, sed spirituali vita, non-j. Nam -j quidem, etiam que non spiritualiter vivit.id. serm. de div. col. 587D: notitiam -i ratione, quetamen interdum adiuvantur a gratia.

35 E) conforme à la nature particulière d'un être oud'une chose: 1) au propre, en parlant d'une qualitéphysique: a) en général: ABELARD. gloss. ad categ. p.129,21: sicut dulcedo mellis, que -is est, aliam dul-cedinem palato gustantis ingerit, que -is non est.

40 GUILL. S. THEOD. cant. P. 174: lilium... -cm habensvirtutem dura emolliendi. b) spéc., notez le sens médicalde virtus naturalis: CoNsr. Anuc. 4,2 f° 152a: virtus-is est in epate que corn mdc per venas ad membraprocedit. GERARD. CREM. canon. 1 I c. 4: -cm philo-

45 sophi volunt dicere pro omni virtute ex qua operatiopervenit in son corpore. ib.: virtutes -es quas nominamusnos medici apud ... vos philosophos vocantur animales. ib.P 77: quod virais -is dons habet species..., que minis-trat in te nutrimenti. - -, ministrans in te generationis.

50 GURL. CONcH. phil. mundi IV 33 col. 98D: -is virtusper membra discurrene incipit, sine qua vita nonpotest esse nec anima in corpore. HUGO S. Via.didasc. II,XXVI p. 43,17: sont accidencia anime quecommovent -cm virtutem intus et extra, ut est tnistitia.

1103 naturalis 1104

2) d'un point de vue philosophique et théologique:a) en parlant de Dieu (naturel, essentiel): HINCM. REM.trin. col. 583A. nomina -ia totis tribus personis Deiequaliter sont communia sive generalla. ANSELM.CAP4r. concept. virg. p. 140,27: potest dici t-e' nonquod sit ex essentia nature, sed quoniam proptereius corruptionem cum illa assumitur. b) en parlant desanges: PETR. LoMB. sent. 117,3 p. 335: et quod potueruntangeli, fuit eis ex libero arbitrio, quod est eis -e. c) enparlant de l'homme et spéc. du péché originel: Lupusepist. II 78 p. 24: hic parens humani generis recti-tudinem deserens -em nullo cogente peccavit. PRIJD.predest. col. 1251 : non enim diceretur -e peccatum sinon esset etiam nature, iam tamen vitiate, non tantum-modo voluntatis. ib. col. I251C: non in eis mundariprivatum, sed originale, -e avitumque peccatum.

F) qui concerne la naissance: 1) natal, d'origine (enparlant de la patrie ou de la langue): Luira. Greg. 9:ad Franciam, Id est -e solum (cf. GUIBERT. Nov. gestaFranc. 12 col. 687 ». ib. col. 767-'. AcTus Pont. Cenom.

p. 424). LIUTO. Greg. 2 p. 68: secundum proprietatemlingue tue et -cm parentum tuorum locutionem edisseremihi lectionem tuam. TNEGAN. Ludow. 19 p. 594:latinam vero sicut -em egualiter loqui poterat. LEGENDASteph. major (SS. II p. 378): de sedibus -ibus.

2) originaire de (en parlant des hommes): CARIA a. 936(Hist. Langued. V pr. 67 col. 175): cum hominibus etfamulabus inde -ibus. cf. CARIA a. 942 (ib. 77 col. 191).CARIA a. 1090 (ib. 379 col. 722): hommes -ès et anciani...non dent leddam. CARTUL. Gellon. 180 p. 159 (a.1106): posteritatem illorum, qui sunt -es istius honoris.CAwrun S. Alb. Andegav. 142 p. 67 (XIs s.): in Turonisredeat unde est -is. RAIIEw. 3,45 p. 219,3: cnn esset-is in Mediolano civis. (cf. sens II A).

3) dont la condition juridique est déterminée par lanaissance (en parlant d'un dépendant): CMcruL. Ause.116 p. 135 (a. 1060): illi hommes saut oensuales etut vulgo dicitur -es Sancte Marie. EADM. Anselm. sirnil.cap. 73 (PL 159 col. 644A): inter Deum et hommesagitur, quomodo inter dominum aliquem et servosliEus, qui vulgo -es vocantur. CARnn. S. Cruc. Aurel.53 p. 105 (a. 1171-72): fidelis ac -is noster vit venera-buis Manasses, ecclesie Aurelianensis episcopus. CAR-rui. S. Florent. Petrigor. 8 p. 124 (s.d.): ad suamiusticiam fideiussores ibi dare noluit ut sous -is subiectus.(cf. sens II B).

4) dû en vertu de la condition juridique et, partant,de la naissance (en parlant d'une obligation): CAPIT. reg.Franc. I 149,7 p. 302,32 (a. 822-24): colonus autemvel servus ad -e servitium, velit nolit, redeat.

5) qui du fait de sa naissance possède des droits(seigneur ou souverain naturel): Reon4o chron. a. 888

p. 129,14: regna... veluti legitimo destituta herede, inpartes a sua compage resolvuntur et iam non -em

dominum prestolantur (SUGER. Ludov. VI 7 p. 34)FoLc. gesta Laub. 16 p. 61,34: regum -ium... qui apudFrancos semper hereditarii habebantur. CARTUL. Mai.Mon. Pertic. I p. 4 (a. 1070-82): sicuti nostri -es

5 seniores, dederunt ecclesie... particulam silve Burse.Oiw. VIT. hist. VIII 2 t. III p. 274: ut... ipsi eidem ut-i domino fideliter servirent. CARru1. civ. Spis. 18 p.22 (a. 1182): ne aliqua persona... non advocatus, noneorum -is dominus... guicquam auf erre presumeret.

10 Siipu. TORN. epist. 60 p. 75: is... per manum vestram-en feodi detentionem habet.• 6) hérité, en parlant de la transmission d'un bien parhéritage: HINCM. REM. epist. col. 254C: ut in mansissuis de alode vel -i vel comparato, feminas habeant

15 que illorum pannos lavant.7) inné, reçu à la naissance: a) comme un don excep-

tionnel: POETA SAXO 1,331: que non habet ipsa J- gensalium -i plus nobilitate J insignem. GERARD. MoRES. de-lib. p. 288: ex -i bonitate. BERNOIS. chron. a. 1091 p.

20 451,24: multa monimenta sui -is ingenii nobis reliquit.Ono Fus. gesta 1,8 p. 25: magnifica vox... qui nativo-min volubilitatem sine litteris -i percipiens ingenio. b)comme une tare: ADAM BarM. p. 164,17: que vitia -iasunt lUis gentibus. PAUL. BERN. HerI. 53: -em infirmita-

25 tem. ABELARD. gloss. ad categ. p. 233,18: -es qualitatesveto que in nativitate subiecti fine, ut si infans na-scendo aliquam angustiam ex lesione patiatur.

G) naturel en ce qui concerne la filiation: 1) filsnaturel, né hors mariage: PArIAs: -es dicunt ingenui

30 concubinarum filii quos sola natura genuit, non hone-stas coniugii (cf. Uutmo s.v. nascor). Vn4c. KADL. P.

74: erat enim iii -is quidem set illegitimus filius, namex scorto susceptus. STEPH. T0RN. summa dist. XXVI

p. 40: -es non ex uxore sed ex concubina geniti. ib.35 32,2,12 p. 244: -es, de concubina sc. nati, qui nec servi,

nec legitimi heredes sont, nec patri succedunt. PETR.Vmtn. except. 18 p. 300: si pater filios legitimos et -eshabuerit, non liceat ei... liberis -ibus de bonis suis ultraunam unciam dare. BERNARD. PAPIENS. summa decret.

40 IV 19 § 3 p. 113: filE... -es tantum, ut geniti de iliaqueposset esse uxor... nec -es nec legitimi, ut de incestoet nefario coetu nati. ROLAND. BANDINEL. stroma. c. 28q. 1 p. 134: filii ante fidem geniti -es i.e. non legitimideputarentur. RADULF. Dic. I p. 401: Henrici primi

45 regis filins -is. Guui. CAS. II 1459 p. 135 (a. 1191):Ansaldino suo fiiio -i legat lib. XXV. Aidele matrieiusdem Ansaldini legat lib. XII (cf. OnutTo SCRIBAa. 1186 n°226 p. 83). 2) (frère) naturel (né hors mariage):Bon. Toua. chron. add. t. 2 p. 200: Willermi comitis,

50 qui fuerat -is frater secundi Ricardi Normannorumducis (cf. sens II D). 3) (fils) naturel et légitime: BER-NARD. PAPIEN5. summa decret. IV 19 § 3 p. 113: fihi...-es et legitimi, ut qui de iustis nuptiis nascuntur. CARTUL.Mai. Mon. Andegav. 9 p. 26 (e. 1130): ego et supra-

1105 naturaliter 1106

dicta uxor mea -en filium nostrum adhuc in cunabulisconsistentem... obtulimus Deo et B. Martino. (spéc.)en parlant de la filiation directe par opposition à unefiliation spirituelle ou à une adoption: TRAit Frising. 380(a. 817): quod... non habuerunt -cm heredem, ele-gerunt sibi spiritales heredes. Su,BIA Trec. p. 156,6:permissum est parentibus totam suam substantiam inliberos -es in testamento relinquere. PETIt. LOMB.sent. III 10,2 p. 595: Christum non esse adoptivumfilium aliquo modo, sed tantum -en, quia naturafilius est, non adoptionis gratia. ROLAND. BANIIMNEL.stroma 39,3 pr. p. 546: utrum spirituaies fuji veladoptivi -ibus copulari possint. (par analogie) en par-lant d'un mariage légitime: AIM0IN. FLOR. mirac. Be-ned. II 1 p. 127: destitutum proprio herede Fran-cigene gentis principatum, utpote -is expers coniugii,dereliquit. 4) (parents) naturels: AGios epic. Hath.715: preterea -en vestram quoque matrem / omnibusexcolite obsequiis. Pi-wsioL. XXV p. 46: pulli per-dicis, obi vocem matris sue audierint, que ova genera-vit, statini evolant et conferunt se ad suos parentes -es.

J-I) qui u rapport à l'union physique: COD. Udalr. 34

p. 65,17 (a. 1069): quia non posset ci tam -i quammaritali coitus federe copulari. ANDR. CAPELL. I 2

p. 7: due namque sexus eiusdem persone nullatenusapte videntur ad mutuas sibi vices reddendas amorisvel eius -es actus exercendos.

J) qui a rapport aux besoins naturels: LIBELL. Rich.(AA. SS. Ben. V p. 570): ipse Radulfus secessum -cmpetiit... et corn iam sedisset, dixit.

K) naturel (pour qualifier les arts libéraux): Auitn.mus. p. 41: -is autem disciplina quatuor traditurartibus, id est arithmetica, geometrica, musica, astrono-mia. ABSAL. serm. 46 col. 264A: -is ad artes liberalespertinet, excepta grammatica et rhetorica -es sont eu,quod -i quadam rerum connexione sibi cohereant. (spéc.)pour qualifier la musique: RuGINo barrît. inst. 3: inveni-untur veto in -i musica, id est in cantilena. HERM.AuGffNs. mus. p. 15,21: nemo... in grammatica...vitium patitur; in musica veto, que est omnino -is...vitia... etiam defendunt.

L) gramm.: I) (syllabe) naturelle (par opposition àune syllabe commune): PAULIN. AQIJIL. carm. 130,3:cum communiera pro -i syllaba inspexeris. 2) (pho-nétique) (son) naturel: Doc. Cisterc. 17 p. 45 (c. 1100):semïvocales sunt septem: f, I, m, n, r, s, x, sic dicteeu quod in proferendo medium sonum habeant avocalibus que ab 'e' littera incipientes desinunt in se,id est -en sonum absque tx', que ab 'i' incipit.

II) subst. m.: A) naturel, autochtone: Doc. PORT.reg. J 25 p. 32 (a. 1111): index et alcaide sint vobisex -ibus Colimbrie. ORD. Va. hist. VII 2 t. III p. 271:archiepiscopum cum suffraganeis presulibus et comitesAnglosque -es convocavit (cf. sens 1 F 2).

B) dépendant dont la condition juridique est déterminéepar la naissance: CARTUL. Grat. S. Marie 5 p. 26(Arch. hist. Saintonge et Aunis 11, 1883) a. 1192: pre-dictum mareschium... possidendum et coiendum cum

5 -i eiusdem mareschii competenti (cf. sens I F 3).Cl héritier naturel: SUMMA Trec. p. 156,6: nunc de

-ium successione. Permissum est parentibus totam suamsubstantiam in liberos -es in testamento relinquere (cf.sens 1G I).

10 D) frère naturel: ADREVALD. mirac. Bened. 16 p. 39:pins princeps... Remigium Rotomagensem episcopum,-cm suum, ad perficiendam Carlomanni fratrumquepetitionem... dirigit (cf. sens I G 2).

III) subst. n. pI.: A) les choses de la nature: Orro15 FRIS. gesta I 5 p. 17 quod ex intuitu -ium faciius

consideratur. ib. 2,25 p. 129: quem usum in -ibus nonmathematicorum, sed phisicorum secuntur ailes. DOM.GUNDISS. process. mund. p. 2: unde dicitur, quod in-ibus rationaliter, in mathematicis disciplinaliter, in

20 theologicis intelligentialiter versari oportet. id . div.philos. prol. p. 10.11: bec -ia sunt quantum ad mate-riam ex qua sunt, artificialia veto quantum ad formamper quam surit id quod sunt. ib. p. 10-17: -ia suritque motu nature visibiliter operantis de potencia ad

25 actum prodeunt, ut omnia animata... et inanimata. JOJi.S4JusB. metal. I 16 p. 40: soient -ia, ut sic dixerim,transferri nomma ad explendam indigentiam rationa-hum, cum e contra transsumptio rationalium ad -ia hitan frequenti usu nequaquani versetur.

30 B) tout ce qui concerne la nature de l'homme (qualitésou défauts): 1) dans le domaine physique: ABELARD.gloss. peri erm. p. 372,6 et sq.: oculus est instrumentumvidendi et auris audiendi, sed videre et audire -ia sunt,quare oculi et aures. 2) dans le domaine spirituel:

35 GODEnt. S. VIcT. microcosm. 18 p. 45,28: cum aliashit humani spiritus -ia a Deo creatore sibi data. 3) pé-joratif: PAUL. DIAc. homil. temp. col. 1176,21: necesseest -ia sucre, cum virtutes loquuntur.

C) qualité innée: PETR. Picr. sent. II 20 p. 159: -ia40 dicuntur fila que homo habet a nativitate sua, unde

etiam dicuntur -ia ut ratio, ingenium, memoria.D) fait réel, vérité: TANcREDE Ordo Judiciarius III

4,2 p.213: confessiones -ibus convenire debent.naturaliter adv. (PAPIÂ5: -r illud esse dicitur quicquid

45 agere, pati, nasci, aut durare seu existere sine difficul-tate aut affectione possit) 1) spontanément, sans inter-vention extérieure: EINH. Carol. 22 p. 27: delectabaturetiam vaporibus aquarum -r calentium. Hr&nAN. epist.37 p. 473: quis quicquid -r subsistit, aut auctor et

50 creator omnium est, tort ab eo condita a creatura.AGOBARD. Amalar. col. 345B: quod ex elementis -rsubsistat. GUIBERT. Nov. vita 13 p. 11: quasi -r ingeni-tus me illico ad te recursus emollit. Orro FRIS. gesta1,32: habet enfin puicherrimum, ut dixi, -r spectaculum.

