NOVUM GLOSSARIUM

COMITÉ DE RÉDACTION

Fit. ARNALDI J. H. BAXTER B. BlsdnoEF K. KUMANIECKI

Y. LEFEVRE D. NORBERO C. SAMARAN

FRANZ BLAn,DIRECTEUR DE L'ENTREPRISE

NOVUM GLOSSARIUM

M EDIAE LATINITATISAB ANNO DCCC USQUE AD ANNUM MCC

EDENDUM CURAVIT

CONSILIUM ACADEMIARUM CONSOCIATARUM

HUIC FASCICULO CONFICIENDO PRAEFUIT

FRANZ BLATTIJNIVERSITATIS ÂRHUSIENSIS PROFESSOR

N -Norma

HAFNIAE

EJNAR MUNKSGAARDMCMLXVII

Ce volume a été publié avec le concours financier de l'UNESCO accordé sur la demande du

Conseil International pour les Sciences humaines (CIFSH)

PRINTED IN DENMARK 8V AARHUUS STIVrSHOGTRYKKERIE A/S

L. S.

Le présent fascicule est, comme les précédents, le fruit d'une collaboration, réalisée sous

la direction de M. Franz Blatt. Les articles ont été rédigés par l'équipe du Comité fran-

çais Du Cange (MMmes Bautier, Cilles et Duchet-Suchaux, collaboratrices techniques

du Centre National de la Recherche Scientifique, assistées par Mmc Quéguiner et placées

sous l'autorité de MM. Charles Samaran et Yves Lefèvre) et par les spécialistes non

lexicographes qu'elle a estimé devoir consulter (MM. André, Bautier, Beaujouan, Gilles,

Miehaud-Quantin). Tous les articles ont été soumis à l'inspection des membres du

Comité de rédaction et distribués aux comités nationaux pour correction.

Les éléments du travail ont été fournis par les comités nationaux du latin médiéval et

par des spécialistes les plus divers. Le comité de rédaction tient à remercier M. Hub-

schmid, Berne, à qui ce fascicule doit de nombreuses citations.

Les Comités nationaux continuent leur travail de dépouillement; des éditions récentes

fournissent de nouveaux documents. Un Index complété et refondu est en préparation.

ABRÉVIATIONS

AHDLMAALMAAASSCGLDuCEHRFEWMGH SS (Script.)NEDPL

REW

Archives d'histoire doctrinale et littéraire du Moyen AgeArchivum Latinitatis Medii AcviActa SanctorumCorpus Glossariorum LatinorurnDu Cange Glossarium .mediae et infimae latinitatisEnglish Ristorical ReviewFranzôsisches etymologisches WôrterbuchMonumenta Germaniae Historica ScriptoresNew English DictionaryJ.-P.Migne, Patrologiae Cursus completus, Scries Secunda(Patrologia latina)Romanisches ctymologisches Wôrterbuch

a.bourg. ancien bourguignona.f(r). ancien françaisa.saxon anglo-saxonaIl, allemandcat. catalancolt. celtiqueesp. espagnolf r. françaisgerm. germaniquegr. grecin, irlandaisital. italienlat. latinlat.méd. latin médiévaln.gr. nouveau grecprov. provençalskr. sanskrit

a. annoabl. ablatifabsol. absolumentacc. accusatifad loc. ad locumadj. adjectifadv. adverbeastro!. astrologieastron. astronomie

circacanon. canoniquecf. confercamp. comparatifconi. coniectura

conj. conjonctiondimin. diminutifdiplom. diplomatiquedr. droitéd. éditionex. exeunteexcl. exclamation

Rem) . fémining.c. genus communegén. génitifgramm. grammairej id estib. ibideminc. incertainindéci. indéclinableinf. infinitifinterrog.ind. interrogation indirecteintr. intransitifi.q. idem quodjur. juridiqueliturg. liturgielog. (sens) logiquem(asc). masculinmath, mathématiqueméd. .médicinemetaph. métaphoreméton. métonymiemilit. militairemor(al). moralementmus. musiquemyth. mythologien(eutr). neutrenom. nominatif

ong. origineong. inc. origine incertainepart. participepéj. péjoratifpars. personnephil(os). philosophiephys. physiquementplusquepft. plusq ueparf aitprés. présentpron. pronomq y. quod viderhétor. rhétorique

siècleSC. scilicets.d. sans datesing. singulierspéc. spécialementspur. spurium (faux)sq. sequentiass. suivantessubj. subjonctifsubst. substantifsuper!. superlatifS.V. sub vocesyn. synonymet. tomet.t. terminus technicustech. techniquethéol. - théologietrans. transitifV. videv(ar).lect. varia !ectio

1137 1.né-3.né 1138

1. n (particule affirmative) assurément: HENR. ARIST.trans]. Plato Phedo p. 5,16: neque de iudicio igiturpercunctatus es, quo pacto fuit? Ne; hec nernpe nobisretulit quidam.

2. né particule interrogative enclitique: 1) est-ce que:A) interrogation simple: 1) directe: WEn. Gall. 18:Tune es Gallus qui prius proiecisti me? Aoius epic.Math. 89: me misenim, me infeticem, poterone doloremumquam mutata soivere letitia? RATIER. prel. I coi.164: numquarnne vidisti ab aliquo resticulas crui.THIETM. 4,63: scisne quod omnis milicia celestis exercitusse preparat? EPIST. Worm. I 21 p. 43,22: censen

(= censesne) juste? ORD. VIT. hist. VII 17 t. III p. 374:cognoscisne me? Presbyter respondit: non. 2) indirecte.}1RÂBAN. epist. 57: scripsi ... vobis. . .quare animadicatur vel quid sit anima necnon et de origine ipsius,utrumne formam habere credatur. GESTA Trev. cont.122 p. 195,38: quod utrumne iii licuerit, vos discernite.WALTI-IARIUS 1277: situe tibi soli virtus, volo discere inarmis.

B) interrogation double: 1) directe: Wani. SPIR.Christoph. Ii 4,85 et 87: Tune meis ductum laribusgremioque refotunij ad Veneris spumas, insana libido,reducas?/ Anne oblita tibi pudibunde foedera Judith/non hoc pacta modo? WIDUK. 1,10: serione bec an ludoais? 2) indirecte: WIDUK. 2,17 p. 81: rege autem inter-rogante de eo pacem bellunme cogitasset. RADULF.CADOM. gesta Tuner. 13 p. 615: ipsius quidem in dubiumvenit, maiorne pigritia an imperitia in hune me coniece-rit dolorem. PeTit. ALF. dise. cler. p. 44: volens ... turpiaverane an ficta fuissent cognoscere.

11) pour nonne: FROUM. carm. 30,13: quis vestrumpecus,. . si cadit in fontem, citiusne revdllere currit?

III) pas même si, introduit une subordonnée hypothé-tique restrictive: WALANER. imag. Tetr. 228: non tepreterco, specubusne latebis, Homere.

3. né I) particule négative: A) ne pas même: 1) ne...quidem: EINH. Carol. 9: hostis.. . ita dispersus est utne fama quidem remancret ubinam gentium queripotuisset. MIRAC. Genes. Hier. 17: valitudo diremptaest ut nullum ne vestigium quideni ... remaneret.Lupus epist. I 4 p. 26: cum tatous esset propheta, neresponsum quidem divinum tam immani confectusmerore promcruit. THANOM. Bernw. I: familiarius sibiadiunxit ut ne minimum qujdem sine eius consultuageret. WiDuic. 1,6: ormes fundunt, ita ut ne unusquidem ex eis superfuit. 2) absolument: ANNAL. FuId.Ratisb. a. 887: sed tamen ne hoc clin aput se retinuit.GIRON. Salem, 126 p. 140, 27 W: ut ne unus evaderet(ib. 173 p. 176, 27W.: et ne unus ex Francis est mortuus.GUILL. CANT. Thom. II 7» p. 165: minutus ne imamguttam fleumatis ... supernatare videbat). EPIST. Me-ginh. 37 p. 236,24: quod ne dici las est. GUILL. CANT.Thom. 1117 p. 174: ne gutta sanguinis ulterius effusa est.

B) dans les propositions indépendantes pour exprimerla défense ou le souhait négatif: 1) devant un impératifWALAHFR. Wett. 339: si pauca addam, ne spernite,queso. CAR?f. libr. II A 5,7: nomen ne qucre, sodalis.

3 GERALD. prol. 16: ne despice verba libeili. EIUCEH. IVbened. 131,10: ne fie, Laurenti. 2) devant un subjonctif:Wen. Gall. 12: Domine Jesu Christe ... 11e existimesmentis meis. THEODULF. carm. XXVIII 275: sed neactus nostros discretio linqueret aima. HRÂBAN. carm.

10 9,41: ne occursus sevus noceat, ne Tartarus ardens/missus sed iucis ducat ad astra poli. RIdER. II P. 90:hoc facinus ne parvipendatis. GEIW. Auc. vita Udair. IP. 387: 'ne turberis' inquit 'anime, o frater'. PEijt. Atp.dise. der. p. 14: ne timeas hoc. HENR. Aiusr. transi.

15 Plato Phedo 57,11: 'o borie' inquit Socrates, 'ne magnadicas'. Ono Fius. gesta 1,5: in die bonorum ne immemorsis malorum. 3) devant un indicatif (e coni. vix probabili):CHRON. Salem. 186: ne Stigias spinitus intrat aquas.

Cl dans une proposition finale ou consécutive: THIETM.20 4,40: ut hoc ne fieret. ib. 6,73: ut Dominus, cui nullum

latet secretum, ne huic neque mihi hoc imputet. CERn.Auc. vita Udair. 6: ut deinceps a normula iusticie nedeviarent. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1077 p. 303:ut ne quid nimis sit. SuGER. carte 11 p. 360 (a. 1145):

25 ita ut ne de villa sua... exeant.II) conjonction: A) introduit une complétive négative

1) après un verbe de défense: PAss. Quir. Teg. 8: quareprecepit nobis domnus papa, ne rumpemus signacula?BERTHOLD. CopJsT. annal. a. 1070 p. 274: interdixit

30 eis ne omnino communicarent ci. 2) après un verbed'empêchement: CAND. FULD. Eigii. I 23 p. 233,2:videat, ne cadat. HRABAN. epist. 41 p. 480: ncscio quidobsit, ne eorum usus hominibus deserviat. Acwscomput. 1,33: et ne forte minus gratis hic quilibet

35 error / proveniat, factis consulo versiculis. WIDUK. 3,50:rogat, ne ci molestiam inferret. THIETM. 1,25: nonne,infit, predixi, nesicfaceres?GumL.PIcT. gesta p. 88,37:sucs ... obtestans et obsecrans ne quererent alium.3) après un verbe de crainte: LIUTG. Greg. 12: metuit

40 vit ilie, ... ne perderet celestia. Aonis vita Math. 11:cunque... stupida timeret, ne in fluvium subtercurren-tem decideret. RAYM. POD. 20 p. 299: metuebant vetoSarraceni ne per noctem civitas a nostris corriperetur.RADULF. CADOM. gesta Tancr. 32 p. 629: metuens

4$ Raimundus/ ne sibi neye suis desit qui dimicet hostis.spéc. ut ne: Doc. Port. Part. 80 p. 69 (a. 1102): et ideopertimesco, absit Domine, ut ne veniat michi mors.4) après un verbe de délibération: ERMENR. Sval. 9 P.160,29: coepit ... rogitare, ne hoc alicui hominum usque

50 anime sue exitum dixissent. Acrus pont. Cenom. p.172 (1X0 s.): reputantes intra se ne forte pro hoc eumilluc Dominus direxerit. Tizoo. PALJD. annal. a. 1121p. 77,9: cepit in animo suc, reputare, ne forte cornessuus... aliquid secum detulisset.

1139 4.ne—nebula 1140

B) pour que ... ne ... pas, afin que ... ne ... pas:

1) suivi du subjonctif: LIGIL. Sturm. 7: ad martien ani-malis sui, ne fere. . . illud devorarent. Aoius vita Bath. 9:esuriebat, ne pauperes esuricnt. RICHER. II p. 18:custodes, ne quis effugiat, deputat. Wiro gesta epist.

p. 3: scribere oportunum existimavi, ne lucerna lateatsub modio, ne sous radius sit in nubile, ne virtus me-morialis obducatur oblivionis rubigine. avec ut: ANON.gesta Hong. e. 10: tunc duces Ruthenorunt.. ut ne desedibus suis expellerenftr, filios sucs in obsides dederunt.annoncé par un corrélatif Ivo epist. I p. 42 (a. 1092):ad hoc eniin vobis septa monasterii Jacta sont, ne mundiamatores .intra castra mundum fugientium recipiatis.HuGo S. VICT. didasc. VI, IV p. 122,2: oportet ergout et sic sequarnur litteram, ne nostrum sensum divinisauctoribus preferamus. 2) suivi de l'indicatif: Lrn. deappar. Mich. 2: sed ne ultra cruptam intrare ausi sunt,pre foribus orationi vacabant. Wiro gesta 28 p. 46:presidio locatus foetal, ne dux Ernestus et assecutoressui nimium alacres effecti surit.

C) de sorte que, pour ut non, exprimant la conséquence:.DIPL. Henr. III 157 (a. 1046): ut.. .canonici .ita liberepredicta teneant bona, ne episcopus ullam potestatemhabeat aliquid mdc ... tollendi. DIPL. Henr. IV 318(a. 1079): ita tamen ne de nostra potestate exeat. GIL-LEBERT. virg. 15,4: tu tamen sic videas, ne possint nocere.GUILL. MALM. Glast. cccl. p. 40: sanctus David italinguarum gracia ditatus est, ne inter barbaros inter-prete egerent. TRAD. Teg. 252 (a. 1147): delegavit pre-dium ... n marmot chônradi abbatis taliter, ne ulli inbeneficium tradatur. Epirr. Wibald. 455 (a.1157):tanta corporis invalitudine pregravatum, ne ultra possetprocedere.

D) ne dicam, polir ne pas parler de: GUILL. Picr.gesta p. 78,33: mira celeritate, ne dicam trepida fuga,coin exercitibus dilabuntur. BERTHOLD.C0NST. annal. a. 1077 p. 300,22: nemo, ne dicam eques,pedes saltim. 0fb FRis. gesta 1,32: ut unusquisque,ne dicam manifestis ilium contradictionibus exasperaresed et occultis susurriis lacerare nef as arbitrent.

E) pour nec, dans une énumération: RECEPT. B.XXXIX p. 49: enula folia non tusa ne perpisata super-inposita tumorem et dolorem tollit. ANNAL, Camald.223,11 (a. 1017): non impedirnus nobis nullum pre-cium ne auneild set oratione.

F) pour qui non ou talis qui non: CARTUL. Clun. Jp. 4 (spin. )uIe s.): bec ideo tain subtiliter ordinavimusquia modo taro inveniuntur monachi, ne aliquemsollicitudinem habeant, nisi in servitio Dei.

4. ne si = nisi, y. nisi.(nealis faute pour vineale, vigne: Con. CAVENS. I 207

p. 266,7 (a. 960)): ipsam rebus...hec surit: curtis,hortalis, vineis et -isi

neane indécl. [vocalise d'origine byzantine] (mus.)

noeane, formule de sol,nisation des modes ecclésiastiques:TROP. Winch, p. 63: -e, autentus tritus. y. neno etnoeane.

neapolis, -j f [gr. &vve&itoÀiç] faute pour enneapolisrégion groupant neuf ' civitates': Uotrrio S . Y. polis:-is . . . id est regio continens sub se novent civitates.

nebella, -e f [dimin. de nebula] nuage: ODo CLUN.oec. p. 62: quos non tain cecat glaucoma -is.

nebodus, -i m. y. nepos.'o nebos, -tis ni. V. nepos.

nebotus, -i ni. y. nepos.nebris, -dis f peau de lynx ou de cerf' AELFR. Angl.

Sax. vocabul, p. 26: -s, sceat vel heortes hyd. ANGL.Sax. vocabul. II p. 86: -s, naese. oôôe heorl,a. PAPIAS:

15 -s, corium Diane quia coin pingitur. -s, pellislyncum vol corium corvi. UGUTIO: -s, -dis, id est pellislincis et cervi. WÀLTU. MAP ring. cur. p. 79,29: -demhabens pectore stellis stcllatam. ib. p. 163,32: mitterevinuni, escas, argentum, auruin, anulos, -des a sinibus

20 uxorum raptas.nebula, -cf forme nucula: GLoss. cod. Casin. 401 p.

468,49. 1) brouillard (Uciuno s. y . nubo: item a nube,hec -n, unde illud: exhalant valles humide -as queascendentes sursum nubes fiunt. GIRÀLD. topogr. J 6

25 p. 27: dom enim adhuc collibus ineumbunt, -enuncupantur; altius elevati et a terreno contagio liberesublimati, nubes vocantur): ANNAL. Fuld. Il a. 887

p. 107,6: Ijeus... monasterium ...et ipsam civitatem -adensissima... cireurndedit, ita ut neutrum invenire...

30 potuissent. DECRET. Frision. A 4 2 p. 43,19: si... illatenebrosa -a et frigidissirna hiems in ortos et in sepesdescendit, lune transit quilibet. . . in suam curtem.spéc., au pluriel: RAYM. POD. I p. 236: tantam spissitu-dinem -arum... ut palpare et per motum removere

35 cas a nobis aliquatenus possemus. HIST. de via Hier. 5p. 175: ambulaverunt per obscura loca profiter -as, queerant tain dense ut vix paululum longe conspicere pos-sent.

2) nuage: a) ait (Uom-io s. y . nubo: sont proprie40 nubes celi, -e terre et cirea terrain): WALAHFR. catin.

5,5,38: per lumina solis / qui -as pluviumque diemredeunte sereno / purifient. HILDEGARD. catis. p. 41,14:in quisbusdam enim montibus... quedam -a primumnigra ascendit, que postea coin dilatat, turbilenta fit.

45 GODEFR. S. Via. microcosm. 168 p. 187,25: sousadiuta cabre in nubes aut -as aut in aliud elementumaeris resolvatur. b) par analogie (en parlant d'un nuagede poussière): APPEND, de Ursmari pred. (A).. 55. Ben.III I p. 258): densaverat aerem equorum -a. ALAN.

50 INs. Antielaud. IX 4 p. 185: pulveris insurgunt -e.GIMLL. TYR. hist. cet. transm. XV 5 p. 667: pulverisequorum pedibus agitati -n. en parlant d'une grêle depierres: RAYM. l'on. 8 p. 250: sagittarum rabiem etsaxorum undique -am ... sustinuerunt. en parlant du

1141 nebularius - nebuiator 1142

sang. ROB. MON. REM. hist. Hier. IX 8 p. 868: exha-lantes calidi cruoris -as. e) nuée liée à la manifestationde la présence de Dieu dans l'Ancien Testament et lerécit de la Transfiguration; Si. mcd. 53,50,5: bec est-a festinans universa medicinans. PETR. COMESTOR hist.sdrnl. coi. 1134B: operuitque nubes tabernaculum...qualem decebat presentiam Dei. Et ad -e clevationemillius, deinceps moverunt castra. ACARD. ARROAS.tempi. Salom. 395: cum exirent sacerdotes extrasanctuarium, I -a replevit totum domus edificium.ALAN. INS. dist. col. 872C: in monte Sina Dominasapparuit in -a et precessit Israel in nube. d) au figuré;HIST. Hier. 11 12 p. 561: aspersam Joppitis tristitie etdoloris -am presentia sua detergit. GUILL. TYR. hist.rer. transm. XV 5 p. 664: detersa omni interiecti ranco-ris -a. e) par métaphore: GERARD. MORES. delib. p. 181:hi (sc. pseudopropixete) sont -e sine aqua et -e turbinibusexagitate.

3) fumée; a) au propre; Jso Otm. 1,6: magna odorissuavitas in basilica saneti Galli circumquaque diffusa...quasi in modum -e volitando redundari comperta est.Orro FRIS. gosta 2,34: iocis tristibus erumpentibus etexhalantibus -is totus vicinus erassatur aer. PETR.COMESTOR hist. sehol. col. 1443C: vapor -e de thureconsurgebat. T-IILDEGARD. epist. I 68 col. 288E: hortumstudiose coiebat sed -a superveniens ilium arefaciebat.HELM. 106 p. 208,30: mense enim Augusto pestifere-e in partibus luis consurgere dicuntur. spéc., en par-lant de l'haleine; ORD. VIT. hist. VIII 17 t. HI p. 372:exhaians de naribus suis proiecit -am ingentem veiutilongissimam quercum. b) au figuré (péj., en parlantdu péché): BRUNO QLJERF. fratr. 13 p. 734,4: quemfetoreni peccatonim putres carnes etiam prima diedensa -a ministrare soient.

4) obscurité; a) au propre: CAND. FULD. Eigil. II25,14: ultimus iule dies -e, elangoris et ire. 1-IRABAN.catir. 39,77,4: dies ire et vindicte, I tenebranum et -e.VITA Phil. Celi. 8: dixit sepe in nocte in eodem oratoriointer -as que ibi propter suam negligcntiain sepefichant, se.. .vidisse columbas. b) au figuré; HRABAN.univ. 11,20 coi. 329A: mystice -a significat aut obscuri-tatem seripturarum aut errons caliginem. lb. coi. 329C:-a velamentum mysteriorum Dei quod doctores sanetimeditando scrutantur. WALTHARIUS 243: nons menihilum simulata mente locutum / nec quicquam -evei falsi interfore erede. GUIBERT. Nov. vita I 5 p. 17:neque coniecturarum nostrarum -is et alios involvamus.d'où ignorance; ALAN. INs. dist. col. 872»: diciturignorantia (se. -a). c) ténèbres, apparence trompeuse;LIuru. Greg. 4: nomes -as effugarit infideuitatis etheretiec pravitatis. WALAHFR. carm. 5,28,10: exciusisinscitie -is. CoNca. Carisiac. p. 778,32: simplicemecclesiastice observationis cuitum failaciarum -is in-volvere. PASS. Ursule 6: omni -a prions turbonis fugata.

ErnsT. Tegenns. I 101: precordia meroris -a detersa.LAMe. HERSF. LUIt. 9 p. 319,8: eum inter vigiliam etadultam quietem prima... semai -a oculos eius pressisset(sommeil léger). Ivo epist. I p. 284 (a. 1098): oculos vi-

5 dentium etiam mediconim vaniloquiorum suorum fumopromissionum suarum -is intenebrare. CARTUL. epise.Haib. 137 p. 103,45 (a. 1114): ut posteris nostnis omnisignorantie -a touiatur. ANNAL. Magd. a. 1037 p. 171,1:ah imperatore de quadam infidelitatis -a notani. CARTUL.

'o archiep. Magd. 367 (a. 1180): ne factum nostrum...aliqua -a oblivionis valeat obtenebrare. ALAN. INs.Anticiaud. VI 137 p. 145: et omnes I errons peut -as.d) (en langage de théologien) apparence trompeuse ducorps qui voile l'esprit; PETR. CELL. epist. 1 57 coi.

15 483 D : corporum -a obstat, ne se vicissim meus etvcster spiritus sublatis impedimentis clarc videat.

5) trouble de l'esprit; WALT.FI. SPIR. Christoph. II4,126: leticiam revocate animis mestumque timoremet -as rcuigate procul nihii ecce pericli est. HILDEGARD.

20 phys. 7,20: canis molle et non forte cerebrum habet,et illud interdum de mails -is tangitur.

faute, péché; SEQ. ined. 69,67,3: pro gravi Adaeprotoplasti -a.

7) (méd.) nuage, trouble (dans les urines): COLL. Salern.25 11.1 P. 5: apparet in urinaui ... quandoque in superficie

et dicitur nephylis sive -a, id est super stans, quiaquasi desuper natat in urina.

8) pâtisserie légère, espèce d'oublie; CARTuL.Brivat.106 p. 123 (a. 1011-1030: habet concessum ubladas

30 et -as et pigmentum. UDALR. consuet. Ciun. I 49 col.696 e : ea que in ferramento characterato de conspersionefarine tenuissime fiunt, et ah hominibus Romane lingue-e, a nostratibus appeilantur oblate. CARTUL. tempi.Dozenc. C. 10 p. 268 (a. 1132): servitium est so-

35 lummodo pigmenti et -arum et corbeliorum. MONA5T.Angl. VI fit. III p. 1182 (e. 1170): . sacrista in cenaDomini, sumptibus suis,... tain -is quam in vino,cervisia et vasis, et aqua ad ablutionem pedum (cf.Raine, Histonians of the Church of York lU 77).

40 BERNARD. Moiu. consuet. Clun. 2,12 (éd. Herrgott p.302): ea que in ferro characterato de conspersione farinefiunt tenuissima, que vocantur -e. COLL. Salern.V p. 208: partis pro vomitu sic fit: farina cum lactetitimalli commisceatur, vel cum succo eilebonï albi,

45 admixto melle vel zuccharo et fiant inde oblate vel -e.CARTUL. Anian. p. 240: in festis annalibus ...unicuiqueII! -as. y . neila et neula.

nebularius, -i m. [nebula] pâtissier, fabricant d'oublies;CONST. dormis reg. p. 13 i: De -o. -us consuetudinarium

50 cibum, et III ob. homini son in die.nebulator, -is m. [nebula] marchand d'oublies ou de

friandises(?): PETR. BLES. epist. 14 col. 49-i-: regis enimcuriam sequuntur assidue histniones, candidatrices,aleatores, dulcoranii, caupones, -es, muni.

1143 nebutesco — jiec 1144

nebulesco 3. [nebula] couvrir de nuages: JOR. ALT.arch. VIII 314 p. 369: nec speculum longi -h tempoSombra.

nebulo, -nis in. 1) charlatan, trompeur (PAPIAS s.v.:.0, -ois, glutto, vanus, obscurus, mendax, inductor, 5illudens, fallax. UGUTIO s.v. nubo: hic -o, lecator, quiavanus est et ut nebula cite evanescit): RATIIER. prel. 5col. 291 B: bromios quam philosophos, -nes quam vera-ces ... amplectuntur. id . cpist. 3 p. 22,12: iste veromagnus -o qui sub ovina pelle lupum conatur tegere 'orapacissimum. LAMS. ARD. hist. Ghisn. 91 p. 604,11:rninistralibus, mimis, -nibus, gartionibus, scurris etioculatoribus ... satisfecit.

2) vaurien: EINI-1.? pass. Marc. 2,2: arcam.. .aperuitet ilh nequissimo -ni auferendi ex ea quod vellet... 15

potestatem fecit. AUDRAD. cairn, p. 98 y. 270: cecatuspresul -rus plenus amici / dixit. 1-IILDEB. flot. asp. col.144L4 : tons quorum tallit rigidos mentita Catones fquos accuse opus, quos vita probat -nes. Rup. l'un.Inc. 12 col. 344B; qui nescio quem -nem illius fortis 20

armati satellitem ... de isto atrio ... foras eiecerunt.Orw. VIT. hist. IV 8 t. II p. 224: nobiles puelle despi-cabilium ludibrio armigerorum patebant et ab im-mundis -nibus oppresse decccus suurn deplorabant.PETIt. CANTOR verb. abbrev. III col. 290: -nom et 25

lenonum turba constipatus, scolas Xenocratis intravit.3) vaniteux, fanfaron: WALTHARILJS 555: non assunt

Avares hic, sert Franc[ -nes/ cultores regionis (voirStrecker et Fiekermann ad loc.)

4) proxénète: GALAND. REON. prov. 160 p. 95: 30

filiasque suas prostituentes -nibus vendunt.nebulonitas, -tis f [nebulo] fourberie, charlatanisme:

GUIBERT. Nov. pign. sanct. col. 621 C: eorum quos arabie declamandi rabulos Hieronymus vocat rnendaciisquotidie cernimus alieni marsupii profunda nudari. 35

Quorum tanta -te concutimur, tanta divinorum adula-tionc ferimur ut... scurras... liguriendo exsuperent,corvos ac picas importuna garrulitate precedant.

nebulositas, -tis f 1) nébulosité, excès d'humidité:Huco S. Via. quest. mcd. 53 p. 60: ascendet enim 40

ignis ilIc quantum ascendit diluvium, scilicet quindecimcubitos super cacumina montium et purgabit -terrihuius aeris inferioris qui dicitur celum et deformitatemterre renovabit. 2) (par métaphore) ignorance: GERARD.MORES. delib. p. 117: ad incogiitas, inauditas autem 45

nationes orbis terrarum Apostolice predicationissplendor directus est, ut... deduceret taliuni -tem perillorum spiendorem ad aristum.

nebulosus, -a, -um I) adj.: A) nuageux, brumeux:WANDALB. creat. mund, 56: -am f speram nublleramque. 50

Dicum. mens, p. 40: sequitur Nivaria acre -o et coactoac, propterea, semper nivalis. GEs'rA Alber. 318: mariesequens totum valdeque fuit -um HILDEGARD. caus. p.97,3: in -a et humida temperie aeris. id . phys. 1,13,

col. 1134C: ab humida et a -aura se observet quia hmhumiditate sua pulmonem ledit.

B) (par métaphore) qui e l'aspect d'un nuage: 10H.

SCOT. hier. Dion. I col. 136-: in humana videliceteffigie, in.. .ignea, -a, electrina.

C) obscur, sombre: 1) au propre: GERARD. Mogrs.delib. p. 157: ut luccant in mundo, quemadmodumlucivome in Ioco facule -o. UGUTIO s..'. nubo: -us, -a,-uni, obscurus. Pu'nt. C0ME5T0R hist. schol. col. I402A:Ophel enim est nornen tunris -e que non longe erat atemplo (u. Vulg., Micha 4, 8). 2) par métaphore: Jon.Scor. hier. Dion. III 3 p. 253: purgat humanos animosab omni -a caligine qua impeditur oculus mentis. Wn'ogesta pro]. p. 6: -o velamine carnis exuta multo liberiuscadem vivacitate perfruatur. H0N0R. AUG. cogn. vit.T 1 col. 1006: hic quilibet invidus -a fade mihi fortassis•oceurrit. 3) au figuré: WALAHFR. Carol. prol.: regni aDeosibi comniissi -am et ... pene cecam latitudinero...luminosam reddidit. VITA Cour. Const. 17: -am pa-triam nostram illuminani disponebat.

.D) vaporeux: VITA Rom. Jur. p. 141,38: reductisnamque -i tccminis vestimentis.

E) (au figuré) faux, erroné: CONCIL. Carisiac. p.780,33: remota omni -i dogmatis vanitate.

F) (au figuré) troublé, agité: CAsus Gal!. cont. 7:coin autem -a tortura, Kerhardo per omnia preluderet.HILDEGARD. epist. 1 68 col 288 c : hortus iste initiumtuum erat, quod primum per vaniam vicissitudinemaliquantum -um fuit.

1.1) subst. n. plur., ombre, obscurité: HYMN. Sangail.p. 94: lux oritur gratissima / noctis inter -a.

nebulum, -i n. [nebula) 1) obscurité: HROTSv. gesta556: nox ... obtegit rursum -o terram tenebroso.2) (niéci.) petite tache de la cornée: RECEPT. B. XXIIp. 45: ad albugines et -a ocutorum. 3) (au figuré) trouble(d'une passion): C0NST. 1207 (a. 1162): deterso tociusrancoris -o.

nebulus, -a, -um obscur: UouTIo su. nubo: -a, -um,obscurus.

nec forme verte: Doc. Amiat. XVII 99,36 (a. 1014).I) adv. de négation: A) ï. q. non, négation qui porte:I) sur un verbe: HRABAN. carm. 39,8: non tres deos,nec profero,/ scd unum deum predico. Rima. Anse.38 p. 72: -c silentio quoque pretereundum arbitramur.RICHER. II p. 20: -c moratur B. et.,. terram tirannioccupat. Ru0TG. COL. 33 p. 33: ut, qui non laborat,-e manducet. THIETM. 7,51: et ille: '-e pontera hune

preterire vole'. MIRAC. Eupli 3 30,21 : -c pretereundumest... unum de multis reticere micraculum. Orw. VIT.

hist. XII 31 t. 1V p. 432: clarescentibus culpis, iudiciosynodi depositus est; unde e in catalogo pontificumcomputandus est. Orro Rus. gesta 2,25: quia -c licet.CARTUL. Naumb. 371 (a. 1192): cum tempore crev.itamor, qui -c est sumrnus. 2) sur un adjectif, gérondif;

1145 nec 1146

participe passé: ANNAL. Xant. a. 865: -c mirum, siipse ... omnibus bonis privaretur (Thietm. 8, 26. GUILL.

Picrr. gesta p. 70,30. Orro FRIS. gesta 1,61 p. 87).RICHER. II P. 90: -c moratus, premissis centurionibus,ibat. CHRTST. Wcncesl. 88: humillimus et omnium mona-chorum -e dicendus infimus. GUILL. Pzcr. gesta p. 82,35:1mo -e multe in cura vindicte compos. 3) sur un substantifCAND. FULD. Ligil. J! 12,22: -c mora continuo, dextrainnuit ipse nitenti (Aoius vita Hath. 13. POETA SAXO

1,59. OrTo Fius. gesta 2,21). WALnJAR1US 1333: -cmora -c requies, bellum instauratur amarum. OnoFius. gesta 2,12 p. 114: quia -c personis sed ecclesiis... aprincipibus tradita surît. ib. 2,34 p. 142: -c dubium quincivis ad obedientiam pontifici ...venisset. 4) sur unpronom ou un adjectif indéfini: Vn'A Liutb. 35 p. 41,7:-c ullus ... hominum michi aliquid de cius obitu re-ferebat. Dia. Conr. 11187 p. 249,28 (a. 1033): -e tillaimpediente causa. SUGER. carte 11 p. 361 (a. 1145): -cquisquam terram . . . excolendam suscipiat. ACTA Pont.Rom. Gall. IV 187 p. 331 (a. 1177): -c aliquis ibi potestedificarc moiendinum. 5) sur un adverbe: Wsn. Gall.27: -e digne tacendum reor. WALAHFR. imag. Tetr. 144:-c frustra. WALTHARIUS 1420: -c solum me sed cunctossupereminet armis. RICHER. 11 P. 24: -c multo post.DIPL. Henr. III 114 (a. 1043): -c iuste. FULCH. hist.Hier. 111 59 p. 814: conditor omnium facit ea, immo -cminus sunt utilia (cf. sens 1I)C)5). ORD. VIT. hist. VIII16 t. 1112. 363: sed -c sic oppidaneos ad libitum suumcoaretavit. spéc. et nec = nec: CARTUL. Januens. p.15,4 (a. 965): et -c nobis liceat nolle quod voluimus.CARTUL. Bond. 213 p. 169,36 (a. 1096): et -c michiliceat ullo tempore noue quod volui.

B) i.q. ne quidem, pas Inéme: VITA Severi Neap. p.272,14: admirabilis clementia Del, qui -c pontificemsuum in minimo contristare voluit. LiciTe. Greg. 9:qui -c minimi verbi lesionem absque ultione ... ferrevalemus. Wrrr. Gal!. 29 p. 273: ut -c minimum quodsolebat alimentum cibi sumeret. Lupus epist. I I p. 2:qui -c primordia notitie contigissem. RUD. FULO.

mirac. 4: ita sanum, ut -e signum aliquod in eu pristinedebilitatis remaneret. POETA SAXO 3,21: nam furorhostilis voluit -c parcere sacris edibus. Ano VERC.

press. p. 326, 19-20: quod iudicium -c in ipsis laicisetiam oninino adprobatur. ADAM BREM. p. 45,2: antequarum .impetum -c armati reges subsistere poterant.LAMS. ATREB. prim. scd. col. 638A: sed domnus papa-c huic petitioni assensit. GALL. ÂNON. chron. p. 418(= 47,1 M.): Kazimiri ...milites -c unam dimidiam(sc. legionem) adimplebant. ACTA pont. Rom. Gal!. II79 p. 164 (a. 1154): sed -c in secundam vocationemepiscopus suam presentiam exhibuit. avec le mêmesens l'expression nec quidem: WAuuiFR. Wett. 210: ut-c signa quidem parvi videantur ocelli. Acius vita Hath.5: a vins tanta separatio erat, ut -c presbyteri quidem,..

claustrum earum ingrederentur. ANNAL. Fuld. II a. 869

p. 68,13: ita ut -c manum quidem ad os mittere preva-leam. THANOM. Bernw. I p. 751: pcœ enim nulla bora,-c refectionis quidem, desidie ilium argucbat. à rap-

5 procher de l'expression nec unus quideni, pas mêmeun seul: CARTUL. Jund. 46 p. 39,33 (a. 823): sanctorumcorpora quinque, ex quibus -e unum quidem habemus.FULCH. hist. Hier. I 27 p. 299: fumus flammaque sicprodire cocpit ut -c unus quidem custodum civium ibi

10 ulterius morari posset. ou, absolument, nec unus: RIMB.

Ansc. 19 p. 40: super ipsum. . . -c una descendit pluviegutta. THIETM. 1,11: per omnes hos, -c uno saltem agni-te. lb. 6,8: ut e municione...-c unus egtdi presumeret.ORD. VIT. hist. VII 16 t. 1H p. 250: unde -c unus de

15 satellitibus regiis est inventus qui curaret de exequiiscorporis ipsius.

C) avec un adverbe de négation (pour renforcer cettenégation): TIIEGAN. Ludow. 19: ad mensuram ridebatpopulus coram co; ille nunquam -c dentes candidos

20 sucs in risu ostendit..1.1) conjonction, i.q. et non: A) lie deux mots ou deux

propositions: 1) lie deux mots: HRABAN. epist. 41 p.480: cum sit inrationale -c ullo modo legis capax. CARM.

var. J 22,13: invidiosus erat nulli -c invidus nUi. 2) lie25 deux propositions: WALAHFR. catin. 5,47,9: pando quod

ignoro, -e contradico petenti. Lurus epist. 1 3 p. 16:arbitror enim, -c vereor quod bec opinio falsum mehabeat. HRADAN. epist. 2a p. 382,23: hortatur nos lexdivina ad deferendum Domino dona -e excipit aliquem.

30 Acius epic. Hath. 304: sed quid sola diu veterummonumenta retexo/ -c cum his una et nova commemoro?Rima. Anse. 25 p. 55: labore invenies eum, -e est licitumcuiquam eum tibi insinuare. PETR. ALE. dise. der. p. 45:pater, fate, -c subterfugiam monitis obedirc. nec u I] us,

35 nec aliquis t q. nullus: Rime. Anse. 35: ipse solustacite ruminare solebat, -c ulli ea manifestare volebat.RICHER. Il p. 94: cum iam in Gallorum contemptumquedam maledieta effunderet, -e aliquis ci responderet.nec unquam t q. et nunquam: RUOTO. COL. 20

40 p. 19: unum nos semper idemque sensisse -c umquamvota nostra in quocumque negotio discrepasse.TI-IIETM. 3,12 p. 112: qualiter autem hoc sibi fueritrevelatum, non aperuit, -c umquam mihi aliquis intimarepotuit. 3) ne porte que sur un mot de la seconde pro-

45 position dont il inverse le sens: Ono Fais. gesta 1,5:omne enim corpus ex corponibus constat -c inconveniensarbitrantur phylosophi. ib. 1,19: ipsi militem coliigunte longe ab co castra metantur. ib. 1,23: qui patruum

suum... non exuens, non bene gratus beneficiorum50 extitit -e plene fidum principi suo se exhibuit. 4) in-

troduit une parenthèse négative: HRABAN. earm. 22,7:verum dico tibi, -e me sententia failit. TniETM. 6,56:nos omnes - -c aliquem excipere valeo - vice amico-rum hostes huiç fuimus.

1147 nec 1148

B) avec adjonction d'autres particules précisant le sensde la coordination: 1) explicative (ennui): 1-IRABAN.epist. 54: de quo qtestio est. -e enim liii desperandaest remissio. 2) restrictive (tamen ou etiam): Lupus epist.1 4 p. 18: quamvis ... amicorum solacia temptaverinthune tantum levare dolorem, -c tamen oh eam remprofecerint. WIDUK. 1,26: non sprevit, -c tamen suscepit.THIETM. 7,72: non mec sufficit sciencie -c etiam facun-dia. UDALR. consuet. Clun. IJJ 3 col. 734 e : nullus ciloquitur, -c etiam ille qui ministre ci. 'o

C) avec non ou un autre adverbe négatif, et aussi (jourenchérir) sur une affirmation: 1) nec non: PonTA SAxo5,71: et Francos orientales nec non Alamannos acBaioarios iam tenuere prius. ANSELM. CANT. presc. etpred. col. 507 fit.: De concordia prescientie et pre- 15

destinationis -c non gratie Dei cum libero arbitrio.Wno gesta 19 p. 39: Augensem ecelesiarn -c nonabbatiam Sancti Galli nimium distrahendo. 2) nec nonet: WEn. Gal!. 15: qui cos domum introduxit -c nonet septem diebus ... ministravit. DIPL. Conr. JJ 186 p. 20

246,37 (a. 1033): confirmamus ...cortem Pavonem -cnon et illam que in Roboreto dicitur Corte regia.BERTHOLD. C0N5T. annal. a. 1060 p. 271,26: omnes the-sautes suos. .-c non et filium suum. . . transmisit.CAgTUL. Bund. 375 p. 280,35 (e. 1170): cura consilio 25

Egenonis eiusdem ecclesic advocati -c baronum -cnon etministerialium. CARTUL. Cales. 31 p. 55 (a. 1187):fratres Cartusie -c non et fratres Silve. - . obsecravit.3) nec non et.. - que: EPITAPH. var. II 108,15: confovensviduas -c non et inopesque pupillos. 4) nec non etiam 30

et: REOINO chron. a. 777: regis et filiorum eius -c nonetiam et Francorum. 5) nec minus: WANDALB. martyr.alloc. 50: illorum pietas -c minus alto! prefulget merito.Con. Patav. p. 25,6 (a. 853): genitoris nostri Lothariiexcellcntissimi -c minus imperatoris. RUOTG. COL. 37 35

p. 39: felicitati invidens aliene -c minus saluti sue.6) nec minus et: RIdER. II P. 30: -c minus et arcamopere eleganti decoravit. à noter nec et i.q. nec non et:MON. dipl. Pol. p. 79 (a. 1166): meos fratres ... Bolez-laum atque Mesconem -c et fratrem. . . Kazimirum (var. 40

lect. sicut et).D) reprise d'un mot négatif.- HRABAN. carm. 46,6:

nemo valebat / lenire hune precibus, -c date finem.DIr.L Ludow. Germ. 89 (a. 858): ut nullus episcopusvel abbas -c abbatissa neque comes aut vicarius sent 45centenarius aut clusarius -c pontonarius neque ijilusindex publicus seu aliqua potestas. . . ulfrsm ... molestiam

.facere presumat. THIE-rM. 4,18: numquam fuit ante-c post. ib. 5.5: propositum itineris ...interrumperenequaquam posse -c velle respondit. Lin. Domesd. II 50

360b: nesciente abbate nec ministris suis.E) i.q. et ne, après ut ou ne: BERT.UAR. CAS. carm.

Ben. 398,190: ne lupus -c hostis pestifer de grege tollatovem. HRABAN. carrn. 17,30: ne male putrescant, -c

ca vermis edat. WErr. Gall. 12 p. 263: ut de hoc iocoin deserta recedatis -c amplius hue introeatis. WAN-DALB. creat. mund. 168: ut vïr I sit, -c femina desit.

F) avec le subjonctif, pour exprimer une défense: 1)1. q.ne: WALAHFR. Wett. 302: 'hoc servabis', ait 'nec preter-miseris exhinc'. HRABAN. car.m. 11,47: accipe mentepia / -c spernas vilem, cum gazas gestet in arca. DJ1'L.

Otton. II 112 (a. 975): et -c plura vel maiora exiganturvectigalia. CARTUL. Tmol. P. 8,16 (a. 1017): -c cessionesvergencia temporum oblivionis mandentur. b) i. q. et ne:GESTA Franc. expug. Hier. 18 p. 502: resta, -c timeas.

G) nec (neque) ... ncc (neque)..., ni ... ni..., dansdes balancements de la phrase: Lex Saxon. 40: si vero-c parentes -c puella consenserunt (cf. WALAIIFR. carm.5,32,5. THIETM. 6,40. Ivo epist. I p. 9 [a. 10901. PETR.

ALE, dise. cler. p. 46. Huco S. Via. didasc. VI, IV

p. 118, 16). LEX Thuring. 27: si autem -c filium -cf iliam neque sororem habuit. HRABÀN. carm. 15,7: -cmare -c tellus, montes -c silva vel alpes huic obstarequeunt. id . epist. 45: ac ideo -c tres deos, -c tres om-nipotentes, -c tres bottes, -c tres magnos, -c tres es-sentias in :oeo dicere las est. Du'L. Otton. II 253 p.288,6 (a. 981): ut ab eis -c donaria aut redibitiones -cpignorationes vel iniuste districtiones exigantur. LUI.

Domesd. 1 336: -c Godricus filius eius -c ullus alius.dare potuerunt extra civitatem -c extra parentes eorumnisi concessu regis. Ono FRIS. gesta 1,5 p. 18: -c igituractu, -c natura conformis est quia -c fuit, -c est, -c essepoterit alius Deus, alius creator, alius oninipotens.HRABAN. epist. 2a p. 383,26: -c hoc quidem vulgoneque frequenter feci, -c sine auctoritate maiorum.THANOM. Bernw. 36 p- 774: ut nequc archidiaconus, -cmeus senior... se intromittat. BERTHOLD. CONST. annal.a. 1076 p. 285,38: in qua re neque testibus vel inquisi-tione opus erat, -c tergiversatione aliqua tegi crimenpoterat.

H) nec... vel: THIETM. 7,34: ut -e videre vel aliquidpotuissem audire (cf. Ivo epist. I p. 16).

1) nec ... aut: POnTA SAXO 4,63: CaIlla -c tante fuitaut Germania cladis immunis. BERTHOLD. CONST.annal. a. 1075 p. 277,42: -c deinceps alicuf vendere casaut emere liceat, -c decimis uti.

K) non... nec: LIUTO. Greg. 12 p. 76: qui post aurumnon abiit -c speravit in thesauris pecunie. HRABAN.carm. 28,4: non hune tempestas quatiet, non turbidusAuster, / -e Boreas glatie stringere nempe valet. spéc.suppression de la première négation dans un balancement(y. D. Norberg, Beitr. z. sp/itlateinischen Syntax,Uppsala 1944, p. 105. La poésie latine rythmique duhaut Moyen—Âge [Studio Latina Jiolmiensia] p. 102):WALAHFR. carm. 5,18,28: sol radios -c lima suos cecoinvidet orbi. LEX Thuring. 29: si filium -c filiam habuerit.TRAD. Frising. 336 (a. 815): quod ipsam ecclesiam extraepiseopatu (sic) Sancte Marie licentiam -c potestatem

1149 necatio - necessarius 1150

tradere habuisset. THEGAN. Ludow. 44 p. 600: nisilinguam habuissem ferream. . . omnes nequitias tuasexplanare -c enumerare potuissem. CARTUL. Clun. IV2980 p. 178 (e. 1049): ego -c meus conductus, homo -cfemina manum mittat. à noter l'emploi de net, en corré-lation avec non d'une part, et net etiam, de l'autre: ne pas... ni ... et non plus: GERÀRD MoREs. delib p. 135: noncairn erit vos, -c tales dies, ut modo sunt, -c etiamanni. y. ne que, col. 1219 1. 40 ss.

L) si.. .nec i.q. nisi: DWL I-lenr. IV 269 (a. 1074):cadem regina ... et a nobis concepta proies post obitumnostrum - si veto -c proies superstes Tuent sola -que dedimus, possideat.

M) i.q. et: CARTUL. Anian. 209 p. 338 (a. 1167):vendo et solvo.. totam iliam dreituram quam ecclesiade las Trellas -c ego habebamus in decimo de Cadenaz.

necatio, -ois f mort par ablation des membres: Epis'r,var. 1133 p. 357 (c. 841-6): sicut ... propria suffocatioet actus apostolorum lectio (1, 18) manifeste, ita quodcontra unitatem pugnarit et mors capitis et membrorum-o aperte declarat. Huco FLAV. chron. 11 29 p. 402,4:omittimus -nem et piscationem noveni capitis parvu-lorum in vivario.

necator -is, m. 1) meurtrier, celui qui ordonne unmassacre: CARTUL. Cormar. 32 p. 65 (e. 1007): cumHerode parvuiorum -e. EKKEH. IV cas. Gall. p. 53:ferro intcrim parcere -ibus iussis. GnwoH. in psaim.35,3 p. 418,9: populos iniustus, negator et -r Deihominis bene omnia facientis.

2) celui qui s'empare des biens des pauvres: REGn'osyn. caus. 2,389: -es pauperum, quousque reddant, abecclesiis exciudantur. CONST. 1397,4 p. 569,4 (a. 1110)::raptores et fratrum -es ab ecciesie liminibus exeludan-tur. CARTUL. Rhen. inf. IV 616 p. 769,3 (a. 1115): eumqui.. .hane predictorum pauperum substantiam re-tentare, alienarc ... presumpserit, quasi pauperum -em

anathemate condempnemus.3) celui qui fait violence à: PAss. Casti p. 22,3: lovera

puerorum violatorem et sue germane, more canino, -em,neccesse y. necesse.necco 1. V. neco.needum 1) pour nondum, ne pas encore: Lupus

epist. T 4 p. 20: unde nequaquam desperaverim, quodalus -m sit datura. Aoius vita Hath. li: quod -m regietuitioni commendatus esset. VITA Rimb. 11 p. 90,6:propter noveliam eiusdem sedis institutionem et -mconverses ad fidem populos. WALTHARIIJS 564: -msermonem complevit, humotenus ecce corruit etveniam petiit. THIETM. 2,29: iuvenis -mque coniugalisociatus amori. DTPL. Otton. Til 315 (a. 999): etsi -mculmen ad imperiale provecti. WIDUK. 2,28: et ex meipso fidem probabitis quam per nuntium -m potestis.PETR. DAMIAN. epist. IV 16 col. 335B: quomodo beatusJoannes festivitate -m elapsa, sed adhuc durante,

conceptus sit. ib. VI 15 col. 398B: diabolus enim quasiadhuc vivit, dum eum ultimi iudicii gladius -m trans-f odit. BERTHOLD. CoNsr. annal. a. 1077 p. 28941: que -maderat.

5 2) necdum ... necdum ne pas encore.. .et ne pasencore: PETR. DAMIAN. epist. VI 28 col. 438B: cumChristus -min cruce suspcnsus, -m per .resurrectionis...gloriam fucrat subiimatus.

3) ne pas même: Run. FULD. Lech. 17: quia monachi'o locum ilium inhabitantes pauperes erant et -m alia

servitia habebant, sed solo manuum suarum laborevictitabant.

4) pour nec, et ne pas: ADAM BREM. 3,42 p. 184,23:cumque dux mammone cupidus totam pro censu

15 rationem poneret -m DCC argenti marcis posset ullomodo plaeari.

5) pour non, ne pas: ORD. VIT. hist. XI.l 24 t. IV p.403: et quantum potuit multis incursibus me mole-stavit, sed prohibente Deo -m prevaluit.

20 neceforet y. necesse.

necesarius y. necessarius.necesitas y . necessitas.neecssa V. necesse.necessarie V. necessarius,

25 necessario y. necessarius.

necessarius, -a, -um I) adj. (forme necesarius: Fou,i.imp. 25 p. 304,16 [a. 828-40]. CARTA a. 1099 [Muiioz yRomero, Colecc. Fueros p. 347]): A) employé seul:I) qui tient à la nature même des choses, dont le con-

30 traire est impossible: J0H. SAR!sB. metal. II 13 p. 85:-um est quod aliter esse impossible est. ib. 1119 p. 153:quod aliter esse non posse creditur -i suscipit nomen.

2) nécessaire, qui ne peut faire autrement: Joli. SC0T.

pred. V 5 col. 377B: non enim Deus omnium bonorum35 causa est -a, sicut ignis ardendi .. sed est voluntaria.

3) inévitable, inéluctable: ANAST. chron. p. 75,4: qui(sc. episcopi) cuva ob -a obstacula non convenissent,consenserunt tamen propriis litteris. PETR. LoMB. sent.II 32,5 p. 478: -um potest diei peccatuni originale quia

40 vitari non potest. ATAN. INS. dist. coi. 873A: -ma, diciturproprie inevitabile, et secundum hoc -um ponitur contracontingcns; unde dicitur Deum esse -um. UCUTIO

s.v. recto: -us, -a, -um, inevitabilis.4) nécessaire, indispensable: a) en parlant des hommes:

45 Tvo epist. I p. 84 (a. 1093): eharus vel -us est frater ille.Joli. SAlusa. potier. 47,1 p. 260,19: superbia ci magis -ossubstituit magistratus. b) en parlant des choses: RIMa.Anse. 6: hoc autem ideo scribere -um duximus. Aurusvita Hath. 7: cum ceteris cibis et potu -o. ANA5T. ehron.

50 p. 338,4: concivium deficientium circa -as utilitates.THIETM. 8,31: pontesque -os parare iubet. spéc. tes-e: GuWL. PIcT. gesta p. 56,25: si convectatio-acm frumenti et aliarum rerum contra obsidionem-arum prohibere valerent. 0 go. VIT. hist. VIII 1 t. HI

1151 necessarius 1152

p. 261: festinabat ad curiam regis, loqui cum illo derebus -is. VITA Adelg. I p. 814: aliqua puel!a de rebus-is monasterii curant gerens.

5) utile, salutaire (ALAN. 1145. dist. col. 873 A : -umdicitur aliquando utile. Ucu-no 5v. necto: -us, -a, -um, 5

• . .utitis): HJLkBAN. epist. 9: huius libri -a ... meditatio.DIPL. Otton. 1! 233 p. 262,21 (a. 980): petitioni salu-berrime ac va]de -e ... assensum prebere nobis ... libuit.ADAM BREM. p. 111,10: tesaurum ... eol!ectum et quasiminus -um, si infra parietes clauderetur. Huoo S. VICT. 10

didase. VJ,IX p. 126,11: aliquando superf!ua. . . velaliud non -um adiungitur. GUTLL. Tyg . hist. rer.transm. XVIII 16 p. 846: cuius introitus in regno sepefuerat utilis et -us.

6) adéquat, approprié: THIETM. 1,20: succurras mihi 15

medicationibus -is. DIPL. Henr. 1.1. 243 p. 280,23 (a.1012): largimur omnes terras, silvas, ... et crimes -asfunctiones quas liberi hommes. . . antea... tenuerunt.ACTA pont. Rom. Gall, 1 31 p. 214 (a. 1132): redditus

ad -os usus eiusdem ecclesie. RICHARD. S. Via. iud. 20

pot. col. lISIE: attende autem il!ud ultimum iudiciumquam sit congruum vel, ut sic dicam, -uni. Orro FRIS.gesta 2,19: hacque tam sapienti quam -a lege data.GUILL. TYR. hist. Ter. transm. III 5 p. 117: machinasad suffodiendum murum habiles et -as. 25

7) démuni du nécessaire, nécessiteux, indigent: VirASig. I p. 623,32: ille homuncio nempe ut erat -us.EPIST. Tegerns. I 75: frumenti vel alterius rani valdesumus -j. CARTUL. Anhalt. I 147 (a. 1073): si quis...exercitus exustulatione depopulatus sive Dei iudicio 30

castigatus aut ex quacumque causa -us extiterit.8) amicus -us (ou expression similaire), familier, con-

seiller: Larro. Greg. 15: coeperunt conqueri . . . utriusquesexus -i amici ... de eius transitu. WIDUK. 1 9: convo-catis prineipibus et -is amicis. CONSUET. Argent. 111 35

p. 17: omnium qui -jet cotidiani sunt ministri episcopi.ORD. VIT. hist. Viii 10 t. III p. 321: cura suis -iramicisconsilium mut. l'En. COMESTOR hist. schol. col. I670A:

amici -i dicuntur qui non deserunt hominem in articulonecessitatis. 40

9) (log.) rationes -e, arguments démonstratifs, quiconcluent avec certitude: RICHARD. S. Via, trin I 4col. 892: in hoc opere ... non modo probabiles, verumetiam -as rationes adducere. ib. I 4 col. 8921): vidcturomnino impossibile omne -uni esse -a ratione carere. 45

Ono FRIS. gesta 1,5: sofa ergo divinitas ...simpiexesse -is probatur rationibus. Huco S. VICT. didasc. VI,XIV, p. 131,26: ratio disserendi dividitur in probabilemet -am et sophisticam; probabilis dividitur in dialecticamet rhetoricam; -a pertinet ad philosophos, sophistica ad 50

sophistas. -10) domus -a, latrines: VITA Bertr. Grande-Sylva

(AA. 55. Oct. X) p. 247C et p. 247E: per domum -am,per quam intraverant.

B) emplois avec complément, nécessaire à: 1) avecdatif' RIMII. Anse. 7 p. 28: que tanto itineri vidcbantur-a. FROUM. epist. 43: liber... valde -us est nobis. Wmux.1,17: natus est autem ci filins toto mundo -us. ADAMBREM. P. 5,2: alia omnia fert usui -a. Ivo epist. I p. 52(a. 1091-92): insufficientie mee -um. . .suffragium.FULCH. hist. Hier. II 24p. 463: erat cnim nobis valde -a.BERNARD. serin. sup. cant. II 46 III p. 60: magis no.scuntur sane apta ornatui quam -a esse saluti. ORD. VIT.hist. VII 15 t. III p. 229: cum multis alus reipublice -is.2) avec ad et l'accusatif' THANGM. Bernw. 17: omnemapparatum M novdlle ecdesie consecrationem -um.DIPL. Otton. I 129 (a. 950): mercatum et monetam...singulaque que ad bec -a sunt, . . . donavimus. OnoFais. gesta 1,47 p. 67: utensilibus ad tam longam viam-is. 3) avec in et l'accusatif GERH. AuG. vita Udalr. 3

p. 390: stipendiis in iter eorum -us. 4) avec le supin:THIETM. 1,10: que dictu maxime -a puto. ErnsT. Me-ginh. 28 p. 226,1: -um...factu. ARNULF. LExov. epist.106 p. 168 (a. 1175): singulaque michi dictu -a vide-bantur.

C) expressions verbales, -um est, -um duco, -umhabeo, -non reor il est necessaire, j'estime nécessaire:1) suivi de l'infinitif' HRAuAN. epist. 32: ne forte -umvobis foret in diversis voluminibus id querere. THANGM.Bernw. Il: -um autem reor ista... repetere. Coo.dipi. II Istvanokl. p. 18 (c. 1116-31): quos nominarc-um non duxi. Ono Fins. gesta 1,5: quidquid enimcomponiuir, ab a!io componi -um est. MON. hist. Fol.II p. 34 (Ebbo): talem. . .virum respublica nostra habet-um (e besoin de). 2) suivi de ut et le subjonctif 1-IRABAN,epist. 23: unde -um reor ut intentus auditor... scriptasua audiat. RIMB. Anse. 14: visum est illis. ..-um esseUt etc. COD. dipi. III Bela cmi. p. 345 (a. 1181): ego Bela• . . -um dixi, ut negotium quodiibet. . . scripti tcstimonioconfirment.

II) subst. masculin, ami, familier, conseiller: Uounos. y . nccto: hic -us i.e. amicus neccssarius. CARTUL.S. Bened. Floriac. 70 p. 184 (a. 993): inter ceteros -os etfideles nostros quos in apparatu nostro commonuimus.PETR. DAMIAN. epist. VII 10 col. 449 C : quis -us mus,quis domesticus auderet illi familiaritate coniungi?BERTHOLD. C0NsT. annal. a. 1077 p. 298,22: assumptissecum tribus episcopis ... cum nonnullis -orum suoruma secretis, in Saxoniam iter suum acceleravit. ORD.VIT. hist. I 23 t. I p. 113: Pamphylus presbiter, Eusebiicesariensis episcopi -us. CHRON. Andag. 31 p. 90,6:per quosdam -os Roberti comitis F.Iandrensispercussus interiit.

III) subst. féminin (forme nccessarie: COD. AmaIf.I p. 18,12 [a. 984]), latrines: A) au sing.: C0D. AmaIf.J p. 18,12 (a. 984), ipse -e de ipsa casa vestra desupradescende per tubulas in ipse -e desuptus. MIRAC.Austreg. p. 202,5: pro secessu ventris intravit -am.

1153 necessarius 1154

B) au pluriel: UDALR. consuet. Clun. 11 5 col. 705 A:-as non intrat, nisi capite capello cooperto (cf. Wiui.Hrns. const. 1,26 col 958A). ib. 111 6 coi. 741A: per-spicit omnes -arum sedes. ib. III 8 coi. 74733: accendantluminaria dormitorii et -arum et ad nocturnos, in ipsis-is duas candelas. WILH. HrRs. const. 2,52 col. 1116B:debet procurare ne aqua per -as fratrum ductilisaliquando desit.

TV) subst. neutr: A) chose inévitable: GERARD.CREMON. trans]. Isaac Jsraeli def in. p. 323: definicio-i: -um est quod impossible est removeri. UGrrrlosu. necto: hoc -um pro inevitabili ... substantivepositum.

B) sens théologique, ce qui est obtenu par la seule grâcede Dieu: HILDuIN. transi. Dion. p. 12,7: indigentem-orum et connaturalium anagogion. OTLOH. quest.18 col. 83E: -um vero dicendum est quod nullis pre-cedentibus mentis, sed soia Dei gratia obtinetur.

C) ce qui est nécessaire, indispensable: 1) au sing.(ALAN. iNs. dist. col. 873A: hoc quo aliquis indiget,et secundum hoc dicitur -um contra superfluum):RAmER. conf. col. 421B: si tamen opus pro -o ponis.EPIST. Worm. 30 p. 56,12: omnis enim virtus sine -o utsol sub nubibus obscuratur. CARTA Fleur. 1 2 (Lieben-mann p. 524): nolo, ut vicecomes meus, propter aliquod-um suum quod sibi pertineat, faciat ea sedere aliter.-un loci, besoins du chauffage: ACTA pont. Rom.Gal!. 1V 238 p. 392 (a. 1180): consuetudinem... tamad structuram domorum quant foci -un reclamavit.2) auplur. (selon le contexte) vivres, équipement, outillage,bâtiments auxiliaires etc.: Eiom. Sturm. 14: preparatisitineris -is. ib. 14: ad exquirenda cibi -a. HRADAN. epist.8: ne ci -a desint. ANNAL. FULD. 11 a. 879 p. 93,3:quoniam. . . victui -a iusto precio emere non potuisset(FLODOARD. annal. p. 15. Dra. Renr. IV 277 [a. 1075].Ono FRIS. gesta 2,11). COD. Lauresh. 53,28 (a. 897):ecciesiolam. . . cum mansiunculis et ceteris -is, hortis,et priais. RATHER. epist. 5,8,29: in disponendis regni-is (THIETM. 2,18). CARTUL. Cnn. 11952 p. 55 (a. 954-94): mansum ... cuni omnibus 4s quibus homo indigetqui predictum mansum tenuerit. Wrouic. 1,8: omnia adusum -a. GERH. Auc. vita Udalr. 14: in hoc locopossum holera mea et afla -a reponere. THLETM. 6,23:vexila,. . . aU expeditionis -a. EPIST. Worm. 1 50p. 87,32(a. 1032-39): horneum vel domus aliqua, ubi nostracompleni possint -a, nobis accomodettir. DIPL. lient.IV 316 (a. 1079): ituri in expeditionem non habuiniusomnia -a. TRAD. Frising. 1515 d (a. 1098-1137):pro V denariis ...ad -a ecclesie ...solvendis. Oiw. VIT.

hist. 123 t. I p. 135: synodum ... de -is ecclesie decernit.CARTUL. S. Ben. Divion. 11393 p. 170 (a. 1100): extraatrium, graneam, curtilem et omnia -a. LAMa. AnEB.epist. LXXV col. 676D: quoniam locus ille non sut-ficienter -is abundat, nec ad nos eius facile patet

transitus. ORD. VIT. hist. lI 18 t. I p. 386: naven om-nibus -is onustam. Orro Fais. gcsta 1,8: oppidumipsum victualibus aliisque -is muniunt. ROTUL. pip. 8Richard. I p. 19 (a. 1196): ad inveniendum -a in pan-

5 nis et equis regis Navarie. CARTUL. Tirol. I 515 p. 290(c. 1200): saumarium unum cum omnibus -is preterfrenum et 11 bulcias. ib. 518 p. 292 (a. 1200): cumbuscis et vus et pascullis et aquis et cum -is ipsi labori.

D) (log.) de necessario (proposition modale) ex-'o primant la nécessité: JoFr. SARISB. metal. 1V 4 p. 160:

deinde habita modalium ratione transit ad cota-mixtiones que de -o sunt.

E) profit, utilité: TRAD. Frising. 392 (a. 818): itafecit, ut illa ipsa ... ad illiusperfrueret -uni. Diri. Otton.

'5 11168 (a. 977): quicquid infra cornmunis -i utilitatem...placuerit faciendi.

F) besoins corporels: 1) en général: HRoTsv. I'afn.7,12 p. 175: in uno eodemque Joco diversa corporis -asupplere debebo. RoB. MON. REM. hist. Hier. IX 9 p.

20 p. 869: nature -is indulgentes, fessis corporibus cibum etsomni requiem tradiderunt. 2) besoins naturels: CHRON.S. Michael. Mos. p. 35: soIns foras exiit, querens...nature -a. Jou. FORD. vita Wulfrici 21: ad -a naturesecedenti.

25

G) latrines I) ait FORMA mon. Sangail.p. II b: exitus ad -um - sedilia - lucerna. CON5UET.Trev. 43 p. 46,15: licentia sit omnibus per claustrum loqui..in -b nusquam. NORD. IBURU. Benn. 23 p. 888,23:

in -o fratrum ... in preceps decidit. C0SM. Prc&ci. 79:30 dum ille cecus purgat ventrem in -o noctis in bora. CAR-

TUL. Argent. append. 616,114 p. 475,20 (a. 1129):cauponum ius est singulis diebus lune purgare -umepiscopi. CASUS Petrish. 6,11: -um suum iuxta refec-torium constituerat. CAinn. scnin. Coi. A 1 p. 47,26

35 (a. 11 65-72): -um quod est in domo Emelrici communeenit ipsi et Diderieo, ita quod Didericus duo foraminaad illud habeat ... et si il!ud purgari debeat, expensautriusque hoc fiat. OBERTO SCRIRA a. 1190, n. 290

p. 115: elevabimus tibi domum unam.. et facere40 unum -um. 2) au pluriel: JOH. AMALF. mirac. p.

116,17: iuxta exitus -arum. CON5UET. Trev. 43 p.45,8: percussoque post dormitum tintinnabulo utfratres ad -a eant. LANFR. const. p. 79: unis eorum indormitorio debet circumire iectos omnium et omnia

45 sedilia in -is sollicite considerans, ne forte aliquis fraterdormiens ibi remanserit. EPI5T. Wibald. 256 (a. 1150):introitu -orum communiuln. JOH. Foim. vita Wulfrici21: supra modum gnavatus est.. .adeo ut cellulam-orum perhorrescens in olia sepius egereret. CHRON.

50 Lauresh. a. 948 p. 390,35: dormitorium renovavit,edificium -onim prominens aptavit. 3) le fait de se rendreaux latrines: CoNsuFr. Tnev. 43 p. 45,28: -i ordineintemm custodito, pariter in chorum convenientibus etoracione completa incipiant diei matutinos.

1155 necessas - necessidas 1156

necessarie adv. 1) nécessairement, forcément (parsuite de conditions données): CRUINOM. p. 14: que -eliquidis preponuntur. STATUT. Cisterc. P. 158 (a. 1193):quod forma super hoc facta -e, ut scripta est, observetur,

2) nécessairement, utilement (en vue d'un but recherché): 5

BERNARD. scrrn. sup. cant. I 11,7: quantum laboravitsustinens carnis necessitates, hostis tentationes. -quidem. Sic, sic hommes et iumcnta salvasti, Domine.

necessarlo adv. 1) nécessairement, forcément (parsuite de conditions données): RUOTG. COL. 34: tantum 10

autem aberat a sevitia, ut pro bis etiam, quibus amarumaliquid pro qualitate factorum -o inferebat, ipse frequen-ter amare fleret. ADAM BREM. p. 235,8: per quos aSconia in Gothiam -o iter agitur. GUILL. Pier. gesta

p. 12: in historiarum serie tes quoque minus pulchras, 15

cum -o incidunt, non a charta semovendas putarnus.ABELARD. gloss. peri erm. p. 445,15: si dicatur 'Deusest immortalis, Deus non est immortalis' bec -o estvera, illa vero -o est falsa. DOM. GUNDIS5. unit, p. 3:cum autem materie forma unitur, ex coniunctione 20

utriusque -o aliquid unum constituitur. GODEFR. S. Yic.microcosm. 8 p. 36,2: conturbatus quia -o moriens.

2) nécessairement, par suite d'une obligation: a)physique: Trnwn&. 5,32: dicat aliquis. . .-o cum Mcfecisse. FULcH. hist. HIER. III 15 p. 658: portibus 25

frequenter inventis -o cotidie applicabant, ne recentisaque penuriam patientes... ski gravarentur. b) morale:RATHER. conf. col. 430A: sciat quia qui suscepit animasregendas, -o preparet se ad rationem reddendam. Noepist. I p. 176 (a. 1095): banc pacem Apostolus -o 30

tenendam admonet.necessas y . necesse.necesse adj. neutre formes: neccesse: CONST. 11447

p. 617,20 (a. 1198). necessai : MON. hist. Neap. II p.72,9 (a.956).necessae: FRouM.epist.43.necessas: MON. 35

hist. Neap. II p- 66,10 (a. 954). necesseh: C0D. Caiet.I p. 118,32 (a. 963).

1) (adjectif) nécessaire, indispensable: HRABAN. epist.32: ad legendum quod mihi -c erat. MON. hist. Ncap. IIp. 72,9 (a. 956): quandoque necessa (faute pour neces- 40

sana?) fuerit chartula. Batmo QUERF. Adaib. (Tee. A)32: ad grandem miseriam -e est magnum adiutorium.GERARD. Mores. delib p. 199: -e surit penne, quibus,ut dixi, voleur ad alla. RICHARD. S. Vzc'r. trin. IV 19col. 942 e : ex eo quod est cunctis probabile et ex eo 45

quod secundum theologos est -e, colligitur.II) expressions verbales: A) -e est forme neceforet:

Cou. Lang. col. 704e (a. 905). il est nécessaire: 1) seul:VITA Pirm. 19 p. 29,6: quos Deus suo nutu congregavit,letitia celesti, -e est, adimplevit. HRAnAN. epist. 3 p. 386: 50

ubi -e fuit. WIDUK. 3,70: ipsi, si -e fuerit, ad cos ibimus.2) avec gérondif ou adjectif verbal: MON. hist. Neap.11. p. 66,10 (a. 954): si nobis necessas (faute pour neces-sitas?) fuerit intrandi. LIBELL. de Willig. 3 p. 745, 10:

non -e liii erat adhibendis terroribus. 3) avec infinitif:WALAHFR. Wett. epil 7: tamen est parere -e. HRAnAN.epist. 17a: -e est divinum implorare auxilium. DIPL.Ludow. Gcrm. 147 p. 204,41 (interp. post IX 0 s.):-e est Domini voluntati obtemperare. 4) avec proposi-tionen infinitive: Lupus epist. I 4 p. 22: -e est unumalteri superesse. CONSUET. Trev. 43 p. 50,4: non est -eid allis iniungi. 5) avec ut et le subjonctif: RIcHER. il P.44: -e est ut bis calumniis subdamur. AMALAR. canonismisse interpretatio 11 (éd. Hanssens I p. 295,2):quare -e est ut omnis superior gradus habeat inferiorem.1-IRABArc. epist. 40: -e est ut cos... doceas. VIrA Liutb.20: -e est ut quisque ... partes in crimes consideret.6) avec le subjonctif seul: AMALAR. off. III 11,6 (éd.Hanssens II p. 294,20): audiant doctorem -e est. ER-MENR. Sva]. 7: crebrioribus -e est urgeatur angoribus.BRUNO QUERF. Adalb. (rec. A) 32: nunc cum Christoregnum tenons, -e est satyricum ilud plores.

B) -e habeo tenir pour nécessaire, avoir besoin de:1) seul: CONST. H 447 p. 617,20 (a. 1198): si -ehaberemus, infra civitatem cum XXX militibus nosbenigne reciperent. 2) avec un substantif: AMALAR.codex expositionis 11 16,9 (éd. Hanssens T p. 277,31):audisti ubi prescris adest sponsus, et non -e habeturbaculus. lb. 1116,15 (éd. Hanssens I p. 279,10): quoniam,ubi in promptu Christus loquitur, non ibi -e habemusPetrum neque Paulum neque alium doctorem. 3) avec uninfinitif: WEn. Gall. 17: -c se habere in cella visitarefratres adfirmavit. EIGIL. Sturm. 6: habet enim -emulta tecum conferre. WIDUK. 1,11: quid -e habeoexhortationem protrahere tantisper de contemptumortis? ErnsT. Tegerns. 1 91: -e habemus ordinarequosdam. . . in ministerium Domini. GERARD. MORES.delib. p. 68: hic autem non multunt -e habetur loquide talibus. 4) avec ut et le subjonctif HRABAN. epist.12: -e habuit. ut... adsumerem. Episr. Colon. 10:-e habuimus, in ipsius loco ut dignum pastorem canonicesacrando statuissemus. Wiuuic. 1,38 p- 55: -e habemus,ut contra communes hostes... consurgamus.

III) employé adverbialement, nécessairement: VrrA

Pirm. I 5 p. 26,3: ubi abundat terrena cura, sefrigescit-e caritas divina. EPIST. Tegerns. I 95: confectionemadiunctoque coriofole nutrimento eum alus pigmentis-e ad hoc habendis.

IV) employé substantivement, nécessité, besoin:RATHER. Metr. col. 4560: qui habuerit substantiammundi et vident fratrem suum -e habere et clauseritviscera sua ah eo. LEGES Cnuti 6a: clament ad Deumper Christiani -e populi. QUADRIP. p. 536: ut in orationeperscvcrent pro -e communi. DAN. BECCL. Urb. Magn.

p - 61: cum de proprio cogit prandere -e I parce ves-cuntur.

neccsseh r. necesse.necessidas y . necessitas.

1157 necessitariun, - necessitas 1158

necessitarium, -i n. [necessitas et necessarius] choseindispensable: ANNAL. Camald. p. 88,45 (a. 972):eiusdem monasterii cenobite cunctis -is indige-bant.

necessitas, -tis f farines: nece-sitas: WALAHFR. Gal!. s1,9. AcTA Pont. 25 p. 41, 25 (a. 1136-7). necessidas:CARTA a. 1176 (E. Hubert, Cartul. des seigneurs deChateauroux p. 32). nescecitas: CARTUL. Camaler.153 p. 76 (a. 1184-90). I) ce contre quoi on ne peutrésister: ANAST. chron. p. 310,7: -s ineumbit ut omnem 10

reciprocam iurationem periurium subsequatur. GUILL.PICT. gesta 41 p. 100: obitus -tem prevenire. GooEn.S. VICT. microeosni. 8 p. 36,3: guis enim de -te mortisnon conturbatur? Huco S. Via. didasc. VJ,XIV p.130,19: -s est sine qua vivere non possumus, sed felicius '5viverembs. ib. p. 130,22: hoc tria remedia sont contramala tria, quibus subiecta est vita humana: sapientiacontra ignorantiam, virtus contra vitium, -s contrainfirmitatem. RICHARD. S. Via. stat. int. hom 33 col.1140 D : in -te veto habes cui ctiam carvi volueris resis- 20

tere non vales. GoaL. TYR. hist. rer. transm. X 13 p.418: Hugonem magnum, fatali sublatum -te, amiserunt.GIRALD. gemma 1,12 (II p. 43): ex -te que legem nonhabet.

II) ce qu'on est obligé de faire: A) en général: 1)absolu- 25

ment: PAPM5: -s aliquid fieri cogit (cf. Ucuno s.v.necto). LEX Rom. can. 66,80,1: qui scmcl inchoavitnecesse habet opus implere, et -tem debent imponereepiscopi et oeconomi. Dia. Karoli III 45 p. 74, 32(a. 880: cum -s pulsaverit. . . licentiam eligeridi habeant 30

abbatissam. Wiro gesta 17: nescio qua -te compulsi.BERTI-IOLD. CONST. annal. a. 1077 p, 289,24: quia sic -sexpostulabat. Ivo epist. I p. 46 (a. 1091-92): non prop-ter -tem sed propter vitandam otiositatem. SOMMATrec. p. 8,11: professiones...munera sont, id est 35

honora cum -te iniuncta. 2) avec génitif de ce qui limitela liberté d'action: Lnx Saxon. 61: famis -te coactus.Acres vita Bath. 5: nisi infirmitatis -s poposcisset.WALTI!. SPIR. Christoph. 1 16: somno aut opens -te...impeditum. TH1ETM. 6,4: nimii laboris -te afflictum. 40

ARNULE. LExov. epist. 87 p. 142: ad quos me senec-tutis -s odiosa perducit. 3) avec adjectif: WALAHFR.carm. 5,14: cum puppim fluvio Ievemf. .. date fluctibuscogit dura -s. Lupus epist. 16 p. 52: remotis gravissimis-tibus meis. 45

B) opposé à Cvo1untas Lex Frision. 11,1: si liberhomo spontanea voluntate, vel forte -te coactus.HRABAN. epist. 2a p. 383: hoc non tain quamvoluntate fecisse. THLETM. 8,30: non ex voluntate suased ex -te summa. SIGEBERT. GEM. gesta p. 538,13: 50

secundum quod -s paupertatis cxigebat et voluntasobedientie suadebat.

C) circonstance qui limite la liberté d'action, quicontraint à agir d'une certaine façon: 1) en général:

DIPL. Otton. 1235 p. 326,20 (a. 962): ut omnis clerus...propter diversas -tes et pontifieum inrationabiles...aspenitates. . . sacramento se obliget. RICRER. II p. 32:in ecclesia nihil nisi signo petcrcnt, preter quod -tisafferret impulsio. 2) occasion: Leo NEA?. versio Ps.Cal!. pr. 2: quibus quedam -s accidit transmittendimissum suum. RATIER. epist. 8,1,1: instante festivitatis-te. CARTUIL. S. Cyr. Nivern. 78 p. 135 (a. 1089): si fortequemquam . . . itinenis -s Parriciacum conduxerit. 5mpH.TORN. summa introd. p. 4: quedam capitula data protempore ... quedam pro persona, quedam pro -te.ib. p. 4: prolubitiones que pro personarum qualitateet temporum vel causarum -te vaniantur. pro verbialiter:BERTIIA VIL. Ade!h. 3 p. 758,22: vidue post maritimortem faciunt ex -te virtutem. WIBALD. epist. 275:arripe occasionem et lac de -te virtutem. GIRALO.topogr. 1,19 p. 52: tamquam de -te virtutem facientes.3) cas de force majeure: LEx fam. Worm. 30: si quisex familia consocio suo sine -te id est sine ta!i -te, si seipsum interf icere voluerit,... interfeccrit. CARTUL. Icaun.1 p. 352 (a. 1141): si autem .s poposcerit, a parochianoAsiaci in ecclesia Sancte Marie baptizentur. LADISL.decr. 1 29: nullus presbiter missam audeat ce!ebrareextra ccc!esiam, nisi forte itineris causa -s cogat eum.STEPI4. TORN. summa causa 111 q. 2 p. 190: inducie -Lis,quando lite contestata iudex ex -te propter instrumentainquirenda vel testes !itigantium postu!anti conceditinducie. 4) urgence: THIETM. (7) 4,35: ad episcopatumTraiectensein... summa -te vocatur.

D) loi: 1) prescription religieuse: PAUL. DIAC. homi!.temp. col. 1200, 49: dicens lex mulierem debere mon-dari il!am (sc. Mariam) utique ab bac -te distinguit.2) loi humaine: Ano VERC. epist. p. 318,8: voluntaspopuli postea in -tem convcrtitur. ACTA pont. Rom.Gall. 11 190 p. 283 (a. 1179): presbiteris vestris velclericis archidiaconi nullam potuenint indicere -temut cos sive officiales suos hospites suscipiant. 3) autrelot (ici celle de l'euphonie): ERMENR. ad Griin. 12:volumus libere uti regula . . . ita ut ornatus -tisve causa...ponimus litteram pro littera.

E) (absolument) contrainte: ANAST. chron. p. 108,23:redarguebant eum super violentia et -te, quam ab ipsopertu!erant.

UI) ce à quoi on est réduit: A) extrémité, situationdifficile: ARN0? ad Leon. p. 453: sicut nobis magna -sfragilitatis nostre expetit. RICHER. il P. 18: tanta -teductus. B) indigence (Huco S. Via. dif. 129: -s estdebitum dandi aut indigentia accipiendi. ALAN. INs.dist. col. 873A: -s dicitur indigentia, unde in -te proba-tur amicus): FORM. Augiens. C 5: scitis ad quantam-tem pergimus. LEx fam. Worm. 2: si quis. . .in pauper-tatem incident et ex bac -te hcrcditatcm vendere voluerit.PETR. TUDEB. hist. IV I p. 29: pro nimia -te succedebantnobis caperoni et muntoni et canes ad portandum.

1159 necessitas 1160

FOND. S. Nicol. de Pratjs Tom. (MGH 553CV p. 1113):dura paupertas voluntaria in spem regni celorumrespiraret et -s in virtutem transiret. CARTUL. Camaler.153 p. 78 (a. 1184-90): multum compasciens tantequenescecitati finem facere volens. LEGEND. Lad. 55.11 p. 5

524: urgente -te scutellam argenteam. . venalem ex-posuit.

1V) ce dont on q besoin: A) nécessité, utilité (-s est ilest nécessaire: GERD. AUc. vita Udalr. S p. 394. S.S-rEpli. decr. 1 5): 1) en général: TRAD. Frising 1047 'o(u. 926-37): inter omnes huius mundi varietates magnaest -s atque caueio ut quidquid. . . agetur ... serie lite-rarum. . .firmetur. GERU. Auci. vita Udalr. 5 p. 394:dona etiain Sancti Spiritus tradere, ubi -s fuit, cumconfirmatione chrismatis non omisit. BRUNO QUERE. '5fratr. 13 p. 731,6: quia -s frangit legem et frangeresilcntium major causa hospitum Iicentjam donat (cf.ALAN. INS. dist. col. 873A). 2) au profit d'un hommeou d'une communauté: WALAHFR. Gall. 19: domumvicinam ecclesie eius -ti concessit. HINcM. REM. ord. 20

palat. XX (éd. Prou p. 52): quecuinque palatium adi-bant pro ecclesiasticis -tibus. Dia. Karlom. 11 6 p.293,25 (a. 877): pro summa rei publice -te. CAR1'uL.Clun. I 171 p. 164 (a. 910-27): pro mea -te, vendoinonachis... aliquid de mea hereditate. CARTA C. 975 25

(Kemble, Cod. clip]. I 24 spur. .): hane donationis meecartulam scribere iussi, et absque trimoda -te totiuschristiani populi, id est arcis nuinitione, pontis emen-datione, exercitii congestione, liberam perstrinxi. DIPL.Otton. 11190 p. 217,23 (a. 979): ob urbis -tem. GERH. 30

Auc. vita Udalr. 15 p. 405: muIds in suis -tibus profuit.Dia. 1-lenr. lE 230 p. 267,23 (a. 1011): abbatissa..,Iiberarn habeat potestatem advocatum quem sibi -s etutilitas dictaverit subrogandi. BERTHOLD. CoNs'r. annal.n. 1077 p. 288,53: pro -te sancte ecclesie. ib. a. 1078 p. 35

307,51: que ecclesie utilitati et -ti proficua fuerant. Ivoepist. J p. 44 (a. 1092): ut in his omnibus non voluptatiserviatur sert -ti. ROB. Torno. chron. n. 1117 p. 151:pro -te regia geldis creberrimis et exactionibus varusAnglia compressa est. ACrA pont. Rom. Gall. 11 267 40

P. 360 (a. 1185-6): cum sitis hospitalitatis officioferventer expositi. . . -ti vestre condescendere nos oportetet vos in justis postulationibus exaudire. LEGEND. Lad.SS.I1 p. 522: urgente regni sui -te. 3) en parlant de choses:TRAD. Ratisb. 250 (e. 990-94): ob -tem pacis et con- 45

cordie facta est convencio. ADAM BREM. p. 58,28: prodiversis commerciorum -tibus convenire.

B) besoins physiques: I) en général: WALTH. SPIR.Christoph. 1 1: prout nature -s exigebat. LAMB. HERSF.annal. a. 1075 p. 204,19: licet membra disparia sint... 50

famulatu -tem expleant unius ... corporis. ABSAL. serm.31 col. 185 e : ad hoc enim spiritus carni prcsidct...ut motus sensua]itatjs ex una parte stent ad appetitum-ris, ex altera parte fluant ad probationem virtutis.

ROB. Tokie. chron. a. 1162 t. J p. 337: -te tamis af-flictam. 2) necessitas nature ou necessitates nature,besoins naturels: LAMB. HERSE. annal. a. 1069 p. 108,31:cum nocte ... ad -tem nature secessisset (cf lb. n. 1076p. 256,2). GULLL. TYR. hist. rer. transm. XI 14 p. 478:ad loca secretiora quibus nature se purgare volentissatisfit -tibus. ou absolument: STATUT. Cisterc. p. 105(u. 1186): qui de choro ad privatam -tem exierint, nonaccurrant ad sonitum sed, expleta -te, revertantur adcho rum.

C) besoins matériels: CARTUL. Gemet. I p. 2 (c. 823):ad...-tes ipsius monasterii sublevandas. WALAHFR.Gal!. 1,25 p. 304,4: paterno honore et omni -tumsubsidio didasculum sublevabat. Dia. Ludow. Germ.93 (a. 858): si...-tes ecclesiasticas nostro sublevemusiuvamine. PAss. Kil. 11 20: ut ... post cibi potusque -levaresolveretur in somnum. DIrL. H'ugon. p. 23,11 (a. 927):non haberent ad ciborum seu vestimentorum -tem qua-liter deserv.ire possent. CARTUL. Agath. 2 p. 9 ((eXIes.spur): est utilius et animarum -ti salubrius ecelesiarumhonestati stbvenire. GE,u-i. Auo. vita Udalr. 6 p, 395:viduis et orphanis in universis -tibus subvcnirent. ADAMB,cM. p. 123,7: inopum -tibus erat valde compatiens.Ivo epist. I p. 44 (a. 1092): preter cos quorum -tibus ah-quando de sua substantia charitate moncnte mini-strarunt.

D) chose nécessaire: CARTUL. capit. Astens. 115,22(a. 946): ne penuria -lis divinum neglegant niinisterium.LEO NEAP. versio P5. Cal]. 2,11: ut portent cameli eausque Eufraten et omnem -tem.

E) levée d'impôt: J011. AMALE. mine, p. 52,29: iretin civitatem ad exercendam omnem -terni monasterii.DJPL. Henr. II 275 p. 325,10 (a. 1013): navem ad usummonasterii et -tein in lacu concessam. ACrA Henr.Leon. 67 p. 100,10 (a. 1164): nulla eis in structuriscollectisve ad opus civitatis faciendis imponatur -s.

F) revenus destinés à l'entretien d'un bien: CARTUL.Richar. 72 p. 73 (a. 1152): quamdiu in hoc seculomontre voluero, :istius prefate honoris meam habuero-leur.

V) adversité: A) malheur (ALAN. INs. dist. col. 873B:-s dicitur tribulatio vel adversitas): NADDA Cyriac.1 prol. 10,48: -tibias sancti Cyriaci compatiebatur.WIDUIC. 3,46: opus esse nobis bonorum animorumin hac tanta -te, CHRIST. 125: dominas ... alios ... detribulacionibus et -tibus varus. . .hiberat. THIETM. 3,2:unicum in cunctis -tibus solacium. D,PL. Conr. II 219(a. 1035): si -te et iniusta oppressione laborantibusnostre consolationis portum aperimus. LÀisB. HERSF.annal. a. 1076 p. 283,37: qui vol veteruni bene-ficiorum memoria vel presenti humanaru,n rerumspectaculo permoti -tem eius regis aliquatenus releva-rent. GELAS. 11 epist. col. 504 A : memento villani:amicus et medicus in :te probantur. BERTUOLD. CON5T.

1161 neccssitudo — necnon 1162

annal. a. 1079 p. 317,22: pro temporis -te oportuit. PETIt.COMESTOR hist. schol. col. 1670": amiei necessariidicuntur qui non descrunt hominem in articule -tis.

B) danger: CAND. FULD. Figil. 1 7: maxime si nobismodo in bac -te spontanea voluntate suoeurris. R1MB.Anse. 27 p. 58: in marins periculis et in varus -tibushoc probaverunt. THANOM. Bernw. 38: in tanta rerum-te advigilare. ANAST. chron. p. 321,21: ipso vivus foretcapiendus, nisi principum quidam fortissimi hune a -tevix salvare prevaluissent. THIETM. 6,48: in itineribus etaliis-tibus maxime laborans. BEwrIioLn. CON5T. annal. a.1077 p. 292,19: oh huiusmodi -tes feliciter superandas.ENCHIR. P. 101 (a, 1091): ipsum regem in omnibus -tibustutorem. RAYM. Poo. 14 p. 274: exclamavimus signumsoliturn in -tibus nostris: Deus adiuva, Deus adiuva:ORD. Vrr. hist. 1X9 t. III p. 534: ad Deum in angustiissuspirabant, ipsumque in -tibus suis adiutorem invo-cabant.

VI) lien d'amitié: Ono FRIS. gesta 2,25: possum -tislege sic persone iungi, ut persone non iungar vicie,iure nature in homme naturam sic hominis diligere.

necessihido, -mis f 1) nécessité, contrainte: DIPL.Karoli III 49 (a. 882): si petitionibus sacerdotum...annuimus et -mes iniustas sublevamus. OUILL. Picr.gesta p. 18: preter alia firmamenta, que molirï consuevitbelli -o. Ivo epist. I p. 20 (a. 1091): propter instantes-mes et secularium negotiorum tumultus. Ono Fais.gesta 2,25 p. 128: ex commanendi -me, non ex male-faciendi assensione.

2) situation crtique, difficultés: RUOTO. COL. 20 p. 21:in multis -inibus federatissimos. RIcHER. H p. 212:summa id -ire factum. GIJILL. PICT. gcsta p. 28,13:confligore cum eius exereitu, eo presente, studio,quantum -o sinebat extrema, cavebat. ib. p. 48,22: tedecus et gloria summa consiliorum in summa -inc.Ono FRIS. gesta 2,21 p. 125: suprema -me, cuiusproprium est periculorum discriminis immemoremesse.

3) besoin, chose indispensable: IJIPL. Ludow. Germ. 56(a. 849?): ut hec coneessio in luminaribus eiusdemecclesie et ceteris -inibus inibi peragendis proficiat.DIPL. }lenr. III 102 (a. 1043): pro eius rcmunerationemultiplici fidelium nostrorum -inibus regic nostrebenivolentie mutins iinpertimus.

4) besoins domestiques (au pluriel): Ano VERC. epist.

p. 306,44: foeminas quas propter soJas -muni caussashabitare cum eisdem clericis synodus Nivena permisit.

5) lien d'amitié, de parenté (PAnAS: -o autem af-foetus est vel vinculum propinquitatis. UGuTIo S.V.

necto: -o est amicitia, dilectio, affectus, vinculum,propinquitas, affinitas vel vinculum propinquitatis):BENED. ANIAN. conc. col. 976At: si deprehensus f centaliquis a fratribus libenter cum pueris ridere et habereamicitias etatis infirme, tertio commonebitur, ut recedat

ab eorum -me. MEGINII. Alex. Il: ut.. sue.. -misaliquod amminiculum impetraret. PETR. DAMIAN.epist. V 5 col. 346': illos ... quos mihi -o germaneconsanguinitatis astningit. STEPH. FuLO. Vital. VI p.

5 363: -inisquc vinculum inter se et cornitem dissolvi.necesso 1. [nccesse] avoir besoin de: MON. hist.

Neap. II P. 224,4 (a. 1016): quando ibi escas habuerintet hominibus suis non -aberint (sic).

necestuosus, -i m. [necesse, cf egestuosus] néces-10 siteux: HLNCM. REM. cap. synodic. (éd. Mansi Coli.

concil. XV) col 481: parentibus paupenibus aut quibus-libet -is. FL000ARD. hist. III 26 p. 546,47: quia missusimperatoris erat, et capitula ipsius pro defensandisadvenis et -is habebat. VITA Bertini III p. 134 (2° éd.):

15 compctentibus -orum vicissitudinibus.necka, -e f [germ. cf hoil. du Moyen-Âge naeke,

ail. Nachen] forme recta: FFIN. Richardi 111,VI p. 217.bateau de transport: triN. Richardi III,VJ p. 217:adventus nectarum. ib. IV,V p. 244: cum bargis criera-

20 ris et -is, que victualia veherent, et hommes armatos.neclectus V. neglecius.necminus [nec et minus] néanmoins: PAnAs: -us,

nihilominus.necne 1) ou non (deuxième ternie d'une interrogation

25 indirecte): EINH. Carol. prol.: utrum ab alio scriberentur-e. F0RM. Augiens. C I p. 364,14: si bac voluntas meapenes vos impleri qucat, -e. Lupus epist. I I p. 2: diiicunctatus sum ... auderem -e excellentie tue scribere.Lin. Domesd. 11 424: utrum ex parte regis -e

30 fuisset saisitus illud ignorant. PETit. AU. dise. der.

p. 41: videas utrum pluat -e. GESTA Franc. expug. Hier.20 p. 504: primum hesitans, verum foret -e. spécialement:si -e, ou si non: CARTuL. Rhen. med. I 260 (a. 989):quatinus ipsa mancipia ... sint in loco ubi surit tradita,

35 si velint persistere, si -e, sint ... ita remissa manu utsint et serviant ubicumque ...illonum erit posse et velle.

2) pour rectum, et en outre, et aussi: PAnAs: -econiunctio dubitativa vel interrogativa vel confirma-tiva; necnon etiam similiter. WOLnIARD. Waldb. 1,1

40 (prol.): inde imbecillitati -e scrupulositati mee vireshaud proprias sed Olympiacas obicio. AURa, mus. P.55: introituum -e responsoriorum. CARTUL. Athanac.83 p- 615 (a. 1010): dono Deo et Sancto Martino,monachis -e, prefatas tes. DWL. fleur. III 393 p. 546,7

45 ()G° S. mcd., spur.): nostre providentie dignum -eiustum videtur. AELN. p. 76,7: Jancea -e latus ut Christiperforat eius. EADM. hist. I p. 7: si mihi . . - sororemmain. - .te ad me.. .destinaturum, -e filiam meam te inconiugem acceptaturum fore promiseris. ORD. VIT.

50 hist. Xi prol. t. 1V p. 161: nain -e lupus, draco,perdix et basiliscus.

necnon formes: necnun: CARTUL. Andegav. t. 111,J p. 1,12 (a. 1028). nennon: A5TRONOM. Ludow. p. 647.1) (conjonction de coordination) et en outre, et encore:

1163 neco 1164

TRAD. Corb. § 233 (a. 822-26): cum infantibus Ivor,-n Maynred, Wilman, Folculf. ion. SCOT. jet. Dion.JIl 12 p. 259: est in errore hereticorum -n in perversitatescismatum. PORTA SAXO 1,19: celebravit in Attiniaco INatalem Domini -n Pasclialia festa. THIETM. 4,60: 5Suevonim ductor. . . ac eius frater. . . -n Hodo inclitusmarchio. CÂRTUL. Cormar. 32 p. 65 (e. 1007): cumHerode parvuloruin necatore .n cum. . . martyruniinterfectore. GUILL. Pier. gesta p. 68,30: plebs urbanaet agrestis -n quicunque imbellis et minus firmus. 10BERTHOLD. CONST. aimai. a. 1075 p. 279,31: suasu...episcoporum Mogontini et Augustensis -n ducis Goti-fredi. lb. a. 1076 p. 287,24: Tullensis autem episcopus-n pariter Nemetensis mox cum multis al lis. placé aprèsle membre de phrase sur lequel ilporte: Dn'L. Odon. 32p. 15143,23 (a. 888-93): ob Dei amorem. eterne remunera-tionis premium -n, et in clemosina donini et seniorisnostri Karoli ac pro salute... nostra. ib. p. 144,16:Tenericus abbas, idem monasterium -n, et sui monachi.

2) (adverbe) en outre, aussi: CARTUL. S. Lambert. 20Leod. I p. 9,8 (a. 898): w tenore ut.. .prescripte ec-clesie -n predicto episcopo successoribusque eius...subsistant.

3) necnon et, necnon etiam: a) (conjonction de coor-dination) et en outre, et aussi: Wrrr. Gai!. 29 p. 273: 25vi coactus a sacerdote -n et a populo. EINH. Carol. 27:tam in auto quam in argento -n et germais. HRABAN.epist. 39: sensum in co historicum -n et ailegoricum.RIMB. Anse. 13 p. 34: gentibus Suconum sive Danorum-n etiam Siavorum. DTPL. Odon. 57 p. 223,2 (a. 887 30spur.): ville... seilicet Brias, Cambonne -n et Tolaicus.RICHER. II p. 30: ciaustrum monasterio addidit. -et dormitorium. CARTUL. S. Job. in Val!. I p. I (a. 1028):nostre nianus subseriptione -n et nominis auctoritate.BERTHOLD. CON5T. annal. a. 1077 p. 304,10: omniiio 35abhominabi!is -n etiam gravis ad videnduni. b) (adverbe)en outre, aussi, en plus: WEn'. Gall. 3: vit Columbanus

doetrinam suam inpendebat -n pro eoncubinis.4) necnonque i.q. nec non et: ERMOLO. NIGEL. Ludow.

Ill 303 p. 49: cetera turba latet comitum -tique potentum. 40neco 1. formes: necco: CARTIJL. capit. Astens. p. 224,23

(a, 994). nego: RECEPT. C. Lw p. 74. ANDR. BERG. Lang.223,19. CHRON. Sa!ern. 60 p, 59,27 W. part. passénectus: EKKEH. IV bened. I p. 21,5. CARM. ecel. Kanut.(éd. Gertz, Vitae Sanctorum Dan. 221 antiph. 2,3). 45UGUTIo s. y . neco: unde necatus ferro et occlus a!ia viperemtus. negatus: ANNALI5TA SAXO a. 1037 p. 680,43.

1) tuer (PANAS: -are, iugu!are, extinguere, occidere.UGUTI0: -o, -as, -ui vel -avi, nectum vel necatum,oecidere, sed necavi ferro, necui reliqua vi): EIGIL. 50Sturm. 15: omnemque cius comitatum gladiis -averunt.ADAM BREM. p. 40,4: Christianos per supplicia -avit.EKKEI*. IV bened. I 21,5: nectus Abel moritur. GURL.Pjcr. gesta I 41 p. 102: virum quem torquere, -are,

vendere pottiisset. ib. p. 8: partim diro fine -avit hor-ribiliter evisceratos. Orro Fais. gesta 1,2: indigenis-atis ve! eiectïs. 1,65 iusquiamum. . . -at hominem.ANNALISTA SAXO a. 1037 p. 680,43: quomodo ipso inRomanum imperium ...augusto aut fugato aut negato

introducatur. EBBO Otton. 2,5: nam cnide!itatepaganica puellas -are ... solebant. FULCH. hist. Hier. III49 p. 782: cas veneno frequentius quam ferro -ant.ib. III 60 p. 815: ubicumque fuerit basiliscus . ..ex-tinguit herbas, -at arbores. ORD. VIT. 1 23 t. J p. 128:sicque plurimis -atis, rcliqui ad Christi gratiam con-vertuntur. ib. V 9 t. II p. 368: Normanni...sesequemutais certaminibus. . - -averunt, abs.: THEODULF. catin.XII 16 p. 467: num pro pisce dabit sinuosa ambagechelydrus / eum modo piscis a!at, improbus il!e -et.POETA SAXO 3,536: dolis ac fraude -arunt. FULCI-I.hist. Hier. 111 33 p. 732: per terrain excurrentes diri-piebant, -abant. Orro FRIS. gesta 2,33: in ipsa...ecc!esia -arc non timuerunt.

2) (par métaph.) faire disparaître: DIPL. Arnulfi 186(XJ0 s., spur.): ob hereses quasdam illis in partibusobortas -andas. INscR. Germ. II 655 (a. 1048): nos quiterra sumus, manet nomes exitus unus; nul!ius etmeritum hune -at interitum. PFrR. DAMIAN. catin.A LII 8 p. 61: ignes unda -al, lapsus elemosina purgat.METELL. Quir. 72,51: miscent dissona; findunt consona,ius -uit las. au passif- PETR. CELL. epist. 1 38 coi. 451:-atur niisericordia.

3) (au figure') causer la mort spirituelle: PAULIN. AQUIL.Laz. 48,4: genus hominuni serpens veneno -averat.TRAN5L, Juvcn. 391,9 diaholi heroes concu!cant etfideles aliquando -ant.

4) noyer (y. E. Lôfstedt, Syntactica 11 380 ss.): ANDR.IERG. Lang. 223,19: in f lumen Ticinum ab aquis negatusest. RIME. Anse. 40 p. 74: ut.. .aut igne cremaretur autin aqua -aretur. ANNAL. Fu!d. II a. 872 p. 76,26: aliosoecidit, alios -avit in flumine. ADALB. MAG0. chron.a. 939 p. 161,11: Gisalbertus in Rheno submersus -atur.PETR. DAMMN. scrm. III col. 52I 13 : in f!uniine -atusoceubuit. RADULF. GLAR. hist. JII,VII 24 p. 72: alugladius trueidati, alu fiuminibus -ati. GESTA Frid. Jmp. A

p . 63,30: mu!ti in Ticino -ati sont. (sens réfléchi) senoyer: ANNAL. Barenses a. 940 p. 54,17: -avit Pao inmari.

5) faire disparaître sous l'eau (en parlant de terres):Lin. Domesd. (Hunts) fol. 203 b,1: -at exclusa abbatisCCC acras prati. ib. (Yorks) fol. 298 a: -avit stagnumregis iI molendinos novos. BERNARD. serTn. sup. cant.t. 1J 58 p. 128: imber quoque, qui inundatione facta,operiebat terrain, culturas impediebat, et vel sata -abat.

necatus, -a, -um participe passé. 1) adj.: GIL0 hist.HIER. 11 385: in pontis strata surit voilà quinque -a.2) subst. ni., mort au combat: Fui,Cu. hist. Hier. JIl 31

p. 726: qui hoc inter -os exquirebant.

1165 necnun – nectar 1166

necnun V. necnon.necquitia, -ef y. nequitia.necromantia, -cf formes: nicromantia: Uetrruo s.v.

manthos. nigromancia: PE'rR. ALF. dise. cler. p. 11.THE0D. PALtD. annal. a. 1118. nigromantia: ANNAL. S

Disib. a. 1081 p. 8,35. GUILL MALM. gesta reg. II p.196. G0DEFR. MONEM. hist. II, X. Jan. SAFUSB. palier.J 12 p. 51. DOM. Guaiss. div. philos. p. 20. RADULF.NIGER II P. 126 et 155. DAN. MaRI. nat. p. 34. }TLST.

sept. sap. 11 p. 102. BERNARD. PAPIEN5. summa decret. •10

V 17,I) nécromancie, art prétendu d'évoquer les morts pour

obtenir d'eux des révélations (Huco S. VxcT. didase.VI, XV p. 132,22: -am, quod interpretatur divinatio inmortuis ... que fit per sacrificium sanguinis humani, 15

quem demones sitiunt et in co delectantur effuso.Ucu'no s.v. manthos: dicitur nicromantia, id estdivinatio, que fit per mortuum quia quibusdam in-cantationibus videantur mortui resuscitari et ad inter-rogata respondere ad quos suseitandos sanguis humani 20

additur cadaveris, nam amare sanguinem dicunturdemones): RAOBERT. Matth. col. 512 8 : condemnanda estsecta quamg cci prrep.uditrcoçvocant,quam per- amdicunt fieri, ut anime singulorum post triginta annosin corpora redeant. FRECLILPH. chron. col. I002A: 25

Pythagore... sophiste libres decreto publico Atheni-enses combusserunt, co quod magicas artes arque -amin eis reperissent. PETR. ALE, dise. cler. p. 11: philosophiqui prophecias non sectantur aiunt nigromanciam esseseptimam artem liheralem. RADuI..r. NIGER II P. 155: 30

docens astronomiam et abacum arque nigromantiam,diseipulos nobiles habuit. DOM. GuNDiss. div. philos.

p. 20; lune sciencia naturalis universalis est, quia octosciencie sub ea continentur; scilicet . . . sciencia denigromantia secundum physicam. 35

2) science des haruspices. BERNARD. PAPIENS. summa

decret. V 17 p- 241: species divinationS.. .alia inmortuis animalibus, que dicitur nigromantia.

3) magie, sorcellerie: ANNAL. Disib. a. 1081 p. 8,35:dicebant eurn (sc. Gregorium) ... sedem apostolicam in- 40

debite sibi usurpasse, per -am intrasse. THEOD. .PALID.annal. a. 1118: archiepiscopus. . - apud ipsum apostoicumde nigromancia accusatus fuit et convictus. 1-lisr. Sept.sap. II p. 102: demones ut ceptum horrorem tenaciushorninibus iniprimerent, sumpta humana forma ni- 45

gromantiani et ydolatriam docuerunt. (au plur.):

pratiques de sorcellerie: GUIRERT. Nov. trop. col. 38l':hinc est quod foedere cum malignis pacte, spiritibus,

- ah eis -as addiscunt, per quas ad mysterium iniquitatisefficaciores final. 50

necromanticus, -a, -um formes: negromanticus Ivo

serm. col. 574A• nichromanticus: ANNAL. Parch. a. 996p. 601 (MGR SS XVI). nicromanthicus: Ucu'rio s.v.manthos. nicromanticus: C0N5'r. 170 p. 119,41 (a. 1080).

O'rro Fuis. chron. 1,25 p. 56,24. id. gesta 1,1 p. 13.nigromanticus: ADAM BREM. 4,16 p. 244. PASCRAL. IIepist. 168 col. 179'. GUILL. MALM. gesta reg. 1 p. 257.GESTA Trev. cont. 1 14 p. 187,36. Ros. Tome. chron.epist. Heur. t. J p. 100 RADULF. Nicart 11 P. 156.ARNTJLF. AUREL. glos. Lucan. J 587 p. 73,9-10.nychromanticus: CHR0N. reg. cont. 1 a. 1181 p. 131,28.

1) adj.: A) qui se rapporte à la nécromancie: Ucu'rios.v. manthos: dicitur nicromantia, id est divinatio, quefit per mortuum ... unde nicromanthicus, -a, -um. AR-NULF. AuIOEL. gins. Lucan. I 587 p. 73,9-10: quintaspecies mantice secundum 1-lerebum, nigromanticaa nigros quod est mors, quia mortuo homme sacrificatosacrificium perficitur. B) qui se rapporte à la magie:I) en général: PASCHAL. II epist. 168 coI. 179B: bancpersonam egregiam nigromanticis, ut dicitur, prestigiisplenam.. in.. .Ecclesiam induxerunt. 2) ars -a (magie,sorcellerie): Gu!LL. MALM. gesta reg. I p. 257: eratis ... nigromanticis artibus instructus, magicas exeitarefiguras. Ron. Tome. chron. epist. Fient. t. I p. 100:erat quippe omni genere scientiarum eniditissinius, sedarte nigromantica perfeetissimus: arte nimirum nig-romantica discurrens per aera, cecidit Trinovantumvolatu mnfausto. RADTJLF. Niant J! P. 156: omnisenim ars nigromantica aqua diluitur.

11) subst.: A) nécromancien, devin qui évoque les morts:COMM. Boet. phil. p. 46: quod -us essem secundum illos,id est qui suscitat mortuos per necromantiam, id estmagicam artem. ADAM BREM. 4,16 p. 244,5: divinis,auguribus atque -is omnes domus plene sunt. CItRON.reg. cont. la. 1181 p. 131,28: nychromanticos et astrolo-gos, quorum eonsilio semper utebatur rex Grecie.Joii. SARISU. policr. II 27 col. 461 C: quid de -is dicam,nisi quod morte digni sunt, qui a morte conanturscientiam mutuare?

B) (péf.) magicien, sorcier: CONST. I 70 p. 119,41 (a.1080): nicromanticum phytonice spiritu laborantemet idcirco a vera f ide cxorbitantem, iudicamus canonicedeponendum. GESTATrev. cont. I 14p. 187,36: quendamconsectaneum suum..., arte nigromanticum, profes-sione monachum. Ono Fias. ehron. 1,25 p. 56,24: patrieproditore ae nicromantico. id . gcsta 1,1 p. 13: ab ipsispseudomonachus vel nicromanticus appellatus.

necromantius, -i m. nécromancien, devin qui évoqueles morts: BRABAN. univ. XV,IV col. 423": -i sont,quorum precantationibus videntur resuseitati mortuidivinare et ad interrogata respondere (HINcM. div.Loth. col. lISe. Buacu. Woiu.s. decret. 10,42 col.840 E [d'après Jsid. ong. 8,9,111).

necrosis, -isf V. nigrosis.necta, -cf. i'. necka.nectar, -is n. 1) boisson: a) (myt/i.) nectar, breuvage

des Dieux: PArIAS: -r, purum mcl et dulce quo diiutuntur. b) boisson faite de vin, de miel et d'épices

1167 nectareus - necto 1168

(Uciu'no s.v. necto: hoc -r, quidam dulcis liquorscilicet vinum pigrnent<at>um. ALEX. NEcK. mens. p.98 n. glosé piment): CARTUL. Roman. compl. 351 p.156 (XII s.): quod daretur in refectorio cum pane etvino et cum -e. CARTA Trev. a. 1149 (Neues Archiv 29

p. 478,20): si vero mcl... apportaverinius, urnam eiusdem-is... persolvemus. e) boisson (en générai): RADULFCADOM. gesta Tancr. 80 p. 663: pro -e vix habet amnem.

2) eau: GALTER. CAsnL. Mcx. VII 244 col. 535Â:siccas humectat -e glebas.

3) nectar des fleurs: WALAHFR. carm. 5,8,26 p. 357,26:que se hoc non sponte -e pascat apes? EKKEH. 1V bened.36,17: -r apes sapidis stipant super ethera sucs.

4) baumier: PAnAs: -r, arbor magna oncle fit bal-samum.

5) parfum: HItABAN. carm. 5,2: flores/ qui mixtimspirant -r odoriferum. THEOD. Eucu. transi. Celsi 19:tanta mirifici odoris suavitas profusa est ac tantasupemi -is fragrantia emanavit.

6) douceur, suavité: a) au propre: Œ) d'un parfum(PAPLkS: -r, genus odoris, dulcedo): DONAT. Mm.Ermei. p. 704,18: omnium aroniatum flagrantiam minodoris -.r exsuperans. ) d'un aliment: EcliAs. capt.112: -e carnis. HIST. sept. sap. I p. 11: in -e ciborumet potuum. PErR. RIGA Aurora II recapit. sine V 427

p. 623: coelestis -e panis/pascere. (au plur.):1V bened. 11146: -a mellis. b) au figuré: oc) des louanges:CARM. Salisb. 7,7 p. 642: euius adusque poli f lagransiam pervolat arcem / -e preduici laus. ) de la renommée:Oiw. VIT. hist. 1V 10 t. II p. 246: -e bone opinionis.y) d'une vertu: PAUL. 1JIAc. carm. 112,26: anchora vestniamonis -r omne quod precellit. VITA Chrod. p. 568,26:menitorum omnium -r. EPITAPH. var. 11 55, 6: pictatis -eplenus. 8) des choses célestes: GERARO. Sunss. Rom.metr. coi. 180C: divino -e fervens. EKKEH. 1V bened.14,22: verbi suxisti -r de pectore Christi. Guinsitî. Nov.trop. 1V 9,12 col. 449B: divine gratie -r.

7) douceur, séduction: GEIt.ARD. Suuss. Rom. mets. col.184: verbonim -e promens. Ron. T0IUG. chron. add.II a. 1098 p. 159: norninis -e.

8) suc, sève (au figuré): RUOTO. CoL. 4 p. 5: nontantum exteriorum verborum scientiam, verum intimimedullam sensus et -r.

9) (par métaphore): a) nectar (des lèvres): CAIO,4. But.B 154,9: compar labiorum I -is altemi permixtio.b) Daviticum -r, la musique: BRUNO QUERF. Adalb.(ree. A) 4: Wogitihc Davitico -e potatus, parvoquemelie dulce canentis Gregorii pastus.

nectareus, -a, -um formes: nactareus: PROSAR. Lemov.101,1b p. 115. nectarius: GLoss. eod. Casin. 401 p.467,43. ANTIDOT. Berolin. p. 72. 1) adj.: a) de nectar(boisson douce): VrrA Udair. Cdl. 113(2): de rusticanovasculo -i poculi. b) délicieux (en parlant d'un aliment):ECEAS. capt. 272: hoc caro -a festivum sit mihi pasca.

c) fait avec le nectar des fleurs: EKJCEII. IV bened. pro].2,25: ut apes castum rapiant per <devia) pastum f -astilla. LAMB. LEOD. Matth. I 2066: seu cum -o de-pingit scirpea fila / melle mdi depasta thimo. d) parfumé

s (G.Loss. cod. Casin. 401 p. 467,43: -jus, odorifer. PANAS:-us, odorifer): Eiucrll. IV bened. 18,11: -am ... coronam.e) doux, suave (au figuré): VITA Filib. p. 597,12:iocum ilium sordidum et obscurum divina virtus con-vertit in odorem -uni. PAUL. ALB. Euiog. col. 713A:

'o duleorosus, -us, Christi coronatus ernicabat. ib. 714C:odorem. ..-um. . .cunctis adsparsit. PRO5AR. Lemov.101,1 b p. 115: Mariam conerepando / symphonia fnactarea. H&o'rsv. Sap. 4,4 p. 188: delector ex vestraratione magis quam -e dulcedinis gustamine. RAnIER.

15 phren. col. 371: celestis doni -um saporem. ORD. VIT.hist. X 3 t. IV p. 14: in libre, quem de moribus ciuset actibus -isquc dogmatibus luculenter edidit.

2) subst. m., panacée dans la composition de laquelleentre du miel: ANTIDOT. Berolin. p. 72: Antidotum

20 nectarius f qui facit ad ornnes infirmitates... crocomagna- 11, enula —1, aristolozia rotunda —II, myrrha,petreselino, piper —II, met quod sufficit.

nectarius, -i in. P. col. 1167 L 50.necto 3. forme (part, passe') nectus: CHIRURG. Bam-

25 berg. p. 131. Cou. Croat. p. 1 (e. 1097). CArrUL.Richar. 38 p. 41 (a. 1136).

1) attacher, lier, nouer (UGuTI0 5v.: -cto, -ctis, -Xi

vel -xui, -xum id est ligare, inserere vel nodare):A) sens propre: WALTH. Sent. Christoph. 11 72: grandem

30 pedibus -xisse molarem. RADULF. CADOM. gesta Tancr.6 p. 609: ruptis nexibus absoluti, sous versa vice nexo-res -xuerunt. par extension, en parlant de vêtementsque l'on attache: POnTA Saxo 5,351: -ctebat fibula vestemaurea (cf. Verg. Aen. IV 139). UFFING. Ide 1,10: mox

35 solius fuge cupidi pedibus talaria -ctunt. spéc. retianectere, faire des filets: PETR. :DAMIAN. Romuald. p.56,3: alii octant, alii relia -ctebant.

B) sens figuré: 1) établir des liens affectifs: CAND.TREV. cpist. p. 484,38: edulium salutis est Deum...

40 amare et fidei amoris openibus -clerc. C0D. Croat.p. 1 (ç. 1097): amonis indissolubili vinculo -di desi-derare. PE'rR. CELL. tabern. Moys. p. 164,4: bonaoperatio et cogitatio munda invicem per caritatem etbonam intentionem sont -ctenda. ALAN. INs. Anti-

4$ claud. II 209 p. 79: amicitiam, pacem concordia -dit.ib. 1V 236 p. 114: complexu brachia -ctens. en parlantdes liens de parenté: HELGAUD. Rob. 17 p. 92: sibiconsanguinitatis vineulo -xam duxit uxorem.

2) établir des liens logiques, des connexions: a) en50 général: ALAN. INS. Antielaud. VII 73 p. 159: numerisque

iugant et federe cette/ -ctunt. b) arithmétique: ALAN.INS. Anticlaud. 111 331 p. 98: que numerum numeroconcordia -dit. c) géométrie: ALAN. INS. Anticlaud.111 533 p. 105: Euclides partes artis Iocat ... quas veluti

1169 nectriquitia – nedwn 1170

quodam racionis tune ligatas / -ctit. d) musique: ALAN.INs. Anticlaud. 1.11 418 p. 101: variasque vices musica-ctit. e) logique: GoDEnt. S. Vier. fons philos. T 167

p. 40: -ens simplices propositiones, I -ctens ypotheticascompositiones.

3) (gramm.) coordonner: SMAR. carrn. 1 p. 614, XIII:apices coniunctio -ctit.

4) établir des corrélations (astron.): WANDALD. horol.6 p. 616: Quae volvit Februum, undecimum regitipsa Novembrem / Martius Octimbrem spatio sibi-etit eodem. id . bar. 30 p. 618: De Aprili et Septembri./30.Quae tibi, September, florentem -ctit Aprilem. Aoruscomput. 4,16: his varie summa numeri, non ordine-xas / lunas dinumerat latus utrorumque sinistrum.DOM. GJJND1SS. div. philos, p. 119: per astrorum rotasdiffinitosque cursus, per intervallorum spacia moderataconsideravit dimensiones quasdam et numeros dif-finiendo ac socernendo in ordinem -Cens astrologiamrepe rit.

5) créer des liens de dépendance: DIPL. Otton. I 381(a. 969): quoniam proxima vicinitate iunguntur, etiamsub unius ditione ordinationeque abbatis eadem prof ataboa. . . indissolubili connectione -cterentur. WALTH.Spm. Christoph. J 1: maioribus obedientie -xus estiugo. SIJGER. Ludov. VII 5 p. 151: ut virurn ilium...domino juramento fideliter -cteremus. en mauvaisepart: EKKEH. IV bened. 129,1: solve iubonte Den, -xo,Petre, vincula mundo. FLJLCO. MELD. nupt. III 407:turpi ... cupidine -sus.

6) (fur.) lier par un contrat ou une obligation: DUDONorm. H 7 p. 148,3: foedere complacito, fidei -ctamurin uno. C RTUL. Richar. 38 p. 41 (a. 1136): hoc quodhabemus in hanc terram idem -ctum damus perpetuo.STEPH. TORN. summa dist. T p. 9: »nexus<ç pactum quoalter alteri -ctitur, id est obligatur. CARTUL. S. Bencd.Floriac. lI 194 p. 28 (a. 1170): communitas maioriequod de pecunia vicecomiti persolvenda super eam-ctendum est,.. .pro cas persolvet. V. nixus, -a, -um.

7) (dr. Canon.) lier: BRUNO QUERF. Adalb. (roc. A)18: vincula -etant anathematis.

11) ajouter (un retard) à un autre, prendre du retard:TRANSE. Chrys. 26: inter ea dum custos -eteret moras(BRUNO QUERF. fratr. 10 p. 726,7. Gut&LD. gemma1! 27 [Il p. 303]).

III) ourdir, tramer: WAUtHFR. Blaithm. 5: perfusidemonis acte f frivola -ctentes hominum monimentamalorum. Orro FRIS. gesta 2,40 p. 149: -cti crederetinsidias? CARTUL. Camaier. 134 p. 68 (1179-1200):dolum machinari et -ctere nodum in rebus quas at-tendit nullum munimine tueri.

IV) (techn.): A) souder: MAPPE Ca.&v. CCI p. 226:si vis -ctere eramen, aut auricalcum. CH1RURG. Bamberg.

p. 131: si. . . antequam paciens accedat ad medicum, osnon bene erectum vol -ctum fuerit. B) -ctere capistris,

museler: THEODULF. catin. XLVI!! 29 p. 549: cornipedesudis trahimus -ctendo capistris. Cl faire (une construc-tion), édifier: Pirra. DAMIAN. carm. B 2,4 p. 81: salisgemmis pretiosis hec structura -ctitur.

5 nexum, -i n. forme nixuni: Con. Lang. col. 334d(a. 857), 1) Ce qui a été joint, ce qui a été maçonné:GuILL. TYR. hist. rer. transm. XVI122 p. 796: moenia...cum turribus frequentibus, opere solido duritiem lapidisvincente coemento -arum. 2) chaîne (du prisonnier):

10 CARTUL. S. Vict. Mass. 1 592 p. 584 (a. 1035): in crga-stulo carceris -is ferreis vinculatus. 3) (jur.) obligation,charge: Con. Lang. col. 334( (a, 857): mancipo liberiscoque ab omni nixo puplico privatove.

neetriquitia, -c f y. nequitia.15 nectus Y. necto.

nectus, -a, -um V. neco.necula, -ef [nex] meurtre: UOUT!O 5V. f000: nex...

unde hec -a, diminutivum.necxus, -us M. V. nexus.

20 nedana, -e f ong, et sens inc.: CARTUL Talmund.6 p. 23 (a. 1058): Bertrannus Tornabebra dedit S. Cruci-em quam habebat in terra Begauderie.

nedum 1) conj. avec subi., bien loin que: WALAHFR.carm. 5,45,9: quantum deicctet tua me dilectio, -m

25 enarrare qucam, vis scia et ipso satis. Lu pus cpist. I I p.2: Deus cette noster -rn aliquam aspernandi arnicasoccasionem relinqueret, diligendos amnino inimicosprescripsit. Con. Udalr. 32 p. 62,16 (a. 1066-67):-m isti de quo agitur canonica daretur audientia, -m

30 vestri examinis expectaretur sententia. HUBERT. Gud.(MGH Script. XV p. 1201,5): -m ego iuvenculus...presumerem aptare me ad iilud subeundum.

2) adv., à plus forte raison, d'autant plus (PAi'lAs:-m secularia, id est quanto magis secularia): EINH.

35 Carol. 24: ebrietatem in qualicumque homme, -m inse ac suis, plurimum abhominabatur. RATHER. conf.col. 434 A : ut plorem contritianem meam, -m populimoi, gregis mihi cornmissi. PAss. Ursule p. 7: peritissimirethoris, -m nostre ariditatis excedit facundiam. FUND.

40 Brunw. 10 p. 131,1: proptcr quad erat omnium libera-hum artium instaurator, -m doctor peritissimus. EPIST.T-Iann, 17 p. 39,25 (a. 1075): publicam tamen honcsta-tem, -m ecclesiasticam pietatem... oportuisse servari.EPIST. Ratisb. 24 p. 355,11: invenitur etiam in decretis

45 beati Benedicti, quoniam et sacerdotes recipiendi sunt,-m alius clericorum ordo. ACTA pont. Rom. Gall. II147 p. 243 (a. 1160-75): quam presumptuosum sitquibuslibet christianis, -m presbytcris peiorare volfidei prestite rcligioncrn violare. HELM. 70 p. 135,8:

50 paratus sum ... me ipsum in proprietatem darc alicuide cientibus vestris, -m vobis. PETR. COME5TOR hist.schol. col. 1391B: quantum, est hoc, ut apponamcentum vins. sed intelligendum, ut appanam etiamcentum vins, -m populo.

1171 nefandus — nefarius 1172

3) (après une négation) encore moins: 110Go S. Via.quest. mcd. 19 p. 199: quippe voluntas boni in hommeusque adeo tenuis et pigra ... quod nec etiam conatumsaltem ad parturitionem, -m ad partum ex se habet.GODEFR. S. VICT. microcosm. 194 p. 214,8: noluit eum 5

Dominus vol corporaliter eum deficere sub manumnimici, -m spiritualiter.

4) (après une restriction) pas tu tout: RATHER. coniect.col. 535 13 : reprchendit eurn, qui cos saltem salutataut salutantibus respondet, -m eis osculum donet. 'oPETR. cOMESTOR serra. 111 col. temporibus vetonostris tenera quedam est evirata medietas, que vixcredere sufficit, -m preliari.

5) en corrélation avec: a) verum etiam, verum, sed,non seulement ( y. E. Lôfstedt,Late Latin, Oslo 1959p. 64): 15

Lupus epist. 13 p. 14: erant ad manum doctores egregii,-m non spernendi, verum omnimodis audiendi atquesequendi. VITA Cunib. C 4 p. 365,17: ut ab omnibus...dilectus haberetur, -m a commisso sibi grege ... verumetiam ah externis. ANDR. CAPELL. 16 c P. 56: f irnia. . . in 20

meo corde.. .conceptio est, -m vobis scd pro vobisobsequia omnibus exhibere. b) saltem, non pas tout àfait: RATHER. conf. col. 434-i : in tuo vultu aliquid-m tristitie, saltem gravitatis.

[nefactus, -a, -um [faute pour liquefactus] fondu, 25

liquéfié: AwrlooT. Cantabr. p. 161: item adipem omniumpiscium fluvialium in sole -um, adiecto met, si quisunguatur, clareficantur.]

nefandus -a, -um formes: ncphandus: Epism. var, Iip. 355,8. Dia. Ludow. III p. 35,21 (n. 901). LAMa. Aaa 30

hist. Ghisn. 21 p. 572,37 etc. nevandus: HuGo LERCHF.note a. 1178.

J) adj.: A) a& eux, d'une cruauté indicible (PARIAs: -1.I,nec dicendum, inane, atrox, indignum, horribile): VITALupentii p. 612E: tain nephandi opens executor. 35

ALCuIN. carm. I p. 178: morsibus et furens serrerlacerare -is. HRABAN. carm. 40,2: sorte -n. ib. 13,70:bella -a. id. epist. 53 p. 507,13: -o scelere. WALAHFR.Wett. 18 p. 304: rue vitiis mundare -is. THIETM. 7,42:mneffabili opera more sou -o constringerent. BERTHOLO. 40

CONST. annal. a. 1068 p. 274,7: -is criminibus. LAMa.ARD. hist. Ghisn. 21 p. 572,37: manifestato autemopere nephandissimo.

B) impie: EPI5T. var. TI p. 355,8: in nephandis codici-bus suis. ANNAL. Xant. a. 866 p. 23: uxorem...-a 45

occasione repudiatam. DIPL. Karoli HI 77 p. 126,35(n. 883): ut Butins... ingerere presumat ... subtractio-nem -am. POETA SAXO 3,112 p. 791: errorem docuissc-um. Wiro gesta 33 p. 53: pro quadam superstitioneillorum -issima. DJPL, Heinr. V (Arch. Urk. Forsch. 50

6 p. 262,3) (a. 1111): a lege nequissima et nephanda.Hucjo LERCIIF. note a. 1178: in cuius electione...ortum est scisma nevanduru.

C) criminel: ANNAL. Xant. a. 817 p. 6: huins -um

conatum ad nihilum deducitur. WIDUK. 3,13: -a consiliaprodita a f ilio.

D) fatal, mortel: ALCtIIN. carm. J p. 172: occubuitstatim rex ense -0. WALTHARILJ5 870: mortem...gustare -am.

E) (en parlant de personnes) criminel; ALcun'q . carm.I p. 175: donec ipse luens cecidit Cadwala -us. CARTuL.Conch. 1 p. 2 (a. 801): ubi nos per gentes -as incastellareconsuevimus. POETA SAXO 1,388: turba -a I ingentemrapuit predam. id . 3,72: contraque -os) gentiles. REGINOciron, p. 133: -issime gentis. HROTSV. Pel. 35 p. 53:socios populato rure -os. DIPL. Otton. 1 353 p. 486,16(a. 967): n -is hominibus funditiis, spécialement dansune interjection injurieuse d'ordre général: BABIO 180:abdita iam tracte ... Pelle, -a, nefas!

F) démoniaque: PAUL. flAc. homil. temp. col. 1343C:postquam Dominos -os spiritus se prcdicare periibuit.PETIt. COMESTOR serin. VIII col. 1743 1 : quomodohuic -e trinitati, carni, monde, diabolo... potuimusresistere?

Il) subst,: A) masc.: 1) criminel: EUGEN. VULO.sylI. 4,4,3 p. 414: ducat ad pacem gravitas -os. VTALeonis et Marini p. 96,43: cohercebat -os. 2) fou, pos-sédé: VrNc. KADL. chron. p. 190: tex frendenti -opersimillimus. B) (neutre plur.) crimes, perfidies: HuGo

S. Via. didasc. VJ,XV p. 133,15: cooperatione demo-num atque instinctu -a perficiunt.

nefande adv. d'une manière criminelle: VJTAWa1db.col. I100C: contra innocentem consurgentes -issimeintcremerunt. C0N5T. J P. 190,5 (a.1 160): coniurationem

-issime perpetratam deprehendimus et cognovimus.nefarius, -a, -um forme ncpharius: IJGUTIO s.v.

frango. LAMa. ARD. hist. Ghisn. 41 p. 582,12. CARTUL.Andegav. t. JIl 182 p. 121 (a. 1108).

1) adj.: n) impie: DWL. Karoli 111 77 p. 127,7 (a. 883):-um malum est alicuius interficere seniorem aut ducatussui privari honore. CARTA ante 912 (Callia Christ.noviss., Avignon 74 col. 19): si quis autem -o captusamore hume auctoritati obesse. . . temptavenit. Dia.Otton. uT 176 (a. 995): si quis vero...-a temeritatehanc nostram... conroborationcm irrumpere conatusfuerit. CARTUL. Geniet. 32 p. 100 (a. 1080): ausu -oiniuste sibi vindicaverat. GUILL. PIcT. gesta p. 8: quemadeuntem...Godwinus cornes -o dolo ... tradidit. ORD.Vu'. hist. XI 19 t. 1V p. 222: Rodbertus invasor Divensisabbatie. . . Simonis nequitie -um Jude facinus adiunxit.Orro FRIS. gesta 1,8 p. 24: ad ausus -os factaquenefandissima concitatur. SUMMA Tree. p. 141,20: -evero proprie dici nuptie possunt que inter asccndenteset descendentes contrahuntur. ARNULF. Lnxov. epist.1,5 p. 178 (c. 1178-79): mater et f ilie.. .sacerdotibusspoliatis, manus -as atrociter intulerunt. b) atroce,indicible: 0Ko. VIT. hist. XI 20 t. 1V p. 227: ne...meritoque subirent Ethioclis et Polinicis -os et horri-

1173 nefas - nefrendinus 1174

biles eventus. e) criminel (en parlant de personnes):RU0TO. COL. 20 p. 20: -os civium predones. THIETM.7,23: a patre -o instructus. FULCH. hist. Hier. II 21 p.450: occurrerunt eis gens -a, qui sperabant cos inter-cipere et occidere. d) (fur.) illégitime: VrrA Probi 554,36:-is illicitisque natis, e) honteux: HacAun. Rob. 18 p.98: duos iaccntes in angulo, operi insistentes -o.

2) subst.: a) in., criminel: VINe. ann. 412: quidam-us... sagitte sue igue per artem adiuncto eam versusmonasterium ...dirigit. b) au neutre pluriel (actioncriminelle, crime): Wmuic. 2,10: fichant pretereamalta -a a seditiosis, homicidia, peniuria. Ivo epist. I

p. 286 (a. 1098): cum multa -a et turpissinia dici verissimepossent.

nefarie adv. formes: nefari: REG. Subi. p. 26,24 (a.1005). nephanie: J0H. HEX. chron. p. 125. 1) d'unemanière criminelle: Dia. Otton. III 215 p. 627,14 (a.996): si quis igitur hoc. . .preceptum -e innimperetemptaverit. FULCH. hist. Hier. 111 31 p. 723: extraurbem eum ad se tunc evocatum -e decoilavit. JOH.HEX. chron. p. 125: in lesionem clenieorum manus ne-pharie iniciunt. GUIBERT. Nov. vita J 19 p. 76: etsienim multociens -e alla labi potuerin,, emptor tamen,imo proditor columbarum semper esse timuerim.2) honteusement, d'une manière révoltante: BERNOL».chron. a. 1096 p. 464,29: feminas...que habitum invirilem -e mutavenmt. ADAM S. Via, P. 178,5 y . 28:torquendus -e I ministnis sevitie / sanctus Dei traditur.

nefas indécl. n. farine nephas: STEPH. T0RN. epist. 65P. 80.

I) construit comme un subst.: a) ce qui est contraireaux lois divines: GUILL. PICT. gesta p, 16: las quidemnegligebant onme, -s nullum devitare curabant.BERTHOLD. CONST. annal. a. 1077 p. 295,13: sic f as-squc simul omnes confundentes. ARNULE. Lnxov. epist.132p. 200(c. 1178-79): fas et -s impudenti audatia per-miscentes.

b) crime, abomination, sacrilège: WALAUFR. Mamm.2,10 p. 278: non passus inerti I tantum animo tolerare-s. CAr. FULD. Eigil. J 9 p. 226: quod -s non medio-enter in quibusdam monasterlis. . . regnare videtur.Guwm. COL. diab. B 4: tuam pravam sententiam..,quasi -s ... contemnimus. Rima. Ansc. 38 p. 72: quodtantum -s in sua diocesi contigisset. FROUM. carm. 15,16:abluitur -s. ErnsT. Colon. 4 p. 244,38: quondam archie-piscopos ab. . .papa monstravimus esse pro -s depositos.RUOTG. COL. 19 p. 26.1: .ilIe veto ad coeptum -s insti-gasset. WIDUX. 2,7 p. 41: at illi nichilominus duel suoherebant ad omne -s. ib. 2,31 p. 52: que res ad tantum-s processit ut... regem occidere cogitassent. THIETM.6,45 p. 161: quod gentibus -s videbatur, chnistianusego... operabar. LAMa. ATREB. Prim. sed. col. 6400:ne aliquando lis oriatur, vel -s discordie efficiatur. OR».

VIT. hist. XII lit. IV p. 339: poenitebit te -s coepisse

contra me. HUGO S. Vic'r. didasc. VI 15 p. 132,18:ad ornne scelus ac -s mentes impeilit. O'rro FRIS.gesta 1,32 p. 50. ib. 1,44 p. 63.

spéc. civile -s: guerre civile: GALTER. CA5TIL. Alex.5 VIII 80 col. 5420: tamen intestina suorum /declinavit

(devitavit al.) adhuc Parcis parcentibus arma /et civile-s. ALAN. INS. Anticlaud. iI 229 .ri. 79: non ohm civile-s, non Cesaris arma.

e) (excL) horreur, impiété, sacrilège: .I-JROTSV. Cal.9,4 p. 140: o! -s incomparabile! id. Sap. 5,4 p. 190:o! -s! (cf. PETR. DAMIAN. epist. JI I col. 255A). RATHER.coniect. col. 546B: quam ... universitas, proh -s, agit.Ono Fais. gesta 2,30 p. 139: affirmas pro pecuniaquadam iuramentum. . .Proh -s!

'5 2) construit comme un adjectif, impie: PAULIN. AQUIL.carm. 12,21,3: hereticorum dogma -s respui pectorepuro.

3) expression -s est (c'est un sacrilège): Lu pus epist. II130 p. 204: susceptam semel pastoralem curam -s est

20 deponere. Dut. Otton. 1 210 p. 290,4 (a. 960): quorumpetitionibus, quia -s fuit resistere, ratum duximus as-sensum prebere. RLJOTG. COL. p. 269, 38,51: quod dictu-s est. ANNAL. Aitah. a. 1042 p. 29,21: regios iegatos,quod ubivis gentium -s est, inibi iussit retentari. GUILL.

25 S. TUEOD. fratr. M. D. 55 p. 103: cum amici horninisabeuntis.. .commendatam memoriam -s sit obiivisci.ROB. Toaao. chron. a. 1112 t. I p. 142: a seditiosis adarma concurrentibus (quod dictu -s est) gladio confos-sus. LAMa. ATREB. Prim. sed. col. 643D: iuxta dormi

30 pape Urbani precepta quibus inobedire -s est. STEPH.TORN. epist. 65 p. 80 (c. 1177-8I): non obedire nephasest.

nefastus, -a, -um 1) où l'on ne peut pas rendre lajustice: PAnAs: -i dies, dies erant in quibus non licebat

35 jus fan. 2) funeste, maudit: CARM. de cal. Erf. 24: funerasplendorem festi regalis adumbrant,/ fitque -a dits, quemodo lesta fuit.

neferendus, -i in. y . nefrendus.nefrendiela, -ef. y . 1. 44.

40

nefrendicium, -i n. y. 1. 45 ss.nefrendicius, -a, -um (nefrens} I) adf., de cochon de

lait: Uoutio s.v. frendo: a nef rendus vci nefrendis, -us,-a, -um.

J]) subst.: A) f, chair: UGUTIO S.V. frendo: -n, caro.45 B) n.: I) offrande annuelle consistant principalement

en cochons de lait ou autres jeunes animaux: UGUTI0 S.V.

frendo: -um, illnd annuale tnibutum quod rustici suisdominis circa nativitatem vel in alio tcmporc soIentreddere et etiam parvi discipuli suis doetoribus quod

50 aportant dumtaxat sit carneum ut porcellus et huius-modi. 2) plat: UGuTI0: -um, ferculum.

nefrendinus, -a, -um [nefrens] de cochon de lait:Uou'rio s.v. fnendo: a nefrendus vel nefrendis. . .-us, -a,-um.

1175 ncfrendis - negatio 1176

nefrendis, -is ni. y . nefrens.nefrendus, -i m. [nefrens] forme neferendus: PAPIAS.

cochon, porc castré: PAnAS: neferendus, porcus dice-batur victima quam Marti sacrificabant, quia plureshostes interfecisset; dictus quasi sine renibus. UcuTIo

s.v. frendo: dicitur -us, id est porcus domesticus carenstesticulis, sic dictus quia non frendat dcntibus, qui aliterdicitur maiale.

nefrens, -dis sive nefrendis, -is m. 1) cochon de lait:}TRABAN. univ. XXII, XVI col. 612C: -des..., adhuclactentes porculi, quod nondum aliquid frendant, id estcommiiivant dentibus. AELFR. Angl. Sax. vocabul. p.22:suilli vel porcelli f vel -des, fearas. PANAS: -des, adhuclactentes porculi dicti quod nondum aliquid frendant idest comminuant dentibus; bine et faba fresa que mollitaest. Uourio s.v. frendo: -dis, -dis, porculus vel porculaadhuc lactans quia nichil frendat id est dentibus con-cutiat. WALTH.. MAP nug. cur. p- 207,29: adibet. -.-dem, ist est adolescentem et virginem suem. ADAM

PONT. mens, p. 131: in... angulo -des cum sucula inarula vel in arigulo quodam ]atitantes intuiti surnus(glosé petit purceus).

2) nourrisson, enfant non sevré: GLoss. end. Casin.401 p. 467,45: -des, infantes adhuc sine dentes. PAnAs:

-dis, infans nondum dentatus, dictus quod nondumfrendat. UGUTIO s.v. frendo: -dis dicitur infans, quasinon dentibus aliquid frendens, id est coneutiens, velcomminuens.

nefresis, -isf. [gr. v&ppç] forme nephresis: MARB.

Rob. 1 19 (PL 171) col. 1517 k. lésion (ou maladie)rénale: GLOSS. med. (Heiberg) p. 48,9: -is hoc est renumdolores. AELFR. Angi. Sax. vocabul. p. 19: -is, lenden-wyrc. Uoixrio s.v.: bec -is, quidam morbus sciicet dolorrenum, a renum dolore dictus. MARD. lob. I 19 (PL171) col. 1517 A : militera. - .renium iniuria quam ne-phresim medici nommant laborantem. COLL. Salem. II p.314: dolor lumborum apud grecos -is appellatur, quidolor quandani habet affinitatem cum colica passione,qua[e] utraque sentit dolorem in renibus sed dolor cou-coruin est instabilis... nefriticorum veto dolor est sta-buis et per urinam melius discernitur.

nefriticus, -a, -um [gr. veppLTLx6c] sive nefreticus, -a,-um (pour nephreticus) I) adj.: a) qui souffre de néphrite:UuuTlo &v. nefresis: -us, -a, -min, qui talem morbum(se. nefresim) patitur. b) qui guérit la néphrite: PAUL.

AEGIN. CCI p. 133,17: -a pusca et ad ea compositacondita. 2) subst. m., qui est atteint de néphrite: Gi.oss.medic. (Heiberg) p. 48,4: -i sont qui renom dolores ferrenon possunt, en quod lapides habent in renibus. RECEPT.

C. XXII p. 68: -i (sic) prodesse. PANAS: -i sont qui re-num dolorem ferre non possunt propter tumores et col-lectiones et vulnera sanguinis erupti et calculum id estpetram. COLL. Salem. II p. 314: -orum. - .dolor est sta-buis et per urinam melius discernitur quum urina -orum

aliquando est saniosa, aliquando sanguinolenta, ah-quando scamosa apparet quod non est in colica. ALEX.NECK. laus sap. div. VI 275 p. 470: nefreticis medusconfert, oculisque medetur.

5 negatio, nis f 1) négation: a) gramm.: Ucuno s.v.dico: superabdïcativa dicitur -o que additur -ni et nichiloperatur plus quam prccedens. b) log., opposé à l'afflr-motion: JOH. SCOT. divis. nat. 176 col. 522: omnia quede eo predicantur per catafaticam, eum esse negemus

'o per apofaticam, id est -nem, non tamen translative, sertproprie. id . glos. Mart. Cap. 150,16 p. 81,9: syllogis-morum tres species sunt quarum prima dicitur predi-cativa et est in adfirmatione et -ne. Auno FLOR. syli. P.61,6: dum ergo modi negantur.. .est -o. EPIST. Ratisb. 4

15 p. 281,27: falsa... partieulari -ne - quedam prudentia ho-nesta non est, - erit vera universalis affirmatio. Guico IIexerc. 29 col. 856e: si igitur -nes in divinis sunt vere, affir-mationes veto incompacte, vera est nostra -o cum dici-mus 'hoc non est' quia quid non sit scimus. ABELARD.

20 gloss. ad categ. p. 262,26: affirmatio vero et -o quantumad ea que dicit, codera tcmpore siniul esse non possunt,quia simul contingere non possunt que ab affirmationeet -ne dicuntur. id . gloss. peri crin, p. 332,2: componensvox est affirmatio que componentem intellectum signi-

25 ficat; dividens autem vox est -o, que dividentem desig-nat.

2) refus: Lupus epist. 16 p. 52: aequum foetal ut inobstinatissima -ne persisterem. Haorsv. Dole. 1,2 p.127: quia nec ad -nem confitendi noniinis. VITA Edw.

30 p. 396: ut benigna -o plurima videretur Iargitio. ANDR.

CAPELL. II 7 p. 292: in amore nullatenus niansuescitsed peremptoria sibi -ne respondit. WALTH. MAP nug.cur. 3,5 p. 135: suant ait iniustam peticionem, illiusiustissimam -nem.

35 3) abjuration d'une foi religieuse: SduoL. Adam gesta82: hoc est Sclavorum tertia -o, qui primo facti surit aIcarolo christiani, secundo ab Ottone, tertio nunc abGodescalco principe (cf. RATHER. conf. col. 400A: apo-stasia, id est -o Dei).

40 4) reniement (surtout en parlant du reniement de S.Pierre): CAND. FuLD. Ligil. 1 23 p. 232: dum Petro...nihil obesse dinoscitur culpa trine -nis. Acrus pont.Cenom. p. 321: statini post trinam -nem. GRATIAN.

I dist. L c. 54: post -nem in fide et gradu Petrus45 profecit. BERNARD. serra. de div. IV col. 554A:

princeps apostolorum in profundum -ris submergitur.PETR. COMESTOR hist. schol. col. 1619 13 : trina Petri-o ante primum galli cantum inchoata est, ante secun-dum completa.

50 5) sens juridique: a) dénégation par serment: LEGE5

Athelst. 1,1 p. 173 (c. 1114): ut non parcatur alicuilatroni. . . de quo vere fuerit inquisitum, cum reus sit etad -Bern aliquam non possit, quin occidatur. LuonsCnuti 5,4 (e. 1114): si se purgare veut. . . vel per triplicern

1177 negativa -neglectus 1178

-nom vol per singularem. CARTUL. S. Job. in Val!. 38 p.23 (e. 1125): si rustici succidisse se lucum negaverint,coin tercia manu negabunt; bec o per vicinos fiel,non per clientes, b) renonciation à un droit.' CAwrUL.

episc. Hild. I 522 p. 500,22 (a. 1196): uxor eius. . .sevol posteritatem suam aliquid in patrimonio il!o iurishabere ... negavit; que -o coin habundantis cautelecertitudincm omnino sufficeret. e) déni: RoTuc. scacc.Norm. I p. lb (a. 1180): 1-Jamo Pincerna reddidit com-

in somnis astare sibi virum... dicentem... 'Ego sumYvo quem . ..te nescire dixisti'.

negatorius, -a, -um (fur.) négatoire: SUMMA Troc. p.61,3: prodite quidem sunt actiones de servitutibus tainconfessorie quam -e... -a ei datur qui servitutem deberinegat, veluti 'non est tiN ius utendi', item 'inmittendi'

neggligo 3. y . neglego.neglectio, -nis f négligence, abandon: VITA Burch.

Worm. 16: monasterium..., quod extra murum con-potum de misericordiis et promissis et finibus, scilicet io stitutum per -nom desolatum oral, intra civitatem edif i-de Ricardo de Moteigneio centum sol, pro rccognitio- cavit. CARTUL. S. Stoph. Witz. 197 p. 201 (a. 1173):

ne. ..De Tustino de Mevania 50 sol. pro -ne et cogni- ego. ..abbas. . .premoneor..., ecclesie nostrc ita pros-

tione. picore... in beneficiis, ne postmodum quasi -ne nostra

negativa, -e f. s'. L 28.negative y /, 36.

negatiuncula, -e f [negatio] diminutif de négation:UGUTTO S.V. nego: negacio ... hec negaciuncula diminu-tivunt

negativus, -a, -uni 1) adj.: a) négatif, qui nie: UOUTIo

s.v. nego: -us, -a, -um, quod negat. b) négatif, qui s'op-pose à quelque chose de positif: ABBO FLOR. sy!1. P. 36,22:sunt eadem sententia universales -e et particu!ares affir-mative. ARNOLD. RATI5B. Emm, 1,15 col. 1014e: omnebonum usque hodie a sa!ute vestra -a dissessicne (sic)repu!istis. e) sans valeur, que l'on nie: DIPL. Wcstph. 251

p. 350,28: quod si banc transactionem. ..inficiari a!i-quando ve!let, non crederetur iuramento quo -am pro-bare vellet. 2) subst.f : a) négation: BERTI-IOLD. ENGELB.assert. 3 (Angelomontana p. 158): consequens est, uthanc -am tenentes etiam sint fallaces. b) refus: WALTH.MA? ring. cur. 111 5 p. 135: fortissimis -is depulsus.e) (log.) proposition négative: ARN0 REICIIERSU. apo!.

p. 169,3: essentiarum differentium permanentiam novi-mus, que ta!ibus -is enuntiari possunt: Divinitas huma-nitas non est.

negative adv. dans un sens négatif, sous une formenégative.' Jon. SCOT. divis. nat. V 38 col. 1017C: autenirn -e ponitur ne, et producitur, aut hesitative, et cor-ripitur. ABELARD. g!oss. peri erm. p. 324,24: -e intel!ige,ac si diceret: non variantur ex institutione hominum.ARNO REICHERSB. apol. P. 167,13: -e. facile admittinon debet.

negator, -is ni. 1) celui qui refuse, celui qui nie (unevérité): Goonsc. SAX. predest. p. 214,2: amatores falsi-tatis et -es veritatis. GERRON. tract. p. 68,7: tanquamfidei -es et infidelibus deteriores.

2) (par extension) celui qui refuse avec mépris ou hor-

doleat sese esse desolatam.15 neg!ector, -is in. 1) celui qui néglige, contempteur:

RATHER. Metr. (roc. A) coi. 463»: carnis -r, mentisprovisor. 1-IEIuG.? Hadal. col. 1 147 A : -r quietis, refugavoluptatis. CARTUL. Rhen. inf. 1393 p. 272,38 (a. 1158):sa!utis proprio -r temerarius. 2) (fur.) celui qui méprise

20 (une loi, un précepte): Con. Udalr. l87°' (a. 1118): huiusetiam mandati -r effectus. EPI5T. Reinh. 76: qua iniuriaBoemiorum dux curiam nostrarn contempsit, -r existensimperialis edicti (cf. C.xruL. match. Misn. il 374 (a.

1170]).25 neg!ectrix, -cis adj. f [neg1ector] celle qui néglige,

contemptrice: !) au propre: CHRON. S. Maxent. Pict. p.384: progenies Karo!i ... ecciesiarum potius -x quamerectrix videbatur. 2) au figuré: WILLm. carm. 10,25:

impictas. . .-x Domini.30 negIectum, -i n. s'. neglego.

neg!ectus, -a, -um y . neglego.neg!ectus, -us m. forme neclectus: Doc. Lue. V 3,

1186 p. 104 co!. I (a. 919). I) négligence, abandon ma-tériel: n) d'une construction: POETA SAxo 5,465: condidit

35 et Domino perp!urima templa dicanda,/. . . -u dilapsaprius vol tempore longe. NORB. iuuao. Benn. 27 p.891,10: sepulchra...-us sui foeditate testantur. RAHEW.4,86 p. 344,27: pa!atia... et rcgias..., tam -u quamvetustate fessa,... reparavit. CARTUL. Worm. 86 p. 71,6

40 (a. 1174-80); intuentes ergo edificia c]austra!ium man-sionum. - .di!apsa ac -u deformata. b) d'un troupeau:

CARTUL. Mog. A 272 p. 171 (a. 1026): ne grex -u meo...pateat morsibus lupinis.

2) négligence, laisser-aller, relâchement: S!GEH. Maxim.45 12(10): doncc iterum datis abbatibus -us regu!aris ob-

servantie vol in pristinum vol etiam in melius . . . corri-geretur. DIPL. Otton. 111 90 p. 500,34 (n. 992?): -u

reur: PAULIN. AQUJL. Laz. 67,3: ut resurgat dcsperatus subrepente regularem in prefato cenobio vigorem inet -r criminis. tantum deficerc quo plus clericoruni guam monachorum

3) celui qui refuse de reconnaître.- a) le Christ: LANER.corp. Dom. col. 416B: qui carnis ac sanguinis -r existis.RADULF. CADOM. gesta Tancr. 132 p. 697: quid latitassetibi, Christi scelerate -r. b) un Saint: CHRON. Rames. p.LXXI: quum prefatus -r suus (se. sancti Yvonis) ... vidit

50 pateret conversationi. C0D. Bar. 4,34 p. 72,9 (a. 1048);per -ut utrarumque partium.

3) négligence, action de ne pas tenir compte de: EPI5T.

Ratisb. 6 p. 286,11: non est -u dignum iilud Socraticuni'scio, quod nescio'. -ni habere sive date, négliger, iné-

1179 neglegenter - neglego 1180

priser: Orro Fais, gesta 2,29 p. 135: nobili illo anti-quitatis insignii . .ex inerti quorumdam desidia -ni date.STATUT. Cisterc. p. 204 (a. 1196): abbas Sancti Sulpitiiqui -ui habuit ea que anno preterito ci... sunt iniuncta.

neglegcnter rive negligenter y. neglego (neglegens).neglegentia, -e f rive negligentia, -cf formes: negle-

glentia: ANDR. BERO. Lang. p. 221,33. neglientia: Coo.S. Columb. Bobb. p. 161,2 (a. 848). negligencia: Dia.Ludow. Gent. 147 p. 205 (a. 873). DIPL. Hem. III 93(a. 1042). CARTUL. Richar. J p. 3 (a. 1136) etc.

1) action de négliger (avec le gén.): LADISL. decr. I e.II: de -a ecclesiarum in dominicis et festivis diebus. ib.e. 25: de -a fidclium cadaverum. si quis... tortues sucsad ecclesiam non sepellierit, XII dies. . peniteat incippo.

2) négligence, insouciance, laisser-aller: a) au ring.:VIrA WilIeh. 7: minister -am que contigerat nequaquamci celare volait. Rima. Anse. 5: quod sali cura magisteriisui tanta -a inter subditos sibi accident. WALTH. SPIR.Christoph. 1 epist. ad Haz.: eut id mihi negotiumlibrarii mci -a perdito libdllo preripuit. EPIST. Ratisb. 8

p. 303,2: venenum magis pestiferum quam -am. CkrcruL.S. Maxent. 215 p. 245 (a. 1093-1106): sen pro -cia velpro habundantia rerum tardiores in adquirendis rebusecclesiarum existentes. Ivo epist. T p. 12 (a. 109.1): nescioutnim patientiam vestram vel -am ... reprehendo. CR0.VIT. hist. VIII 4 t. III p. 290: erga divine legis observan-tiam multiplex aderat -a. Huco S. VICT. didase. V, V p.104,5: -a est quando ea que discenda surit vel prorsuspretermittimus vel minus studiose discimus. id . qucst.mcd. 18 p. 197: est autem iuxta hanc infirmitatem quasicollateralis -a, ex qua peccat homo in cibo, in potu etloeutionibus et ceteris que venialia sunt. L..MB. ARD.hist. Ghisn. 8 p. 567,10: coin -a terrainvideret immunitam. PETR. COMESTOR hist. schol. col.1319D: et agnoscens Saut -am suorurn et beneficiumDavid exelamavit.

b) (au plur.) faute qui résulte de la négligence: œ) engénéral: ANNAL. Lauriss. p. 20: vastando et desertandosupradictam provinciam propter -as Waifarii ducis.DIPL. Conn. 1, 11 (a. 912): Ciriensis ecclesie presul...venit, reclamans ...quod malle -e ac vio!entie in suoepiscopatu fierent. DJPL. Heur. IV 282 (Xi e s. spur.):super bac se -as considerantem. ADAM BREM. p.123,11:-as predecessorum sanare. Ç) (théoL) faute légère d'in-advertance: CONSUET. Trev. 44 p. 57,2: in die sarcle,Cene Domini ... confessionem de -ciis faciant. VITAMath. 11 24 p. 300,12: cantate missam pro peceatis et-is nostnis. CARTA a. 1035 (Hist. Langued. V pr. 207col. 417): pro pcccatis et -is...que perpetratus saincontra Deum. LAMB. ARD. hist. Ghisn. 119 p. 619,32:in penitencia dcl lens -as peccaminum.

3) négligence, manque d'intérêt: SALOM. II epist. 30:Pro nost?a -a circa illos iure forsitan laceremur. Lupus

epist. 16 p. 54: neque nova hoc est et que sola depreca-tionis egeat maionlm -a, scilicet tanti viri jacta nonmandata memorie. 8mw. nat. virg. 6: hec nihilominus -ade honorandis thesauri pretiosissimi loculis in nostra-

s tibus adeo vehementer indurait.4) action de ne pas remplir un engagement juridique:

Dn'L. 1-Ienr. 111 93 (interpr. a. 1042): <ut de omnibusque ad cibaria pertinent inter se iudicent negotiatores, etque pro bus a delinquentibus pro -cia componuntur,

io tres partes civibus, quarta pars cedat in usum iudicis).RAHEW. 3,5 p. 170,14: date duo milia marcarum impe-raton. .ob eam -am quod ad curiam non venerat.RICHARD. S. VICT. dub. apost. col. 672A: quid tibi vide-tur, qui post tantam et tain promissionem

15 oninino neglexerunt, numquid cos exeusare poterit tanta-a? AcrA pont. Rom. Gall. 11 315 p. 402 (a. 1193): neper alicuius ineuriam seu -am sui iuris dispcndium pa-tiatur.

5) oubli: LEGEND. Emer. (55. 11 p. 453): pauca tamen20 que de gestis audivimus, ut non -e deputetur, diligenter

referamus.6) (méd.) paresse (d'un organe): GLoss. medie. (Hei-

berg) p. 7,11: fit vel nascitur (analemsia) ex -a stomaci.negleglentia, -ef y . neglegentia.