1107 naturalitas - navalis 1108

BERNARD. serm. sup. cant. t. 11 47,1 p. 63: hortus,quidem, ut fioreat, hominum manu excolitur et aile,campus veto ex semetipso -r producit flores. ARCHIPOETA1,7,2: scinius ista potentialiter I magis (acta quant -r.

2) par nature, selon la nature propre: SMAR. reg.Bened. col. 7761): hominem qui -r erat factus bonusdecipiendo fecit ilium malum atque superbum. J0H.Scor. glos. Mail. Cap. 11 23 p. 20: stella Saturni -r pal-lida est. PRUD. predest. col. 1363 B- c : qui prius dixerasinsitum cuique -r beatinidinis appetitum eamque mouesappetere. COMM. Boeth. phil. p. 125: desiderant hommesvere beatitudinis -r sed nesciunt illud rationabiliter que-rere. REMIG. Boeth. p. 100: fecit Deus mundum nuliacoactus necessitate, sed propter solam bonitatem suam-r insitam. Ooo CLUN. epit. Job col. 331 A: si sanc-titatem -r habuissent. ib. col. 446A: Judeos quos -r ipsebonos condidit. ADEMAR. epist. col. 92 e : qua!iter beatusMartialis est -r apostolus. PEn. TUDED. hist. 1114 p. 27:nullus homo -r debet esse miles nisi Franci. RICHARD.Div. gesta p. 436: puer promptu!us ut -r Francorum est.

ABELARD. g!oss. ad categ. p. 227,37: ait ignem -r essecalidum vel nivem albam, ira accipe '-r' quod ex naturarei definitum est sic esse, vel '-r' quod omnibus inest.PETR. LOMB. sent. II 37,1 p. 505: sicut anima -r habetinteliectum et ingenium et voluntatem et huius modi.PHYSFOLOG. XXVII p. 48: est enim hoc anima -r obli-viosum.

3) théoL: a) en parlant de Dieu selon la nature (paropposition à personaliter): AGOBARD. Fel. Urg. col. 47B:in uno Domino duanim naturarum coniunctionem -r acsubstantialiter factura crederet. HINcM. REM. trin. col.576: non personaliter trina, sed -r et essentialiter unapax, una lux est. GODESC. SAX. con!. coi. 358 B : essedicitur apud te Dominum nostrum -r quidem unum, sedsimul etiam personaliter trinum. RATRAMN. Grec, col.29€A: quia unus -r Spiritus est Patris et FUji. b) en par-lant de la charité: Goi»sc. SAX. trinit. p. 98,23: seduna est -r et trina personaliter caritas sicut credunt etconfitentur catholici. c) en parlant de l'Eucharistie(réellement): DURAND. corp. dom. col. 1377': ut di-cant... et sic quodammodo corpus Christi et sanguinemverum, non -r sed figuraliter esse. GUrIMUND. corp.Christ, col. 14760: est autem Christus -r, id est, sub-stantia!iter in nobis.

4) de manière naturelle: a) abs.: BRUNO Cwriius.epist. col. 24A: Plato enim et quidam philosophi -rcognoverunt esse unum Creatorem omnium, b) paropposition à supernaturaliter: HILDUIN. transi. Dion. p.23,1: que est thearchica -r et supernaturaliter suntexistencia. JOH. SCOT. ier. Dion. III 4 p. 260: illa per-f iciens gratia et Deo data virtute, que thearchie -r etsupernaturaliter unita sunt.

5) naturellement, du fait de la naissance: ORD. VIT.hist. IV 16 t. II p. 281: barbaris... supervenientibus,

regarni Angiigenarum, qui -r Anglie prefuerant, muta-tione (acta.

6) (prosodie) par nature: Lupus epist. 1 5 p. 48: siin -r quoque longis communis syllaba valeat. Doc.

5 Cisterc. 17 p- 42: quod est 'veto' simplex, habet -r 've'productam.

naturalitas, -lis f 1) nature: EPI5T. Worm. I 21 p.42,8 (a. 1027-43): quod -s donat utrisque.

2) caractère naturel: Mus. Ench. p. 172: nec solumID diiudicare melos possumus ex propria -te sonorum.

WOLBERO cant. pref. col. 1013A: -s est rerum ordina-bi!iter conditarum spectabilis variatio.

3) obligation chie à la naissance: CARTUL. Richar. 24

p. 27 (a. 1138): ipsi neque eorum progenies nobis seu15 nostris posteritatibus ulium censum sive servicium pro

homenischum vel per -tem non faciant.naturo 1. engendrer: SEQ. ined. 21,10,2a (XIs s.):

unam -ans David ex fructu seminis.tiatus, -i m. V. nascor.

20 natus, -us m. naissance UciuTro s.v. nascor: -us, -us,-ni, id est nativitas. à l'abt: 1) par la naissance, denaissance: ALAN. INs. pianct. nat. p. 507: huius statura-u dedignata pauperiem humane stature irregulariterevadebat. 2) par le rang social: WALTH. Spifi. Christoph.

25 II mol.: tuque, gravis censu ta!i, Seklingia, -u. CARTUL.Mai. Mon. Dun. 116 p. 110 (a. 1050-60): -u inferior,astu superior. MAI-M. VINDOC. Milo il P. 168: est -utennis et te. S. STEPH. decr. 116: ut pax firma... maneat,tant inter majores -u quant inter minores. 3) par l'âge:

30 Rnm. Ansc. 27 p. 58: qui erat senior -u. FRECULPH.chron. col. 1114 A : Archelaus, -u maximum Antipatrifratrem. WIDUK. 1,26: congregatis principibus et -umaioribus. GUILL. PICT. gest. p. 26,13: nunc regnisdominatur annos -u circiter quadraginta quinque. major

35 -u (adulte): FULCH. hist. Hier. II 31 p. 494: maioresetiam -u... non comederunt. 4)par l'origine: WÀLAI-IFR.Blaithm. 13: terra Alemannica -u.

nava, -e f [cf esp. nava] terre en friche: CARTUL.Onia I 13 p. 32 (a. 1011): ut nullus homo ausus sit

40 plantare aut aliquid laborare in ipsa -a que est interOnia et Tamayo. CARTA a. 1052 (BRAH 26 p. 257):deinde ad -as en Suso usque ad summum vallem deFanae Ferrero. CARTUL. cath. Burgens. 67 p. 131(XII s.): unam terram entrante de la -a de Fradres.

45 Doc. S. Fac. 367 (a. 1138): in ilias -as de Quintanela.navalis, -e forme navallis: ANNAL. Sith. p. 36. I) adj.:

A) de bateau: VrrA S. MagI. p. 229: -is instrumenti iuva-mine. LAME. Turr. 1-lerib. 1,8 p. 746,47: ad modum -ismali. ODo DI0GIL. 4 p. 44: ad formant veli -is. ROGER.

50 SALERN. cirurg. p. 160: picis -is libram semis. GuRL.Tya. hist. rer. transm. XVII 24 p. 800: ex reliqua autemlignorum -ium materia.

B) fait de bateaux (pons navalis, pont de bateaux):ANNAL. Einh. p. 93: pontem -eut, quo in Danubio ad

1109 navaIlis - Inaubol 1110

id bellum uteretur, edificavit. POETA Sno 3,141: insta-bat princeps -cm condere pontem. Guwt. TYR. hist.rer. transm. IV 18 p. 183: a ponte lapideo usque ad-em pontem nostros insectantes.

C) naval, de bateaux: 1) en parlant d'une expéditionou d'une force militaire; CHRON. Moissiac. p. 284,14:cuin hoste -e Andegavis civitate venit. ib. p. 299,10:-is hostis per Danubium. VU-A Liutg. 111,25: -i classeilluc advecti. RICHER. I p. 182: -ibus copiis. ODODIoCIL. 2p. 32: -i apparatu et pedestri exercitu. CHRON.reg. a. 1164 p. 115,17: tantus equestris ac pedestris,insuper ac -is occurrit exercinis. GULLL. TYR. hist. rer.transm. XI 13 p. 476: -is ille exercitus. 2) en parlantd'un combat naval; FRECULPH. col. 1075A: -i preliocongressus (cf. ARNULF. AUREL. glos. Lucan. V 109).ANNAL. Xant. a. 856: -i evectu Christianos invaserunt.THANOM. Eernw. 7 p. 760: cum... -i evectione per omnemSaxoniam... se infunderent. RICHER. II p. 272: utfluviali superficie vecti, castrum -i pugna acriter urge-rent. ADAM BREM. P. 91, 14: bella -ia. LEGE5 Heur. I10,1 p. 556: in hello campali vol -j. 3) en parlant depiraterie; WIDUK. 1,40: Danos, qui -i latrocinio Fre-sones incursabant.

D) ayant autorité sur la flotte; DIPL. Otton. III 339p. 768,38 (a. 999): Gregorio... prefecto -j.

E) exécuté en bateau, par bateau; 1) en parlant devoyage ou de trafic; ANNAL. Bertin. (éd. Waitz) p. 5:una -i itinere Mogantiani venerunt. NICOL. I epist. P.603,1 (a. 867): iter -e satis difficile. POETA SAxo 2,489:iter Moinum -e per amnem. GESTA Norm. p. 535: permare -e iter, atque pedestre et equestre agentes. DLPL.Otton. II 209 (a. 979): quod... in fluvio... a ripa adripam... -is cursus transmeatum vetaret. FULcH. hist.Hier. III 15 p. 657: viatico -i. 2) en parlant d'une acti-vité; Jon. VIII epist. 79 p. 75,22: ut a Traiecto usqueCentumcellas nobis -i labore indesinenter auxilium fer-rent. DIPL. Cent. II 248 (a. 1037): ad -e negotium exer-cendum in gratte, vino et sale. Grx.o hist. Hier. II 71:portum sancti Simeonis adibant, / qui -e forum dabatomni merce decorum.

F) qui sert à la navigation; 1) en parlant d'un port;CAicrut. S. Vict. Mass. II p. 143 (a. 1041): in porto-i de supradicto fluvio. CARraI.. civ. Spir. 11 p. 11 (a.1084): usque ad -cm portum et in ipso -i portu liberampotestatem commutandi aurum et argentiim. CARTIJL.Wirt. VI app. 9 p. 437 (a. 1103): in quo loco habemusportum -em, id est var, qui persolvit octo solides Wirtz-burgensis monete. y . navigalis. 2) en parlant d'un fleuve(navigable); VrrA Aldeg. (Analectes pour servir à l'hi-stoire ecclésiastique de la Belgique II p. 38): -is fluminis.CARTUL. Echt. 203 p. 334,16 (a. 1131): -cm viam inalveo supradicti fluminis XXIIII pedum latitudinis.

G) qui pèse sur la navigation (en parlant d'une taxe);DIPL. Heur. HI 287 p. 390,33 (a. 1052): de fredis

coniectis atque teloneis -ibus ceterisque omnibus telo-neis (cf. Dut. Heur. IV 236). CARTUL. Rhen. med. I469 P. 528 (a. 1130): -e theloneum, quod... de naviumsuarum transvectione ante castellum... persolvere de-beret.

II) subst. n.; A) port: UGUTIO s.v. no: hoc navale,locus ubi naves stant, scilicet portus. B) chantier deconstruction navale; HRABAN. uniy. XIII 16 col. 372:-ia sunt loca ubi raves fabricantur; hec et textrinum

'o vocantur. C) navire; GUILL. Prcrr. gesta II Il p- 172:dum custodiam naviutu viseret dux, indicatum est fortespatianti prope -ia. BALDER. Alber. 26 p. 257,26: secumin sua ducens -i camenata. CARTOL. archiep. Magd. 410

p. 540 (a. 1185): ligna ad -ia et ad edificia erigenda.15 LiculuNus 6,488: queque diu tute -ia sedis, f nauta

ratera dubias pelagi deducit in undas. CHR0N. Reinh.a. 1190 p- 545,33: paratisque -ibus... Tyri partes trans-fretando applicuit.

navaliter [navalis] avec des bateaux; ANA5T. chron.20 p. 217,11: cum eo -r pugnat. Joi-i. NEAP. Ath. p- 446,37:

exienint super eos -r.navallis, -e y. navalis.navarcus, -1 ni. forme navarchus: PAnA5. patron

d'un navire (PAnas: -us, ravis magister. Uourio s.r.25 no: hic -us, princeps navis): EBERW. Symeon. Il: ipsi

quoque -o primum caput amputant.navarin, -cf [napus; cf ital. napo] champ de navets:

CARTA a. 916 (I. Affo, Storia della città di Parma[Parma, 1793] p. 402): coherentias de terra Placentine

30 Sancte Marie... a Ragazola usque ad -am et arboremiuratam.

navata, -c f [ravis] navée, charge d'un bateau;CARTUL. Matisc. p. 286 (X0XI6 s.): in Natale Domini,-am imam ex lignis et tabulam et tripodes. CARTA C.

35 1155-60 (Stenton, Danelaw Charters p. 173): unam-am lignorum. ACTA Phil. Aug. I 206 p. 250 (a. 1187):de unaquaque -a vini. ROTUL. pip. 5 Rich. I p. 165(a. 1193): pro III -is lapidum que fuerunt misse... adpetrarias. Rotai.. scacc. Norm. II p. 33 a (a. 1198):

40 pro 4 -j5 maremiorum faciendis in foresta de Bonavillaet pro eisdem portandis a Bonavilla apud Cadomumper mare ad muas regis faciendas.

navaticum, -i n. [navis] taxe perçue sur les navires;Dn'L. Ludov. Pii a. 814 (Hist. Langued. II pr. 28 (XX)

45 col. 90): neque pontaticuni, neque portaticum, neque-non exigere. DIPL. Caroli II, II p. 346,28 (a. 875):neque in mari aut Rhodano seu Sagonna aut Don...requirere audeat aut presumat aut -non, aut cespitati-cum, aut salutaticum, aut pontaticum (cf. Dia. Caroli

50 III p. 184 ta. 9151. DIPL. Ludov. IV 16 p. 42 [a. 941].DIPL. Phil. T 14 p. 44 [a. 1060-61]). y. nautaticum.

(naubo 1. faute pour cube? passer la nuit; Pn-rx.DAML&N. de sacramentis per improbos administratis IV(PL 145 col. 530c): catulus itaque, cuius erat officium

1111 naucella-naucupletio 1112

extraneos peliere, nequaquam, contemptis illis, aggredia-tur domesticos iacerare, ne qui quietus poterat dot-mire sub tecto, exelusus foribus compellatur -are subdie].

naucella, -e f [navis] nacelle, petite barque: EADM.hist. I p. 4: Alfegus -e iniectus ad Grenewic vehitur.CHRON. de Bello p. 44: inter fluctuum multimodos -amstrenue gubernabat scopuios.

nauci, gén. de prix, indéci. à valeur d'adjectif I) (aupropre) ce qui est inutilisable dans la noix (écale, coquille,zeste): AYNARD. gloss. p. 621: -i est purgamentumnucis. PAnAS: -i, putamen nucis (cf. Priscian. Inst. VI12 GL II 204,11). UGurlo s.v. noceo: a flux hoc -i,indeclinabile, id est putamen nucis vel cortex exteriorvel quod est in medio nigrum quando nux desiccaturvel illud in quo nucleus involvitur.