25 neglego rive negligo 3. formes: neggligo: LEGES Cnuti1155 p. 349 (e. 1102). parfait neclexi: Dn'L. Karoli III124 p. 199,7 (n. 885). neglecxi: T.HJETM. 7,35. neglessi:Doc. Luc. V 3, 1114 p. 49 col. 2 (a. 908). nelexo: Doc.Lue. V 2 p. 34 col. 2. participe présent: neggligentes:

30 CARTUL. S. Sever. Burdigal. CXCIT p. 161 (n. 1182-1206). y . nelego.

1) négliger, ne pas se soucier de, mépriser (PAnAS: -etc,non curare aut despicere. Ucunio 5v. ]ego: -o, -is ... idest contempnere): a) avec l'acc.: VITA Liutb. 7: noli -ere

35 sermones marris tue. LUPUS cpist. 14 p. 40: sanctorummantyrum -cto patrocinio. R.ICHER. Il p. 42: vitras

-cta. b) avec l'inf.: LIUTO. Greg. 9: beati Gregorii factaet virtutes ... paucis aperire non -am. GUILL. Ptcr. gesta

p. 84,35: sua eut extrema docucre quod antea pensare40 -xit. FULCH. hist. Hier. 11 18 p. 438: hoc siquidem im-

modestia regis magna fuit, qui gentem suam exspec-tare -xit. spéc., négliger de s'acquitter d'une obligation:DIPL. Ludow. Germ. 81 (a. 857): ut sua servitia et tri-buta.. .ad Puahauuam monasterium facere non -ant.

45 POETA SAXO 2,338: foedere deditionis -cto. TRAD. S.Petri 4 p. 256 (a. 987-1025): si... eundem censum-xerit. LIBELL. cal. Trev. p. 740,13: matutinos perso!-vere non -uni. ib. p. 740,35: ut ... traditoriam decimamdate non -erent de villis.

50 2) refuser: Pnit. ALE. dise. cler. p. 5: ostendit ci crimesfilias; bas quoque sicut et pniores omnino reppu!sit atque-xit.

3) laisser sans secours: CARTUL. Naumb. 168 p. 147(a. 1144): cum in hospitali ...viderem pauperes -.igi.

1181 neglientia-1.nego 1182

4) abandonner (Uouiio s.v. ]ego: -o, -is ... id est...relinquere): ACTA pont. Rom. mcd. I 408 p. 352 (a.1191): capellam nostram,...ianl multo tempore quasidesertam et -dam.

5) (pron.) se laisser aller, être négligent: RÂTHER.Metr. col. 460 e : hoc qui non cogitavit, se ipsum om-nino -xit. EPIST. Worm. 139 p. 74,25 (a. 1028): nainipse se in vestra procuratione -eret, guis hoc.. . nondoleret?

6) part, présent neglegens, -tis: a) négligent, indifférent:TIIIETM. 1,20: ego peccator et in omnibus -s vacavihactenus a bonis. AcTA pont. Rom. Gal]. H 139 p. 234(a. 1175): ad compescendam violentiam laicorum nondebes -s vel remissus existere. spéc. négligent, oublieuxd'une obligation (avec ex et l'abl.): CARTUL. Mai. Mon.Dun. 12 p. 13 (n. 1050-60): si... ex eodem censu quic-quam -s aut tardus. avec de et l'abl.: CARTUL. Rhen.nied. 114 (a. 762-804): si de ipso censu -tes aut tardiapparueritis. CARTUL. Gemet. V p. 15 (a. 984): si dehoc censu -tes fuerint. b) négligent, paresseux: AGIUSvita Bath. 9: -tiores, quas tamen aliquid prof icere possevidebat... ad bas discendas cogebat. WALTII. SPIR.Christoph. T pro!. p. 65: quorundam -tium. . .incuriascriptorum. e) qui néglige Dieu: THEGAN. Ludow. 20:ut pastor in ecelesia aliquos -tes noxios ausus non estcanonica iustitia provocare.

neglegenter sive ncgligenter adv. négligemment,avec insouciance, avec indifférence: ADAM EREM. P. 139,13: regiila... -ius haberi cepit. Ivo epist. p. 10—I1 (a.1091): ut... nec blandiente nobis desidia nostra -r ail-quam ovem petite permittamus. CARTUL. Marciniac.298 p. 177 (a. 1130): ad auxilium litterarum recurriturut quod a mente -r labitur, litterali recordatione repa-retur. HELM. 98 P. 191,15: en ego teneor vinculis eternisinclusus, et tu -r agis? Huco S. Via. didasc. iii, III p.53,28: malum est bonum -r agerc, peins est in vanumlabores multos expendere.

part. passé neglectus, -a, -um 1) adj.: a) négligent, quine s'applique pas à cc qu'il doit faire: EPIST. Tegerns. J102: Reginbaldus litteratorie professionis -issimus. b)(d'où, au sens passif) méprisable: S. STEPII. decr. I e. 15:si quis comitum obduratus corde -usque anima... uxorishomicidio polluetur. 2) subst. n., négligence coupable:IN5TR. Ait. (MG Leges III 2 p. 200): ut nullum -uniexinde habcat, quorum curam suscepit. CAP1T. reg.Franc, t, 4 4 p. 83 (a. 800): si familia nostra partibusnostris aliquam fecerit fraudem de latrocinio aut alio -o,iilud in caput conponat. RADULF. TORT. mirac. Bened.15 p. 296: induratus animo, -a neglexit emendare et asua perversitate noluit cessare. expression -o habere,négliger de: INs'rR. An. p. 200: nos non debemus -ohabere, ut pro fratribus animas ponamus.

neglientia, -cf y. neglegentia.negligencia, -cf y. neglegentia.

negligenter y. col 11811. 27.negligentia, -e f y. neglegentia.negligo 3. y . neglego.1. nego 1. forme neguo: CARTA a. 1148 (Archives hist.

5 Saintonge et Aunis V [1878] p. 20).1) dire non: UGUT10 5v.: -o, -as, quod obicitur non

concedere sed non esse verum contendere, contradicere.A) nier (opposé à affirmer): ErnsT. var. 1115 p. 322,1:

bec nota est interrogandi? bec percontandi? bec -andi?'o CARTuL. Magalon. 112 p. 218 (a. 1161): cum predicto

Raymundo Guillelmi -abant quod episcopus affirrnabat.Ono FRIs. gcsta 1,5 p. 17: melius -ando quam affir-mando, id est quid non sit quam quid sit.

E) nier, dire que.., ne pas: 1) suivi de l'inf.: WALAHFR.15 Wett. 384:0 monache, esse cupis quod te iam velle -asti,

dives opum. TRAD. Frising. 703 a (a. 849): detestarecoepit atque -are banc traditionem se numquam pere-gisse. Lin. Domesd. 1298: terrain... negat se habuisse.spéc., au passif: ARCHIPOETA 6,9: iam febre vexatus

20 nimioque dolore gravatus / hic infirmabar, quod vivere

passe -abat. forme impersonnelle correspondant à une

négation ('il n'y pas'): RADIo 339: omen erit: sternuto

semel, -at esse secundo. 2) suivi de ut et le subj.: Coo.Toscan. p. 408,4 (a. 813): quare -as ut missa non can-

25 tasses? 3) suivi de non renforçant la négation: REGINOchron. a. 746: -are coepit bec non esse vera. 4) non nego:équivaut à une affirmation: Aoius epic. Bath. 63: non -onunc vobis iustum satis esse dolorem f non -o sat iustasesse simul lacrimas. 4-luco S. Via. quest. mcd. 32 p.

30 209: cum esset immunis a peccato nonne hoc totumdebebatur illi, etsi non moreretur? non -o. ANDR. CA-

I'ELL. 16 G p. 187: confiteor tamen et -are non possum.

C) dire non, s'opposer à: ERMENR. SvaI. pref. 3: peti-

tioni, licet laboriose, -are non potui.35 D) refuser: 1) une chose (avec l'ace.): WIDUK. 3,53:

pacem ... eis. . .-are. Ivo epist. J p. 72 (a. 1092): off iciumlingue race -are populo Dei. PETR. Co?.itsToa hist. schol.

col. 1421 A: -avit ci tributum quod promiserat. ROTUL.Scacc. Norm. J p. 5h: -avit escambium de terra, au

40 passif JOH. YEN. chron. p. 145,14: illi quibus fugiendi

aditiis -abantur crudcliter vulnerati caderent. STEPH.TORN summa causa Il! q. 4 p. 195: consortium auteni

fideium et mensa non -atur. PETR. CELL. epist. II 130

col. 577: indulgentia Dei nobis non -atur. 2) suivi de

45 l'inf.: Ruovo. COL. 35: propositum suscepti opens -atexpedire bellum. cIIRIST. Wencesl. 113: ut venientiquidem eccicsiam ingredi omnino -arent. DIPL. Henr.

1V 79 p. 104,1 (a. 1061-627): Deo et seculo piaceredebemus, dignum est, si nostris fidelibus non -emus.

50 ALAN. INs. Anticiaud. V 78 p. 125: ultraquc -ant

servire iubenti.E) (au figuré) empêcher, refuser: PAUL. DIAC. homil.

temp. col. 1211,40: steriles filins habere non possunt.natura -al. WErr. Gal!. 27 p. 271: quod crementum

1183

2. nego - negotiatio

1184

-naturale -averat, fides in absciso iam germine donaverat.WALAI-IFR. irnag. Tetr, 170: nec dolcas, quod gaza -at,concordia prestat. ERACL. color. J, VIII y 5 p. 35:arboribus refert humer quas bruma -abat / crescendivires. MIRAc. S. Girard. 10 (AA. SS. Nov. II p. 503): 5

cui ambe manus curvate simul et tumefacte iongo terri-porc usum piscandi -averant. GILO hist. Nier. I 36:lacus. . . nostros transire -abat. RADULF. CAD0M. gestaTancr. 8 p. 610: nulla est regio que Boamundo arma-avent. CARTUL. Salvan. 470,3 p. 382 (a. 1161-70: 'o-avit enim terra fructum cultoribus suis. ALAN. iNs. dist.col. 873B: notat... non date, unde solet dici terra -atfructum' id est non dat.

1.1) sens religieux: A) nier ou repousser un dogme: ORD.VIT. hist. 11 2 t. T p. 230: Petrus Simoneni immortalita- '5tem anime -antem vota ratione convicit. PETR. LOMB.sent. T 11,1 p. 77: hic dicenduni est, Spiritum sancturnesse a Patte et Filio et proèedere a Patte et Filio, quodmulti heretici -averunt.

B) abjurer une croyance: Episr. var. iI 2 p. 301,8: en 20quod in fide christianitatis velle cos persistere senseruntpagenses et eam -are ullo modo noluerunt. Hist. de viaHier. 100 p. 213: fidem Christi -averat.

C) renier (Dieu): RATHER. coniect. col. 53613: -atDeumqui -antem Deum amat Judeum. AELN. P. 110,6: 23

cum nunc exorat quem expirando -arat. PETR. Tuons.hist. VIII 2 p. 52: Deum nullomodo -abit. Omnia tua or-namenta et tuos deos abnegat. GERV. DOROB. chron. J p.211: sanctus ille archiepiscopus qui propter reges Deumare noluit. absolument: BARm. Ex. lib. pen. CXXIX f. 30

179 v.b. (p. 288 More>'): si qui.. .pondere persecutionis-are... compulsi, duobus annis inter catecuminos ... habe-antur. en parlant de S. Pierre: WOLFI-J. Baurqw. ad IIenr.35 p. 142,6: vel in beato Petro, presertim quod Chnistum-avit, non debcmus imitari. Futco. MEL». nupt. VII 777: 35tibi dico -abis f ter me nocte prius quam preco tem-poris huius J bis cantet gallus. Huco S. Via. quest.mcd. 51 p. 57: hunc timorem Petrus habuit quando-avit. Put. COMESTOR hist. schol. col. 1€198: postprimant enim negationem Petri statim gallus cantavit, 40sed ante secundum galli cantum bis iterum -avit.

ITT) abandonner, renoncer à: HIST. Lunel ac. 177: duxsua seque -at ut monachus amodo degat.

IV) (au figuré) cacher: METELL. Quir. 15,18: nonpotuere J terga -are vins. (pron.) se dérober, se soustraire: 45ALEX. NECK. utens. P. 115: fiant autem f on.., per queterni exeunt vel exire possunt, si opus sit navigio cumse -et aura.

V) (au figuré) avilir, rabaisser la nature de: FuLco.MELD. nupt. 1 31: aes aurum decorat, rem puichram 50turpis honorat, f ni! -at argento plumbum.

VI) sens juridiques: A) nier sa culpabilité: 1) nier (unefaute): a) arec l'ace.: DIPL. Guidon. p. 31,80: scelus-arc arque purgare. spée. non nego, avouer: BERTHOLD.

C0N5T. annal. a. 1076 p. 285,32: culpam suam...non-are. b) avec l'infinitif THIETM. 7,31: omnes ... qui sealiquo contra eum fore culpabiles -abant, sic argiiebat.BERnIOLD. CONST. annal. a. 1071 p. 275,18: contraecclesiastice regule disciplinant egisse -are non potuit.BABI0 267: moechus es! - Esse -o.

2) nier en justice par serment: LEX Saxon. 16: velsacramento XII hominum -tur (LEX Thuring. 6,758).CARTUL. S. Job. in Val!. 38 p. 23 (c. 1125): si rustici suc-cidisse se lucuni -averint, cum sua tercia manu -abunt.

B) refuser de remplir une obligation: WIDUK. 2,29: coquod tributa passim -arentur. ROTUL. Scacc. Norm. Tp. 30b (a. 1180): XX sol. pro vadio -ato.

C) (absol.) se rendre coupable d'un déni. RoniL.Scacc. Norm. 11 p. 110b (a. 1184): Gaufridus de Bai-ocasino debet LXXVIII solidos pro -are et cognoscere.V. neco.

2. nego 1. V. neco.negociator, -is m. r. negotiator.negociens r. negotians, si'. negotior.negocio!nm, -i n. r. negotiolum.negocior 1. y. negotior.negociositas, -tis f pour negotiositas activité (=

rrpœytwtc(œ): HENR. ARIST. transi. Plato Phedo 18,5:18,5: consequi istud ob quod nobis multa -s in preteritavita facta est.

negocista, -e m. et f [negotior] négociant, artisan:UOIJTIO s.v. nego: hic et hoc -a, id est mercator, insistor,opifex, mercennarius.

negocium, -i n. y. negotium.negotialis, -e I) qui concerne les affaires, commer-

cial: DIPL. HENR. 11352 (a. 1016): mercatum. . .theio-neum et monctam cum omnibus utensilibus per -ecommertium ad nostras ... manus ... pertinentibus. Lin.on!. Patav. 2,6 p. 960,1: cum poenitens ab officio velcuriali vel -j... recedit (cf Grxnoii. in psa!m. 31,3 p. 26,4).

2) (rhétor.) pratique, de fait: Joii. SCOT. gios. Mart.Cap. 225,4 (éd. Lutz p. 116,15): dum vero de eademvirtute seu vitio sceundum leges et consuetudines ratioest, -is qualitas dicitur. ib. p. 116,22: dum vero diffinionaturam prudentie, iuridiciaiem qualitatcm appe!lo;dum vero secundum usitatas leges et consuetudinesprudentiam diffinio, -is qualitas est. ib. 274,1 p. 127,32:-is autem assertio, tes in presenti tempore gestas siveres similes yen.

negotians, -tis r. negotior.negotiantilis, -e [negotior] négociable: COD. Caiet.

P. 233,12 (a. 1012): de argento da bambace et da parmide siricu bonuni -e ... septem uncias et media de an-gento -cm,

negotiatie, -ois f 1) activité commerciale, commerce:a) en général: I-IRABAN. univ. XX,XV col. 54513: nego-tium autem in causis, -o in commerciis dicitur, ubialiquid datur, ut maiora lucrentur. UGIJTIO s.v. nego:

1185 negotiator 1186

negocium in causis, -ciatio in commerciis, ubi aliquiddatur ut plus quis lucretur. FIJLCH. hist. Hier. III 29p. 700: bec (Tyrus) institoribus et -nibus munitissima,illa veto infinita plebe populosa. HERIM. COL. conv. I(PL 170 col. 807A). cum varus mercatorum commer-eus negotiaturus adveni. Siquidem omnes Iudei -niinserviunt. ACTA pont. Rom. Gail. 111 58 p. 118(a. 1164):theloneum veto de omni -ne in Atrebatensi civitatefacta. GU1LL. TYR. hist. .rer. transat. III 19 p. 140:-nibus et agriculture dabant operam. STATUT. Cisterc.

p. 228 (a. 1198): conversus. . .qui de -ne sua domumquandam sumptuosam edificare dicitur, cesser a -ne etdomus eiusdem ab edificatione. b) en mauvaise part:HRABAN. hom. I 62 col. 1180: nec dominice -ois reusac sacrilegus extitisset Judas. GERHOH. Sim. p. 248,4:Symon veto magus.. .in ipsa symoniace -ciationisinceptione, qua donum Dei existimatiir pecunia possideri.

2) sens collectifs: a) ensemble d'opérations commer-ciales, les affaires: Dipi. Conr. 1 36 p. 33,19 (a. 918):licentiam publice -ciationis mercatum constituere.TRAD. Ratisb. 327 (c. 1020-28): profectunis ad -nenisuam tradidit S. Emmeranno sex mancipia. DLPL. Henr.1V 203 (a. 1068): ut in quodcumque mercatum...-ciationis sue causa intraverint, . . . vendendi et emendisine theloneo perpctuam libertatem habeant. FULcx.hist. Hier. 1153 p. 585: classis LXX ... navium, quarumaile triremes..., alie -ois, annona onuste. CARTUL.Rhen. inf. 1300 p. 197 (a. 1125): sive igitur navalis sit-o, sire per civitatem forensi exerceatur commertio.CONST. 1 211,8 (a. 1162): potestatem expellendi Pro-vintiales et Francigenas euntes per mare vel reddeuntcsa -ne totius Sicilie. LAMB. ARD. hist. Ghisn. 100 p.609,48: transitum per cundem locum facientes quidamItalici, ut in Angliam suam facerent -nem. b) centrecommercial: ANON. Florin. narratio belli sacri 13 (Rec.hist. croisades; Hist. occid. V 2 p. 373): urbs maritimaPhoenicis.....Sydoniorum colonia, -o maris, emporiumtotius orbis.

3) taxe sur l'achat et la vente d'une marchandise:DIPL. Otton. 11179 (a. 978): quidquid ab codem mer-catu Liniaco in teloneis vel alicujus mercimonii -ciationeadquisitumfuerit. CARTUL. Surit 148 p. 123,23 (a. 988):cura tota exactione integri cousus a bannita districtionepontis totiusque venditionis et -nis ipsius loci.

4) marchandise, objet de commerce: ACTA Henr.11,1 154 p. 270 (a. il 56...61): nec prohibeatur unquarnaliquis mercator, undeciinque veniat, cum omnibusmercibus vel -nibus suis venire in ipsum burgiim.

5) au figuré: a) opération, affaire: Dia. Henr. 111370 (a. 1056): si ... in usus ecclesiarum... aliquid ...conferimus ...cum Deo beata negocia gerimus seminan-tes transeuncia ut semper mansura trimarans ... tainbeate -ciacionis spe excitati. PETR. ALF. dise. der. p. 2:timor Dei sit -ciatio tua et veniet tibi .Iucrum sine laborc.

b) action répréhensible: PETIt. DAMIAN. epist. I col.205 B : commercium perverse -ais. Ivo epist. 1 p. 302(a. 1098): ista exsecrabilis -o per cubicularios et pcdi-sequas facta est. GElRo. MoRES. delib. p. 170: -osua nequissima est, angelus Sathane cura sit. GERROU.Antichr. 1,48: nimirum superbia et avaricia huius -:nis(se. subiractionis abhatiarum) fomitem ministrantc.e) pensée répréhensible: PAUL. DIAC. homil. temp. col.1222,4: non sit in domo pectoris nostri -o ne iratus

10 Jesus intret.

6) vicissitudes: CARrUL. Sangall. 1 472 p. 88,24 (a.860): propter varias et multipliccs huius seculi -11esmulto tempore prolongatum est.

negotiator, -is m. sive negociator, -is m. formes: gén.15 negotiatore: ANNAL. Camald. p. 110,55 (a. 988).

negotiature: CARTUL. S. Mar. in Via Lata 71 p. 94,32(a. 1041). marchand: 1) plus particulièrement celui quise livre au 'grand commerce' (commerce en gros, inter-national ou interrégional): ANNAL. Pet. P. 17: -r fuit

20 in urbe Massilia, CAPIT. reg. Franc. I p. 298,11 (e.820): per mansiones omnium -um, sive in mereato sivealiubi negotientur, tam christianorum guam et Iudaeo-rum. MIRAC. Genes. 2 p. 170,14: qui in vicinis Venetia-rum partibus re]iquias. .de Hierosolimis a -ibus

25 adportatas audivit. . . monstrasse miracula. WANDALR.Goar. 2,27: quidam ex Fresonum gente -r. LUPUS Iii p.178 (a. 862): sedem -ma Cappas se petituros iactabantANNAL. Fuld. Ii a. 873 p. 78,18: ut -es utriusque regni(sc. Francorum et Danorum) invicem transeuntes et

30 mercimonia deferentes emerent et venderent pacifice.Rima. Anse. 19 P. 41: v.icum memoratum Birca quodibi multi essent -es divites. ib. 24 p, 52: in portu quodam

Sliaswich vocato, ubi ex omni parte conventus fiebat-um. CARTA a. 954 (Buzzi, Ricerche per la Storia di

35 Ravenna, Archivio della società romana di storia patriat. XXXVIII, 1915, p. 213): capitularios scole -ciatorum.CARTUL. Bund. 115 p. 96,26 (a. 958): theloncum vetoomnem quocumque modo a -ibus cxigatur in ipso Ioco.RICHER. 1.1 p. 132: -um claustrum, muro instar oppidi

40 exstructum, ab urbe quidem Mosa interfluente seuunc-tum. CARTUL. archiep. Magd. 38 p. 54 (a. 965): iudeivel ceteri ibi manentcs -ciatores. DIPL. Otton. I 307

p. 422,40 (a 965): quin etiam -es eiusdem incolasloci nostre tuitionis patrocinio condonavimus, pre-

45 cipientes. . .quo... potiantur iure quali ceterarum rega-hum institores urbium. LAME. Tun. vita Herib. 1,9 p.748,25: ri quodam -um preposito. ADAM BREM. 3.58

p. 204,24: non transivit etiam -es, qui ex omni terrarumparte Bremam solitis frequentabant mercibus. GuILL.

50 PICT. gesta p. 56,25: ecclesiarum bona, agrestiumJabores, -ciatorum lucra, militum predam injustefieri dolebat. Ive epist. I p. 302 (a. 1098): habenturenimapud nos quidem -es creditores illius dicte regine qui,,,expectant partem pecuniarum a parcntibus Johannis

1187 negoliatorius - negotior 1188

promissarum. GRATIAN. I dist. Lxxxviii e. 9: fugien-dus est clorions -r. ACTA pont. Rom. Gai]. A S p. 25(a. 1108): tertiam parlera de thelonco civitatis quodexigitur a -ibus in annuis et cotidianis mercatis. FIJLCH.hist. Hier. J 9 p. 177: omni etiam tempore navigiofrequenti cuncta hominum neœssaria illuc adferunt-es. DIPL. Loth. 111 47 (a. 1133): si qui -es venerint perstratam aLuna usque Lucam. CARTA a. 1159 (Manaresi,Gli atti del comune di Milano 47 [1919] p. 67,37):consul -unï Mediolani. CARTIJL. Nuremb. 72 (a. 1163): 'oprecipimus. . ut ciatores Babenbergenses et Amber-genses . .eadem securitate ac libertate qua et Nurem-bergenses. . . sua peragant commercia. GuILL. T'va.hist. rer. transm. XII 9 p. 524: exceptis -ibus, quiemendi vendendique gratia castra soient sequi. CONST. 15

1356,2 P. 506,19 (a. 1194): Prealoneus consul -um.2) spéc., marchand du palais et marchand d'abbaye

(cf. H. Laurent, Aspects économiques dans la Gaulefranque: marchands du palais et marchands d'abbaye,Revue historique t. CLXXXIII p. 281-97): LIBELL. 20

Baw. et Cao. 4 p. 7: qui venientes -es Dagoberti regisinterf.icere iussit et regia expoliavit pecunia. CARTUL.Bund. 21 p. 25,24 (a. 790-96): hune nostrum -ciatoremItalie mercimonia ferentem... tue paternitatis com-mendo protcctioni, ut per vias vestre patrie tutus eat 25

et redeat. CARTIJL. Gemet. I p. 2 (e. 825): ceteri -esipsius monasterii nccessitates previdentes. Dn'L. Ar-nulfi 163 p. 250,5 (898; faux du x° s.): prenomina-torum itaque sanctorum -es in aquis et in arvis sineteloneo ubique peragant. Dia. Otton. 111 237 p. 655,3 30

(a. 997): -ciatoribus denique prescripte abbatie om-nibus licere donamus ut potestatem habeant per tociusregni nostri climata libere sua exercendi negotia.

3) publicus negotiator: CARTUL. episc. Misn. 50p. 53,13 (a. 1154): theolonio in locis nostris sint liberi 35

nisi que fuerint publicis -ibus mancipati.4) au figuré: VrrA Otton. III 2,6 p. 46,18: episcopus

quidem hoc facere ut fidclis et prudens -ciator, oui deanimarum sainte .tes agitur, cogitabat. LAJ.tB. I-IERSF.annal. a. 1075 p. 205,16: qui pecuniariam atque usura- 40

riam artem,... postquam celestium talentorum -ciator,constitutus sit, multo sollicicius exercent. l'uta. CELL.epist. 1 34 col. 445-: celestium -r mercedum quoti-diana cmolumenta assidua ratiocinatione debet com-pensare. 45

negofiatorius, -a, -um en matière judiciaire: DIPL.Fleur. II 64 p. 80,2 (a. 1004): quicquid ...ad regalemusum pertinere videbatur in uuadiis aut fretin solu-tioneque -a son iusticiis legalibus. DIPL. Ludow. Germ.74a p. 107,33 (intcrp. Xe s. ex.): <quicquid ad domi- 50

nicum fiscum. . .solutione -a sire iustitiis legalibusredigi potest>.

negotiatrix, -cis f (sens figuré) celle qui cherche àacquérir un bien spirituel: VnA Aldeg. III p. 1047:

quaesivit bonas margaritas pia -x, invenit unam pre-tiosam, emit, possedit.

negotiens V. negotians, 5V. negotior.

negotio 1. i'. negotior.negotiolum, -i n. sire negociolum petite affaire: UGurio

s.v. nego: negocium ... unde hoc -um, diminutivum.FRULAND. Leud. p. 357, 22: in ceteris, si que sunt, mois-is. THE0D. AMORB. Firm. prol. p. 25,4: tandis nostreomnibus exstitit cure parvi prpendi adhuc -i minimereticcre opificem, ne.. .execratio a latere consurgat yen-tatis.

negotior I .si'e negocior forn?enegotio:TRAD. Frising.522 p. 447 (a. 825). Di PL. LUDOW. Jun. 10 (a. 878).

1) faire du commerce, trafiquer: PAPIAS: -or, -ans,quod est mercationi operam date. lJciuTio s.v. nego:-or, -ans, mercari. DIPL. Caroli 11,166 p. 192,4 (a. 845):omnes theloneos.. de omnibus navibus ... et de om-nibus carris vol saugmaniis qui ... ad Massiliam ... son

per diverses portus ... sive mercatus -andi gratis ad-refissent. Dia. Otton. III 99 P. 510,33 (a. 992): con-cessimus el eciam ut negociatores sue civitatis ubi-cumque velint habeant licentiam -ciandi sine contra-dictione alicuius hominis. GuILL TYR. hist. ver. transm.XII 25 p. 551: quando Venctici inter se -antur, cumpropriis ...mensuris mensurare debent. spéc., acheter:TRAD. Frising. 522 p. 447 (a. 825): quicquid ego...pretio conparavi et -avi proprie adquisitionis pecuniead me ibidem adtraxi. DrPL, Caroli 11,1 66 p. 192,18(a. 845): de hominibus qui a tons in eius nuis ad -andumvol vina comparanda adveniunt. DIPL. Ludow. Ton. b(a. 878): de navibus ... necnon et de carris et sagmariisnecessaria ipsius monasterii ... deferentibus ...ubicumqueierint, -avenint aut vendiderint.

2) trafiquer, faire fructifier un cap ital par le commerce:DIPL. Karoli III 17 p. 30,8 (a. 880): si quis aliquiddederit ad -ciandum sine aliqua pignora posuerit etsolidos mutuavenit. Doc. comm. Yen, 95 p. 97 (a.1150): perperos novos quingentos octo eum quibusomnibus debebant -ciari in omnibus partibus. ib. 117p. li 8 (a. 1155): inde in antea -ari debebas ubicumquctibi bonum videbatur.

3) négocier, traiter: DIPL. Caroli lU 59 p. 169,7(a. 844): missos suos in aliquam partout rcgni nostri-andi gratia dinigerc. ANNAL. Fuld. II a. 882 p. 98,29:nostrates ... munitionem ingressi sunt, ahi quidemcausa -andi, alii veto pro loci firmitate consideranda.FIAS. SCHON. vis. 2,14: loqùimini cum ea et gratias illiagite pro eo quod bene pro vobis -ciata est apud ab-batem suum.

4) agir avec empressement: ABSAL. serin. 16 col.101A: attende ... cote operatnicom apiculam, qualiteroperatur, quomodo -atur.

participe présent negotians, -tis formes: negociens:Con. Lang. col. 1707a (a. 999). negotiens: CAann..

1189 negotiositas - negotium 1190

Mica Aurea p. 27,39 (a. 1003). CÂRTUL. S. Mar. ViaLata p. 34,1 (a. 1004). ib. 60b, 36 p. 58 (a. 1032).negudians: Doc. Luc. V 2 p. 20 col. 1. negutians:Doc. Luc. V 2 P. 159 col. I. négociant, marchand:Con. Laudens. 1 6 p. 11 (a. 855): da montes Ursoni-antis da grate. CARrA a. 941 (Manaresi, Placiti 139

p. 521,12): Johannes -s, filins quondam Magnani.ib. p. 525,11: accepimus ... a te Petro -s ... argentumdenar.ios bonos libras centum. APPEND. ad }3ariulf.chron. Centul. p. 307: viens -tinta omni anno pallium Ivalens C solidos. DIPL. Heur. 11 49 p. 58,41 (a. 1003):quatinus omnes ibidem <-tes tali pace et lege utantur,qua>li Cameracenses utuntur negotiatores.

negotiositas, -tis f y. negociositas.negotiosus, -a, -uni I) adj.: a) occupé, absorbé:

(UouTIo s.v. nego: -us ... plenus negocio, in rebusagendis intentus). Ru p. AItm. (PL 148 col. 884A):quam veto -us fuerit in causa ecclesie que tempore suotante turbine confundebatur, indicant epistole. GuILL.TYR. hist. rer. transm. V I p. 194: dumque circa idtam interiores quant exteriores plurimum fuerint -i.

b) qui regarde l'activité pratique par opposition à lacontemplation (otium): GOZECH. epist. 20 col. 896À:tam theoreticis quam practicis, hoc est tam otiosis quam-is virtutibus. Ono FRIS. chron. 8,7 p. 400,24: novictiam perturbationem consilii semper esse nesciam,amicam otii -ciosa officina renuere sapientiam. PETR.BLES. epist. 138 col. 413 13 : ab uberibus desidcratcquietis nullus -e vite strepitus vos avellat. c) utile:UGurjo S.V. nego: -us, -a, -uni, utilis. d) difficile: EPI5T.Hann. 69 (a. 1061 ?): ne ty.runculus rester curiali fialicentia dissolutus insolescat nobisque -for opera re-formandi fuerit.

2) subst. 'n.: n) celui qui est absorbé, celui qui estpréoccupé: GUJLL. TYR. hist. rer. transm. XIX 19 p.911: per multos anfractus et varia diverticula que etiam-os poterant sui contcmplatione dctinere, ventum estad ipsam regiam. b) celui qui se livre à l'action (par op-position à la contemplation): PETR. VENER. epist. 1 20col. 9211 : alus otiosos, alus -os insidiis appetit et mu]-tiplici astutia.

negotiose adv. en se donnant beaucoup de peine:GUIBERT. Nov. vita 1 . 5 p. 15: irremissibiliter me ac -curgebat.

negotiutn, -i n. sive negociuni forme maso.: DIPL,Ludov. 1V 8 p. 24,12 (n. 938). 1) sens général: A)action, manifestation de l'activité: 1) en général: TIRA-BAN. univ. 20,15 col. 545A: um. . .modo actum rcialicuius, ciii contrarium est otium. PANAs: -um modosignificat ...rei actum alicuius, cui contrariuzn estotium (cf. Uotrrio s.v. nego). Lupus epist. I 3 p. 16:cotidie in omni actione, in omni -o. BERTHOLD. CONST.annal. a. 1079 p. 315,43: quia in nulle quod ad se perti-nuerit actu vel -o curam vel respectum ...habere velue-

rit. 0g». VIT. hist. IV 6 t. II p. 212: indubitatum retiensquod simul ire non posset monachi otium et archipre-sulis -um. GODEra. VIND0c. epist. V 14 col. 196c:hi quorum corda implicantur seculari -o. 2) spéc.

s en parlant de l'amour: PETR. DAMIAN. epist. 121 col. 253:cum imperatrice ... obscoenii (sic) -i dicebatur haberemysterium. Guai. S. Theod. catit. p. 50 n. 20: spiritussanctus... spirituale vcl divinum eius interius -umextcrius vestivit camails amoris imaginibus. ib. p.

10 104 p. 77: -um amoris agitur. ANDR. CAPELL. 16 G p.165: hommes enim singuli in amoris -o sibi invicemsuant emulantes. PAMPRILUS Gliscer. 87 p. 96: amplexa-tur eam iocunda -a tractans/ et Veneris tot[i]us sub-ditur obscquiis.

15 B) action violente: 1) en général: :Divi. Ludov. 1V8 p. 24,12 (a. 938): nec hommes illorum aliquis distringatnec per homicidium neque per incendium vel raptumneque per aliquem -cium. 2) (sens militaire) engagement,combat: Or-ro Fais. chron. 6,4 p. 266,17: omnes

20 civitates eorum.. . absque gravi -cio cepit. id . gesta1,34 p. 53: Mutino sine inpedimento gravique -o capto.GuILL. TYR. hist. rer. transm. VI 21 p. 270: ubi mainsexercebatur -um.

C) affaire: 1) affaire déterminée, entreprise: HRABAN.25 epist. 29 p. 445: videns quantitatem -1, breviter re-

spondi, quod tanta Tes et spatium temporis et otiumscribentis quereret. RICHER. II P. 84: huius consilium4 dissinwlatum ad paucorum tunc notitiam pervenirepotuit. THANGM. Bernw. I p. 758: in -.is veto domc-

30 sticis et ad usum rei familiaris pertinentibus. GUILL.PIcT. gesta p. 58,25: allis postea -is invitantibus, ipserecessit. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1076 p. 286,12:quid agendum super tant grandi -o foret. Ivo epist.I p. 64 (a. 1092): ut... inhonesta et inutilia vitarc,

35 honesta et utilia in omnibus -is vcstris valeatis per-ficere. RAHEw. 3,38 p. 211,9: obsidionis agentes -acirca portam. Doc. comm. Ven. 342 p. 338 (a. 1183):potestatcm de omni mec, -cio et affare ... et totum quic-quid necessarium fuerit faciendi de omnibus meis -is

40 sicut egomet facere deberem.2) généralement au pluriel, les affaires, l'activité:

a) activité temporelle: Œ) expressions avec adjectif:Wvvr. Gall. 28 p. 272: a mundanis -is (URABAN.epist. 34 p. 469). HRABAN. epist. 36 p. 471: propter

45 mundanam curant et secularia -a (Ive, epist. I p. 20[a. 10911. Ono Fais. gesta 1,67 p. 96. Guru.. MALM.gesta Pont. I p. 10). F1RABAN. epist. 36p. 471: terrenis-is (Con. dipi. Boh. 1 54). CAND. FOL». Eigil. 110 p.228: secularibus actibus et forensibus -is involuti.

50 Ruoro. COL. 29: civilium -orum occupatione detentusest. ) avec génitif: VITA Cunib. B'2: relictis huius mundi-is. . . archidiaconatus fungitur officie. b) activité ecclé-siastique, affaires ecclésiastiques: Ono Fais. gesta1,67 p. 96: vit ad omnia ecclesiastica. . .-a inutilis

1191 negotium 1192

(opp. secularia). e) cérémonies: WALAHFR. Gal!. 1,33:sanctitas venerandi patris ... cunctis, qui funeris ciusintererant -is. . . ostensa est.

D) affaires publiques, affaires de l'étai: 1) expressionsavec le génitif: ALCUIN. carm. I p. 197 y . 1278: tex et 5

presul concordi jure regebant,/ hic jura ecclesie, rexille -a regni (DIPL. Caroli 11,11 240 p. 43,6 [a. 862].DIPL. Caroli JIl 56 p. 122,3 [a. 907]. POETA SAXO 2,21.RIMB. Anse. 24 p. 52. REGIN0 chron. a. 900. OrroFRIS. gesta 1,57 p. 81. GUILL. TYR. hist. rer. transm. 'oXiII 9 P. 568: regio constabulario et regni -orumprocuratore). THANOM. Bernw. 6: rei publice -a(HELM. 87 p. 169,26). ORD. VIT. hist. VIII S t. III P.292: consideratis totius provincie -is, duel ait. OrroFRIS. chron. 7, 25 p. 349,10: -a terre per triduum trac- 15

tans. ADAM BREM. 3,34 p. 176,7: nostram ecclesiamomnes calamitates oppresserunt, nostro pastore tantumcurie intento -is.

2) avec adjectif. DwL. caroli 111 24 p. 49,29 (a. 899):nemo comitum aut iudicum vel quislibet publica -cia 20

administrantium in cureta Narbonensi diocesi.3) absolument: ANAST. chron. p. 316,19: sic adepta

sunt modicam tranquillitatem -cia (= T& 7tp&yLœTŒ).

E) aftàire politique ou diplomatique: 1) absolument:Ono Fais. gesta 1,12: dux in bellis fortis, in -k inge- 25

niosus. ib. 1,24 p. 37: super bis autem -is inter utrumqueprineipem huhismodi directe inveniuntur epistole. lb.1,35 p. 54: missa ad Eugenium legatione totum iii -umaperitur.

2) avec le génitif d'un nom géographique: Ono FRIS. 30

gesta 1,69: Traiectensium -um, revocatis omnibus adsubiectionem J-lerimanni, cum imperil honore termina-vit. CONST. 1 242,4 (a. 1175): -cium Alexandrie et detota ca discordia que inter Lombardos et ipsum domi-num imperatorem est et de emendatione debet remanere 35

arbitrio illorum SCX electorum. ib. 348,6 p. 496,41 (a.1192): ita ut pro speciali -o Papienshim non faciamusguerram Brixiensibus.

F) tâche, obligation: Diri. Caroli III 57 p. 124,29(a. 907): eique presuli suisque foret augmentum succes- 40

soribus quo nostre liberius possint servitutis explere-cia. ANNAL. Ottenb. II a. 1180 p. 316,21: abbas...dixit ... se ab omni regio -cio esse liberum.

G) besoin, nécessité, utilité: Dut. Hem. IV 234 P.296,1 (a. 1070): castrum. . . concedimus ... construere vel 45

potins reconstruere, eo quod antiquitus tuent construc-tum ad regni -cium. FEOD. Prior. Dun, .147 note: pro x.mareis argenti quas in nieo magno -o et urgenti neces-sitate mea michi ... dedit. CARTA XII O S. (Lawnie, EarlyScottish Charters P. 118): habeant liberam potestatem 50

in omnibus nemoribus meis et forestis capiendi tantumde materia quantum eis placuerint et volucrint... adquelibet -a sua facienda. ib. p. 153: in escambium...terre quam... mihi accomodaverunt ad meum magnum

-um. ib. P. 201: tottam. . .ad usus suos et -a sua. ACTAI-ienr. II, 1360 p. 499 (a. 1172-3): concedo eis quieta-tionem de nemoribus suis ut -um dorons sue faciant ethabeant pacem de rewardo et assanto. ROTUL. Scacc.Norm. I p. 48a (a. 1195): camerario regis XLVI lib, 11sol. ad -a regis facienda. spéc. negotia carnis, les besoinsdu corps: ALCUiN. carm. I 865 p. 188: iusserat huneraptim complere -a carnis, f omnibus ut fieret parvussopor, esca sub actu.

HI matière, sujet: Dia. caroli Ii, 1149 p. 398,1 (a.852): peciit ex eodem -o preceptionem. DIPL. .Karoli HI34 (a. 881): deposcens,... ut super hoc -um ctiam nostreconfirmationis preeeptum mereretur habere. PASS. Ur-suie pro]. p. 142,8: dulcedini vestre ... fert animus...huius rei -um quod inter manus versatur, scilicet deexornanda sanctarum Agrippinensium virginum historia,patefacere. WALTH. Spia. Christoph. I epist. ad Haz.:cura id mihi -um Iibrarii mei negligentia perdito iibellopreripuit. GUILL. PICT. gesta 41 P. 100: dura ob id-unvenire eontenderet. STEPH. TOItN. summa dist. LXXXI

p. 104: consuetudo est Romane ecclesie, quod, cuma!icui de magno -o mittit epistolam, apud se retinet eiusexemplum.

I) contenu: Rue. TOIT. inc. 13 col. 345C: est enim hicsensus eiusdem tituli secundum litterale -urn, quia Iona-dab ... precepit. Ono FRIS. chron. 2,8 P. 77,4: itemquod sillogismorum necessaniam complexionem in ma-teria et forma, propter quod Iogicum -um inchoatur,primus tradiderit.

K) objet, chose: 1) en général: CARTUL. Gemet. I p. 2(e. 825): omne teloneum tam de navibus quant de carrisseu de ceteris vehieulis, neenon et de quolibet alio -oundeeumque fiscus teloneum exigere poterat. CARTUL.Bund. 91 p. 76,4 (a. 912): si alique violentie in villulissancte Curiensi ecelesie subieetis terris, pratis, silvis,servis, aneillis vel quibuseumque -is inlate fuerint.

2) spéc. dans des expressions où -um accompagnéd'un génitif prend un sens indéfini (le fait de..., ce quiconcerne): WIDUK. 3,36: cogit dansas belli -is a!iquidactitare. DODO Norm. pref. p. 319: respicere ad -umutilitatis. Ron. MON. REM. hist. Hier. IX 13 p. 872:imminens belli -uni. . .ostenderunt.

3) propter -um meum, de mon fait, à cause de moi:CoNsr. 11 16 (a. 1198): si propter -eium meum oportueritecclesiam romanam incurrere guerram, subveniam ei...in expensis.

Ii) sens juridiques: Â) litige: HRABAN. univ. XX,XV coi. 545 f': -um mu!ta significat, modo actum reialicuius... modo actionem cause, quod est iurgium litis(cf. PANAS et UGUTIO). MAnH. VIND. ars vers. 193 p.143: -um est factum vel dictum propter quod aliquis velaliqua manquant reus vel rea in causant protrahitur. B)objet d'un litige: DIPL. Otton. 1414 p. 566,39 (a. 972?):liceat memorato presu!i ... liberos homines ... ante se...

1193 ncgotium 1194

distringere et rationabiliter quicquid inter cos -i emer-sent definire. CARTA a. 1015 (Ficker, Forschungen zurReichs- und Rechtsgeschichte Italiens IV 46 p. 67):omne igitur litis -um quod cotant presentia aliquo ma-stratu. inter utrasque partes fuerit de rebus immobili-bus definitum.

C) affaire judiciaire, procès: DIPL. Caroli 11, 11 258 p.84,8 (a. 863): de rebus ecclesiasticis agebatur -un etaliter nullo modo poterat definiri. TRAD. Frising. 1086(a. 926-37): illius mulienis in hoc -o advocatus extitenat.DIPL Otton. 1277 p. 393,40 (a. 960-65 spur.): ut cen-sales hommes, . coran nullo comite. . . bannum persol-vant aut secularc -uni nisi coran abbate velipsius monasterii advocato. DIPL. Otton. 1195 (a. 975):famille autem cotant nullo placitis vel -is responderecogantur nisi coran episcopo sen patente advocato eius.DIPL. Otton. ]1197 p. 508,38 (a. 992): si quis veto circaeundem... episcopum de prenominatis rebus. . . quere-lam aliquam habuerit, hoc -uni avieque nostrepotestati. . servamus ... legaliter diffiniendum. CARTUL.S. Maxent. 310 p. 333 (a. 1135): ante cuius presentiamvenit querela ista; qui ... assignavit...diem...ut in pre-sentia eius -uni difiniretur. STEPH. TORN. summaintrod. p. 5: transit ad causas, in quibus ostendit primode accusationibus et testibus et ordine iudicianio, quisetiam modus in diversis ecclesiasticis -is sit habendus, ib.causa II q. 6 p. 178: ecclesiastica -a dieuntur, que tan-tum sunt clenicorum, vel quorum cognitio et iudiciumtantum spectat ad ecclesiasticum iudicem; secularia, quelaicorum, vel de quibus cognoscit secularis index. ACTAHeur. Leon. 102 p. 153,33 (a. 1174?): eum inter noset... Frisingensem episcopuin -a agitarentur de advoca-tia apud Intichingen.

D) chose jugée: BERTHOLD. CONST. annal. a. 1078 p.310,40: super hoc -o diffinitiones se per omnia observatu-ros. ACTA pont. Rom. Gal!. 11 79 p. 164 (a. 1154):hommes veto pro bac querela excommunicatos ...ab-solvimus et... presentis scnipti pagina -un, prout gestumest, annotare, testibus roborare. . . voluimus. CARTUL.Bund. 466 p. 360,7 (a. 1194): propter quam si sententiaferatur in aliquem, sicut iuris equitas dictait, nec perappellationen potest -um retractari.

E) juridiction, pouvoir judiciaire: DOEL. Caroli Il, II441 p. 490,13 (a. 877): statuimus ut nullus iudex publi-cus. . . ad aliquod seculare -um exercendum sine predic-torumfratrum consensu ingrediatur. DIPL. AnnulE 163p. 249,35 (a. 898; spur. Xe s.): nullus index publicus velquislibet vit ex curiali dignitate placitum . . . haberepresumat vel omnino super familiam aut suburbanosaliqua secularia sive iudiciaria ex en exerceat -a, sedadvocatus. DIPL. Otton. 1 176 (a. 956): ut nul!us iudexpublicus. . . quicquam potestatis aut -i in rebus eiusdemmonasterii ... exercere vel habere presumat. CARTUL. S.Lambert. Leod. I p. 36,16 (a. 1070): ad aliqua distric-

tionis -cia super hommes.., in eis manentes exercendo.F) acte juridique, déclaration de volonté par laquelle

une personne entend produire un effet de droit: TRAD.Frising. 256 (a. 807): cum legitimis testibus hoc -un

5 confirmavi; bec surit -i huius testes. ib. 333b (a. 185):hoc -uni atquc confirmatum. ib. 399 (a. 818):traditio Ascrih ... seu -um eius quicquid ... comparaviteum pretio. ANNAL. Camald. p. 27,46 (a. 867): nec yen-dere nec donare, nec pro ullo -o, nec pro scriptione.

'o TRÀD. Ratisb. 801 (a. 1138-42): his vero -ciis inter-fuerunt. ACTA Heur. Leon. 10 p. 18,16 (a. 1147): huicautem -cio testes interfuenint. CARTUL. S. Mar. de Fin-mit. 110 p. 106 (e. 1150): non interfuit huic -o primitus,sed postea ipsum concessit atque laudavit coran multis

15 testibus. suée.: I) -um civile, acte juridique qui supposela pleine capacité de droit civil: OBERT. SCRJBA n. 1186342 p. 131: facultatem...testamentum et cannes civilescontractus et -cia faciendi sicut nobilis civis Romana.BONVILLAN. 185 p. 96 (a. 1198): civitatis Romane per-

20 fruatur, emendo, vendendo..., testamentum quoquefaciendo et in iudicio existcndo, civilia -a decenter etconvenienter gerendum. 2) en parlant d'un mariage:PETR. CaL. epist. 1 73 col. 521 B: in -o Hawidis neptisnostre.

25 G) droits attachés à la possession: Dia. Heur. 11 22(a. 1002): dedimus ... XX hobas ... cum omnibus usibussuis et cum omnibus -is suis, que legaliter iBis subiacerevidentur.

H) (droit féodal) ad parvum -ma et ad magnum, à30 grande et petite force: ACTA Phil. Aug. U 647 p. 207,9

(a. 1200): iuravit quod domus Balolii... ab ipso Renaldo.dicto episcopo ... reddetur ad panvum -uni ad

magnum quandoque ipse Renaldus ... ab episcopofuerit requisitus.

35 Tu) sens économiques: A) transaction commerciale: 1)au propre: Di PL. Canoli II, 11 p. 2,23 (a. 840): de diversis-is que in villulis ipius loci f iunt necnon et de municommencia undecumque fiscus teloneum exigere poterat.ib. I 59 p. 169,17 (a. 844): liceat. ..-a sua libenter pera-

40 gere et ad quascumque civitates aut portus vel locaaccessum habuenint. DIa. Heur. 1 27 (a. 931): omnemdecimam de mancipiis, terris et de theloneis vel de -oet de omni te. DIPL. Otton III 280 (a. 998?): utquicumque... ad supradictum mercatum venire volue-

45 rit,... pacifice veniat et que -a rationabilia voluerit,exenceat, coniparet et vendat. GU1LL. TYR. hist. ter.transm. VII 22 p. 273: renovatum est ... illud Samarieantiquum et vents -uni de mensura similaginis et ordeique statere uno accipiebatun. 2) au figuré: REG. S. Alex.

50 Avent. 2 p. 366,22 (a. 987): bonum nobis videtur esse-uni, qui de terrena emit celestia.

B) type de contrat commercial: Doc. connu. Yen. 32P. 34 (a. 1109): nobis date debuisti ex omnibus partibus,scilicet de collegantiis, rogadiis, prestitis, -is, compag-

1195

negromanticus - nemo 1196

nus et commendationibus. il,. 44 p. 47 (a. 1120): ex om-nibus partibus, coUegantiis, rogadiis, commendationibus,compagniis, prestitis atque -dis.

C) (pluriel ou singulier) activité commerciale: DIPL.

Caroli 11, 1132 p. 350,28 (a. 850): ncque conetur ab 5

hominibus illorum -a sive terra sive mari sive quibus-cumque fluminibus exercentibus aliquem teloneum...exigendo recipere. CAlcuL. Bond. 109 p. 89,38 (a. 952):omnem teloneum ab iterantibus et undique confluenti-bus emptoribus atque de omni -o in Ioco Curia peracto. 10

D) marché (lieu de): DIPL. Otton. 1 265 (a. 964): ca-stella ... erigere, -a constituere, molendina componere.DIPL. Otton. II 85 (a. 974): neque eundo raque redeundomercatores ad ipsum Iocum -.1 properantes thelonel con-stitidionem contempnere presumant. 15

E) droit de marché: :DIPL. Otton. 111312 (a. 999): sediTraiectensis ecclesie ...concessimus. . .theloneum veto,monetam et -ciuni generale fermentate cervisie quodvulgo grut nuncupatur. ACTA fleur. Leon. 18 p. 27,5(a. 1152): concedimus etiam fori -um sine thelonci solu- 20

tione.F) marchandise: Di pi. Caroli II, 11378 p. 346,25 (a.

875): ah eorum servis, colonS, seu francis ... exigere inplublicis (sic) mercatis, sive de fratrum -S sive de suistoloneum... neque in mari aut Rhodano... requirere 25

audeat. CARTUL. S. Petri. Vatic. p. 460 (a. 1040: domum.cum inferiora et superiora sua.. .et.. .ergasteriis duo-

bus ad preponenda -a in portico majore.G) fournitures (de vivres, moyens de transport etc.):

GUIBERT. Nov. gesta Franc. III 3 col. 718D: pro con- 30

vehendo victualium undique -o. ib. VI 7 col. 7810: -aciborum, vestium et equorum.. non negaret. lb. VI 8col. 784c: classis ... portui allabitur, comportans -a nonparva frumenti ac vini, carnis et casei. GE5TA Petri ducisVenetie (AA. 55. Ben. VII) p. 857: principalila neces- 35

sitatis -a. (absolument) le ravitaillement: GIJIBERT. Nov.gesta Franc. III 1 col. 7I5D: quesierunt igitiir a pro-vinciali gente -um. .ib. VII 1 col. 788 A : prebuit quoqueet celcbcrrimum nostris -um, equos, asinos et oniniatante mititie obiter usui futura proponens. ib. VIII 6 40

col. 813: vulgus quod sine viatico, spe promissi -i,incaute processerat, coeperat ... fame urgeri.

negromanticus, -i m. V. necromantieus.neguo 1. y . nego.neichilum V. nihilum. 45

neila, -cf. [cf a.fr. niele et lat. méd. nebula] pâtisserielégère semblable aux oublies: CARTUL. Belliloc. Carnot.p. 10 (a. 1146): in cena -as et oblatas, si tempus fuerit,haberent. y. nebula.

neittarius, -i m. [a. bourg. naitiier 'rendre propre' et 50

-anus, cf. FEW 7,144] balayeur: CARTUL. S. Steph.Divion. IV 57 p. 73 (a. 1173): de servientibus eiusdcmecclesie, Willermus -us, Petrus cocus.

nelectus, -us in. y. nelictum.

nelego 3. pour neglego. négliger, laisser de côté:RECEPT. C. XXXVJJ p. 72: coxam veto axacapo calas-tien unguis et tamdiu sedeat in ipso balneo quod suffi-cere possit, vides nec -as, quia expertum remedium est.y. neglego.

nelictum, -in. [nelego ;pour neglectus]formes: nelectus,-us: CARTUL. capit. Astens. p. 34,17 (a. 892). ace, ne-

licto: Cou. Lang. 408 col. 688 1). obi. nelictuin: ib. 274col. 621. nilictum: Con. Ver. 269 p. 402,3 (a. 879).négligence: Cou. Lang. col. 230° (a. 837): cum nostrodispendio sine muni -o vel fraude. ib. 304 col. 515' (a.881): ut inivi fraudem vel -um non inveniatur. ib.274 col. 62la (a. 897): vites vero, obi oporte tuent, or-dini restaurane promitto sine -uni. Con. Ver. 269 p.402,3 (a. 879): crama ... laborare...debeamus absqucullonilicto vel fraudem. CARTUL. capit. Astens. p. 34,17

(a. 892): luminarias facere et oficium seu sarcitectis ci-dem eclesie sine -ectu. CARTUL. Parm. p. 592,15 (a. 915):in ipsa casa resedere et labonare debeamus sine fraudevel -o. y . nalectum.

nenianceps, -ipis 'n. [ne et manceps] forme neman-

cipi: AYNARD. p. 621. libre, émancipé: AYNARu. P. 621:nemancipi dicitur liber, lime nemancipatus. UGUTI0 S.v.

munie: -ipis id est emanceps qui iam a servitute erectusest et qui 5m non est manceps.

nemancipatus, -a, -ont Inc et mancipatusj émancipé:

AYNARD. p. 621: nemancipi dicitur liber, hinc -aPis.nemesis, -isf destin, sort: PAnAs: -IS dicitur sors quia

sua cuique tribuit.nemiegia, -e f [y. nymphaea) nénufar (Nymphaea

allia L.): RECEPT. A. 188 p. 37: mentastro, milfolio, -a,

potentilla. y. nymphea.nemicus, -i mn. pour inimicus (cf ital. terrien). enne-

mi: CARTUL. S. Sepulcri 13 p. 15 (c. 1119-24): de -is

suis vobis victoriam tribuat.[hemitor, -is m. erreur pour minutor. celui qui pratique

les saignées: PETR. DAML&N. carm. A LVII p. 64 V. 1:ad penitentiam provocat. / Cum cruor excrescit, -cmvcna reguirit, J vulnus et incolumem facit, offert plaga

salutem.]nemo, -mis g.c. forme n.pl. nemine: COD. Istr. 114,28

(a. 983). 1) (pronom) personne, aucun: CAND. FULD.

Eigil. 124 p. 233: -o ... cognoscere potest, nisi ille solus.WALAI-IFR. carm. 5,21,8: nullus deficiat timore, -o /perturbetur. TRAD. Frising. 227 (a. 806): -mi (sic!) con -

tradicente (DIPL, Otton. II 293 p. 346,25 Fa. 9831.

DIPL. Arnulfi 62 [interp. a. 1052-68]). Lupus epist. I

4 p. 22: -o postulet nisi qui proprie saluti proficuaflagitarit. Rima. Anse. 7 p. 29: -o ex familia abbatis.DIpL. Odon. 28 (a. 890: a -me nostrorum. RIcHER.

p. 32: libertas egrediendi a claustro -mi concessa erat.GERH. Auo. vita Udalr. 3 p. 390: aliorum autem -o.

HIST. mon. Volt. 6 (a. 1031-49): -o unquam qui saliest capitis dubitare poterit. GUILL. PLCT. gesta p. 80,34:

1197 nemoralis - nempe 1198

-me obsistente, -inc insequente. ADAM BREM. P. 118,17:-mi de populo (CosM. PRAC. cont. 1222) vim recedendi...inferret. Wiro gcsta 6 p. 28: quod antiqua beneficia pa-rentum -mi posterorum auferri sustinuit. lb. 20 p. 40:libertatem amittiinus, quam -o bonus.. .nisi cum vitasimul amittit. B ERTH0LD. CON5T. aunaI. pref. p. 268,5:-omaiorum tanta scientia . . . preditus fuit. EKKEH. IV cas.Gall. 65: -mis illorum inisereri certum est, quia mciquidem ipsoruni miseret -o. No epist. J p. 46 (a. 109!-92): ut -mcm reciperent, qui nollet operi operam date.Con. Croat. p. 19 (a. 1108): -.ini civium vis infereturdomorum suarum. ib. P. 50 (n. 1142): -mcm Ffungaro-mm vcl alienigenarum habitare permittam. noter lalocution nemo nec quisquam: CARTUL. Cormar. 31 p. 63(e. 1000): prohibemus. . .ut -o unquam, nec militanisquisquam, nec quispiam homo.. .existat, qui etc.

2) adj., aucun, nul: DIPL. Otton. Il 176 p. 201,22 (a.978): -o etiam cornes, vicecomes, sculdasio ...placitumteneat. DIPL. Otton. 111 154 p. 565,17 (a. 994): fidelioreseos nobis per omnia esse in posterum -o quis ambigit.DIPL. Heur. 111 198a P. 254,28 (a. 1047): ut -o episcopussed neque eiusdem episcopii presu!, -o etiam iudex pu-blicus aut missus discurrens. . . bas prelibate canoniceres audeat invadere. LEGE5 Cnuti 54,1 p. 348: qui sirnulhabuit uxorem et concubinam -o presbiter faciat ei rec-titudinem... douce cessavcrit. WALTU. MAP nug. eux.p. 98,14: -o fur interceptus in Wailia. expression redon-dante: Con. Ver. 292 p. 444,11 (a. 884): -o nuilus homoqui ibidem adderant (sic).

nemoralis, -e 1) boisé: ALAN. JN5. planct. nat. p.438:illic gallus silvestris... -es peragrabat provincias. 2) deforêt, de haute futaie (en parlant des arbres): TRAD. Teg.99 (a. 1078-91): cum ... pratis, arbonibus -ibus vel ar-bustis.

nemoranus, -i In. y. nemorarius.nemorarius, -i w. [ncmus] garde forestier: VrrA Adaib.

Win. 7 p. 28,18: inferioris veto Hardis -us erat Enzo.CARTUL. Austr. sup. 1 87 p. 124 (n. 1103): nernus...super quod -i sunt Amulung et frater eius ... dedit.MIRAC. Adalb. Wirz. 11 p. 64,17: huic (sc. ne,nori)...custos deputatus crat quem vulgo -um aut foresticum,quasi foresti custodem nuncupamus. Acta Henr. Leon.85 p. 126,29 (a. 1.170: Herimannus et Wemherus -i(graphie fautive nemoranus) et filii eorum.

nemorator, -is 'n. [nemus] forestier?, habitant deforêts: GLoss. end. Casin. 401 P. 467,47: -es, silvastrati.

nemorizo V. neronizo.1. nemorosus, -a, -um 1) adj.: A) boisé (PANAS: -um,

opacum, silvestre, a ncmore. UouTIo s.v. nue: -us, -a,-non, nemoribus plenus): DIPL. Heur. 1V 281 p. 364,31(a. 1108-15 spur.): terminus veto eiusdem silve...ubique -us et incultus. ACTA pont. Rom. Gall. II 78 p.161 (a. 1154): tres acras terre -e. CARDa. Ursicampi 90

p. 62 (a. 1116): terras...-as satis ac pene incultas. HJST.

Weil. 1: terras bas pene inhabitabiles et...-as. DOC.Cisterc. 41 p. 64 (XI le s.): quatuor iornates terre simili«ter inculte, insuper etiam -e. mis sur le même plan quesiivester: DUDO Norm. I P. 137 y . 7: via.. .petrosa percuire, / herbida, sylvestris, -U. ACTA Phil. 1175 p. 426(a. 1085): terras cuitas et incultas, silvestres et -as.CARTUL. Turic. 301 P. 184,1 (a. 1153): ut quoddam pre-dium... quasi -um et si]vestre ratione novalium in agni-culturam converterem. par opposition à planus ou

10 planitics: CARTUL. Font. Joan. 2 p. 317 (ante 1136):tam videlicet in terra plana quam -a. ALAN. INS. planct.nat. P. 481: iste in deserta planitie figit tentoria; i!1iva!lis compiacet -a.

B) touffu: 1) au propre (GLOSS. cod. Casin. 401 P.'5 447,3: condensum -um): VITA Pirm. I 5 p. 25,17: locus

Ille... fecundus terra, arboribus -us. Duno Norrn. 11 12p. 153: bec terra copia frugum omnium fecunda, arbo-rilus -a. GE5TA Trev. I p. 130,21: val!cm... aquis irri-guam, siivis -am. ORD. VIT. hist. IX 9 t. 111 p. 520:

20 terra... arboribus -a, hortis opirna. 2) par métaphore:GALTER. CAS11L V 118 col. 511 A: canities -a puis.

H) subst. n. (sing. ou plur.), lieu boisé, bois: Dut.Caroii III 61 p. 134,15 (a. 909): tcrrenum, arenosum,-um. CARTUL. Marciniac. 119 p. 88 (n. 1096): villam et

25 quicquid appendet, -a et plana, cuita et inculta. DOC.Cisterc. 189 p. 153 (a. 1168-78): quicquid ad ius suum

.pertinebat... tain in planis quam in -is. ACTA pont.Rom. mcd. 1361 p. 316 (a. 1184): adiacentibus, -is etaquosis sive palustribus. RADULT. Dic. .1 p. 293: Aqui-

30 tania. . . sua.. .-a venatui novent optime respondere.[2. nemorosus, -a, -um erreur pour morosus, -a, -um:

RADBERT. cpitaph. Arsen. p. 58: numquam itaque cre-diderim quod (am suspiciosus esses tamque -us].

nempe adv. forme: ncmppe: Trad. Patav. 84 (a. 868).35 CW0N. Salern. 123. I) assurément, c'est un fait (cf. 3):

a) en tête de phrase: WALAIIFR. Wett. 918: -e decemfuerant. VITA Phil. 1: -e iam dictus vie accensus amoreceicsti theoricam coepit amplecti vitam. CHRIST. Wencesl.121: -e et bine primum ... patuit ... prodigium. ADAM

40 BREM. p. 76,14: -e studium patris . . . totum fuit in conver-sione gentium. GUILL. Picr. gcsta p. 54,24: -e eas late-bras, id munimentum mite elationis atque dementie ipseprimus fundavit. b) devant un subordonnant: WETT. Gall.15: concitus ceilulam revisebat, -e ut magis se ab bu.

45 mana inquisitione occultaret. LUPUS epist. I 4 p. 22:queritis quemadmodum? -e quod coniuges ex duobuscorponibus in unam rcdacti compagem. c) après quodou quia: Acius epic. Hath. 617: surnoms erat, quia -esui generis simul omnes vicit virtute, vieil honore quo-

50 que. FROUM. carm. II,!: Gertrudam testem facimus,quos -e Gerhardus fratribus est merito exosus, quiafecerat ausus. d) (intercalé entre un subst. et un adj.)vraiment: THE0DULF. canm. XLIV 12 p. 542: carminaquam lynico -e boanda pede. TRAD. Frising. p. 371 (a.

1199 nemppc – nemus 1200

817): in suis -e preceptis perseverantibus. FORM. Augiens.C 18: vestre... caritati congruem -e vicissitudinemrcddere. 1-IRABAN. caria. 10,3: carmina -e tua dico meli-ora Maronis carminibus. AGlus epic. Bath. 62: si nonoptata -e licct facie. IDIPL. Arnulfi 136 (u. 895): con-cessimus, eo -e tenore ut etc. DIPL. Otton. 11 116 (a.975): quoddam.. predium... donamus, unum -e man-sum. CARM. imag. 24,6: mortuus agnus f dignus habe-turf... solvere septem/ -e sigilla. e) modifiant un verbe:WALAi-JFR. catin. 5,12,9: eternam cupiens tibi -e maneresalutem. Acuus epic. Bath. 459: quia iam faciem nunc-e videre nequitis. TRAD. Patav. 84 (a. 868): in ca ipsaratione nemppe accepi. VITA Erasmi 14: ni claris oculiscernere -e velis.

2) (équivalent à autem) or, donc: WEvr. Gall. Il:peracta -e ter terna hora diei. G€n. Auo. vita Udair.27 p. 414: clerus -e cum audiret. ERMENR. Sval. 10 p.162,37: lis -e cdictis rationibus ... concatenàtus ... parui.MEM. Amalf. p. 104,4 (a. 854): -e quarterdenis annisvixit. CERON. Salern. 13 p. 19,21 W.: alia -edieprincepsad eum venit. FULCH. hist. Hier. 127 p. 297: pendebant-e ante muri propugnacula duo asseres. GUILL. S.THEOD. cant. p. 158,125: appaniit -e in mundo homoChristus.

3) (équivalent à enim) en effet: Rime. Ansc. 20 p. 45:Dominus omnium bonorum retributor ... ipse est -eomnipotens. id . 27 p. 58: aliquando -e quidam ex nobis

spontanea voluntate suscipiebant. DIPL. Henr. 1V 196

p. 253,30 (a. 1067): ut.. .confirmaremus. . que anteces-sor ... tradiderat ecclesie sancte Marie.. .hec -e ecclesiaprius in honorem sancti Pauli apostoli consecrata erat.Oan. VIT. hist. XII 34 t. IV p. 440: officiales ma]i pre-donibus pelotes surît; pagenses -e latrunculos ...devitarepossunt.

nemppe V. nenlpe.nemus, -cris n. I) bois: a) en général: Aoius epic.

Bath. 173: sic -orum frondes. TRAN5L. Libor. 3: plani-cicm -orum tain et varia diversitate sufficienterornatam. TRAD. Frising. 1091 (a. 937-57): cum...pratis, pascuis, atque -oribus. CARM. Cant. 22,6: undiquefronde -us, gramina flore favent. ACTA Phil. 1 142 p.354 (ai 1100: Ires cotidie quadrigatas in suis -oribus debosco mortuo ad opus coquine.. .monachi possidebant.DIPL. Henr. IV 281 p. 364,23 (c. 1108-15 spur.): -usadhuc viride donavi ... ut monachi cum hominibus suisexstirpent et succidant illud. ANNAL. Rod. p. 690 [700]51: perillustratis ubique -oribus. Ono FRIS. gesta 2,13

p . 114: in tantum ut arbores fructiferas...instar -orumeducet. ACTA Henr. Il, Il 627 p. 236,27 (c. 1178-83):concessisse. .. totum -us ... sicut muris clauditur. THEOD.PAun. annal. a. 968: saltus -orum quadam die venalistudio perlustrans. avec un nom géographique: BENED.M0G. catin. 2,34a: Ardenne -oris incola. GE5TA Ern.duc. I p. 17,6: per -us Bulgarorum, usque ad Grecum

solum. avec un nom d'essence: Con. Lauresh. 65: pi-ceum -us. CARTIJL. S. Savin. Levitan. p. 245 (a. 1036-59): unum -us pomorum. expression custos -orum, gardeforestier: CARTUL. S. Cyr. Nivern. 70 p. 116 (c. 1075):item conccdo illis coniugeni Belini, custodis -oruni. ACTAfleur. 11,11608 p. 214,17 (a_1181-82): usuaria ex omni-bus -oribus suis cum licentia custodum ipsorum -orum.b) mis en parallèle avec silva (le nemus étant une partie dela forêt ou une forêt de peu d'étendue, cf. R. Grand et R.

10 Delatouche: L'agriculture au tvfoyen-Âge, de la fin del'empire romain ait siècle, Paris, 1950. t. II1 del'Agriculture à travers les âges; cf. Uou'rso s.v. nue: -us,id est Silva): WANDALO. mens. 259 p. 613: per -ora etdensas spiculis configere silvas. MON. Strig. I p. 118 (a.

15 1165): dedi ... silvam magnant et -us. GuILL. Tyr. hist.ter. transm. XV 22 p. 693: sylvarum et -orum, venandigratin, vehementissimus amator. e) assimilé à forestum:DIPL. Otton. 1 302 (a. 965): quoddam -us vel forestuminfra bec Ioca situm. . . donavimus. DIPL. Heur. 1! 8 p.

20 10,31 (a. 1002): -us vel forestum. . . donavimus. CARTAX110 S. (Lawrie, Early Scottish Charters p. 118): habe-ant liberam potestatem in omnibus -oribus mois velforestis capiendi tantuni de materia quantum eis pla-cuerit. d) opposé à planum, le terrain défriché: Lin.

25 Domesd. 12:1111 solina inter -us et planum. ACTA Phil.Aug. t. 1 12 p. 150 (a. 1184): quod habebat tain -orequam in plane. e) avec un verbe signifiant qu'on laisse lebois dans son état naturel, ou qu'il y revient, après dé-frichement: CARTUL. Rhen. med. 1 639 p. 698 (a. 1163):

30 bec itaque silva sive terra fuerat arabilis sive in statumrenutriatur -cris. CARTA a. 1180 (Le Glay, Glossairetopographique de l'ancien Cambrésis 50 p. 71): quodnumquam sartabitur sed semper reservabitur ad -us.expression de même sens (in reliquo -ore): CARTUL.

35 capit. Atreb. 34 p. 29 (a. 1170): tain terra arabiliquam in reliquo -ore, cura extirpatum fuerit et ad culti-vam (sic) terrain venerit. f) (au figure') endroit agréable:PETR. DAMIAN. caria. B 44,4 p. 128: fit -us refrigerii.

2) bosquet: TRAD. Brixin. 64 p. 26 (a. 1006?): unuin40 pratum Tagasciex nominatum sine -ore... tradidit. CAR-

TUL. Heist. 4 p. 100,2 (a. 1172): cum ... terrain incultamerutis -oribus ad agriculturam redegissent. CARTUL.tempi. Cosdrie 11 p. 166 (a. 1200): terra de Landis ... etaliam que est in -ore disseminato, que est de eodem iure.

45 3) bois sacré (PAnAs: -us, arbores infructuose et fron-dose intelliguntur u numinibus dictum. Ps. Huco S.Via. best. 111 col. 111 : -us... alii quasi latinum sit aimmune aut numinibus nuncupatum volunt, quia paganiibi idolis suis sacrificabant): GERARD. MORES. delib. p.

50 223: -us et quod circa ilium (sc. circa arum Baal) est,cunctas superstitiones eorum demonstrat, quas Christusdissipare accessit. ANON. Ras. 18: qui (se. presbyteri)veraciter professi surit, se ab illo in Wirzburgensi -oreconsecratos.

1201 nemusculum - nenia 1202

4) bois ou terrain boisé utilisé comme pâturage pourles animaux: Dia. Otton. lI 246 (a. 980: ut in -orenostro in quo site surit hobe... impinguatur fetura por-corum. LIt Domesd. 1,9b: ibi parvum -us de XII acrispasture. CARTUL Andegav. t. 1H 291 p. 184 (e. 1160):sicuti prius pascua per -us et planicies habuerant itaquereddidit . ..et concessit. spéc., produisant du fourrage:MON. Strig. I P. 118 (a. 1165): dedi ... predia ... silvaffimagnam et -us cum multis fenetis et cumulone habencia.

5) bois comme source de revenus: a) dimes: ORD. VIT.

hist. X lot. 1V p. 67: decimamque nundinarumeiusdemville... ac -cris. Doc. S. Quir. Pruvin. 8 p. 239 (a. 1159):quicquid de -oribus etiam ad forestas meas, vel gria-gium pertinentibus acquirere poteritis. à noter -ususuale et -us dominicum: CARTUL. Capel. adPlancas p. 11 (a. 1152): insuper sua usuaria in -oribususualibus, . . .concessi. AcrA HENR. 11,11 545 p. 122,3(e. 1175-79): tonna dominicum -us nostrum inEsplanta, b) chasse: TRAD. TEG. 4 (1003-13): protrullo alio reditu -oris... nisi tantum pro venationesilvestrium ferarum. C) fournissant des matériaux:CAwruL. S. Ail,. Andegav. I 196 p. 226 (a. 1146):expensas qualiter ad faciendam exciusam de codent-ore quo et monachi capientes ponant. à noter grossum-us: CARTIJL. S. Mar. Carnot. 114 p. 222 (a. 1190):hoc ita si in grossum -us vendatur, si veto ad foresta-gium, per servientem capituli et servientem comitisvendetur ... capitulum medietatem precii consequetur.

6) bois en tant que matériaux: a) en général, employéseul: TRAD. Frising. 544 (a. 827): canadas XXX -orum.Lui. Domesd. If. 200b: -us ad sepes et domos reficien-das. ACTA HENR. 11,1 35 p. 137,29 (a. 1157): tantum-cris ... quantum eis ad ignem proprium et ad domorumedificationem suffecerit. CARTiJL. Nourri. 51 P. 11 (e.1200): scindere de -ore ad faciendum sepes sive haiasnecessarias ad tendendum recia... propter dictas ferascapiendas. b) -us vivum, matériaux de construction (paropposition à rictus mortuum): CARTUL. Andegav. t. III210 p. 135 (C. 1115): largitus est illis hominibus earumvivum -us, ad domos suas calefaciendas, in communi-ore. Mortuum veto -us, ad calefactionem suant, dedit.CARTUL. S. Crue. Autel. 10 p. 20 (a. 1159): due partesvivi -cris. CARTIJL. Belliloc. Canot, p. 26 (a. 1160):dedit... -ora sua viva ad hospitandum, montra adcremandum, exceptis carbonibus et chahenneis. ACTAPhil. Aug. t. 142 p. 59 (a. 1181-82): de silva fratribustantum concessimus quantum opus habuerint de -oremortuo ad ardendum et de vivo ail reparanda edificiasua. CARTUL. Vail. Sarn. t. I LXXVI p. 93 (e. 1185):-us mortuum ad comburendum et carbones faciendum,et vivum ad edificia. CARTUL. S. Joli, in VaIl. 129 p. 64(1197): vivum scilicet -us ail usuarium ecclesie sanctiNicholai et ad edificationem domuum canonicorum deCurvavilla et mortuum ad comburendum. e) mortuum

-us ou iacens -us ou siccum -us: bois-mort, bois dechauffage: CARTuL. Tns. Norm. p. 244 (e. 1090): concedoiterum eidern abbatie ... ad suum ignem iacens -us etstans siccum. ACTA pont. Rom. mcd. I 205 p. 193(a. 1147): viam carris catin mortuo -ore. ib. 246 p. 229(a. 1160): in -oribus doinni mortuum -us ad ignem.ACTA Hem. 11,1 149 p. 260,6 (a. 1156-61): mortuum-us de forestis meis ad eos calefaciendos. CARnjL.Paris. I p. 352 (a. 1158): mortoum -us ad usum domus.

10 CAItTUL. Icaun. t. II p. 218 (a. 1170): arbores infruc-tuosas que mortuum -us appellantur, ad comburendum.par Opposition à vivum -us (P. supra): CaRTUL. Andegav.t. III 210 p. 135 (e. 1115). CARTUL. Belliloc. Canot.

p. 26 (a. 1160). ACTA Phil. Aug. t. 142 p. 59 (a. 1181-15 82). CARTUL. VaIl. Sarn. t. I,LXXVI p. 93 (e. 1185).

CARTUL. S. Job, in Val]. 129 p. 64 (a. 1197).nernusculuin, -i n. (nemusj I) petit bois: TRAD.

Ratisb. 94 (880-85): tradidit...-um unum. CARTUL.S. Vine. Cenom. 100 col. 69 (a. 1078): terram ... iuxta

20 -um. CARTUL. S. Symph. Augustod. 29 p. 65 (a. 1139-80): donavit. . .-um nomine Buinum. Doc. Cisterc. 138

p. 117 (e. 1150-65): dedit ... quicquid habebat in -oquod dicitur Maleria. CARTUL. Clun. V 4259 p. 612(a. 1176-78): adiungo totum quod habebam in brocca,

25 id est -o de Murinam. CARTUL. Icaun. 11 p. 485 (a.1198): -uni de Monholum concessit ... ut illudextirpent et ad opus suum in terram arabilem redigant.

2) terrain boisé: Lin. Domesd. Exon. fol. 173b: Iagrum (angL acre) -i et XVI agros prati. il,. fol. 182:

30 III! agios -i.nenia, -e f, (PANAS: -a, finis alias caro mortuonim.

-e, vanitates, deliramenta, proprie caro funebris. -e,supervacue tes, car-mina senilia et mortalia que inmortuis dicuntur epitaphia)

35 I) chant funèbre (GLoss. end. Casin. 401 p. 467,52:-as ... proprie carmen funebre): 10H. Scor. glos. Mari.Cap. 491,16 p. 203,29: -e sont carmina que in tumbis,id est sepulchris mortuorum ... in citharis cantantur.DOM. GUNDSSS. div. philos, p. 101: in nupciis hyminei

40 et in funebris treni sive -e et lamenta tibia canebant.ALAN. INs. glos. p. 78: removentur etiam -e qui estcantus mortuorum, vel cantus malus et fabule male.