II) au figuré: A) sans valeur (R&r'ias: -j... pro nihiloponitur generis munis. Ucuno s.v. noceo: -j... quodquidem nihil valet et ponitur pro nihil): 1) (phys.) quin'est capable de rien: FROUM. carm. 19,33: non laborest hune perdendi, quia corpore -i. 2) (moral.) qui nevaut rien: AMALAR. off. epist. VI I (éd. Hanssens II

p. 393,11): -i duxi talem percontationem. FR0uM. carm.11,23: sub falsi pastoris nomine -i. ib. 19,22: -i Frou-mundus tarnen est vester quoque servus. AMARC. serm.11 305: -i tua verba videntur.

B) inutile: GALAND. REGN. pros'. 56 p. 60: est quimavuit esse... -i (id est inutilis) quam heros.

naucifacio 3. [nauci et facio] considérer comme sansvaleur: UcurIo s.v. noceo: naucipendo... et -o, id estparurn aut nihil appreciari.

naucipendo 3. [nauci et pendo] considérer comme sansvaleur, mépriser (UGuno s. V. noceo: -o, -is, et nauci-facio, id est paruin aut nihil appreciari): RATHER. epist.3,2,1: -ens quid mendax Grecia referat. GIRALD. expug.

p. 207: qualiter -endo nunc in nauseam nares con-trahit, ... nunc libellum proiiciendo contemnit.

naucitas, -tis f [nauci] insignifiance: FROUM. epist.93: propter vilitatem -tis mec.

naucium, -in. ong, et sens inc?: CARTA a. 1132 (J. M.Lacarra, Documentos para el estudio de la reconquista

del Valle de! Ebro no 75): illo -o de Azohor quinobis advenit de donationes de nostro tex.

naucleria, -e f [nauclerus] activité du patron ou dupilote d'un bateau: Guai. CAS. 111225 p. 47 (a. 1191):dat... suum galeotum ad armare in Ispaniam... et debethabere... quartum quinti unius boni pro -a.

nauclerius, -i m. y. nauclerus.nauclerus, -i m. formes: naclerus: Doc. comm. Ven.

21 p. 24 (a. 1095). nauclerius: UGuiTo s' y, no. LE0M,&its. chron. Cas. III 21 p. 713,27. CAFAR. annal.Januens. p. 13 et 14 (éd. Beigrano). Doc. comm. Ven. 287

p. 282 (a. 1178). GuILL CAS. 111472 p. 142 (a. 1192).1) patron d'un navire (HRABAN. univ. XX, XXXIX col.

-us dominas navis est appeliatus. Uoirrro S.V.no: hic -us... qui habet navem in sorte vel potestate,scilicet dominus navis quia navis sit in sorte eius. PETR.COME5TOR hist. schol. col. I712B: -us enim dicitur, in

5 cuius sortem cedit dominium navis. Cieros enim sorsdicitur. ALEX. NEcIC. utens. P. 115: -us (glosé magistervel clericus navis): MatAc. Genes. Hier. 2 p. 170,43:mercibus... cuidam -o datis, atque in navi se... compo-nens. ODo GLAN. transi. Mauri p. 178: -us cuiusdam ratis

'o ex his que mercibus inservientes... per Ligerim ascenderesalent. Joit. AMALF. mirac. 24,31: vocavit ad se -umsuum. Doc. comm. Ven. 12 p. Il (a. 1072): in naviubi fuit -us Leo Aurifice. LE0 MARS. chron. Cas. II 84

p. 685,41: navis... cum -o et universis nauticis suis.'5 C4nJt, armai. Januens. p. 13 (éd. Belgrano): preter

honorem consulum et -iorum et meliorum virorum.ALEX. NECK. utens. p. 115: habeat autem -us transtrun,,quod est sedes nautarum, a transverso ductum. RICHARD.LaND. Le. dial. Scacc. I, VI. K. p. 39: -i, custodis

20 scilicet navis regie.2) pilote d'un navire: a) au propre: HERIc. mirac.

Germ. p. 163: -o, faciem elementorum diigentius explo-ranti. VITA MagI. p. 229: -i totiusque navalis instru-menti iuvamine destitutam. OSBERN. lib. mirac. p. 130:

25 quasi si quis -um vel aurigam laudari audierit. FULcH.hist. Hier. III 58 p. 810: ad temptandam abyssi pro-funditatem dimiserunt -i bolidem. MIRAc. Hugon. Enz.

p. 102: intrans navim, absque -o vel remige, impuiitscapham in undas. HERIB. Bas. Thom. col. 1184: quasi

30 absque -o et remigio Remis venit sic. GUILL. CAS. II1472 p. 142 (a. 1192): promittit... ire in nave eius...pro -io et pro magistro et pro faciendo omnia servitiain nave.

b) au figuré: VMs. Petri et Pauli 355,3: -us industrius35 in sapientia spirituali. W^ns. SPIR. Christoph. 116,262:

quia trans magnum Christo duce navimus equor, fipsius in laudem -i iunge cohortem. HENR. AUGUST.pianct. 770: mens sedet in fronte -us remige lingue /que scaphain carnis mundi regat huius in undis. GUIBERT.

40 Nov. trop. V orat. ter. col. 488: solum Deum remigemet -um habuerim.

3) amiral, commandant d'une flotte: PAPL&S: -us ipseprimarius navigator omnis exercitus navahs consortii.

4) batelier, marinier: An1oIN. FLOR. mirac. Bened. I45 18 p. 122: nullius -i opem ... valuit reperire. KALMAN

kir. oki. p. 34 (a. 1109): naulum portus ctum septem-is monasterii.

naucum, -i n. [navic(ul)a] petit vase à encens: GLRALD.gemma p. 294: qui ecciesie... manutergia, pelves et -a

50 asportant. cf. navicula (2).nancupletio, -nis f [navis et pleo] territoire (habituel-

lement trois 'hundreds') chargé de fournir l'équipage d'unnavire de guerre: CARnJL. Sax. III 1135 p. 380 (a.964,12es. d'après Liebermann 11 638 col. 2): quatenus

1113 nauda – naufragium 1114

posset ipse.;. unam -nem, quod anglice 'scypfylleô di-citur, per se habere;... ut... de istis tribus centurialibusId est hundredis... constituant unam -nem, quod anglicedicitur scypfylleô olke scypsocne in loco queni... Ospal-deslap deinceps appellari placuit ubi querelarum causae 5

secundum morem patriae [et] legum jura jure discernan-tur (cf. Stenton, Anglo-Saxon England p. 425).

nauda, -e f. [celtique nauda] formes: nauva: CARTUL.Bean. 106 p. 60 (a. 1083-98). ib. p. 89 (a. 1098-1109).nauves: CkrcruL. Bean. 532 p. 224 (a. 1083-98). nauza: 10

CARTUL. S. Saturn. Tolos. p. 272 (a. 1153); ib. p. 499(MIe s.); ib. p. 22 (s.d.). noda: Foiu.i. Ratisb. p. 464,24axe s.). C.kRru1 Keinperl. p. 257,7-8 (ante 1009).1) noue, prairie marécageuse: Foio.4. Ratisb. p. 464,24(IXe s.): ipso manso quem coniacet in illa villa, super 15

fila noda seu illa vinea, ad ipso manso pertinente.DIPL. Otton. J 289 p. 405,21 (a. 965): in Bevrone -amque dicitur sancti Mansueti. CJu'uL. S. Satum. Tolos.

p. 146 (a. 1050): dono terras de -a usque in Tarnum.ib. p. 50 (s.d.): de Ulmetelle descendit -a in Colreddum. 20

CARTUL. Beau. 106 p. 60 (a. 1083-98): donum quodfecit... de silva que cognominatur Cantiiacensis... sedin vita sua retinuit unam nauvam ad secandum. CARTUL.S. Satura. Tolos. app. 22 p. 499 (Xll s.): guerpivit...nauza mediana extra unum locum. 25

2) ruisseau intermittent en terrain marécageux: CAR-TUL. Keinperl. p. 257,7-8 (ante 1009): relinquens iliumin dextro ad capot duaruin nodarum, tunc relinquensnodam que vadit ad puteum, tenens nodam unam cernf ossa. y . noa et nodula. 30

naveghatorius, -a, -um [navigo 1.] navigable: CARTAa. 1170 (Savioli, Annali bolognesi 11,11 p. 32): fossa -a.

1. navellum, -i n. [forme dissimilée de labellurn; cfmilanais, lombard 'navel'] tombeau: ANNAL. Cremon.a. 1180 (MGH, SS. XVJJI) p. 802,12: apud ecclesiam 35

maiorem in -o lapideo fuit sepultus (ib. a. 1194 p.803,38, on lit: in lavello lapideo).

2. navellum, -i n. [napus; cf fr. naveau 'navet']revenu de champs de navets: ACTA Ludov. VI a. 1119(Ordonnances des rois de Rance VII p. 445): arnodo 40

maioritatem terre habeat Vaidricus et eius heres cummilis et -is.

naufragiosus, -a, -uni [naufragium et naufragosus]1) dangereux, qui provoque des naufrages: km'. Tuir.spir. 7,7 col. 1761 B: flumen -uni. 2) naufragé: CURON. 45

Reinh. a. 1190 p. 547, 11: licet -i et sernicincti adlittora Venecie cuva mulla difficultate... principis ossadetulerunt. y. naufragosus.

naufragium, -i n. 1) naufrage: a) au propre (Ucurlos.v. no: hoc -um, navis fractio quod et naufrarium 50

dicitur): THEODULF. cana. XLI 39 p. 533: -o loue.VrrA Rimb, 16: sepe... -um pertulit. Dn't. Otton. I413 p. 564,36 (a. 972): si... aliquarn aut furto autincendio aut -o aut quolibet eventu amiserit. Dia.

Otton. 11 300 p. 354,4 (a. 983): hominibus -um pacienti-bus. THIETM. 7,76: quatuor naves Venetorum .. -unisont... perpesse. EPIST. Ratisb. 5 p. 284,9: in -o posituslignum, non plumbum apprehendere debeo. Doc.connu. Yen. 35 p. 37 (a. 1112): -um feci in ipso Armiro.

b) emplois métaphoriques: RUOTO. COL. 30: ut estuo-sum mundi huius -uni in Dei sola misericordia... eva-sisset. CARTUL. S. German. Prat. 1 44 p. 73 (a. 976-989): inter f luctus lutins vite mortalis periculosaque -a.LAMa. HERsF. Luli. 2 p. 309,12: plereque thorumconiugalem experte, secundam post virginitatis -umtabulam, viduitatem amplectebantur. PETR. DAMIAN.epist. VII 3 col. 440D: -um castitatis. Ivo epist. I p. 100(a. 1093-94): navi periclitantis ecclesie, etiam perte -umpatientis. ANDR. CAPRLL. 16 c p. 57: mortis subite -um.

2) destruction, ruine: SYNOD. Vermer. a. 853 (Capit.reg. Franc. II p. 422,: ad -umrerum et facultatumecclesiasticarum pertinere. Baurqo QUERF. Adaib. (rec.A) 10: motta mala surrexere, maxima ubique et miser-rima -a emersenint. CARTUL. Tarvan. 31 p. 26 (a. 1156):duplex suscipiens -um, fere dissipata et in nichilumredacta est civitas. mundi naufragium sive naufragia,expression péjorative signifiant la traversée pleine depérils que nous faisons dans ce bas-monde, par oppositionau port qui en est l'aboutissement, c.à.d. le ciel: MWAc.Pin. 5: ego mundi -a semper exhorrens elegi abiectusesse in domo Dei. Dia. Henr. V (St. 3012 - Mon.Bôica X 3) p. 442 (a. 1107): matre sua et fratnibusfeliciter ex mundi huius -o translatis. in naufragiumponere sive mittere, détruire, dissiper: Con. trad. mon.Lune!. 48 p. 28 (a. 809): ipsas tes aliubi vendere neccondonare nec alienare nec in ullum -um ponere.TRAD. Frising. 345 (a. 815): rem nec vendere.....necconcambiare nec in nullum -um ponere (cf. ib. 472).MON. duc. Car. 6,14 (a. 822): hoc in beneficiarii usuhabitandum accepi, ut in nullum -um ponere licentiamnon habeam. CARTUL. Stabul. I p. 72,25 (a. 825): ipsastes licentiam non habeamus in ullo -o ponere. CAItTUL.S. Julian. Brivat. p. 51 (a. 869): ut nec alienandi, necvendendi, nec in u!lo -o ponendi habeat potestatem.TRAD. Wizenb. p. 125: non in -um ponant, aut aliunde.CARTUL. Blandin. I p. 17 (a. 829): ut ipsas tes... necalienanis, nec concambiaris, nec in ulio -o mitterelicentiam non habeas.

3) bris, droit d'épaves, droit de naufrage: DIPL. Odon.24 p. 112,7 (a. 890): concedimus medietatem sauna-rum, telonei, portatici, et rafice atque paschuanii,seu classis -orum. BULLA Steph. II a. 896 (ib. Vpr. 15 col. 89): concedimus medietatem sylvarum ettelonei seu rafice atque -i. Dn'L. Caroli III p. 46(a. 899): concedimus preterea medietatem salinarum,telonei, portatici et rafice sive -i. CARTUL. Magalon. 20

p. 31 (a. 1099): Melgoriensis comes, propter -um etalbergas quas per vivo in Vilanova et alibi... accipiebat.

1115 naufragius-naufragus 1116

CARTTJL. S. Vict. Mass. II p. 151 (a. 1103): omniumad eam mari et terra pertinentibus, videlicet in ecclesiis,villis,... in portu ac -is. CARrUL. Mont. Pessul. p. 157(a. 1149): solvisse et desamparasse Deo... omne -umet quicquid occasione -i exigebatur et capi solebat, intoto Melgoriensi et Sustancionensi comitatu, tam interra quam in aqua. CARTA C. 1182 (Rosenzweig, Car-tulaire du Morbihan 231 p. 187): cum prefatus abbas,de more principis, -um suum in terra sua jure heredi-tario semper habuerit et habere deberet. LECEs Henr.I 10,1 p. 556: hec sunt jura, que rex Anglie solus etsuper omnes hommes habet in terra sua... thesaurusinventus, -um, maris [la]ga[nlum, violentus concubitus.CARTA a. 1198 (Monast. Angl. V p. 673): concessieciam eisdem ut uti et gaudere possint -o in omnibusterris suis et litoribus meliori modo quo in terris meisego utor, videlicet quecumque bona sen res per sub-mersionem aut fractionem, seu per aliud infortuniumad terras suis seu ad litora terris suis coniuncta demari evenerint, ipsa bona totaliter et integre sint ipsorummonachorum: similiter si naves aut scaphe aut bonaipsoruni monachorum infra dominium meum per pro-cellam maris aut -um aut per aliud infortunium fractaaut submersa fuerint, ipsa vasa et bona sint ipsorummon ach orum.