2) épitaphe: 10H. SC0T. glos. Mart. Cap. 491,16 p.203,29: -e sunt carmina que in tumbis, id est sepul-

45 chris mortuorum, scribuntur. Oao. Vu. hist. V 9 t. 11372: exequiales nihilominus -e super mausoleum Guil-Jelmi Longe-Spate ...litteris ex auto ita surit enodate.

3) plainte: ANNAL. Ratisb. fragm. a. 1035 p. 89,25:horum (sc. episcoporum) -as imperator spernens,. . . ail

50 Saxones cum exercitu perveniens.4) caractère lamentable d'un événement: EPIST. Hann.

24 p. 58,23 (e. 1073): verbosius contumcliose mihi aben factotum -am tractarem, nisi quod precordiatis mihidolor recrudescit.

1203 nenior — neo 1204

5) mythes antiques, récits mythiques, fables: WALTH.SPIR. Christoph. 111,73: plates -as, quas finxit Greciamendax. GEBEH. Udair. p. 593,33: mundani orge, sapi-entes miileformem Protheum poeticis extoliant -is.GERARD MoREs. delib. p- 277: mundi phiiosophonim 5

-as ... qui dixerunt virtutem Dei in attirais. CONR.MIRS. dial. 559: vidons...in discipiinis scolaribus gen-tilium librorum -as lori. PETR. VENER. transi. Alcor.col. 654A: tain ex fabulis Judaicis guam ex hereti-corum -is confectam nefariam Scripturam. - .contcxuit. 'oLAMB. ARD. hist. Ghisn. 80 p, 598,10: eis, quas a fabu-latoribus accepit, gentilium -as ... communicavit. ib.81 p- 598,40: in -is gentilium, in cantilenis gestatoriissive in eventuris nobilium sive etiam fabellis ignobi-hum ioculatores quosdam nominatissimos equiparare 15

putaretur. (pris absolument) paganisme, apport del'antiquité: EPITANi. var. II 87,4: spermata nainvulgavit nuncius orbi: / -a desereret, quisque Deumsaperet. GUILL. Pic-r. gesta lI 26 p- 208: omissa -a,felicitatem quam eadem stella portendit disseramus. 20

ErnST. Meginh. 12: iam diu est, quod bis -is valedixi.spéc., erreur apocryphe, falsification: PAUL. ALB. Eulog.col. 7] I A: Origenis -as arguens. NERNOLD. libeli. T 3 p.13,44: hoc est cairn satis nilgare in libris nunquamcanonizatis, ut cum -as suas omnibus incredibiles efficcre 25

velint saltim verisimiles, asscribant eas personis in-dubitate sanctitatis. ib. 3 p- 14,2: ut sub earum sanctitateeorurn recipiantur -e- ib. X 28: sepissime multa canonicasuis -.is interserunt, que nequaquam catholici cum eius-dem -is refutare debebunt. GIJIBERT. Nov. pign. sanct. 30

I I col. 614A: cum non vitas sed potius -as aliquorumapostolorum tanta infuscatas fuligine videmus.

6) chants profanes. ADAM EREM. 4,27 p- 260,8: -eque in eiusmodi ritu libationis fieri soient, multipliceset inhoneste ideoque mehius reticende. GREG. CAT. 35

ciron. Farf. H p- 311,10: istrionum more cancre stude-bat et multas -as extraneasque cantilenas introduceresatagebat (cf id. reg. Farf. V p. 322).

7) légende, croyance populaire: GuILL. MALM. gestareg. 111 287 t. II p- 342: Arturis sepulcruni ... unde 40

antiquitas -arum adhuc eum venturum fabulatur.8) dicton populaire: RADULF. CDOM. gesta Tatien

44 p- 639: vulgaris -a reduci possit: qui habet, habet;qui perditit, perdidit.

9) phrase enfantine, rengaine de nourrice: RADULF. 45

CADOM. gesta Timor. 61 p- 651: adhuc pueroruni de-cantat -a: Franci ad bella, Provinciales ad vietualia.ABELARD. hist. calant p- 186: nutricum. - .-as. Pzrx.BLE5. epist. 6 col. 17A: puerilium derivationum -as,quibus insenuistis, memoriter retinetis, cum curia a 50

cruore dicatur.10) racontar, ragot: ANNAL. Bertin. a. 867 p- 140:

Adrianus papa atque Romani talibus -is non credentes.THE0D. S. TRUD. Bav. p- 546,5: meras -as et caninam

facundiam non curamus magnopere. PETit. DaMJAN.epist. V 13 col. 359B: ut...anihis ineptie -as conspuatis.O-no FRIS. gesta I 29: christianissimus princeps huius-modi verbis sive -is prebere aures abnuit.

Il) chose sans valeur, bagatelle: TRAD. Wizenb. 197:quod sic habemus ilias -as vol res sine voluntate vestra..EcnAs. capt. 4: nU cogitans sanuru ... 1 nectebar -is,nugis quia totus in illis. HERIM. Auciens. vit. 391:concine vani noxia mundi f gaudia, nugas, plures -as.LANra. corp. dom. col. 409 0 : in talibus -is nolkmvitam deterere, si populum Dei antiquam permitterespacem habere. CARTUL. S. Alb. Andegav. 11 436 p. 45(a. 1123): admonemus ut vanitantium vanitates etnugarum -as penitus recidatis. Prrn. VENER. Petrobus.col. 770-: ut.. contra tain -as vol os aperireanimais nausearet.

nenior 1. dire des bagatelles: PAPIA5 sv.: -an, vanaloqui.

neniosus, -a, -um frivole: PAnAs s.v.: -us, nugator.neniion V. necnon.

nennoteneagis [vocalise d'origine byzantine] ( terniemusical) noeane, formule de solmisation des modesecclésiastiques: Ps. HLJCBALD. lutrin. inst. (Gerbert T p.149): item parapteres -is. y. nenotenarsis et noeane.

neno [vocalise d'origine byzantine] (terme musical)noeane, formule de solmisation des modes ecclésias-tiques: AUREL. mus, p- 42: quatuor ediderunt tonos:quorum hic prescribere censui Iittcraturam: -o, teneano,noneano, annoannes. y. tienne, nenotenarsis et noeane.

nènôra, -e f. [faute pour néuora, cf nêvus, tache?]poisson: ALEX. NECK. laus sali. div. ITT 650 p- 410:a vario tu que nomen sortita colore I diceris, es varuspicta, -a, notis.

nenoteanes [vocalise d'origine byzantine] ( termemusical) noeane, formule de solmisation des modesecclésiastiques: Ps. 1-IUCBALD. harm. inst. (Gerbert I p.149): item in greco annaneane, nananeagies, agianne-agies, -es, noeagis. y . nenotenarsis et noeane.

nenotenarsis [vocalise, d'origine byzantine] (termemusical) noeane, formule de solmisation des modesecclésiastiques. Ps. HUCDALD, harm. inst. (Gerbert T p.145): -is parapter primus contingit toutim secundum. y.

nennoteneagis, neno, nenoteanes et noeane.

neo 2. forme (part, passé) nitus: VIrA Eugendi p.164,24.

I) filer: n) au propre (PAr'.IAs 5v.: -o, nos, nevi, note,quod est fila torquere, filare): HRABAN univ. XXI,XXI, col. 5791): soIent enim femme -mes, fusum indextera, cohum tenere in sinistra. WALAHFR. bort. 119:et vehut in fusum -mes cum pensa puelle. LIUTOLF.vita Sever. I 4 p- 290,41: lanam -re more feminarumatque texere solebat. BERNARD. serra. sup. cant. t. 1,X11

p - 66,11: temerarie obiurgat virum de proelio rever-tentem mulier -ns in domo. PET. CANTOR verb.

1205 Neocosmus - neophytus 1206

abbrev. LXXXIII col. 251 D: sed processimus usquead aurifrgium, -ndo filum ex auto. b) artWALAHFI. imag. Tetr. 93: neque contigit ullum/ antebonum non esse malum: sic numina -runt. CÀRM. San-gall. 1 1,37: omnia que fuerint secloruni ex ordine -ta/fila in directum si ducat copula nexa. EPITAPH. var. II117,8: ci mihi, non veto Crescentius omine dictus,/stamina cum -ssct fors breviora sibi. part. passé,filé (lana neta: fil): VITA Eugendi p. 164,24: usque adacum ipsam lanasque nitas.

2) filer et tisser: GERARD. ITHER. Steph. Mur. col.1062D: mater fere per totum annum -vit sudarium.

3) écrire en vers: SERL0 WILT. 37,1 p. 110: sermonelevi tibi paucula -vi.

Neocosmus, -i ni. [gr. vox6asoç] personnage allé-gorique représentant le monde du Nouveau Testament(y. Manitius, Geschichte der ,nittellateinischen Litteratur11576-79): WARN. BA5IL. synod. 8: Thlepsi, vetusta-mm memor, et, -e, novarum,/ ambo scii rerum, cantan-tes dicite verum,f dicite camantes, que dicitis equipe-tantes. CATÀL. biblioth. Gottlieb. 3 p. 11,39: -os deVI primis diebus. Scala oeil de tribus celis.

neoffidus, -a, -um y . neop/iytus.neoffitus y . neophytus.neofitus y . neophytus.neofphitus y . neophytus.neomartyr, is in. (gr. vrop&prup] nouveau martyr,

celui qui a été martyrisé récemment: HERIB. Bos. vita

Thom. col. 1073k: de vita et actibus gloriosi -is nostribeati Thome, decessoris vestri, historiam exaravi.ADAM EYN. Hugon. III 12 p. 134: archipresuli...ecelesiam seu capellam in honore... incliti -is Anglo-rum Thome ... construere festinanti.

neoinenia, -e f. (vcotnvLŒ] (gramm.): LAMB. PULT.epist. col. 3991): dicimus tamen 'neoménia, sceno-phégia', correpta penultima. Anrso FLOR. quest. col.53IB extra banc regulam sunt 'ecclesia, neomcnia'.

1) nouvelle lune, premier jour de la lune: 1-IRABAN.univ. X,XV col. 308AB: -a apud nos calende, apudHebraeos autem quia secundum lunarem cursummenses supputantur, et grece mene luna appellatur:mdc -a, id est nova luna (cf. isid. 6,18,10). REMIG.proph. min. col. 21 13 : -am autem appellat innovationemlune. AELFR. AngI. Sax. vocabul. p. 16: -n, niwe-mona. GUIBERT. Nov. trop. I 2,11,12 col. 350: -aquoque, que nova leva dicitur. PETR. COMESTOR hist.schol. col 1243A: -a sonat innovatio lune. Ncos enimnovum, tuerie luna interpretatur.

2) fête juive célébrée le jour de la nouvelle lune:CONCJL. Paris. a. 829,11 p. 664,8: quia -as vestras...non sustineo. RADRERT. Matth. col. 374B: credentesse in sacrificiis et sabbatis ac -is iustificari. SEDUL.Rom. col. 16B: non in cireumeisione manufacta, nequein -is et sabbato, et discretione escarum, sed in spiritu

meo. HINCM. REM. epist. col. 386 g : nec sabbata et -aset dies festos eorum carnaliter observarnus. WILuR.carm. 12,13: per decies septcm docet ebdomadasDanihelem / angelus hebraice pro ritu -e. Prra. CofEs-

s TOR hist. schol. col. 1314B: forte erat -a solemnis aliquaper triduum.

3) (au figuré) renouvellement: .Rup. TT.nT. off. 6,24:que alia nostra est -a, nisi illa, qua hac nocte in Christoper baptismum renascitur nova ecclesia.

10 neophicus y . neophytus.

neophitus V. neoplrytus.neophytus, -a, -uni sire neophitus, -a, -um formes:

neoffidus: VITA Decl. 23 (Plummer II 383). neoffitus:RADULF. GLAB. hist. IV, 1 4 p. 94. neofitus: Jon. XIII

15 epist. p. 46,18. neofphitus: I-IADR. T epist. P. 638,35.neophicus: LEGEND. Gerh. maior (55.11 p. 488), fautepour neophitus.

I) adj.: a) nouveau dans la foi chrétienne, néophyte:HINCM, REM. Remig. p. 290,31: ad confirmandam

20 fidem -i credentis. ADAM BREM. 3,15 p. 156,11: audie-mot etiam quod barbares adhuc -os non sana fideinostre doctrina corruperit. RADULF. CADOM. gestaTaner. 138 p. 703: urbs -a ad idolatriam redit. STEPH.TORN. summa dist. XLVIII p. 67: -us dicitur in fide

25 novus vel noviter plantatus. par métaphore: LEGEND.Gerh. maior (55.11 p. 488): -am plantationem irriga. paranalogie: PETR. CAwroR verb. abbrev. LX11 col. 193B:etsi litteratus sis et canonice electus, quia tamen, utasseris, non flevisti, poenitentiam non peregisti, et ita

30 -us es in vita, etsi non in fide. b) nouveau dans la viemonacale, novice: Tvo epist. p. 38 (a. 1094): abbasBeccensis, cognoscens.. . spoliationem factam Molis-mensibus a quibusdam -is monachis suis. FLODOARD.hist. col. 253 D : si tes... et mancipia de premissa muliere

35 -a acceperat, pro committendo reginiine monasterii,simoniacam heresim incurrerit. e) inexpérimenté: PAUL.DIAC. homil. temp. col. 1360»: ailum substituere volensapostolum, non hune -um, id est rudem, sed longaconversatione probatum . . . eligere statuit. RIMB. Anse.

40 7 p. 29: Herioldus ... adhuc rudis et -us, ignorabat,qualiter servi Dei tractari debuisscnt. Mutkc. Opport.p. 233: noli sperare, rudis et -e cpiscope. EADM. hist.II p. 77: eligimus hune presbyterum ... fide catholicum

sue domui bene prepositum, non -um, habentem45 testimonium bonum in gradibus singulis. d) nouveau

(en général): AUREL. mus, p. 52: nescio sub quo -oconiungcre tono.

2) subst. m.: a) néophyte, celui qui vient d'embrasserla foi chrétienne: AENEAS Grec. 79 col. 744': Silvester

50 papa constituit ut a presbytero -us ungeretur, scilicetin cerebro sivc in vertice. Ivo serm. col 581 C: discat-us quid a baptismo recedens fecerit Christus. GRATIAN.I dist. XLVIJJ c. 1: -i vero hodie appellantur ad pro-positum sacre religïonis noviter accedentes. ORD. VIT.

1207 neoriina — nepeta 1208

hist. II 1 t. I p. 209: idem, postquam ab illustribus -isrogatus aliquot diebus Cesaree mansit. 3014. BEL. div.off. 34 col. 44A: prima tnissa est catechumenorum vel-orum, quod fere idem est, cum catechumenus appelle-tur noviter instructus sive baptizatus sive nondumetiam; et -us quoque noviter instructus sive baptizatussive non, b) celui qui vient de recevoir la tonsure: HINCM.REM. epist. col. 259: neminem ex laicis -um, id estnoviter attonsum. RATRAMN. Grec. col. 334B: quide laicis subito tonsis faciunt episcopos, contra regulasecclesiasticas et imperialia decreta? Siquidem prohibetApostolus -um episcopum lien. GODEFR. VINDOC. epist.J I col. 34 e : -um factum episcopum hereticum vocat;et sicut simoniacum, ita et -um a sancta Ecclesia debereseparari docet. c) novice, nouveau moine: DONAT. MEn.Ermel. p. 686,11: probitate conversationis sue nonsolum -os, verum etiam cos, qui iongevo seni subperfectionis habitu teorice vite omnen sui corporistniverunt vigorem. NALGOD. Odon. p. 191: quosdamex monachis, ut -os illos a proposito revocare nitantur,instigant. ORD. Vif. hist. III 7 t. 11 p. 100: -os ad con-versionem non nisi quatuor susceperat. ib. 1V 6 t. II

p. 213: cum Lanfranco ad insjructionem -orum, quiin Cadomense castrum ad servitutem Christi conflue-bant, protractus est. GERHOH. vigil. 14 p. 515,1: sicutin principio ecclesie -us dicebatur noviter quis adchristianitatem conversus, ita nunc dicitur -us noviterquis ad religionem conversus. d) homme inexpérimentéet ignorant: TRANSL. Guen. p. 675: quo consilio maturisiuvenem, sapientibus imprudentem, exercitatis -umet rudem vis preponere. VIrA Pauli Vii-d. 10 p. 273:indignum et ignotum sive -um ad anirnarum regimenrespondisse non promovendum. CHRON. S. Alb.Andegav, p. 27: conquerentibus plurimis apud papamquod, co iubente, -us et pene illiteratus fuisset ordinatus.e) symoniaque: HINCM. REM. epist. col. 206C: et simo-niace heresis pravitate et -orum presumptione. Ivo epist.

p. 114 (a. 1094): aliter agitur contra simoniacam et-orum heresim quam adversus cetera crimina. STEPH.TORN. causa I q. I p. 124: -orum heresis specialiterdicitur simonia, quoniam et a noviter conversis origi-nem sumpsit et a rudibus et novis in f ide exercebatur.Neos enim novus, phitus fides interpretatur. f) novateur:O'w. VIT. hist. VIII 27 t. III p. 450: ritus Cluniacen-sium vel alioruni, qui monachilibus observantiis iamdu-dum mancipati fuerant, imitatus non est; sed modernasinstitutiones -orum, prout sibi placuit, amplexatus est.

3) subst. f, novice: FL000ARD. hist. col. 253A: -am,scilicet in religione noveliam. CONCHUBR. Mon. III 5:orationes suas impedini sensit fichonum causa -e.

neorima, -e f [pour eneorema; r ŒtcpLŒ]énéorème, nom du nuage qui flotte dans l'urine vers letiers inférieur du liquide: COLL. Salem. III p. 5: in egrisautem apparet ut primos per meatus rcdundat ad epar

et educitur cum urina... quandoque dicitur -a, in medio,id est dependens.

neosemnion [p. 'coatsvtdv1 nouvelle habitation:ODO CLUN. oec. Y. 16: ineolit crgo novus -n hocce co-ionus.

neotericus,-a,-um [g,'. vcc.ncptx6c] forme neutericus:PAss. Christoph. 96p. 817. AMALAR. III 11,6 (éd. Hans-sens II p. 294,19). ib. IV 37,1 (ib. t. Ii p. 519,30). Acio-BARD. epist. p. 163,12. GUIBERT. Nov. incarn. I I col.

10 4943 C

1)adj.: a) nouveau, plus récent: PASS. Christoph. 96 P.817: introducatis ritum mundo neutericum. MIRAC.Germ. Aut. p. 286: suis -is buteonibus distribuendo adpossidendum. Arro VERc. perpend. 8 p. 18,35: ops

15 longe considerat nec partem seeum in luis prospectatbuteones quos -i stipant, quorum plaudente catervamucissonem audies. b) moderne, qui e trait aux auteursmodernes: ErnsT. var. III p. 170,26: primum quod dis-putatio -a non congruit tante gravitatis et sanctitatis

20 vii-o. GODESC. SAx. opusc. gramm. I p. 360,11: apudautores -os.

2) subst. m.: a) néophyte: AMALAR. off. III 11,6 (éd.Hanssens TJ p. 294,19): nuper vocati sunt per officiacantorum ad nuptias; neuterici sunt; audiant doctorem

25 necesse est. ib. IV 37,1 (éd. Hansscns II p. 519,30):unde arguti siint a Paulo neuterici christiani. b) auteurmoderne: AGOBARD. epist. P. 163,12: de canonibusscilicet gallicanis, qui quasi superflui aut inutiles aquibusdam respuuntur, co quod neuterici Romani cos

30 non commendaverint, cum antiqui religiose eos veneratisunt. EPIST. van. H p. 302,15: que a Benedicto dictatasont et in -is minime inventa. GODE5C. SAX. opuse.gramm. II p. 437,3: locutio... priscis quidem usitatis-sima sed -is perte vel ineognita vel insolita (cf. QUEST.

35 gramm. Bern. p. 184).nepa, -cf 1) scorpion: PAPIA5: -a, -e, seorpius. ORD.

Vn. hist. XI lit. IV p. 208: in summitate pedum suorumeaudas scorpionum gerunt, quibus se per mollieiemfemineos, et per •aculeos -e serpentines ostendunt.

40 2) Scorpion (signe du zodiaque): TI-1EODULF. earm.XLVI 88 p. 546: hinc anies, jaunis, gemini cancerque,leoque, f V.irgoque cum eurru, libraque, sive -a. CODEXPray. 65 Kal.: Augusti mensem leo frigidus igue perurit,Augusti -a prima fugat, de fine secunda (= Anthol.

45 Lat.2 680a, 14). 3) serpent: ALEX. NeCic. nat. ner. 11106

p. 188: -a dicitur serpens quidam eo quod in coitu...caput sui compatis precidit ... placet autem nonnullis-am esse viperam.

nepeta, -e! formes: nepita: RECEPT. B 45 p. 51 et 4850 p. 52. AELFR. AngI. Sax. vocabul. p. 30. COLL. Salem. fl

p. 147. nepta: Ckpn. reg. Franc. I p. 90,8 (e. 800). ib.I p. 256,36 (e. 810). RECEPT. A. 188 p. 37 et B 65 p. 57.Ar.nnDoT. Cantabr. p. 362. UciuTro s.v. collocalia. nereta:ANOLO SAX. vocabul. 1 p. 68. espèce de calament (Cala-

1209 nephandus-1.nepos 1210

mintha Nepeta Savi): GLOSS. medic. (Heiberg) p. 14,3:calamites id est -a. Huius herbe calidissimam messe virtu-tem, unde et ex ea fit antidotum quod diacalamites voca-tur, urinam dat, menstrua movet. WALAHFR. hort. 376:-a. herbarum in numero, quasi hortulus ille recenti / sem-per proie creat, -e non segnior exit f surculus, urticamfouis simulantibus, alto J vertice pregratum lare largitusodorem. RECEPT. B. 45 p. 51: betonica, nepita, pulegiofaseiculos singiilos equaliter cum sale modico in vinumvetus decoquis ad medias. ib. 48 p. 52: jus denepita cumvino dabis el bibere ieiuno. PAnAs: -a, menta agrestismaioris virtutis. UGuTLO 5v. coltocalia: collocalia.. idest menta silvestris quant Greci calamentum, nostrivulgo neptam vel -am dicunt esse. MACER herb. 592 p.52: herbam, quam -am vulgari more vocamus, J hancmedici greco calamenti nomine dicunt. COLL. Salem. 11

p. 147: ruta et nepita exsiccata et super tegulam calef acta,frequenter cathaplastretur. ALEX. Necx. laus div. sap.VII 114 p. 475: asmaticos ... iuvat -a, venena fugans.Herba nepeta: RECEPT. B 65 p. 57: herba nepta cumvino bibat, saint. ANTIDOT. Cantabr. p. 162: erba neptabibat cum mclii... vermes et lumbricos mortuos forascicit.

nephandus, -a, -um y. nefandus.nepharic t'. nefarie.nepharius y . nefarius.nephas t'. nefas.nephrcticus, -a, -um y. nefreticus.nephi sive nephile sire nephylis [gr. vcç&À] léger

nuage à la surface de l'urine: GUILL. C0NcH. phil. mundiIV 19 col. 93: si in medio urine &vL&zcvoç sive &vkizt,id est ad infera in alvum fundens: si in summo, nephile,nephi, id est purificatio. COLL. Salern. III p. 5: educiturcum urina et apparet in urinali ... quandoque in super-ficie, et dieitur nephylis sive nebula, id est superstans,quia quasi desuper nataL in urina,

nephile y. nephi.

nephota, -cf. [pour nechota, gr. vsyco&&, Sept. Reg.4, 20,13, emprunt à l'hébreu] réserve pour l'argent et lesaromates: PETR. cOMESTOR hist. schol. col. 13670: parsinferior erat lapidea et dicebatur -a, ici est pigmentaria,in qua reponebantur aromata et pigmenta ad usumtempli et domus regie.. . Superior pars domus ligneacrat. . Inca reponebantur arma.

nephresis, -isf y . nefresis.nephreticus, -a, -um y . nefreticus.nephylis y. nephtnepita, -c f. y. nepeta.1. nepos, -tis m. formes: nebodus: CARTUL. Clun. I

525 p. 511 (a. 941). nebos: Cou. Lang. 320e (a. 855).nebotus: CARTUL. Anian. 241 p. 368 (a. 1038). nepotus:CARTUL. capit. Astens. p. 15,29 (a. 876). CARTUL. Rusci-non. p. 122 (a. 915). DIPL. Heur. 1V 279 (a. 1076).neptus: Con. Caiet. 1135,27 (a. 978). CAwwL. Ruseinon.

46 p. 68 (a. 1063). Doc. PORT. part. 49 p. 44 (a. 1102).nepus: GENEAL. Arnulfi p. 310 (MGH. SS. p. 310).ARS Bern. p. 71 note 28. CARTUL. Avenion. p. 45.CARTA a. 975 (Gallia Christiana novissima, Ânes 278

5 col. 122). Dlr'L. Otton. 11 208 p. 236,38 (a. 979). CARTUL.

Anian. 111 p. 253 (a. 996-1030). CARTUL. Conch. 70p. 67 (a. 1031-65). TRAD. Ratisb. 435 (c. 1037-43).CARTUL. S. Vict. Mass. I p. 119 (e. 1070). Doc. PORT.

reg. 1116 p. 138 (a. 1131). CARTUL. Templ. 104 p. 7510 (a. 1135). netus: Doc. PORT, part. 19 p. 16 (a. 1101).

nevotus: CARTUL. Clun. 111542 p. 591 (a. 980).I) lien de parenté: Aits Bern. p. 71: -s, certus cogna-

tionis gradus.A) petit-fils: CARTUL. Ruscinon. p. 122 (a. 915):

l5 neque filii neque -Li neque parentes. CARTUL. Conch.63 p. 62 (a. 1061-65): ego Gauzbertus et filii mci et-tes mci. CARTUL. S. Vict. Mass. 65 p. 93 (a. 1062): hocautem ipsum filius eius, hoc -s, hoc pronepos, si fuerintlegales, faciant, et quicumque per legitimam ex ipsis

20 nati fuerint successionem. CARTUL. Ruscinon. 46 p. 68(n. 1063): dum vivent filii mei et nepti mei. 1) fils du

fils: Lnx Saxon. 46: hereditas patris ad lilium f iiii idest -lem, non ad filiam pertineat. LINU. Carol. 18: de-cessit ...cum iam tres -tes sues totidemque neptes in

25 filii domo vidisset. ib. 19: cum fi!io defuncto -tem patrisuccedere. CARTUL. S. Gall. 11 622 p. 231 (a. 882): postobitum veto predicte coniugis sue -s eius videlicet filiusfi!ii 5W. DIPL. Karoli IIJ 122 p. 194,17 (a. 885): avun-culus noster Karolus imperator augustus necnon et

30 filius illius Hludowicus atque -s illius Karlomannus.GUJLL. PI0T. gesta p. 52: Arcensis fratrem se tertii,secundi filium, primi -tem. ib. p. 136: Richardi primi -se filio Guillelmo. ROB. Tossa. chron. a. 1153 t. I p.274: duo sui -tes quos... filius cius ... genuerat. GUILL.

35 Tya. hist. ses. transm. XXII 28 p. 1124: Henfredustertius ... senioris }lenfredi ... ex fi!io -s. 2) fils de lafille: DIPL. Arnulfi I 89 (a. 891): Chonradi dileeti co-mitis et -tis nostri. Doc. PORT, reg. 1 116 p. 138 (a. 1131):ego infans Aifonsus nepus regis Ispanie. HIST. de via

40 Hier, p. 171: -s eiusdem patris Roberti ducis, ex scrutesua... genitus.

B) neveu, fils du frère ou de la soeur (opp. avunculus:Crnusr. Wences!. 91): AELFR. vocabul. add. (éd. Wright

p. 51): -s, suna surie, vel broder sune, vel suster sune,45 kaet is ncfa. CARTUL. Conch. p. 277 (XIs s.): nepus

meus, f ilius de fratre meo sivc de sorore mea. 1) fils du

frère: DIPL. Caroli II, II p. 146,6 (a. 866): hominemcarissimi -tis nostri Hiudowici imperatoris. CARTUL.

Clun. 112 p. 15 (a. 869): regnante domno nostro Karolo50 rege post -ti suo .Lotario. ANNAL. Xant. a. 864 p. 20:

Guntharius ... episcopus prcessc videbatur, -s scilicetHildiwini iunioris. Dia. Ludow. Germ. 147 p. 205,13(a. 873): Lotharius imperator, frater noster ac filius etequivocus cius, -s noster. WIDUX. 2,33: Oddone Lotha-

1211 •2.nepos–nepota 1212

riorum preside ac regis -te. CAPTA a. 983 (Gallia chri-stiana novissima, Arles 283 col. 125): Ymbertus episco-pus.. et frater eius Yson... rogaverunt quatinus eisaliquid ... ad filins Yson . . . -tes predicto episcopo ... con-cederernus. GEItH. Auc. vita Udalr. 25 p. 410: -tes sui,f ilius fratris sui Dietpa!di et Hupaldus cornes, f.i!iusfratris sui Manegoldi. CARTUL. Anian. 241 p. 368 (a.1038): dedi pro ipsa parte de Warnerio, fratre rneo adnebotos mens f ilios. CÂRT&JL. Saviniac. 854 p. 452 (c.1088): cum lande fratris rnei ... et filionim eius, -tantmeorum. O5BERN. Dunst. p. 79,8: cuius ipse erat -s etfilius fratris. CHR0N. Rames, p. 112: sancti Oswoldi exfratre -s. GUILL. TYR. hist. ver, transrn. XVI 23 p. 744:dorninus Frederieus. . . domini imperatoris ex fratre pri-mogenito -s. 2) fils de la saur: CARTUL. S. Gall. 11 634p. 241 (a. 884): -tes eius, fiii sororis ipsius. WIDuK. 1,22:Adc!berto Heinrici ex sorore -ti. GElta. Àuo. vita Udair.23 p. 408,48: expetivit. ut predietus suus -s (sc. filiussororis sue) episcopus ordinaretur. CHRON. Namn. p.108: Theobaldus, Fulconi tradens sororem suam, relie-tain Alani ducis, in uxorem, ci dimisit, quarndiu Drogoinfans, -s eius, adultus esset. CARTUL. S. Vict. Mass. II662 p. 9 (e. 1060): arnita sua simi!iter firmavit et here-ditatem sui -lis Sancto Victori roboravit. SIGEIIERT. GEM.chron. a. 1089 p. 366,22: Godefrido, Godefridi Gimbosiex sorore -ti. CARTUL. S. Mar. Santon. 61 p. 61 (a.1144-74): sororgio men Landrico de Vaus et fi!iis eius-tibus meis concedere feci. PETR. COMESTOR hist. schol.col. 1712B: -s Pauli, filins sororis eius. GUJLL. TYR. hist.rer. transrn. I 17 p. 46: Tancredus, eius ex sorore -s.ErnsT. Cant. III p. 357: -ri sancti Thorne ex sorore sua.3) neveu par alliance, fils de la belle-soeur: DIPL. Cour.11131 p. 177,11 (a. 1028): diiecti -lis nostri Brunoniscancellarii.

C) petit-neveu, petit-fils de la soeur, fils de la nièce:Dia. Caroli. HI 65 p. 148,9 (a. 911-15): diebus vitesue et uxoris eius, nomine Cunegundis, et unius fi!iorumipsorum, videlicet nostri -tis Adelberonis. EKKEII. IVcas. Gal!. p. 121,10: -tem meum hune (i. Furchardum)...abbatem te iuvante futurum.

D) descendant (souvent au pluriel): PonTA SAXO 4,12:Carolo natisque suis stirpique -tum. Dia. Karlom. 2p. 287,17 (n. 877): ut nu!lus deinceps nec de parentibusneque de filiis, si cos nobis Deus dederit neque de -tibussive de successoribus nostris . . . inquietare audeat. GUILL.PICT. gesta P. 10: regis proies et regum -s. ib. p. 50:regem Gallie Rodbertum, qui, f i!ius et -s regum, pro-genuit reges. ib. p. 52: Burgundio se -tem Ricardorume f ilia Ricardi secundi. Doc. PORT, part. 21 p. 18 (a.1101): nec fUji neque -tes sive unus de prosapia mea.DEPL. Loth. UI 115 p. 185,28 (a. 1137): deinceps ipsinec eorum fihi aut -tes ab eis descendentes publicasfunctioncs vel angarias. . . faciant. RADULF. NIGER I p. 2:et videtur rnirum si tot -tum temporibus vixit Cairn.

E) cousin: I) cousin germain, fils de l'oncle: DIFL.rKaroli 111 46 p. 76,18 (a. 880: -tis atque antecessorisnostri Hiudowici gioriosi imperatoris. pNo.,çon.a. 892 p. Waltgarius cornes, -s Odoî'iis regis, filins

s slliEi avunculi eius Adalhe!mi. RADULF, CADOM.gesta Tancr. I p. 605: a rnaternis autem fratribus -s.ACTA Phil. Aug. 11 581 p. I 29,26 (a. 1198): -tem nostrum

recepimus in hominern ligium... de tota terra quamavuncuhis noster, ... pater eius, terrait. 2) cousin germain,

10 fils de la tante: Dn'L. Henr. Hi 89 p. 116,15 (a. 1042):per interventum... -lis nostri Brunonis sancte Wirzi-burgensis ecclesie cpiscopi. I-1 ELM. 50 p. 98,29: Magnusfilius Nico!ai cum matre haie spectacu!o assidens...diecnte ad eurn matre sua'Nonne vides, quia -s tuus

is sumpto sceptro lam regnatT ib. 56 p. 110,16: Heinricusgcner Lotharii .regis, auxi!io socrus Rikcnze imperatricisducatum obtinuit et -tcrn suurn Adelberturn Saxoniadcturbavit. CIIR0N. Andag. 16 p. 38,9: Arnulphus et-tes eius. 3) fils du cousin germain: THIETM. 4,27: tex...

20 in Colonia fuit... Romain vcniens gloriose -tern suumBrunoncrn, Ottonis filium duels, in ioco Johannis papeimper defuncti... statuit. 4) fils de la cousine germaine:CARTIJL. match. Misu. 11 467 p. 324,30 (a. 1182): ah-batern Hersfe!densem et -tern nostrum Ludhcwicurn

25 lantgravium Thuringie (dipl. Frid. 1). 5) petit-fils ducousin germain: DIa. Karo!i 111 165 p. 268,13 (a. 887):iii (sc. i-.lermingardi) filioque suo Hiudowico, -ti scilicetnostro. 6) petit-fils du grand-oncle: DIPL. Henr. lI 1 (a.1002): per petitionem dilecti -tis nostri Ottonis ducis.

30 7) petit-fils de la grand'tante: DLPL. Heur. 11 380 p.484,33 (a. 1018): seniorisquc nostri atque -tis Ottonis,videlicet tertii imperatoris augusti. 8) cousin au sep-tième degré: DI pL. Robert. Ha. 1019 (Bouquet, Roc. deshist. de France X p. 602 no 30); quidam de nostri regni

35 principibus, nomme Stephanus ... noster etiam -s aman-tissimus. 9) parent éloigné(?): DIa. Otton. iI 208 p.236,38 (a. 979): dilectus nepus noster Poppo. Dia.Heur. 11 208 p. 245,6 (a. 1009): dilectissirnus Babenber-gensis ecclesic -s noster Eberhardus episcopus. ib. 262

40 p. 310,11 (n. 1013): prcfati episeopi (Meinwerci Pather-bronnensis) dilectique -tis nostri.

Ii) rejeton, pousse: PAPIA5: -tes dicuntur et virgultenove en quod de pomo nascantur quasi de f ilio. UGuTI05v. nascor: hie -s, -lis, novurn virgultum, quia de porno

45 quasi de fluo nascatur.2. nepos, -lis in. forme nepus: GLoss. cod. Casin. 401

p. 467,56. débauché, prodigue: GLoss. cod. Casin. 401p. 467,56: nepus, perditus, scel<er>atus. UGUTIO s.?.nascor: -s etiam dicitur luxur.iosus. AMARC. 1V 204: si

sa cupis ingenuus dici, sis glutto -sque. HUGO S. VICT.

gramm. p. 274,15: nomina homonyma... ut -s, f iliifilius et -s, luxuriosus. SERLO WILT. app. II A, N, 2 p.137: fugit cum coniuge -s.

nepota, -cf y. nepta.

1213 nepotatio-1.neptis 1214

nepotatio, -nis f [nepos] luxure: PANAS: -o id est

luxuria. ORD. VIT. hist. VHJ lot. III p. 327: de sancti-tate et miraculis sanctorum mallem scribere multo liben-tius quant de rugis infninitorum frivolisque -nibus.

nepotillus, -i n. [nepos] jeune neveu, petit neveu:CARTUL. S. Petri Carnot. 82 p. 326 (XU s.): dederat

donium cuidam -o sua.nepotio, -ais in. [nepos] jeune neveu (diminutif de

nepos): GODESC. SAX. opusc. grarnni. II p. 490,5: ut putodiminutivum a nepote -o.

nepotis, -is f y . neptis.nepotissa, -ef. [nepos] nièce, ou petite nièce: CARTUL.

Aridegav. 111 352 P. 213 (c. 1120): pro Eremburge, -aabbatissc Tietburgis.

nepotûla, -cf. [dimin. de nepota; y . nepo tutus] jeunenièce: UGUTLO s. v. nascor: neptis ... hoc -a, diminutivum.

y. neptula.nepotulus, -i in. [nepos] 1) petit neveu ou jeune neveu

(Uotrno s.v. nascor: nepos.,. aride hic us, diminuti-vuni): CARTIJL. Sangall. 11 557 p. 171 (a. 872): ipsas.tes cum manu ipsius -i mci Foicharati ad monasteriumsancti Galli donavi. CARTUL. serin. Col. A 1 23 p. 28:terciam pariera sue possessionis. .-o suc ... post mer-tom suam contradidit. ARNULF. LExov. epist. 35 p. 62(a. 1161): auget metum quod alius adhuc vacans arehi-diaconatus in eadem serveur ecclosia, minori -o con-ferendus, quant cito in legitiniam etatem videbitur cx-crevisse. GuaL. TYR. hist. rer. transm. XX 8 p. 953:duos -os sues, adhuc impuberes. 2) petit-neveu, fils de lanièce, petit-fils de la soeur: EKKEH. IV cas. Gal!. 86: ac-celera, ait, -e, et osculare.

nepotus, -i in. y . nepos.nepserius, -i n. [prou. neps. saintongeais nepz] neveu:

CARTUL. Autel, p. 256 (a. 1196): audiente... Martino-o suc.

nepsia, -ef y . nepta.1. nepta, -e f [neptis] formes: nepota: CARTUL. S.

Cyr. Nivern. 83 p. 140 (XI° s.). CAIt'ruL. S. Viet. Mass.11 689 p. 30 (a. 1059). CARTUL. Biterr. 111 P. 154 (a.1108). CARTUL. Mont. Pessul. p. 428 (XII0 s.). CARTUL.Carcas. 1V p. 305 col. 2 (a. 1199). nepsia: MoN. cccl.Flot. I p. 969 col. 2,9 (post 853). neptena: ANNAL.

Camald. p. 107,44. neptia: TRAD. Frising. 426 (a. 819).Bei'no. ANDR. 88,6. JOH. VEN. chron. 128,18. CHRON.Venet. min. (Noues Archiv I 1876) p. 405 (a. 1167)..neta: CARTA a. 1167 (Bibles. Rev. univ. Coinibra X p.644). netta: REG, Subi. 175b (a. 979). neza: CARTUL.]mol. I p. 338 (a. 1172).

I) nièce: ANNAL. Lauriss. p. 26: captam matrem Wai-farii et sororem cils et -as eius. POLYPT. lrm. p. 206:habet secum matrem suam et -am. FORM. Augiens. B 24(e. 843): dum cognitum est quod ego fabram tuam aut-am tuam, pro converitu parentorum nostrorlJin, exutraque parte accepissem. ALMAN. Niv. P. 160,9: erat...

cognatus... regis Childerici. Nain. . ,regis filiam prius...habebat uxorem, -am videlicet beati Nivardi. CARTUL.S. Steph. Argent. p. 441,18 (IX° s.): ut prefata -a nostraRoadrut. CARTA a. 1000 (Hist. Langued. V pr. 158 col.338): -a sua nomme Ermelde. CARTUL. Biterr. lii p.154 (a. 1108): nepota mea Boneta, filin que fuit deBernardo Rodgerio fratre meo. OSBERT. CLAn. epist.

p. 29.2) petite-nièce, fille du neveu: Dia. Ludow. Con.

10 157 p. 121,3 (a. 875): dilecta -a nostra Elinmingardadeprecata est celsitudinem nostram.

3)fille du cousin germain: DIPL. Karoli JJJ 165 p.268,7 (a. 887): dilectam -am nostram Flermingardim.

4) erreur pour amita, tante: Dn'L. Otton. 1216 p. 299,12

15 (a. 960): Uda nostra -a legitime hereditando permisit(deux des manuscrits donnent amita et de même l'originaldu no. 159 [a. 952) p. 241,15). y . neptis.

2. nepta, -ef u. nepeta.neptena, -c f. u. nepla.

20 neptia, -e f y. nepta.

nepticula, -e f [dimin. de neptis] petite nièce, petitneveu: Gi,oss. cod. Casin. 401 p. 467,59: -a, neposinitier. PANAs: -a, vestis brevissima (= erreur pourneptis; cf. C. G. L. 4,417,7: -a, brevissima nepus. ib.

25 5,86,23: -a, ses brebissima).neptigallus, -i in. [o. saxon nahtagalla, cf. Neptuni

gallus] rossignol (mollusque): AELFR. colloq. p. 6: quidcapis in mari? alleces et isicios... musculas, torniculi,

-i glosé a. saxon 'sae-coccas' cf. C. G. L. 5,374,6 et

30 5,339,1!.I. neptis, -isf formes: nepotis: Doc. Luc. V 3, 1386

p. 180 col. 1 (a. 960). TRAD. Frising. 1408 (a. 1022-31).nom. nepte: ROTUL. cur. reg. 1250 (a. 1200). ace. nep-tim: ALCUIN. catin. J 327 p. 177. DIPL. Otton. 11 21 p.

35 29,28 (a. 972). LEU VERc. epist. 17,14. EKICEH. IV cas.Gall. p. 119,11. dat. nepte: CARTIJL. Sangall. 1 795 (a.941-42). abL nepti: DIPL. Otton. 11 36 (a. 974).

1) nièce, fille du frère ou de la soeur: AELFR. Angl. Sax.vocabul. append. p. 51: -is, broder dobter vol suster

40 dohter, nefenc, 1,ridde daMer. NITHARD. hist. (éd.

Lauer) p .142: Hirmentrudem Uodonis et Ingeltrudisfiliam et -cm Adelardi. ANNAL. Xant. a. 865: ad fratreset nepotes et sorores et -es ea convertit. GERARD. Suuss.Rom. pros. (éd..PL 138) col. 171 B : nostrc contribuit -i

45 obtinendam in monasterio Dei Genitrieis Marie Deosacrate. HELM. 14 p. 28,8: hoc (se. tribulum) me rogopermittas coliigcre deputandum stipendiis -is tue, fuiescilicet mec. ROTUL. de Domin. p. 5: -is comitis Gile-berti de Gant, VINe. ami. 457: imperator -em eius (se.

50 regis Boemie) .. . nepoti sue in matrimonium quenit.GUILL. TYR. hist. rer. transm. XVIII 22 p. 857: dominiimperatoris -is, domini Tsacii fratris ei'us natu se prionsfilin.

2) nièce par alliance, fille d'un beau-frère: DrPL. Otton.

1215 2.neptis—nequazn 1216

II 21 p. 29,28 (a. 972): Theophanu, Johannis Constan-tinopolitani imperatoris -f m clarissimam. THIn1,i. 2,15:non virginem desideratam, sed -cm suam, Theophanuvocatam, imperatori nostro trans mare mittens.

3) petite-nièce, petite-fille du frère: GIJILL. Tyg. hist.rer. transit. XX I p. 942: misit autem dominus impe-rator eurn predicta -e sua.

4) petite-fille: EINH. Carol. 18: Beribrada decessit.coin tres nepotes sucs totidemque -es in f1111 domovidisset. ib. 19: cum filio defuncto nepotem parti suc-cedere et -es inter filles suas educari fecisset. EKKEH. 1Vcas. Gall. p. 119,11: Wendilgartam, Henrici regis defilia -im. RAIIEW. 3,2 p. 168,3: qui Gerdrudem, -cmimperatoris, filiam Leopaldi marchionis Austrie, sortitusfucrat uxorem.

5) cousine germaine: a) fille de l'oncle: DLPL. Arnulfi14 p. 23,18 (a. 888): euidam -is nostre Hiltigarde vas-salle. lb. 107a (e. 892): per interventum coniugis sueOte necnon et Hildigarde venerande -is eius. b) fille dela tante: DIPL. Heur. 11174 p. 99,11 (a. 1041): predium• . Irmingarde dilcete -i nostre in proprium dedimus.

Ac'rA Phi!. 122 p. 62,7 (a. 1065): comitisse de T.horinga,-is mec, Adele.

6) cousine ait degré: VITA Norb. II 79 col.1311E: quod et ipse, quasi in coniuglo et copula carnali,-cm suam in linea tertia manifeste sociam sui scelerisfecerat.

7) soeur de la tante par alliance: TIIIETM. 7,62: Cono,cui iam inlicite nupsit -is sua, Ernasti ducis vidua.

8) petite fille, jeune enfant (équivalent de puella):ALCUIN carm. 1 327 p. 177: cumque domus -im patristurbata gemebat, / suggerit hospes eam duci quo fortecaballus / sanatus fuerat.

9) au figuré, petite-fille: I'ETR. Cantor verb. abbrev.XIII col. 58B: sicut diximus, superbie f ilia est invidia,-is est detractio. y. nepta.

2. neptis, -1sf femme débauchée: GLOSS. eod. Casin.401 p- 467,57: -is femme, femme perdite.

neptula, -e f [neptis] petite-fille, fille dit VIrAMath. J 15 p- 581,13: -am main, imperatoris filiam,coenobii abbatissam ad se vocans. y . nepotula.

Neptunus, -i In. (méteil.) la mer: GLoss. Cod. Vatic.1469 p- 521,14: -us, aquam vel pisces. ADAM BREM. 2,22p. 79,20: ibi cernitur -us triplicis nature; tribus enimfretis alluitur illa insula.

neptus, -i m. V. nepos.nepus, -i in. y. nepos.nequam J) adj. indécL (camp. nequior, superl. nequis-

simus): A) mauvais, méchant, épouvantable: 1) en parlantd'une chose ou d'une action: CAND. FULD. Eigi!. 1 23:diaboli -issime voluntati vos resistere concedat auxiliumDei. THEGAN. Ludow. 22: infidelium -issimas conspira-tiones. ANAST. chron. p- 82,6: nec divinorum parti-cipabatur mysteriorum, nec orabat cuin sanctis partibus,

quod -issimum est dicere et sentire. Wroux. 3,68: aI-loquens de perfidia et -m dus actibus. CHRI5'r. Wcncesl.104: partes -issimas domine impie iuvabant. Du'L Heur.III 132 p. 165,38 (a. 1045): ne tes ecelesiarum Dei a

s quibuslibet depredentur aut ab earum dictione, quod -mest, auferantur. FULCH. hist. Hier. 1127 p. 475: ignanimest igitur et -issimum, ut illius deseram societatein. DIPL.Henr. V p. 262,3 (a. 1111): a lege -issima et nephanda.ait pire: PAUL. DIAc. homi!. temp. col. 1168*:

10 dIffusis sceleribus et, quod est -ius, eultibus idolorum.WIDUK. 1,22: bac igitur perfidia quid -fus. DrPL. Otton.1 440 (spur. Xle s.): aient pravus in iniusticia -for, siciustus cooperante sibi iusticia fit iustior. V1TA Bonif. III9: alu veto, quod est -ius, fornicaria pollutione con-

15 taminati. 2) en parlant d'une personne. THECAN. Ludow.6: f ilios superbes et -issimos bombes. ANAST. chron.

p. 247,19: ilti -in operatores contra regiam Jascen-derunt urbem. GREO. V epist. XIX col. 931e: cum villesue.. .a -issimis predonibus sint depredate. Ano VERC.

20 epist. XI col. 124*: nos -iores esse probamur. Dia.Heur. 11 281 p- 332,23 (a. 1014): Petrum quendam -issi-mum. DIIJDO Norm. J 6 P. 134: -issimorum -ior dixitAistignus. FULCH. hist. Hier. I 3 p- 135: id genus -m.RADIJLF. CADOM. gesta Tatien 44 p. 639: de illo -m

25 Turco. AELR. Edw. reg. col. 749C: subnierso principe-m exercitus dispergitiir. OBERT. CANC. aimai. lamiers. p.166: Ugone -issimo episcopo sancte mue. PETR. Au'.dise. cicr. p. 14: ora deum ut te liberet ab ingenio -m femi-narum. 3) spiritus -m, le démon: Wrrr. Gall. 15: filia...

30 quam ingressus spiritus -m torquebat. VITA Max. etYen, p. 24: quos spiritus -m invaserat. FLODOARD. annal.p - 152: a -m spiritu surgens purgatus est. GERARD.MoREs. delib. p. 234: de -ioribus septum spiritibus -is-simo spiritu non modica arbitranda desudatio. MIRAC.

35 Flugon. Enz. p- 102: evomuit. ..tria reptilia, quorumnihilominus forma satis -m spiritui condecens esse po-terat qui 11km possidebat. PETR. VENER. serre. 1V col.1002*: ab eis languores et spiritus -m egrediebantur.LAMB. LEOD. Matth. 11494: illam... / spiritus arripuit

40 -m. GODEFR. S. VICT. microcosm. 169 p. 189,13: omnesdiabolicas -issimorum spirituum temptationes.

B) qui appartient à un homme méchant: CHRON. S.Ben. Cas, p. 476,27: suo -issimo throno posuit in campode Neapolim.

45 11) subst. indécl., bandit (en parlant des deux larrons):PETR. COMESTOR hist. schol. col. 1629C: ducebantur etduo -m cum eo (Christo) ut interficerentur. superl. ne-quissimus: A) homme inique: PAULIN. AQUIL. catin.10,13,1: -issimorum manibus. B) le Démon (cf. Vulg.

50 Eph. 1,16): VITA Anselmi p. 569,17: sumere scutumfidei in quo possent omnia tela -issimi ignea extinguerc.

nequiter adv. 1) méchamment, mal: THEODULF.catin. XXVIII 769 p. 513: vera tacens et falsa loquensduo -r errant. Eioit. Sturm. 18 P. 374: aliquando contra

1217 1.nequando-neque 1218

me -r cogitaveris. SYLL. Sangall. app. 8,13:-r intendenste vincere, vincitur 111e, RAniER. coniect. col. 538e: adrationem reddendam de administrato -r diutino poten-

tatu. expression: -r se deducere, se conduire mal:GEsTA Franc. Hierosol. 2 p. 6: Christiani -r deducebant sSC (cf. Pe'ra. TUDEB. hist. I 2 p. 11; HisT. de via Hier.2,3 p. 174).

2) de manière coupable, de manière criminelle: WIDuic.2,11 p. 77: cum auto ab altari -r rapto. DIPL. Otton. 11300 p. 353,21 (a. 983): si ... aliqua malicia vel Icsio 10

-r ... comrnissa tuent. I'rIN. S. Jacobi VII p. 20: naute-r gaudent, captis mortuorum spoliis. ORo. VIT. hist.VII 15 t. III p. 229: damna gravesque injurias mihi -rintulerunt. RAYM. Poo. 13 p. 265: graviter et -r peccarein conspectu Domini non vereris. Ron. Toaio. chron. '5

a. 1156 t. T p. 298: quia cives illius...-issime contraipsum conspiraverunt. ib. a. 1160t. [p. 330: in carcere...ipsius Hugonis pater, -.r extinctus fuerat.

3) de manière hérétique: HRABAN. epist. 22 p. 428:qui de Deo bono et iusto tam -r sentiunt. RICHARD. S. 20

Via. decl. script. col. 257B: sont qui de Deo nu -rsentiunt.

1. nequando puisque: I'APMS: -O... coniunctio estcausalis.

2. nequando [pour ne (ali)quando) de peur que (cf. 25

Vulg. Ps. 2,12): CARTUL. Augustod. Il 5 p. 91 (a. 1112):infans turc ibidem coiaphum accepit, -o tradeturoblivioni. BERNARD. serm. de div. V col. 555: prop-terea, inquam, sapiens apprehendit disciplinam -oirascatur Dominus. Punt CortEsToR hist. schoi. col. 30

1333D: at ille auriculas Hircani dentibus truncavit,-o mutatis rebus solutus pontificatum reciperet.

nequaquain adv. pas du tout, nullement: 1) en général:TRAD. Frising. 278b (a. 808): nec virum neque fitios-ni habuit. Lupus epist. 1 4 p. 20: unde -m desperave- 35

rim. DLpL. Arnulf I 127 (a. 894): ut nullus...hominesipsius ecclesie. . .-m distringendos ...ingredi audeat.THLETM. 8,23 p. 508: tua res est parva et vice maiorum-m tractanda. BERTHOLO. CONST. annal. a. 1076 p.287,42: -m consentire papa voluit. CoNsuEr. Trev. 40

44 p. 61,30: presbiter laver calices et corporalia, -mprimum ab aliquibus nisi a presbiteris ...laventur.GOaL. Na. gesta p. 14: iudicia facere que -m ahequitate vel temperantia deviarent. Ivo epist. I p. 78(a. 1092): respondeo quia -m scntentia concilli vestri... 45

aliquid in eum iudicavi. ACTA pont. Rom. Gal!. II 79p. 164 (a. 1154): cpiscopus namque -m prescris adfuit.suée. (sens fort) absolument pas: GODESC. SAX. trin. doit.

p. 82,22: at e contra tninus Deus -m triplex est diccndus.HI5T. de via Hier. 86 p. 206: et occiderunt illos qui 50

Christianitatem -m recipere voluerunt.2) dans une réponse: HROTSV. Sap. 5,3 p. 189: debeone

illam dimittere impunitam? -m. Dia. Otton. III 278

p. 700,34 (a. 998): abbas rogo vos, date mihi indutias'

Econtra lite: '-m, sed dabo tibi advocatum'. —portantsur un verbe, dans une réponse: VITA Waldb. 1093A:iussit, ut que esset,...indicaret. Tunt ilta: -m, inquit,metuo.

3) dans une antithèse: Wn,-r. Gall. 15: -m ira fiat,sed perge mecum. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1078p. 321,4: se cum Saxonibus habiturum laudabat, aliterautem -ni. WALTH. SPIR. Christoph. II 6,39 p. 56: -munius, scd pleni raptor ov.ilis. CARTUL. S. Joh. in Vali.10 p. 8 (c. 1110): eœlesia... licet ex maiori parte, -mtarnen et tota erat in manu et possessione Hugonis.

neque forme nequae: CO». Caiet. T p. 48,7 (a. 921).1) particule de négation: a) ne pas: AMALAR. off. 1l,V.I(éd. Hanssens 11 p. 393,14): quasi ego pnotervc hocagerem contra nostram religionem et -e remaneres inaliquo errore ignorantie. VITA Math. 115 p. 580,53: quia-e adhuc opere perfecto maximam inde pst ceteris cunamgero cenobiis. TRAD. Frising. 588a (a. 829): Christus...intonat dicens: Thesaurizate...; ideo -e nos.. .tradidi-mus. b) ne pas même: CAND. FULD. Eigil. 19 p. 227: sed-e hoc pretereo. POETA SAXO 3,459: sed -e tale tuummeritum scdare furores/ hostiles potuit. DIPL. Hcnr.III 198a p. 254,28 (a. 1047): ut nemo episcopus sed-c eiusdem episcopii presul. . ,has,. . tes audeat invadere.ADAM EYN. Hugon. III prol. p. 97: nec cnim singulased -e precipua gestorum eius atque verborum a nobismodo rcccnsenda promittimus; sed ea sola.

2) conjonction, et non pas: a) lie deux mots ou deuxpropositions: EINH. Carol. 20: moues tamen exiliodeportati sunt; -e ullus ex eis est interfcctus nisi trestantum. Aosus vita Hath. 16: hoc se omnino nolle, -ealicui prcter ipsam hoc se dicere velle, respondit.THIETM. 6,48: ego bus -e suimet fautoribus consentio.Huoo S. Via. didasc. V1,IIJ p. 115,4: bec pueriliaquidem f uerant, sed tamen non inutilia, -e ea nuncscire stomachum meum onerat. b) avec adjonctiond'autres particules: Lu pus epist. I I p. 6: -e vero idoptare desistam, quanidiu ipse incolumis . . . vos essecognovero. ib. 12 p. 10: -e enim huic infortunio cederedebetis (cf. HRABAN. cpist. 36 p. 471. Acius vita Hath.1. MiRAC. Agnippini p. 324,26. Wiou. 1,18). c) neque

-non, pour enchérir sur une affirmation: WALAHFR.imag. Tetn. 92: -e contigit ullum f ante bonum nonesse malum. Orro FRIS. gesta 1,5: nunc nascentcs,nunc occidentes, -e umquarn in existendi conditioneconstanti et rata perscvcrantes, subiectum quicscenenon permittunt. HENR. ARI5T. transi. Plato Phedo46,3:, non contrapono -e non omnino gnatulabunde.d) reprise d'un mot négatif: THEGAN. Ludow. 7: nihilcornedens -e bibens (cf. THIErM. 4,54). MON. ecci.Flot. I p. 231 col. 2 (a. 998): vigilate quia nescitis diem-e horam. THIETM. 4,44: nullus imperator maioriumquam gloria a Roma egreditur -e rcvertitur (cf.

BERTHOLD CONST. annal. a. 1079 p. 316,31. Wn'o gesta

1219 nequeo - negwquam 1220

25). THIETM. 6,41: huic similem numquam vidi -e deantiquioribus audivi. e) i.q. et ne ou neye après ut et ne:EINH. Carol. 33: ut integnun esset -e ulla divisionescinderetur. AMALAR. off. 111 18 (éd. Hanssens II p.309,13): deprecetur Deum ne diabolus auferat verbumevangelii... -e petrosa sint corda neu dumosa. RIMB.Anse. 33 p. 64: ut nullius aliquid concupiscerent -epeterent. Joi-i. DIAC. ROM. Greg. col. 96 e : ne timeas -eformides. 1F) i.q. et ne, pour exprimer une défense:THIETM. 6,21 p. 298: resipiscenda respiciarnus, am-monentes -e spernemus. g) ni... ni..., dans les balance-ments de la phrase: WErr. Gal!. 12 p. 263: non licetnobis propter istum peregrinum -c inter hommes -cin heremis habitare (cf. Lupus epist. 1 3 p. 16. EiNf.Carol. 4). HENR. MusT, transi. Plato Phedo 15,21:coin .honjm ipsam contristaverit, -e auditus, -evisus, -e dolor, -e cette aliqua voluptas. T1-IIETM. 4,64:ut -e dominicain nativitatem nec aliam so]!ernpnitatem

celebrare gaudiis potuisset. BERTIIOLD. CONST. annal.a. 1076 p. 285,38: in qua te -e testibus vel inquisitioneopus erat, nec tergiversatione aliqua tegi crimen poterat.THIETM. 2,35: nec voluerunt -e sequebantur (cf. FULCH.Hist. Hier. Il 4 p. 377). LEX Thuring. 27: si autem necfilium, nec Liliam, -e sororem habuit (cf. Acius vitaMATH. 5). Liuro. Greg. 12 p. 76: ubi nec erugo, nectinea demolitur et jures non effodiunt, -e furantur.THEGAN. Ludow. 53: hoc preceptum non per prophetas,-e per apostolos, sed ipse Deus scribendo observareprecepit (cf. CAND. FULD. Eigil. 1 9 p. 226). Wiogesta 39: quod non vidimus, -e audivimus tantas lamen-tationes. MIRAC. Ren. p. 213,25: Deus non proemiis,-e oblationibus scu adulationibus suadetur. ANNALXant. a. 871: non elatum, non venatorem, non hypo-critam, non mercenarium, -e mercede conductum sedmagna coactum necessitate. CARTA a. 972 (StumpfBrentano, Die Reichskanzler p. 616,4): -e in illorummansionibus sive in illorum personis inferarur molestia.THIETM. 6,73: Dominus... ne furie, -e mihi hoc imputet.RAYM. POD. 6 p. 245: ut -e a luxuria vel rapina revocaren-tur. spécialement, suppression de la première négationdans un balancement ( y. D. Norberg, Beur. z. spâtlatein.Syntax, Uppsala 1944, p. 105. La poésie latine rythmiquedu haut Moyen-Âge [Studio Latina Holmiensia) P. 102):DIPL. Conr. 11253 (a. 1037?): Osbertum e illius parescontra voluntatem vestri senioris ullo modo teneatis.î'. nec, col. 1148 1. 47 ss.

nequeo 3. formes: 30 pers. ring. md. prés. nequid:THIETM. 1,28 p. 36. VITAL. BLE5. Geta 173. 3e pers. plur.md. prés. nequinunt: GLoss. end. Casin. 401 p. 467,60.1) ne pas pouvoir (en général): ANNAL. Xant. a. 841 p. 11:videns ... quod germanum superare -ibat. BRABAN.catin. 37,66 p. 195: dicere Musa -it. SMAR. catin. I 6p. 610: unicus 111e manet.,.comites ... 1,abere -it.EINII. transi. Marc. 2,1 p. 245,40: quia sic natura coin-

paratum est ut hoc quisquam veraciter dicere -eat.CRUINDM. p. 34: ratus haberi versus -it. CAND. FLJLD.Eigil. J pref. p. 223: ad integrum explanare -lvi. THIETM.1,28: concludere -en. DIPL. Arnulfi 32 (a. 888): ipse

5 Heimo vel advocatus eius corrigere -iverit. RUOTG. COL.2 p. 3: cuius picrique dicta et opera ... satis admirari-ibant. ODO CLUN. 0cc, p. 150: quos -it ipse, trucessuperare Deus necat hostes. PAss. Ursul. 7: ultra quodmirari satis -it. WOLFHER. Godeh. 1 35 p. 193,18: sue

10 ecclesie jus aut nescire aut -ire aut cette nolic defendere.LAMa. ATREB. prim. sed. col. 6360: cum consecratiodeinceps infra tricennalern metam -it f ieri, ORD. VIT.hist. VI I t. III p. 2: si discere -eunt. OTTo Fais. gesta1,5 p. 20: alterum ... sine altero esse -it. VITAL. BIcs.

15 Oeta 173: hoc etiam didici quod res nequid ulla pente.GODEFR. S. Via. ions philos. 11 p. 57,648: it Johannesusquequo persequi -imus. Ron. TORTG. chron. a. 1112t. I p. 141: mortuus est Tanchredus.. . qui tantum auxitprincipatum Antiochenum et dilatavit quod omnes

20 successores -iverunt retinerc quod 111e acquisivit. infinitifsous-entendu: VirA Willeh. 6: Saxones crudelitatemquam cires magistrum -iverant, in discipulos ipsius...ferventius exercuenint.

2) être dans l'impossibilité physique de: WETT. Gall.25 9: provolutus professus est quod -ivit infirmitate

conipulsus. WALAHFR. catin. 67,1 p. 409: qui dormire-it. Aonjs epic. Math. 459 p. 382: quia iam faciem nuncnempe videre -itis. lb. 133 p. 375: sic quia camailgressu iam nempe -imus, ipsam nunc nostris prosequi-

30 mur lacrimis. RATHER. prel. col. I54 D : iam vero huiusetiam grani serrer, quamvis ocùlis videre -eamus,ratione tamen coniicere possurnus. THIETM. 4,34 p. 83:pre nimio dolore -ret pervenire. LEGEND. Steph. .minor.(SS.IJ p. 399): languonis molestia ingravescente in

35 pedibus stare -ibat.3) être dans l'impossibilité morale de: WALAWiR.

Mamm. 10,24 p. 283: et magus esse -il, Domini quiflagrat amore. WIDuK. 2,36 p. 95: devotionem quittaierga cos habemus, penitus eelare -imus. WALTHARIUS

40 868: ecce ergo dilectum -eo revocarc nepotem. ivoepist. I p. 6 (a. 1090): petitioni iuste deesse -ivimus.RICHARD S. VICT. dccl. script. col. 257C: nequitia estcum iam guis -it sentire quod debuit. ib. col. 265":in sue iudicio venitatis et bonitatis regulam servare

45 -cat.4) être dans l'impossibilité juridique de: Lm. Domesd.

142 b: -ierunt recedere de terra.nequiquam ou nequicquam adv. forme nec quicquam:

VITA Anton. Surr. p. 399, 21. en vain, inutilement:50 RADULF. GLAB. hist. I1J,VI 21 p. 69: promittens se

deiriceps non latrocinaturum; sed -n. WALTHARIU51024: cocperat acremj -m temptare fugam (var. leci.nequicquam). ADAM BREM. 4,28 p. 260,13: quidam esacerdotibus. . .-m iuvantibus dus factus est cecus.

1221 ncquiter - neronizo 1222

GU(LL. PIcT. gesta p. 16: multos necaverc quos -mtentaverunt ad transvertendum.

nequiter y. nequam.nequitia, -e f formes: necquitia: HRABAN. inst.

cler. 1,27 p. 48,15. nectriquitia: CRTUL. S. Sepulcri

25 p. 45 (a. 1114).1) nature mauvaise, méchanceté (tJciuTIo: s.v. quco:

lice -a id est luxuriosa malicia. ALAN. INs. dist. col.87311 : -a dicitur illa malitia qua homo semper iaboratproximo nocere): 1-IRABAN. inst. cler. 1,27 p. 48,15:doline iterum exorcizatur diabolus, ut suant necquitiamagnoscens ... rccedat ab homme. WALAHFR. Mamm.10,21 p. 283: ne credo tamen me flectere posse -ecommenta tue. P0ETA SAXO 3,433 p. 41: quam preci-piti summersa profundo/ -e. RU0TO. COL. 10: -e suevirus per tocius regni eius viscera diffuderunt. LAME.ATREB. epist. LXXXIV col. 679C: non te fautorem -e,sed iustitie sentiat dcfensorem. ACTA pont. Rom Gall.I 33 p. 217 (a. 1136): et a pravorum hominum -ciatueamur. ANNAL. lanuens. p. 69 (a. 1162): ad tantam-ciam et superbïam vindicandam. GoDEnt. S. Via.microcosm. 126 p. 137,21: subditorum enim alii exignorantia, ahi ex stulticia, alu ex -a pertinaci delin-quunt. expression -a morum: dérèglement des moeurs:POETA SAXO 3,132 p. 34: sed plus -a morum quamdegener ortu,/ auctorem sceleris demens se prebuithuius.

2) entreprise mauvaise, complot: T1-lirrM. 2,34 p. 40:cum ceteris -cie suimet fautoribus. GUILL. Picr. gesta

p. 20: quid laborem, ut cvidentius -e testimoniuinadducam? Ron. MON. REM. hist. Hier. 1! 9 p. 743:cognita eorum -a. RoB. TORIG. cIron. a. 942 p. 17:occiditur Willermus Longa Spata . . . -a et traditioneAmalfi. ib. a. 1125 t. I p. 171: monetarios ...fecitementulari, et marais dextcras fabricantes -am abscidi.ANNAL. lanuens. p. 59 (a. 1162): ad Pisanorum -clamet contumatiam feriendam.

3) (par méton.) homme méchant: SERLO WILT. 66,1

p. 118: nil homo prof ecit, qui -cie bene fecit.4) au pluriel: a) en général: DIEL. Otton. 1 334 p.

448,41 (a. 966): quia plurimis oppressionum -is eademecclesia pati videtur. ACTA pont. Rom. Gal!. II 307

p. 395 (a. 1192): contra infestatorum suorum -aspatrocinium invenire. b) en parlant des Esprits du mal.(Vulg. Eph. 6,12): CHRIST. Wencesl. 91: humani generisinimicus totis -arum armis indutus. spéc. spirituales -e:PAUL. DIAC. homil. sanct. col. 1518,14: militia spfritua-hum -arum. HitoTsv. Abr. 3,7 p. 151: par victoria spin-tualibus in sorte heremitarum -is antea fuit insolita.RUOTG. COL. 12: in celestis regis tabernacula cura spin-tualibus -dis pugnaturus intravit. Ivo epist. I p. 140 (a.1094-95): contra spirituales itaque -as pugnatiirus.ITuoo S. Via. quest. ined. 39 p. 44: tuitio anime contratemptationes diabolicas, ut possit resistere spiritua-

libus -is. PONTIF. ROM. XXVIII 6 p. 210: contra spin-tales -as pugnaturi. sens collectif GUILI. S. Tneon.cant. p. 78: trahit enim ces post se princeps spiritualis

-e. de même, -e spiritus: l'Esprit du mal: FEra. DAMIAN.epist. VI 4 col. 377-i : dominatus est Adonibezedh, idest reprobus -e spiritus. -e princeps: ADAM S. VICT.

p. 37,6 y . 34: principem -e... devincendo.

5) corruption, hérésie: Wiro gesta 33 p. 52: ohmsemichristiani, ruine per apostaticam -am omnino sunt

'o pagani. RICHARD. S. VICT. decl. script, col. 257B: suntqui de Deo jiil nequiter sentiunt, et ah omni eiusdem-e fermento purgati sunt. ib. col. 257C: -a est cura iamquis nequit sentire quod debuit. -a est cum mahitia sicmentent inebriat. ib. col. 265": malitia itaque gignit

15 et nutrit vitium, quod Apostolus hoc loco -am nominat.nequitiola -ef nequitia] petite méchanceté: UGuTI0

s.v. quco: nequitia ...unde hec -a, diminutivum.nequito sive nequitor 1. [nequeo] 1) ne pas pouvoir:

lJouTio S.V. quco: nequito, -as, neutrum et nequitor,20 -anis deponens, in eodem sensu, esse vel ficri nequam,

vel potius qui nequit agere. 2) n'être bon à rien: UGUTI0V. supra.

nequula, -e f. [nequam] mauvaise femme: GLoss. Cod.Vatie. 1469 p. 524,14: -a diminutivum est a nequam.

25 1. nera, -e m. [cf. spina neira] prunier sauvage ou

prunellier (Prunus spinosa L.): Con. Bar. 1V 2 p. 6,36(a. 962): clectamus de ipso ortale una ficulnea mainteet una marena et una talia de piro et due tale determiti et sine ipse -e qui sunt statute da fonis ipso

30 pariete ergo ipso trasito. ib. V 112 p. 191,45 (a. 1155):in quo mura extant arbores de -is.

2. nera, -cf. [orig.préromane, cf cal. nerola] caverneou bas-fond humide: CARTA a. 927 (Serrano y Sanz,Doc. Ribagorza p. 220): de prima parte crierais rio

35 Torrente et de occidente similiter et per capud tcnetasque ad ipsas -as et per fundus ubi ipsi rivum uterqucse adiungunt.

nereta, -e f. y . nepeta.Nereus, -i in. (mérou.) la nier: EicicnH. 1V piet. Gal!.

40 il: ter -o fracto decedunt ab maris acte.neriosus, -a, -um y . nervosus.Nero, -ais m. comp. neronior y. 1. 50. Néron,

synonyme de persécuteur: EKKEH. IV bencd. 1 38,99:mantyrii plena numeramus tempora dena,/ quis tot

45 predones fidei furuere -nos. Ep.ist. Jfann. 90 p. 156,10(e. 1066): hic nostrorum temporum -o omnes, qui cumin comitatu precesserunt, omni impietate superans.GALTER. CA5TIL. catin. 16,17,4 (Moral.- sat. GedidhteWalters von Cliatillon éd. Strecker 1929 p. 143): re

50 vera neronior est ipso Nerone.neronianus, -a, -um [Neto] de l'empereur Néron:

REOIN0 cIron. a. 72: sub -a pensecutione.neronizo I. [Neto] formes: neroniso: ALAN INS.

carm. p. 43. forme fautive nemorizo: ALAN. IN5. planet.

1223 nerva — nervus 1224

nat. (éd. Wright) p. 442. se livrer à des sévices à lamanière de Néron: ALAN. INs. planct. nat. col. 438B:pardus, apertiori latrocinio -ans... pecudum vulgus...predabatur. id . carm. p. 43: in prolis perniciem Progne-sans I Phasiphe luxurie potu tantalisans.

[nerta adv. faute pour ni ita: V.ITA Privati p. 83:nam -a esset, in conquassatione Romane reipublicepotestatem nationes barbare non haberent].

nerva, -ef. [nervus] maladie des nerfs: VITA Barbat.p. 196E: -am illam abiecit et velocitatem pristinamrecepit.

nerviceus -a, -um de boyau: Para. COMESTOR hist.schol. col. 1289 1 : si septem -is funibus..Iigafts fuero,cro sicut ceteri hommes.

nenieus, -a, -um en corde (d'un instrument de musique):JOH. DIAc. ROM. cena Cypr. 2,65 p. 878: vestcm.../accipit ... 1 Pharao maritimam f David -am suscepit,fAgar serva variam, / Eva cepit arborinam.

nervilla, -e f [ong. inc.] poisson: CARTUL. Mont.Pessul. p. 439 (XIIC s.): estorjon, J den., vel 1 -am. (y.

Du Cange s.v. nerbiliun,).nerrium, -i n. nervure (d'une feuille): MAPPE Clav.

167 p. 220: folia guatti infunde in urina spumata;et reposita in letamen cum frigidaverit, eice de ipsisin mortario, auferens ex ipsis omnia -a.

nervo 1. [pour encrvo] aJ/èiblir, épuiser: 1) sens propre:DAN. BECCL. Urb. Magn. p-e 17: pus -atur, cornuresecetur. 2) sens figuré: MARE. Vict. col. 1621B: sudmens minus anxia fervetj -at et infamat, qui fanadeosque reclamat.

nervositas,-tis f musculature: GIRALD. expugri. II 9p. 324: plus -lis habentibus quam carnositatis.

nervosum, -i n. y . infra.nervosus, -a, -um forme neriosus: GLoss. cod. Casin.

401 p- 468, 2. 1) adj., plein de forces, vigoureux (GLoss.cod. Casin 401 p- 468,2: neriosus, resistens, fortis):a) au propre: THEOOULF. carm. XXV 73 p. 485: corporeprevalido quibus est -a inventa. GIRALD. expugn. 11 18p. 344: vir albus et procerus, membris ossosis et -is.spéc. en parlant de la viande: WARN. BAsa. synod. 156:hinc caro -a Judeis est odiosa. GRisoFus 3 p. 12: da ci adcomendum carnem -am. b) au figuré (en parlant del'éloquence): Epis'r. Hann. 105 p. 175,26: cum (Augus-tinus) -is contentionibus tam verborum quam senten-tiarurn ubique fere insurgat. 2) subst.: a) m., homme fort,plein d'énergie (moralement): CONCIL. Aquisgran. Rom,p. 236,35: lectionis sacre cognitio imbecillis baculum,-is arma ministrat. b) n., nerf- REOEPT. A.LXXX p- 21:ad -a que iniuriam patiuntur, qui dormire non pos-sunt'

nervulus, -i m. ligament, tendon: PETit. COMESTORhist. schol. col. 1280A: repent etiam concham testudinismortue et putrefacte, cuius -i arentes et extensi in oreconche ad auram tenuem sibilum reddebant.

nervus, -i m. forme n. pl. nervora: EKKEH. IV pict.Mog. 406 n.

I) nerf- A) nerf en général (sens physique): GERARD.CREM. transI. Isaac Israeli defin. p. 318: spiritus est

5 corpus subtile procedens a corde in arteriis ad totumcorpus. - - ascendit sursum ad cerebrum et proceditab co in -is ad totum corpus. ÂLFR. ANGL. cord. 2,4p. Il: -i quoque quidam sensibiles, quidam mo-t lvi.

B) nerf (symbole de l'énergie): 1) abs.: CAItM. Sangail.I 3,21: unca manus -os plenos protendere gaudet.HRoTsv. PcI. 154 p- 56: tuam. - .dccrescere vitam fviribus et propriis -os penitus vacuatos. Prnt. CELL.epist. 1192 col. 540A: -os detrahunt religioni effeminati.

15

2) avec gén.: EKKEF{. IV bcncd. 126,108: -us perfidie,Jacobita, remarcuit in te.

II) tendon, ligament, muscle: A) sens physique:ALTFR. Liutg. 2,5: erecta est efus tibia sine coloreaudiebaturque sonitus -orum in poplite. RECEPT. B.

20 XIII p. 43: ad -orum rigorem et dolores et renum.ANTIDOT. Bamberg. p- 24: convenit podagricis et adomnes causas -orum vel neuretroto, id est qui inter-11m et musculus fistulant. ÀLCUIN. carm. I p. 186 y.767: corpus crut vegetum -is et flexile totum. Tiff000R.

25 PALID. annal. a. 1004: huius rei eventu quia -os femorisamisit ... Heinricus femore claudus appeilatus est.ALEx. Nacpc. laus div. sap. IX 379 p- 495: per -osliquet opticors lucem radiosam / mitti.

B) objet fait de tendons: J) corde (d'un instrument30 de musique): Ps. HUCBALD. barrît. inst. (Gerbert, Musica

sacra I p- 151): simplicem legimus principio fuisse.musicam, adeo, at quatuor -is tota constaret. Mus.ench. p- 195: si -um a -o eque grossitudinis, sivefistulam a .fistu!a, duplo feceris longiorem. ADELUOLD.