4) dépouilles d'un navire naufragé: CARruL. S. Joh.Orbist. 4 p. 9 (a. 1182): si hommes dictorum monacho-mm secum actulerint de -o navium in mare mersarumin quibus habere debeam aliquid iuris et dominii, totumillud ius et dominium donc, monachis.

naufragius, -i m. [naufragium] droit de naufrage:Lui. feud. maior p. 218 (a. 1108): et ego Raimunduscornes dono... per illut supradictum mobile ipsas Ieddaset quintas de Tamarit per mare et per terram et -osde caput Hebre usque ad honorem qui fuit de ArnalloMironis.

naufrago sive naufragor 1. formes: nafrago: Doc.Port. Reg. 1289 p. 372 (a. 1166).

1) faire naufrage: a) au propre (UciuTlo s.v. no: -or,-ans, id est periclitari, fractionem navis pati): BERTIIOLD.CONST. annal. a. 1073 p. 275: XIII kal. martii -antesmigraverunt ad Dominum. ADAM FYN. Hugon. II, VIIIp. 80: contigit. . . regem... nimia suborta tempestate perte-an. ROB. Toiuo. chron. t. T (a. 1120) p. 159: multi pro-ceres... -ati surit. b) au figuré: GALAND. REON. prov. 154p. 94: hodie... duces errant, gubernatores -ant. c) emploimétaphorique: Ivo epist. I p. 158 (a. 1094-95): ut pusil-lanimitatem meam in alto remigantem et perte aliquando-antern. VINc. KADL. chron. p. 3: post... enata laborumnaufragia rursus in eisdem... Sirtibus -an.

2) sens passif ou pronominal (être perdu, se perdre):a) en parlant de choses matérielles: CAPIT. reg. Franc.I p. 83,36 (n. 800): ipsum vinum in bona mittant vasculaet diligenter previdere faciant, quod nullo modo -atum

sit. b) en parlant de choses abstraites: RAnIER. Ursm.col. 345 B : curavimus ea eiusdem opens solummodocorrigere vitia, quibus aut in sensu lectoris -are poteratintellectus. GUILL. MALM. gesta reg. II p. 251: si videat-ari innocentiam. spéc. au sens fort (fig.), s'abîmer:SEQ. ined. 245,281,4: ne me sinas -i in peccatis.

3) anéantir, gâter: FOLC. gesta Bert, (éd. Guérard)

p. 66: nec vendere, nec commutare, nec -are pontificiumnon habeam. ib. p. 115: ipsasque res... nec dare, nec

la vendere, nec in nullo -are potestatem habeamus. CARTAe. 900 (Duvivier, Actes et doc. anc. concernant la Bel-gique I p. 5): quiddam ex bus licentia nobis vendendinon fiat nec commutandi nec minuendi nec -andi, sedaugmentandi et meliorandi.

15 4) subir un dommage corporel: HINcM. REM. annal.Bertin. p. 488,5: de quodam solario vetustate confectosub lignis fractis cum quibusdam suorum cecidit, etaliquantulum -atus, in brevi convaluit. Doc. Port, reg. I289 p. 372 (a. 1166): et homme qui se nafragaret suo

20 adestrado quamvis habeat alium sedeat excusato usquead capud anni.

naufragosus, -a, -um I) dangereux, qui provoque desnaufrages: a) ait MON. Phil. p. 11 (IX s.): -ilicet pelagi periculis. Acrus pont. Cenom. p. 407 (XI°

25 s.): mari -o (cf. Cou. Udalr. 219). Ivo epist. I p. 72(a. 1092): -a tempestas. b) emplois métaphoriques:FLODOARD. hist. p. 518,35: in hoc -o seculi mari. EBO

BM.SB. Ott. 1,19 p. 606,30 J.: -is mundi abreptum fluc-tibus. c) au figuré: AMALAR. antiph. 36,1 (éd. 1-lanssens

30 III p. 73,29): quod asperum videtur et -um in diebusabstinentie, Dominus faciat illud tranquillum et por-tabile atque serenum.

2) dangereux, où l'on peut subir un naufrage: Timon.Hnts. loc. sanct. 51 p. 112: cum portu propter australis

35 venti flatum -o.3) qui risque un naufrage: Ivo epist. I p. 20 (a. 1091):

ad regendam tam ponderosam tamque -am navem. y.naufragiosus.

naufragose [naufragosus] dangereusement, en provo-40 quant des naufrages: Run. fluo. gesta Trud. IX 9 p.

283,27: quos fiatus supradixi mare nostrum tam -e agi-tasse.

naufragus, -a, -um I) adj.: A) qui subit un naufrage:1) au propre (Uoisnio s.v. no: -us, -a, -ma, periclitatus,

45 qui patitur naufragiun): THEODIJLF. citrin. XXVIII 821

p. 514: -us est nullus, nisi sulcet puppibus undas. ALAN.INS. Anticlaud. IX 420 p. 197: ne tutus in undis / -usin terra pereat. 2) au figuré: METELL. Quir. 72,35: illlasprotinus abiurans non scandala sanat, / non adeo lesi

50 sensus tune -a tranat.B) qui provoque une immersion: WALTR. S pra. Chris-

toph. II 5,221: cum iam per tumidos volitant commerciaf luctus, / que iactura gravis summersit -a saxis. Y. navi-fragus.

1117 navicarium - navicularius 1118

II) subst. m., naufragé: ACTA Pont. Rom. bed. II238 p. 197 (a. 1110): quicumque res -orum diripiunt...ab ecclesie liminibus exciudantur. E prsr. Fiscamn. p. 30éd. Lapone (c. 1100): -us ad portum. ARNULF. AUREL.glos. Lucan. Tif 690: -i natantes.

navicarium, -i n. [navis] libre passage sur un navire,libre chargement d'un navire: C0D. Bar. 6,10 p. 21,56(a. 1200): ipso Leo enticet inde tria miiaria olei dequo oleo predicto Geromano darent -um michi perpersonam meam miliaria duo et de alio debeo dure cinauluni perperos quattuor.

navicla, -e f [navis] barque: CARTA a. 1155-72(Brit. Borough Charters 1042-1216 p. 233): debenthabere portum et theloneum. . - et -am (navietam éd.)ad transfretandum. y . navicula.

naviclera, -e f [navis] navette (instrument du tisse-rand): ALEX. NECIC. utens. p. 107: trama autem beneficio -e (glosé navette) transeuntis transmissa opus con-solidet. y . navicula (5).

navicula, -e f 1) petite barque, nacelle: a) au propre(AELFR. angl. sax. vocabul. append. p. 56: nommanavium et instrumenta earum... -a, scippincel. ALEX.NECK. utens. p. 113: navium diversitates hiis versibuscomprehenduntur, navis, -a, linterque, cheloxque, che-lindra): VirA Audomari p. 757,20: parvam -am cemensin litore stantem, qua soliti fuerant hommes parvumtranscendere flumen. 14RAs&l. univ. XI, VII col. 3I5D:Dominum ascendere discipulos suos in -am. Lui'usepist. II p. 134 (a. 858): largiammi ...viginti arbores...ut... -am nobis componant. ANNAL. Fuld. II a. 885

p. 102,36: Frisiones. -. parvissimis, ut eis est consuetudo,-is vecti. Rio-1ER. I p. 168: duabus tantum -is hine indecursitantibus. Oumo CLUN. epitaph. Adalh. p. 639:deferens in -a piscem qui vocatur sturio. DIPL. Loth.III 92 (t 1136): statuimus ut... de maxima navi tressolides, de duabus mediocribus navibus copulatis decemet octo denarios, de una navi minori solidum unum,de -a sex denarios, de minima vero -a quatuor denariospersolvant. VrrA Otton. Bamb. III p. 94: cum venissetad mare, inventam -am solus sine remige. ARNULF.AUREL. glos. Lucan. V 504: tempus describit quo navi-gare solus et in -a vomit. GuILt. TYR. hist. rer. transm.XI 7 p. 464: neque erat facile paucis parvisque -istantum exercitum reportare. (spéc.) bateau de sauvetage:PErR. COMESTOR hist. schol. col. I717: et defeninturhuiusmodi -e in navibus, et imminente naufragio depo-nuntur in mare ad subveniendum navi, quia his navisaccingitur, et in procinctu tempestatis armatur. b) sensmétaphorique (navicula Petri, l'Eglise): ANSELM. HAV.dial. 2 prol. col. 1161e: gubernaculo f idei recto, etremigio sarie doctrine, Ecclesiam, que est -a Petri, vicePetri boue gubernantes, in numero sanctorum benecomputantur. ACTA pont. Rom. ined. II 415 p. 364(a. 1159): licet ad instar -e Petri aliquando fluctuare

videatur. ACTA pont. Rom. Gall. 193 p. 283 (a. 1164):-a sancti Petri tanto tempore Iaborante non est mirumnos ipsius instrumenta quantulascumque... procellas etillesiones sentire. Con. Arp. Cont. VI p. 102 (e. a. 1161):

5 dum -a Petri fluctibus persecutionum quatiebatur. e) aufiguré: PAUL. DIAC. homil. temp. col. 1198': quotquotin fidei -a corn Domino navigatis. JOH. AMALF. mirac.1,10: me ad transmeandum non posse sufficere cumtam parva scientie -u. 10H. FISCAMN. deplor. quiet. p.

10 54,74: fortunatus ego nimiumque beatus si -a mentismec Genesar istud lacum... numquam intrasset. y. navi-cia et naviscella.

2) navette, petit vase à encens: PrrR. DIAC. chron.Cas. III 58 p. 743,22: donavit ci dux 600 bizantios et

15 5 pallia et unam -am auream. HIST. pont. com. Engol.

p. 37,35: hec tramera contulit... -am de argento.CARTUL. Rames. 11 274 (c. 1160): duo turribula argenteaet deaurata; f... unam -am argenteam. RoTuL. Pip. 17Heur. II p- 147 (a. 1171): et pro 1-a argenti et I pixide ad

20 capellam regis. THEOPH. sched. 1116 p. 119: scutellas quo-que fictiles et -as faciunt aliaque vasa fictilia. y. naucum.

3) ex-voto en forme de barque: MIRAC. Bernw. 9:domum reversi duos ex comitibus suis... cum -a cereaad tumbam beati vin.., pro gratiarum actione trans-

25 miserunt mercatores.4) en architecture: a) nef latérale d'une église: trin.

S. Jacobi IX 2 p. 88: prima navis principalis est aportali occidentali, usque ad medios pilares, quatuorscilicet, qui omnem gubernant ecclesiam, habens unam

30 -am ad dextram et aliam ad levam. b) bas côté des croi-sillons: TrIN. S. Jacobi IX 2 p. 88: que utreque navesduas laterales -as habent. c) tribune: trin. S. Jacobi1X2 p. 90: sex -e que superius in palacio ecclesie haben-tur, .. sicut subiugales alie -e que sont deorsum.

35 5) navette (du tisserand): ALEx. NECK. mens. 171

p. 107: ex hoc pense materia trame sumetur, ut manusalitera textoris iaculetur -am usque in sociam manum,idem beneficium priori manui remissuram. id . nat.rer. 11 171 p. 281: -a autenn intercurrens, pannum

40 habebit in medio sui, spola vestitum, que penso souglomere mateniam operi ministraturo operietur. V.na viciera.

6) scaphoïde (os du pied): CONST. Anue. II 8 fol. 6y°: de ossibus pedum. pedis divisio est senaria; est

45 enim cavilla, est et calcaneus, et pedis -a et rasca - -. etest pecten, sont et digiti. - . - os -e ad modum navis estfactum superius et retro; et utninque operiens extremi-tatem caville; unde est ligatum sieur esset concatena-tum; per hec peditat lateralis motus; utrinque ista cum

5° calcaneo est ligata, sed ab extranea parte infra a farni-liari altius, ut locus remaneret concavus.

navicularis, -e de barques: ANNAL. Altah. a. 977: -iponte facto.

navicularius, -a, -un 1) adj., mercenaire (par analogie

1119

naviculum - navigiwn

1120

avec le vocabulaire du commerce maritime): GoDEra.VINDOC. epist. II II, col. SOR: profana fuit ma pro-fessio, et ideo non tenenda, quoniam subsequens bene-dictio, quam exhibuistis, -a potius videtur, quant gratisdata. id. opusc. 10 col. 228-k : et ideo nec evangelica, 5nec canonica, sed -a est illa que dicitur benedictio,quam, que falso nomine vocatur, professio precedit, sivesubsequitur.

2) subst. masc., constructeur de navires: Aaw.angl. sax. vocabul. p. 19: nomina omnium hominum 10communiter... -us, scip-wyrhta (ship-wright'). UGUTIO5v. no: -us, custos vel artifex navis. FJRABAN. urnv.XXJ, XII col. 565 C : -us, quia tantum navium est fabri-cator et artifex (cf. PArIAs S .V. et. Uouno s.v. no: y.supra). SUMMA Trec. p. 212,25: decurionum et -orum '5seu coortalium militum necnon et fabricensium succes-sio certis modis defertur. en parlant de saint Pierre:PETR. DAMIAN. serin. VI col. 535 c : plane postquam -uspelagi clavicularius constitutus est. PETR. COMESTOR hist.schol. col. 1712 13 : centurio autem magis credidit nau- 20clero, sive -o, quam Paulo scilicet domino navis.

naviculum, -i n. [navis] petit navire: SnPH. TORN.summa causa II q. 6 p. 181: -i nauluin est quod daturnaute pro ferendo onere vel persona.

navidium, -i n. [pour navigium] flotte: CAFAR. lib. civ. 25orient, p. 118: cum... venissent in Romaniam, ... oh-viaverunt -o Constantinopoli imperatoris, cuites -i Co-tromil dux erat, et salandrios LX in -o secum habebat.

navieta, -e f. y. navicla.navifragus, -a, -uni [naufragus] (au figuré) qui pro- 30

voque des naufrages, dangereux: WALTH. SPIR. Christoph.Il 3,51: cuius pacificum retinens in turbine clavuin /pontica -i cessisse pericula mundi I gaudet. y. naufragus.

navigabilis, -e navigable, apte à la navigation (UGUTLOs.v. no: -is, -e, aptus ad navigandum id est ut naviget, 35

sicut homo, vel ut navigetur, sieur mare): Di=mens. orb. p. 24: amnes... ferme omnes -es. REMIG.epist. col. 967 C : oceanum ex omni parte mundi esse-em. NOTK. BALS. serm. 5 (Zeitschrift fUr SchweizerKirchengeschichte 35 (1941] p. 10): Iordanem fluvium 40-cm. Ono Fais. gest. 2,43 p. 151: predicto amni duo-ia... ilabuntur flumina.

navigalis, -e [navigo 1.] qui peut recevoir les navires:CARTUL. Sangali. Il 192 p. 176,5 (a. 1178): in Buoch-perch, portum -cm in Sono. CARTIJL. Bund. 400 p. 45297,28 (a. 1178): in Stetin, portum -cm. y. navalis (F).

navigatio, -ais f. 1) navigation, voyage par eau: a) aupropre: SdiloL. ADA?.! BREM. 154: Britannia... a quanovem dierum -ne pervenitur ad Thile. FULCH. hist.Hier. III 20 p. 670: bifaria -ne facta, unam navigii sui 50parlera... versus Joppem, ... alteram... in altius pelagus.ARNULF. AUREL. glos. Lucan. V 616: ilIe dies -ois

esaris. expression recta navigatio, navigation de hautemer, sans escale: DLCIJIL mens. orb. p. 30: a septen-

trionalibus Britannie insulis duorum dierum ac noctiumrecta -ne, plenis velis. b) au figuré: PAUL. DIAC. homil.temp. col. 1430,37: ad celestem patriam tranquilia -neperducat.