35 mus. p- 304: super bas intendatur -us equalis un-dique. CARM. var III 41,5: quatuor hos (tonos) -idisceniunt luge canendi. RADULE. TORT. Maur. I 272p. 365: angelici moduli, iustonim timpana, -j. paranalogie avec la musique céleste nervus représente une

40 planète et l'instrument céleste le système planétaire:GUNZO epist. Aug. 15 p. 51,6: quando Josue soli etlune stationem indixit. - - diaphoniam passa est celestisilla armonie suavitas, mutilatis duobus -is eo presertimquo primum tetrachordum tcrminatur. 2) corde (d'un

45 arc): WALI'H. Sriit. Christoph. 11 6,183: adductoconsistunt corniferi arcu/ et iaeiunt ternas paribus -iscatapultas. RADULF. CADOM. gesta Tancr. 54 p. 647:sine -is vacabant arcus et sine arundinibus sagitte.GILO hist. Hier. I 300: -o constrictus cquino / arcus.

50 (par méton.) flèche: RADULF. CADOM. gesta Tancr.26 p. 624: pluentibus itaque vuinera Turcorum -is,nostri dum degrandinet sustinent, si quis alicunde turboperflans tantam telorum nubem discutiat. 3) nerf deboeuf: AYNARD. p. 624,37: tauree sunt -i genitalis bovis.

1225 nescecitas - nescio 1226

ANAST. chron. p. 198,10: ferens (equus) tegmen ex -iscontextum plagam mortiferam non sumebat.

111) chaîne: A) instrument de supplice servant àentraver les condamnés (fait de cordes, puis de chaînesde fer [GLass. cod. Vat. 1469 p. 524,15: -um vinculumferreum quo pedes vel cervices impediuntur. ALAN.INs. dist. col. 873': dicitur instrumentum in quoponuntur damnati]): N0TK. BALS, martyr. col.1038 » : divaricatis in -ocruribus. VITA Bav. I p. 542,12:in -o pedem suum posuerat. CHRIST. Wencesl. 122:ornnes pedes suas a -o extraxerunt. MIRAC. Fid. p. 306:ante -um quo pedibus tenebantur.

B)par métaphore: 1) en parlant des règles monastiques:PETR. CELL. epist. 11 164 coi. 608B: his -is corpusreligionis compactum immobile stat. 2) en parlant dela langue: AELN. p. 81,15: lingue -os solvit.

C) au figuré: STEPH. COL. Maurin. 14: si in via iustitiecursum stupens impedit -us, si avaritia venarum filacontrahit in manibus.

D) prison: MIRAC. Bertini I p. 779,33: missus est in-um, Co videlicet in castello, ubi antiquitus colebaturMenappus. PETR. COMESTOR hist. schol. col. 1377A:misit eum rex in -um.

nescecitas, -tis V. necessitas.nescia, -e f. (gr. kt&ç1 forme nessia: HILDECARD.

phys. 4,20. sciatique: RECEPT. A. Lxxiv p. 20: patioad -a. ib. C. XXXVII p. 72: ad -am potin (cf. C.G.L.3,603,22 et Ps. ApuL, app. 24,3). HILDEGARD. phys.4,20: lapidera super locum ilium ubi doiet ponat, etnessia fugabitur.

neseisticus, -a, -um [nescia] qui souffre de sciatique:ANTIDOT. Berolin. p. 77: ad -os, ad atreticos, ad nervoscontractas et ad omnes dolores.

nescientia, -e f. 1) ignorance: FULCE. hist. Hier. II34 p. 504: precor autem bec legentem, ut -e mec carita-tive indulgeat. 2) ce que l'on fait par ignorance, erreur:BERTHOLD. ENOELS. assert. 28 (Angelomontana p.164): tu vero ea, que loquacitate tua presumpsisti tibi,velut solubilibus glebis confingis, per aliorum -as nonerubescis oblitterare.

nescio 4. formes: ncsio: CoNcoR». 282,5. DIPL,Bereng. J p. 190,26 (a. 906-910). VrrA Privati p. 133note 2. CARTUL. 1mai. 1 452 p. 568 (a. 1197). nesscio:C0D. Cavens. II p. 296,22 (a. 990). FONT. Flor. p. 26,13(a. 995): THIETM. 6,21. nessio: Doc. Luc. V 2 p. 337coi. I (a. 840).

J) ne pas savoir: A) en général: PanA SAxo 5,652:quorum Romani nomina -erant (Crnusr. Wencesl. 115).On». VIT. hist. VI I t. 111 p. 1: diseant ea que -unt.GODEFR. S. VICT. microcosm. 90 P. 102,8: sic fides ascientia mutuato iumine, ut a sole luna, illuminatur dum-ens a sciente salutiferam fidem accipit. Ron. Tonic.chron. a. 1006 t. I p. 29: audi quod -chas.

B) constructions: 1) avec infinit if: CAND. FULD.

Ligil II 9,10: poscere. RATHER. phren. col. 376»:bec observare. RUOTO. COL. 32: bonum amare. 2) avecprop. infinitive: LEX Frision. 6,1: si libera foemina litanupserit -ens eum litum esse. 3) avec quod ou quia:WALAHFR. Wett. 705:-t enim camalis homo quodspiritus almi est. AELR. Edw. Reg. col. 749B: -entis quiaqui percutit .ipse et sanat et qui mortificat ipse vivificat.ib. col. 777C: -ebant qua verum est quod fiebat;existimabant enim se visum videre. 4) avec interroga-

i0 tion indirecte: Luira. Greg. 2p. 69: -ens quo iret. CAND.FULD. EigiI. 15 p. 224: formidamus et -mus quo nosvertamus. Hit&BAN. epist. 41 p. 480: -o quid obsit neeorum usus hominibus deserviat. RIME. Ânsc. 30 p. 61:eum ergo quid sibi esset agendum. . . -rent. Lin. Domesd.

15 I p. 75: -tut quot bide sint ibi. Ivo epist. p. 12 (a. 1091):-o utrum patientiam vestram vel negligentiam...reprehendo. ib. p. 62 (a. 1092): de qua -o utrum possitesse uxor. CAWrUL. Cormar. 54 p. 108 (a. 1111): quia-o quandiu subsistam. ROB. Toma. chron. a. 1085

20 t. I p. 67: nec ibi una sala hida inerat de qua -ret cuiusesset et quid valeret. ALEX. NEcic. nat. ter. 1,20 p. 66:-o quid latentis energie... habet in se viva vox. spéc.avec si équivalent à une interr. id.: THIETM. 4,69: -osi quid Deo vei sanctis martyribus suis in en displieebat.

25 PETIt. DAJ1IAN. Romuald. p. 76,8: -o si vel unum con-vertere potuit. PETR. CaL. epist. II 95 col. 545»: -osi fortius. PrrR. COME5TOR hist. schol. col. 16271):si adhuc idem faciant -0. 5) avec complétive au subi.:Doc. Lue. V 2 p. 337 col. I (a. 840): de comutaeione

30 quam dicis do. imperator frangere comendasset nessio,set dico quod verum est.

C) expressions particulières (sans verbes): I) adverbiales-o quomodo: PETIt. TUDES. hist. III I p. 25: dicentesdiabolicum sonum -o quomodo in extranea lingua.

35 CARTUL. S. Maxent. 245 p. 272 (a. 1111): ipse sanctuset habitatores eius quo -o modo perdiderant. -o quampiurima: Dia. Ludov. Germ. 170 p. 240,24 (a. 876):tradidit XXX iugera et alii pro sepulturis -0 quamplurin,a. ib. p. 241,1: ad ecclesiam data sunt pro

40 sepulturis lugera XVI et insuper -o quam plurima. -oqua de causa: ADALBOLD. Henr. hp. 688: qui Ungarius,-o qua de causa, vocatur. 2) -o quis, -o quid, sans verbe,équivalent à une sorte de pronom indéfini: CAND. FULD.Eigil. 117: -o quid magni fingentes. Acius vita Hath.

45 23: ilIa -o quid de nostra parvitate immurmurasse videre-tur. ADALBOLD. Fleur. II p. 687: -o quid ratiocinarivolentem. 3) -o qui, -o quis, -0 quod avec subst. (équiva-lent à aliquk avec une nuance péjorative): WALAHFR.imag. Tetr. pro]. 5: tandem quo -o casu. EIG1L. Sturm.

50 16: crimen -o quod. Vin Privati p. 133 n. 2: nesioquibus iniuriis lacessitus. WIPO gesta 17: de patriasua, -o qua uccessitate compulsi. BERTHOLD. CONST.

annal. a. 1077 p. 292,47: quo -o id infortunio actitante.CARTUL. S. Mar. Paris. Il 36 p. 430 (a. 1115): -mus qua

1227 nescioîus 1228

ira accensus. Rot Toma chron. II a. 1181 p. 94: -oquo consilio ductus. GUILL. DAND. Hugon. Lacerta 6col. 1183B: exceptis quibus -o semicinctiis unde pudi-bunda sua protegere posset. 4) -o an, au peut-être:Wmuic. 2,26: te vent -o an falso. ib. 3,68: casu -o anprudenti consiio. ADALBOLD. J-Ienr. iI p. 685: -o anin adipiscendo regno spem tenens an rebeliionem me-ditans. lb. p. 690: -o an tribus aut duabus. à noterl'emploi de nescio avec non, (équivalent à une affirmation:THIETM. 6,21: omnia nutu suo pondera in terra terrinon nesscimus. }IIST. Hier. II 5 p. 554: quin potinsfugiebant hostes etiam illic ubi se neminen perscquiposse non -chant.

II) ne pas connaître, ne pas avoir la connaissance de:A) une personne: RU0DL. VII 41: pande, rogitas quasi-cris me. GIRALO. topogr. p. 5: hine accidit utscientissimi pierique se -endo senescant. B) une chose:CAND. FULO. Ligil. I 10 p. 228: causam quant -remdiligentissime investigarem. I-IIsT. de via Hier. 5 p.175: viam etiam -chant. PErK. COMESTOR hist. sehol.col. 1469E: Babylonem non vidi et -o locum.

III) ne pas reconnaître: A) la puissance de: Fgour,i.carat. 29,8: -vit Dominum asstantem sibi more benigno.PtrR. DAMIAN. epist. IV 8 col. 310 1 : coin nonnullisDeum -entibus laicis. ADAM S. Via, p. 21,3 y. 22:plebs 1-lebrea. . . / Deum -t. au passif Pn. DAMLAN.serin. Il col. 51611: quid est ergo quod ille -tur, iste vetoquotidie cum tanta gloria christiane devotionis in-visitur? B) la notoriété de: THANGM.(?) transi. Epiph.pref.: tota Saxonia ... plurima sanctorum pignora,maioribus quoque -ta fovet.

.1V) ne pas supporter, ne pas subir: Di PL. Otton. il182 (a. 979): ut hoc concanbium malorum in processutemporum -at detrinientum. par métaphore: ALAN.INS. Anticlaud. 11317 p. 82: utque minus possit gressusvexare viantis / limitis asperitas, pes sdanda]a -al.

V) -te virum, ne pas connaître un homme (sens sexuel):PETR. DAMIAN. serm. XLVI col. 758B: ego surit virgo;-o enim virum, ignore coniugium. FLJLC0. MELD.nupt. 11462: mater Virgo virum -t.

VI) ne pas pouvoir: I'ETR. DAMIAN. epist. Vil 6 col.auruni veto vel argentum, sive lapides pretiosi,

-ont incendio subiacere. GALTER. CA5ra. Alex. VI336 col. 525B: soja mon -t eclipsis ncscia virtus.CÂRTIJL. Aziac. V p. 56 (e. 1100): quia mors generinostro parccre -t, abstuiit hune iBis. ALAN. INs. Anti-claud. 11 421 p. 84: exilium patitur vicium venianiquemereri I -t. Id. planct. riait. p. 491: postquam sacrafames auni mortalia pungit I pectora, mens hominis-t ieiuna manere. GIRALD. topogr. 1,18 p. SI: mirum dehis aviculis, quia si ntortue sicco in loco serveritur,putrescere -unt. ADAM S. Via. 9 V. 57 p. 131: frangipoena fides -t (y. nescius).

VII) ne pas vouloir: RATIIER. conf. col. 397A: scicn-

do aut -code. 1'ETR. DAMIAN. Romuald. p. 38,20:inrationale animal sessori obedire -vit. ROB. MON.REf. hist. Hier. VIII 12 p. 835: otio vacare -entes ergaTripolim perrexerunt. WALTH. ANGL. Esop. 13,2:

s predam reddere -t avis. Rou. TORIC. chron. cpist.Henr. t. I p. 98: sagitta ludens patrem -cris percussit.par métaphore: FuLco. MaL», nupt. I 41: est, erit inlucro quia -t parcere mucro. I est etiam tutuni quod-t cedere scutum. à noter l'emploi de non nescio:

'o vouloir: SIGEw. Mcm. I pref.: inter cos, ... iure suoliberaliter utitur aniicitia, qui amicorum non -uni-ire vicia.

VIII) se passer de: RÀDULF. CADOM. gesta Tancr.152 p. 713: ac ne forte ingenium meum crapula turbet

15 - . . vinum -am.IX) au gérondif (à l'insu): PETIt. DAMIAN. epist. VI

23 coi. 411: Loth quoque ... postmodum perceptovino coin f iiia -endo concubuit.

X) emplois du participe présent nesciens, -tis: A) à20 l'insu de: LEX Fnision 1,13: si servus nobilem seu

liberum aut litum, -te domino, occident. LuX Saxon.Si: si scrvus scelus quodlibet, -te domino, commiserit.ANNAL. Xant. a. 870 p. 281-82: quasi lupus gregiinsidians, -tibus cunctis. Ivo epist. I p. 24 (a. 1092):

25 faciens etiam per males, quamvis -tes, bona sua. FR0UM.epist. 6: ut, vobis -te, discederem. T.HIETM. 2,26:monachis hoc -tibus. PETR. DAMIAN. epist. II 6 col.270: nocte veto, me -te, tout. B) pris comme adj.:I) abs., ignorant (péj.): MILo Ciusp. vita Wili, col.

30 721 A, 45: ut aliquando quasi -s et pene idiota videreturquibusdam. 2) construit avec le génitif ( y. nescius), quin'a pas été mis à l'épreuve de, qui ne connaît pas (enparlant d'une chose): GUILL. TYR. hist. ter. transm.XVII 22 p. 797: solum. . . arena ... obsitum, agri-

35 culture -s. C) pris comme substantif (au pluriel oucollectif) ignorant: RATHER. prol. col. 153B: Deusautem id egit per -tes. PETIt. CaL. epist. I,LXX col.

cum Joannem in amicum subrogavit, qui -teminstrueret, laborantem iuvaret.

40 nescienter adv. 1) par ignorance: DIPL. Otton. II

I p. 87,37 (a. 974): ut nullius ... tergiversatio fiat contrahos nostre confirmationis apices. - .-r negligenterve.ACTA Phil. Aug. 1 217 p. 262,27 (a. 1187): si quishominuin sueront in terra nostra -r receptus fuerit.

45 2) involontairement: Gooasc. SAX. div. p. 165,15:siquidem demon et demones dicuntur quasi dumonet dumones id est scions ac scientes, qui profecto faT-luntur -r et omnino failunt scienter. VITA Dunst. II 63p. 55: quos. ..tenui virga -r fugavit. Lin. Landav. p. 9:

50 camus et videamus -r quid faciet amabilis puer. MaDE-CAR». Disib. 2: quod multa in loquendo et operando-r proferebant.

nesciolus, -a, -uni (péj.) ignorant, sot:HROT5V. epist. 2,1 p. 107: Hrotsvit -a nullaque pro-

1229 nescito - nete 1230

bitate idonca. EKKEH. 1V bened. prol. 2,67: ille ego -us,cui vis insulsior ullus/ versu defendar male si cecinissereprendar.

nescito 1. [nescio] être ignorant, ne rien savoir: CARM.But. Â 189,5 p. 250,22: hic est frater pravitatis, f iliusiniquitatis,. genus -andi.

nescius, -a, -um 1) ignorant: a) abs.: WALAHFR.Wett. 922: -us hoc scripsi, penitusque stupore movebar.1-lnoTsv. Paf n. 1,19 p. 166: cur me illuditis, qui planesum -us, non philosophus. WOLFHER. Godeh. II 9:erat scienter -us, et sapientcr indoctus. VITA. Bertr.Grand. Sylve p. 246A: quid loquar...quum sim -us et.ignorans? GuIBERT. Nov. vita 112 p. 37: que impinge-bannir verba equanimiter tolerare (sc. mater); si quidexinde controversiarum emergeret, acsi -a, dissimulare.b) avec le gén.: RUOTG. COL. 25: quasi curar-um in-stantium -us. Ono Fais. gesta 2,44 p. 152: ipse huiusrei -us. GODEFR. S. VIcT. fons philos, p. 35,3: exper-giscor -us affuture roi. ADAM S. Via. 2 y. 11 p. 158:nos peccati / spina sumus cruentati, / sed tu spine -a.e) avec Pace., qui ignore, qui ne tonnait pas: GERVAS.CANT. chron. I p. 114: vit nefandus et omnium generescelerum pollutus, malitia parern -us. d) avec inter-rogation indirecte: Rima. Anse. 18 p. 39: quid de eodemlibro faceret omnimodis -us. COSM. PnAo. cent. 1214: -usquid faceret. à noter l'emploi de nescius avec non,équivalent à une affirmation: Lupus epist. I 16 p. 94:non survins -i multarum ... causarum undique con-fluentium.

2) sens sexuel (-a vin) en parlant d'une vierge: ADAM.S. Via, P. 86, 216: virgo vin -a.

3) qui n'a pas connu, qui n'a pas éprouvé (en parlantd'une chose): GUILL. TYR. hist. ver. transm. XVIiII p. 817: diu enim culture -a (regio illa), vomenis usumnon sustinens. par métaphore: GALI-ER. CASTIL. Alex.VI 366 coI. 525 13 : eclipsis -a virtus. RADULF. CADOM.gesta Taner. 29 p. 627: spes...ferrate -a calcis. ADAMS. Via. 9 y. 34 p, 31: caro peccati -a.

4) dépourvu de: a) en parlant d'une personne: PETR.DAMIAN. raton. B 9,5 p. 98: -an feujs animam soronis.EIIJGO S. VICT. quest. mcd. 64 p. 65: carnali sapientiainflati, columbine simplicitatis -i. b) en parlant d'unechose: GIJIBERT. Nov. vita 1 17 p. 64: accidit, utaliquas literulas. . . totius honestatis -as dictitarem.

5) qui ne peut pas (avec in!.): Lupus epist. 1 4 p. 26:scilicet fallere fallique -us magister. BERNARD. scrm.sup. cant. t. T 28 p. 198,6: f ides -a falli. COSM. PRAO.cont. I 218: Bohemi quieti subiacere -i...Poloniamintraverunt. ALAN. INs. Anticlaud. V 218 p. 129: insuperis nil iuris habens animamque creare /-a.

6) qui ne veut pas: a) avec inf.: PETR. DAMIAN. canin.B. 19,4 a p. 108: o virtus nova vinci -a. BRUNO QIJERF.Adalb. 21: fratres ... strenui bello et -i cedere loco.par métaphore: GALrER. CASTIL. AJcx. V 20 col. 509':

parcere -us ensis. b) sens fort (qui ne peut souffrir): RUE.

Toaio. chron. a. 1152 t. I p. 268: 111e impiger et -us moresubveniendo suis.

nesio 4. y . nescio.5 nespera!e, -is f. [mespi!um; esp. nisperoj forme

nesprale: CARTA a. 101O (F!oriano Paleogr. p. 20).plantation de néfliers: COL. doc. cath. Ovet. p. 87 (a.921): per fila vallina de illa -e. CARTA a. 1010 (FlorianoPaleogr. p- 20): per il!a nesprale et per il!o plano de

10 i!Ia petra.nespi!utn -i n. [pour mespilum; cf itaL nespo!o]

nèfle: MAURuS glos. (Cou. Salern. IV p. 518): arti-ficialis purgatio fit quinque modis aut active dissoiventeut scamonea, aut viscositate coherente ut mirabolei,

15 aut qualitate comprimente ut -a. y. mespilum.nespiarius, -i f [pour mespilanius] néflier (Mespilus

germanica L.): CARTUL. Domin. 17 p. 20 (a. 1106):vineam de -o.

nespraie, -is f y . nesperale.20 nesscio 4. y . nescio.

nesseus, -a, -um [Nessus] de Nessus: THEODULF.catin. XXVIII 199 p. 499: muta -o feralis sanguinevestis I cernitur.

nessia, -e f V. nescia.25 nessio 4. y. nes do.

neste, -is n. [ail. Netzj nasse, instrument de pêche:Dia. Otton. III 144 p. 555,10 (a. 994): aliqui piscesaliqua arte sive netibus sive hamo seu -e quod vu!-ganter riusam vocant, capi possunt.

30 Nestor (Bec. -a) grand âge: CARM. van. Walther 1,16,4:virer perit, dat marconi tua Chronos tempora,/ utinamnostro tepori repararet -a.

nestorianus, -a, -um nestorien, de Nestorius: RADtJLF.NIGER P. 130: heresis latrat -a duas predicans personas,

35 Dei et hominis.Nestorinus, -a, -um [Nestor] de Nestor: CARTA

c. 1180 (Becket, Mater-jaIs I 490: Bigoth, qui in -isannis Hectonia audacia delirabat.

nesus, -us M. V. nexus.40 neta, -cf y. nepta.

nete, -esf [gr. v7-n1 (vc&-ni) sc. zepMi] formes: nethODO CLUN. mus. p. 249 et p. 250. gén. plur. netarum:Reuo. mus, p. 77.

1) sixième corde d'un instrument à corde et spéciale-45 ment de la lyre: Ooo CLIJN. mus. p. 249: ascendit in

sexta chorda, que dicitur neth et descendit ad primat,que vocatur bue. ib. p. 250: ascendens ad undccimamque dicitur sucgesse, et desccndens in sexta, que dici-tur neth. PAPLAS: -es, acutissime voces fidium.

50 2) nète, degré de l'échelle musicale grecque qui sesitue dans chaque tétracorde, au-dessus de la paranète:REMIG. mus. p. 71: post quam, scilicet paraneten,ultima, id est -e sociatur. HUCBALD. mus. (Gerbert,Musica sacra t. 1) p. 117: -e, acuta; paranete, iuxta -en.

1231 ncth - 1. neuma 1232

RADBOD. ULT. catin. 61: usque adeo crescent ut plusquam -e resultet. nete diezeugmenon, l2e degré de l'échel-le musicale grecque, degré supérieur d'un tétracordepartant de laparamèse: HUCBALD. mus. P. 116: a para-mese tetrachordum usque in neten diezeugmenon prove- 5hitur. ib. p- 116: a-e hyperboleon osque in -en diezeug-menon. Mus. ench. p. 168: sit igitur diapason consonan-tia, que contineatur inter hypate meson et -c diezeug-menon. ib. p. 168: sic iungïtur -e, quod est diezeug-menon. (REMIG. mus. P. 75: in -en divisarum, id est in-e diezeugmenon). ADALBOLD? mus. col. 1112:quoniam -e diezeugmenon ad -e hyperboleon dia-tessaron continet consonantiam. nete hyperboleon,l5e degré de l'échelle musicale grecque, degré supérieurd'un tétracorde partant de la trite hyperboleon: Mus. '5

cnch. p. 168: -e hyperboleon, que est acutior. REMIO.mus. p. 75: quod a media, id est a mese excellentiumin ultimam dueitur, id est in -en hyperboleon. ib. p- 77:ultimum -arum hyperboleon. nete synemmenon, degrésupérieur d'un tétracorde partant de la mèèe: HUCBALD. 20

mus. p. 116: mese, trite synemmenon, paranete synem-menon, -e synommenon. ADALBOLD? mus. (Gerbert,Musica sacra I) p- 309: -e synemmenon in tribus generi-bus constituta.

neth y. nete. 25

netila, -e m. [pour nitela] lérot ou belette: AELFR.Angl. Sax. vocabul. p. 22: nomina ferarum: ... Lutria,otor; -a, hcarma; Ferunca vel feninculus, mearô.y. nitedula.

netis, -is f [neo; cf. netum: HIER. ep. 130,15; Tsm. 30

or. 19,29,51 fil, toile: PAnAs: -es, fila vel tete.netoides, -is m. mélodie qui se déroule dans les sons

aigus: REMIG. mus, p. 79: -es, id est ultima, que etnomicos, id est legalis propter legcm acuminis, quantservat, consuevit appellari, que plures sonos, id est 35

acutos omnes ex ultimis recipit.netorium, -i n. fuseau: AELFR. Angl. Sax. vocabul.

append. p. 59: -um, in-spinn.netta, -cf y . nepta.netus, -i m. V. nepos. 40

neya, -e f pour nevus faute, péché: THIETM. prol.17 p. 3: -as inscicia natas, carissime, muta,/ credens,quod numquam cepissem scribere quicquam. ib. 6,1:antecessoruni -am suorum cupiens emundare. ib. 6,43:-am hane abluere sedulo cogitavit. -a originalis, 43

péché originel: THIETM. 4,56: in sacra baptismate -amoriginalem detersit. y. nevis

nevandus, -a, -un y. nefandus.neye sive neu 1) en corrélation: a) avec neye ou neu:

et que ne pas: THEODULF. carm. XXVIII 861 p. 515: -e 50

remissus cas sat, -u truculentus et ater, proderit ancipitilata medella malo. b) en corrélation avec ne, et que nepas: WALAIIFR. Wett. 705: carnalis ne turba prematsacra dogmata vite I pondere -u scelerum frigescat

pignus amoris / eterni. EERTHOLD. CONST. annal. pref.p. 267,9: ne se Ioco. -. per se movere -e saltem se inaliud latus vertere posset. Ono FRIS. gesta 1,61: ne ah-qua ratio in thcologia inter naturam et personam divi-derct, -e Deus divina essentia diceretur. e) même sensmais en corrélation avec ut: TI-IEODULF. carm. 11 42 p.453: candida ut... niteat... / fimbria -c erret huic sinelege levis. d) en corrélation avec neque, ni: AMALAR. off.III 18 9 (éd. lianssens t. II p. 309,13): neque petrosasint corda -u dumosa.

2) employé seul à la place de ne: a) afin que ne pas:CANO. FIJLD. Eigih. II 12,36: Currite nunc fratres. -. /-u tenebre vos praeripiant. WANDALB. creat. mund. 79:de die quarto I -ve bec cuncta carerent/claro lucishonore. WALT14ARIUS 1260: Depreeor, hoc abscide nefas-u bela lacessas. Orro FRIS. gest. 2,13 p- 116: predicticonsules eligantur, -ve ad dominandi libidinem pro-rumpant, singulis pene annis variantur. b) expression dela défense: CAND. FuLD. Eigil. 11 10, 60: corporisatque anime precibus -u subtrahe nos.

3) et ne pas (à la place de neque): RUODL. V 25: captiredduntur captos se -ve queruntur.

4) expressions neye non: non plus que: HENR. ARisT.transi. Plato Phedo 47,12: illi nondum assenciatur,-u non dolere ipsam in multis genituris. ib. 47,16: nullicompetit mortem confidenti, -e non insensate confidere.

neverofresis, -is f [nephresis] lésion rénale: MutAc.Dionys. 11 p- 354: eam quam medici grcco vocabulo-MI vocant, passioncm inciderat.

nevis, -isf pour nevus tache, défaut naturel: ANTIDOT.Augiens. p. 39: -is que mie sit in caulibus tenet, tollis.V. neya.

neula, -e f [nebula] oublie: CARTUL. S. Saturn.Talas. append. 68 p. 538 (a. 1173): debet esse talislalberes de pane levato et de fogassas,... et -as et piment,et civatam ad XVI equos. y . nebula.

neulacis [persan nilag; n. gr. XouXtctj indigo: MAPPEClav. CLXVII p. 219): flores -is (quod Grece 'tapsia'dicitur, alu 'cameleonta' vacant) colligés et reportes.

neultra y. neuter.1. neuma, -tis n. [gr. ,tvcsœ] forme neupma: LANFR.

const. p. 138. RADULF. TORT. Maur. II 290 p. 379. 1)Esprit de Dieu: CARM. Bened. p. 218 y. 175: pergerequo passim, quocumque viam patefacit / -a hmm. 2)Saint-Esprit: TROP! GRAD. 215,3 p. 101: -te doctiogocordis rimante secreta. SEQ. mcd. 45,43,9b: sanctum -aiunxit in te fidelium corda. CARM. reg. Odon. p- 235: te-a sacrum protegat J et ad superna dirigat. PROSAR.Lemov. 79,3a p. 93: -ils / afflata J sacra flamma / re-plentur / hodie / quis piorum. RADULF. TORT. Maur. II290 p. 379: ut referam grates tibi coin Christe,perhennes, f neupmate coin tibi, tes, patriqueeoevo. ABELARD. hymn. p. 243: g!oriam sanctum tibi -acuncti / dent super istis. CARTUL. Clun. VI 3905 bis p.

1233 2. neuma - I neuma 1234

932 (a. 1213): sub Trinitatis nomme patris, prolis cum-te. V. pneu ma.

2. neuma, -tis n. (gr. vci3] forme pneuma: PROSAR.Lemov. 3780. p. 53. ANDR. FLOR. Gauzi. p. 352. PETItPlcrroR (Latomus VII [1948] P. 54). Joii. ABRINc. off.cccl. P. 11. ROB. PAUL. Il 11 col. 417A, PETR. VENER.stat. Clun. 67 col. 1044. STEPH. BALO. sacr. alt col.l283'.

1) son musical: PROSAR. Lemov. 31 str. I b p. 49:canant omnia/Domino pie agmina I sillabatim -ta fperstringcndo organica. ib. Il str. 3a p. 32: nam pan-gimus f tibi clama f dando vocum -ta. DOM. GuNDISS.div. philos, p. 98: secunda est doctrina de disposicioni-bus huius artis (se. mnusice) scilicet inveniendi -ta etcognoscendi numeros coi-ut quot sunt et species deomnibus illis... ut unusquisque accipiat ex cis quodvult et componat ex eis armonias.

2) mélodie en général: VITA tien'. abb. p. 256: novosenim fingebat cantus rythmicis compositionibus, quibusimponebat -tum modos antea inauditos. SEQ. mcd.167,189,12b: voluptuosa -ta solvat mater ecclesia. PRo-sAit. Lemov. 126 str. 8b p. 140: cantitans I perpulcher-rima -ta. EICKEH. 1V bened. 142,52: -ta Gregorii faciantque canto probari, / in quibus apparet, quid spiritusaure tonaret. id. cas. Gall. 46: que autem Tuotilo dic-taverat, singularis et agnoscibilis melodie sunt, quia perpsalterium seu per rothtam, qua potentior ipse erat, tainventa dulciora sunt. ANDR. FLOR. Gauzl. p. 352:musice artis dictaverat preumatibus.

3) courte mélodie fixée par l'usage et qui définit lemode: Ps. HUCBALD. harm. inst. p. 113: huius quoqueexemplum prebebit ex sequentia Stans a longe prin-cipiurn -tis ita annotatum.

4) réponse du choeur dans un chant alterné: CARTUL.S. Alb. Àndegav. 11558 P. 86 (a. 1180): monachi canta-bunt vcrsum et canonici -a eiusdem versus. STATUT.Cisterc. p. 143 (a. 1191): ad missas matutinales dicaturtotum -a in fine responsorli et versus pi-opter dissonan-tias que contingant. Sitpu. BALO. sacr. alt. col. 1283e:finito pneumate, choro tacente.

5) mélisme, vocalise exprimant la jubilation (spéc.après l'alleluia): AMALAR. antiph. 18,2 (éd. ilannscns111 p. 54,42): quando veneris, cantor, ad intellectum,celebra -a, id est fige gradum in stantibus et manentibusrebus. Ron. PAUL. 1111 col. 4I7A: pneuma quod iubi-lum dicitur. JOH. ABRINC. off. cccl. P. 11: pommasequentie quod post alleluia cantatur.

6) signe musical: AMALAR. antiph. 18,5 (éd. HanssensJTT P. 55,14): cur, inquam, in .isto versu -a facis, cantor?inquit, quia hec missio manus et tactus cris per intel-lectum debent conspici. ib. 18,7 p. 55,30: quoniamsuccentores ter canunt responsorium, trifarium -aest circa verbum intellectus. QLJID EST CANTUS (Ras-segna gregoriana HI [1904] col. 482): de accentibus

toni, oritur nota que dicitur -a (cf. A. M. Bautier,A propos des sens de neuma et de nota en latin médiéval[Revue belge de musicologie XVIII, 1964, p. J-9]y. 3 • neuma, -e et pneuma.

5 3. neuma.-ef [gr. ciŒ] 1) ton, son: BERNO ton.prol.2 p. 64b: ab illa namque -a, que deponitur, ad eam, queelevatur ad in', sunt semitonium, tres tom, item semi-tonium. ib. p. 79b: ita secunda -a distet diapente aprima in acumine. 2) courte mélodie déterminée par

'o l'usage et qui définit le mode: Ps. HUCBALD. ton, p. 214:assumatur itaque primi toni -a regularis. Mus. Ench. p.179: -a regularis ad primum tonum bec est. ib. P. 181:aspice quam in manibus tenemus -am regularem vclparticulam, quam duo comniata perficiunt. HERM.

15 AUGIENS. mus. P. 15,41: tamen ultime -e in unoquoqucquadrichordo a suo non discordant tropo. BERNO ton.prol. 2 p. 80a: he antiphone licet a finali incipiant,tamen quia per quilismata, que nos gradatas -as dici-mus ... gutturis. - .officio modulantur. ARIBO Fais, mus.

20 p. 15: quod ad cas (se. chordas) nonnumquam pertin-gant -e principales. 3) passage mélodique: a) (souvent)mélisme: HUCBALD. mus. p, 113: totaque -a que est innomme 'David',per synemmenon canitur. GUIDO Asrr.micro]. p. 165: cum -e tum eiusdem soni repercussione,

25 tum duorum aut plurium connexione fiant, b) émissionde voix ascendante: HERM. AucieNs. mus, P. 15,17: -aquasi noeumane, M est flatus ascendens. ib. p. 15,10:a meliori, Id est elevatione, -a dicitur ut moneamur incantilene dulcedine quia flatu ab inferioribus ad superi-

30 ora sonum impellente conficitur, ut cor... ad celestialevemus. c) mélodie exprimant la jubilation, la joie chré-tienne: JOH. BEL, div. off. 59 col. 65D: -am femineigeneris. . .accipi pro jubile. ALAN. INs. dist. col. 823°:vox. ..que fit ad exprimendum ineffabile eterne grati-

35 tudinis gaudium ut est -a (cf. ALAN. ENS. expos. ange].P. 198). ALAN. ha gios. p. 78: per hoc quod diciturarticulatam excluduntur iubili et -a que sunt voccsinarticulatc licet shit exprimentes intimam mentis exul-tationem quales soient fieri in fine antiphonarum in

4° ecclesia Dei. d) courte vocalise en répons et spécialementaprès l'alleluia: UDALR. consuet. Clun. I 15 col. 665A:plures statuuntur ad prosam concinendam; quibus cho-rus per -as respondet. ib. I 16 col. 666A: de secundaferia et diebus maionis septimane ... post allcluya, nescio

45 que gallicane -e cantantur. Joti. BEL. div. off. 121 col.126»: nions enim fuit ut post alleluya cantaretur -a.Noniinabatur autem -a cantus que sequebatur alleluya.Postea veto quidam Papa instituit loco -e dici sequen-tiam.

50 4) mélodie en général: Mus. Ench. p, 172: ut in tran-quillis rebus tranquille sint -e. GooEsc. AQu. opusc.2,13 p, 107,11: de quorum altero i.e. Hieronymo verba,de altero i.e. Gregorio -as filavi, qui in hanc sequentiam- .comportavi. Rus'. Turr. off. 8,1 col. 209c: sic con-

1235 neumatizo – neutique 1236

suetudinaleru gradualium -arum serment verba diem,quam fecit Domitius. RuoDL. V 88: mimi quando fidesdigitis tangunt modulantes, / illi saltabant -as pedibusvariabant.

5) son musical: WILH. Hms. mus. 20 p, 52: quatuorsunt species cantilene, tanta -arum disparitate ab mvi-cern diverse ut... nulla carum alteri in sua sede locumtribuat. lb. 21 p. 56: unisonantia est, ubi vox nonvariatur, sed multe -e crebris iterationibus in uno sonocontinuantur et in exordio huius antiphona. EUIPOL.Mess. p. 539: hi facilis, illi longas Iongo ordine -as Idiscunt. Ru. TUIT. off. 1,35 col. 30D: iubilamus magisquam canimus, unamque brevem digni sermonis sylla-bam in plures -as, vol -arum distinctiones protrahimus.V. neuma, -ris.

neumatizo 1. [neuma] forme pneumatizo: STEPH.BALe. col. 1283Q 1) mettre en musique: BERTHOLD.CONST. annal. pref. p. 268,10: cantus item historialesplenarios, utpote quo musicus peritior non erat, . . . -avitet composuit. 2) psalmodier: STEPH. BALO. col. 12830:pncumatizando Kyrie eleison supplicat sibi misereriV. pneuinatizo.

neumquam V. nutnquatn.nevotus, -i m. V. nepos.neupma, -ef. y. 1. neuma.neuretrotus, -i m. [gr. vcup6rpc,rroç] blessé au tendon

(y. ALMA V (1929-30) p. 142): ANTIDOT. Bamberg. p.24: convenir podagricis et ad mimes causas nervorumvel -o, id est qui inter nervum et musculus fistulant.

nevrum, -i n. [cf vavra] peut-être pour vavra, terrainen friche?: CARTuL. Ciun. 111 2594 p. 648 (a. 1004):dono... unum etiam -um iuxta ipsum molendinum.

Neusfrensis, -is m. [Neustria] normand: GoDEra.MONEM. Merl. 654: -es ligno trans equora vecti.

neutegeidum, -i n. y . notegeldum.neuter, -ta, -mm forme neuitra i. neutrad: CI-WON.

Salem. 132 p. 144,4 w.) 1) adj.: a) ni l'un ni l'autre (dedeux): Rima. Ansc. 30 p. 61: -ta rament pars victoriamobtineret. HROT5V. Dion, 63 p. 86: illos -ta dignes forevita. RIJOTO. COL. 44 p. 47: ut in -Tain proniorinflectar. WIDUK. 1,9: cumque. - . -r agruen ioco cessissct.SUCER. epist. 6 p. 248 (a. 1148): cum aut utram aut -amconcorditer prosequi noUent sententiam. b) (gramm.) dugenre neutre: ERMENR. ad Grim. 11 p. 545,40: ea veto(verba) que dicuntur -ta non ideo sic vocantur quodunam ex bis non habcant significationem sed quiauniformiter semper proferuntur id est vel actum solum

vol passionem. Huoo S. Via. gram. p. 270,1: omniaautem litterarum nomina -ri generis surit indeciinabilia.c) (philos.) qui n'est ni bon ni mauvais, indifférent:GOOEFR. S. VICT. microcosm. 105 p. 116,28: tres itaquesunt humani cordis affectionum species, alie meritorie,alic demeritorie, alie -se. ib. p. 117,5: -te affectionessurit naturales motus cordis ad volendum aliquid vol

nolendum ex varus ymaginibus exteriorum rerummemoriter retentis intus orti.

2) pronom: a) ni l'un ni l'autre de deux (UotJrio 5.1'.utor: -r -ta, -mm, k] est nec ille nec iste): HRAHAN. epist.

5 2a p. 383: -mm horum facere possit. ANNAL. Fuld. Ila. 887 p. 107,7: Deus... et monasterium ... et ipsamcivitatem nebula densissima. . .circumdedit ita ut -ruminvenire potuissent. GUILL. PlOT. geste p. 38,17: essetinvisus latro aut predo . . . et quod -r parvo absolveretur.

ID BALD. Buac. catin. 226,1025 p. 299: infundit lacrymisiuveneni siccatquc capiliis, / et -rut» sentit, proficit et-mm. GODEra. S. VICT. fons philos. 11 799 p. 63: atta-mon per Spiritum -r est eorum. ORD. VIT. hist. X 10 t.1V p. 63: mutua per X armes altercatio perduravit et -r

15 vinci patiens. GUILL. Tva. hist. rer. transm. XVII 17 p.787: -nus vires aut potentiam ad prcdictum opus suffi-cerc. expression neuter neutri: EGBERT. LE0D. rat. J y.594: nain -ri, non Hector ccdit Achilli. b) équivalent àne.. .uter, que l'un des deux ne.. .pas: ACTA pont. Rom.

20 Gall. 1V 208 p. 360 (a. 1179): -r sine aitero agat. CARTeL.S. Job, in VaIl. 108 p. 57 (a. 1181-85): faciatis tenerefirmiter et servari et a -ta parcium permittatis aliqualevitate infringi.

3) subst. in.: a) (méd.) qui est dans un état neutre:25 DOM. GuNDIss. div. philos, p. 83: phisica medicinalis

est scicncia sanorum, egrorum et -rorum. b) de sexeambigu: LIu'rI'R. legat. 54 p- 159: molles, effcminatos,manicatos..., mendaces, -ros, desides, purpuratos in-cedcre.

30

1. neutericus, -a, -um u. neotericus.2. neutericus, -a, -um [neuter] qui n'accorde pas sa

conduite à ses paroles et vice Versa: G u IBERT. Nov. in-carn. col. 490C: plane hune non incongrue -um novovocabulo dicam, qui neutrum sectatur, dura eu que

35 laudat iura non prosequitur et que videtur prosequiChristiani studii iura non laudat.

neuter passivus, -a, -um V. neutrapassivus et neutro-passivus.

neutiquam absolument pas, pas du tout: PAss. Ursul.40 14: coin ad id mentem induccret. DIPL. Henr. 1.1 34

p . 37,35 (a. 1003): regia -m defrudari convenit nec gratianec munificentia. GU1LL. Pier. gesta 1 58 p. 136:Hugonem. - - dictatu longiusculo alus indicare -m grava-mur quoniam cius cognitionem alus non dubitamus pro-

45 futuram. HENR. MusT. transi. Plato Phedo p. 19,9:certissime quippe ipsi bec videbuntur, -m alibi pureconsequi prudenciani nisi ibi. id . transi. Plato Merlo

p. 12,10: est igitur possibile bene disponere aut urbemaut domum ... non sobrie ac juste disponentem? -m.

50 GUIBERT. Nov. pign. sanct. 1 2 col. 619»: culcitra -musus.

neutique nullement: HENR. Aiusr. trans]. Plato Meno

p. 30,17: eadem nempe ista dicimus aliquotiens et obes-se; art tu aliter ais sive ira? -e, verum ira.

1237 neutralis -. nevus 1238

neutrails, -e I) neutre, égal, sans inflexion: EiKEB.SCHON. opusc. 2 p. 260,16: dixit.. -i voce. 2) neutre (enparlant du genre grammatical): ARN0 REICHERSB. apol.p. 111,37: -e nomen substantivum.

neutraliter adv. au neutre, avec un terme neutre:JOB. SC0T. ier. :Dion. VII 6 p. 288: retiquasque virtutesquas -r nominat. ARNO REIcHER5B. apol. p. 45,7: dici-mus etiam catholiec, vere ac proprie de Domino JesuChristo, quoniam toms Deus, totus et homo est; item-que-r: totum hoc Deus, totum et homo est. ib. p. 124,38:similiter et Christum non totum patri nec totum -.rmatri coessentialem dicimus, ne altenitram in eu natu-ram perimere vel negare v.ideamur.• neutralitas -tis f [neutralis] (méd.) état neutre, paropposition à santé et maladie: DOM. GUNDI55. div. philos.

p. 85: species huius astis sunt tres eorporis dispositiones,seilieet sanitas, egritudo, -s. MAURU5 gins. (Cou. Salera.IV) p. 513: ad trains ergo sanitatis custodiam, egritu-dinis et -lis eurationem eonati surit veteres adinvenire.JoB. SARISB. policr. 2,29 p. 167,26: sanitatis, egritudiniset -lis censores sunt. ALEX. NECK. ont. rer. 242: eumanimus eger est.. .eorpus autem sanum est, numquidhomo ipse neuter est ? Numquid hee -s est in primosignificato, aut secundo, aut tertio?

neutrapassivus, -a, -uni neuter passivus [neuter etpassivus] de sens passif (en parlant d'un verbe): Oc cn-ios.v. ancien: differentia inter neutropassivum et neutrum-passivum. il . surit enim -a que habent passivorum signi-fieationem et significant passionem aliunde iltatam,que surit 11110r de quibus sunt versus illi: exulo, vapulo,veneo, lie; JJJjOr ista sensum passivi sub voce geruntaliena. ib. s.v. pians: a patior... passivus, -a, -um eteomponitur: neutropassivus, -a, -um et -us, -a, -um,que differentia est inter neutropassiva et -a dietum estsupra.

neutratus, -a, -um [neuter] neutre, qui n'est pas misen valeur: Jos. JScAN. bel]. Troian. HIT 361: subit diapudice / ora gerens, oculis nusquam vaga, voce faventi /spectantum pudibunda parum mixtoque nitore I side-reas -a gents. GIRÀLD. expug. 1,20 (V p. 260: miraturredUsse virum -us.

neutrim [neuter] d'aucun côté: RUODL. V 72: quofacto nempe pax firmabatur utrimque / per iuramentum-in temerandum.

neufrobi pour neutrubi ni d'un côté ni de l'autre:UcuTLos.v. utor :-i,idest in neutra partevel in neutro loco.

neufrolibet [neuter et libet] dans n'importe quelledirection (en parlant de deux): PETIt. DAMIÀN. serin.LVII coi. 828: expressit ut.. .unusquisque fideliumad cos imitationis ocuios dirigat, et per eorum tramitem-olibet exorbitaturus incedat, quatenus tenendo vitalesaffluentic rivos perveniamus ad fontem (il est question deS. Pierre et S. André).

neufropassivus, -a, -non forme neuterpassivus: Huco

S. Via. gramm. p. 282. semi-déponent (en parlant d'unverbe): MALSACI1. ars p. 13: sont -a, ut solen, gaudeo,solitus soin, gavisus sum. UGuTlo s.v. audeo: -a dicunturque passivo surir simitia in hoc quod cum careant pre-

5 teritis habent suppletionem preteritorum per partici-pium et verbum subiectum sicut et passiva; ista autem-a surit tantummodo VO que indicant versus quidam:quinque puer numero -a tiN do, ancien, consoieo, fioquoque gaudeo, lido. Huoo S. Via. gramm. p. 282:quibus modis verba deficiunt... De quinque neutrispassivis: gaudeo, ancien, soleo, lie, fido.

nevus, -i in. forme: noevum: CARTUL Icaun. I p. 165(a. 1024). 1) (phys.) tache, défaut: a) en général: PAnAS:-i, macule qui in homme nascuntur. LAMe. IHIERSF. annal.

15 a. 1074 p. 187,5: unum in tantis virtutibus vicium tam-quam tennis in pulcherrimo corpore -us apparebat. b)spéc., verrue: SERLO WILT. 2,62 p. 83: -os sotie finicalido de semine lini.

2) moral: a) tache, flétrissure-' WALTH. S put. Christoph.20 II 4,141: expulsis nostro medicaminc -is, J intima qui

vestri scalpunt penetralia cordis. CARTUL. S. LauniToarc. 58 p. 53 (a. 1096): res gestas ... absque falsitatis-o recoli. GUILL MALM. gesta reg. II p. 178: sort quiingenti eius glane -uni temptent apponere. 01w. VIT.

25 hist. XIII 15 t. V p. 36: mulierem vero vetustate rugo-sam et pluribus criminum -is infamem repudiavit. b)faute, crime,péché: PAUL. ALB. Eulog. p. 224 (col. 709A):ut adolescentie -os lacrymis et percgrinacionis itineredomaret. SAMSON apol. p. 326: sine infidelitatis typo

30 vel -o. PAss. Ursul. 14: decurrentis sanguinis rive totumelucrat, si quid -i causa fragilitatis ...contraxerat.WALTH. Spra. Christoph. II 6,20: ne... / nostraveposteritas -is inducta pniorum ultra magnificas divuninon imbuat aras. ARNULF. MON. del. cleri p. 220v. 113:

35 perpavet horrificos peccator pandere -os. CARTUL.Gemet. XIX p. 62 (a. 1038): qui si desipuerit, centumsolidos auri loco persolvens, a nefando -o solvatur,alioquin bis anathematis nexibus succumbat. PETR.DAMIAN. epist. V 12 col. 354C: ipse paulo minus potui

40 vagationis incurrere -uni. FULCU. hist. 1-lier. II 34 p.504: mali ... temeritatis -o notari quant hec opera nonpropalari. BERNARD. serin. de div. XVII col. 583 c : neciam -us est, sed gravis macula, si in actionibus nostrisvel minimum residet negligentia mandatorum. PETR.

45 CANTOR verb. abbrev. XL col. 133 13 : comrnutacio per-sonarum et beneficiorum... que veto fit propter tem-porale commodum, ubi attenditur scilicet magis pro-pria utilitas, quam Ecclesie, -11m habere videur. WALTH.MAI, nug. cur. p. 181,25: pubtice confitetur nec aliquem

50 totius vite sue -uni observat. e) tare sociale:ANDE. FLOR. mirac. :Bened. IV 8 p. 264: ut illi perpetuocoin et liberis adscribatur sub servitutis -o. d)blâme, préjugé: FRITHEC. Wilfr. 620: imas / percontarevolens -o sine criminis iras.

1239 nex - nexus 1240

3) noeud, ceinture: GESTA Apollonii 70: rupit virgi-neum ferventi libidine -uni (j. nodurn GAI). ib. 312.

nex, -cisf I) mort violente. a) meurtre: RIcHER. II p.88: eum aut capere aut -ci date potuisset. Ci-uust.Wencesl. 101: (carnifices) dorninam ad propriam regressi,gaudium mi permaximum intulerunt innocentis de -ce.RoB. TORIL. chron. a. 582 p. 5: de -cc ejus particeps fuit.GUILL. TYR. hist. rer. transm. XIV 23 p. 640: -cern pater-nam ulciscitur. b) massacre: ADAM BIM. p. 91,8: Deum,quem. . .-ce fidelium irritavit. Ron. MON. REM. hist.Hier. 11 14 p. 746: in quos subito, ut effrenati irruentes,multos -ci dederunt. Ron. TOnG. chron. a. 1085 t. I p.66:predavit regnuni regis Philippi et multos suorum -cidedit. e) peine de mort: Oiw. VIT. hist. XII 39 t. IV p.460: et iccirco -ce sen privatione membrorum punirimeruerunt. il) martyre: EKKEH. IV beried. I 3,1: DieDomino gratum prima -ce nobilitatum. CALIXT. 11sema. Jacob. col. 1403A: apostoli sui -cent Dominusvindicare voluit. GODEnt. S. VICT. fons philos. II p.63,820: pastor -ci devovet se rnisertus ovi. e) attentat:ANNAL. Geng. a. 1075 (MGH, SS. p. 390,10): 1111...insurrexerunt adversus ilium, et vuineraverunt graviter.Capellanus veto ... condolens -ci eius.

2) mort naturelle (UGUTT0 su. neco: unde nex, -cis, idest mars): CucuL. S. Cyr. Nivern. 23 p. 50 (a. 986):post illorum -cern perpetualiter Sancti Cyrici ministrihabeant. ANNAL. Hild. a. 984: comperta -ce impera-taris. CARTUL. Saviniac. 682 p. 352 (a. 1020): dono...quicquid debet mihi advcnire in ipsa villa, post -cernEldiardis fcrnine monialis. ALAN. INs. Antielaud. IX 156

p. 189: ergo propinqua -ci senectus. à noter l'expressionusque ail -cern: a) au propre: FULCH. hist. Hier. 11 24

p. 461: quo ictu fere usque ad -cern eum lesit. b) parmétaphore: GTJILL. Pier. gesta 41 p. 102: prope ail -cernrisque contritos. Min. de via Hier. 54 p. 193: dolentesusque ad -cent,

3) mort de l'âme, damnation: PAUL. DIAc. carm.48,2: per lignurn pepulit Christus ab orbe -cern. ib.55,1,3: veterne sub laqueo -cis orbi retente. SEQ. ined.101,108: a nos tua sancta prece a gehennc salvet -ce.ADAM S. Vici'. p. 103,5 y . 29: •-cem I eternam eh-min o.

4) (moral.) violence, ravage: BERNARD. Motu.. octovit. 266 p. 105: mens irascibilis suffocatur -ce buis.

nexibilis, -e 1) que l'on peut attacher: UGUTI0 5V.necto: -is, -e ... quod potest necti. 2) fait de nombreuxliens: UGurlo: -is, -e ... multis nexibus est plenum utrethe.

nexilis, -e 1) que l'on peut attacher: Uou'rio s.v.necto: -is quod potest nccti. 2) fait de liens: UouTIos.v. necto: -is ... multis nexibus est plenum ut raite.3) qui lie, qui retient (au physique): LIouRn'ws 4,59:aurea -Ibos fastidit frena catenis. 4) (au figure') qui unit,qui crée des liens (du coeur): RHABAN.? hymn. 23,1,1:

fratres unanimes foedere -i. GUIBERT. Nov. vita 1 17p. 64: ad hoc ipsum ... iam veneram, ut Ovidiana etBucolicorum dicta presumerem et lepores amatoriosin specierum distributionibus epistolisque -ibus af-fectarern.

nexilitas, -tis f 1) (log.) construction: SEDUL. Rom.col. 3711: ut sit ira ordinata -s syllogismi. 2) style artifi-ciel: ETHELWERD. chron. a. 878 prol. p. I (éd. Campbell):in presenti epistola sine -te exorno. 3) lien moral: FORM.

10 Laudun. 9 p. 516,40: genuina fraternitatis -te ample-xandis ...devotis patribus.

nexim [nexus] adv., conjointement: UGUTI0 S.V.recto: a necto -m, id est coniunctim.

nexio, -nis f lien moral, alliance, association: CHRON.15 Salem. 119 (p. 133,27 W.): sociatique sunt 011, quorum

-nem (noxionern V), ut intellexit presul Lando!fus,doluit.

nexo I. attacher: 1) au propre: EADM. Wilfr. (PL159) col. 736': trementes catene pedes -are devitant.

20 2) au figuré: FULCO. MELD. nupt. VII 706: vindis -atusmords vittisque ligatus.

nexo 3. ajouter: CHRON. Salem. 122 (p. 136,9 W.):quod nos huic ystorie -i iussimus.

nexor, -is ni. [necto] geôlier: RADULF. CADOM. gesta25 Tarer. 6 p. 609: plurimi etiam in servitutem ducendi,

ruptis nexibus absoluti, suos versa vice -es nexuerunt.nexsus, -us m. V. nexus.nexum, -in. t'. necto.nexuosus, -a, -um fait de nombreux liens: Ucwio

30 s.v. necto: -us, -a, -um, nexibus plenus.nexura, -e [recto] lieu moral: ARNO RncHERsB. apol,

p. 217,36: quippe quam nu]!um medium et utriqueconsubstantiale vineulum necteret aut -a ipsa adhucherede hoc parvulo non talis palatin esse.

35 nexus, -us ni necxus: COD. Laudens. p.32,6 (a. 987). DIPL. Fient. 11 531 p. 687,30 (XII s.).nesus: CARTUL. 111101. J 1 p. 3 (a. 964). nexsus: CARTUL.capit. Asters. p. 26,4 (a. 886). obi. nexo: Con. Lang. 597col. 1022b (a. 951).

40 I) lien: A) lien matériel: 1) de corde: RADULI'. CAD0M.gesta Tatien 66 p. 654: funem deforis pendenteminvenit, in eo suas ligat, Armenus trahit. Quumquesatis firmes struxisset -us, iuventus volucris ... perfuries volant. Ucnrno s.v. necto: nexilis, quod potest

45 necti vel multis -ibus est plenum ut rethe. ALEX. NECK.utens. p. 101: cum mataxa autem auriirigii -us ettricaturas complicet et explicet (glosé lasures).

2) en métal: GALTER. CASTIL. Alex. V 200 col. 512c:admittit ferrurn laxo toga ferrea -u. CHRIST. Wencesl.

50 123: contigit quendam a creditoribus comprehendi etferreis -ibus coartari. NARR. Scaihus. 7 p. 957,23: sarco-fagum -ibus ferreis erat confirrnatum.

3) ensemble de courroies d'un équipage: ALAN. INS.Anticlaud. IV 226 p. 113: ne ... cinguia solvantur,

1241 nexus 1242

laxetur -us, habene f depereant et tota labet substanciaeurrus.

B) au figuré: 1) liens du sang: PAnAS: -US, -us,cognatio. CARTTJL. S. Florent. Pictav. 3 p. li (a. 976-7):his igitur qui nobis propinquitatis -ibus sociantur. 5

2) lien de famille créé par un mariage: PETR. CELL.epist. II 87 col. 534 k : matrimonia inter se contraheredisposuerunt, ut saltem isto -u confederati, inter sepacem tenerent et haberent.

3) lien spirituel ou moral: Ano Veac. epist. Pauli 10

p. 297,27: huius modi -us per quem Deo medianteanime eorum copulate sont. Ivo epist. p. 90 (a. 1093):unde me vobis arctioribus charitatis -ibus astrinxistis.spéc., en parlant du Saint-Esprit: PETR. BLES. amie.11, XXXIV p. 440: sicut ... Filius vita est a Patte, sic 15

spiritus sanctus vita est ab utroque, ipse corum amor,amborum u5 et etema communio.

4) lien affectif: ALAN. INS. Anticlaud. TV 398 p. 118:regione potitur J qua Venus et Stilbon complexis-ibus herent. ib. Vii 369 p. 167: -us arnicicie. 20

5)union: CARM. But. B 57,2,1: omis -us elementorum

f legem blandam sentit ainorum.6) lien logique, enchaînement, connexion: a) en arith-

métique: ALAN. INS. Anticlaud. III 301 p. 97: totamnumerandi predicat artem/ que numeri virtus, que lex, 25

quis -us et ordo. ib. 111. 303 p. 98: quo modo concordinumerus ligat omnia -u. b) en musique: ALAN. TNS.Antic!aud. VII 70 p. 159: vocum -us et vincla sonorum.

II) lien, entrave: A) au propre: 1) obstacle matériel:FULCO. Mao. nupt. VII 1019: laudanda simplice lite 30

f 'Marmoreos -us' fragilis dum robore sexus f querit,'quis solvet nobis lapidemque revolvet?' VINC. KADL.chron. p. 152: quidam ramalium -ibus ac vepriumintereepti. GIRALD. topogr. 1,6 p. 27: aque ... aIgorisaerei -ibus astricte. 35

2) entrave de prisonnier: PrrR. DAMIAN. Romuald.

p. 64,25: ferreis eatenis vinctos..., fractis sunt -ibusabsoluti. RAOULP. CADOM. gesta Tancr. 6 p. 609:platinai etiam in servitutem ducendi, ruptis -ibusabsoluti, suos versa vice nexores nexuerunt. ORD. 40

VIT. hist. XII 39 t. 1V p. 458: in carecre regis, tenaci-u eonstricti. (en parlant de pièges pour animaux) lacs:PETR. DAMIAN. epist. VI 4 col. 374A: postquam feramsemel venator i]Iaqucat, si -uni eius pedibus iniieit.par métaphore: PETR. DAMIAN. epist. VI 5 col. 385C: 45

vos itaque draconeis per me -ibus expediti.B) au figuré: 1) entrave, lien (spirituel ou moral):

a) en général: LIBELL. Baw. et Car. 9 p. 10: a -ibuscorporis absoluto. PeTit. ALE, dise. cler. p. 46: sictransiit cireulus anni, in quo non paucos iam mortis 50

-ibus irretitos liberavit. RoB. MON. REM. hist. Hier.VII 23 p- 839: soluta est a corporeis -ibus pontificisanima. GoDent. S. Via. microcosm. 158 p. 177,7:continentie -ibus. b) s'appliquant au péché: Dn'L.

Otton. 111 415 (a. 1001): ut a peccatorum -ibus absolutiveniam mereamur eternam. CAwruL. Mai. Mon.Vindoe. 26 p. 314 (a. 1096): quisquis sibi a Domino-um peccaminum remitti desiderat, consequens estut subdictoruin sibi debita vincula servitutis absolvat(cf. CARTUL. Mai. Mon. BIcs. lOI p. 105 [a. 1101J).CosM.PRAC. cont. 1 215: universis eriminum -ibus relaxatis.Joii. FISCAMN. epist. tue quidem p. 201,65: in quaprofunda infirmitatis valle iacco, de qua ferreis -ibusconligatus ad montem virtutum conscendere volosed non valeo. ACARD. ARROAS. templ. Salom. 8:originalis culpa lïberati -ibus. spéc., en parlant del'avarice: ALAN. INs. Antielaud. VII 390 p. 168: -uquetenaci/viscus avaricie munus eonstringat adeptum.absolument: MIRAC. Agrippini p. 329,8: credentesnos erui non solum ab incommoditate corporum, sedetiam a -ibus animorum. e) en parlant d'un châtimentecclésiastique: COD. Ver. 254 p. 386,22 (a. 877): utdigno verbere castigatus et canonico -u ligatus obedi-entiam discat servare. CARTUL. Gemet. 19 p. 62 (a.1038): qui si desipuerit, centum solidos ami locopersolvens, a nefando nevo solvatur, alioquin anathe-matis -ibus succumbat.

2) empêchement: VITA Acaun. p. 333,24: omnibusmorarum -ibus amputatis.

3) question embrouillée: VrrA Galli 11882: difficiles-us dissolvit mente serena.

1.11) sens juridiques: A) lien (de servitude): CARTAa. 885 (A. V.idier, Actes d'affranchissement et deprécaire, dans Le Moyen-Âge, t. XX, 1907, p. 315):qualiter dehinc huiusmodi conditionis hommes ecclesieutilitati idonei reperti -u servitutis eriperentur. CARTUL.Clun. I 352 p. 331 (a. 927-42): qui debitum sibi -umrelaxat, resque sibi iure hereditarias sancte maneipaturperpetuo habendas Feclesie (cf. FORM. Marculf. II 32:qui debitum sibi -um relaxat servitium). DIPL. Loth.III 120 p. 196,18 (a. 1137): curn omnis ecelesia et omniconditionali seu servili -u sit libera (cf. DIPL. Hcnr.U 531 p. 687,30 [X1I0 s.]: eondieionali. . .-u). GUILL.T'nt. hist. rer. transm. XIX 20 p. 914: unde et servili-u et extrema eonditione ci tenentur adnexi. CARTUL.march, Misn. li 587 (a. 1194): Heinricus ... LX marcasaeeepit et advocatiam liberam et ab omni impetitionis-u, solutam, nobis resignavit.

B) engagement: 1) fidci -us, serment de fidélité: FULCI!.

hist. Hier. II 8 p. 397: cum fidei -u interposite abutraque parte firmatum fuisset. GUILL. Tvit. hist. rer.transm. X 28 p- 442: placuerunt itaque domino regiet prineipibus eius eonditiones predicte et f idei -ucorroboratas, utrimque, scripti beneficio, perpetuememorie mandaverunt.

2) absolument: a) engagement verbal: CARTUL. Mog.A 341 p. 237 (a. 1074): mancipatione (bonorum) iraverborum -u peracta. b) engagement écrit: CARTUL.

1243 neza - nicolaicus 1244

archiep. Magd. 61 p. 85 (a. 968): ut in Dei nommedebeat dare, sicut in presenti dedit ipse ... episcopusMagadaburgensi ecclesie, huius scripti -u suo iurehabendum, hi est parsochiam omnem. CARTUL.Imol. J I p. 3 (a. 964): ea ... verbo, acte, scripture 5

nesibus . . . confirmari.C) obligation: 1) -us fiducie, obligation née d'un

contrat dejiducie: Doc. comm. Ven. 10 p. 9 (a. 1069):pro majori firmitate pono tibi -u fiducie in loco pignons

mea sauna (cf. ib. 14 P. 14 [a. 1077], 16 p. 16. 39p. 41 etc.).

2) -us curie, obligation curiale: HuRla. Bos. Thom.col. I ISOA: ab omnibus curie -ibus anglicane Ecclesieredditus fuerit absolutus.

3) -us stipulacionis, obligation née d'une stipulation: 15

CARnJL. S. Vict. Mass. II 785 p. 135 (a. 1127): hoctransactionis donum f irmum et -ibus stipulacionisvallatum.

D) contrat comme source d'obligation (SrEPH.TORN. sumina dist. I p. 9: '-us', pactum quo alter 20

alteri nectitur i.e. obligatur): CARTUL. Parm, p. 574,5(a. 905): commutacie bone fidei noscitur esse contrac-tum eodemque -u publicam op(tineat firmita)tem.Cou. Lang. 597 col. 1022b (a. 951): eodemque nexooblicant commentes. AcTA a. 1154 (J. Kohler, Ur- 25

kunden von Verona 9 p. 33,2): commutatio bone f.ideiinnoscitur esse contractus, ut invicem emptionis ob-tincat f.irmitatem eodemque -u obligat contrahentes.AcTA Heurt. Leon. 119 p. 176,30 (a. 1188): quorumconsensu eadem donatio stabiii -u firmata est. 30

neza, -cf. P. nepta.ni, 1) conj.: A) si... ne.. .pas: 1) avec l'indicatif

(présent): THIETM. 8,23: qui celitus -i cito deprimitur,nimis insolentia intolerabilis solidatur. spéc., dansl'expression ni fallor: HRABAM. epist. 3 p. 386: in om- 35

nibus tamen, -i fallor, catholicam imitatus sum yen-tatem. On». VIT. hist. XII 24 t. IV p. 403: sed plurasibi, -i fallor, quam mihi detnimenta procuravit.

2) avec le subjonctif: a) présent: Enqii. Carol. 5:quod -i festinato faciat, bello se eum cxpostulaturum. 40

HRoTsv. Pel. 259 p. 58: ferro iugulosque bran / -icedant et blaspheman respuant rationem. Y5ENGR.1,662: -i dicarn 'satis est', abnatet oro nichil. b) impar-fait (irréel): }3RABAN. carm. 9,25: -i foret adiutorDominus, iam infernus haberet/sontem trux animam. 45

(3ERH. Aucj. vita Udalr. 12 p. 400: ut.. .manerent inutrarumque partium multitudine, -i bellum ab eiscommitteretur. CHRIST. Wencesl. 125: -i ab alusprohiberetur, tres fortassis vexisset metas (sc. custoscarceris). THIETM. 1,12: multa ... de bis omnibus, -i 50

infirmitas obstaret, dicere potuissem. WALTHARTUS679: et forsan faceret, -i lancea fixa teneret. c) plus-que-parfait: Lupus epist. I 6 p. 52: et equum fueratut in obstinatissima negatione persisterem, . . . -i me

caritas . . vestre voluntati morem gerere compulisset.GUILL. Fia. gesta p. 58,25: ac -i obstitissent citiusobserate fores,.., male oniinatos ex magna parte ob-truncavissct.

B) ni.. .modo, si seulement.. ne. - pas: THŒtM.4,68: Rodulfus te sequi deberet, -i modo in limineLudgeri conversus staret.

Q Si ce n'est, sauf: HRABAN. carrn. 37,25: cunctaquetempus habent, -i solus temponis auctor,/ qui fuit, estsemper et sine fine marie. CARTUL. S. Croc. Aure]. 75

p. 147 (a. 1155): trullo modo eum contra nos manutene-bit -i quandiu rationi et iuditio nostro adquiescerevoluerint. CARTUL. Argent. append. 617,46 p. 480,20:nullus vit ... presumat aliquem denarium dare -isolummodo sue famulie.

II) particule négative: A) équivalent de ne (exprimantla défense): WALAIIFR. carm. 5,30,30 p. 384: sed num-quam, nostni -i memor esse velis.

B) en corrélation avec nec: ni: POETA SAXO 5,401:nec Northmannorum turc metus ullus erat, -i Cen-tumcelle.

Malus, -i m. [ong. inc.] sens inconnu: (lESTA pont.Camerac. 1,89 p- 437,10: inferiores quoque -i tesserecognoscentes, ac velut sibi prelatis ...pedagogis, nonaliter eos nuncupare audeant quam magistros.

nibeo 2. r. niveo.niblatus, -a, -um [u. nilatus] resplendissant: JOH. DIAC.

Rom. Greg. col. 230A: matronalem mitram carderaisbrandei raritate -am. u. allants, nivatus.

aichi] y. nihil.nichule y, nihilum.nichil facio 3. y . nihil facto.nichiihominus y . nihilominus.nichilifacio 3. u. nihilfacio.nichilipendo 3. r. nihilipendo.nichillominus y. nihilominus.nichillum u. nihiluni.nichilo 1. y. nihilo.nichilomagis V. nihilum.nichilominis V. nihiloininusnichilominus y. nihilominus.nichilum y . nihilum.nichiterium, -i n. [gr. •ix'rptov] panégyrique:

ALEX. NECK. utens. p. 105: quibus victoriam et bellifinem eonsequcntibus, victoriarum scripta, utpote -n,punctis pupplicis non iliaudabiliter committuntur[glosé: pro sicut colaria pugilum].

nicholaita, -e m, u, nico la ira.nichromanticus, -i m. u. necroinanticus.nicil y . nihil.nicilominus y, nihilominus.nicito I. y . nicto.niclih y. nihil.nicolaicus, -a, -um [Nicolaus] nicolaite: BERTILOLD.

1245 nicolaita - nidor 1246

CONST. annal. n. 1077 p. 293,26: symoniacam heresim

et -am. y. nicolaita.nicolaita, -e m. [Nicolaus] forme nicholaita: UGU'rlo

s. v. nichos. 1) nicolaùe, membre d'une secte hérétiquedu Jer siècle: Uou'rio s.v. nichos: -e dicti sunt quidam 5

heretici a quodam Nicholao dyacono ecclesie iheroso-limitane qui eum Stephano et alus constitutus est aPetro, qui propter puicritudinem relinquens uxoremsuam dixit ut quicumque vellet, ea uteretur; posteaversa est in stuprum tatis eonsuetudo ut invieem 'oconiugia coniungerentur vel eommiscerentur.

2) nicolaite, nom donné au moyen âge aux clercsqui ne pratiquaient pas la continence: BERTHOLD. CONST.annal. a. 1077 p. 304,3: hereticis autem et ypoeritis...satis. . . resistebat et maxime -is et symonianis. RADULF. '5

NIGER II P. 110: ode surit hereses -arum et simo-nachorum.

nicolaus [Nicolaus Damascenus] épithète désignantune variété de dattes: ANTIDOT. Bamberg. p. 34: dactulus-us quindeci, caricas pinguis quindeci. 20

nicopus, -i m. (gr. x6E0ç] coup: ÀGNELL. RÀv.lii,. pont. 137 p. 367,13: nonnulli plumbeas poenas,tirannicum ex ipsis multos recelait -os.

nicromanthicus, -a, -um y, necromanticus.nieromantia, -e f y. necromantia. 25

nieromanticus, -i m. V. necromanticus.nictagis t'. nyct agis.nictalmus t'. nyctalmus.nictalops, -is M. y . nyctalops.nictatio, -nis f clignement des yeux: DicuiL. mens. 3°

orb. p, 24: nunquam cohibet aciem erbium oculorum;sed in obtutu sine -ne eontendit.

nicticorax, -cis ,n. r. nycticorax.nictilopa ni. y. nyctalops.nictio 4. japper sur un ton aigu: Gwss. cod. Casin. 35

401 p. 468,3: -il canis cum acute gannit (cf. Paul. Fest.184,3: -il canis in odorandis ferarum vestigiis).

nicto 1. farines: nicito: Uouno s.v. nictos (Mss.Paris B.N. Lat. 7622 f'90 y0). nictor: Uourzo S.V.

nictos. 1) cligner des yeux: AYNARD. P. 621,39: -o est 40

quod rustice dicitur cenno. Ucarrio s.v. nictos (Mss.Paris E.N. Lat. 7622 f'90' y°): nicitare i.e. palpebrasmovere. 2) veiller: a) au propre: REMIC. mus, p. 94:-antem, scilicet nocte id est vigilantem. PAss. Ursul.I S: totam perle noctem more -antis artistes in 45

oratione sueta celebrans pervigilia. Uou'rio s.v. nictos(Mss. Paris B.N. Lat. 7622 f°90 y'): nicitare...,vigilare. ib. nietari. i.e. de noete vigilare. b) (au figuré)prendre garde: ET.JGEN. VuLG. sylI. 25,5: nus -ans pollettibi mentis in arec. FROUM. carm. 5,14: donee/oceurrant 50

ore arte Deoque in honoribus nlmo/ -antes nactosgrandi comprendere nomen.

nictor 1. r. nicto.nictor 3. y. nitor.

[nide faute pour rude BERNARD. Moat. eontempt.mundi III 472 (y. éd. H. C. Hoskier London 1929)].

1. nideo 2. [cf renideo] briller: Ucurio su. nidus:-ce, -es, -ere hi est spiendere, nitere et est tractum anido.

2. nideo 2. [nidus] (en parlant des petits oiseaux)accueillir avec joie leur mère qui revient au nid pourles nourrir: Uourio s.v. nidus: cum enim pulli advenientimatri applaudunt, eum quodam plausu alanim oc-currunt et tunc proprie est -etc.

3. nideo 2. [nidor] 1) avoir une odeur de viande rôtie:Uou'rio s.v. nidus: item -etc id est redolere propriede carne assata. SAXO GRAMM. p. 227,12: officium -lis...culine. 2) exhaler une odeur: AYNARD. P. 619,28:fraglo est -o vel odorem emitto.

nidificatio, -nis f [nidifico] 1) nidification, actionde construire un nid: URso gloss. 22 p. 49,12: aves inyens humido tempore ad coitum moventur et con-ceptionem et -nem. ALEX. NECK. nat. ner. 27 p. 79:faleones.. .-ni aerie instinctu legis nature indulgentes,in regione qua nidificaverunt dominium inter avesceteras vendicasse visi surit. GIRALD. topogr. 1,23 p. 57:auce contra -ois tempora austro spirante revertuntur.2) nid: CONR. BRuNw. Wolfh. 31: nihil ... preter -nesvespertilionum ... repent. SAXO GRAMM. P. 103,3:quibus (se. hirundinibus) propnia -ne receptis. 3) (parmétaphore) en parlant de la naissance d'un enfant:RADIJLF. Dic. imag. hist. 11 p. 67: propheticum ïlludvenit in lucem...: Aquila rupti foedenis tertia -negaudebit.... Iticandus filius tertius, tertia -ne notatusmaternum nomen in singulis intendebat extollere.

nidifico 1. construire un nid, nicher: a) au propre:UFFJNO. Ida 1,7: cum . . . Deus turturem suam adaltiora volare disponeret, ut... in arduis coeli excellen-tins -aret. PETR. DAMIAN. serm. VIII col. 546C: un silva,

- tres corvi, annua semper revolutione -ant. Uoirnos.v. nidus: -o, -as, nidum facere. GU1LL. S. THEOD. cant.p. 168: solet in foraminibus petre -are columba, et incavemis macerie. Uaso gloss. 109: aves quedam...non -ant nisi vernali tempore. CARTUL. Salvan. 470

p. 372 (a. 1161-71): tanquam celestes aves -antes.ALEX. NECK. nat. Ter. 27 p. 79: falcones ... in regionequa -averunt, dominium inter aves ceteras vendicassevisi sont. b) au figuré: WALAHFR. isnag. Tetr. 51: nonnevides humiles sevos quasi amare tyrannos? non excorde tamen, sed enim pro temporis huius pace, pelantpastum, non -ando quiescunt. PETR. CANTOR verb.abbrev. 38 col. 131 E : extendit autem simonia ramossucs ab altaribus in quibus radicata sedet et -at usquead fores et introitum ordinum conferendum.

nidor, -is m. forme nitor: GODEnt. S. VIcT. Ionsphilos. 11 556 p. 54. PETR. COMESTOR hist. schol. col.1188 0. 1) odeur de brûlé: PAnAs s.v.: nimphe [grece]ignis odor, qui a latinis -r dicitur. HrnuM. T0RNAc.

1247 nidrodes - nigellus 1248

restaur. 6 p. 277,28: nimiumque fetorem, utpotesuccense carnis humane, vel, ut decent lus loquar, -cm.Ono Fms. gesta 2,36: ex adustione cadaverum totusin vicino corruptus aer intollerabilem gencraret -cm.2) odeur de mets rôtis: CAND. FULD. Eigil. II 18,14:ast alii varie, -e respersis/ instant ferre dapes. UduTIo

s.v. nidus: hic -r, -is, j. odor et proprie assatorum.GODEra. S. Vies. fôns philos. 11 556 p. 54: dum pinguisignibus liquefit arvina / nitor implet atria velut in p0-

pina.3) odeur, exhalaison (en généra!): ALcun. carm.

1965 P. 191 : cuius tantus crut fragrantis -r odoris,/ a mefoetorem mox ut depelleret omnem. THEODULF. carm.lI 128 p. 455: hortus aromaticis redolens pulcherrimusherbis,/ gestat -cm sepe, cicuta, tuum. ib. XXVHJ 529p. 507: -cm labefacta dabit, sanieque madebit,/ ormequod offendat, nil quod ametur habens. VrrA Serv.11121 p. 86,4: sacre vestes nil lesionis aut -is ex tantitemporis situ habuerant. FULCH. hist. Hier. II 60 p. 603:si... sata nostra.. in granariis vermibus quibusiibet aut-e calcino ledantur. ALEx. NECK. mens. p. 109: coquineiuxta plateas fieri solebant, ut transeuntes -cm coquinesentirent. GIRALD. expugn. 1,2 p. 229: quasi desiderate-cm patrie naribus trahens.

4) (au figuré) parfum: .CAND. Fum. Eigil. II 17,52:hymnum magnifico laudis rc refertum.

nidrodes, -e adj. [gr. vpç] nitreux: PAUL.AEOIN. ccx p. 146,24: usus naturalium aquarum acci-piatur, stiptiriodon et -um magis, deinde sulfurearum.

niduius, -i in. 1) asile, refuge; a) au propre: FLOR.LUGO. carm. 27,62: te gemitus noster peperit, teparvulusortum J-us excepit. JOH. FISCAMN. deplor. quiet. 175 p.58: in -o men moriar et sicut palma multiplicabo dies(cf. VUI.G. Job 29,18). GERBOH. vigil. 2 p. 504,4: inscnectute mea eiectus de -o meo, de regulari videlicetclaustro mihi commisso. b) au figuré: UFFING. Ida pref.:de ignavie nostre -o saltim ad lucem respirare audeamus.