2) expédition maritime (à but commercial): GuaL.Tyg. hist. rer. transir. XIII 5 p. 562: cives nobiles etpecuniosi valde, quippe qui continuis -tribus... divitiisurbem repleverant.

3)art du navigateur (impliquant le commerce maritime):Huoo S. Vier. didasc. 2,23 p. 41,10:-o continet omnemin emendis, vendendis, mutandis, domesticis sive pere-grinis mercibus negotiationem.

4) droits de navigation, liberté de naviguer: TRAD.Frising. 758 (a. 856): econtra... dederunt... episcopo...portum in Danubio, -nem. DIPL. Karoli III 178 p.294 (a. 881): cum terris cultis et incultis, olivetis,vineis, portibus, -cionibus, piscationibus.

5) taxe sur la navigation: CARTUL. Naumb. 173(a. 1145): episcopus omnia ad utilitatem ecclesiedisponat, exceptis duobus mansis... et quarta parte-nis ibidem.

navigator, -is ni. marin, matelot: GLoss. Xe s. (ALMAXLII [1952] p. 233): naute i. -es. VITA Burch. Worm.17: non est bonum, ut nomes qui in nave laborantuni operi insistant, ut vel crimes sint gubernatores etnulius -r, aut omnes -es et nullus gubernator. ACTAPont. IX p. 19,3 (a. 1100): Samaldum-em.

naviger, -a, -uni I) adj.: A) qui porte des navires:HRABAN. univ. VIII,III col. 230B: mare -um. MoDorN.Theod. 8 p. 570: -as... aquas. B) pour les navires:CARTeL. Gemet. XLIV p. 130 (XIs s.): -uni aditumatque transversum Pontigeris et Medancie perpetualiterconcedo.

II) subst. n;.: A) capitaine (d'un navire): PAPIAS: -r,navis rector. B) passeur (d'un fleuve): FLODOARD. hist.IV 9 col. 289A: vins adventum -i diu prestolantibus.C) pris au sens métaphorique pour le passage dans l'autremonde: CARM. Cent. 137,36 p. 350: felix ille satisparvum qui ceperit unum / nummum inter Christi -osinibi. EPITAPH. van. lI 112,12: iura sacerdoti, Jetas dumvidit aristas, I cetibus equavit -r angelicis.

navigerium, -i n. [navis] navigation, périple: C0NrIN.Hisp. ad a. 754 p. 342,23 (MCII Script. antiqu. XI):cur ab occidente properans tain longum peteret -um.

navigia, -e f. [pour navigium] navire: LEO NEAF.vers. Ps. CaIl. 2,6: rogo vos, ut exeatis de ipsa -avestra per vestram voluntatem, ante quam fucus tur-piter eiciat vos.

navigifer, -a, -um [navigium et fero] qui porte desnavires: Run. TRUD. gesta Trud. IX 23 p. 287,30:circumfluente eum aqua -a.

navigium, -i n. forme: navigum: C&wrut. Magalon.53 p. 106 (XIIe s.) 1) barque: a) en général (ALAN.INs. dist. col. 871D: -uni proprie navis): DrPL. Caroli

1121 navigo 1122

11,1 181 p. 482,35-36 (a. 856): medietatem teloncimunis mercimonii undecumque ad predicte civitatisportum, sive -o, sive alio modulo. IJIPL. Amolli 170(a. 898): ut... licentiam habeant hoc sine multa seu-o sive cum carris afferre. TifiEns. 3,11: huius corpus

-o ad Magadaburg usque deductum est. CARTLJL.S. Viet. Mass. I p. 186 (a. 1073): damus ergo huemonachis, et in stagno et in palude, ad unum -um,quiequid piscare potuerint. CARTUL. Mai. Mon. Bles.120 p. 119 (a. 1104-1124): concessit illud vullagiumde -is. CARTUL. Agath. 71 p. 88 (a. 1118): qui curn-o adduxit. DIPL. Loth. III 28 (a. 1130): rogatons, utsi alio vehiculo non possis, -o saltem ad nos... venireproperes. Doc. S. Quir. Pruvin. 33 P. 266-67 (a. 1176):si propter aquarum inundationem opus erit -o, ipso etequi et servientes... transvehantur in navibus eorumqui soient ibi hommes pro precio -o transportare.b) type de barque particulier à la Provence: CARTUL.Magalon. 53 p. 106 (XIJe s.): si navigum, si carabs,si iundnis in portu venditur. CARTA a. 1166 (G. Movy-nès, Ville de Narbonne, Inventaire des Archives com-munales p. 6 n°3): si... ravis vel -um quodiibet Nar-bonensium in districtu Janue naufragum patietur.CARTUL. Biterr. 252 p. 336 (a. 1173): de sex nummisqui... percepti sunt le lignis et -is et navibus et mercibuseoruln. y. navigia.

2) flotte (UGirrlo S.V. no: -um, multittido navium):HINCM. REM. annal. Bertin. (éd. Waitz) p. 57: cumomni Danorum -o. ib. p. 72: Northmanni qui cumplurimo -o in Flandris appulerunt. REGIN0 a. 853:Nortmanni Brittanicun, mare -o girantes. FJILOEG.Episc. Faron. p. 201,8: circumsepti sunt namque aKarolo -o mirabili. Rn.in. Ansc. 16 in.: pyratas ad-venientes Hammaburgensem civitatem -o circum-dedisse. FIJLCH. hist. Hier. 110 p. 185: Niceam circum-sedimus, -o marine. ORD. Va. hist. III 14 t. II p. 144:omnes ad puppes convocavit, et -um viriliter mireimperavit. HERLM. ARCH. Edm. 9 p. 39: redit Aedel-wedus a Normannia cum decentis -i manu valida.[BENED. Ptra.] gesta II p. 110: constituit ces iustiti-arios super totum -um suum. y . navidium.

3) navigation, action de naviguer (ALAN. INS. dist. col.872 k : -um... dicitur etiam actus navigandi. UGuTTos.v. no: hoc -um, actio Ravis, id est navigatio): WAN-DAIS. Goar. 2,28: nec se posse nisi continuato -0

quietis congruum locum attingere. VITA Fmm. T 32:tantum iter celeri .o perrexerunt. PASS. Ursul. 12: visventorum... perpeti -o Basalam usque... afflaveratnaves. Huco S. VICT. didase. 111,11 p. 51,3: -i usumPelasgi primi invenerunt. ALEX. NECK. utens. P. 115:fiant autem fori... per que terni exeunt vel exire pos-sunt, si opus sit -o cum se neget aura.

4) transport par eau, trafic maritime ou fluvial:POLYPT. Irm. p. 272: facit caropera usque ad silvam

Warverani, et -um usque ad monasterium. CARTAa. 860 (Dom Morice, Mém. pour servir à l'histoire deBretagne T col. 315): nec teloneum de carrigio, sive de-o, vel de quacumque se exquirere (cf. CARTUL. Rhen.

5 med. T 95 p. 99,31 [a. 860]). Dia. Otton. II 148 p.167,10 (a. 977): pro aliquo theloneo tant .0 quart carri-gio, pontatico vel rotatico. DIPL. fleur. 1172 (a. 1004):omne tolloneum et ripaticum -i usque ad dimidiamaque partent Padi supra ripam illius fluminis. Dn'L.

'o Cent. 11187 p. 249,26 (a. 1033): viam -i concessimusde illo loco ubi Rura fluvius influit Renum. CARTUL.Mai. Mon. Andegav. 9 p. 58 (e. 1090): rogavit eurnut consuetudines quas habebat de -o beati MartiniMaioris Monasterii... concederet.

15 5) prix du passage par eau: ITIN. S. Jacobi VII p. 22:qui ab eisdem nantis nummos -i iniuste accipiunt. ib.

p. 24: riante prefati... pro -o nisi unum obolum...accipere rite debent.

6) droit sur la navigation: Dia. Otton. I 331 (a.20 966): monasterium... cum omnibus suis appendiciis...

aquis aquarumve decursibus, -is, piscationibus, molen-dinis. CARTUL. archiep. Magd. 175 p. 236 (a. 1100):predium... cum... molendinis, -f5. ACTA Fleur. 11,1 233

p. 373 (c. 1163): non vectigalia, non -a, non opera,25 non tributa. CARTIJL, archiep. Magd. 337 (a. 1172):

fratribus... -uni a villa Gumniste versus meridianumortum... libere concessimus. MoNAsr. AngI. VI p. 64col. 1 (a. 1177): ab... summagio et -o... liberi sint.RoruL. cart. p. 2 (a. 1199): liberi... ab... -0...

30 7) service sur mer: Lia Domesd. (Worcs.) fol. 173a.: quattuor liberi hommes... reddentes... expeditioneset -a et placita ad predictum hundretum. ib. (Lincs.)fol. 336 b: in exercitu et -o et in Danegeld.

8) canal: Non S. Georgii Mediolanensis a. 117935 (MGH, 55. XVIII p. 387,11): non. aug. 1179, Medio-

lanenses inceperunt -um de Gazano.navigo 1. I) intr.: A) naviguer, aller en bateau (UGuTI0

5v. -o, -as, navem agere): ETOIL. Sturm. 6: -avimus...sursum per alveum fluminis Fulde per plures dies.

40 Wrrr. Gal!. 16: ad ducem... -avit. COD. trad. mon.Lunael. 147 p. 186: tunc veto veraces viros ad ipsasigna et confinia adsignanda -ando direxerunt. RICHER.I p. 176: cumque iam -aret per pelagus. CARTUL.Vindoc. Sanct. 34 p. 61 (a. 1078): de Aias in insulam

45 Olarionis -avit. Ooo DI0GIL. 2 p. 33: cum -are innostram ripam timeret. CARTA a. 1166 (G. Mouynès,Ville de Narbonne, Inventaire des Archives commu-nales p. 6, n°3): -are per mare et pelagus versus omnesventes. Orro FRIS. gesta I 57 p. 81: Hierusalem ton-

50 dentes per altum -aremus equor. ARNULF. AUREL.glos. Lucan. ifi 3: in Ionios per quos -ahurît. PEn.COMESTOR hist. schol. col. 1112 D : Soror sua Isis inEgyptum -avit.

B) servir sur un bateau: C0D. Lauresh. 3660,75 (e.

1123 navigum-navis 1124

800): sunt mansi XVIII,J in dominico, XVII serviles;...octava non solvit censum sed -at.

C) au figuré: 1) se répandre, être connu: PAUL. DIAc.homil. temp. col. 1330D: hoc nomen -avit per undas.2) continuer, poursuivre: Boer. ANAST. 582,2: ad narra-tionem alterius miraculi -emus. 3) expression navigarein medio, tenir le juste milieu: ALAN. INs. Anticlaud.111 464 p. 103: -at in medio partemque relinquit utram-que f Gregorius noster.

II) trans.: A) parcourir (par eau): WFDIJK. 1,34 p.47: mare -at, ad Suer fluvium pervenit. Ono DI0GIL.5 p. 54: brachium sancti Georgii... qui possit in diesepties vel octies... -an. ANON. Gesta Hung. 29: dum-assent fluvium Thyscie.

B) transporter par bateau: VITA Lamb. I A 17 p.370,17: -averunt eum ad civitatem eius. Doc. comm.Ven. 11 p. 11 (a. 1072): audivit quod ipso alumnefuisset Dominico Rose et suo servo ilium -avit.

C) se rendre en bateau à: FULCH. hist. Hier. lI 21 p.448: -avit Joppem. Gus-nA Franc. expug. Hier. 40 p.518: ut Iherosolirnam -arent.

participe présent navigans pris substantivement: 1)(masc.), navigateur: HROTSV. Abr. 2,3 p. 149: -antibusrecti semitam itineris dinigit. ADAM BREM. p. 246,16-17:fugiuntur a -antibus. HONOR. AUG. imag. mundi I 90col. 142A: sidera dicuntur n considerando, eo quod-antes, vel itinerantes ea considerent. 2) (masc. ouneutre), chose transportée par eau: DIPL. Heur. II 198(a. 1009): theloneum tata viantium quam -antiumexigendi ius perpetuum... concessiinus.

navigum, -i n. V. navigium.navilis, -e [Davis] 1) adj., sur un bateau: VITA Wymleb.

p. 107,24: cum consilio et consultu nautorum -iaadepti fuerant loca. 2) subst. n.: a) bateau, navire:CARTUL. Mont. Pessui. p. 650 (a. 1185): sint naves,gaiee, aut quelibet alla ligna vel -ia que in maribus veiaquis vehuntur. b) canal: DIPL. Cour. II 80 P. 107,32(a. 1027): cum... pratis et paludibus et fossis et pis-careis et cailabus et -ibus et silvis.

navimachia, -cf. y. naumachia.navina, -cf. [cf lat. napina; poitevin navin', graine

de raves] rave: CAnna.. Vindoc. II p. 410 (a. 1159):ad decimam -arum colligendam servientes. ib.: prodecimis -arum quinque solidos... dantur.

navis, -is f formes: nom. navi: Con. Lang. 303 col.515A (a. 881). aec. sing: navem sive navim. abl. sing:nave sive navi.

I) bateau, navire: A) au propre: 1) navire en généralquel qu'en soit le type: AELFR. angl. sax. vocabul. p.47: nomma -ium. 4s, vei faselus, scip. ALEX. NEcK.utens. p. 113: -ium diversitates hiis versibus compre-henduntur: -is, navicula, linterque, cheloxque. GUILL.MALM. gesta reg. J 8: Germani... tribus longis -ibus,quas iii ceolas .dicunt, Britanniam allabuntur. Dut.

Lam. III 92 p. 144,5 (a. 1136): statuimus ut... demaxima -i tres solidos, de duabus mediocnibus -ibuscopulatis decem et octo denarios, de una -i minonisolidum unum, de navicula sex denarios... persoivant.

5 CicruL. archiep. Magd. 326 p. 426 (a. 1168): liberumaque transitum de -i, quam cane in vulgari appellant.en parlant des bateaux-phares: CARTUL. Hans. 127 p. 17(a. 1177): -es, que vulgo iichtskip dicuntur. 2) navirede mer: Doc. comm. Yen. 12 p. 11 (a. 1072): cum toto

10 isto habere ambulasti in taxegio de Stives in -i ubifuit nauclerus Leo Aurifice. ib. 15 p. 15 (a. 1083): intaxegio de Tripoli cum -e ubi Johannes Theonistusnaucierus vadit. Lin. Domesd. I f. 1: burgenses deDovere dederunt XX -es regi una vice in anno ad XV

15 dies; et in unaquaque -i erant hommes XX. CI-isoN.

reg. cont. J a. 1188 p. 140,35: -es fabricantur perdiversas regiones et civitates in expeditionem in Iheru-salem. OBERT. ScRIBA a. 1186,22 p. 8: portasti inSiciliam in -e Bonivassalli. 3) bateau de rivière: CAPIT.

20 reg. Franc. J p. 89,2 (c. 800): ut unusquisque iudexper singulos annos... quid de campis, quid de pontibusvel -ibus... nobis notum faciant, ut scire valeamusquid vel quantum de singulis rebus habeamus. Lupusepist. II 111 p. 156 (a. 859-62): si... -15 nostra ex-

25 pensam vehens possit tenere cursum per Sequanam etinde... usque ad Credilium progredi. POLYPT. Rem. p.106 (a. 861): est ibi -is una, unde exeunt solidi XV;de altera... exeunt spelte modii )[III et denarii XX.REGINO a. 840: in -i missus per Moinum f luvium in

30 Rhenum deducitur. DwL. Otton. J 175 (a. 955): -cmepiscopalem... post dominicas 1111 -es quintuin locum

absque teloneo... obtinere precipimus ah adveni-entibus onerandam (cf. DIPL. Ludow. Germ. 56 [interpr.Xe s.]). GE5TA Franc. Hierosol. 8 p. 40: ex una parte

35 urbis immensus lacus, in quo Turci suas mittebant -es.triN. S. Jacobi VII p. 24: magnas etiam -es in quibusiumenta et hommes largiter queant intrare. OnoDIOGIL. 2 p. 28: bigas etiam et quadrigas nonnulli-ibus imponebant. (spéc.) en parlant d'un pont de ba-

40 teaux: Ono Fms. gest. 2,39 p. 146: per pontem -ibusah eis factum Adesam transeant. 4) bateau de guerre:THIETM. 7,4: -es singulas LXXX vites habentes perflumen... ducentes VI menses eandem impugnant.Jo11. VEN. chron. (MGH, SS. VII) p. 17,30: Sclaveniam

45 bellicosis -ibus expugnaturam adivit. GuILL. PIcT. gest.p. 4: Fdwardus mari decurso -es quadraginta militeinstnuctissimas Hantone appulit. FULCH. hist. Hier.ifi 2 p. 618: Lam bellice quant mercibus onuste naves.Ono FRIs. gest. 2,27 p. 132: nt-es contra Guillelmum

50 Siculum armaient. ib. 1,34 p. 53: aptatis in ApuliaCalabria, Sicilia tniremibus et biremibus, quas modogaleas seu sagittas vulgo dicere soient, ahisque -ibusbellicis onenariis. HELM. 34 p. 66,13: collecto de Danissimul atque Siavis -ium numero percussit Aldenburg.

1125 navis 1126

5) bateau de commerce, nef.: DIPL. Ludow. Germ. 36(a. 844?): ut tres -es liceat ci dirigere ad Hallo proptersa! accipiendum. RIMO. Anse. 33 p. 64: -es cum nego-tiatoribus, qui cum en ituri erant. CARTUL. Austr. sup.J 39 p. 55 (a. 906): de -Unis salinariis... in nullo loco!icentiam habeant emendi vel vendendi vel sedendi,antequam ad Eperaespurch perveniant. CAwrut. Maga-Ion. VI p. 8 (a. 1055): de -ibus veto mercimonia!ibus.ADAM BREM. 1,60 p. 58,27: -es... pro diversis commer-ciorum necessitatibus. LAMB. HERSF. aimal. a. 1074

p. 186,14: unam mercatoris cuiusdam predivitis -im.AcTA pont. Rom. ined. 11 287 p. 243 (a. 1124): cumpersolutione omnium -ium, causa mercandi Cremonamadeuntium. FULCH. hist. Hier. III 2 p. 618: mercibusrouste -es. CARTUL. S. Joh. Orbist. 4 p. 9 (a. 1182):ut... abbacia et monachi habeant duas -es mercatoriasin portu Olone. 6) barque de très petite dimension pour lapêche ou le passage des rivières: VrrA Corb. 13: eum pis-cern in -cm voluerunt adtrahere. Lin. Domesd. 11f. 392:1111 piscarie... et I -is ad piscandum. ACTA pont. Rom.Gal!. 1117 p. 76 (a. 1142): I -cm qui(eltam ad omnempiscationem. ib. III 24 p. 70 (a. 1145): -ira vivarioad herbam colligendam. ib. IV 69 p. 181 (a. 1156):duas -es in aqua Materne ad piscandum. ITIN. S.Jacobi VII p. 20: -is... modica, unius arboris facta,equos minime recipiens. CARTIJL. S. Sepulcri 54 p.104 (a. 1160): piscarias per octo dies... et -cm assidue...canonicis concessit.

7) expressions: a) avec un verbe: Doc. comm. Yen.I 35 p. 37 (a. 1112): ambulabam in Constantinopolimin -e. ADALO. MAGD. chron. a. 965 p. 175,36: illis...partibus -im applicuit. DIPL. Alexis Comn. a. 1111(Müller, Documenti sulle relazioni delle città toscaneco!l'Oriente cristiano p. 53): scala,.. in qua debeant-es vestre applicare. ElcuL. Sturm. 5: ascenderunt -cm.PETR. COMESTOR hist. schol. col. 1567B: cumque ascen-deret -in. Doc. comm. Yen. I 145 p. 145 (a. 1161):carica in -i totum quod debes caricare. ib. 248 p. 243(a. 1161): ipsos troncones... in -e tua caricare. VrrAWi!!eh. 6: conscendens -un. POETA SAXO 1,90: con-scendere -cm. TRAD. Ratisb. 290 (e. 1010-20): !ocumad onerandas -es aptum, teutonice ladastat dictum. ib.310 (c. 1010-20): loeis ad onerandas -es aptis. GERH.AUG. vita Uda!r. 17: -cm perducere. RIMB. Anse. 10:prosilientes e -i. E[olL. Sturm. 15 a: per Rheni alveum-un trahere. WANDALB. Goar, 2,28: lune a suis 4mcirca litus trahendam curaverat. b) avec un substantif:DIPL. Otton. I 82 p. 162,29 (a. 946): complicemque-ium... solventem. CARTUL. Echt. 203 p. 334,6 (a.1131): -ium corso et recursu. BERNOLD. chron. a. 1083:Scefhusin, id est -ium domus. CARTUL. archiep. Magd.379 p. 496 (a. 1182): cuni gestu -ium. DiPL. Otton. I390 p. 531,40 (a. 970): ligaturam -ium. Doc. comm.Ven. 1 281 p. 276 (a. 1177): mudua -ium de Romania.

DLPL. Otton. I 364 p. 500,25 (a. 968): stationem -hm.DrPL. Heur. II 115 p. 142,27 (a. 1006): de statione -ium.C4iTui. episc. HaIb. 281 p. 242,25 (a. 1177): vecturam-lum. c) avec un adjectif déterminant le caractère d'unbateau: HRABAN. univ. XX, XXXIX col. SSSA: rostrate-es vocate ab co quod in honte rostra aerea habeantpropter scopulos, ne feriantur et collidantur. Longe -essont, quas dromones vocamus; dicte eo quod longioressint eeteris. CARTA XI e s. (Monticolo, Chronache vene-

10 ziane antichissime [Fonti dell'Istituto storico Italiano 9]

p. 130): pelliciis -ibus. BALDER. Alber. 26 p. 257,21:cum XL -ibus cameratis. ORD. Vn. hist. IX 15 t. III

p. 600: -es onerarias. Ooo DiodaL. 4 p. 49: -es cibarie.GUILL. Tyg. hist. rer. transm. X 28 p. 442: c!assis...

15 -ium rostratarum, que vu!go dicuntur galee. CARrUL.Icaun. II 332 (a. 1181): usus -is portatorie. GIRALD.itin. Kambr. p. 129: pirate in -ibus longis.

B) emplois figurés: 1) (,nétaph.) navire: GODEFR.VIND0c. epist. III 27 col. 130°: mmmoderata spiritus

20 agitati proce!la, contra tot reluctantium fluctuum impe-tus -em nostre rationis gubernare nequivimus.

2) navis Ecclesie sive navis: a) l'Eglise: HRABAN.univ. XX, XXXIX col. 554C: -is enim mystice... Eccle-siam significat. RUOTG. Coi.. 38 p. 41: -is Ecclesie

25 laborante remige f!uctuavit. CALIXT. II serin. Jacob.col. 1401 c : velut nauta -in Ecclesie plenam divitiisgentium... salutis ad portum traduxit. ALAN. INS. dist.col. 812A: -is dicitur etiam Ecclesia; quia sicut mediante-e, aliquis pertransit mare veniens ad portum, ita aliquis

30 mediante Ecclesia quasi spirituali -e pertransiens hocmare magnum et spatiosum, id est mundum, pervenitad eterne beatitudinis portum. ADAM S. YicT. p. 233y. 23: Feuj -is / prescris est Ecclesia. b) une église:HRABAN. univ. XIII, VI col. 372°: si autem -es spin-

35 tualiter ecclesias possunt significare, que in salo istiusmundi versantur et fluctibus tentationum atque per-secutionum tempestatibus quassantur; non incongruestatio vel portus -ium fidei firmitas potest accipi. Ivoepist. I p. 20 (a. 1091): quomodo nunc quasi de poilu

40 tranqui!Iitatis eductus, ad regendam tam ponderosamtamque naufragosam -cm sufficiam? c) en parlant d'uncouvent: ViTA Adaib. Prag. p. 175: -e monasterii mutatpastoralia frena.

2) navis Petri apostoli ou navis Petri, le clergé:45 Gniuiou. novit. 27 (6): -is Petri apostoli ordo cleni

apostolicis disciplinis informati non incongrue intelli-gitur. URBAN. II epist. IV col. 286D (a. 1088): tempes-tatibus... -is Petri iactata.

3) les philosophes païens et les hérétiques: I-IRABAN.50 univ. XX, XXXIX col. 554 1): -is accipitur ut in Isaia...

quo nomme designantur philosophi vel heretici inanibusquestionibus oberrantes.

II) contenu d'un navire: Dn'i.. Loth. III 34 (a. 1131):quicquid... ex coemtione animalium_ vel ex reditu

1127 naviscdlla–naulizo 1128

-ium... possit provenire. ROTUL. pip. 10 Rieh. II p. 61(a. 1198): pro medietate -is waisde. Con. Pol. I P. 9(a. 1155): bulla papale / decimam et nonam -im se.possidere.

ITI) (collectif) ensemble de bateaux au port: CAwrui.Engol. 117 p. 106 (a. 1089-1101): theloneum salis quodhabemus in -e Basselis.

IV) droit d'avoir un bateau: CARTA a. 1138 (Hist.Langued. V pr. 535 col. 1023): vendimus... tibi...totam leddam, totamque -cm que habemus de temetipsoTrencavallo in stagne, et in salmis.

V) service sur un bateau: A) service de transport:Con. Lauresh. 3671,12 (a. 830-50): serviles hube XXXquarum unaquaque... servit, sicut ci precipitur cum -iet allis instrumentis. B) service armé: CARTUL. Rhen.met 1135,69 (a. 893): solvit unusquisque... scarramcoin -e bis in anno ad S. Gourera sive ad Dusburhc.Lie. Domesd. (Beds.) fol. 209, a. 1: Bedeford... dimidiohundreto se defendebat et modo facit in expeditioneet in -ibus.

VI) architecture: A) nef d'une église: THE0D. Eucu.mirac. Celsi 1: quatenus arcam s. Celsi deferre debuis-sent in -in ecclesie et ponere super sancte crucis altare.CARTUL. S. Alb. Àndegav. II 889 p. 363 (a. 1098):comitis corpus... in -em eiusdem ecclesie transtulit etiterum ibi sepulture tradidit. Run. TRuD. gesta Trud.1X29 p. 288,53: que pilaria saut in medio -is inonasterii.GUILL. MALM. gesta pont. IV p. 290: sepulti suntambo in -i ecclesie. CARTUL. Vindoc. II p. 297 (a. 1139):ad illuminationem crucifixi de -e monasterii. Oiw. VIT.

hist. XI 30 t. IV p. 270: -cm quoque basilice, ubioratorium sancti Frodmundi habetur, eleganter auxit.SUCER. adm. 29 p. 191: mediam ecclesie testudinemquam dicunt -cm, innovare. Im4. S. Jacobi IX 2 p. 88:prima -is principal is est a portali occidentali, usquead medios pilares. CITRON. Morig. P. 14: vitrea illamagna, que in fronte -is ecclesie habetur. CIRoN. pontif.Ebor. II p. 409: inchoatum fuit fundamentum -is maio-ris ecciesie beati Petri Eboraci. GIRALD. gemma H p.61: in -em ecclesie que pars laicorum dici solet. B) dé-signant à la fois la nef de l'église, ses bas côtés, lescroisillons et leurs bas côtés et les tribunes: ITIN. S.Jacobi 1X2 p. 86: ecciesia veto eadem noveni -es habetinferius et sex superius et unum caput... in quo sanctiSalvatoris est altare.

VII) navette, récipient en forme de bateau: A) navetteà usage liturgique: RUOTO. COL. testam. Brunonis 49

p. 53: ad sancti Gereonis aitare urcei magni, pallia II,tapete ex maioribus, fratribus -es et libre XII, mensaleet scamnalia (cf. SUGER. adm. 34 p. 207: vas... adformam -is exsculptum). B) nef de table: RADULF. CLAn.hist. III 2,8 p. 59: uxor veto illius pares auri tantum-es accepit ... ; tex quoque pares tantum -es auri exillo sumpsit. CI-igoN. Andag. 17 p. 44,4 (éd. Hanquet):

cura recumberet ad prandium Willelmi regis, delata estad bibendum aurea -is.

VIII) ex-voto en forme de navire: TRAN5L. Godeh. 3

p. 648,43: maxima tempestate... auxilium beati Gode-5 hardi implorabant et argenteam -ira si eva-

derent, devoverunt; hoc in ecclesia nostra -im argen-team deferentes postea vidimus. MraAc. b. Virg. Marie(éd. Servois dans B.E.C. 18 p. 229): si eius opitulantegracia reduci merear ad propria, -cm argenteam, marche

10 pondus continentem, ad sacrosanctum eius propicia-torium offeram.

naviscella, -e f. [navicella] petit navire, petit bateau:Aurnt. angl. sax. vocabul. p. 47: nomina navium....vel cimba, vel campolus, vel musculus, sceort-scip. y.

15 navicula.navita, -e mn. poétique pour nauta (HRABAN. univ.