2) conscience, vie intérieure: PETR. CELL. cpist. I 25col. 427E: fetores -i mci vix fero, quia ibi reptilia,quorum non est numerus, aspicio.

Ridas, -i m. nid: 1) au propre: WANDALB. mens. 89:tectis -un, suspendit hirundo. FuLco. TVIELD. nupt. IV226: ales ut ad carum cuij pleno gutture -u J cum redit.EGBERT. LEOD. rat. 1,710: mures haud fatiunt -os invertice catti. L'a. Domesd. I (Surrey) f°34: III -i acci-pitrum in silva. HILDEGARD. phys. 6,38: pascua eius in-um suum congregat (cuculus) et studet, quod pennulassuas in ipso -o dimittat. Itoo. SALERN. chirurg. glos. p.282: ad maturandum apostema -us yrundinis contrituret cum ruelle friscus superponatur. PETi.I COMESTORserin. XII col. 1757 A : -us fit ex aridis et vilibus stramen-tis.

2) par métaphore: WÀLAHM. carrn. 5,30,19: faustusin antique, iam disce senescere -o, / donec vile tegat

candida pluma caput. Ivo epist. I p. 154 (a. 1094-95):plumesce igitur in -o antequam voles in altum, ut sou-datis virtutum permis possis nias in active vite modera-tione deponere. Joli. Fisc&rir. . deplor. quiet. p. 53,54:

s quia -um meum in arduis ut aquila posueram. ALEX.NEcK. nov. Aesop. p. 199: potes si so]a meorum J tur-bam natonim pellere meque -o.

3) au figuré: a) lieu de refuge et de repos: HRABAN.univ. 8,6 col. 242: -us ergo Ecclesiam aut requiem

10 sanctorum significat in excelso. EKKEH. IV cas. Gall. 75:domicilium, quod per sanctum Gallum -us noster est.FPI5T. Hann. 61 p. 108,15: ut plereque illarum in ipsisclaustri secretis partus effuderint, alie certo iam tu-midoque utero extrarios -os petierint. Parit. CELL. epist.

'5 1 47 col. 471 0 : vel semel in anno revisere -um illarumsanctarum virtutum, Montent Dei, in quo plumescuntanime charismatibus gratiarum. Prrit. RIGA AuroraDeuteron. 97,99,100 p. 211: -us avis tellure iacens velin arbore pendens / historiam signat que duo hissa

20 docet; J -us humo recubans active iussio vite, / -us inarbore stans est speculantis opus. b) la conscience:HRAEAN. univ. 8,6 col. 242D: aliter -us bona conscientia,in qua bonarum cogitationum fetus foventur atque inopera pariuntur. ARNULF. MON. del. cicri 160: pectoris

25 e -o preceps absiste libido. spéc.: ALAN. bis. dist. col.874-s : -us,... cor sancti in quo Christus habitat pergratiam.

niellum, -i n. V. nige!!us.nietus, -i m. [a. saxon egcneat] tenancier libre

30 astreint à certaines prestations domaniales: INQUI5IT.Glastonbury a. 1189 (P. Vinogradoff, Villainage inEngland (Oxford, 18921 p. 144-145) e. 47: -i habentunum pratum pro 5 s. ib. SI: et -i tenent 9 acras undereddunt 3 s. il,. 48: Radulfus met tenet dimidiam vir-

35 gatam.nigella, -e f nigelle (Nige!!a saliva L.): RECEPT.

B. XXVIII p. 47: farina de -a intus in dentem cavummitte, sanat. MACER herb. p. 112 y. 2015: Frumentisnocuam lolium Grecus vocat herbam J quam nostri

40 dicunt vuigari more -am. COLL. Salem. 11 p. 107: fiateis stemutatio ex ellebore aibo, castoreo, -a. id . V p.283: sed nota quod -a est vicaria balsami et partumaccelerat et matricem mundificat. ALEX. NECK. laus div.sap. VII 282 p. 479:. apostemata rumpit / si licet agri-

45 colis grata -a minus.nigello 1. [nigellum] nieller: ADAs SCOT. trip.

tabern. (PL 118) col. 659: opera que ex argento fiunt,-ari soient; aureum veto opus -atum me vidisse nonrecolo.

50 nigeliulus, -a, -um [nigeilus] noirâtre: Ucurio s.v.nubo: nigeliulus, -a, -um, diminutivum, aliquantumniger.

nigellus, -a, -um 1) adj.: A) noir: TIIEODULF. carm.XXVIII 637 p. 510: cornicibus. . . -is. WALAHFR. carii,.

1249 nigeo — niger 1250

5,54,22 p. 401: ebeni. . -i. HROT5V. gesta 182 p. 209:stib nocte -a. POETA SAXO 4,364 p. 54: mixto maculispallore -is.

B) sombre: 1) en général: WALAHFR. hart. 220 p. 343:gerens viole iucunda -e munera. ERMOLO. NIGEL. Pipp.13 p. 86: pruna -a placent. RUODL. V 85: omnino niveigainbis pedibusque -i. 2) en parlant de la couleur de lapeau: METELL. Quir. 9,14: qua candificat -os / EthiopesMatheus. d'où le surnom: ERMENR. ad Grim. 24 p.562,8: quod refert idem Maro -us.

II) subst.: A) musc., homme aux cheveux noirs: AL-cuiN. carrn. I p. 192v. 1056: longa sed exquirunt duratormenta -o (cf, r. 1047). B) neutre [forme niellum (cfirai. niella) Doc. comm. Ven. 22 p. 25 (a. 1095)), niellure:Jos'rALD. vita Odil. (MGH. 55. XV p. 814,10): columnasvestivit argenta cum -o pulchro opere decoratas. Doc.comm. Ven. 22 p. 25 (a. 1095): cupam argenteam unamfactam ad niella. LEO MARS. chron. Cas. H 100 p. 695,29:laternam argenteam magna libraztm V cum -o. TJ4EOPH.sched. III 27: quas costas si volueris cura -o parare,hoc procura ut argentum spissius sit, et sic age ut unacosta deauretur et altera denigretur. ib. 29: accipe ar-gentum purum et equa pondere divide in duo, addens cipartem cupri pari. Quas tres partes, cum miseris infusile vasculum, pondera tantum plumbi,... acceptum-que sulphur croceum frange minutatim ... move paritercum carbone.

nigeo 2. [niger] noircir: MAPPE Clav. LXXXIJII p.208: accipies in manu salem tenuem, quem in manuferes donec -eat. r. nigresco ( 1).

niger, -a, -um forme nigrus: Gtoss. end. Casin. 401

p. 436,31. J) adj.: A) au propre: 1) noir, de couleurnoire: WEn. Gall. 21 p. 267: cor-vus -r. C0NcIL. Aquis-gran. X p. 445,11 (a. 816): -is vestibus indui. WALAHFR.hart. 303: -i I congeries piperis. FROUM. carm. 2,27:talis dictator -o carbone notent. ADAM BREM. IV 32 p.267,3: vulpes -os. HoNoR. Auc. sacram. 29: -r color,humilitas. Huoo S. Vies. didasc. VI, III p. 114,25: -ispavimentum carbonibus depinxi. Ono Fais. chron.7,35 p. 372,15: quod alu (se. monachï) ... eandem vestem-am tantum gemnt. ANNAL. Rad. p. 690,21: fratreseodem... habitu utuntur ... id est -a cappa. (ad) PETR.CELL. epist. t. J, L col. 474D: sic in -is vivere pannis, utcandidis induatur in coelis. CiRON, reg. cont. I (a.1197): apparuit fantasma ... equo -o insidens. à noterl'expression in nigrius convertere: PAUL. AEOn& I p.1,13: Si igitur in -ius aut albius color conversas sit. 2)sombre (parfois au superlatif): a) en général: Ru».FOL». mirac. 11: musca -errima et mire magiiitudinisab are eius visa est avolare. Acrus comput. 3,7: parssalis miniata rubet, lune -a constat. RAnIER. epist. 1,1,11: vestem -iorem fuligine. NADDA Cyriac. I 4,8: -ahedera. RADIJLF. GLAR. hist. V, 12 p. 115: oculis -erri-mis. b) en particulier, en parlant du teint ou de la couleur

de la peau: BRUNO QuERE. ad Flenr. II p. 703,33: audivietiam de -is Ungris. ANON. gesta Hung. c. 4: eratfacie deconis, sed -r, et -os habebat oculos. LAMS.HERSF. inst. 1 p. 351,10: -o erat, sed venusto aspectu,

s statura procerus. EPIST. Wibald. 166 p. 275,17: vos,..qui non estis dealbatus in pariete, set -r in corporissuperficie. GUILL. T yrt. hist. rer. transm. XIV 3 p. 610:came et capillo -r.

3) noirci par la saleté: SMAR. carm. II p. 617: chris-io mate perfusa lacrimarum fusio fonti / aequiparat,

maculas tergit ut ille -as I tergit et ablutos paradysiculottes. GERÀRD. Monis. delib. p. 239: sacella -errimo

reservantur... aurei nummi. OR». VIT. hist. X 7 t.IV p. 51: absolutus Helias Bajocis de carcere prodiit,

15 ad regem -r et hispidus Rotomagum venit.13) au figuré: 1) sombre, sinistre, affreux: WETr. Gall.

prol. 32: crimine -o. WALAI-IFR. caria. 5,66,2: -equelibidinis estum. GESTA Trev. 3 p. 131,22 et 24: portam-am, portam Martis appellavere. . .-am autem ab tris-

20 titiam, quia de bello fugientes per eandem tristes rever-tebantur. par métaph.: HR0I'sv. Dion. 115 p. 88: erra-mm tenebras veterum discindere -as.

2) (mot.) souillé: LAMa. PARv. Matth. 1111: monachos,sicut veste, ha etiam moribus -os, indignas esse Mathia.

25 3) diabolique, infernal: HRoTsv. Theoph. 127 p. 66:spirituum... -arum. BRUNO QUERF. Adalb. 7 (me. A):ab -is spiritibus immundis ad tartareum chaos incauteportatur episcopus. EKKEH. IV cas. Gall. 39: diabolusa qua -os libros noctibus discunt. HELM. 52 p. 103,4:

30- malum deum lingua sua Diabol sive Zcerneboch, id est-uni deum, appellant. HILDEGÂRD. Disib. pro!. 4: -o acinextinguibili igni se tradidit.

C) expressions: 1) -r monachus, ordo habillé de noir,bénédictin (par opposition aux Cisterciens): CasM. PRAC.

35 chron. 261: edificavenint ecclesiolam sancti Benedictiin media silva locatisque fratribus -i ordinis... multabona contulerunt eis. STATUT. Cisterc. p. 47 (a. 1152):in domibus -arum manachorum. ROT-uL. Scacc. Narm.I p. 3 col. 2 (a. 1180): de masura quam... vicecomes dedit

40 -is monachis, AcrrA pont. Rom. Gall. IV 240 p. 395 (a.1169-81): monachis albis et -is. ib. 1V 307 p. 460 (a.1187): abbates -i ordinis.

2) moneta -a, monnaie de bronze: ACTA Pont. 106p. 150,28 (a. 1183-4): libras -e mancte. 3) terra -a:

45 a) espèce de rubrique de Lemnos (cf. Pline 35,14):MAPPE Clav. 134 p. 214: terra que vocatur limia,que est alba sub porfira nascitur in petrosis lacis

Terra -a vocatur, eu quod est fusca. b) terre noire,tourbe: REIN. S. JACOB. LEO». annal. p. 652: terra -a ad

50 focum faciendum optima per Hasbaniam in multis lacisest inventa. ib. p. 670: terra -a carbanurn similjima...ad ignem faciendum.

4) vinum -am, vin noir: JOH. S. PAUL. dict. 546:vinum aliud album, aliud -um.

1251 nigil–nigredo 1252

5) dans des toponymes: a) (non? de forêt) Forêt Noire:CERN. Auo. vita Udalr. 12 p. 401,14: a Danubio f lu-mine osque ad -am Silvam. Wn'o gesta 28 p. 45: inquadam eremo que -a Silva dicitur. DIPL. Henr. IV280 p. 359,22: in silva que dicitur -n. b) noms de coursd'eau: Dn'L. Otton. HI 323 p. 751,5 (a. 999): a Monteregis usque aquam -an sicut currit Anipori. ANNAL.Àitah. a. 1064 p. 64,20: ad locum qui Aqua -a dicitur.Dut. Heur. 1V 281 p. 364,37 (e. 1108-15): sicut idemRubeus fluvius cadit in -am aquam. e) (nigrum pontum,nigrum mare) la Mer Noire: ANON. gesta Hong. e. 1:Scithis ... ab aquilonali parte extenditur osque ad -umpontum. ib. e. 44: totam Macedoniam sibi subiugarent,a Danubio osque ad -un mare.

II) subst.: A) masc.: 1) pour monachus niger: béné-dictin: PETR. VENER. epist. col. 331 : vidi plurimos, necrecorder quoties de -orum numero, occurentem quem-piam album quasi monstrun ridentes. PErR. CELL. epist.I 66 coi. 512: quid non faciat Nicolaus, qui de -ofactus est albus.

2) pour niger denarius, denier de bronze. ACTA Pont.103 p. 146,24 (a. 1183): centum viginti libras -orum.

3) puissance infernale, démon: VIrA Norb. 1 10 p.680,38: tunc demon 'tot de meS, id est de -is, ad bellumvenient'.

4) variété de poisson: UGurLo S.V. pasco: pisciumnomina instituta sont ex similitudine terrestrium ani-malium, vel figura, vel colore, vel sexu; ex similitudine,ut... vituli, vel -i.

B) fém. (falco) -ra, femelle du faucon noir: GUILL.FALCONARIUS 33,1 p. 160: alu (w. falchones) qui suntrubei processenint ex primis -is ita quia -a perdidittu[r]zolum suum et associavit se albarello.

C) neutre: 1) couleur noire: CoM pos. Matr. 32: inaureo vaso -ma. pinge. THEOP.H. sched. 1,6: commisce-un cum modico aibo... et inde impie pupillas oculorum.

2) noir de l'œil,pupille: PAUL. AEGIN. LXXIX p. 55,7:ut album oculi eminentius -o sit.

nigil V. nihil.[nigralis, -isf faute de copiste pour vignalis?: CARTUL.

Celsiniac. 559 p. 414: dedit Eustorgius ...vineam Johan-ni cognomento Capaporcum et aliam -em ad Nogeriumet medietatem vinee.]

nigredo, -mis f forme nigrido: ABBO FLOR. Syli. P.62,35. 1) sens propre: A) couleur noire, noirceur: Eo-BERT. LE0D. rat. 1,450: sophorus -inepulchra. ABELARD.gloss. ad categ. p. 163,10: gin enim hoc corpus circa ai-bedinem vel -inem possibile est variari. id . epist. p.84: habet autem Aethiopissa exteriorem in carne-mcm. Oiw. Vrr. hist. VIII 27 t. il! p. 452: -inemvestium. Joii. SARISB. policr. 118,24 p. 414: -inemcorvi.ALAN. INS. Antieiaud. IV 206 p. 113: vestit eum colorobscurus quem possidet ipsa -o. GALTER. CASTIL. Alex.V 44 col. 509 C : quos terrere nequit -inc, corpore terret.

GERARD. CREM. transi. Isaac israeli defin. p. 306: -oet albedo et rubedo et citrinitas et spissitudo et varietaset reliqua accidencia existencia in corpore. spéc., couleurnoire des vêtements des moines symbolisant la vie monas-tique: AMARC. serra. 3,747: sed interius si non vultcandidus esse, / extera -o nu confert. H0N0R. Auc.gemma 1,237: -o huius indumenti est contemptusmundi.

B) obscurité: S,cEBoro Paulin. 29 p. 923,12: sicut in10 Suevia, ubi silvarum -me et locorum horrore tot orti I

florerent deliciarum. spéc., en parlant d'éclipse: 1-LTST.

Hier. II 31 p. 574: iuna... fusca effecta...-ine famemfuturam portenderet. Ron. TORIG. chron. add. 11 a.1098 p. 223: soi in -mcm versus fuit.

'5 C) (médecine): 1) couleur noire de la peau ou tachenoire due à une meurtrissure, une maladie ou une brûlure:J-IILDEGARD. phys. 3,54: cum ulcus aut vulnus iamseconda aut tertia die putredinem aut -mcm ostendit.VIrA Berthold. Garst. 80: miserum iam versum in

20 -inem atque tumoribus invasum. THEOD. PALID. annal.a. 1164 p. 93,18: quorundam etiam entra salvis ocreis-mcm cum ambustione contraxisse. Roc. SALERN.chirurg. p. 159: dolor in capite, rubor in faeie, oeuio-mm incensio, lingue -o, alienatio. ARNULF. AUREL.

25 glos. Lucan. 1618 p. 77: livor proprie est -o carnis lese.spéc., couleur due à une forte émotion: MutAc. Gorg.15: ille niirifice iratus, mireque pre ira, ut sibi morserat, in -mcm versus (sicut enim picrique ab ira rubent,ita plenique nigrescunt). 2) écorce cérébrale (substance

30 grise): HILDEGARD. div. op. 1,4,28 col. 825 1): cerebrum

quamdam -inem superius habet ... et -o bec ardoriresistit, ne idem cerebrum in fervorem erumpat...eademque -o cerebri flegma et livorem relique, corpori.immittit.

35 D) saleté: HROTSV. dulc. 4,3: facies, manus ac vesti-menta adeo sordidata ...ut -o que inhesit, similitudinemAethiopis cxprimat. UDALR. consuet. Clun. II 36 coi.72913: quatuor paria manicarum ne stamineorummanice fratrum de -me coquine familiari sordidentur.

40 11) au figuré: A) noirceur, souillure morale: PAUL.DIAc. homil. temp. col. 1373,56: tabernaeuii -mis, id estvitiorum. WALAHFR. expos. in psaim. coi. 763 e : post

acceptam beatitudinem ad peccatorum -mcm sont con-versi. I4RABAN. univ. 19,6 col. 516C: -o delictorum.

45 Joit. NEAP. Seb. p. 23': secundum mentis tue -inem.

WALTH. SPI. Christopli. II 4,187: longius abiecta -mefeus aman / proccdunt gemme parili virtute colombe.PETR. DAMIAN. serm. VI coi. 539: cavendum est,. ..nequa nos vitiorum -o dedecoret, qui candides ... duces

50 habemus. ORD. VIT. hist. IV 12 t. II p. 258: serena pacetain estuosam -inem tumultuum procui pellente, paiamletate saut. BERNARD. serra. sup. cant. .1 28 p. 193,10:expedit ut.. non tota gens -inc condemnatur peccati.1-JILDEGARD. epist. II 146 p. 568,23: animam dus in

1253 nigredulus - nihil 1254

quadam tam magna -inc esse sein. GUILL. S. THEOD.cant. p. 68,39: licet nonnumquam ex conscientia pec-catorum preteritorum vol inipugnatione vitiorum, volhumane ignorantie cecitate, -mcm suam humiliter con-fiteatur. ANDR. CAPELL. 111 p. 323: virtutum autemnullus posset ornamenta tenere, si minimi quoque vitii-inc maculetur.

B) humilité: Oao. VIT. hist. VIII 26 t. 111 p. 434: -oin plerisque lods sancte Scripture humiitatem designat

nunc autem -mcm, qua prisci patres, tarit rcgularesclerici in cappis, quant monachi in cucullis usi sont...abiciunt.

nigredulus, -i in. [Bigot] nègre: ITIN. Ricardi IV,XViII p. 262: gens larvalis, colore nigerrimo, qui.. exte nomen habent, quia sicut sont nigri, vocantur -j.

nigrefacio 3. rendre noir, noircir: HUGO FLAV. chron.J p. 343,47: sepuichrum ita fume et igne -factum.

nigreo 2. noircir (intrans.), devenir noir (UouTio S.V.

nubo: -co, -es, esse vol fieri nigrum): WALTH. Spia.Christoph. 11 6,132: sed cum iam in cineres decresceretignis acervus I aridaque emisso -sent nubila fume.

nigresco 3. (mir.) noircir, s'assombrir: 1) aitCARM. var. II A 2,10: si mihi ... floresceret actas I etnostros subiti faceret -etc canos. FULCH. hist. Hier. III49 p. 783: est et gens que in iuventute cana sit, -at insenectute. ARNULF. AUtEL. glos. Lucan. X 220 p. 511:cutis sole -it. Ron. TORIG. chron. a. 1109 t. I p. 137:membris instar carbonum -entibus. MAPPE CLAV. XLII

p . 200: souris stagnum et digitis confricas et, cuni tibi-etc ceperint, confrica ex eis aurum doncc assumateandem nigredinem. THEOPH. sched. 1,31: -it aurum etnon recipit fulgorem. spéc.: a) s'obscurcir (en parlantd'une éclipse): FuLco. MELD. nupt. Vii 910: regis adobsequium fientes sol, luna -tint. BERTHOLD. ZwIF.chron, 23 p. 216,5: cocpit sol in nigras vol iacinctinasmaculas -ore. b) changer de couleur sous l'influence d'uneémotion ou d'un sentiment: VITA Gerard. Brou. 13 p.663,26: ah oins veto fade, quant modo rubescere, modopallescere, modo videres -ore, quanta laboraret egritu-dine, ...posses agnoscere. ABSAL. serm. 27 col. 161 B:prelatus ecclesie, dum videt subditum suum contritio-ne[m] et operibus poenitentie -ore.

2) sens métaphorique: I3em. Hurr. capt. Antioch. 2

p. 374: . it aer sagittis.3) sens symbolique: GERARD. MoitEs. delib. p. 129:

qui igitur sic -it, eterna ilium expectat formositas. Sicveto -ere vivere procul dubio est.

nigrido, -mis f. Y. nigredo.nigritia, -e f. humeur noire: COLL. Salern. 1.1 p. 103:

vote frenesis hec sunt signa, discoloratio et attenuatiourine febre manette, insania, -arum instantia, mobilitasocuionim pretcr solitum.

nigro 1. 1) trans., noircir, rendre noir: a) au propre(UcuTrIo s.v. nubo: -o, -as, nigrum facere): EKKEH. IV

pict. Mog. 6: prima diem lux albavit, nox... -avit. b)au figuré: PETR. DAMIAN. serra. XLVIII col. 772C: quidvas novum, nisi corpus dominicum, nulla scilicet pre-varicationis antique ]abc -atum. 2) intr,, être noir:WALAHFR. carrn. 5,41: aibentes capiat corvos cignosque-antes. GUmERT. Nov. gesta Franc. VIII 3 col. 805 A:

rubiginosis ensibus, iancis -antibus.nigratus, -a, -uni ANNALI5TA SAxo a. 1044

p. 686,39: non pallia, sed -o pantin. CARM. But. B 156,10 3,12: supercilia -a.

nigrogemmeus, -a, -um [niger et gemmeus] qui a desreflets noirs: I-IENR. HUNT. hist. I I p. 6: gignit etiamlapident gagatent.. Est autem -us et ardens. igne accon-sus serpentes fugat (cf. Solin. 22,11).

15 nigromancia, -cf. y . necromantia.

nigromantia, -e f. y. necromantia.nigromanticus, -a, -uni V. necromanticus.nigrosis, -is f [pour necrosis] chair morte: Gioss.

medic. (Heiberg) p. 37,9: -is dicitur caro vol membrum20 quod penitus mortuum est et sine sensu cst et ideo

neque ignem neque lerrum sentit neque sica pungitur.nigrus, -a, -um V. niger.nihil formes: nichul: ODIW CRiN. epitaph. Adaih. p.

640. CARTUL. Conch. 14 p. 18 (a. 1062). Lia. Domesd. I25 9. SIMEON DUN. II p. 93 et passim. nichild: Doc. Luc.

V 3,1058 p. 13 coi. 2 (a. 902). nicil: Doc. PORT. part. 44

p. 39 (a, 1101) et lb. passim. nicili: GLOSS. cod. Casin.401 p. 468,4. niclih: FONT. Flot. 43 (a. 972). nigil: COD.Ver. 153 p. 215,35 (a. 839). nihhil: EINH. epist. p. 113,11.

30 nil: HRABAN. carm. 23,19. RUOTG. COL. 5 p. 7. Tient.4,75. CARTUL. Cisterc. 51 p. 69 (XII0 s.) et passim.notez le comparatif nihilior ('nains que rien): PETR. BLE5.tract. II 17 col. 1022°, t'. col. 12571. 49. indécl. (PAnAs:-I, nomen insubstantiaie, est non res): MSS. B. M.

35 Harley 3855 (Landgraf, Dogmengeschichte der Friih-scholastik II I p. 120 n° 22): nichii enim removet etmasculinum et neutrum.

I) rien: A) définitions philosophiques: Gii.s. PORR.expos. Boet. contra E :19 (AHDLMA 21,1954 p. 264):

40 -1 ab ea que non est vera, sed est f icta substantia,quamuibet veram fictamve removet qualitatem. Quodenim nihil' dicitur, nulla roque vote, neque ficte et-fieicntie qualitate affici significatur. ANSELM. CANT.diab. II p. 249,20: 'nihil' nomen quod perimit omne

45 quod est aliquid et destruendo non significat -i sedaliquid et constituendo non significat ahquid scd -I.

B) employé comme sujet: AGius comput. 1,29: cumnil extet sine causa. CARTUL. Conch. p. 92 (a. 997-1004): de ipso precio retro nos nichii remansit in

50 debitum. ODILo CLuN. epitaph. Adalh. p. 639: nichilnobis adest ad victus. GIRALD. topogr. intr. p. 5: nobiles

ausus nihii eque impedit ut diffidentia.Cl employé comme complément: ANNAL. Lauriss.

p. 170: -1 tamen inconsulte gerendum iudicans. ITNH.

1255 nihil 1256

Carol. prol. p. 2: ut de his que ad meam notitiampervenire poterunt, -I omitterem. Visio Rad. p. 262:quem nichil ad bec audentem respondere. ANNAL.

Mett. J p. 46: nichil ei se facere promisit. CHRON. Ved. p.694: de monacho nichul habens. CARTUL. Uscrc. 52 5

p. 97 (e. 1100): nil in ea quisque habet. WlDuic. 1,38:ipse enim rex talis erat, qui nichil negaret amicis.DIPL. Loth. JIJ 74 p. 115,10 (a. 1135): cum omnibusattinentiis -1 exceptis.

D) précédé d'une préposition: Acius vita Math. 2 10

p. 167,20: ad -1 utiles.E) suivi d'un adjectif: Rnin. Ansc. 3 p. 23: -I corpo-

reum erat ibi. ANNAL. Ved. p. 62: nil utile gessit,THANOM. Bernw. .17 p. 765,53: nil paratum repperit.RUOTG. COL. 11 p. 11,18: plebs ... nil anceps, nil 15

varium molita. ADAM UREM. p. 2,16: -I dignuni. ANDR.CAPELL. 118 p. 311: ni] bonum credit.

F) suivi d'un pronom: I) aliud: DHUODA lib. man.p. 232: nichul aliud dico. THEGAN. Ludow. 7 p. 592:-1 aliud coepit agere. ANNAL. Mett. I P. 10: nichil 20

aliud superesse. ODIL0 CLut. epitaph. Adalh. p. 644:nichil aliud dignabatur aspicere. WIDUK. 1,5: ad nichilaliud istud aurum gero. 2) tale: FIGIL. Sturm. 5 p. 367,46:-1 tale reperientes quod eorurn placuisset obtutibus. Ivoepist. J p. 172 (a. 1095): iiii tale presumere voluit. 25

G) suivi du génitif; équivaut à aucun et subst.: 1-IRABAN.epist, il p. 398,24: quem -1 infirmitatis humane latet,Acius vita Math. 14 p. 171,35: licet -1 eorurn viderepotuissent. RiMn. Ansc. 38 p. 73: ita ut -1 contra-dictionis aut contrarictatis in ipso esse videretur 30

itinere. WIDUK. 3,71: super improvisos et nichil ad-versi suspicantes irruunt. FLODOARD. annal. p. 1:-i vini in pago Remensi. THANOM. Eernw. 22 p. 769,1:nil iuris habuit. GERBERT. epist. p. 112: nichul taliumagere possumus. Wio gesta 28 p. 45: -i pensi plus 35

habens. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1080 p. 324,30:eis -1 periculi aut difficultatis obstare. GESTA Franc.expug. Hier. 12 p. 498: superstites -1 opens facerepoterant. avec répétition de nihil: LIuTO. Greg. 13 p.77,40: -1 sibi auni, -1 argenti ... reservare. CAND. FULD. 40

Eigil. 1 10 p. 228,39: -1 doctrine latentis, -1 obscuritatiscomprehendit. ARNULF. LEXOV. epist. 106 p. 167:adeo ut nichil unquam dispendii, nichil labonis, nichilcujuslibet confusionis attulerit.

H) (suivi de de et l'abl.) équivaut à aucun et subst.: 45

VITA Turiavi p. 41: nichil de quercu omiserunt. WA-LAHER. Gall. 1,11 p. 293,22: ut.. Ml depeconibus ledas.ENCHIR. p. 124 (a. 1171): -1 unquam de iisdem rebus

redigemus.I) -1 umquam, jamais rien: Acius vita Hath. 14 p. 50

171,35: -1 se umquam tante pulchritudinis vidisse.POETA SAXO 5,476: preponere sancto/ eius nil umquamservitio voluit. THIETM. 1,23: quamvis de Pierio fonteni] umquam biberim. ib. 7,55: nu timquam boni ex mea

parte... receperunt. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1078

p. 306,22: acsi nichil umquam vel parum quid indeaudiret, omnino dissimulavit.

K) -1 minus, absolument rien: ADAM BREM. P. 169,2:securos et nil minus cogitantes, perimunt. spéc.:quo -1 minus, absolument rien moins que cela: RUOTO.COL. 6 p. 7,23: disputantibus ad plausum omnium,quo nichil minus amaverat, satisfecit.

L) -1 omnino, absolument rien: RIr,iB. Ansc. 7 p. 28:ille veto -1 omnino se deceptionis in bac re pretenderetestabatur (cf. lb. 26 p. 56). THIETM. 1,12 p. 16: ac-cedentes autem -1 omnino intellexere.

M) -.1 penitus, absolument rien: COD. Polon. J p. 16:-1 penitus sibi detur.

N) -1 ... neque, -I. nec, rien.. .ni: THEGAN. Ludow. 7

p. 592: -1 comedens neque bibens. WANDALB. martyr.inv. 33: spei nil superest ad veniam mihi/ vite necpotior suppetiis.

O) nil mage nilve minus, ni plus ni moins: THEODULF.carrn. XVJII 38 p. 475: tres anni et semis, ni! magenilve minus.

P) -1 ... nisi: I) rien.. sinon: Wrrr. Gal!. 29 p.273,25: inter quos -1 rcgnabat nisi perfecta karitas.WALAHFR. Mamm. orat. 6: in quo ni] nisi reppenisrtiinam. FROUM. canin. 2,9: qui nescit nil nisi bel!um.2) à peine, seulement: TIEIETM. 6,80: banc urbem nilnisi mille hommes tuebantur. ib. 7,55: ni! nisi Xliiiebdomadas et tres dies supervixit. Lin. Domesd. I 9:in dominio nichil est nisi j bordanius.

Q) -1 aliud. . . nisi, rien d'autre.. .que: J0H. SenT.divis. nat. HI 15 col. 665A: per hoc nil a!iud daturintellegi, dura audimus omnia de nihilo creari, nisiquia erat quando non erant. Acius cpic. Math. 131:nil aliud nobis nisi flere suave videtur,/nil nisi lugere,plangere ve! gemere. RuoTu. COL. 41 p. 44,14: cumipse -1 aliud... nisi de sa!ute populi cogitaret. BEwrH0LD.CON5T. annal. a. 1077 p. 294,17: nichil aliud credidit,nu aliud egit seu scivit nisi quod illorum sermociniis...audivit. Hisr. de via Hier. 123 p. 222: nobi!es veto vinad -1 aliud intendunt nisi ut cedere possint. Oau. VIT.

hist. XIII 26 t. V p. 72: qui -] Blind nisi predari...cupiebant.

R) -1 aliud. . . quam, rien d'autre.. que: RIMB. Ansc.26 p. 56: quia ipse -1 aliud quam quod bonum et rectumforet, vellet perficcre.

S) -1 minus quam, riens moins que, pas du tous:BEwniiow. CoNsr. annal. a. 1075 p. 279,29: posthuiusmodi plures tam fidei venitatique simillimaspromissorlas assertiones nichil minus quam dolos autperfidiam sperantes.

T) -I.. .quam, rien.. .que: ADAM HREM. P. 192,21:-1 lueratus est archiepiscopus ... quam ne expelleretur.

U) -I ... cur, aucune raison.. .pour que: Ivo epist. I

p. 36 (a. 1094): admiror quia -lin me rcperio cur pia

1257 nihilfacio - nihilominus 1258

lenitas vestra... in tantam adversum me conversa sitarnaritudinem.

X) -1 est quod... nisi, il n'y a rien que. ..sinon (équivautà seulement): RAYM. POD. 2 p. 238: -I esse quod cornesquerebatur, nisi quod ... fugam arripuerit.

Il) adj., aucun. BENED. ANOI. p. 46,8: cum cerneret -1effectum haberet. CARTUL. Cupersan. p. 25,10 (a. 938):-1 inbeni ominem. CARTUL. S. Prax. p. 45,36 (a. 1010):-1 molcstia faciad.

III) ad. en rien, aucunement (PAnAS: potest etiamIoco adverbii accipi): WALAHFR. Marnm. 7,18: nil vestratimor iam pectora turbet. ANNAL. Mett. J p. 6: nichilmoribus impii Gisilmari discrepans. THIETM. 8,7: denece Wigmanni comitis nU se excusantern. WIDUK. 1,5:nichil cunctatus. ADAM BREM. p. 99,10: -1 illi profuitaffinitas. CHRON. Saleru. 147 p. 156,2 W.: -Ique scientesillud quod domino suo aceiderat. Wn'o gesta 40 p. 62:xiii moratus. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1074 p.277,11: tex ibi nichil ad voturn suum efficax. SIMEON.DUN. II p. 93: nichii ibi proficiens, vertit exercitum.(précédé d'une négation qu'il renforce): Ccii Histr.112,13 (a. 977): nullurn teloneum ab eis -1 sumeredebeamus. (dans une construction balancée, nihilineque): TJIIETM. 4,54: de futuris nii soliiciti neque dedignis penitcntie fructibus axpudi. CosM. PRAO. cont.11 255: dux Solezlaus -1 penitus fils motus rurnoribus.

IV) -1 non sive non -I - aliquid sire omne: SALOM.III carm. 1,1,9: imbue corda fude, speni dona, conferamorem :/ que tria cui dederis, nil habet hic non pro-bitatis. ADAM BauM. p. 79,17: -I non habet iocundiaut ravi, SIGEBERT. GEM. gesta p. 540,19: quod nonnihilvalere nulli est dubium. GuILL. TYR. hist. rer. transm.pro!. p. 4: nonnihil est tamen quod egimus. y . nihilum.

nihilfacio 3. sive nichilfacio [nihil et facio] formenichilifacio: Ucuno s.v. hyrna.

1) faire peu de cas de, mépriser: Ucuno si'. facio:nichulfacio, -is ... id est parvi pendere quasi nichilapreciari vel parvum. Id. su. hyrna: nichulifacio ... idest vilipendere, nullius pretii estimare.

2) nichil fecit (pour exprimer un surnom) fainéant:CHRON. gest. cons. Andegav. p. 28: adco inutilis vixitut cognomen pro mentis inertie assumeret Nichil fecit.ib. p. 33: de Lodovico Nichil fecit. GUILL. GEMET. II21: Carolus Simplex, filius Ludovici cognomentoNihil fecit.

nihilbomines y. nihilominus.nihilhominus y. nihilominus.nihilior -is [forme comparative tirée de nihul] moins

que rien: PETIt. Bcus. tract. II 17 col. 1022C: quos enfinde nihilo conceptos, -es natura pepererat.

nihilipendo sive nichilipendo 3. [nihil et pendo] 1) mé-priser: Ucurto s.v. hyrna: -o... id est vilipendere,nullius pretii estimare. COSM. PRAO. chron. 248: at illeestimans esse delusionem Sathane ornnino -chat. 2)

négliger de: INVENT. crue. Acut. p. 2: -it hissa complere.nihilo 1. [nihil] forme nichilo: RUODL. IV 116 et 140

et V 435. CARTUL. Keinperl. 65 p. 168 (a. 1084-1114).METELL. Quin. 18a,56. réduire à néant, anéantir:

5 SEDUL. cairn. JI,XLV 39 p. 209: -ata Christo/ gensinirnica. RUODL. IV 116: reddcre laudares in nulla tenichilatos. ib. IV 140: si velles, posse nos pro mentisnichilasse. ib. V 243: corn sunt hostes -ati. CARTUL.Keinpenl. 65 p. 168 (a. 1084-1114): ad quarn nichul-

10 andam et in perpetuum in pace sopiendarn.nihilominus formes: nichiihominus: TRANSL. Savin.

p. 342. EPIST. Rcinh. 19 p. 19,7. nichil!ominus: CARTUL.S. Joh. Orbist. 5 p. 12 (a. 1182). nichilominis: REG.Subi. p. 157,28 (a. 952). nichilorninus: ANNAL. Mett. J

15 p. 3. CHR0N. Vedast. p. 678. CUJLL. S. TiiEoD. catit.P. 110. CARTUL. Bund. 405 p. 301,6 (a. 1179) et passim.nicilominus: CARTUL. S. Mar. Lat. p. 46,33 (a, 1015).nihuihomines: CARTUL. Sangall. I 161 (a. 800). nihil-hominus: TRAD. Wizenb. p. 54, p. 72 etc. FRont.

20 epist. 9 p. 282,24. VITA Ansb. p. 638,9. DrPL. Otton.1132 (a. 973) et passim. nihilornamus: TRAD. Wizenb.

p. 231. nihilos: CARTUL. S. Mar. Lat. p. 3,40 (a. 947).nihilqueominus: CARTUL. Sangall. 1 305 (a. 827).niihiihominus: TRAD. Wizenb. p. 21. nilominus: PAUL.

2$ DIAc. carrn. (éd. Neff) VI 74.1)néanmoins: RuoTcx. COL. 5 p. 47,2: nichilorninus ab

omnibus calumnia qualibet oppressis hoc asylumunicum petebatur. THANOM. Bernw. 41 p. 776,16:aliquot dies consueto exercitio precum intcntus, nichi-

30 lominus etiam a prefato principe.. .martinis Dionisii...pignonibus perccptis. ib. I p. 758,41: quamquam viva-cissimo igne animi in omni scientia dcflagraret, niehulo-minus tarnen in ievionibus artibus... studium imper-tivit. ADAM BREM. P. 149,15: cumqne pas ficta...

35 videretur, -s tarnen illi... impugnare non cessamnt.2) non moins, pas moins (PAnAs: non minus): FULCH.

hist. Hier. II 5 p. 380: qui nunc -s quam tunc finit.ADAM BYN. Hugon. L I p. 8: ipsa tenenioris quoquerudimenta etatis non otio, -s veto lascivie, ccssere

40 perdenda.3) pareillement, également: THANOM. Bernw. 13 p.

764,35: presente domino rege tercio Ottone, assidentenichilominus prefato archiepiseopo. AcrA Pont. Rom.Gall. J 36 p. 223 (a. 1141): rncdietatern de G. nichilo-

45 minus eidem ecclesie confirmamus. CARTUL, Eichsf.58 (a. 1134): dedcrat ... decem mansos, quorum duo etdirnidius iacent in W. et duo in K. tres quoque in H.,tres -s in Culaha. Oan. VIT. hist. V 9 t. II p. 372: exequi-ales -s nenie super rnausoleurn Guillelmi Longe-Spate

50 sunt cnodate. GUILL. TYR. hist. rer. transm. XI 3 p.

p. 455: inter quos... Hierosolymorum patniarcha. .adfuit.

4) nihilominus et: a) et aussi (PANAS: sic quoque):PAUL. frAc. episc. Met. 1 p. 265,8: Pippinum, sapientia

1259 nihilornamus - niliacus 1260

-set fortitudine satis clanim. RUOTO. COL. 13 P. 13,15:in organis nichilomirnis et cymbalïs et quocumquesigno letitie personuerunt. ANNAL. Hild. a. 987: aquequoque exundabant; -s et ventus plura edificia stravit.b) aussi (équivaut à sic quoque): CAirn. FULD. Eigil. 5

I 19 p- 231,33: concordabat -set reliqua pars fratrum.5) sans aucun doute, de façon certaine (PAPIA5: sine

dubio): FULCH. hist. Hier. 11 35 p- 505: anno deindeM°C°V1°, -s cometa in aethere apparens. CARTIJL. Bund.405 p. 301,6 (a. 1179): sicuti eas pacifice possidetis 'onichilominus vobis auctoritate apostolica confirmamus.

6) d'autant plus: RAYM. Pou. 20 p- 301: principesveto quum hec audissent, irati pernimium, electionem-s accelerabant.

7) rien moins que, absolument pas: VITA Math. 11 15

li p- 291,36: régi innumerabilia supervenere flagella,retroversis victorie triumphis, aliisque rerum -s secundis.notez l'expression nihilominus quam pour nihil minusquam: HJST. Hier. III p. 549: in suis eus castris securoset -s quam Balduini recursum suspicantes, improvisus 20repente aggreditur.

nihilornamus y. nihilominus.nihilos y. nihiloniinus.nihilqucominus y . nihilonrinus.nihilum, -i n. formes: neichilum: CHRON. S. Petr. 25

Besuens. p- 327. niehile: CARTLJL. templ. Dozenc. B 66P- 240 (a. 1175). nichillum: PAMPHLLUS Gliscer. 10897. niehilum: passim, gén. nili: EKKEH. IV carm. var.Il 5,21.

1) rien, néant, aucune chose: a) en général: WALTI-IA- 30RRJS 242: nons me -um simulata mente locutum.WALTII. SPIR. Christoph. II 3,187: quandoquidem nonsunt, -um sine fine inanebunt. CARM. pro schola Witz.191: -umque timemus. b) définition philosophique:Joii. SCOT. divis. nat. 111 5 col. 634c: co namque 35vocabulo quod est -um, non aliqua materies existimatur,non causa quedam existentium, non ulla processio veloccasio. c) expressions: ad nihilum, à rien, au néant:PAUL. DIAC. homit. temp. col. 1364C: supra creaturamsuam misenicors est quam disponit et ordinat, ne ad 40nichilum redeat (ANNAL. Sangerm. p- 3). ANNAL.Mett. I p.94: vastata et ad nichilum redacta iam dictaregione (Hist de via Hier. 55 p. 193. CosM. PRAO. cont. I212). ANNAL. Xant. a. 817: huius nefandum conatum ad-um deducitur (FULCH. hist. Hier. 1132 p. 500). CAR- 45TUL. S. Mar. Avenion. 33 p. 36 (a. 1037-39): ccclesias...que ineursantibus paganis... pene <ad> nichilum suntredacte cum sua religione. de nihilo, de rien, du néant(pour définir la création): Joii. SCOT. divis. nat. III20 col. 68318: de -o facit omnia ... de negatione om- 50nium que sont et que non surit affirmationes omniumque sont et que non sunt. id . let. Dion. p.262: credi musenim ipsum de -o omnia fecisse. Hucio S. Via. didasc.VI,IV p. 119,12: hic de -o onmern fecit creaturam. ex

nihilo, de rien (pour définir la création): ODO CLUN.

occ. p- 3: ex nichilo faetus. il,. p. 3: creat ex nichilo.

ib. P. 6: eonditus ex nichilo. ib. p. 31: e niehilo actum,corruit ex se. COMM. Boeth. phil. V 1 p. 274,5: nihilfieri ex nichilo. in nihilo, en rien: ANNAL. Xant. a. 860:depravato omni regno et in -o emendato. TRAD. Frising.523 a p. 449 (a. 825): nullus ipsis monachis abstraherevaleat nec minuere in -o. in nihilum, à rien, au néant:CARTUL. Cormar. 37 p. 75 (a. 1026-40): ecclesiolam

que penitus ita erat deserta et in -um redacta. pronihilo, pour rien: Lis. Domesd. I 30 b: tunc se defen-debat pro XX hidis, modo pro nichiio. non nihilumt. aliquid: PAi.wrnLus Gliscer. 108 p. 97: fictaque nonnichillum commoditatis habent.

2) chose ou personne sans valeur: a) en général:NOTK. BALe. gesta 2,14: non hoc, ait, timeo, quod istinuge et -i mihi aliquid nocere prevaleant. ANAST.chron. p. 201,19: introivit Chosrohes in dornum agri-cole nichiti. Ooo CLUN. oct. p.45: oh quod opus sublimeDei niehilum reputatur. b) expressions signifiant 'nefaire aucun cas de': de nihilo computare: Doc. MONST. 4

p. 7 (ante 1167): ille ... de -o computant sed de die indiem jura nostre ecclesie magis ac magis deprehendunt.pro nihilo ducere: WAtjjiFa. Blaithm. 65: vanosque fa-vores / pro -o ducens. REGIN0 p. 50: illorum incusationespro nichilo duxit. RUOTG. COL. 9 p. 9,29: rumores vulgipro nichilo duxit. RATHER. correct. col. 530 B : omnemverecundiam Injius seculi... pro -o ducit. TH!ETM. 7,25:dives in prediis sed paupertate spiritus bec pro -oducens. Guai. TYR. hist. rer. transm. III 6 p. 119:vitam pro -o ducentes presentem. pro nihilo deputare:1-IRABAN. epist. 28 p. 444,27: pro -o aliorum opinionesfalsas deputo. pro nihilo habere: ANNAL. Ved. p. 70:pro nichito habentes. ADAM BREM. p. 186,7: pro -ohabere. BERTHOLD. CON5T, annal. a. 1076 p. 283,28:

affirmantes pro nichilo id prorsus habere. pro nihilocensere: RUODL. VI 122: censet pro -o, contemnit eum.pro nihilo reputare: LAMn. Aiw. hist. Ghisn. 6 p.566,17: quasi desolata et ah herede legitimo pro nichi-Io reputata.

3) (suivi d'un comparatif) aucunement: a) nihilomagis,pas davantage: CARTUL. S. Alb. Andegav. II 731 p.212 (a. 1072): cum nichilomagis ibi promovissent.b) nihilominus: p. col. 1258 1. 11 ss.

nikyforas, -lis f. [ong. inc.] ornement?: Coo. Bar. 1V

p. 83 (a. 1065): duo facioli coppibilati, una cum masuliet alio cum -te, solidi decem.

nit p . nihil.nilatus, -a -um [nix] 1) adj., brillant: UGUT,o S.V.

nubo: item a nix, nilatus, -a, -um, splendidus. 2) subst.fém., eau de pluie: Uou'no s.v. nubo: hec -a vel nivata,aqua veniens ex nubibus et nivibus. y, nib/atus, nivatus.

nilhithominus y. nihilominus.niliacus, -a, -um I) du Nil: UGtmo s.,'. nilus: -us,

1261 nilicola - nimida 1262

-a, -uni, pertinens ad Nilum vel egiptius. GUJLL. TyR.hist. rer. transir. XIX 28 p.932: aquis -is. 2) égyptien,-ne: RATHER. Metr. col. 452A: Memphitici de manibustyranni, imo -e ... liberare. UGUTI0: supra.

nilicola, -e m. habitant de la région du Ni!, égyptien.GILO hist. Hier. 111 433: spectant -e, spectat rex ipsemalignus. FuLco hist. vie Jeros. 1206: agmina nobiliumcornitantia Francigenarum,/ duxit in exitium memora-bile -arum.

nilictum, -i n. V. nelictum.nhligena, -e m. et f Egyptien: UGUTIO s.v. nilus: hic

et hec -a, genitus in Nilo vel Egipto.nilios, -if [du skr. Rila; par l'inter,n. du gr.] sorte de

pierre précieuse (soit saphir bleu soit variété de prase:cf Plin. nat. 37,114): CaMP. Pict. 25 p. 129: de cenobrio.Sulphur diligenter super lapidem teratur siccum, ad-dantur quod due partes -i argenti equo pondere statere.

[nillulum, -in. faute pour villulum (petit vin): CoNsuEt.Trev. 33: accepta communione sacra, prebetur eis acustode parum in caliculis villuli, ut ex en lavetur eorumbacca.]

nillus y . nullus.nilominus y. nihilominus.niloticus, -a, -um [Nilus] égyptien: UauTIo s.v.

nilus: niliacus ...egiptius; -us, -a, -um, in eodem sensu.FULCO. MaLt). nupt. I 747: sic tot sideribus fulget -atellus. ALAN. INs. serin, p. 277: papir[e]us enim...silva -a, aquarum segcs.

nilotis, -dis f [Nilus] égyptienne: UGUTIO s.v. nilushacc -is, -dis, id est egiptiaca.

nilus, -i n?. [ong. Inc.] blaireau: Uou'rio s.v. mellese:melota alias scilicet dictuin taxus ... et ohm dictus est-us. y . 1. inclus.

nilvus, -i n;. [pour milvus] milan: DANCU5 REX 17,9

p. 88: comicule et -i rubei.nimbatus, -a, -uni porte une auréole: UGuTJ0

s.v. nubo: -us, -a, -um, nimbe, ornatus.nimbifer -ra, -ruai y. nimbrifer.nimbosus, -a, -uni nuageux, orageux, pluvieux

(UouTIo s.v. nubo: -us, -a, -uni, tempestuosus, nubi-losus): DicuiL. mens. orb. p. 34: ut, -a alluvie, pIe-rumque depriment alveos navigantium. FL000ARD.hist. 4,52: contigit..., diem illam. . .ventorum flatufuisse -am. RAIL-I-1ER. Metr. (rec. A) 7 col. 461 B : tectuniillius stellifer, selle imbrifer, aliquotics -us. WALTH.SPJR. Christoph. 11 5,219: ac si forte poli faciemcontristet Orion / omnia -o disturbans equora vultu.ALEX. NECK. laus div. sap. IV 484 p. 431: rempote -opluvie prementia magne f est ampulla natans. 2) (aufiguré) chargé de nuages, menaçant: Oiuc. gent. Franc.

p. 312: horrida permiscens -is fulmina bellis (CARM.exord. Franc. 20 p. 142)

nimbriler -ta, -ruai [croisement de mmbrifer et nimbi-fer] qui porte la pluie: RATHER. Metr. (rec. A) col.

460 0 : eius (sc. sancti viré) cuphia nix, grando, et auraerat -ta.

nimbus, -i m. forme nymbus: HONOR. Auo. imag.mundi 1 59 col. 137B. I) ondée, averse: A) sens propre

Il (PAnAS: S.V. -us: surit autem repentine precipitesquepluvie): WANDALB. mens. 31: quant tamen australiedo demittere -is f cernitur, hec fulget tricenis ignibusunda. RADULF. TORT. memorab. 1 1 y. 49: Italiamnimii prisco sub tempore -i I vastavere nimis prolu-

'o vione gravi, d'où eau de pluie: GUILL. TYR. hist. ver.transm. XX 16 p. 968: tanta phuviarum intemperies...ut neque... arte qualibet arcere possent stilhicidia,imo -orum redundantiam.

B) sens figuré: 1) en parlant d'une ondée bienfaisante:15 EPIST. Worm. J 51 tit.: Viro probatissmmo A., summe

dignitatis gradu dignissimo E., quod arida -o germina.2) en parlant d'une pluie de flèches: FIJLCH. hist. Hier.JJI 50 p. 790: tantus tamen -us sagittarum ingruebata Turcis. Ont). Vn. hist. IX 7 t. 111 p. 501: et super-

20 venienti telorum -o audacter se opponere. G ALTER.CASTIL. Alex. 1X68 col. 553A: teha simillima -o.

II) bourrasque: PAnAS sv.: .1, venti aquis mixti.COMM. Boet. pi-iii, p. 25: -us est vehemens ventussolutus in pluviam.

25 III) nuée: A) au propre: PAI'IAS 5v.: densitas nubisin tempestate obscura (cf. Ucuno s.". nubo). RÀDULF.GLAB. hist. IV,V 14 p. 103: sedatis -orum imbribus.HELM. 60 p. 116: nebuha densissinm cooperuit castra,qua recedente universa papilionum tegmina ... adeo

30 sanguine respersa comparuerunt, ac si -us i lie sangui-nem compluerit.

B) par métaphore: VITA Annon. 111 2,2,4: hargiori...manu pecuniarum dona sparsit auripluo velut aura -o.

C) au figuré: 1) multitude formant un groupe compact:35 CARM. imag. 31,7,2: -us apum. 2) voile obscurcissant

l'âme (en parlant de la chair): Joli. SCOT. versio Max.6 col. 1218D: quomodo est -us et velamen caro...-us enim est principali anime superobumbrans carnalispassio.

40 1V) bandelette brodée d'or (dont les femmes ornaientleur front): PAnAS 5v. -us: fasciola transversa ex autoassumpta in linteo quod est in fronte dominarurn posi-tum (cf. Ism. etym. 19,31,2). AELFR. Angl. Sax. voca-bul. p. 40: vestium nomina: -us, mit golde gesiwud bend.

45 UGUTLO s.v. nubo: -us est fasciola transversa ex autoinsuta in lintheo quod est in fronte feminarum.

V) nimbe: PANAS s.v. -us: et lumen quod circa ange-iorum capita pingitur. GIJILBERT. Nov. gesta Franc. V 3col. 76OC: in ipso capitis eius -o, mi solet in picturis

50 tien, cnlcis species apparuit.nimfea, -cf. y . nymphea.nimida, -e f [celtique, cf irL ancien nemed 'sanc-

tuaire', gaul. Nemetodurum (nom de ville)] cérémoniepatenne: CAPIT. reg. Franc. I p. 223,6 (viiie s.?): de

1263 nimie - nimis 1264

sacris silvarum que -as vacant (cf. Hefele, Concilien-geschicbte, 20 éd. t. III p. 507).

nimie y. nimius.nimietas, -lis f I) quantité excessive: A) excès, sur-

abondance. 1) en parlant de quantités variables: ALCIJIN.cnch. col. 593A: -te peccatorum. VrrA Mach, p. 395:-te egritudinis facta est muta. .LAMFR. epist. XLIII col.

suarum precum -te a vobis extorsit. Wj po gesta30 p. 49: -te frigoris. ORD. VIT. hist. Xlii 23 t. V p. 62:-s flammarum. PETR. VENER. epist. II col. 209A: Iacry-marurn -te. Ono FRIS. gesta 1,21: propter -terri nivium.111M. Ricardi II, XXVII p. 178: ventorum illa -s. Gui-BERT. Nov. vital 16 p. 63: est... desperationis ex pec-cati -te contemptus. CHRON. Morig. Il 12: -te famistota Gaula laborabat. STEm-x. T0RN. summa es. 2,23 p.272: cogente tamen -te necessitatis. 2) s'appliquant àun sentiment: GUIBERT. Nov. vita 15 p. 16:-s severitatis.EADM. Wilf r. I (PL 159) col. 725A: doloris -te. CARTUL.S. Stcph. Divion. li I p. 1 (e. 1155): amans -te.

B) démesure: WOLFHER. I-IILD. Godeh. I 32 p. 191,3:iam. . .metropolitano pniscam mentis suc -lent dissimu-lante. HILDEGAIO. scivias 3,6 col. 631 A: quod Deusabstulit -tem et iactantiam illam. WÀLTH. MAP nug.cor. III 4 p. 131: erat ipsi statura -tis utriusque media.

Q (absoL) les excès, les abus: CAND. FULD. Figil. I 10p. 228,4: et memento quam sepe huius -tis quenimoniagenitoris mei ac nostras aures inquietabat. ORD. VIT.hist. VII 16 t. Hi p. 246: hune pro -te sua... tex Gui!-lelmus in insula Vecta cepit, quatuor annis in carceretenuit.

D) maladie, déséquilibre physique(?): CAPIT. reg.Franc. I p. 142,17 (a. 806-813): de clericis et laicisqui chrisma ad aliquam -tem dant et aceipiunt.

II) grande quantité de, abondance: GERH. Auc. vitaUdalr. 2 p. 388,34: oculi dus magna -te coeperunt la-cnimas effundere.

111) sens incertain: 1-IILDEGARD. phys. 3,28: aspa...calida est et -tem designat. ib. 3,43: wacholderbaumplus calida est quarn frigida et -lent signat.

nimiruni forme mimirum: BENED. ANDR. P. 15,7.C coni. CHRON. Salern. 73 (minime coi!.), y. U. Wester-bergh p. 314. (PAPI&S: -um, sine dubio, profecto, necrnirum).

1) assurément: WErr. Gall. 29 p. 273,25: sancta -umet Deo nostro grata societas. CAND. FULD. Eigil. I pref.p. 223,2: in quibus -um Hludovici serenissimi augusticlementiam circa nos reverenter expressi. POETA SAXO1,39 p. 8: hanc imam potcrant -uni viiicere gentem.RUOTO. COL 14 p. 13,33: bac -um allis ad vitam, alusad mortem erat. Vwc. KADL chron. p. 41: ihjus -uncecitas, nostra -um fuit privacio, quos veri luminisorbaverat carencia.

2) cependant: CAND. FULD. Eigil. 1 3 p. 223,34: hoc-uni cessante, Ratgarius eligitur in pattern. BrusNo

QUERF. p. 415: -uni quia ... sanctus Ariopagita Dioni-sius ...amputatum caput propriis manibus portavit,...sanctus Benedictus ... cucullam roseo capiti ponere po-toit. GuILL. PIcT. gesta p. 68,30: -uni pavoremaliquantum terra nostra. COD. mai. Polon. I p. 7 (a.1075): que -um si vos delectant, inter omnia scrvandavobis est caritas. BERTHOLD. CONST. annal. pref. p.268,29: cuius -um instinctu et hortatu lectionis. Oao.VIT. hist. XI 20 t. IV p. 229: hic -un pro absolutione

10 fratris sui valde letatus est. ADAM BREM. P. 192,8:offerens ci de bonis ecclesie mille mansos in beneficiumet amplius, co -un tenore ut etc.

3) à savoir: ACFA pont. Rom. Gall. III 4 p. 37 (a.1095): ut ecclesie. . . monasteriis date sepius ab episcopis

'5 sub palliata avaritia venundentur mortuis -un sen mu-tatis clericis, quos personas vacant. JaR. BEL. div. off.1V col. ll: primo igitur de festivitaftim solemnitateagendum est que plurimis nominibus vulgo exprimisolct, -um bis: festivitas, festum, celebnitas, exitus,

20 transitus.4) c'est pourquoi: PAULIN. AQUIL. carm. 130,15

supple -um ea que desunt calamo caritatis. Lu pus epist.J 4 p. 26: -um dominica oratione cotidie dicimus: f iatvoluntas tua. DIPL. Otton. II 306 p. 363,16 (a. 983):

25 qualiter. . . archiepiscopus. .nos adierit simulque etiampro utilitate quacumquc ... roboranda ... interpellanit.Cuius -um petitioni quatinus assensus fieret, liberalitas...recepit. DIPL. Otton. Iii 80 (a. 992): Adaiheida... im-peratnix... (traditionem) precepto roborari petivit. Cuius

30 -um voluntati satisfacientes regia auctoritate precepimus,quatenus etc.

5) beaucoup (pour nimium?): GUILL. PIcT. gesta p.94,39: sepclivit catît Fiscannense coenobium, quod cumallis ecelesiis, quantum licebat religioni, -uni doluit

35 raptam properato obitu, cuius longevitatem affcctuo-sissime concupivit. CHRON. Salern. 19: non per pollici-tationes plurimas optinere -um honorem. Vrr* Math.II 7: Yi febrium -uni laboravit.

nimis 1) employé seul: A) trop, avec excès: THÀNGM.40 Bernw. S p- 759,52: modum in cunctis agendis ... am-

plectens, iuxta illud viri sapientis 'Ne quid -s'. BERTI-IOLD.CONST. annal. a. 1077 p. 303,23: in omnibus attendensut ne quid -s sit.

B) beaucoup, abondamment (GLoss. cod. Vatic. 1469 -45 p. 524,9: -s pro co quod est valde): POETA &txo 5,272

p . 61: ob hoc ipse -s doluit. GERH. Auo. vita Udalr. 1

p . 386,23: adeo ut paulatim fratres in co doctrine fruc-tif icationem -s prof iccre sentirent. TRLE'rM. 2,42 p. 90,31:eum -s penituit. lb. 6,69: capite -s infirment. ORD. VIT.

50 hist. VIII 24 t. III p. 413: victoria elatus, -s intumuit.Pn'rR. ALE. dise. clen. p. 41: corn invitatus fuero adprandium, quid faciam? parum vel -s comedam? ROB.TaRin. chron. a. 1141 LI p. 222:-s ab omnibus admi-rabatur.

1265 nimius 1266

C) assez: ADAM BREM. p. 206,3: de quibus supra -sdietum est.

Il) suivi d'un adjectif ou d'un adverbe: Â) sens com-paratif, trop: THEGAN. Ludow. 19 p. 594: Iabïis non -sdensis nec -s tenuis. RIJOTG. COL. 19 p. 18,2: ne videre-tur -s insolens, propinquavit. Wii'o gesta 2: etas velnimis immatura vcl ultra modum provecta. GIRALD.topogr. pref. p. 20: multa... allis regionibus alienanimis et prorsus incognita. ib. 1119 p. 107: supra ha-manant longe intelligentiam alla -s et ardua est eiuscomplexio.

B) sens de superlatif, très: I) devant un adj. au positif:ANNAL. Xant. a. 813: hiemps -s dura. FIGIL. Sturm. 22

p. 376,7: Saxonum gens... paganis ritibus -s dedita.DIwIL. mens orb. p. 56: Pyrreneum Hispanie montemsublimem -s. RIMa Anse. 2 p. 20: loco illo coenoso et-s lubrico. PoSTA SAXO 2,436 p. 29: hec Francis inimica-s. WIDuK. 2,12: erat eo tempore -s adolescens. ROB.

MON. REM. hist. Hier. VIII 16 p. 855: bellum grave -set permaximum. 2) devant un adj. au superlatif (pour enrenforcer le sens): ACTA S. Vigilii 27,38: -s paucissimiad propria remearent. GESTA Franc. Hierosol. 11 p. 60:civitatem puleherrimam et -s uberrimam. Hrs'r. de viaHier. 66 p. 198: scio te mihi -s fidelissimum.

C) devant un ad: BERTHOLD. C0N5T. annal. a. 1077 p.288,52: moleste -s ferens. GUIBERT. Nov. gesta Franc.VIII 5 col. 811 C: ut -s litteraliter loquar. ACrA Pont.Rom. Gall. il 79 p. 164 (a. 1154): per responsales suosabsentiam suam -s tenuiter excusavit. ib. IV 132 p. 259(a. 1170): nichil enim aque aut -s parum remaneret suismolendinis.

[II) expressions: multum s, en très grande quantité:JOH. AMALF. mime. p. 44,30: preshiter dedit nobispanes candidos multum -s. -s -sque, extrêmement,énormément: EUGEN. VULO. syll. 7,13: Oro, precor, -s-sque precor. non -s, pas très: Acius comput. 1,21:non -s absurde forsan fecisse videbor. Id. vita Bath.7 p. 169,13: molliora indumenta ita contempsit, utasperiora quoque non -s cuita haberet. SIGEBERT. GEM.gesta p. 530,51: non -s mirandum videbitur. tam -s, tel-lement: PETR. TUDEB. hist. IV 6 p. 33: montaneam quetain -s erat alla atque angusta, quod nullus nostrorumaudebat per tramitem eius... preire. valde -s, extrême-nient: GAUDER. Cyr. p. 21 A : vaide -s exhilaratus est.BRUNO QUERF. ad Heinr. II p. 702,14: vos.. .valde -stimere ne vellem perire. Cj-saor-iocit. Corb. p. 55,1:tepide et valde -s timide.

nimius, -a, -um I )adj.: A) qui dépasse la mesure,excessif, trop grand: I) en général: HIAIIAN. epist. 8

p. 394,8: ut opus quod -a postulatione a me extorsisti.EINH. Carol. il p. 34: cuius contumaciam, quia -avidebatur, animositas regis ferre nequiverat. WALAHFR.hort. 61: undas. . --as. Acius epie. Math. 100: debetluctus non fieri -us. RECEPT. A. XLV p. 16: ipsa herba...

-um calorem tollit. RUOTG. COL. 9 P. 10,2: -an intereos eolloquii familiaritatem. WIDUK. 2,12: -a regnandieupiditate illectus. GUILL. PICT. gesta p. 14: rebus enimillicitis -a ubique... licentia fuit. BERTHOLD. C0N5T.

5 annal. a. 1076 p. 287,10: -o quippe frigoris congelamen-to. GUILL. S. THEOD. eant. p. 128 B. 100: usque adebrietatem -i fervoris. GALAND. REGN. prov. p. 44n. 5: -us calor visum obtundit. 2) spéc., à propos delongueurs dans un discours ou dons la pensée de quelqu'un:

la HRAnAN. epist. 57 p. 515,22: illud etiam previdens, ne,si -us fiereni, fastidio potius quani delectationi inser-virem. CAND. FULD. Figil. III p. 229,19: Îieretque nonturbulentus vultu, non anxius anime, non -us in iudicio,non obstinatus in consilio. PETR. VENER. epist. I col.

15 164 C : importunus aut -us esse formido. LAME. ARD.hist. Ghisn. p. 557,17: -e nos brevitati nunc insistere,nunc dispendiose prolixitati ineubare et sic a veto pie-rumque dissentire.

B) très grand, considérable: LIUTO. Greg. 7 p. 73,7: -e20 imbecillitatis eorporis sui. Wsrr. Gall. 35 p. 277,21:

pavor -us super cos inruit. ANNAL. Xant. a. 850: fulgur-um visum est. Rima. Anse. 3 p. 22: lux inaccessibilis -earque immense elaritatis. POETA SAXO 1,253: Saxonescedem -am fecere. VITA Aldeg. I p. 808: eoniunx..-o

25 vapore f idei accensa. COD. Caiet. T 66,23 (a. 936): duininter eis -a altercatio adcrebisset. RIdER. II p- 22: -isdoloribus confectus. ADEMAR. hist. (éd. Lait) p. 189: -epiuvie, -e pestes et gravissime fames ... apparuerunt.Wto gesta epist. p. 3: a sequenti -o spiendore tuarum

30 virtutum. Purit. TUDEB. hist. XIV 3 p. 105: in -adistrie-tione et afflictione quotidie eramus. Otto. VIT. hist. VIII24 t. III p- 412: tune -a guerra inter Guillelmum Bre-toliensem et Ascelinum Goellum orta est.

11) subs(. n,, excès: A) suivi du gén.: Doc. Lue. V35 3,1386 p. 280 col. I (a. 960): veni in tempore senectutis

et caliginem oeulorum et -um infirmitatis. B) abs.:GALL. ANON. chron. p. 443: ex quo facto terribilis per-um extitit Pomeranis Boleslaus.

nimium adv. I) trop: WALAHFR. Mamni. 11,18: vane40 puer, -un-t ... seduecris. ANNAL. Xant. a. 850: sequenti

estate calor -um sous terrain urebat. AGios epic. Math.40: pareatis vite vestre, parcatis occlUs, / quos -um.flendo perditis oninimodo. POSTA SAXO 5,484: in quopene modum pietas exeesserat eius / (si quid in hoc -uni

45 quisque potest facere). PAS5. Ursu]. 1 prol, p. 144,19:onus seilieet grave et fermé inportabile -um inbeeillimeo ponentes humero. VrrA Math. 11 12: Dei iracun-diam iam satis -umque exacerbavimus in nos persecu-tione vestra. ADAM BREM. p. 180,16: ex illa, quam -um

50 dilexit, mundi gloria. ORD. VIT. hist. VI, I t. III p- 3:secularibus pompis et divitiis, quibus picrique -uni in-hiant. GODEFR. S. Via. fons philos. II p. 53,530: siforte quemiibet hic eontingat mon, / prevalente -ummorbo fortiori.

1267 nimniolum - nisi 1268

5

2) totalement, extrêmement: ANNAL. Xant. a. 866:pagani reliquias Fresie -um vastaverunt. POETA SAXO4,65: loca denique motu / plurima terrifico -um con-cussa fuerunt. FRouM. carm. 20,46: igne toi -um terre-mur nempe furoris. ADALBOLO. Hcnr. 11 p. 693: animo-sitas enim Langobardorum -um fervebat.

3) suivi d'un adjectif ou d'un adverbe (sens du compara-tif), trop: THANOM. Bernw. 27 p. 771,4: ne quid -umpertinaciter intentet. GuiLL. Picr. gesta p. 18: cervices-iml datas ferro contudit.

4) suivi d'un adjectif ait adverbe (sens du superlatif

- très, extrêmement: WALAHFR. cari. 5,75,9: sancta

sit semper -umque cara mater. RHYTHM. Mer, et Car.CXL p. 724,3: mater vixit virginum per annos -uniplures. AGIOS vita Hath. 5 p. 168,13: nec -um scilicetcultus nec admodum vilis. RIMB. Anse. 31: episcopus-um sollicitus et admodum tristis. RICHER. 11 P. 12: dux

in egritudinem decidit, qua -um affectus vite finemaccepit. Cou. trad. mon. Lunel. 71 p. 42: vita brevislice est -um, sed longa futura. Ono Fais. gesta 2,51 p.158: duras -um pacis conditiones.

5) expressions de sens superlatif, extrêmement: nimiumnimiumque: E.plsT. Ivleginh. 21 p. 215,33: illud enimfatum... -um -umque nie omnium mortalium longemiserrimum persequitur. GESTA Alber. 58: quod nimisattrivit -um -umque gravavit.

nimie adv. 1) trop: WALAHFR. exord. 8 p. 484,15:ut... nec cultu immoderato fidei sanitas vulneretur etcorporalibus rebus honor -e impensus arguat nos minusspiritaliacontemplari. 2) beaucoup, extrêmement: GF.RH.AUG. mirac. Udalr. 20: arrepta a diabolo -e laborabat.EPIST. Tegerns. .134: inepte -e insistimus grandi petitioni.VrrA Ai'mon. I 3,19 p. 509a,18: quicquid in ipso pri-mordio frequentatione vulgi tam -e sese extulisset, cdi-ficiis institit,

nimmolum, -i n. ou -us, -i m. [peut -être cf napol.minnolo: troène] plante qui guérit la jaunisse(?): HILDE-GARD. caus. IV p. 205,27: qui gelewesuch habet, ver-benam accipiat et bis taritum de cephania ut verbeneest et -i ter tantum ut verbene. hi phys. 1,15 col. 1136n:parum albi piperis addat; vel si illud non habuerit,parum de-o... immittat.

nimpha, -e f y. nympiza.nimpbalis, -e y . nymplia lis.nimphaticus, -a, -um y. nyrnp/iaticus.nimphea, -ef y . nyniphea.nimphia, -ef y. nymphea.nimphula, -ef y. nymphula.nimphya, -Cf V. nymphea.ninfea, -e f. y. nymphea.ningidus, -a, -um y . ninguidus.ningo 3. forme ninguo: WALTI-J. S pm. Christoph. Il 2

p. 99. HIST. de via Hier. 1 p. 173.1) (impers.) neiger (UouTio s.v. nubo: -o, -is ,-Xi,

nivem emittere, vcrbum excepte actionis, et propriehabet tantum tercias personas): ODo DI0GIL. 7 p. 75:pluit, -il, tonat et fulgurat. SOLIMARIUS 152: modo -ebat,modo grandine cuncta sonabat.

2) tomber du ciel: WALTH. Sput. Christoph. iI 2,99:manna -gueule. IIIST. de via Hier. I p. 173: stelle decoclo per totum mundum vise sunt fluere in terra, itacrebre et spisse uti grandine vel flocci dura -guent.

3) (au figuré) tomber: MILES GLonjosus 359 p. 210:•I0 -il in Ancias torpentis bruma senecte.

ninguidus, -a, -um forme ningidus: UcuTro S . V. nubo.neigeux, blanc comme neige (Ucuno s.v. nubo: -us, -a,-um, niveus, candidus): RADBOO. Un. carni. 6,33: soledehinc gelido cum -a bruma propinquat. GESTA ApolI.

15 621: canities... -a.ninguis, -nis f [ningo] neige: Faouvt. carm. 8,1:

excelsi montes lam condunt -ne. ErnsT. Tegerns. 1 4 p.7,1: si dominicum altare a -ne defenderc possemus.

ninguo 3. y . ningo.20 niniarus, -i m. [v. DuC s.v. min(n)arius, rima, nimu-

anis] mari complaisant: UGuTI0 S.Y. niniarus, marituscuius uxor mecatur et ipse tacet. V. ,unnarus.

ninnarus, -i m. pour ninnarius (i. Inimarius?) maricomplaisant: GLoss. cod. Casin. 401 p. 486,16: -us

25 morio[r] cuius uxor mechatur et tacet. y . niniarus.ninquis pour ne quis personne: GLOSS. cod. Casin.

401 p. 468,14: -s, non aliquis.tris y. nisi.nisa, -cf [nisus] femelle de l'épervier: ALEX. NECK.

30 nus sap. div. II 260 p. 379: gratior aspectu, maior,prestantior aflis, / aptior obsequio, foemina -a mihi est.

nisalaris, -is f [nissalis] sébestier, sorte de prunier(Cordia Myxa L.): CARTA Leon. a. 1015 (MenéndezPidal, Origenes, 3e éd., p. 391, n. 3): erditate... cura

35 sucs recos in pumares, in ceresales, in -es, in perales.y . nissalis et nixa.

nisan, -is sive -i nom du premier mois chez les hébreux:RHYTHM. Mer, et Car. CXI 9 p. 672: ac si nosse Hebre-orum cupis Pasche terminum, / ubicumque post viginti

40 luna quarta decima / dies fuerit -i, ibi erit terminus. ib.CXII 13 p. 673: si nostrum in -e venerit, / Pascha. ib.CXH 16 p. 673: super dies Pasche dcccm septem et bisnovies / -n dies triginta unum.

nisaris, -is f y . nissalis.45 nisci V. nisi.

niseus, -a, -um de Nysa, ville dédiée à Bacchus: LAMn.Ano. hist. Ghisn. 87 p. 601,46: vino altero et altero,Ciprico et Niseo, pigmentato et clarificato.

nisi formes: ne... Si: PETR. DAMIAN. Ronuald. p. 105,50 S et p. 113,2. nis: BENED. ANDR. p. 46,5. nisci: COD.

Cremon. p. 46,12 (a. 1010). nissi: MARIAN. ScoT. ciron.72 p. 508,3. nixi: Doc. Nov. p. 7,23, CARTUL. Parm. p.291,9 (a. 1021). Cou. Laudens. 11 65 p. 79 (a.1174).

1269 nisi 1270

I) (conj.) si. . ne.: .pas: A) avec indicatif: I) présent:Bauiqo QUERF. fratr. 13 p. 733,16: ned tamen presumuntinlota manu.. . tangere corpora sanctorum, -si nunciantesubique peccatum noctis in lucem producunt. spéc., -sfallor, en incise: T-IRÀBAN. epist. 29 p. 447,36: et sic, -sifalior, cautela erit in iudieio arque iustitia servatur infacto. Wiotnc. 2,37: obliti, si failor, sententie patris-familic. ADAM BREM. p. 32,8: et -si faitit opinio, pro-phetia. . . impieta videur. 2) futur ou futur antérieur:WEn. Gal!. 16 p. 265,31: -si ipse venerit, non egrediarbine. WALARFR. carm. 5,31,14: non requicsco, -si viderote citius. LAMB. ATREB. epist. CXIII col. 689A: inter-dicimus tibi et locum et sedem abbatis -si quod man-damus adimplere cum diligentia studueris. PRT. J p.598 (a. 1146): iudicium Dei ... veniat super ilium, -siresipuerit, hic et in evum. Huco S. Via. didasc. VI,III p. 114,5: neque ego te perfecte subtitem posse fieriputo in ailegoria, -si prius fundatus fueris in historia.COD. Polon. J p. 6 (c. 1152-53): infernus eum vivum, -siresipuerit, absorbent. PETR. CELL. epist. 1 75 col. 521C:granum frumenti cadens in terrain -si mortuum fuerit,ipsum solum manet.