XX, XXXIX col. 554 13 : -a autem pro nauta poeticedicitur. UGUTIO s.v. no: hic nauta, -e... unde hic -apro codera; hoc frequentius utebantur antiqui quam

20 nos) marin, matelot: ALCUIN. carm. I 27 p. 170: -a...ah equore fessus. T-monui.s. carm. I 35 p. 446: utratis in pelago, cui non est -a. WALTH. Srrn. Christoph.11 5,216: per cerula ponti -a ducturus... lintrem. FuLco.MELD. nupt. VII 341: hoc meruit celum, qui rexit -a

25 velum. CALTER. CASTIL. Alex. VI 379 col. 526: qualis inEgeo desperans -a ponte. ARNULF. AuanL. glos. Lucan.VII 860: nullus ibi -a aplicuisset. ALAN. INs. Anticlaud.IX 417 p. 197: iam littore gaudet f-a. id . Awc. NEcK.laus div. sap. W 596: piscis, quem solita -a fraude capit.

30 navitas, -lis f. y . nativitas.

naviter adv. forme gnaviter: HERBORD. Ott. pref. p.705,5. 1) courageusement, avec force (GLoss. X° s.(ALMA XLII (1952) p. 231]: -ri. f ortiter, viriiter): FORM.Augiens. C 6: Dominus... cunctos -r dignetur inimicos

35 subicere;SM&a. carrn. T, 155 p. 609: -r undosum totumcompressimus equor. DIPL. Caroli II, T p. 345,26 (a.850): gloriam -r capessendam. 2) avec adresse, habile-ment (PAPM5: -r j. bene caute, industrie): RU0TG. COL.49p. 54: illud etiam quod domnus Poppo Richildinchuso

40 et Arvite nobis salis -r adquisivit. THEOD. Eucri. transi.Celsi 17: quatenus... Trevericus vates -r sedem suamrevisere debuisset. EGBERT. LEOD. rat. I 708: calliduset sapiens motum bene temperat ire, f -r iste modumvite decorabit honeste. PETIt. DAMIAN. epist. VIII 2 col.

45 465 D : tu etiam, dilectissime, -r officium tibi crediteadministrationis exerce.

naviticus, -a, -um [navis] naval: Ucarrio s.v. no:-us, -a, -um, id est navalis.

nauliço y . naulizo.50 naulicus, -a, -um [naulum] qui a fait l'objet d'un

contrat de nolis: AELR. Edw. reg. col. 75€ 8: pro -aveto mercede cetera tibi toile.

naulizo 1. [naulum] forme: nauliço: Doc. comm.Ven. 1 202 p. 200 (a. 1168). OBERT. SciunA a. 1190

1129 naulum-1.navo 1130

602 p. 238. 1) donner un bateau (ou une part de bateau)en location, affréter: OBERT. SCRIBA a. 1190, 602 p. 238:si predicta pars tua navis vendeur sive nauliçabitur.BONVILLANO 73 p. 35 (a. 1198): dat ci licentiam -andisua loca secuti -abit suum, set quisque eorum debethabere naulum de suc loco.

2) prendre un bateau en location, affréter: Doc. comm.Ven. 1145 p. 145 (a. 1161): cum sua navi in qua noscum cc venimus in Venetia et habebat -atum ad Tavia-num. ib. 1202 p. 200 (a. 1168): debebas comparare autnauliçare nave unam in I'Armiro... pro ire in Venetia.

3) s'engager à transporter une marchandise sur unbateau contre paiement: Doc. comm. Yen. 1 116 p. 116(a. 1155): ipse -avit milliaria quinquaginta in illa buza.

naulum, -i n. formes: naulus: Epin. Hann. 64 p.111,27 (a. 1057-64). DIPL. Heur. IV p. 2,24 (a. 1056).gén. naule: CIiaoN. Ebersh. 9 p. 436,21. y . 1. nahulum.i) prix versé pour le passage d'un fleuve ou d'une mer(PAPIAS: -um, merces que datur de nave qua quis trans-vehitur. UGUTIO s.v. no: hoc -um, precium pro trans-fretatjone. STuPH. TORN. surnina, causa II q. 6 p. 181:naviculi -um est, quod datur naute pro ferendo onerevel persona): HRABAN. univ. XX, XXXIX col. 554B: -odato in alias terras transite disponit. RuD. FULD. mirac.2 p. 331,18: cum... non possent absque navigic transite,nec haberent quod pro -o datent. MON. Phil. p. 52:navi quoque inventa que flurnen transitura erat... quiapauperculus unde -um daret non habebat. WALTHARIUS434: pro -o pisces dedit. RIcHER. I p. 220: -um accipitac de patrando negotio fidem dat. ANNAL. Altah. a.1065 p. 70,13: nostri... negociatoribus illis -um dantes

navem ascenderunt. TRANSI. trium virgin. Col.(MGH 85. XXX) p. 1380,14: corn... navim solvereparatam repperiens, dato -o, ascendisset. }-IERIM. ARcH.Edm. 33 p. 72: vix date -o una corn equo permittiturintrare. Oiw. Yrr. hist. XII 39 t. 1V p. 459: ad transitumfluminis pro -o caligas suas nauclero impertivit. CARTAa. 1178 (Gallia Christ. noviss. Avignon 287 col. 82):ea tamen conditione quod commeantes illic in transitunon graventur, sed conveniens passagium sive -um, ettolerabile a transeuntibus accipiatur.

2) taxe sur la navigation (AELnt. angl. sax. vocabul.append. p. 56: -um, scip-tol): COD. Lauresh. 3657 (c.800): huba I que solvit -um de navigio. Dia. CaroliIII 104 p. 248,17 (a. 919): sed neque ab ullo de totafamilia Sancti Salvatoris in ullo inercato regni nostriportuque navali vel -um requiratur vel teloneis. Dia.Otton. 1276 (a. 965): in eodem comitatu portum Riva-num navigium corn -o per concambium... de abbatiaSekchinga... commutavimus. DIPL. Otton. II 306 p.363,32 (a. 983): prefatum ius... possideant... aquisaquarumve decursibus, piscationibus et -o, ab utrisquef luviis... accipiendo. DIPL. Cour. II 154 (a. 1030):monetam publicam, -um, mercatum cottidianum, the-

loneum... confirmamus. ICÂWÂN. kir. okl. p. 34 (a.1109): teloneum fori... et -um portus... monasteriisunt. CARTIJL. Scafhus. 49 p. 80,14 (a. LIII): cornomni iure, scilicet nundinis, mercato, moneta, -o, the-

5 loneo... ad potestatem et dominium abbatis. BERTHOLD.ZWIF. chron. 3 p. 152,1: tertiam... partem ex -o Renifluminis navigationem ibidem instituto dedit. CARTUL.match. Misn. 11157 p. 112,23 (a. 1142): -um dimidiumtransvectionis in Aibia... fratribus iure perpetuo desig-

10 namus. ACTA pont. Rom. Gall. * A 37 p. 78 (a. 1148):apud Cussia molendinum sub ponte cum -o quod exigi-tur a transeuntibus quando fluvius intumescit. CARTAa. 1157 (GaIlia christ. noviss., Avignon 256 col. 72):mercatis, -is, theloneis, castellis, villis, vicis. THEOD.

15 TuIT. benef. p. 564,32: dedit huic ecclesie... -um inReno. CARTUL. archiep. Magd. 404 p. 532 (a. 1185):recepit ab ecclesia... villam... corn agris, pratis, pas-cuis, silvis et -o et mancipiis omnibus videlicet atti-nentibus. CARTUL. Babenb. I 77 p. 106,34 (a. 1190):

20 ut bona sua... in vine, in frumento vel quocumqueemolumento sine -o quod vulgo dicere possumus mutamad sua libere deducant.

3) nous, fret (prix de location d'un navire): OBERT.SCRIBA a. 1190, 243 p. 96: accepimus a te... unum

25 tuum bucium... et promitimus tibi date pro -o lb.XIIII. lb. 641 p. 254: accepi a vobis... galiotum deJanua... pro ducere sale... pro -o dabo vobis lb. XXVIad XV dies post Janue in aliquo predictorum Iocorumportum fecero. BONVILLANO 73 p. 35 (a. 1198): dat ci

30 licentiam naulizandi sua loca secuti naulizabit suumset quisque eorum debet habere -um de suc loco.

4) nolisement, contrat d'affrètement: OBERT. SCRIBAn. 1190,243 p. 96: accepimus a te... unum tuum buciumad -um de Janua in Maritimam et in Januam.

35 5) barque: C0D. AmatI. I 45 p. 70 (a. 1036): ipsamedietate nostra nobis deponere debeatis... ad maread Reginnis Maiori... et... nobis adducere debeatishoc in domo nostra corn -o vestro osque in sempiter-num. RADULF. CADOM. gesta Tuner. 12 p. 613: itaque

40 -o, remige, Borea velum urgentibus, refugit a tergoEuropa, Asia festinantibus occurrit.

naulus y; naulum.naumachia, -e f forme: navimachia: UGImo S.V.

machia. 1) combat naval: PAPIA5: -a... navalis pugna.45 Uouno 5v. no: -a id est navis pugna. 2) Naumachie,

lieu (de Rome) où se déroulaient des fétes nautiques: LIB.Pont; Il p. 25,19: in oratorio sancti Peregrini qui poniturin hospitale dominico ad -am fecit canistrum. ib. p.28,5: in loco qui -a dicitur.

50 1. navo 1. appliquer son effort, son activité à quelquechose: RUOTG. COL. 28: hI serio triumpha, ut non,sicut prius, antiquetur, sed de virtute in virtutem uteatur, nava. PAPIAS: -are, studiose implere, operamdate, cogere, natare.

1131 2.navo-I.nauseo 1132

2. navo, -ois f [napus; e. fr. na!] navet: CARTUL.Mai. Mon. nies. 200 p. 184 (XII_XIIIe s.): ut decetero leguminum et -nom presbiter tertiam partemdecime integre percipiat. y . napus.

naupicus, -a, -um [ong. inc.] marin: Con. Caiet.1,134 (a. 978): ad cubitum -um mensurata (cf. lb. 155[a. 984)). ib. 2,138 (a. 1085): passus quatuordecim etcubitum unum -un.

naupile [ong. inc.] mesure de longueur (dans le sudde l'Italie): Con. Amaif. 130 p. 45 (a. 1012): in caputcubita doit -i... et in pede cubita -i quattuor... minusmedia (sic) cubitum -e. ib. 49 p. 76 (a. 1037): cubita -idecem et nobem. ib. 51 p. 80 (a. 1039): abeat istaportio latitudinem in caput cubita -i triginta nobem, inmedia loca cubita -i quinquaginta unum (cf. ib. J 100

p. 165 [a. 1102]).naupiter [navis et pater] 1) patron d'un bateau:

UouTio S.V. no: -r, pater navis, dominus vel factor.2) constructeur de bateaux: UGuTI0 s . v. no: vide supra.

nauplia, -e f [de Nauplius, dont le fils, Falamède,inventa divers jeux] sorte de jeu: UGUTIO 5V. nauplus:Nauplus fuit pater Palamedis a quo -a dictus est quidamludus ab en inventus vel in honore illius profectuscirca eius sepulturam et fit de quatuor pomis, duobusin aerem missis.

naupreda, -e f lamproie (poisson, cf. Anthimus etFolemius Silvius): DONAT. MEn. Ermel. p. 696,3: quen-dam piscem, qui vulgo -a dicitur. CaruL. S. Alb.Andegav. 1124 p. 152 (a. 1039-1055): solvendo... adpastum duas -as. PAPIAS: -n, genus piscis.

I. nausea, -e f sive nausia, -e f forme naftia: PAUL.ACOIN. LI p. 27,27. 1) mal de mer: J0M. Scor. glos.Mart. Cap. 59,9 p. 65,6: omnes qui in navi sont -amhabent. Uovrio s.v. no: -a est voluntas nauseandi sineeffectu et proprie in navi.

2) nausée, envie de vomir: WALAHFR. hort. 334: cor-poris hune regem turbans si -ia vexet, I mox apiumlympha tristique bibatur aceto. Ono CLUN. occ. P. 156:-ia fit vacuas harumque retexere curas. HILDEGARD.phys. 1,17: qui vero -am patitur, ciininum accipiat, etad eius tertiam partent piper et bibinellam.

3) vomissement (PEn. C0ME5T0R hist. schol. col.I226B: et dicitur large -a, pro vomitu. lJGuTIo S.V.

no: Hec -a id est vomitus in mari vel in navi ex tur-batione cerebri propter aquam vel fetorem): ARNLTLF.MON. de!. cler 430 p. 230: horrifluax numquam cor-reptat -ia quemquam. 1-IILDEGARD. phys. 3,9: venenumilud aut per -am exspuet, aut per eum per secessumtransibit.

4) (au figuré), ennui provoqué chez le lecteur ou l'audi-teur: ErnsT. var. II p. 357,27: ne -la vestro facundis-simo auditui generetur. VrrA Magni 78: quatinus lec-tons animus devotus existat ad legendum... quamtedium aiiquod monstrans vel -iam rugata mente minime

possint leto animo percurri. VrrA Hem. IV 3 p. 16,4:que mihi scribenti tibique legenti -iam parerent. Gumt.MALM. gesta pont. I 40 p. 62: si lectorum poteruntevitare -iam. (spéc.) usque ad nauseam, jusqu'au dégoût:

5 ORD. VIT. hist. V 10 t. JI p. 379: non accessi pro ser-monibus audiendis, quorum copia frequenter usque ad-an imbutus sum a grammaticis. PETR. VENER. Sarac.II 16 co!. 711 B : cum pene usque ad -an se Dei pro-phetam dicat. PETR. BLES. amicitia II, XXIII p. 380: quo-

10 circa insto adhuc et iterum tibi usque ad -am replicabo.5) dégoût moral: AMALAR. off. TV 41,6 (éd. Hanssens

t. Il p. 533,21): credo tamen nu!!am deformitatem inin spiritalibus corporibus, que possit offendere vel -iamfacere spiritalibus oculis. NICOL. T epist. p. 346,1: -am

15 penitus et pudorem omnibus inferentia verba etiamscriptis tradiderint. ODo CujN. 0cc. P. 164: improbitashomini fit -ia, sed placet illi. HENR. AUG. planct. 801:cedunt in oculis aversa pudenda pudicis / ne sit abofficiis illorum -ia iugis. WALTH. MAP nug. cur. p.

20 169 I. 31: amor iniquitatis, unde... deterior tociusecc!esie -la fit et populi contemptus. (spéc.) en parlantd'un homme: GUILL. Tva. hist. rer. transm. XVIII 23

p. 861: tam clin iacuit, quousque cunctis verteretur in-am. V. nausica et nausium.

25 2. nausea, -cf sive nausia, -cf [cf o. fi. noise) actionen revendication: CARTA a. 852 (A. Roserot dans Bull.Soc. Sciences hist. et natur. de l'Yonne, 1897 p. 172):si quis autem contra hanc voluntatis mec donationemaliquam -iam movere conaverit. CARTUL. Clun. 11 921

30 p. 33 (a. 954-994): ut nullus... possit aliquam !itemseu -iam generare. lb. III 1789 p. 46 (a. 987): verpitio-nem istam fecerunt ante eorum presentiam... ne amplius-iam facerent. CARTUL. S. Petri fl!andin. I p. 35 (a.962): cui -am inferre presumpserit... auri libras 20...