B) avec suhj.: 1) présent ou parfait (potentiel): RICHER.II p. 94: nec ilium mdc recessurum esse -si aut singula-riter congrcdiatur. Lia. Domesd. 1 30: habet... sacamet socam, nisi commune geidum in villa venerit. COD.Polon. Major I p. 15 (c. 1138-44): quicumque villamRadeow ... subtraxerit...irani...Domini... patiatur, -si

digna satisfactione mutetur. Huco S. Vici. didasc.VI, 1V p. 118,1: solidus est cibus, et, -si masticetur,transgiutiri non potest. SOMMA Trec. p. 11,20: succes-sores ah intestato (heretico) nec existere nec haberepossunt, -si habeant liberos orthodoxe fidei. 2) im-parfait (irréel): Rima. Ansc. p. 41: contigit ...ut nonaiiquo modo se movere a Ioco in quo erat posset, -siportaretur. POETA SAXO 1,324 p. 14: haud dubitansillos... I-si continui premerentur pondere belli, / federaruptures. WIDOK. 3,32: parum esset, urbes mens morelatronum invasisse. . -si propinquorum meorum ac ca-rissimorum comitum sanguine satiarentur. Wipo gestaepist. p. 3: gcsta enim iilius -si preclara et valde lucidaprecederent, ... viderentur aliquatenus obscurari. BER-THOLO. CONST. annal. n. 1070 p. 275,1: simuique archie-piscopo Mogontino ... precepit, -si se heresi predictaexpurgaret eanonice. Oiw. VIT. hist. X 10 t. IV p. 62:mie renuit agerc, -si abbas sibi chirographum canoniceprofessionis exhiberet. 3) plusqueparfait (irréel du pas-sé): THEGAN. Ludow. 44 p. 600,12: -si iinguam habuis-sein ferream et labia enea, omnes nequitias tuas expia-nare nec cnumcrare potuissem. Lu pus cpist. I 1 p. 4: -siintercessisset inopia preceptorum..., mec aviditati sa-tisfacere forsitan potuissem. RAYM. Pon. 3 p. 238: itaquecapta esset civitas, -si noctis tenebre obstitissent. ANNAL.1-Iild. a. 1103 p. 51,13: -si mira Dei clemcntia ... ad peni-

tentiam distulisset, terra eum vivum... obsorbuisset.CALTER. CA5TIL. Alex. V 88 col. 5100 : et -si lorice latuis-set tuta gaiero / rorassct cerebrum terebrata cassidecervix.

s C) devant un ablatif absolu (équivalent à une con-ditionnelle): GaRli. Auc. vita Udalr. 23 p. 408,26: nondebeo interrogationibus vestris respondere pro Dominomeo, -si iiio precipiente. RUOTG. COL. 44 p. 47: nonenim aliquid boni, -si ipso operante, fieri potest. Ono

10 FRIS. gesta 1,55 p. 80: et hoc,...-si prius concesso,quod utraque de Deo predicentur in substantiam.

11) si ce n'est: A) seul: Acius vita Math. 6 p. 168,37:cum hospitibus -si in ecclesia non loquebatur. ANNAL.Sangall. IV n. 913: totum exercitum eorum iuxta Ine

15 fluvium penitus occiderunt -si XXX viros. Wi po gesta20 p. 40: libertatem..., quam nemo bonus,...-si cumvita simul amittit. RUOTG. COL. 47 p. 50,13: quo paucis,-si episcopis et quibusdam secundi ordinis sacerdotibus,patebat acccssus. ROB. TORIG. chron. a. 1178 t. 2 p. 73:

20 et vix in aliqua festivitate lot milites secum habuit,-si in coronatione sua. ArqoR. CAPELL. 11 8 p. 310:masculus non solet -si plena pubertate amare. B) encorrélation avec nemo ou non... ullus: EINU. Carol..20 p. 64: neque ullus ex eis est interfcctus -si tres

25 tantum. HRABAN. epist. 5 p. 389,18: quia nemo potestcalumniam. . . devitare, -si qui Omnino nihil scribit.Lupus epist. 14 p. 22: nemo postulet -si qui proprie salutiproficua fiagitarit. THIETM. 3,9 p. 108,5: bec pugnanullo -si tantum Ethelberto ...piacuit. Pria. DAMIAN.

30 Romuald. p. 105,5: vinum ibi nemo novcrat ne si...gravissimam quis egritudinem pateretur. OTTO FRIS.gesta 1,32 p. 51,14: nulla occasione -si gravissima demiremanere. Cl en corrélation avec nil ou nibd: WETE.Gall. 29 p. 273,26: inter quos nihii regnabat -si perfecta

35 karitas. WALAHFR. Mamm. oral. 6: in quo nu -si rep-peris ruinam. FROUM. canin. 2,9: qui nescit nu -si bellum.Wipo gesta 10 p. 32: nihil -si calamitatem futuram as-secuti sont. RuOTG. COL. I p. 2,28: nihil invenimus -sisupplicium. BERTHOLD. CON5r. annal. a. 1066 p. 272,45:

40 et nichil sibi -si bracchiuni collidene possent. à peine,seulement: THIETM. 6,80: magnam enim hanc urbemni] -si mute bombes tuebantur.

D) que (en corrélation avec aliud, aliter ou un terme decomparaison): RIÎ.IB. Anse. 24 p. 52: en quoque ... non

45 aliter -si fide illius volebat f irmari. AGIOS epic. Math..131: nil atiud nobis -si flere suave videtur. EIcnL.Sturm. 19 p. 375,12: monastenii defcnsionem a nulioalio quereret, -si a rege, imperavit. THIETM. 4,14 p.148,12: nom nit aliud est, -si timbra terre. Ivo epist.

50 J p. 72 (a. 1092): quid aliud est hic honor -si nous?BERTHOLD. CON5T. annal. a. 1076 p. 285,48: non alibi-si in synodo Romana.

E) mais seulement (cf. E. Lôfstedt, Vermirclite Studienzur lai. Sprachkunde u. Syntax. Lund 1936 p. 31 ss.):

1271 nisiotius - nissalis 1272

CosM. PRAO. cont. J 204: quia non omnibus, -si dignisdatum est a deo illud miraculum videre.

III) locutions: A) avec une conjonction: J) -si quod ouquia: excepté que, si ce n'est parce que: TRAD. Frising.358 (a. 816): quod non fuit ita, -si quod antecessores...traditam habuerunt. POETA SAXO 1,339 p. 15: -si quodquidam Widokindus ... 1 aufugit regem veritus. ADAMBREM. p. 69,12: qui dignus apostolice sedi videretur apopulo Romano -si quod per tumu!turn electus est.ARCHIPOETA 7,18,4: urbs. . . digna foret Taudibus ettopographia, f -si quod nunc utimur brevitatis via.RAYM. Poli 2 p. 238: nihil esse quod cornes querebatur,-si quod. . fugam arripuerit, 1-luco S. Via. didasc.V1,IV p. 121,28: quare antiquus flic populos, ... repro-batus est, -si quia sic solam litteram occidentem secutusest. 2)-si ut: a) si ce n'est que (complétif): Ivo epist. I p. 12(a. 1091): quid hoc facto surnmus Pastor nobis in-sinuat, -si ut nos dicti pastores oves erroneas ...inde-ficienti charitate consectemur? HIST. de via Hier. 123p. 222: nobiies vero viii ad nihii aliud intendunt -siut cedere possint. b) si ce n'est pour (final): WETr. Gall.29 p. 273,33: quod haud secus credo divina dispositioneactum, -si ut merita eius citius deciararentur. .RuoTo.CoL. 10 P. 11,3: quare hoc, -si ut non arguerentureorurn mata opera? THEGAN. 44 p. 600,17: temptatiopiissirni principis, ... nihil ob aliud fuisse creditur, -si utprobaretur eius bonitas.

3)-si si: sauf si: GERH. Auc. vita Udalr. 3 p. 389,41:totumque psalterium omni die explere solitus erat, -sisi eum impediret aliqua inevitabilis necessitas. EpJsT.Hann. 16 p- 37,6: eidem ioculatori ...precepissedicuntur, ut taceret, -si si mallet oculos perdere. BRUNOMAGD. bel]. 83 p. 79,22: nurnquarn dixit... cuin majoredevotione cordis, »aperiu, -si si speraverit sibi quart-cloque ianuam regni celestis aperiri. GUILL. MALM.gesta reg. IV 306 t. 11 p. 362: -si si qui vellent subnomine Niôing, quod nequam sonat remanere.

4) -si sicut: sauf de la manière où: DIPL. Ludow.Germ. 69 p. 98,25 (a. 854): ut.. .monasterium. . .uliam.inquïetudinem... ab episcopo... patiatur, -si sieurcetera monasteria... episcopis subiecta sont. DJPL.

Otton. JJ 3 (a. 961): monasterium pueliarum... subnostri rnundiburdii suscepimus tuitionem, ita ... ut,-si sicut pseesse monasterii regum est, nullus succes-sonamnostrorumaliquam ipsius sibi vindicetpotestatem.

5) -si quando, -si tum quando, -si cum: exceptéquand: THTETM. 4,50: nulla securitatis certitudo abhostibus concessa esset, -si tum dumtaxat, quandoad Bernam perveniunt civitatem. VINC. KADL. chron.

p. 58: qui sine liberalitate nullam estirnabat nominislibertatern; liberalem autem egere non posse -si corndandi non subpetit occasio. .PuYsioLoo. 21 p. 38: nequeeinm rugit onager -si quando escam querit.

B) avec adverbes: 1) -si forte: excepté peut-être:

IEINH. Carol. pro!. p. 6: in quo preter illius facta nonest quod admireris, -si forte quod homo barbarus...latine scribere posse putaverim. Acius vita 1-Iath. 6 p.168,37: porro cum hospitibus ...non Ioquebatur, -si

5 forte hurnanitatis gratia cuni bis refectionis temporecam esse postulasset. 2) -si obi: sauf là où: FIRABAN.epist. 2a p. 383,27: nain non recordor alicubi mefecisse in ipsis versibus punctos, -si obi 'que' pronomenvel 'que' coniunetio fuit. THANCIM. Bernw. chart. SI

'o p. 779,32: et hoc fieri nequit, -si ubi valida Dei manusquenque sibi attraxerit. 3) -si quantum: sauf dans lamesure où: THANGM. Bernw. 18 p. 766,43: deprecari,ut ab huiuscemodi invasione desistat, nec se intromit-tat -si quantum canones concedunt.

15 IV) emploi adverbial: seulement: A) abs.: AtJREL. mus.p. 62: ita cordis recessit a gremio, ut -si vocabulumtaudis tantuni retransmet. Lin. :Doniesd. 1 28 b: ibimodo -si Ij anima!ia et j vi!lânus. ib. li 106b: modoreddunt -si capot hominis.

20 B) non -si ou nonnisi ou nec...-si: Wrrr. Gall. 15 p.264,33: nec cam continere -si quattuor poterant. Rima.Ansc. 22 p. 47: diocesis. .. illa ... admodum parva erat- nam non -si quattuor baptismales habebat ecclesias.ANSELM. CANT. presc. et pred. col. 514: eterni(as in

25 qua presens est omne verum et nonnisi verum. BER-THOLO. CONST. annal. a. 1077 p. 291,48: non -si acceptaab ipso rege pacis et lidei securitate. GUILL. TYR, hist.rer. transm. Xiii 8 p. 566: nostris non audentibus incos irruere, eum nonnisi pedites haberent. spéc., emploi

30 pléonastique: STEPH. CARNOT. epist. il P. 889: de militi-bus nostris nonnisi tantum duos pro certo amisimus.construction elliptique pour nui!us nonnisi: CAPIT. reg.Franc. 1170,32 p. 346,5 (a. 817): ut monachis nonnisimonachus constituatur prepositus.

35 C) nondum -si: RIJOTO. COL. 42 p. 44,21: Germanuseius duodecimum pontificatus sui ageret annum,nondum -si vix prelapsus etatis quadragesimum.

V) employé pour introduire une interrogation indirecte:Wn-r. Gal]. 30 p. 274,35: non dubitatur -si eum statini

40 requies eterna susceperit.nisiotius, -a, -um [gr. vaoç, cf. VCO)TLX6Ç] insu-

faire: LEO NEAP. versio Ps. Cal!. 3,34: de -aterra.nissalis, -is f (myxa; cf bas fat. nixa et esp. dial.

nisu]. forme nisaris: CARTA a. 1021 (Menéndez45 Pidal, Origenes, 3 e éd. p. 391, n. 3). CARTuL. S. Mar.

Laped. 54 p. 170 (a. 1162).sébestier, sorte de prunier (Cordia Myxa L.): CARTUL.

S. Vine. Ovet. 14 p. 14 (a. 950): concedo ... kastaniales,prunales, .Ficases, -es vel quantum arbusta ibidem

50 abuerit. C.&RTA Leon. a. 1021 (Menéndez Pidal, Orige-nes, 3e éd. p. 391 n. 3): per il!a via et per illas nisares.CARTUL. S. Mar. Laped. 54 p. 170 (a. 1162):. dabosolares, nogales, pumares, ceresales, nisares, terrasdomitas. y . nisalaris et fixa.

1273 nissi - niteo 1274

nissi v.nissus, -us in. y . 2. nisus.1. nisus, -i in. forme nysus: Lui. MeIr. 1139 (c. 1180).

épervier: GULL. ÂPIJL. gesta Rob. 5,36: ut -us alaudas.CONSIJET. Bigorr. 13 p. 21 (a. 1097): -um et accipitremnon habeat. C0SM. Piao. 1,10 p. 24,22: falcones, -os,herodios et omne huismodi genus volatilium. UGUTIOs.v. nitor: hic -us, -i, avis que alio nomine dicituralietus, vel dicitur -us a Niso rege Megarensium qui inillam averti secundum fabulam mutatus est. ADELARD.BATH. eod. et div. p. 26,32: -um scilicet silvestrem,quem non alla ratione dornare poterat, musico in-strumento domcsticum fecisse. R0TLJL. pip. 21 Benr.11 p. 96 (n. 1175): bonum -uni. NICEL. WIREK. stuit.648 p. 33: oscula que -o misit alauda suo. Liu. Meir. I139 (c. 1180): reddendo unum nysum... ad nundinasRokeburgie. GIRALO, expugn. 1 IV p. 236: -i quem forteibidem domesticum habuerat curam. ib.: -o mansuetoet domesticato. Guitt. TYR. hist. rer. transm. 1H 16 p.135: nec avibus dclicatis, quarum prcda et volatu soletrecreari nobilitas, -is videlicet, accipitribus et herodiis.ROTUL. cart. 20 (a. 1199): per servicium unius -i mutua-ru. ALEX. NECK. mens. P. 100: -us (glosé etperver] etalietus. CAluvi. Bur. B 133,2: accipiter, -us (glosésparwer], capus atque ciconia, picus.

2. nisus, -us informes: nisusf: FORM. Augiens. C25.nissus: HENR. AUGUST. planct. 1130.

1) action de se redresser: a) ait ODo Oxoom.3 p. 37: quocienscumque illud Ave singulare vel nomenVirginis audiebat, in ipso niortis articulo -u debilivel devoto surgebat. GIRALO. topogr, 1,12 p. 38:nisi a-u... nomcn acceperunt. b) au figuré: Dut. Otton.11 250 a p. 284,8 (a. 981): si... eccicsiarum curamsublevare ad -um mclioris status studuerimus.

2) force, énergie: THE0D. EIJCH. mirac. Celsi 2:hune (pauperculum contractum) . . admoncre curabantquatenus concessis -ibus altare visitaret ...frequentius.FULCO. MELD. nupt. Il 471: nec adest in corpore -us.ALAN..INS. planct. nat. p. 461: planete.. . ad ortum -ucontrario peregrinant.

3) effort (Ucuno s.v. nitor: -us, -us i.e. conatio):a) physique: PETit. DAMIAN. epist. VI 5 col. 385B:cumque illinc draco captum ad speluncam suaniattraheret, bine miserabilis leo, quibus valcbat -ibus,reluctaret. HENR. AUOUST. planct. 1130: -ssibus utlentis non passibus anguis apertis I atque minutatimprorepit, sic pedetemptin / labitur in viciuru peccantcmmassa per unuru. GIJIBERT. Nov. vita 111 14 p. 203:munitio insolite fortitudinis, ita ut omnis corum -usmultis ridiculus videretur. b) (au figuré) zèle (expressionssignifiant de toutes ses forces, de toute la force de):omni nisu: THANOM. Bernw. ii p. 762,27: ad ecclesieutilitatem omni -u mentis et corporis insudabat.summo nisu: ADAM BREM. p. 147,1: summo -u conatus

est, toto nisu: WALTHARIUS 927: studet vitam totodefcndere -u. THIETM. 4,1 p. 132,10: amicos a ducisministerjo toto mentis -u amovcre studentes. GERI1.Auc. vita Udalr. 28 p. 418,35: toto -u servicio im-peratoris se innectere studuit. BERTHOLD. CONST, annal.a. 1079 p. 323,18: toto -u incessabiliter premeditarinon quievit. totis nisibus: THEODULF. cann. XLI 205p. 537: cui qui icecturum totis te -ibus addis. ACTU5pont. Cenom. p. 45 (IX s.): qui totis -ibus Domino

'o famulari studuit. ADAM EYN. Hugon. V 5 p. 249: adsuam ... perniciem totis -ibus aspirantem. ex totis -ibus:POETA SAxo 3,397: -ibus ex totis cepere lacescere belle.V. nixus.

4) application: HRABAN. catin. 13,33: nempe tuus -us15 semper sit de grege Christi. FORM. Augiens. C 25: quam

(litteram) tota -u perlegens in imo cordis recludi.spéc., expression ex -u et le gén., par l'effet de: VITAEmm. 12 p. 28,30: ex humilitatis -u sibi non reservans.Guinwr. GEM. Hildeg. 2 p- 409,4: sicut neminem ex

20 -u pulchritudinis sue alliceret.5) art: 1-IRÂBAN. catin. 38,3: psallendi -um, studium

curamque legendi. FRUTOLF. brev. 8 p. 62: qui cupiaspriscum modulandi noscere -um.

nitalmus, -i 'n. y . nyctalnus.25 nitecula, -e f. [niteo] ver luisant: UOUTIO Lu. niteo;

bec -a, quoddam animal quasi ignis in nocte lucens.nitedula, -e f lérot: AMARC. serm. IV 198: quem

vestit music, tcnsus / tergore castoreo, consuta -abysso./ renones crisii. y . netila.

30 nitela, -ef sivenitetla,-ef 1) éclat, brillant: WALAHPR.Mamin. 21,45: Jios canibus porcisque pares sententiaChristi / sancta vocans verbi iubet hos fraudare nitella.FL000ARD. annal. p. 126: altera ecclesia... pene similiresplendet -a.

35 2) ver luisant: WALAHFR. imag. Tetr. 24: umquamMuse si dilexere nitellas,/ stercora, clamores, cenosafluenta, tumultus,/ respondere tibi nequaquam di! fero.HERIC. vita Germ. metr. 205 p. 458: estque parum in-tacte carnis gessisse -as,/ intimus obsceno si non homo

40 punis ab actu I integritate sui studeat constate decoris.nitella, -c f P. nitela.nitentia, -e f [niteo] ce qui brille, ce qui est célèbre:

MwAc. Nynie 1V 87: quo pater omni evo mentissplendore coruscans / sideris ad speciem perfecta -a

45 fulsit.nitco 2. forme 3e pers. du sing.: nitit: PAUL. DIAC.

carm. 39,10.I) briller, étinceler: A) sens propre (PAPIA5 S.V. -etc:

fulgere, micare. Uourio: -eo, -es, splendere, lucere,50 candere): 1) en parlant de métaux ou d'objets de méial:

THEOOULF. carm. XXVIiI 225 p. 499: quis bene fuient-ent et pulchra toreumata, pannos. WALÀHFR. imag.tetr. 128: ast alia de parte -ens fulgore corusco / auratusdiscurrit eques. FULCO. MEL». nupt. 111 120: sic -et

1275 nitesco — nitidus 1276

armis:/ aerea cassis erat loricaque fulgurat acre.spéc., en opposant l'éclat de l'argent à celui de l'or:GODEFR. S. VICT. fans philos. I p. 37,56: aurco resplen-duit rutilans fulgore, / scd argenti -uit altera candore.2) en parlant de pierres précieuses: Ivo epist. 1 p. 120 5(a. 1094): quidam, querentes bonas margaritas, post-positis alus multis eque vel plus -entibus. 3) en parlantde l'éclat des yeux: WALTHARIUS 511: oculos con-cluserat ipse -entes. 4) en parlant du jour: GILO hist.Hier. 11 391: postquam clara dies -uit. ou d'objets 10éclairés par une violente source de lumière: WANDALB.horol. 23: que vicino torrentur sole sub Austmm, f utmage luce -eut. 5) en parlant d'un astre: PETR. RIGAAurora. Num. 20 p. 180: cum pleno lumine luna -et.

B) sens figuré: 1) briller, être remarquable, éclatant: 15a) absolument: BABI0 y . 41: tata -et Viola, -eat si pec-tore fido,/ si mecum maneat. ALAN. INS, Ânticlaud.IJI 447 p. 102: splendens habitu cultuque decoris fvirgo -ens. ALEX. NECK, laus div. sap. VI 212 p. 468:a& si nitidus rideat, ille -et. b) avec un ablatif de qualité: 20WALAHFR. catin. 5,28,15: forma decore -ens. HRÀBAN.catin. 13,18: ut -eas dogmate, parc, fide. WALTHARIUS79: primevo flore -entem. ORD. VIT. hist. V 9 t. iip. 359: bonitate -ens Adalardus. spéc., en parlant del'éloquence: SMAR. catin. I p. 614,X11111: istius eloquio 25pagina tata -et. GODEFR. S. Via, fans philos. I p.41,191: Plato / ...ore -ens. 2) briller, être célèbre:ALCUIN carm. I p. 184 y. 677: locus file -et signishucusque coruscis. WANDALB. martyr. al ]. 45: illorumque-et nomen, in unam/ quas egit pariter lex sacra mentem. 30POETA SAXO 1,336 p. 15: lune ibi villa fuit tantum,nunc pontificalis f ecclesie constructa -et clarissimasedes. WALTHARIU5 433: ad urbem f nomine Worma-tiam regali sede -entem.

11) briller de blancheur: THEODULE. carm. 11 41 p. 35453: candida ut eXtensis -car dalmatica rugis. HROTSV.Mar. 348 p. 14: fartent niveo candore -entem.

.111) être blanc (en parlant de l'écorce du platane):CAND. FULO. Eigil. ii 2,24: platanum. - .-entem.

.1V) resplendir de pureté ou de sainteté: HRABAN. 40cariai. 16,101: rasta virago -et nulle temerante pudorem,

f post partum pueri casta virago -et. ADAM S. VICT.(attribué à) 3 y. 26 p. 229: cum honore I matronali, fcum pudore / virginali, / -et coeli cardine. spéc., enparlant de Dieu: FuLca. MELD. nupt. I 16: hic Deus 45aptatur, Deus hic -et hicque vocatur.

V) être décoré, orné: FuLco. MELD. nupt. V 367:clipeum. . . / lignum pelle -et. GJL0 hist. Hier. 11 391:nostri -uere f vestibus.

nitesco 3. 1) commencer à briller, commencer à 50éclairer: PAUL. DIAC. carm. 44,20: qui sancta fasce -it.HROTSV. Àbr. 7,15: matuta -it, lucessit.

2) i.q. niteo, briller: CHRIST. Wencesl. 103: Wenceslausgratissime flore iuventutis -chat. PurtcH. Witig. 447:

gemmis ac auto vestita ara -it. ALAN. INs. Antielaud. V401 p. 135: hic ignis minus igne calet, plus igne -il.ALEX. NECK. laus div. sap. 111 437 p. 405: candore -it Iventer.

3) (au moral) acquérir de l'éclat, s'illustrer: SMAR.carm. III 8 p. 618: Jauto sermone -it. WALAHFR. Wett.617: obvia maiestas Christique immensa potestas /elevat inclines miro splendore -ens. GERÀRD. MOREs.delib. p. 178: 1111 adniittendi, qui omni sapientia -nul.PETR. DAMIAN. epist. VIII 14 col. 491 B : ut ... in con-spectu Dei sanctis virtutibus.. . -at. ORD. VIT. hist.IV 16 t. II p. 284: multisque virtutibus his... pie suc-currens veneranda -it. BABI0 295: fama fide careat,que cum volet, atra -unt. CARTUL. Naunib. 389 p. 359 (a.1197): amne opus banum ... tanta indubitanter infuturo -it et elucet gratins.

nithingus, -i ni. [ong, nord., niôing, cf. GUILL. MALM.gesta reg. 1V 306 t. II p. 362]. félon: QUADRIP. Walreaf(éd. Liebermann p. 393): wealreaf (id est mortuumref are) est opus niôingi.

nitido 1. 1) rendre brillant: Uou'rio s.v. niteo: -o,-as, nitidum facere.

2) nettoyer, purifier: THEODULF. catin. XLI,I 210

p. 537: bac veniente tue pandatur ianua mentis / qua-ante omni sarde carere queat. WALAHFR. carm. 5,76,4:et linguam veteri pressam rubigine vestris f post hiemesiam sepe graves -are triumphis.

nitidulus, -a, -um coquet, joli: JaFr. FISCAMN. deplor.quiet. p. 56,122: durit vaga et -a plateas civitatule interlascivientes pueros perlustraret.

nitidus, -a, -um 1) brillant: A) au propre (PAnAs:

-us, splendens. UGuTIa S.V. nitro: -us, -n, -um, quasinitori datus): 1) en parlant des astres: WALAHFR.Blaithm. 133: aurora ... / claruit et -us pulchro sol orberefulsit. WALTH. SPIR. Christoph, 11 1,222: hos inter -amcinXit galaxia zonam. ib. 4,173: in tenebris -i radioscognoscere salis. suée., qualifiant l'éclat du jour:ALCUIN. catin. I 958 p. 190: noctique ereptum -as meduxit in auras. 2) en parlant des métaux ou d'ornementsen métal: a) adj.: GE5TA FRANC. Hierosol. 21 p. 116:arma bellica et -a. spéc. l'argent ou l'or: WALAUFR.catin. 5,62,9: non fulvi -ive tibi fera dona metalli.RUOTG. COL. 30 p, 31,6: inter purpuratos ministros etmilites suas auroque -os. b) subst., l'argent: AELN.

Canut. p' 13,3,19: pure, -i fulvique metaila (u. Gertz ad

lac.) 3) s'appliquant aux liquides: a) à l'eau: POETA SAXO1,333 p. 15: qui ... abundat / fontibus et -is et pluribus.b) à l'huile: THEODULE. citrin. XVIII 7 p. 475: -o...olive. 4) (en parlant du corps des saints) resplendissant:Hnoirsv. Dion. 230 p. 91: truncatum ...pontificiscorpus morientis/ erigitur subito, -um splendore sereno.LEGEND. Gerh. minor (55.11 p. 478): qui ad sanctumcorpus venientes tain lucidumque ac in ipso diemartirium consumasset, invenenint.

1277 nitor 1278

B) (au figuré) brillant, remarquable: 1) en parlant del'éloquence: a) se rapportant à l'orateur: HRABAN.carra. 81,10: cloquio -um moribus egregium. b) serapportant au discours: SMAR. carm. lIT p. 618,15:eximios, -o serrnone repictos ... conponerc libros. 5

WALAHFR. carrn. 5,42,11: -i sermonis abundans. Aoiusepic. Hath. 194: tam -i eloquii. 2) brillant, célèbre:EUGEN. Vuto. sylI. 5,15: -issima Roma. ib. 17,3: inclyteCesar -us unus in arce. GIRARD. topogr. Iii 48 p.192: -issime fame vestre candorem. 10

IT) brillant de blancheur: LiuTc. Grcg. 15 p. 79,6:ad extrema perducto imbecilla membra corporis...candida facta sunt ac -a, ut ad instar lactis vel lane albcforis innoteséerent videntibus. FOLC. gesta Bert. 2,90p. 165,28 (a. 867): de farina -a modia V. WALTU. SPIR. 15

Christoph. II 4,114: -is remeavit in ethera permis.LAME. ARD. Mn. Ghisn. 134 p. 629,14: nive -ior.

111) pur, sans taches: A) (matériellement) propre:CAPIT. reg. Franc. T p. 87,31 (c. 800): ut vindemianostra nullus pedibus premcre presumat scd omnia -a 20

et honesta sint. RATHER. synod. 6 col. 559B: vas -uncum aqua pendcat ibique manus lavet post commu-nionem.

E) moralement: 1) honnête, vertueux (PAnAs: -us,.probus): HERIM. AUGIENS. vit. 274: nil ledens -as, 25

pins, pudicas, I mordebam luteas, bipas, petulcas.2) pur, saint: WALAHFR. carm. 5,25 a, 18: beatis /actibus vite -um mererij stemma percimis. CAND. FULD.Eigil. II 3,4: ac -is Christi succingitur armis. OR». VIT.

hist. 1 2 t. I p. 9: quibus ecclesie -a castitas et blanda 30

simplicitas prefigurate sunt.IV) élégant, soigné: PAPIA5: -us,... ornatus, cultus.Y) vigoureux: A) rempli d'ardeur: WLAHFR. cartn.

5,47,1: orbe voluta suo -e petulantia carnis / ventofiante perit. id . Wctt. 179: -a et lasciva iuventus. 35

E) en parlant d'une plante pleine de sève: WALTH.SPIR. Christoph. II 2,223: banc virgam -e gemmisfrondere invente.

nitide adv. 3) (au figuré) brillamment, avec éclat:HAOR. 11 epist. p. 741,9: magnitudinem excellentie 40

vestre -e spiendere audimus. Ce». Istr. 26,43: in nomineDomini operabantur -e. GEItAIW. MORES. delib. p. 50:que in.. .narrationibus pollerc -issinie consuevit.

2) excellemment, avec soin: CAviT. reg. Franc. T p.86,34 (e. 800): quatenus ibidem condigne ministcriales 45

nostri officia eorurn bene -e peragere possint. WOLFI-IARD.Waldb. 3,2 (1): -c coctas ... altario oblat-as impone.HIST. de via Hier. 70 p. 200: in potestate Christianorumqui ci serviunt caste et -e potins quam nos.

nitor 3. forme nictor: EUGEN. VULG. syli. 2,10. I) 50

s'efforcer de, tenter de: a) avec inf.: Wun'. Gal!. 12 p.263,28: ubi cum -teretur rcte laxare, apparuerunt ciduo demonia. Lu pus epist. 14 p. 36: quamobrem... abeorum (i. vitiorum)... falsa dulcedine quanta possumus

amaritudine separari -tanner. ANNAL. Xant. a. 794:quam heresim introducerc -tebatur. Dn'i. Hein. I 21(a. 929): eadem -timur agere augmeritando. CHRISTWencesl. 111: fidem christianam evertere -tous. T.HLETM.2,28 p. 74,8: avum . . . dolo capere -sus. DrPL. Conr. 11 75

p. 98,30 (a. 1027): ut nulla ... persona predictum coeno-bium proprietario iure aut beneficiali ordine. . . -taturinvadere. FULCH. hist. Hier. 11 14p. 423: opemqueritansut ... indilate succurrere -taris genti Dei. Vnçc. ann.431: .regales exercitus a transitu fluminis repellere -te-batur. RADULF. CADOM. gesta Tancr. 104 p. 679: contracivitas obsistere -titur. ACrA Henr. Leon. p. 170,12:eandcm sibi advocaciam usurpative pro pheodo sibi-titur vendicare. b) avec ut et subj.: PETR. RIGA AuroraXVIII col. 38C: -titur arte Saul rex, ut... bibant.

2) (abs.) faire des efforts: Lupus epist. 14 p. 32: namqui ad se hoc modo vocat Venite ad me qui laboratis',-tentes adiuvat. SAL0M, iii carm. 1,2,287: -titur invacuum, qui perdit ad u!tima nisum. THIETM,? 4,37:videbatur ...quod... traherent sarcofagum quod dom-terentur, corpus a Traiectensibus sustollitur. FULCO.MELD. nupt. IV 466: parmaque cum parma -tuntur adoscula dira. GESTATrev. cont. 123 p. 196,28: omnimodis-tens, si quomodo potuissct, Trebericam ccciesiam de-primeret.

3) s'exercer, travailler, (le plus souvent au figuré) agir(Uourio: -tor... laborare. PAnAs: -titur, laborat): DIPL.

Henr. 1V 296 (a. 1077): peticione ... Aquilegensis ecclesiepatriarche, subveniente ...Bcrta regina nec non allisnostris fidelibus ad hoc -tentibus ... tradidimus. ANDR.CAPELL. 16E p. 120: ea que dicitis, satis ratione -tuntur,si cor meum proprie annueret voluntati.

4) tramer, machiner, ourdir: CHRON. S. Bened. Cas.475,22: Ademari iunctus cum Neapolitis -tcbatur quid-dam dolose erga sucs. CARM. de bello Saxon. 2,36: nuncsupradictas etiam meminere qucrelas, f quatiter impulsicepissent talia -ti. METELL. Quir. 72,32: causas anni-chilari, / quas voluit -ti contra ius nobile templi.

5) accoucher: UouTlo: -tor ... parere, nam in partumaximus labor est et conatus, proprie pro parcre facitnixus.

6) essayer de, commencer à (PAnAs: -titur. . . inchoat):DrpL. Conr. H 140 X10_XtiC s., spur.): efflagitamus,ut, dum primum curiam vestram frequentare -tuntur,per presentem annum propriis bonis suis vobis deser-viant.

7) tendre à: a) suivi de ad: GUIBERT. Nov. vita III 4p. 137: ad hoc -tcbatur plane animus et sermo eius ut,qui eligeretur episcopus, sibi csset obnoxius. GoDEnt.S. Vicr. microcosni. 15 p. 44,6: ad virtutis ardua -ten-tem. GE5TA Franc. expug. Hier. 5 p. 494: Achaia etBulgaria et tota Grecia -tuntur ad eius famulatum. b)suivi de in: GERÀRD. MoREs. delib. p. 3: liii autem, quisimiliter -tuntur in hoc ipso.. .in imperfectione positi

1279 1. nitor - nitrura 1280

suœumbunt fragilitatibus. E pisr. Tegems. 1 103: in idfidutie -tens aliqua moi vestre enucleanda surir clenien-tic. GUIBERT. Nov. laud. Mar. Xlii col. 574: in excel-lentiam nautique deitatis omnis acies spiritualium -titur.

8) servir à (avec adj. verbal): GERARD. MORES. delib.p. 80: una (sc. nobilium geminaruin disciplinarum) addisserendum acutior, altera ad ea, que -titur instruenda,facundior (cf. Ism. etym. 2,23,2).

9) prendre son essor, s'apprêter à: 1-IROTSV. Gong. 136

p. 38: -tons ad patriam pergcre posthabitam. BERTHOLD.CONST. annal. a. 1077 p. 297,41: dum reverti ad dom-num apostolicum -terentur. - GUILL. TYR. hist. rer.transm. III 17 p. 137: Ursus - . . -titur se cominus ingerereconfiingenti (sic).

10) (trans.) amener quelqu'un à: PAUuN. AQUIL. cairn.12,9,3: inanis... gloria, / que me ventosa -tebatur subito

I fraude petite.Il) progresser, avancer (Uotmo: -tor ... gradi): EINH.

transi. Marc. 2,7: more quadrupeduni genibus mani-busque -rondo.

12) s'appuyer: a) au propre: THE0PJ-l. sched. 3,82:super duos clavos ferreos equaliter in mure, confixos-titur, GODEFR. S. VIcT. fons philos. 11505 p. 52: angu-lan !apidi -titur structura, b) ait CHRON. Lauriss.4,11 (Neues Archiv 36 p. 31): Widuchindus Saxo tyran-nidi -titur. e) par métaphore: ABELARD. glass. Porph. p.22,1: per homo' veto, cuius intelligentia in communiforma omnium -titur, ipsa communitas confusioni est,ne quam ex omnibus inte!ligamus. PETR. CEr.t. epist. I66 col. 511 C: omnis enim natura incorporee substantienu!!o materie -titur fundamento. ALAN. INS. Ânticlaud.III 199 p. 95: questio, diversis racianum -xa columpnis.

1. nitor, -is m. I) brillant: A) au propre: WANOALB.creat. mund. 81: ste!iarum -es. WALTH. SPIR. Christoph.H 2,103: salis -e. ERJLCL. color. I, X I p. 37: splendentemgemmis inferre -em. ALAN. INs. Antic!aud. V 25 p. 123:lupiter... f largitus ei florere -e. ib. .11 139 p. 77: lunaperfectos tandem circumfert p!ena -es. B) (aitéclat: I) d'une qualité morale: WALAHER. Blaithm. 62:vigens doctrinarum morumque -e. l4norsv. Agn. 31 p.93: fidei decora -e. PnrR. DAMIAN. epist. 115 col. 263C:miliaire -e virtutuni. CARTUL. Icaun. I p. 326 (a. 1138):honestatis -e. 2) d'une qualité intellectuelle: SMAR. catin.I XI p. 613: idem verborum fulta -e micat. WALAHER.catir. 52,63,4: pande mentis hie -cm. ANDR. CAPELL, 16G p. 195: 4e proprii sermonis -e.

LI) éclat: A) en parlant d'une chose blanche: WALAMER.

hort. 250: quorum candor habet nivei simulacra -is.FIROTSV. Agn. 247 p. 99: angelice prefulgentem vestis-que -en. B) en parlant d'une chose propre: CAPIT. Bened.3,276: die dominico.. non debere ... ea que ad -ont

vol hominis pertinent.. .exereere. RU0TG. Coi. 30p. 31: in balneis ouvrit lavantibus eutisque -cm queren-tibus vix aliquando lotus est.

III) beauté: WALAHFR. catin. 5,2.1,1: feux Gallia,fortibus tropheis, / ubertate soli, virum -e. hort. 24:antiquo languentia rura -i f reddere. ib. 384: efficitunguentum, ]ose quod nilnera carnis / atque cicatricum

5 deformia signa novarum / posse abolere aiunt, priscoet reparare -i. HEIT0 Wett. 21: -r vestium mutetur innecessanium amende nuditatis et frigoris temperamcn-tum. WALTHARIUS 456: incredibili forme decorata -e.WALTH. SPIR. Christoph. 119 p. 75,24: fades eius roseoquodam -e resplenduit. 1-IENR. AiusT. transi. Plato Phedop. 77,15: purpuream esse et admirandam -e. PEn.COMESTOR hist. scho!. col. 1467-: decoctionem ...ad-em faciei.

IV) pureté (d'une chose intacte): PETR. ALF. dise. clen.15 p. 48: moi vultus corrosit terra -cm. MON. hist. Polon. Il

p. 82 (1-lerbord): eodem -e atque verecundie observa-tione.

V) (par métonymie) qualité: WALAIIPR. cann. 5,29,3:non hoc pompa tamen condigna -ibus esset, / quos

20 morum et sensus cum probitate gens.VI) soin, qualité de ce qui est bien fait: CPIT. reg.

Franc. I p. 86,12 (e. 800): ut quicquid manibus labora-verint aut fecerint, id est lardum, ... ceram, faninam,omnia cum summo -e sint facta vel parata.

25

2. nitor, -is n;. t nidor.nitrum, -i n. forme nitruum RECEPT. C. VII p. 64. 1)

natron, soude naturelle: A) sens propre: 1) définitions:HRABAN. univ. XVII, II col. 461 A: -um a loco sumpsitvocabulum: nascitur enim in oppido vel regione Egypti,

30 Nitria, ex quo et medicine fiunt et sardes corporumvestiumque lavantur. 1-luius natura non multum a saledistat. habet enim virtutem salis, et similiter oriturcanescentibus siccitate littoribus (= Ism. etym. 16,2,7).ALAN. INs. dist. col. 874D: -um a Nitra provincia ubi

35 nasci solet dicitur, nec multum a salis ammoniaci speciedistat. Sicut enim hoc in littore maris fervor conficitsous durando in petra aquas maris, ita in Nitrea, ubiaestate pluvie prolixiores infundunt tellurem, ardornimius aquas excoquit in petram sali vol glaciei simili-

40 marin. Hac utuntur indigene ad lavandum. Ucuno s.v.niteo: hoc -tan, quedam species terre similis minutosabulo oui si aqua infundatur fumigat, ex quo niedicinefiant et sordes vestium et corpora lavantur. 2) emploisen médecine et chimie: REOEPT. C. VIT p. 64: galvanum

45 et nitruum teris cum aceto et mollis crassitudo f iat etuteris. id . B VII p. 42: -uni combustum crins malvarumagrestium exinde caput frequenter lavet. MÀP.PE Clav.VIII p. 195: accipies auri scripula liii... sulphuris vivi3 j., -i. 3 lI. Coij.. Salem. II p. 107: si veto strictum

50 ventrem habuenint, f iat eis clistere de mercuriali et mal-vis et oieo, -o et sagimine. ib. p. 405: -um album similevitro. ib. III p. 14: recipe sulfur vivum, aunipigmentum,tartarum, -um sulianum. THEOPLI. sched. 1,37: sumimleslaminas angenteas vol aureas et tores in mortaniolo aurco

1281 nitruum - niusaltus 1282

coin greco vel -o. GUILL. MALM. gesta reg. IV 377t. 1.1 p. 442: ubi colligitur quod quidam -um, quidamsalis gemmam vocant.

B) par métaphore: I) en parlant de la pénitence quiefface, qui dissout le péché: HRABAN. univ. XVII, Il col.4610: -uni autem nostrum et herba fullonis penitentiaest; ecclesiasticus qt5oque sermo, qui aguit et increpatet corripit delinquentem, moderatioris -i habet simili-tudinem. ODILo Sunss. transi. Sebast. 64 p. 288: nonante. . ,quam et mentes -o confessionis ac penitentie,coupent quoque aquis diluerent. 2) en parlant de l'espritlui-même fortifié par la pénitence: ALAN. INS. dist. col.874 0 : -um dicitur mens que induratur per correctionem.

nitruam, -i B. y . nitru;n.nitura, -e f [nitor 3.1 appui, protection: ANDR.

CAPELL. II 8 p. 307: antequam ad predictum possetdevenire palatium, obstabat antemurale quoddam mu-nitissimum ad palatii -am adstructum, ad cuius custo-diam milites erant duodecim fortissimi deputati.

nitus, -a, -um y . neo.nivalis, -e forme nivialis: bu. NEAP. Seb. p. 24,12».

I) neigeux, couvert de neige: 10H. Scor. glos. Mari. Cap.33,10 p. 43,24: quia circulum Saturni -cm esse prui-nosumque fisici dicunt. DicuiL. mens, p. 40: sequiturNivaria acre nebuloso et coacto ac propterea semper-is. CARM. var. J 21,1,7: Athlas inferior predictis mon-tibus altis, / inde corona caput cingit sublime -is. FIROTSV.gesta pref. 5 p. 201,16: ubi ornais semita -i densitatevelaretur obducta. ARNIJLF. AUREL. glos. Lucan. X 205p. 509: Saturnus est effectivus giaciei et nivis et ideodicitur preesse -i zone, est enim frigidus et siccus.

2) neigeux, blanc comme la neige: CARM. Scott. 11 Isol. 3,3: insequitur binus numerus decore -il siibnixus-que niger terni monstrantur et albi. spéc., en parlantd'un objet brillant: SEDUL. cairn. 2,39,15: gladio corusco

/ atque munitus clipeo -i.3) glacial, froid comme la neige: a) au propre: WA-

LAHFR. carm. 5,75,5: in domo frigus patior -e. EGIIERT.Lnoo. rat. 2,453: de irigoris amne -i. b) air CARM.cod. Vat. (5330) 19,11: voce -i al(i)ter reseratur frigusamoris.

nivasco 3. [nix] (inchoat.) neiger: Uourio s.v. nubo:river, -as, ningere, unde -o, inchoativum. s'. nivesco.

nivatus, -a, -um [nix] I) adj. brillant: UGU110 S.V.

-atus: -us, -a, -um, splendidus. 2) subst. f., eau de pluieou de la fonte des neiges: UcuTlo s.v. nubo: hoc nilata vel-a, aqua veniens ex nubibus et nivibus. s'. niblatus, nilatus.

niveo 2. ici forme nibco briller de blancheur: PAUL.ALB. catin. 9,104: unio ut eonclis claret candetquenibetque / sicque Deus Cristus pellet sub littera recrus.

nivesco 3. [niveo] (air briller de blancheur:PAUL. Ais. carm. 9,86: lex pretiosa nitet miro candore-ens f ludicior sole fulgenti murice cieli. y. nivasco.

niveus, -a, -um I) neigeux, couvert de neige: UouTIo

s.v. nubo: -us, -a, -uni, nive plenus. GIRALD. topogr. 1,6p. 27: arque... in -am glacialemve naturam concrete.

2) blanc (comme neige): WALÂHFR. Mamm. 6,22:-i...apponens mimera lactis. WALiTR. SrIR. Christoph. II1,215: -us... cignus. PuRcli. Witig. 533: -a ... columba.CALTER. CAsTiL. Alex. VII 383 col. 537C: -o... marmoresituera. 1-lex. Prior. p. 148: -is involuta linties. BER-TI-JOLD. Zwir. chron. 35 p. 250,27: -a canitie decorus.LAMI3. Aao. hist. Ghisn. 143 p. 634,12: -a barba.

10 3) blanc: THEOOTJLF. carrn. 28,246 p. 500: iste tuodictas de nomme, Cordoba, pelles, / hie -as, alter pro-trahit inde nibras. TRANSL. sang. Dom. in Aug. 1: quem(sc. sanguinem) -a agnellus fudisti / carne tenellus.RuoDl, V 85: omnino -i gambis pedibusque nigeili. Ivo

'5 epist. J p. 18 (a. 1091): instnimentum etiam -i candorisad ordinandos capiilos. GUILL. TYR. hist. rer. transm.X 2 p. 402: capillo et barba fuscus, came tamen medio-enter -us.

4) brillant: WALAIJFR. bort. 395: -is Arabum. . .gem-20 mis. CALTER. CASrIL. Alex. Ui 140 col. 489A; stabat

ab opposito -is pretiosus (y. I. speciosus) in arrois.5) pur: a) sans péché: l-lRorsv. Agn. 414 p. 104: ani-

main -o candore coruscam. b) saint: PAuuN. AQUIL.canin. 1,55: Petrus -e depromit gaudia vite. PAUL. DIAc.

25 catin. 39,41: hoc -um sacra preliba murais in ara iudieisaltithroni punis. HERIc. vita Cerm. metr. 4,110: sacro-que exercita verbe / pars vulgi potior -um baptismasubibat. VITA Otton. 2,8 p. 50,7: sacerdotalibus vesti-mentis indutus ... ut effera corda gentilium -o demul-

30 ceret aspectu.nh'ialis, -e s'. nivalis.nivicollinus, -a, -un-s [nix et collis] qui habite des col-

lines ou des montagnes couvertes de neige: JOH. SARI5B.polier. U 27 p. 144,1: cum adversus -os Britones regis

35 esset expcditio produccnda.nivo I. neiger: UGuTLO S. V. nubo: item a nix, -o, -as,

ningere.nivosus, -a, Lum neigeux (Uouno s.v. nubo: -us, -a,

-um, nive plebus): I) constitué par de la neige: BERTHOLD.40 Comm annal. a. 1077 p. 302,22: in cuius devastatione

-as algoris nimietates sic cum suis quanquam vi.x per-pet iens.

2) couvert de neige: WANDALB. mens. 13: campis-is. ib. 343: et in faciem teilus coincera -am. ErnsT.

45 Tegerns. 14: quando -o prosternimur pavimento.3) abondant en neige: BERTHOLD. CONST. annal. a.

1060 p. 271,18: hyems satis dura et -a.niusaltus, -i n;. [germ. niu et sait, y . ALMA XXII

(1951-52) p. 1351 viande fraichement salée, salée de-50 puis peu: CAPIT. reg. Franc. J p. 86,10 (e. 800): quicquid

manibus laboraverint aut fecerint, id est lardum, sic-camen, sulcia, -us. ib. p. 89,33 (e. 800): de capris ethircis. - . nobis rationes deducant, et per singulos armes-os crassos nobis inde adducant.

1283 nix-1.noa 1284

nix, -vis f. formes; nom. nivis: PAULIN. AQUIL. carm.1,41. nom. niveni: ANDR. BERO. Lang. p. 227,5. I)neige; A) au propre; ANNAL. Xant. a. 873: -x totamsuperficiem terre cooperuit. POETA SAXO 2,241 p. 24:-ve perpetua. STEPH. TORN. epist. p. 434: frigus -vis 5

congelate. WALTHARIUS 188:-x glomerata. CosM. PRAC.cont. 1203: tanta multitude, -vis fuit, qualem nullus ho-minum se vidisse dicebat. CAwruL. Austr. sup. 1 267 p.394 (a. 1185): a summitate moncium, sicut -x labitur etymbres fluant, usque in alvcum Danubii. souvent au 'oplur.; WALAHFR. carm. 5,38,50: rursus in aeriis -viumvis Alpibus altas / fecit habere moras. MIRAC. Lamb. Ip. 515: -vium enormis exuberantia. ADAM BREM. P.256,14: -ves altissime. Oi-ro FRIS. gesta 1,21: per -vesdeambulando. PETR. COMESTOR hist. sehol. col. 1262B: 15

pro solutione -viurn Jacta in montibus. VINC. ann. 415:eum... per... pessimos algores -vium... deducunt.

B) par métaphore; 1) (au pluriel) indiquant la blancheur;a) en parlant de cheveux: GOZECH. epist. 33: prematurasinspergit capiti -ves. ALAN. INs. planct. nat. p. 506: 20

pruina etiam senectutis, crinem suis -vibus tentabataspergere. b) en parlant de fleurs; ALAN. INS. planct.nat. p. 447: grandine perfusus florum pluit ille ligu-strum, / et pratis horum iussit messe -ves.

2) avec idée de pureté, d'honnêteté; HRABAN. univ. 25

XI, XVI col. 3260: -x a nube, unde venit, dicitur, etsignificat aliquando candorem iustitie.

3) en parlant du baptême; IIRABAN. univ. XI, XVIcol. 327A: -ves baptisini profusionem significant.

4) en parlant des malheurs qui fondent sur les hommes; 30

HRABAN. univ. XI, XV.! col. 327À: 'qui timet pruinam,irruet super eum -x'; pruinam vero in loco presentemtribulationem intellexerunt.

C) en parlant d'une naissance due au hasard; CARM.Cantabr. 14,4a,7: -vis natum (-ve gravide mulieris duxit 35

secum).II) nix alba: MAPPE CLAV. CCXV p. 228: invenies

flores veteres duratos et adherentes terre, factoslapides... Alii floruerunt competenti tenipore, sicut -xalba, quas [sic] eum inveneris, ita leva cum vana terra 40

et floribus.fixa, -e f [pour myxa] sébestier (Cardia Myxa L.):

GLoss. medic. (Heiberg) I p. 48,18: -a, species arboris,huius arboris parum frigidissimam virtutem habere sus-picamur... manifeste stipticum apparet et frigidum. 45

AELFR. Angl. Sax. vocabul. p. 33: nomina arborum...coquimella vel prunus vel -a, plum-treow. r. aussinisalaris et nissalis.

nixadra, -e f [ong. inc.] produit colorant ou médi-cinal d'origine orientale; CARTA Tainiens. a. 1163 (Hi- 50

storiae Patriae Monumenta, Chartae 111312 col. 884b):Mardi libras centum implicatas in lacta, in -a, in crocoet auriplumento.

nixi r. nisi.

nixum, -in. y. nexuin.nixus, -n, -um pour subaixus dans la formule subnixa

stipulatione, qui oblige; MIRAC. Pirm. 19: hune.. do-minus sous ad sepuichrum pontificis -a stipulationedonavit.

nixus, -us m. 1) action de s'appuyer, d'où soutien;WALTH. SPIR. Christoph. II 2,206: in -u baeuli coramtestudine templi / inveriere virum.

2) effort: a) de l'accouchement; UOUTiO s.v. nitor:hie -us, -us, i.e. partus vel eonatus. b) effort, tension del'esprit: Con. Croat. 11 p. 1 (e. 1097): que recte man-damus ad perfeetam exequtionem eommuni voto 5m-

cere omni -u animi.. . ducere Jaboremus. r. nisus.no I. nager; 1) ait a) absolument; WALAHra.

carm. 5,41,4: pisces -are vetet. BRUNO QUERE. Adalb.10: emisso equo dedit se in mare. -at sonipes. RUODL11 5: quicunque comederet ex bis! piseis, quod nequeatsubtus, supra sed aquam -et. HENR. Auo. planet. 151:proque sua specie volitant, -ant nata liquore. Hn.DE-GARD. phys. 5,11: idem piscis interdum in puramaquam -al. LAMB. ARE). hist. Ghisn. 134 p. 629,13: pervias et meatus aquarum hic illic prona -aride. b) (formeréfléchie) se baigner; WALAHFR. Wett. 420: his comitessese -antes in gurgite thermis.

2) par métaphore; WALTH. SPin. Christoph. II 6,261:et quia trans magnum Christo duce -av.imus aequor.

3) au figuré: CARM. Sur. B 62,5,4 p. 20: bine caligantmire novitate / oculi -antes in palpebrarum rate. NicoL.CLAR. epist. 111 col. 1596 3 : consuevit amor -are supranubes et aque non possunt ilIum exstinguere.

J. noa, -cf. [celtique *nauda; r. FER' 7,53] formes;noha: CARTUL. Trappe p. 584 (a. 1173). acc. sing. noem:CARTUL. Jeaun. I p409 (a. 1146).

I) noue, prairie marécageuse; CARTUL. Pared. Mon.

93 p. 50 (Xle s.): pratum dictum Grossa -a. CARruI. S.Petri Carnot. IJI, V.! p. 628 (e. 1090): viridarium ... cuni-a inter duas aquas. CARTUL. S. Alb. Andegav. 11 827 p.304 (a. 1082-1106): pascue quas -as dicunt. CARTUL.S. Stcph. Divion. 176 p. 96 (X le s.): partem silve... et de-is que ex parte bosci Versantis sunt. CARTUL. Andegav.III 287 p. 182 (c. 1130): concessit... quedam pascua etquandam -am. CARTUL. Tiron. T p. 224 (e. 1135): prataet -as que sunt ad rivulum. ACTA Pont. 27 p. 45,22 (a.1143): ab essarto Galterii, sicut -a dividit. CARTUL. S.Magd. Castrodun. 23 p. 28 (e. 1153): concessi ut -e adcensura dentur. CARTIJL. AureavaIlis 16 p. 25 (a. 1153):dimidium -e de Morval. CARTUL. Trappe p. 584 (a.1173): duo arpenta prati, unum est in Longo Prato etalterum ad noham de Campellis.

2) ruisseau intermittent en terrain marécageux; CAR-

-ruL. S. Mar. Firmit. 17 p. 53 (e. 1155): -e que in pre-dictam vauram exeunt quando aque crescunt et piseatioearundem -arum. ib. 233 p. 188 (a. 1142-44): usque ad-am que lent in lacu de Cuisse. r. nauda, nodula et noellun,.

1285 2. noa - nobilis 1286

2. noa, -e f. noue, vessie natatoire: MONÀST. Angi. VI304 b (Cana Baldewini ad coenobium de Twyneham):decimam de wrek ... pretcr de grespeis (baleines) cuiussinistram -am de jure antiquo habere debent,

noan indécl. [vocalise d'origine byzantine] noeane, 5formule de solnusation des modes ecclésiastiques: .BERN0ton, prol. 13 p. 77a: -n, noeane. nocis, noeane. in quibusmagis intelligimus syllabas modulationi aptas, quantsignificativas rerum notas. p. noanneane, noeane, noeagis.

noane V. noeane. lanoanneane indécl. [vocalise d'origine byzantine] noeane,

formule de sol,nisation des modes ecclésiastiques: Ps.}'IUCBALD. harm. inst. (Gerbert, mus, sacra t. I p. 130):hec est forma -e habet enim V differentias et VIII loca innocturnis. Mus. ench. p. 158: utpote -e et nocagis et 15

cetera que putamus non tam significativa esse verba,quam syllabas modulationi attributas. V. noeane, noeagiset noeane.

noba, -cf. i'. nova.nobe y. noveni. 20nohella, -e f t'. novella.nobem y . novem.nobember -ris, -e y. november.nobever y . november.nobilicus, -a, -um [nobilis] tenu par un 'nobilis', par 25

un homme libre: TRAD. Frising. 1273 (a. 977-81): inIoco quod dïcitur Suapinga -as hobas VIII, insupei-pratoruni hobas V. y. nobilis J) H).

nobilis, -e formes: novilis: Con. Bar. 114,12 (a. 1001).nubilis: Con. Cavens. I p. 109,14 (a. 882). nom. sing. 30nobili: REG. S. Alex. p. 367,29 (a. 987). novle: CARTUL.S. Mar. Via Lata p. 34,12 (a. 1007). nom. pl. nobili:DIPL. Amulfi 38 (a. 888). abl. pl. nobilis: Con. trad.mon. Lunael. 64 p. 38. superl. nobelesimus: ANAST.chron. p. 293,26. nobillimus: WORMON. Paul. (Rev. 35Celtique V p. 436,29). EUGEN. VULO. syll. XII 2,1 p.420. VITA Chrod. 24 p. 566,40. CONSTANT. Adalb. Ietc. nobillissimus: Dia. Odon. 41 (a. 896). novilissi-mus: CONCIL. Baiuw. p. 232,15. TRAD. Frising. 197 p.189 (a. 804). coup. novilior: Côo. Bar. 12 p. 5 (a. 957) 40et 111 p. 3 (a. 971).

1) adj.: A) connu de tous, fameux, illustre (PA1'TAS:-is.,. nominabiiis vel non vilis; cuius gcnus vel nonienscitur. Uou'rio s.v. nosco: -is, -e, quasi notabilis, -e,qui facile notatur, scilicet cuius nomen et genus cog- 45noscitur): 1) en parlant d'un homme: HRABAN. epist. 14

p. 402,30: Beda magister -is ac ceteri patres. .ib. 39

p. 477,33: -issimi doctores, beatus vidclicet Hieronimusatque Augustinus. ADALU. MAGD. chron. p. 154: quipostea clan et -es in Francia extiterunt. GERARD. 50MORES. delib. p. 46: psalmographus -issimus. GALTER.CA5TIL. X 450 col. 572 3 : fabricata domus qua -ecorpus / exigua requievit humo. PETIt COMESTORsen. XLI col. 1818D: philosophi -es.

2) en parlant d'une famille (maison royale ou autrelignée): FRULAND. Leud. p. 358,5: -is prosapie vitsanctus. VITA Rup. p. 157: ex -i regali progenie Franco-rum ortus. CARruL. Ultraiect. T 145 p. 140 (a. 996):miles -i parentum prosapia progenitus. THLETM. 3,5

p. 102,22: prolem -ioribus coequalem. WIDUK. 1,2:gentem antiquam et -cm. ib. 1,30: -i genere ac faniiliaantiqua natus. Dia. Otton. III 319 (a. 999?): -i genea-logia procreatus. Ono FRIS. gesta 1,20: ex antiqua et-issima Gwefforum familia. ib. 2,31: de -issimo Roma-norum descendit sanguine (cf. sens B).

3) titre honorifique: a) s'appliquant au roi et auxmembres de la Jàinille royale: Liu'rc. Greg. I p. 66,40:in diebus -issjmj principis et semons regis Francorum.Lupus epist. 14 p. 20: -issime illius (se. Karoli Magni)femme. HRABAN. epist. 18 p. 424,2: tex -issime. Dia.Ludow. Germ. 26 (a. 840): dive memorie genitorisnostni -.issimi augusti. ANNAL. Xant. a. 851: -issimaimperatrix nomine Irmingard. RICHER. 11 P. 98: inter-issimos reges. DIPL. Conr. Il 207 (a. 1034): per inter-venturn dilectissime coniugis ... Gisele -issimeque prolisscilicet Henrici regis. CARTUL. S. Lambert. Leod. IP, 48,9 (a. 1096): imperante -.issimo Heinrico tercioRomanorum augusto. Fam. I epist. (Otto Fris. gesta)

p. 4: Paliologum -issimum principem Greconim. ib.1,9: suscepit.. ex -issima compare sua Agnete duosfilins. MON. Strig. 1 p. 85 (a. 1134): regnante -issimorege Ladisclauo. b) nobilis ou nobilissimus, s'appliquantà de hauts personnages: VITA Juniani (MGTT, SS, ter.Merov. 1H) p. 77,26: vin -issimi, . ,Runicii pontificis.GENEAL. reg. Franc. p. 522: Leodetium. . .-em maioremdomus. DH'L. Caroli 11,11 309 p. 184,13 (a. 868): Gerar-dus illuster contes et -issima eius coniux Berta. DIPL.Conr. 125 (a. 915): dilecta -isque coniux nostra Chuni-gund. DrI'L Ludow. IV 16 p. 41,7 (a. 941): Rotgeniocomite -issimo. D.i pL. Otton. 1 249 p. 357,11 (a. 962):interventu ...Rodulf ï ducis -issimi. EPIST. Tegerns. 1. 87(a. 1003-13): domno O. comiti -issimo. CARTUL.S. Florent. Pictav. 68 p. 87 (a. 1043): S. Petronille-issime abbatïsse. Ivo epist. I p. 14: Adele -i comitisse.ANON. gesta Hung. 3: -issimus dux Scithie. ib. 14: inlegatione illa de -ioribus personis. Ono FRIS. gesta1,22: -issimus marchio Saxonie Albertus. ib. 2,16: G.marchio de Monte Ferrato, vir -is et magnus. c) prédicatappliqué aux destinataires lares par la chancellerieapostolique: AcrA pont. Rom. Gall. D 35 p. 116(a. 1157-59): dilectis filiis -ibus vins G. Porcelleti,P. fratri eius, H. sacriste, V. .Porcelleti et militibus deBorriano, Çeudaniis Sanctis Cesanii, salutem. d) hommequi appartient à la classe aisée: USAT. Banc. p. 7 n. 2:baiulus... si -is est et panent frumenti comedit cotidie. e)membre de la noblesse romaine antique: J0H. SCOT. carm.app. 1 (MGH Poet. 111 355): -ibus quondam fueras con-structapatronis/subdita nunc servis heu male, Roma,ruis.

1287 nobilis 1288

4) en parlant d'ut, peuple ou d'une province: RtJOTG.COL. 24 p. 25,6: -is Francorum poputus. POSTA SAXO2,380 P. 28: Grecorum -e rexit f imperium. ORD. VIT.

hist. VIII 5 t. III p. 292: -j... ducatui Normannie. OnoFRIS. gesta 2,43: Maguntine civitatis -e territorium. id .chron. 4,32 p. 224,27: bac (se. lege) -issimi Francorum,qui Salici dicuntur. ANON. gesta Hung. pref.: -issiniagens Hungaric.

5) en parlant d'une cité ou d'un bourg: POETA SAXO1,367 p. 15: ad Pompelonem quod fertur -e castrum fesse Navarrorum. RUOTO. COL. 16: Magontia, urbs -iset opulenta. BRut4o QUERF. fratr. 11 p. 727,23: maxi-mam ... urbem huius regionis quondam -cm Pragam.ADAM BREM. 1,1 P. 4,4: Hammaburg -issima quondamSaxonum civitas. VITA Annon. I 2,12 p. 488a, 35:Mogontiam, Germanie -issimam et populosam civita-tom. ORD. VIT. hist. Vi]! 13 t. III p. 337: Brioniam,-e castrum. Ono FRIS. gesta 1,8 p. 24: Turegum,-issimum Suevie oppidum. GUILL. T g . hist. rer. transm.11121 p. 143: Mamistra una de -ibus eiusdem provinciecivitati bus.

6) en parlant d'un fleuve: Ono FRIS. gesta 2,46 P.153: Rhenus -issimus fluvius. AN0N. gesta. Hung. Il:dicebant ... quod ... ibi confluerent -issimi fontes...Danubius, Tyscia, Wag. G]RALD. topogr. 1,7 p. 30: -esfluvii.

7) en parlant d'une abbaye ou d'un évêché: ANNAL.Qued. a. 1014 p. 82,51: Frethunensium -0m congrega-tionem. ADAM BREM. P. 111,6: -cm ... episcopatumsortitus est. VTTA Meinw. VII P. 10,25: -e principalisecelesie monasterium. RoB. T0RIG. chron. t. I a. 1034

P. 38: -e edificare coepit...monasterium.8) en parlant d'une construction: .HELOAUD. Rob. 5

p. 64: palatium.. -e. GALL. ANON. chron. P. 436 (79,8 M.): quoddam -e satis ac forte castrum. OnoFRIS. gesta 1,13 p. 28: -ibus templis et edificiis. GoDEnt.S. VICT. fons philos. II p. 52,500: Jerusalem...septamuris, aggere -i vallata.

9) en parlant d'une chose: HRABAN. epist. 47p. 502,10:opus -issimum, quod sanctus Iheronimus ... confecit.LAMU. Tun'. Herib. 2,17: decebat enim, ut -is tes, actain -i civitate, nobiliter exciperetur -issima iucunditate.

B) noble, par référence à la parentèle ou à la souche(cf. sens A 2): 1) en mentionnant un rapport de parenté:a) en général: VITA Anstr. p. 66,26: vit -is Base,... /-ibus ortus parentibus. FROUM. carni. 14,6: -ium genitusde stemmate patriciorum. ANNAL. Sangali. IV a. 958:Purehardus vit -is, ex antiquorum regum prosapia ortus.Tnrnni. 6,75: ex -issimis natalibus genealogiam ducens.CONSTANT. Adaib. 1: genus ab attavis et supra -illimum.COSM. PIc%o. cont. I 204: unus capeflanus Mobus-i genere. b) s'appliquant: rx) à des enfants de famillenoble: VITA Sadaib. p. 57,1: adunatis centum sou ampliustam ex -ibus liberis quam ex proprio officie, puellis,

Christo domino dicavit. EIOIL. Sturm. 2 p. 366,31:-cm puerum suo cuidam presbytero ...commendavit.NOTK. BALB. gesta 1 1 p. 2,17: pueros -issimos, medio-cres et infimes. VITA Odil. I p. 43,27: ut puella -[s sibimitteretur. ODo CLUN. Ger. p. 302: sicut -ibus puonsmes est. VIrA Meinw. I p. 4,18: pueros tam -es quaminferioris conditionis in scolarn congregatos. 3) à desfemmes: THEGAN. Ludow. 20 p. 595,24: alios -ibusfeminis coniungunt et propinquas eorum fui05 nobilium

10 in coniugium compellunt accipere. REGIN0 chron. p. 114:quandam -cm puetiam. . . sibi coniugii foedere copu-latam. THIETM. 2,35 P. 82,13: de marre quamviscaptiva et sclavonica tamen -i et ex rege prcdicto geni-tus. LEGEND. Enter. (58.11 p. 454): virgo -is, utpote orta

15 de regali prosapia. y) à (les clercs: FLODOARD. annal.

p. 104: eligunt sibi Catalaunenses quendam -cmadolcsecntem clericum (cf. GESTA Norm. p. 533: cumal j is -ibus tam clericis quam laids).

2) expressions: a) -is generc: REGIN0 chron. p. 111:20 que -is genere fuit, scd, quod magis laudandum,

nobilitate mentis multo prestantior. AD5O Waideb.

p. 1176: quedam iterum femina genere -is. AIM0IN.FLOR. gesta Franc. P. 139: quidam vir genere -is. GESTAepisc. Aïutiss. 11 41: -es genere, -iorcs sanetitate, b) -is

25 carne, secundum carnem sive carnis origine: Doc. Lue.V 3, 1085 p. 29 col. I (a. 904): vin secundum camus...oniginem -is. FLODOARD. hist. 14 col. bIB: RomulfusRemense rexit episcopium, vit carne -is. GULL. TYR.hist. rer. transir. XIX 4 p. 889: -0m came et moribus

30 feminam. VITA Meinw. 142 p. 73,12: vive, vcncrabili,secundum cannent -I. GWLL. TYR. hist. ter. transm.XII 8 p. 522: dominus Guido, secundum cannem -is,Viennensis archiepiscopus. VITA Wulfr. p. 662,14: fuitenmm carnis origine -is. c) -is sccundurn seculi digni-

35 tatem, secundum seculum, ad seculum sive iuxta mundidignitatem et autres expressions similaires: VITA BertiniI P. 765,16: fuit igitur quidam vin -is, hononificus etiamcornes secundum vanam huius seculi dignitatem. VITAAudomani P. 754,15: ex -ibus et inclitis secundum

40 seculi dignitatem ...ortus fuit parentibus. VITA Meinw.54 p. 44,3: secundum seculi dignitatem -issimus. VITALiutg. 11 2,34: quedam ad seculum -is femina. TRAD.Ratisb. 603 (e. 1060-80): quidam secundum seculum-is homo. ib. 604 (a. 1068-80): duo fratres iuxta huius

45 mundi dignitatem -es.3) (sans mention de parenté) qui appartient à la classe

nobiliaire: REGINO P . 140 note: Ruodulfus licet -is,stultissimus tanner, f rater seilicet Conradi et Gebehardicomitum. HIST. mon. Volte 18 (a. 1031-49): -ium

5° tunc temponis -issimus quidam senior. Ivo Pan. VI 102col. 1271: de Francia -is vit quidam -cm de SaxoniaSaxonum loge duxit uxorem. GRADAN. 11 causa XXIXGrat.: cuidam -i mulieni nunciatum est quod a f iliocuiusdam nobilis petebatur in coniugem. STATUT.

1289 nobilis 1290

Cisterc. a. 1188 p. 108:-es laici venientes ad monasteriuninon fiant conversi scd :monachi. GUmL. T yn. hist. rer.transm. XJV 1 p. 607: sororem comitis Patritii, -S deAnglia vin.

4) par opposition à un simple chevalier: PETR. C0ME5-1OR hist. schol. col. 1470: quod timens dedit filiamsuam uxorem militi plebeio ne filius ex ea nasceretur-is et potens. CONST. li p. 566 (a. 1200): pacen2 vin-es et alii milites iuramentis suis assccuraverunt.

5) (au camp.) degré dans la noblesse: AIMOIN. FLOR.gesta Franc. p. 116: quia erant materno latere minus-es, ad regni quoquc gubcniacula estimabantur foreimpares. ANDR. CAPELL. I 5: -is mulier dicitur ex va-vassonis vel proceris sanguine orta vel eorum uxones;-ior femina nominatur a proceribus sumpta.

Cl notable (= boni hommes), dont le témoignage estgaranti par la notoriété: BREV. NoTrr. a (SalzburgerUrkundenbuch li p. A 9): cames isti -es et voracesviri fuenint. FORM. extrav. 9 p. 539: -ium virorum asti-pulatione firmare .rogavit. ib. 18 p. 544: sub presentiaepiscopi vel sacerdotum ibi consistentium ac -ium lai-COMM. CÂRTUL. Biterr. 9 p. 8 (a. 897): vos, dominecpiscope Fructari, in presentia canonicorum vestrorum-iumque viroruni. CAïcrut. Clun. I 286 p. 286 (a. 927):ut aliorum -ium vmnorum manibus robonaretur. C&RTUL.Brivat. 30 p. 55 (a. 992): manu mea propnia eamconfirniavi et -ium virorum finmari optavi. ODo CLUN.sen. col. 722': nam non quique pagenses, verumetian-i plebs urbana, -ibus vins conserta. C&RTUL. S.Florent. Pictav. 2 p. 10 (a. 976-77): testamentiamfirmitatis. . . -ium virorum nanibus roborani et sub-tenfirmani decrevimus. DIPL. Otton. 11 244 p. 276,41(a. 981): si ... contra idem monasterium aligna intcntiofuenit orta, non per viliores hommes sed per -iores etveraciores ex utraque parte diffiniatur. CARTUL.Conch. 20 p. 26 (a. 1078): in iuditio Matfnedi Biter-rensis episcopi et Frotardi abbatis Sancti Poncii et-iurnquc viorum. CARTUL. Clun. J 286 p. 286 (a. 927):Guitardi Lupi alionumque -ium virorum. C0D. Croat. p.p. 177 (a. 1181): venitate... circunispecta per adtesta-tionem virorum -iijm.

D) jouissant de la plénitude de la liberté: 1) en droitromain: OnERT. SeRInA a. 1186,342 p. 131: omnivinculo servitutis asolvens, omnifariam facultatem tibitnibuo emendi, vendendi, testamentum et omnes civilescontractus et negocia faciendi sieur -is civis romana.

2) dans le système féodal, (homme) libre et propriétaired'alleux: BItEv. N0TIT. b (Salzburger Urkundenbuch11 p. A il): adnotantun traditiones -ium hominum depropniis rebus eorum quas ibidem dederunt pro ani-mabus suis Deo et Sancto Petro. ib. p. A 14: quoddamvero conparavit. . . ad vinos -es et potestatives cuni preciotaxato. ib. A 19: per ipsos pagenses viros -es attestantes.LEX Thuning. 46: qui femmnani -cm virginem, nondum

parienteni occident. CoNca. Aquisgran. a. 816 c.119 p. 399: nullus prelatoi-um, seclusis -ibus, vilestantum in sua congregatione admittat personas. TRAD.Ratisb. 20 p. 26 (a. 822): venit Bcnnhardus in placitum

5 publicum..., assistente etiam multa turba homjnum-ium. C0D. trad. mon. Lune!. 62 p. 37: de hominibussont in summa LXVI virorum -ium. POLYI'T. mm. p.46:duo fratres ... qui gloniabantur se esse -es; quos ad-quisivit donnus W. abba dicens cos esse senvuos Sancti

10 Germani et faciens eis retdere kavaticum. C0NcIL.Tribun. 22a p. 225 (a. 895): -is homo vel ingenuus dumin synodo accusatur. COD. Frid. 2 p. 169: tradidit...talem proprietatem. . . id est -ium virorum hobas 1.111et jugera XV. Vin Vincentiani p . 120,38: similiter

15 fecerunt servi Banonti, ingenni ac -es viri et serv.ientes.Dip.i. Loth. 111 I p. 2,10 (a. 1125): quidam homo-is ... ad prefatum monastenium tradidit quicquidhereditanio iune in pnedicta villa possederat. VITAMeinw. 111 p. 58,13: -is item quedam mulien... predium

20 quoddam. . . heneditario iure possedit. CARVLJL. Stir.I 124 p. 139 (c. 1130): qualiten tres fratres -es.. .quod-dam predium. . . super altare ... tradiderunt. GISLEB.chnon. Han. 68 p. 107: comes ... acceptis hominumsuorum tam -ium guam servilis conditionis fidelitatibus.

25 3) en droit anglo-saxon, plene nobilis: AELRED.Quadnip. XXVI (éd. Licbermann p. 19): de XII hyndo(qui est plene -is, cuius wera sont duodecies, C solidiex V denariis, qui faciunt libras XXV). LECE5 Henn. I76,4a (Liebcrmann p. 593): TJelfhmndus est homo plene

30 -is, id est thainus, cuius wena est duodecies C sol., quifaciunt libr. XXV.

4) par opposition à l'affranchi (libentus ou lidus): LExSaxon. 16: iitus occisus CXX solidis componatun; multavero vuinenum eius per omnia duodecima parte minor

35 quarn -is hominis, solvatur autem solido maioni. THE-

GAN. Ludow. 44 p. 599: .fecit te libenum, non -cm quodimpossibile est. CONCIL. Tribun. 38 11 p. 235: quisquisliber libertam ... in matnimonium duxenit, ultenius haberedebebit tamquam unam ex -i genene progenitam. TRAD.

40 S. Petri 14 p. 260: novenint omnes quandam -cm femi-nam . . .tradidisse in manum euiusdam liberti . . . talemproprietatem.

E) pourvu d'une fonction publique: C.A.l'rr. reg. Franc.I p. 147,14 (a. 802-13): comites quoque et centcnanii

45 et ceteni -es vii-i legcm suam pleniten discant. TIIANGM.Bennw. 4 p. 759: cum picrique -es cicniei palatins militiaclin certaines missionem optarent.

F) s'appliquant à un vassal: DJPL. Ludow. Genm. 88(a. 858): si petitionibus fidelium nostrorum et -ium

50 hominum iuste petcntium annuimus et cas annuendoadimplemus, . . - fideliones ac devotiores cos in nostroreddimus servitio. COD. trad. mon. Lunael. 20 p. 12:quidam vin -is vassus suus nomme 1-Jeito. CARTUL.Conch. 66 p. 65 (a. 1065-87): in pnesentia meorum

1291 nobilis 1292

-ium virorum quos bec adfirmare subterius rogabo.CARTUL. mardi. Misn. 111 2 p. 2,15 (a. 1196): Lode-wicus de Wartberch, -is homo noster.

G) par opposition: 1) à ignobilis: AGOBARD. grand.col. 147 A : pene ormes hommes, -es et ignobiles, urbaniet rustici. LIBELL. Baw. et Car. I p. 4: multos ailesistius gentis -es atque ignobiles viras ad veram Christifidem convertit. Con. Odalb. 25 p. 89: omnibus Christifideibus presentibus scilicet et futuris, -ibus personiset ignobilibus (cf. ib. 32 p. 95). ANNAL. Juv. III a. 935

p. 743: fidelitatem iuraverunt ci Salinarii cuncti tam-es quam ignobiles. Coa. Frid. 2 p. 169: consilium...omnium suorum fidelium clericorum ac laicorum -iumatque ignobilium (cf. ib. 6 p. 172). CARTUL. Bund. 340

p. 252,10 (a. 1158): dormis comitibus ... ceteris barroni-bus -ibus, .ignobilibus nostre terre. ib. 353 p. 263,19 (a.1164): notum facimus huius terre baronibus, tain -ibusquam ignobilibus, tam clericis quam laicis. USÂT. Rare.p. 23: omnes hommes -es et ignobiles.

2) à mediocris: GEais. AUG. vita Udalr. 3 p. 390:clericos autem sucs ex familia, vel liberos mediocres vel-iores summa diligentia nutrire et docere precepit. CAR-TIJL. Carinth. 3,205 p. 87: asstantibus clericis ac laids-ibus, ignobilibus et mediocribus.

3) à pauper: CARTUL. Biturie. 5 p. 38 (e. 1040): coramomnibus laicis, -ibus vel pauperibus (cf. ib. 57 et 62 fa.1095)).

4) à piebeius: TRANSL. Regine p. 450: ingens multitudovicinorum plebeiorum arque -ium utriusque sexus.1-IJNCM. REM. div. Loth. col. 646A: per laicorum nonsolum -ium, vemm et plebeiorum. HIST. Hier. 11 33 p.576: Antiochenos fere omnes, et -es et plebeios.

H) (domaine) tenu par un 'nobilis': TRAD. Frising. 111251 p. 153 (e. 977): in loco ... terre arabilis babas II-es. CONST. 1 440 p. 649,11 (a. 1064-5): item Naum Xregalia servitia ... item Vigiula -is curia; item Tronibal-is curia. CARTUL. epise. Spir. 78 p. 85 (a. 1104): muita-ia inde predia. CARTeL. Mcckl. 124 p. 120 (a. 1178):villam unam -cm in Barth, duas villas prope Dimin.( y. nobilicus).

1) beau, excellent: 1) en pariant de la beauté physique:PAnAs: -5, festivus, venustus. GUILL. T ya. hist. rer.transm. XIV 3 p. 610: -cm corpore sed moribus -iorem

uxorem.2) spéc., en parlant d'animaux de prix: GuILL. Pic'r.

gesta p. 98,40: opima preda invenitur, -es equi, armamilitaria. GESTA Trev. cont. 16 p. 180,19: equo -i vectus.GoaL. Tvg. hist Ter. transm. V 9 p. 208: ingentibusdonis in auto, argento, sericis, equis -ibus et pretiosis.DANCU5 Rnx 18,4 p. 90: quando vis cognoscere nobili-tatem falchonum, aspice si habet caput rotundum...scias quia -es sunt. GIRALD. expugn. p. 274: falconem-em.