35 exsolvat.nauseabnndus, -a, -un qui a des nausées: EII4H.

transi. Marc. I 3,2: mulier coepit commotis visceribusvelut -a concuti ac deinde magnam vira flecmatis acbiis vomendo proicere.

40 1. nausco I. sive nausio 1. 1) provoquer la nauséea) au propre: PAUL1N. AQUIL. Fel. co!. 36OA: marinain gutture -abat. Ptrit. DAMIAN. epist. II 5 col. 260C:stomachum. . - cui... adipati iuris edulium -abat. GAL-TER. CASTIL. Alex. X 41 col. 564-a : -at ebrietas. b) au

45 figuré: GE5TA Steph. p. 99: patrie duicedinem in -antemamaritudinem intuentes conversam.

2) vomir: a) au propre: UouTIos.v. no: -o, -as, vomereet proprie in mari vel in nave. PETIt. CELL. epist. I 42col. 459C: -antium medetur reiectioni. b) au figuré:

50 LABORAN5 iustit. P. 18,39: -at stomachus imposturas,erubescit visus oscena, spemit auditus ineptias.

3) éprouver une nausée, une envie de vomir (UGUU0s.v. no: -o,... ad vomitum provocari vel voluntatemhabere sine effectu vomendi et proprie in nave):

1133 2.nauseo–nautatio 1134

THEODULF. carm. XXVIII 408 p. 504: ructans,... -at.RRABAN. epist. 5 p. 390: utilior est sitienti parvus pureaque haustus, quam -ianti largissima conditi vini pocula.ASTRONOM. Ludoy. p. 647: -ami stomacho. PETR.DAMIAN. OpUSC. 11149 col. 726°: stomacho -ante, ligu-riunt. GIJILL. S. THEOD. cant. p. 190: -at omne puichrumvisu, saporum gustu. GALAND. REON. pros'. 43 p. 57:oh earum (L carnium) cniditatem quandam -antes.

4) éprouver de l'ennui: WALAHFR. Gall. 2,46: ea mira-cula... huic operi tantum inserta surit, que... moderatabrevitate nullius quamvis etiam utilia -iantis mentemoffendant. TRANSL. sang. Dom, in Aug. 10: ne obmorosum opusculum ultra modum protelatum fastidienslector -are compellatur. ORD. Vrr. hist. VIII 23 t. IIIp. 409: longe obsidionis tedio -aPis, noctu exsilivit.PETR. VENER. epist. I col. 175A: sunt tamen duo, que adtibi respondendum, animum erga te -amerri instigant.

5) réprouver, être lassé de: RADULF. ARD. homil. col.1495C: tepidos enim -at et odit Deus. GUILL. MALM.gesta pont. III 100 p. 214: cruditatem -abant scotti-cam. CHRON. Rames. p. 28: seculum -antes. 6) puer,sentir mauvais: CA.iM. Otton. III 20,6,20: -at omni /tempore bucca, / sed modo culus / -at ultra, nec sibifracta / creditur ansa (cf. LEO Vnac. Leon. 6,22,25).

2. nauseo 1. [2. nausea] introduire une action enjustice, donner matière à procès (a. fr. noise): CARTUL.S. German. Prat. II 243 p. 22 (a. 1187): ne per negli-gentiam aut maliciam, ut solet, quorumdam recidiva-aftr materia litigandi.

nauseola, -e f [nausea] petite nausée: Uautio S.V.

no: nausea... unde bec -a, diminutivum.nausia, -cf s'. nausea.nausica, -e f [nausea] nausée, dégoût: VITA 51g. J

p. 617,34: ad -am cotidie comedentibus. y. 1. nausea.Iiniisio V. nauseo.nausito 1. [nauseo] lasser à l'extrême (par sa répé-

tition): HEItHt ARCH, Edm. 25 p. 61: hoc idem auresregis -ans.

nausium, -i n. nausea] 1) objet écoeurant: ÂELFR.colloq. p. 10: sine pane omnis cibus in -um convertitur.2) ennui: GERH. Auo. mirac. Udalr. 30: nimii -ii fasti-dium. s'. 1. nausea.

naustologus, -i in. [gr. vŒuato)6yoç] 1) constructeurde bateau: ODo CLuN. occ. p. 71: -us fabricat, dominusquem iusserat, archam.

2) armateur: UGUTJO s.v. no: hic -us id est navisdispensator, allocutor vel excitator.

3) salaire du patron ou du pilote d'un bateau: AYNklw.p. 621: -i sunt mercedes que dantur nantis propterregimen navis vel inercatores.

4) marchand sur mer: AYNARD: V. supra.nauta, -e m. (HRABAN. unis'. XX, XXXIX col. 5541:

-a a nave dictus per derivationem): 1)patron d'un navire:a) au propre (Uouiio s. y . no: hic -a, -e, quicumque

ducit navem):SMAR. carm. 1,X21 p. 613: ela -a, priusnaucleros adtrahe cunctos. EBERW. Symeon. II: cum-a, confisus in sua virtute et antis, non attenderet (syn.navarcho). ALBER. AQu. 2,28 col. 321 B: -e mercatorescertahant ex imperatoria inssione navibus plenis ciba-rus.., per mare discurrere. Sni'ii. TORN. summa, causaII q. 6 p. 181: naviculi naulum est, quod datur -e proferendo onere vel persona. b) au figuré: WALTI!. Sent.Chnistoph. 111,263: respice virtutum pelagus, pie -a.

10 Oiw. Vit. hist. IV 10 t. II p. 246: egregii doctores etprovidi -e ac spirituales aurige. CARM. Bur. B 53,5,2:-a iam universalis I de profundo maris hieme remigeintegro portum pacis adiit.

2) pilote: Coo. Odalb. 4 p. 72: vadum Einheriacense15 legitimum in predicto flumine... cum -a et navibus

bene paratum... tradidit.3) batelier: RICHER. I P. 180: dux, navicula litori

apulsa... interimitur; duobus quoque puberibus... et-a sauciatis, a navicula facinorosi exiliunt. LEGEND.

20 Gerh. major (SS. II p. 505): -a quidam casu accidentedigitos manuum contriverat remigando.

4) marin, matelot (tJouTio s.v. no: hic -a, -e, qui-cumque... laborat navigando): THIETM. 3,23: navismire longitudinis et alacritatis et utroque latere duos

25 tenens remorum ordines ac centum quinquaginta -as.ib. 6,100: stella -arum duce. Ivo epist. I p. 130 (a.1094-95): sicut navis presentia gubernatoris destituta,licet bonos habeat -as et reliquos navis adiutores.RoniL. scace. Nom. II p. 52 col. I (a. 1198): pro

30 duobus navibus muniendis -is et allis munitionibus.5) marin (en général), navigateur: THEODULF. caria.

LXXJI, I, 50 p. 564: oppilio, pistor, -a, subulcus, arans.Gwss. Xe s. (ALMA XLII [1952] p. 231): -e i. naviga-tores. ADAM BREM. 2,52: per quem occeanum Britan-

35 nicum, sicut -e referunt, a Dania in Angliam flantihusauris triduo vela panduntur. ALEx. NECK. utens. p. 114:quo tendere debeant -e (glosé rnariners). s'. navita.

6) tenancier astreint à servir sur un bateau: COD.Odalb. 76 p. 137: -as tres... in proprietatem tradidit.

40 ib. 85 p. 149: isti parscalchi pro mancipiis ad domurnDei dati surit ... Kizo -a. TRAD. Ratisb. 822 (a. 1143—49): accepit... tria iugera... ad ius duorum -arumRatheri... pertinentia. CARTIJL. Tirol. I 435 p. 232:scutelarii de Formelano, II oves et -e de Formeiano,

45 II oves et piscatoribus Formeiani, IIII oves, Y. nauteset nautor.

nautaticum, -i n. [nauta] taxe perçue sur les navires:DIPL. Caroli II, I p. 81,17 (a. 843): nec theloneum autinferendas aut rotaticum vel ripaticum sive portaticum

50 sive etiam exclusaticum aut -um vel retiaticum... requi-rendum. y. navaticum.

nautatio, -ais f [cantal (au figuré) navigation, iciles dangers: VITA Bonif. III 23: cum autem servumsuum Dominus vellet de huius mundi -nibus eripere.

1135 nautea - nazaza 1136

nautea, -e f [gr. v6rt2, lat. nautea, à l'origine, nainde la bujone employée ait y. Festus, 164,2;J. André, Rev. PIZiL 1954 p. 571 liquide servant au tan-nage: Ucuiio s.v. no: hec -a id est aqua fetida quacoria macerantur.

nautegildum, -i n. r. notegeldum.nauterius, -i in. [vanta] marin, matelot: INsr, regal.

regum Longobardorum 13 (MGH SS. XXX) p. 1456,15:citrines naute et -i debent habere duos bonus hommesmagistros sub potestate camararii Papie.

nautes, -e m. [cf gr. vx6r1ç] marin, patron d'unnavire: HERIC. vita Germ. metr. 1V 509 p. 487: votaqueservatus solvens in littore, -es, I qua ratione potes.r. nauta.

nautica, -e f y. nauticus.nauticatio, -nis f [nantît) impôt sur la navigation:

CHRON. Moissiac. p. 287: afflictiones populo posuit...per diagrafa, seu capita atque -ne per aliquos annos,quaies nunquam aliquando fuerant (cf. Lin. Pont. Ip. 344,3).

nauticus, -a, -uni 1) adj., propre au bateau, du bateau:EKKEH. IV bened. I 43,49: -a vis trepidat. WALDOAnscar. 75,6: -a pubes. Episr. Meginh. 23 p. 220,9 (a.1064): discidium illud -uni. HELM. 49 p. 97,6: in -apinu... exhiberi suspendium. vit -us, marin: PETR.COMESTOR hist. schol. col. I369C: et navigahant cumservis Saloinonis vin -i de Tyro. VITA Adaib. Prag. p.180: -um iter velocissimo cursu peragens.

II) subst.: A) in.: 1) marin matelot: VIrA Filib. p. 603,5:advenientes Brittones -i. Ss&&it. carm. T, X 24 p. 613:nullus mers maneat -us arte sua. LEO MARS. chron. II84 p. 685,41: cum nauclero et universis -is suis. 2) sensinc.: Dut. Otton. 11154 p. 459,29 (a. 989, spur.): terrainde cârucis in -is vel alicubi iacentem infra ipsum comi-tatum. B) fém., les marins: GLass. X° s. (ALMA XLII[1952] P. 23): -a t navigatores. 2)flotte(?): CARM. But.B 50,14,1: Surim solam liberat -a marinus.

nautirzal t'. nantirzal.nautor, -is 'n. [nauta] 1) patron du navire: CARTUL.

Bund. p. 383,4 (IX e s. in.): sunt ibi naves X, quasfaciimt liberi hommes, ex quibus redditur singulis annis,quantum poterit -r adquirere, aliquando libras VIIIplus minusque. 2) marin, matelot: VrrÀ Wynneb. p.107,24: cum consilio et consultu -un-i navilia adeptifuerant loca. CARTUL Andegav. t. 11141 p. 34 (c. 1063):Stephanus -r, S. Marie famulus. y. nauta et natator.

nautum, 4 n. y. nantum.nauva, -e f y. nauda.navus, -a, -uni zélé, actif: RUOTG. COL. 37 p. 38:

pins pastor Bruno, veritatis assertor, evangelii pro-pagator, -os et industries viras. PAnAs: -us, celer, indu-striosus, f ortis, impiger, agilis, prudens.

nauza, -cf. y. nauda.naxia, -e f [pour naxium] pierre de Naxos, servant

à poncer: MAPPE Clav. 95 p. 205: accipias -as lima-turam, de cure tonsuram.

nays, -dis f y. najas.nazarenus, -i in. 1) (sing.) le Nazaréen, Jésus-Christ:

5 UGUTIO s.v. crisma: Dominus a vico quodam Galilee-us dictus est.

2) (plur.) les disciples du Nazaréen: a) les chrétiens:GUILL. Tya. hist. rer. transm. 1V 9 p. 166: prius enimqui Christi sequebantur doctrinam Nazareni diceban-

'o tur; postmodum veto a Christo c(educto nomine,...Christiani dicti sunt fideles universi. désignation péjo-rative: AGOBARD. epist. p. 184,3: christianos in omnibussuis sul -orum routine cotidie maledicant. UGUTIOs.v. crisma: et christiani aiim a iudeis quasi propter

15 obprobrium -i vocabantur quia Dominus... riazarenusdictus est. b) chrétiens hérétiques qui continuaient àobserver les rites juifs: Ucu-n,o s.v. Nazareth: quidamheretici dicti surit -i quia cum Christo qui... dictus estnazarenus... confiteantur, omnia lumen veteris legis

20 custodiunt.nazareus, -i in. 1) saint: UGUTTO s.v. Nazareth: -us

etiam dicitur sanctus vel mundus a merito. Prnt.COME5TOR hist. schol. col. 1608': -us sonat sanctus.

2) nazir (cf. VuLo. Num. 6,2 sq.) personne consacrée à25 Dieu par un voeu temporaire (voeu de naziréat) et observant

certaines pratiques (UGUrI0 5v. Nazareth: -us aiimdicebatur qui sanctam comam nutniebat et nihil con-taminatuni accipiebat, abstinens se a vina et omnisicera que mentem ab integra sanitate pervertit): PETR.

3° COMESTOR hist. schol. col. 1608D: -us... vel florens, velgerminans et dicebantur -i, qui -ex vota obligabant sesanctimonie, usque ad certum tempus vel iugiter, utSamuel. Srnu. TORN. epist. p. 429: candidiores factisurit -i eius cum respexero et ego cappas eorum nigras.

35 3) Nazaréen: a) en parlant du Christ lui-même: PnR.C0ME5T0R hist. schol. col. I609&: Christus tamen dice-batur -us, a Nazareth, et -us, non a loco, sed a sancti-tate. b) en parlant des disciples du Christ, spéc. desEvangélistes: PETR. C0ME5roR hist. schal. col. 1609A:

40 primi itaque discipuli Christi -i dicebantur qui Evan-gelium scripserunt, sed Ecciesia quatuor tantum recipit.

nazarius, -i in. [cf. HIER. epist. 57,3 (tir. Isai., 11,1):nain eo loco ubi nos legimus arque transtulimus:tut exiet virga de radice Jesse et flos de radice conscen-

45 det' in 1-lebrea iuxta linguam illius 8(oia ita scriptumest: 'exiet virga de radice Jesse et Nazareus de radiceeius crescet.] (par métaphore) fleur: THEODULE. catin.XLIX 9 P. 550: -uni hunc Harem natio cuncta, fnain Hebrea fIas bene lingua vocat (cf. PAPIAS:

50 Nazareth civitas in qua Dominus noster Jhesus Christusconceptus est et nutritus; interpretat flos sive mundus).

nazaza indécl., exclamation d'enthousiasme: CARM.But. B. 174,1,4 (XII s.): Veni, veni, venias, I ne memori facias! J hyria hyrie 1 -a trillinivos.