3) en pariant d'objets de valeur: AcTus Pont. Cenom.

p. 270: subtalares -es. STEi'u. COL. Maurin. 9 (5): resnamque -ior de commisso redditur. C&RM. Cantabr.102,15: -e -ium rutilans diadema dierum. ÂNON. gesta1-lung. Il: vestes -issimas. GERARD. MORES. delib. p.188: -ium lapidum.

4) sélectionné (en parlant de céréales): GERARD. MO-

RES. delib. p. 145: -cm cererem.5) (au figuré) distingué, subtil: a) en parlant de l'esprit

et de sa démarche: TRAN5L. Pus. I (pref.): ingenio ad'o omnem subtilitatem -issimo et acutissimo. EPITÂPH. var.

11 91,2: magni -is ingcnii. ADELARD. BATH. end. et div.

p. 22,9: -issimunl illud alternans ut nunc ab individuis...ascendat, nunc... ad individua... descendat. b) en par-lant du style (parlé, écrit et musical): WALAHFR. carm.

15 5,56,22: -is in verbis. FROUM. carm. 21,1: -c gauderemsi scirem dicere carmen. Wni-i. Ruts. mus. 28 p. 64:secunda ineta et a regulari tono incipit et in regularitono... finitur, ideoque -issima et perfecta est. c) nobilisdisciplina ou nobiles discipline, les arts libéraux:

20 GEIwW. MORES. delib. p. 52: circa -issime disciplinepartem. p. 80: Varro qui -es gemmas disciplinas dif-fi (ni)endo sic distinguere dignatus est.

6) sens moral: a) vertueux, élevé: RICHER, 11 p. 32:utpote vir -is et strenuus et fama celibis vite omnibus

25 clarus. Ooo CLUN. serm. col. 749 e : dulcedo -ium pa-renlum. THIETM. 2,23 p. 68,8: liber unus de eiusdem -iconversatione pleniter inscriptus. EPIST. }Ienr. IV 7:satis -es ac religiosos esse. GIJIBERT. Nov. laud. Mar.XIV col. 577D: toti enim creature superexstas -is. spéc.,

30 s'appliquant à la noblesse morale par opposition à lanoblesse d'extraction: VITA Remacli (MGR., SS. rer.merov. V) p. 104,16: parentibus -is, sed fide -ior. Acnusvita Math. 2 p. 167,17: natalium...dignitate -issima,mentis sanctitate -ior fuit. WOLFHER. Han. Godeb. I J

35 p. 170,50: nemo enim -is nisi quem virtus nobilitat.GESTA episc. Autiss. 11 41: -es genere, -iores sanctitate.GUILL. TYR. hist. ter. transm. XIII 25 p. 594: vir quidamsecundum camein -is sed vita et moribus -ior. (commesurnom) noble, généreux: CIRON, reg. a. 1035: Colonien-

40 sis autistes... cul Herimannus II, cognomento -is suc-cessit, de prosapia Heinrici regis primi Saxoniei. CATAL.arehicp. Col. I p. 340,10: tricesimus secundus Heriman-nus, quem -cm vocant, sub Henrico III. b) méritoire,

digne de mérites: ERMENR. Sval. 9 p. 160,15: dum iter45 suum -e una eum asel]o suo ageret. HRABAN. epist. 21

p. 427,3: sciens benivolam intentionem tuam et studiumin Christi servitio -issimum. Ruoro. COL. 4 p. 5: necveto... ullum aliunde surrepens fastidium ab hoc -iotio animum cius umquam avertit. WIDUK. 1,5: Thu-

50 ringi Thuringum laudibus ad caelum tollunt, qui -ifrau-de Saxonem deceperit. c) qui a de l'importance: FIELOAUD. Rob. 16 p. 90: dampnum acci dit regi in furto -i.PETR. CANTOR sacram. 114,108 p. 212: iste commisit -esecretum.

1293 nobilis 1294

K) vaillant, preux: 1) sens propre: ANNAL. Ved. p- 59:episcopus dclegit nocte iIJa ex suis vives -es et strenuosad eustodiam turris. RIcHER. II P. 130: vit -is ac strenuusGodefridus. Wipo gesta 1: Theodericus, -is et in virtutestrennuus. ARNULF. AUREL. glus. Lucan. 2,545: Metelluset Camillus -es fuerunt patrie defensores.

2) (par métaphore) s'appliquant au lion: FuLco. MEI.o.nupt. 1V 532: ut -is ira Iconis. PETIt. DAMIAN. epist. VI 5col. 3$B; ]ce, ut ita ïam dicam, -issimus bestiarum(Vuw. prov. XXX).

II) subst. in. (ou f.): A) homme illustre: 1) en général:PEUR. COMESTOR hist. schol. col. 1705C: descendensautem ab eis segregavit secum discipulos, disputans inschola cuiusdam tyranni, i.e. .is.

2) grand (du royaume): EINH. Carol. 2: cum ex Franciamulti -juin ob vota solvenda Romain... commearent.ANNAL. Maxim. I p. 21: constituit super eos comites ex-ibus Francis atque Saxonibus. ASTRONOM. Ludov. p.644: coin consiliariis aulicis ceterisque regni Francorum-ibus. REGIN0 chron. a. 866 p. 90,13: quosdam ex -ioribusregni mit publice adiudicatos gladio percussit. ANNAL.Mett. I p. 5: plurimi -mm Francorum. ad Pippinumconfugiunt. RICHER. I p. 30: rex petens Petrargoram,-ium causas que litibus agitabantur ibi equi ssime ordinat.Orro FRIS. gesta 1,27: quibusdam de Baioaria -ibus.PETR. CoMESTOR hist. schol. col. 1421Â: cepit Joakimet... trahebat secum in Babylonem et -es cum en. VITAMeinw. 143 p. 75,22: celebris principum conventus...presente imperatore ...cum archiepiscopis..., episcopisquoque..., laicis..., comitibus cum alus multis -ibusad honorem et dignitatem imperii plura necessariadisponentibus. spéc. haut dignitaire séculier ou ec-clésiastique: Coi). dipl. Bob. 1 163 (1146-48): donumsigilli nostri impressione simul etiam -ium nostrorumceterorumque testium anriotatione roborari fecimus.MON. Strig. I p. 88 (a. 1138/1329): Bela rex...cumprenotatis -ibus (se. archiepiscopo Strigoniensi, episcopoVesprimiensi, preposito Dymisiensi,. . - Albensis civitatiseomite) et compluribus episcopis et comitibus. ib. p.116 (n. 1157-58): rex... presencia -ium sacrum,scilicet Apa bani, Flocus comitis ... sigillo son pre-cepit sigillari. ib. p. 119 (e. 1165): Stephanus, rexHungarie . . . in presencia suorum -ium, Ompud bani,Laurencii curialis comitis, Luce comitis. - . liane cartanimuniri precepit. ANON. gesta Hung. 19: dcx veto Arpad

accepte, coneilio -ium suorum.3) notable d'une province: ANNAL. Lauriss. p. 148:

cum multis ex ea provincia -ibus, ASTRONOM. Ludoy. p.644: pene omnes Septimanie -es affucrunt. CItRON.Moissiac. p. 293: dedit regi Pippino de -ibus Lango-bardorum XL obsides, ADSO Frod. p. 77,17: plurimi-ium regionis sanctitati eius familiarissume cohererent.DIPL. Loth. 1.1.1 19 p. 27,24 (a. 1129): cuius rei testessunt. . . tres marchiones et alii plerique terre -es. Con.

dipl. Bob. 1215 (1158-69): coram muftis -ibus Boemis.ib. 1 217 (1169): secunduru iudiçium -ium seniorumBoemie.

B) i.q. boni hommes, prud'hommes, notables apparte-5 nant à une classe sociale qui peut être fondée sur la

richesse, la fonction ou la naissance sans qu'il soit pos-sible de le préciser:

1) en général: AcTus pont. Cenom, p. 261: omnibus-ibus et bonis placere meruit. ANNAL. Bertin. n. 859.

10 p. 81: Immonem episcopum coin alus -ibus, tain quam laicis, capiunt. ANNAL. Mett, I p. 96: ut

multis -ibus et sapientibus, licet tarde, visum est.CANA?. Adalb. 252: mulier euiusdam -is cura clericoadulterasse publice arguitur. VITA Meinw. CCII! p.

15 119,13: huic rei ... comites et alii plures testtmoniumlegitimum dabant et insuper nomes majores et -es quien tempore in Lacni vivebant. Wipo gesta prol, p. 4:sic nobilitas sine virtutibus multos -es degenerat.

2) 'nubiles' d'une ville: CONCIL. Arelat. 23 p. 253:20 venditionem in publico corani comite et iudicibus et

-ibus civitatis Çacere debebit. AIM0U'q. FLOR. mirac.Bened. III 14 p. 160: Andegave civitatis -es. CARTUL.Bituric. 13 p. 54 (e. 1025): cuva consensu. . . omnium-juin in eadem civitate marientium. GUILL. TYR. hist.

25 rer. transm. XIV 23 p. 640: -ium predicte urbis sed etmedie manus hominum maxima multitude,.

3) homme qui appartient à la classe aisée: CANA?.Adalb. 236: pro his ergo et lis similibus. . . virtutibushonorayei-unt cos -es et divites. PETR. COMESTOR hist.

30 schol. col. 1676A: funiculi molles, quibus circumliganturpueri in cunabulis, facti de stupa materia vel de sericoad opus -ium.

C) homme qui appartient à la noblesse romaine: 1)antique: PnR. COME5TOR hist. schol. col. 1683 u : con-

35 vocatis -ibus Tiberius denuntiavit eum imperatorem etmortuus est.

2) médiévale: ANNAL. Lauriss. a. 824 p. 164,25:Eugenius tamen archipresbyter tituli sancte Sabine vin-cente -ium parte subrogatus atquc ordinatus est. ANNAL.

40 Mett. T p. 87: huius factionis fuere principes Pascalisnomenclator et Campolus saceilarius et multi alu Ro-mane urbis habitatores -es (cf. REGINO chron. p. 62).O'n'o Fais. gesta 2,28 p. 134: ut non solum -ium Roma-norum seu cardinaliuin diruerentur domus.

45 D) (dans la hiérarchie byzantine) dignitaire d'unecatégorie inférieure à celle des illustres': GUILL. TYR.hist. rer. transin. 1113 p. 91: missis quibusdam -ibus exsuis domcsticis ad eumdcm vinim egregium. ib. XVT1I24 p. 861: in occursum ei. . . diriguntur duo nepotes

50 eius . . . qui inter illustres sacri palatui primum obtine-bant Iocum, cum maximo -ium comitatu.

E) homme libre et propriétaire d'alleux: TRAD. Patav.60 (a. 804-6): confirmamus traditionem nostram...jnpresenti Urolfo episcopo et omnium -ium qui nunc ibi

1295 nobilis 1296

sunt congregati. DIPL. Otton. 1187 (a. 974): -is quidamErith nomine tradidit notais quendam sui iuris servum

.ut eum liberum dim(itt)erernus. Titan. Brixin. 23

p. 10: episcopus emit quoddam prediolum a quodam -e.LEGE5 II Cnut. 31, la p. 337: si dominus aceusetur, quodeius consilio (sue) fugerit, adtegiet se cura V tamis (idest -ibus). CHRON. S. Ben Divion. p. 161: dedit.. qui-dam -is alodium suum. CARTUL. Molism. 250 P. 233

stentibus. I-{ARIULF. chron. Centul. app. VII p. 308:capella -ium solvit omni anno libras duodecim thuriset thimiamatis. capelle populi vulgaris quatuor. CARTUL.S. Florent. Pictav. 36 p. 51 (c. 1000): banc donationem

s coram cunctis -ibus seu popularibus Toarcensis castri.LADI5L. dccr. 119: ut exul venundetur, si vulgaris fuerit.si veto -is eadem culpa captus ... ergastuli custodie com-mendetur. SYNOD. Strig. 1 55: ilIa vero, (sc. uxor adul-

(ante 1113): factum est. ..in publico conventu -ium. tera) si -is est, sine spe coniugii peniteat; si plebeia sineGI5LEB. ciron. Han. 8 p. Il: quamplures -es et servilis 10 spe libertatis venundetur.condicionis ... Hanoniam habitaverunt.

F) (en droit germanique) noble de statut par oppositionaux hommes libres, aux affranchis et aux esclaves): LEX

4) par opposition à villanus ou à rusticus: Hlr'cM.REM. epist. col. 443 C: manifestum est enim et presbyteriset alus clericis et laicis ac femmnis et -ibus et villanis in

Frision 1,1-4: si -is -es occiderit...si -is liberum occi- nostra civitate. ANON. gesta Hung. 46: pocula portaban-derit ... Sj -S litum occident. LEX Saxon. 1,1: de ictu 15 tur duci et -ibus in vasis aureis, servientibus et rusticis-is XXX solidos. ib. 64: liber homo qui sub tutela -iscuiuslibet erat. NrrI-IAIW. hist. p. 41: sunt etenim interillos qui cdhilingui, sunt qui frilingi, surit qui lazzi illo-rum lingua dicuntur; Latina vero lingua hoc sunt: -es,ingenuiles atque serviles. VIrA Leb. 4: ex pagis quoquesingulis duodecim electi -es, totidemque liberi, totidem-que lati. Run. FuLD. Alex. 1: quattuor igitur differentiisgens illa consistit, -ium scilicet et liberorum, libertorumatque servorum.

G) en droit féodal: I) noble par opposition aux simpleshommes libres et aux 'ministeriales': CARTIIL. ljltraiect.1 165 p. 155: coram presentia...omnium -ium et inge-nuorum in cireuitu commanentium. CONST. I P. 608

(T0 s.): qui pugno percussenit, si -is est. . . si liber autministerialis. - . si servus. ib. 16 p. 382 (a. 1179): prece-pimus principibus, -ibus, liberis et ninisterialibus. DIPL.Loth. lU 14 (a. 1128): ex pnincipibus laids et reliquis-ibus ac liberis ... ; ex -ibus Bcrnhardus vicedoniinus deHildenesheim ...et multi -es ac liberi. CosM. PRAC. T 34

p. 62,29: sit inter -es et ingenuos in eternum. OrroFRIS. gesta 2,46: -is canera, ministerialis sellam... ges-tare cogatur. CARTUL. archiep. Magd. 324 p. 422 (a.1167): iuravenrnt quod -es, beneficiati, ministeriales etburgenses nostri cum -ibus et beneficiatis ac ministeria-libus et civibus Magdeburgcnsibus concordent consilioet auxilio.

2)par opposition à ignobilis: TRAD. Patav. 64 (a. 812):tradidimus ... coram omnibus presentibus -'un et igno-bilium qui tune ibidem erant. ADALU. MAGD. ciron. p.174: innumera multitudo tant -ium quam ignobilium.LADI5L. deer. 111 2: precipimus ...tam -ibus quam igno-bilibus, imprimis episcopis, abbatibus, comitibus, posteavero ininoribus.

3) par opposition à plebs, plebeius, popularis, populosvulgaris ou vulgaris: THANGM. Bcrnw. 54 p. 781,15:tam -ium dignitas quitta plebium humilitas. ADALB0LD.[leur. II p. 692,38: ibi clerus, ibi -ium coetus, ibi plepsutriusque sexus. ErnsT. Vienn. spur. p. 106,15: clerc, etordini monastico necnon -ibus et p]ebi Vienne consi-

in vasis argenteis.5) par opposition à princeps et ministerialis: CARTUL.

Bund. 425 p. 313,4 (a. 1183): principes et -es curie quiprescriptam pacem per se firmam tenere iuraverunt.

20 GISLEB. ciron. Han. 162 p. 246: principes irnperii etalios -es et ministeriales.

6) par opposition aux comites, duces, optimales etprimorespopuli: CHRON. Fontan. p. 303: plurimi Franciperierunt, -es, comites et duces. ANNAL. Bertin. a. 844 p.

25 47: comites. . .aliique non pauci -ium. ANNAL Mett. I

p. 47: cum suis optimatibus et omnibus -ibus Langobar-dorum (cf, CItRON. Moissiac. p. 293). Ono Fais. gesta1,6 p. 22: alii principes, comites -esque innumerabiles.ib. 1,42 p. 60: de ondine comitum, -ium vi.rorumque

30 illustrium innumerabiles. GUILL. TYR. hist rer. transm.XVI 27 p. 751: convocatis -ibus totius regionis et populiprimoribus.

7) par opposition à miles: LADISL. dccr. Il 11: de -evel milite invadente altenius domum. }AHEW. TV 18 p.

35 204: -es complures et milites strenuissimos. Gist..zn.ciron. Han. 170 p. 250: regi ... residcnti. . .cum multisprincipibus et -ibus et militibus. LEGEND. Genh. maior(SS. II p.489): confidens in multitudine militum et -iumsuper quos dominium exercebat.

40 8) forme comparative: FORM. Sangall. 10 p. 403: -iorespopularium et natu provectiores. CARrA c. 840 (Pénard,Recueil p. 26): tam ad -iores quam ad servientes. CARrAa. 890 (Hist. Langued. V 12 col. 84): convocans cannescircummanentes ipsius loci atque alios -iores tain pres-

45 byteros quam laicos. BERTHOLD. C0N5T. annal. a. 1078

p. 312,34: ex parte regis Heinrici de -ioribus plus quamtriginta. IN5T. mor. pref. P. 131: -iorum etate provec-torum consiliis. MON. Strig. I p. 86 (n. 1134): II verode-ioribuseiudemecclesie ... iuraverunt. CARTUL.Bund.

50 363 p. 271,11 (a. 1174): -iores quoque ministerialiumsuorum cuva omni posteritate et prediis eorum. . .adOEniensem eœlcsiam libere contradidit. CARTUL. Basil.111 1,41 (a. 1164-76): episcopo aliisque quam pluribusBasiliensium -ioribus allodium ... cocmit. GIRALD. topo-

1297 nobiiter - nohulitas 1298

gr. 3,40 p. 185): corn totidem -ioribus gentis sue.9) forme superlative: GUILL. PICT. gesta p. 6: extinctos

fuisse truculentia Danica sue Sentis -issimos minimeobliti surit. LECEND. Steph. minor (SS. 11 p. 399): videntes autem quatuor -issimi palatinorum diu graviterque 5laborantem regem.

H) homme vaillant, courageux: 1) en général: RIdER.

I p. 24: co quod in tanta -ium manu nullus sine vulnerevidebatur. 2) chef militaire: GUILL. TyR. hist. rer. transm.XVII 17 p. 788: Turci secum non habentes victuatium 'oquidpiam, amissis de exercitu suo nonnullis -ibus, datead rediront signe.

III) subst. neutre; action d'éclat, digne de mérite:RATHER. coniect. coi. 526A: muitos asseverans nobiiesignobilia, ntultos ignobiles -ia sepe fecisse. 15

nobiliter adv. I) de façon remarquable, excellem-ment: CAND. FULD. Figil. 1115,24: ast aliud quoquc -r,ubi martyr adest nunc, / in parte occidua constructumcernitur antruni. 1-IFIT0 Wett. pref.: ipsum coenobium -rrexit (cf. Ruo. FULD. mirac. 15 p. 340,15. DIa. Otton. 20I 94 [a. 947]. 1-JERIM. AUGIENS. chron. a. 934). Acruspont. Cenom. p. 261: sacrum episcopale ministcriuinexercere -r. CHRON. Senon. S. Columbe (éd. Martène,Thes. anecd. III col. 1450): ducatum etiani regni postregem -r administrabat. CATAL. biblioth. Lehm. 116 p. 2578,15: vita sancti Gaili et Otmari, -r scripta. GERARD.MORES. delib. p. li: ut Paulus... -r demonstrat, à noterla tournure -r insignis: MON. hist. Pol. I p. 346.

2) de façon solennelle: ANNAL. Masc. p. 170: domnusLauno in prefata sede -r ordiatur. PON1iF. ROM. XXXII 30

39 p. 248: quod pro recenti sui memoria prius a sacer-dote, qui missam celebrat, -r decantatur.

3) avec largesse, généreusement: Dn'L. Karoli III129 p. 207,27 (a. 885): ut ... annissingulis ... monachis...una refectio ab episcopo -r preparetur et honorifice 35exhibeatur. RuoTa. COL. 33 p. 33,11: quedam priusfundata -r auxit. ADAM BREM. 1,44 p. 45,24: xenodo-chium Breme. . . -r auxit, HARTV. legend. Steph. (SUI415): domus episcopatus ...in auro vel argento vesti-mentisque niultiplicibus -r adornavit. LEGEND. Gerh. 40Major (SS.T1 p. 496): ipsam sedem -r dotalibus muneri-bus exornavit.

4) avec élévation, vertueusement: HRABAN. Carol.89,13: -r vixit, alus exempla reliquit. THIETM. 3,1 p.96,19: inposito sibi laudande virtutis freno, -r in 45

diebus suis conversatus est. ARNULF. AUREL. glos.Lucan. 8,329: -r dolet qui dolorem suum apte verbisedit. WALTH. MAi' nug. cur. 11 23 p. 94: inter operanequicie sue unum -r et honeste fecisse dicitur.

5) courageusement, vaillamment: ANNAL; Vcd. a. 50880 p. 46,22: -r cos vicisset. ANNAL. Fuld. 11 a. 881:dimicans -r triumphavit. ANNAL. Fuld. Ratisb. a. 896

p. 128,12: firmissima et nobilissima urbs. . .-r cumtriumpho expugnata est. ANNAL. Fuld. Altah. a. 900

p. 135,2: -r dimicatum est, sed nobilius triumphatum.ORD. VIT. hist. III 4 t. II p. 64: sub ducibus Nor-mannorum Ricardo et Rotberto -r militaverat. ib. XI26 t. 1V p. 250: magis -r mon quam miserabilitervivere peroptarunt.

6) glorieusement: EINIs. Carol. p. 42 (éd. Halphen):regnum Francorum ... ita -r ampliavit ut pene duplumilli adiecerit (cf ib. p. 88).

7) de sang noble, de noble extraction (avec genitus,

natus ait SALOM. II epist. 26: -r genitus,moraliter enutritus. TRAN5L. Jan. in Aug.: quidamvasallus ex Alamannia -r natus. VrrA Tigris Maurienn.(MGH, 55. rer. Merov. III) p. 533,14: -r nata et sacrislitteris educata (cf. T.HIETM. 4,39. Ivo epist. I p. 244).GtJIBERT. Nov. virgin. 8 col. 594B: -r enfin oriundisinfantibus soient grandiuscule ancillule ... preter nutricesattribui: nec equum est ut id decoris non habeat quenobilis singulariter extat.

nobilitas, -lis f MIRAC. Nicol. J3runw. 6 (5): hecAdelheit dicebatur, quod latine -s interpretatur.

1) notoriété, célébrité, gloire: a) en général: AYNARD.

p. 624,23: tituius est illumïnatio vei aliquod signum-tis. RICHER. 11 p. 270: consule -ti tue. Fac tuarumrerurn augmentum. b) en parlant d'une ville ou d'unlieu: CARTUL. Karrof. p. 33 (XIS. ex.): locus ergoKarroffensis. . . ad tante -tis pervenit fastigium, ut intermonasteria regionis Aquitanic singularem obtineretprincipatum. Ono Fias. gesta 1,34: Corinthum, Thebas,Athenas, antiqua -te celebres, expugnant. LEGEND.Steph. niinor (55.!! p. 396): sub tituio sancte Mariegloriose virginis in Alba civitate que ob specialitatem-tis sue nomen accepit. GUILL. TYR. hist. rer. transm.XIX 15 p. 906: urbs annosa, infinita, vetuste -tis eteximie magnitudinis. e) au figuré: Rup. Turr. off.4,1: dies dominice resurrectionis, -s anni, decus men-sium.

2) noblesse, dignité, rang (peut se référer autant à lasouche qu'à la dignité ou à la richesse): a) en général:AGIOS cpic. 1-lath. 629: quod -s tulit aut terrena potes-tas. RATIER. epist. 5,1,28: a summo -tis usque adinfimum servitutis. AIMOIN. FLOR. gesta Franc. p. 81:propter -terri eorum (erant enim primi in paiatio regisChilperici). SIGEBERT. GEM. gesta p. 530,48: pleriqueetiam gloriantes ex -te seculari . . . egre ferebant ilIum exhumuli conditione. . . sibi preferri. ACrA Henr. 11,1 200

p. 335,15 (a. 1160: cummultotiens citatus nollet venire,nec responsalem mittere, propter -tem eius dissimulavi,minus juste monachis faciens. b) regia nobilitas, dignitéroyale: REGINO chron. a. 746 p. 41: corn. . .ab omnibuspropter regiam -tem venerarctur (cf. ANNAL. Mett. Ip. 38).

3) noblesse (de sang), naissance noble: a) absolument:RICHER. II p. 26: vir memorabilis, cum esset divitiiset -te iitterarumque scientia adeo clams. TIImi?,1. 8,33:

1299 nobilitas 1300

Hirimanuni, coequalem sUM tam in -te quam in potes-tate. Wio gesta prol. p. 4: ut enim virtus plerosqucvulgares nobilitat, sic -s sine virtutibus multos nohilesdegenerat. EPIST. Hann. 18 p. 42,28: quia in constitu-tione episcoporum vol vana considerabatur -s voldivitiaruni irrumpebat copiositas. Guico I medit. 57

p. 79 (éd. WILMART): quod in suis amicis vol parentibusnon amavit Deus, id est potentiam, -tem, divitiam,honores, non ames tu in tuis. LEGEND. Steph. major(55.11 p. 388): monachus ex seculari -te. RUFIN. summa54,21 p. 145: nulla natalium id est -tis. b) en parlantd'une femme: Eiwu. Carol. p. 56 (éd. Halphen): precipue-lis feminam. MIRAC. Bav. p. 300: matrona preclare -lis.ivo pan. VII 18 col. 1285 k : precipue -tis feminam. e) avecun substantif tel que caro, genus, linca, progenies, prosa-pia ou sanguis: ANNAL. Einh. p. 85: -te generis et aucto-ritate senectutis longe preminebat. RUD. FULD. Atex. 1:generis quoque ac -lis sue providissimam curam haben-tes. DIPL. Arnulfi 162 (a. 898): vire, progenie bone -tisexorto. VITA Gang. p. 157,5: superbi sanguinis -te.REOIN0 ebron. p. 145: de -te carnis, de parentumnumerosa multitudine. GERBERT. epist. p. 76: virtustamen ae -s vestri generis. RICHER. 1 P. 162: non solumcarnis -s sed et animi mores pudici. VITA Vincentiani

p. 119,6: cur tuam abnegas -tem et progeniem. ALM0IN.FL0R. gesta Franc. p. 103: propter -terni qua pollebatgeneris. ABBO FWR. epist. col. 4250: antique -tiscomptum prosapia. DlPL. Cour. 11 230 p. 314,7 (a.1036): ut.. .neque ad dominium sive prioratum eiusdemloci aliquis tyrannica usurpacione ascendat sive progeneris -te sive turpis lueri illieita largicione. Jvo epist.I p. 14 (a. 1091): regius in excellentia vestra sanguisex utraque linea descendons, -tem generis in oculishominum manifeste commendat. V.ITA Menel. P. 136,14:antiquam -tis lineam. VITA Bertini 111 p. 119: generissecundum secutum -te pollens. VITA Meinw. II p. 64:qui tante -lis lineam propagari nominisque sui memo-riam et posteritatis gloriam eupiens nobilitari cummultiplici divitiarum apparatu ac possessionum pre-diorumque reditu nobiem duxit uxorem. d) avec unadjectif tel que progenitus, paternus ou summus: CAR-TUL. Bern. 1 4,148 p. 362,36 (a. 1109): vit summe -tisdux Berchtoldus. CHRON. S. PETR. Besuens. p. 332:antecessor quidam non mediocre -tis progenitus.LAMA. ARD. hist. Ghisn. 40 p. 581,29: ex qua eoneepitpaterne -tis et milicie proleni non degenerem.

4) prédicat d'honneur (= Excellence) donné: a) auroi ou à l'empereur: CARTUL. S. Sepulcri 15 p. 17 (a.11 24-30): diseretis -lis tue lcgatis. SUCER. epist. 24p. 281: -tout vestram. . . deprecor. Orro FRIS. gestaI pro!. p. Il: hane ergo tue -ti offero historiam (cf.ib. 2,29 p. 136). AELR. Edw. reg. col. 758D: litterasigitur vestre -ti transmittimus. RADULF. Dic. I p. 257:nobilissime rcx, delata est irnperio nieo missa littera

tue -lis. b) à un noble brique: ACTA pont. Rom. Hispan.123 p. 287 (a. 1089-91): pro Tarraeonensi urbe vol ee-elesia -lem vestram ... deprecamur. CARTUL. templ.Sommer. 2 p . 3 (a. 1139-47): pro eisdem -tom vestram

5 deprecamur. C.&RTUL. S. Joh. in Vali. 86p. 48 (e. 1171):rogo ut bonum quod erga mc ... vestra -s dignata estincipere non dedignetur perficere. ACTA pont. Rom.Gal!. 111 95 p. 153 (a. 1179): -tcm tuam per apostolicaseripta monemus. GUILL. TYR. hist. rer. transm. VI 15

'o 259: direxit nos ad tuam -tom ... principum saeerconventus. c) à un ecclésiastique: Dia. caroli M.282 p. 421,8 (spur. XlIe s.): cognoscat magnitudosive -s vestra. EI'.IST. Wibald. 392: notum ergo faeimus-ti vestre. CHRON. Rames, p . 93: sanetitudini et -ti

15 vestre, fratres et commilitones moi.5) famille: a) royale ou impériale: RIcIiER. J! p. 28:

huic quoque rega!ïs -tis vit... successit. LAMe. ARD.hist. Ghisn. 16 p. 570,19: qui ab imperatorie -lissanguine... descenderunt. b) noble: 0W. VIT. hist.

20 XII 17 t. 1V p. 353: Guil!e!rnus eques ... Huius -s de il-lustrissimis Caletensium baronibus propagata est.

6) statut personnel: a) (du noble) noblesse: ANDR.CAPELL. ] 6 p. 19 (éd. Trojel): mulier cAirn vinaitmarito ex mariti ordine suam -tom variando eomniutat.

25 Maseuli vero -s mulieris nunquam coniunctione potestmutari. b) (de l'homme libre) liberté: Dia. Caroli 11,150 p. 146,13 (a. 844): petiit ... abba. . .ut hommes liberi

terras quas ex eremo traxerunt ... possideant etcongruum obsequium sicut hotnines ingenui exinde

30 eidem monasterio cxhibeant, ne corum ingenuitas vol-s vilescat. TRAD. S. Petri 20 e p. 263 (a. 987-1025):pretitu!ata femina eadem -tis iuri inserviens cuiusdamproprietatis sue medietatem. . . tradidit. CARTUL. Tirol.70 p. 39 (a. 1050-65): quidam -tem sortitus.

35 7) sens collectif a) la noblesse, l'ensemble des nobles:ALCUIN. epist. p. 236,6: quid Romanorum -S novihabeat adinventum. Euw. Caro!. p. 26: plures. . . tainex -te Francorum quam Saxonum et functi summishonoribus vin (cf. CHR0N. S. Ben. :Divion. p. 73).

40 ANNAL. Bertin. a. 854 p. 70: ut.. .pene munis -s inter-ierit (cf. GESTA Norm. p. 533). POSTA SAXO 4,96: hueomni Saxonum -te collecta. DIrL. Otton. 1 235 p. 326,20(a. 962): ut omnis clerus et universi populi Rornani -s

.sacramento se obliget. RICHER. 11 P. 172: reliquam45 etiam urbis -tem pene totam pervasit. VITA Gerard.

Bron. p. 255: cuidani eomiti...quem postea Francorum-s sceptrifcro sublimavit solio. VITA Bertini III p. 125:munis perte -s istius terre preter paucos quos opumae fundorum copia et castdllorum vol munitionum

50 fiducia detinuerat, post dominos sucs ... discedebant.LAMA. HERSE, annal. a. 1076 p. 277,30: quod. ..-tisexterminium machinaretur. ORD. VIT. hist. 1V 2 t. IIP. 168: Radulfus comes. . .multaque -s Francic affuit.ib. IX 6 t. III p. 497: dum tanta -s in unum eonvenit.

1301 nobilitatio - nobifito 1302

GUILL. TyR. hist. rer, transrn. lii 16 p. 135: avibusdelicatis, quarum preda et volatu solet recreari -s.C•ARM. But. B 7,1,1: postquam -s servilia ccpit amare,

f cepit -s cum servis degenerare. GIRALD. expugn.1,1 p. 225: -tis oppresser existens, in terra sua mag- s

nates ...dcserviebat. b) la noblesse comme classe sociale(par opposition au clergé, au peuple et aux serfs):FRECULI'H. chron. col. 1066: permovere -tem, in-flammare plebem. RADULE. CADONI. gesta Tarer. 54p. 647: durabat sub Jove iuxta cum plebe -s; hiems 10

neutri parcebat: tanto tamen -ti superior, quanto estdurior rusticus milite, laborifer delicato. TRAD. Frising.1438a p. 293,43 (a. 1034): excellentia clericali -tequemilitari ac familia utriusque partis id adprobantibus.CARTUL. Rhen. rned. T 431 rned. (a. 1115): testes 15

fuere canonici: ... de -te vero, laici Willelmus cornes...Walrammus cornes.., et de familia S. Petri. e) groupede gens d'une classe supérieure: CARTUL. S. MICHAEL.Mos. 15 p. 83 (a. 858): novent itaque omnium sancteDei ecclesie fide]ium ac nostronini.. -s. SUGER. Ludov. 20

VI 15 p. 90: opirnabat enim castdllum veterana militumrnultorum -s. id , conseer. Dion. 4 p. 224: eo quodtantillo tantorum regum et abbatum -ti succedentitantum opus divina dignatio reservasset.

8) (par méton.) membre de la noblesse: DoNIzo PQ

Ivlathild. 2,588: nam proba -s non turpe scelus patratunquam.

9) beauté, distinction: a) du corps: RICHER. 11 P. 160:non sultan corporis -s sed et animi sapientia illustre.spéc., en parlant d'animaux de prix: DANCU5 REX 18,2p. 30

90: quando vis cognoscere -tem faichonum. b) morale,de l'âme: Ln.rrc. Grcg. 1 p. 66,37: -te rnorum et sapien-tie documentis -tern seculi ornavit. REGIN0 chron.a. 874 p. 108: genere inter sucs clarus scd virtutumexperimentis -te elarior. PAss. Kil. JJ 2: Scotorurn 35

genere nobilibus ortus parentibus, divine tamen gratiefactus est -te clarissimus. VITA Meginr. 2: morum -temagis conspicui quanti divitiis perituris. VITA Math.1 1: tres f liii quos propria parentes educabant -te.PrrR. ALF. dise. der. p. 8: -s a me procedens est niichi 40

cordi plus quam que patrum procedit -te. Orro FRIS.gesta 1,20: tara animi quam generis -te insignis. VINC.ann. 408: Judith.. . regina Boemie, quante sitis pruden-tie, -tis et industrie vestra indicant opera.

10) principe moral: RÀIIEW. 3,4 p. 170,2: imperator 45

iam dudum edoctus banc -terri, / parcere prostratis etdebcllare superbos. GALTER. CA5nL. Alex. 1 103col. 466C: -s sola est animum que moribus ornat.

Il) qualité morale du noble, sens de l'honneur: ORD.VIT. hist. IV 13 t. 11 p. 262: absit ut mea -s maculctur 50

proditione nefaria et de me tain turpis per orbempublicetur in? arnia. Y5ENGR. 5,67: -s melior nostrorecitatur in ove, I quam pater illius hie, illius iste fuit'.

12) biens possédés par un homme libre (7): TRAD.

Frising. 1437 (a. 1031-39): concambium quod...Frigisengensis ecclesie advoeatus et... quidam nobilesviri fcccrunt. Tradidit. ..VIIT hobas serviles et i.IIlloca molendinarum. . .cum omni ususcapione sicutiipse in propnietatem possedit, excepta directione ipsius-lis, si necesse sit, in manum ... advocati Frigisingensisecclesie.

13) qualité de ce qui est possédé librement: CARTUL.Castr. Ledi 24p. 10(a. 1064-65): donnes scilicet meas...cum curia quoque ... absque censu sive ulla consuetu-dine et absque calurnnia, in omni sua -te ... condidi.

14) cérémonie: DEDICAT. S. Aniani Aurelian. c. 1040(L. A uvray, Une source de la Vint Roberti regis dansMélanges d'archéoL et d'hist. Ecole fr. de Rome, VII,1877 p. 470): quo etiam die ce]ebratur preclara eiusdemconfessons Christi A[niani] transiationis sollernpnitaset dedicationis sancte -s.

nobilitatio, -ois f [nobilito 1.] octroi de franchises,libération: CONCIL. spur. Floriac. a 839 (MGI-1, Concil.II) p. 855,28: ut non solum privilegium, ut predeces-sores cius fecerant, pro -ne et libertate illius ecclesiefieri iuberet. ib. p. 856,8: ad id a te invitabamun, ad quodte invitare deberemus, dico autem -nem cccicsie.

nobilito 1. 1) illustrer, rendre célèbre: MECINH.(?)Ferr. 15: cum ... regnurn. . .Francorum christiane reli-gionis cultu longe lateque -aret Lullus. PAss. Kil. II 2:Columbano gaudet Italia, Gallo ditatur Alemannia,Kyliano Teutonica -atur Francia. EPI5T. Tegerns. 22:comiti A. stemmate gencroso nec minus dignitate -ato.ACTA pont. Rom. ined. 114 p. Il (a. 1049): rnonasteriurnquod corpore beati Marculfi -atur. EICKEH. IV cas.Gall. 134: cura ubertas que ultimes Purchardi arions-abat, officinas ormes monastenii . . . suppleverit. ROB.

MON. REM. hist. Hier. IX 21 p. 878: civitas fila que toc,-atur corpore. GALTER. CA5TIL. Alex. 1X574 col. 562':vulgusque ignobile bellis I -abo rncis. SUCER. Ludov.VI 32 p. 270: dominus papa.. .sanctissimam cathedramvite et offitii merito -avit. à noter la forme pronominale:METELL. Quir. 5,19: dura -at se.

2) enrichir, amplifier, orner: WANDALO. Goar. 2,1 p.264,2: excolere ac -are desiderans cellam. REGIN0ciron. a. 612: rnonasteria ... excoluit et omni ecclesias-tica dignitate -avit. CARTUL. S. Mar. Avenion. 91 p. 94(a. 916): propniis eam facultatibus relevare et -aresatagens quam barbarica utiquc vastatio ... attriverat.FOLC. gcsta Bert. p. 67: in villa.. .que erat una deprincipalibus abbatie membris, quam et sibi sedemstatuit comique nobilitate -avit. TTIANGM. Bernw. S

p. 761,39: quid dicam quo studio vel ambitu sanctumlocum nostrum vel pnincipaiem ecclesiam -avent.CARTUL. S. Trin. Rotomag. p. 450 (a. 1030-90:predictam emptionem non solum annuit scd etiam donoproprio -avit. DIPL. Henr. III 244 p. 327,21 (a. 1049):monasterium... a regina ... ditaturn, constnuctum et

1303 noçaris - noeeo 1304

-arum. CARTIJL. Compend. J 21 p. 50 (a. 1092): adampliandam et -andam candem ecelesiam. URBAN. IIepist. col. 289B: tuurn pre ceteris regnum -avit. FULCIl.hist. Hier. II 23 p. 459: terrant illam -avit et possedit.Ron. TORIG. chron. add. t. II p. 204: qui et ordine etedificiis eundem locum -avit.

3) améliorer, rendre plus beau: ALAN. TNS. Anticlaud.IV 118 p. 110: -aturequl speeies.

4) ennoblir, élever spirituellement (Ucu'no s.v. nosco:-o, ... honestare): J011. Scot. versio Max. 8 col. 1220-:ah bac itaque per rationem et contemplationem con-stituta philosophia, per quam etiam corporis neces-sario -atur natura. CARTUL. Agath. 2 p. 9 (a. 848):quatenus cos -ando et provido moderarnine consulendo.DIPL. Otton. III 319 (a. 999?): cornes.. .nobili genea-logia procreatus sed nec minus, ut speramus, bonavoluntas -avit quem Deus tali dignitate ditavit. EG-

BERT. LEOD. rat. 1,678: libera -ant animas ieiuniacarnis. Epis'r. Hann. 49 p. 96,9: nemo nobilis nisiquem virtus -at. Wi po gesta pro!, p. 4: ut enim virtusplerosque vulgares -at. GUIBERT. Nov. land. Mar. 11col. 539c: Deus qui quosque sanctos per singiilasquasque virtutes in hoc mundo -at. ANDR. CAPELL.I 6 A p. 24 (éd. Trojel): ut in eis per bonos moresgeneris -ari posset infimitas. LAMB. ARD. hist. Ghisn.129 p. 625,11: licet nobilibus orta natalibus nobilitategeneris gloriaretur et fastuosa verborum et actuumcontinentia -aret. ALEX. NECK. nat. rer. 209: absit utsimia hominis ratione -ati possit ingenio panificani.

5) anoblir (UciuTlo s.v. nosco: -o, -as, nobilem facere):a) au propre : ORO. VIT. hist. XI 2 t. IV p. 167: plures...tes, curn de infimo genere essent, -avit, regali auctori-tate de irno erexit, in fastigio potestatum constituit.b) au figuré: VINC. KAD1. chron. p. 200: te genusattoliit ... potentia ditat, nobilius virtus te tua -ut.

6) se comporter à la manière d'un noble: UGUnO

s.v. nosco: -are, more nobilium se habere, nobilesimitari.

7) affranchir: TRAD. Frising. 1408 (a. 1022-31):hobam I,.. in omni totius plenitudinis lege -atam.

8) (fur.) donner la capacité d'ester: CARTUL. S. Bened.Floniac. 1 151 p. 368 (a. 1153): hommes ecclesie inpredictis villis morantes usque ad bec tempora testi-monium ferre non potuenunt et ignobiles enant inbac parte, sed nos. . . illos -are regia auctoritate voluimusprecipientes ut de cetero possint ferre testimoniumet recipiantur.

iloçaris V. nogaris.nocarius V. nogarius.nocceola, -e f [nuccola, de nux; cf lai. nocciuo!a]

noisette: RECEPT. C. LXVI p. 75: semen sisimbrii et olivegranurn de -is vel hi et meu et celticin.

noce y . nia.noçedos (esp. nocedo, lat. nucetum) formes:

nozedos: CARTUL. S. Mar. Laped. 112 p. 257 (a. 1124).nozetos: CARTUL. S. Emil. 88 p. loi (a. 1020). noyer:CARTUL. S. Emil. 88 p. 101 (a. 1020): cum suo orto etmolino et duos nozetos. CARTUL. Onia I 126 p. 160

s (n. 1107): in Menas la terra curn sucs -os et suosmaçanos. C*ann.. S. Mar. Laped. 112p. 257(a. 1124):accepi unam vacam et novent nozedos in villa quevocitant Ermulfi ... et post obitum meum liberosipsos nozedos remaneant monasterio de Lapedo.

10 V. 1. nogarius et nucarius.nocco 2. 1) distinctions de sens: A) faire du mal, nuire:

1) sens général, sans précision (P*n*s: -ene obesseledere, obturbare. UGuTio: -0,-es, offendere): WALAHFR.carm. 5,78,8: ut...quod -et, evellat. Ivo epist. I p. 28

15 (a. 1091): cui...licuit quod -chat excidere? BArno V.

452: nolo -ere magis. ORD. VIT. hist. VIII 24 t. III p.413: et ilterque alteri -ere concupivit. Ono Fais. gesta2,43 p. 151,25: tanto ad -endum efficaciores quantofortiores. GIRALO. topogr. 1,33 p. 67: cames ad esum

20 et vaccine valent et porcine -ent. expressions négativesavec indéfini neutre (nec.. .quicquam. . .-ere ou nihil

-etc): Porr* Sà.xo 5,399: hinc nec eo Mauri quicquamvivente -chant. Noix. BALB. gesta II I p. 51,7: quia

regno Francorum nihil -ituri viderentur. HEUM. 1925 p . 40,23: iurat etiam se nichii ci -iturum.

2) en parlant d'un mal ph ysique causé par: a) maladies:WÀLAHFR. imag. Tetr. 72: o pestis sine fine -cris. id .bort. 39: ungula cornipedum si quando hurnore -etur fcoilecto et putres irnitatur rnarcida fungos. TmETM.

30 4,18: seva mortalitas hominibus nimis -oit. ib. 4,72:Alvricus cui in capite suc, muitum -oit migranea.b) animaux: RATIIER. prel. col. 152' mathematicorumgenus est in Africa, cui non -ent serpentes. NOTIC. BALS.martyr. col. 1035': duos ci ieones immitti, a quibus

35 cum -itus non fuisset. THInM. 8,29: tres !upi ... homini-bus multis atque pecoribus. . . -uerunt. c) calamitésnaturelles: TIIIETM. 4,18 p. 152,15: estas nimia frugibus

nimis -Rit. d) éléments: CARTUL. Aziac. XXIII p. 77(e. 1162-78): sic quod aqua non -eat amplius pratis

40 monachorum. 3) en parlant d'actes de violence: HRABAN.martyr, coi. 1135A: Japidatores ... se cum lapidibuscedebant, nec martyres -ere poterant. ANNAL. Xant.a. 848 p. 16: gcntiles Christianis, . . -uerunt. POETA SAXO1,237 p. 12: erat in castris remissior illis,/ ut possent

45 nimia Saxonuin fraude -en. REcuNo chron. a. 517 p.25: regem...Otharium -ere non potuerunt, qui ... secommunierat. ADAM BREM. p. 40,12: Nortmannos...ec modo retinuit ut... regnum cius vel minime -uerint.PETR. COMESTOR hist. schoi. coi. 16880: Herodes de-

50 scendit. ..in Cesaream ... ut -eret Tyriis et Sidoniis.4) dans le domaine moral: a)faire tort: WALAHFR. Wett.782: hune autem morbum mores anirnasque -entem.HRABAN. epist. 2a p. 384,1: sibi magis -eat quam mihi.RATHER. phren. col. 390*: nil mea te -cant incommoda.

1305 tiocetus — lioCivuS 1306

HERRAT. hort. cxc. p. 145: vitia si sperninius f et si

bona facimus,f ni! -ebit animam. b) (au figuré) choquer;BRUNO QuERF. Adalb. 26: habitus corporuni et horrorvestium nostrarum. . . animis non parum -et.

B) (fur.) chercher noise, faire tort: DIPL. Otton. III s391 (a. 1001): si aliquis episcopus ... eum de predictavilla -ere volucrit. DII'L. Conr. II 218 (a. 1035): si quisergo . . . ecclesiam. . . qualibet presumpserit suggestione-etc. CARTUL. Icaun. t. I p. 498 (a. 1152): ne cuiuspiamca!umpnia ve! violentia ...fratribus deinceps super hoc 'o-eue possit. CARTUL. S. Mar. Paris. 113 p. 356 (a. 1195):ego non -ebo canonicis in hoc facto, immo iuvabo cos.

Il) constructions (toutes les acceptions se retrouventdans les différentes constructions du verbe): A) abs.:Vrr* Emm. 1 29: ubi -ituras marins non immittunt. 15

ANNAL. Xant. a. 873 p. 35: locuste non tamen ubiquesed per loca -uerunt. THIETM. 6,83: surgentes piratemultum -uere. MATTH. VIND. ars vers. IV 25 p. 186:ignota enim verborum significatio ad -cndum est ef-ficacior ceteris doctrine offcndicu!is. 20

B) avec le datif Wen. Gall. 7 p.261,9: unus illorumest in pelago, cui numquam -ere potero. ANNAL. Xant.a. 872 p. 31: infestatio tonitruorum et ymbrium atquegrandinum humano generi -uit nimium in frugibuset edificiis. DIPL. lient. I! 3 (a. 1002): qui ... ecclesie 25

de istis -ere veniat.C) avec accusatif: HRABAN. croc. 125 col. 248A: mors

illa remotaf aufugiat, primam -oit que livida stirpem fhumani generis. ViTA Liutg. 11 2,24: Liudgerus a diaboloplerumque lesos sanavit, sed etiam. . .ne -erentur, 30

protexit.III) participe futur substantivé (ce qui doit nuire):

JOH. WIG0RN, chron. p. 49: quoniam ipse tex pietatiset pacis erat, immo quia est, non -hure alicui operamdedit, sect hostes liberos abire permisit. PETR. RIGA 35

Aurora Gen. 124 p. 30: si bona tot propter horninisformantur honorem,/ cur advenus eum tel -ituravigent.

IV) participe présent nocens, -tis A) adj.: 1) nuisible:WALAHFR. cari. 5,77,9: odii -tis. M0D0IN. Nas. ec!. prol. 40

10: obiciet crimina lingua -s. THIETM. 7,74: luxurie -tis.ALAN. INs. Anticlaud. IV 256 p. 114: qualiter ignis...moriens in nube paritque f fulmina; dum moritur,sic morte -cior instat / quam vita. ADAM S. VICT.

7 y. 40 p. 49: universas tes -tes f ... fugabitis. 2) cou- 45

pable; Gumt. Picr. gesta p. 90,38: hominum sanguini,quanquam -tissimo parcere maluit. AnNULE. LEXOV.epist. 47 p. 84 (a. 1166): quia nullus erat quem -terrinon fecisset operatio vel consensus. WALTH. MA ?nug. cur. III 4 p. 134: co quod sibi visum est crimen 50

co dulcius, quo -tius. GIIL4ID. topogr. 1,27 p. 61:tertium genus et -tissimum.

B) subst.: 1)masc.:a) méchant: COD.PRAY. 153 Miss.:Ihesus Christus non dubitavit manibus tradi -cium.

ARNULF. AULOEL. glos. Lucan. 6,438: -tes ad nocendum

va!entes. b) coupable: TuTEnf. 7,46: propter -tem...

tot inculpabiles ceciderunt. ADAM. UREM. p. 204,4:de -tibus quidem juste actum videtur. ORD. Vit. hist.

VII 16 t. ITT p. 245: divina !ex ... precipit ut compri-mant -tes ne perimant innocentes. Ono Fnis. gesta

2,25 p. 127: corn -te innocens. ALAN. INS. Antic!aud.VIII 179 p. 178: ut ... natura veut.. .dampnare -entes.

2) neutre pluriel: a) êtres nuisibles: GUILL. CAMP. dial.

col. I065B: multa homini -tia sont ... ut sunt serpentes,

dracones, et queque repti!ia. b) événements funestes,

maux: THIETM. 2,3: quecumque ei pub!ice vel occulte

provenere -tia.nocenter adv. 1) de manière à nuire: CARTUL. Mai.

Mon. Turon. p. 30 (a. 1064): aquam derivare monachipossent in insula; haud -r vel contra cogere ad irri-gandum. WALTH. MA ? ring. cur. iI 13 (p. 78): i!!e

apparentie... aut innocenter transeunt aut -r. 2) (moral.)

de manière blâmable: PETR. DAMIAN. epist. IV 8 col.309C: revoca diversi generis ornamenta -r opposita.

nocetus, -us m. V. nucetuin.nocibilis, -e nuisible (GLoss. cod. Casin. 401 p. 468,24:

nocua, noxa, -ia, nociva): P5. REGINO syn. caus. app.1,57 p. 419,23: -is perfugii suspicio. THEOD. AMORB.Mart. 7: quatenus minime catholice ecc!esie integri-tatem -is eorum hereseos languor dirumpere valeret.

nocibilitas, -tis f tort, injustice: Ivo pan. II 78 col.1098D : quodcunque -tis vel damni seu spoliationisresidentibus in loco sancto inferre. CARTUL. Col. I 95p. 586,12 (a. 1180): ne ... ca...do!is et machinationibusvel quovis -tis genere in posteront infirmare val in-fringere liceat.

nocifer -a, -uni [noceo et fero] funeste: VITA Aldeg.1 p. 810: -a pestis f uriaruni. HERIB. Bos. Thom. col.1I28A: tanquam lethalis quedam pestis -a ... traxitpost se funem ma!orum.

nociltetu [nucilla] terre plantée d'amandiers (ou denoyers; cf. H. G. Tuchel, Studien zur italien ischenPhytotoponomastik, Genève-Paris, 1962, p. 106): Coo.Cavens. Ils p. 16 (a. 826): de terra qui est locilletu eturtatu, ... ipsa corn pectia qui est -u, abet fine de unulatu.

nocimentum, -i n. y. nocumentum.nocio, -nisf. y. notio.nocitura, -ef V. nocea.nocivitas, -tis f [nocivus] (astral.) influence malé-

fique: HONOR. AUG. phil. mundi II 17 col. 62B: defrigiditate Saturni ergo primum, deinde de -te dissera-mus. ib. lI 18 col. 63°: quando media est inter Satur-num et Martem ... temperatur eorum -s eius benevolen-tia ...Jupiter patrem Saturnum e regno expulisse...naturalem -tem ei aufert.

nocivus, -a, -ont I) adj.: A) nuisible, dangereux(PAnAs: -us, noxius): 1) physiquement: GEIW. AUG.?

1307 noetanter — noctipuga 1308

mirac. Udair. 22: veneno -o esse percussum. GALAND.REON. prov. p. 46,11: que sont multum -e horninuminfirmitates, ex stomachi vitio orientes. HILDEGARD.phys. I pref. col, 1125 A : succus pomiferorum arborumincoctus -us et coctus levis. ib. 1,21: contes -os humorcsin te minuit. HER1B. Bos. Thom. col. huA: aque poins

supra modum -us. 2) en parlant de plantes: ERMENR.Har. 3: sarculo, quod manu gestabat, arbores -asabseidebat. GERÂRD. Moiiis. delib. p. 215: gramen...vineis valde -um. 3) en parlant d'animaux: GmLL.C&ivip. dial. col. 1065 B : si Deus propter hominemcuncta bona valde creavit... tamen -a animalia, que nonsolum hominem non adjuvant, sed etiam multotiesinfestant et accent. 4) en parlant d'un fléau: SYLL.Sangall. 24,7,1: igne -o,/ grandine, morbo, / ... /protege cives. WALTH. Spifi. Christoph. 1 27 p. 78,3:faines -a, te hiberne, discebat.

B) qui fait tort, qui lèse, préjudiciable: DIPL. KaroliIII 12 p. 19,19 (a. 879): santionem...que -as eidemecclesie episcoporum evacuat scriptiones, roboramus.DIPL. Otton. I 334 p. 449,24 (a. 966): quicumque...inutiles scriptiones et -os libellos. . . retinuerit. CARIUL.Cormar. 31 p. 62 (c. 1000): verentes itaque monachi...ne eadem castella in futurum sibi . . -a et incerta existant.CARTUL. Bass. Font. I p. 2 (a. 1143): molendinum...suis nullatenus -um molendinis. AcrA pont. Rom.mcd. I 211 p. 195 (a. 1147): novam illam et -am con-suetudineni, que vulgo gaulant dicitur.

C) (nior.) nocif, dangereux pour l'âme: WALAHFR.exord. 8 p. 483,31: conculcande sunt et delende pic-taire quasi non necessarie vel -e. Ivo epist. I p. 46(a. 1092): ut diabolus vos inveniat occupatas, necmentes vestras -is et vagis cogitationibus expositas.PnR. C0ME5T0R serin. 33 col. ISOIB: multa nesciebat,coin essent, esse peccata ... et quid bac nocte -jus?ANDR. CAPEL.L. I 6 G p. 191 (éd. Trojel): muliebrisautem indulta clericis cu!tura mihi nullatenus potcstesse -a.

D) coupable: PoNnF. ROM. XLIX A,18 p. 268: ungohos pedes de oleo bcnedicto, ut, quicquid superfluo vcl-o incessu commiserunt, ista aboleat perunctio.

E) qui est un obstacle à: LAMB. ATREB. epist. 23 col.656 0 : antiquus humani generis inimicus. . . pacemEcclesie, quam suis fraudibus -am intelligit esse, omniconflu nititur perturbare.

F) (gramm.) en parlant d'un verbe marquant l'hostilité:Huco S. Vrcr. gram. p. 293,34: verba que reguntdativum bec sun.....-a, ut noceo, officio.

Il) subst. n., mal, ce qui cause un tort: THIETM. 7 prol.y . 5: Deus HIe benignus / atque bonum summum, depel-lens omne -uni. Ono Fais. chron. 1,26 p. 61,12: ut noniuxta voluntatem suam populo son -a, sed iuxta nutumDomini profutura diceret. ALAN. INs. dist. s.v. colligere,col. 746": de Ecclesia removebunt omnia -a.

nocive adv. avec un effet nuisible: Ai-Ex. NECK.nat. ter. iI 123 p. 201: ulcisci promptissima est,tam argute quant -e.

noctanter adv. de nuit, nuitamment: FULCH. hist.Hier. liii 55 p. 802: -r evaserunt. BALDER. Allier. 8:-r fugiens cornes Bans evasit.

nocte y. nox 111,4,1.noctesco 3. s'assombrir, devenir noir comme la nuit

(au figuré): JOU. ALT. arèh. V p. 319: densa -it arun-10 dine celant.

noctibus y. fox JJJb.nocticinium, -i n. [nos, cf conticinium] nuit: VINC.

KADL. chron. p. 206: tores planctum, foves luctum,fletum ob quam, quaeso, fracturai lambunt -n.

15 nocticolus, -a, -uni y. nocticulus.

nocticula, -e f [cf. noctucula] [graphie fausse pournoctiluca, lune: GLoss. cod. Vat. 1469 p. 524,10] petitoiseau de nuit: Joii. SARISB. po!icr. 2,17 (Webb I, p.100,29): quale est quod -am quandam vel herodiadem,

20 vel presidem noctis dorninam concilia et conventus denoete assenint convocare.

nocticulus, -a, -uni nocticolus, -a, -um nocturne:SYLL. Sangall. 14,9: ubi nocticole tenuere cubilia larve.AMARC. serra. IV 434: -ara simules gravitate soporem.

25 noctifer, -ta, mm I) qui apporte les ténèbres (aufigure): FULCO. MELD. nupt. VII 507: Lucifer in celonunc -r est in abisso. BERNARD. grad. humil. 36p. 43,21:o Lucifer, qui marie oniebaris, immo non iam lucifer,sed -r, aut etiam mortifer.

30 2) de couleur sombre: WOLFHARD. Waldb. 3,9 p. 536C:orbem -mm. JOH. ALT. areh. VII p. 351: -mm sepelitcaligine peplum.

noctiluga, -e ni. Enox et fugio, cf. lueifuga] I) quifait fuir la nuit: WOLFHARD. Waldb. 3,18 (11): vergente

35 lava ad occasum -a die. RADULE. CAMERAC. Lietb.XI p. 847,28: iam sanctum marie fenestras intrabat /-asque suo radios spargebat in orbe. 2) qui fait fuir lesténèbres (de l'ignorance): Joit. ALT. arch. VIII p. 364:animi sollertia, lampas /previa, -am ferat insopita

40 lucernam.noctigenus, -a, -uni et gigno] de la nuit: 1) sens

propre: SEDUL. carm. II,LVTJ 15: quomodo -as dispelhitLucifer ombras. 2) au figuré, en parlant des divinitésinfernales: GALTER. CASTIL. Alex. X 157 col. 566°:

45 hoc, ego si dea sum qua nulla potentior inter / -as.noctiluca -e f I) ver luisant: tJGUTIO S.V. tuceo:

hec -a, animal in sero lucens. ALAN. iNs. dist. col.936D S . V. scintilla: scintilla.. .die[tur musca que lacetad noctem, unde et -a dicitur. DAN. MORL. nat. p. 29:

50 invenimus multa habentia splendonem in se quoilluminant ut animal quod dieitur -a. 2)i'. nocticula.

noctiosus, -a, -ton [nox] nyctalope: PAPIAS: -us, quimelius vespere vider.

noctipuga, -e 'n. débauché: GLO55. cod. Casin. 401

1309 noctivagus - nocturnalis 1310

p. 468,26: -am, obscenum quod quasi noctibus com-pungatur.

noctivagus, -a, -um qui erre la nuit: 1) en parlantdes animaux: FAR. imit. Aviani I p. 353,1: lupus quidam,us. CARM. But. B 58,4,3: contio pennata / bubo -us.2) (métaph.) en parlant de la trajectoire nocturne desastres: TRANSL. sang. Dom. 25: dum iam prope esset,ut! '-o Phoebe curru inclarescere terris' f videretur.LiouRINus 1,193: sic ubi •o stellarum lumirie puppisdecurrit pclago.

noetividus, -a, -um qui voit la nuit (s'appliquant à ladéesse Athéna qui possède la chouette pour attribut):Jon. ScoT. glos. Mart. Cap. 286,7 p. 133,23: depreca-tionibus -e Athene.

nocto 1. [nox] passer la nuit: EIGIL. Sturm. 7 p.368,52: quando alicubi -abat. VITA Bonif. 11 11 p.103,17: in omnibus lods, in quibus contigit meridiaresive -are. DAN. BECCL. Urb. Magn. p. 49: veniam...tecum -are. (fur.) expression -andi iicentia, droit degîte: Dn'L. Otton. I 458 p. 622,33 (XII 0 s. spur.): necplacitum quodiibet vel -andi licentiam habeat advocatus.

noctrio 4. y. nutrio.noctu V. nox JJI,1,a.noetua, -e f 1) chouette: a) définitions: JoH. ScoT.

glos. Mart. Cap. 286,6 p. 133,14: -a dicitur nicticora.HRÀBAN. univ. VIJJ,V1 col. 246 e : -a dicitur pro eoquod nocte volat et per diem non possit videre, riantexorto spiendore sous visus illius hebetatur (cf lsid.etym. 12,7,40). ÀELFR. angle sax, vocabul. (2° éd.) I col.131: nomina avium .... cavanna, vel -a, vel ulula. Ppi*ss.v.: -a dicta pro eo quod nocte circumvolct et perdiem non possit videre. hec non est bobo sed minosest. lb. 5v. nycticorax: ipsa est -a quia noctem amat;est enim lucifuga, solem non patitur (cf. Isid. etym.12,7,41). b) en général: WÀLAHFR. epit. in Lev, coi.814 D : -a que in tenebris clare videre potest. COSM.PRAG. 3,17 p. 181,18: o miserabilis fortune conditio,qua nunc cogor humi residere ut -a. CARM. Bur. B 133,8:hic volucres cdi referam sermone fideli. . . -a, f ringellusseu nycticorax, amarellus. e) avec idée d'oiseau funeste:J-IRABAN, univ. 8,6 col. 247A: -a homines veritatis lucemfugientes, tenebris obligatos significat. Unde in Levi-tien hec avis vesei prohibetur. MANEOOLD. ad Gebeh.23 p. 353,38: vos, inquam, alloquor ginecea hostisantiqui...-e, lupe. Joit. ALT. areh. VI p. 330: divitibussupremus honos prenuntia fati I -a precedit, properantimorte propinquos/occasus infausta canens. RADULF.CADOM. gesta Tancr. 79 p. 663: ergo struit lunes,stnietis quibus atque Iigatis,/pendula de mure fit -a,nocte volando,/sie noctuma fugit. ARNIJLF. AIJREL.glos. Lucan. 1 558: diri ominis sieut vulttires, milvosvel -as.

2) (oiseau de mer) peut-être cormoran(?): }-IRABAN.univ. V.IlI,V1 col. 247-i : -a a quisbusdam dicitur corvus

marinus (ou confusion avec noctumus corvus, cf. Gloss.Abba NO 16: nycticorac -a ... alii avem in Orientequem noctumus corvus appellant; et Eucher. lnstr. 2 p.157,10-12. Y. aussi nyeticorax).

5 noctualia, -um n. [nox] corvée exécutée la nuit(]):CARTUL. Ithen. mcd.]! 58 p. 99 (a. 1183): ut deinceps- .predicta curia ... ab omni iure advocatie libera

teneatur, nec aliquatenus exactionibus vel -ibus a comite- . vexetur. y. nox.

10 nocturna, -cf y . nocturnus.

noctum y. notion.nocturnalis, -e forme nocturale; CATAL. biblioth.

Becker 28,8. I) adj., relatif à la nuit, de nuit, nocturne:A) en général: RECEPT. A.XCVT p. 24: ad sitem -cm.

'5 ib. A.CLVJIIJ p. 32: ad febres -es. Duno Norm. 99p. 260: plebeio huius -is murmuris tumultu. CARTUL.S. Mar. Paris. III 7 p. 355 (a. 1067): persolvere...eustodiam -cm. Perit. CELL. epist. II 97 col. 54713:ehariora mihi... sunt spatia -la quam diurna.

20 B) s'appliquant à l'office nocturne, en général: CAPIT.reg. Franc. I p. 61,6 (a. 789): ut cantum Romanumpleniter discant et ordinabiliter per -c vel gradaleofficium peragatur (AMALAR. epist. p. 246,35. id.

antiph. 15,1 [Hanssens II p. 49,22]. Aoso Frod. p.

25 87,14. TRANSL. Savin. p. 808. HONOR. AUG. gemma2,1). VITA Liutg. 129: cum temperius ad vigilias -es sur-rexissent. TRANSL. Gorg. II p. 241: surgentibus veromonachis ut laudes persolverent -es (Cl-moN. Rames.p. 63. TRANSL. Honor. p. 140). ib. p. 246: fratribus -cm

30 synaxim inchoantibus. Hi.ico FLAV. chron. 11 12 p.378,29).

C) s'appliquant aux chants qui le composent: EPIST.

var. Ii p. 308,2: in gradali cantu ... minime discor-dare possent, in -i tamen ... paueissimi in unum con-

35 cordare reperti sunt (Acius vita Hath. 6 p. 168,46).AUREL. mus. P. 51: in versibus responsoriorum -ium.HUCBALD. mus. P. 129: antiphone -es. AIM0IN. FL0R.gesta Franc. p. 98: in ipsis -ibus hymnis. . .laeessitisont ... ut laudes Deo debitas relinquere eogerentur.

40 LIn. ordin. Patav. 1,30: super -es psalm(os). spéc. le tonde voix que l'o,, y adopte: kir. BEL. div. off. col. 92A:due iectiones ... leguntur, una voce naturali vel -i, idest gravi ac pressa, altera veto communi.

D) relatif à l'office de nuit ou utilisé pendant sa45 célébration: I) s'appliquant au moment où il se célèbre:

AIM0N. SANGERM. transi. Vincent. p. 647: pulsato -itempore signe, ad ecclesiam concita pergit. 2) s'appli-quant aux livres le contenant: EPI5T. Tegerns. 1 118:quatinus iuxta hoc exemplar librum possimus per-

50 fieere -em (CATAL. biblioth. Lehm. I 42 p. 212,13).CARTIJL. S. Petri Gomai p- 213: antiphonarium -e J,psalterium 1. 3) s'appliquant aux cierges que l'on ybrûle: RUD. TRUD. gesta Trud. IX 19 p. 286,28: omni-bus personis quibus -is candela anteponitur (Mmxc.

1311 nocturneus – nocturnus 1312

Modo. 13 p. 314b,56). THEOD. Tun. abb. p. 565,31:cereum -cm singulis altariis providebit. TRAD. Werd.135 P. 29,26: ad -la luminaria toto anno in eademecclesia. 4) s'appliquant au lutrin sur lequel on fait leslectures: EKKEH. 1V cas. Gall. 6: parat ... insignemcrucem. . quam.. .analogio -i superposuit.

E) de nuit (s' appliquant aux vêtements que mettent lesreligieux pour assister à l'office de nuit): 1) sorte demanteau: HERBORD. Ott. 134 p. 716,14: tegimentum -emirabilis prccii, de serico, -auto et megalina pelle con-fectum. 2) chaussons (cf a, fr. nocturnal): UDALR.consuet. CIun. 1 41 col. 687: abstrahamus calceosdiurnales et -es induimus. Lit ordin. R henaug. p.128,13: ministres altaris qui -ibus sunt induti cal-ciamentis. ib. p. 249,1: calceos diurnales cura -.ibusmutamus (cf. 1. 34 ss. col. 1312 1. 3 ss.

F) (fur.) donné pour une journée de travail: TRAD.Udair. August. 8: VIII messorcs qui etiam a publicovescuntur et -is panis XX septimane ad operandum(cf. fox V D).

G) (au figuré) obscur, qui apporte les ténèbres: HIWE-GARD. cpist. I 118 col. 341 C: parvi veto stultitiam, quea via veritatis -is est, significant.

U) subst.: A) musc.: 1) livre contenant les offices denuit: POLYPT. Rem. p. 8: antiphonarium, gradalemac -cru. CARTUL. S. Steph. VaIl. 26 p. 21 (a. 1075):pro fluo suo ... cul docui hympnarium, lectionarium,gradualem, -cm. CARTUL. S. Petri Goniai 99 p. 230 (a.1080): incipit nota librorum; inprimis rnisalum et duostefenarios, -es et alios vernales. PRT. (Pannonhalma) I p.591 (e. 1093): V.1 missales, I bibliotheca, 1111 -es.

2) plur.: a) offices de nuit: JOH. ABRJNC. p. 5:finitis his diurnalibus officiis, -es succedunt, in quibusvespere prima bora consistit. b) chaussons portés parles moines pour assister aux offices de nuit: CARTUL.S. Martin. Camp. II 281 (a. 1161-64): agnina peliciaet -es qui vulgo bote dicuntur (cf. I E 2 et II C 2 b).

B) fém., offrande de cierges pour les offices de nuit:CARTUL. Belliloc. Lemov. 118 p. 170 (a. 997-1031):omni anno unam -cm ad missam sancti Petri (cf.I D 3).

C) neutre: 1) sing.: a) office de nuit: ODo CLUN.Ger. p. 327: iussit ut -o coram se capdllani peregissent.b) livre contenant le texte des offices de nuit: TRAD.Ratisb. 48 (e. 863-85): gradalia II, -ia II, librumcanonum I. GREO. Cxr. reg. Farf. V p. 321: antipho-narium optimum et Priscianum valde bonum, -e per-fectum, super Isaiam mirificum. MON. Strig. I p. 109(a. 1156/1347): missale unum, -e unum, psalteriumunum, graduale unum.

2) plur., vêtements portés par les moines pour assisterà l'office de nuit: a) manteau: CON5UET. Trev. 12 p.p. 14,3: ibi exuentes -la revercnter induunt fratresdiurnalia, hoc ut peragunt eosdem sobrie lectulos

cooperiunt. WILH. HIRS. const. 1,44 col. 9760: in-duti s -ibus lavari, pecti et factis his tribus orationibusreverti accelerat. b) chaussons: LANFR. const. p. 3:surgentes fratres in -ibus suis.. .veniant in ecclesiam.

5 id. decr. col. 455D: surgentes fratres calceant se -ibussuis (cf. I 2e! Il 2b).

nocturnaliter [nocturnalis] adv. pendant la nuit:CHRIST. Wencesl. 109: triticum metens humeris balulanspropriis clornui inferebat manualique terens mola

'o pistor ipsc et dux farinam cribrabat aquamque petensitidem -r hauriens fatebatur. 1-IFRIM. Arch. Edm. 18 p.50: hcc queque -r visa protestans verissima veraxcreditur.

nocturueus y. nocturnus.15 nocturno 1. [nocturnus] chanter l'office nocturne:

CARTUL. Landevennec. p. 86,23 (c. 1050): in basilica...-bat Uuinualoeus. lb. p. 115,15: sanctus -ans Uuinua-loeus.

nocturnus, -a, -uni nocturneus: GLoss. end.20 Casin. 401 p. 443,53. nocturus: For'n. Flor. 11 p. 39,12

(a. 997). MIRAC. Gerard. And. 23 p. 504. noturnus:FONT. Flot. p. 27,26 (a. 995).

I) adj., de nuit, nocturne: A) (s'appliquant à la divisiondu temps), qui appartient à la nuit: HROT5V. Theoph.

25 98 p. 65: trans urbem sub -is secreto tenebris. PETR.DAMIAN. VI 5 col. 381e: sicut per dcserta gradientibuslux ignea inter -as tenebras infulgebat. Axux. NECK. nat.ter. II 156 p. 249: celer diurnus et humor -us bene-ficia sua rebus largiuntur. expression: te mpore -o (la

30 nuit): RICHER. 111 p. 58 tempore -o ardentibus stellisoperam dabat. THANOM. Bernw. 31 p. 772,35: super-venientes -o tempore hommes archiepiscopi. PET-R.DAMIAN. epist. 1114 col. 291B: -o tcmpore ... inthroni-zatus est. forme adverbiale: - o: FONT. Flor. p. 21,17

35 (a. 986): diurno atque -o.B) qui agit la nuit: RICHER. II P. 18: ille... per locum

competentem -us ingreditur. PETR. DAMIAN. epist. IV 15col. 325D: ut non degeneri saporc depressos -us in-sidiator inveniat. RADULF. CADOM. gesta Tancr. 74

40 p. 659: lunes, vasa, dolabra parant; concis paratis, / -ifabricant. HIST. Hier. 1118 p. 566: -i viatores. ARNULF.AUREL. glos. Lucan. VI 689 p. 346: strix que inde dici-tur -a.

C) qui o lieu la nuit: I) en général: EIGIL. Sturm. 8 p.45 369,20: ibique se et asinum simm munire propter -os

incursus satagens. WEDUK. 1,36: -a pluvia. Dxr'L. Henr.IV 469 (a. 1100:-a sen diurna diverticula. FULcH. hist.Hier. 11 46 p. 560: -a operatione duas turres murales insublime adeo extulerunt. Hisr. de via Hier, p. 169: -e

50 quietis tempus. HILDEGARD. caus. p. 142,28: de -aoppressione. GLRALD. topogr. I 12 p, 37: -um obse-quium. 2) (liturg.) nocturne, de nuit: a) s'appliquant àl'office de nuit en général: ERMENT. mirac. Philib.p. 57: cumquc signum ad -um sonuisset officium

1313 nocumentum 1314

(AURa. mus, p. 60. 10H. MEn. Joli. p. 359,41). HERIc.mirac. Germ, p. 174: -e stationis excubias peregerunt.NOTK. BALB. gesta j 5 p. 7,16: ad -as vigilias venire.REOIN0 chron. p. XIX: responsoria, que -is horis inDei laude canuntur. WiDUK. 3,75: -is et matutinislaudibus intererat (VIrA Bertini J p. 120. Joli. CLUN.Odon. p. 111). HUCBALD. mus, p. 227: matutina Ictitiaelatiore cancre celebranda quam -a synaxis. b) s'appli-

quant aux chants qui le composent: Nicot. LE0D. Lamb.p. 423,2:-os hymnes, ... summacum devotionecelebravit. I0

e) s'appliquant aux prières qui y sont dites: ANNAL. Ber-tin. a. 849 p. 56: elericis -as preces Domino solventibus.d) s'appliquant aux vêtements utilisés par les religieuxpour suivre l'office de nuit: Œ) sorte de manteau: NOTK.

BALB. gesta j 34 p. 46,15: -um illud atque pendulum 15

Augusti pallium. ) chaussons: CARTUL. Sangall. jJ143 p. 142,23 (a. 1110-1125): calcei -i grandes.

j!) subst.: A) ?nasc.: 1) liturgie: a) (au sing.) office denuit dans son ensemble: VITA Lamb. T A, 12 p. 366,3:circa media nocte. .. ibat in -o ad orationem devotus. 20

BENED. ANIAN. cane. col. 876A: et ideo in brevibusipsis noetibus post pullorum cantum -os constituimusinchoari. AELFR. cotloq. P. 14: quis excitat te ad -os?MIRAC. Eupli p. 329,31: quadam veto noete antequam-us celebraretur adcst in somnis ci sactus. b) au plur. (ou 25

avec adj. numér. ordin.) nocturnes, partie de l'office denuit: JOH. ABRINC. p. 20: lectiones primi -ide prophetiserunt, secundi de sermonibus patrum. Rom PAUL. J! 8col. 414B: tres priores -i sive vigilie more Romanonuncupantur. ORD. VIT. hist. III 7 t. J! p. 96: ad ves- 30

peras super psalmos quatuor antiphonas condidit, etin secundo -o tres ultimas adjecit. c) psaumes et leçonsavec leurs répons chantés pendant l'office de nuit: J0R.

BEL. div. off. 20 col. 32B: -i, -arum vocantur novempsalmi et novem Icetiones eut» suis responsis. HONOR. 35

Auc. gemma 2,14: sciendum coin dicitur, cantusintellegitur. 2) (division du temps) moment où l'oncélèbre l'office de nuit: CHRON. Salent. 146 p. 152,13 W.:ante -ut» ecclesiam pergebat.

B) fém.: 1) liturg.: a) (sing.) office de nuit dans son 40

ensemble: WEn. Gal!. 26 p. 271,2: post -am huiusnoctis. ORDO ROM. XXIX 12 t. 111 p. 439: lumen...ab initio cantus -e inchoatur extingui. AELFR. colloq.

p. 13: surrexi de lectulo et exivi ad ecclesiam et cantavi-am eut» fratribus. VITA Math. 1110 p. 290,21: post -am 45

veto omnibus egressis. LeJn. const. p. 27: interpsallendum et ante -am pulsentur signa in duodecimlectionibus. spéc., laudes: SMAR. reg. Bened. col.830A: post pubs -as cum matutinis diximus iungi.b) (au sing., au plur. ou avec adj. numér. ordin.) noctur- 50

nes, partie de l'office de nuit (Joli. BEL. div. off. 20 col.32 e : accipitur...-a, -e pro hora. H0N0R. AUG. gemma2,14: coin autem -a, tunc hora accipitur): AMALAR.antiph. 15,10 (éd. Hanssens TU p. 51,36): antiphone

que celebrantur in eadem noete ... habent in tertia -a,alleluia. ib. 18,1 t. lU p. 54,33: ut tres -as faciamus.Jou. ABRJNC. p. 23: et sequentes psalmos eut» anti-phonis allcluiaticis in tertia -a coin Bap-tisterii ideo dicimus. Joli. BEL. div. off. 20 col. 32C: inso!ernnitatibus ad secundam -am pariter surgebantministri. ..Ad tertiam.. .-am communiter surgebantomnes. HOMEL. Opat. J 21: omni nocte ad -as surgite.e) psaumes chantés le dimanche avant les leçons: JOH.BEL. div. off. 20 col. 32B: -a, -e psalmi appellanturqui dominicis diebus dicuntur antequam recitantur

lectiones. d) sc. bora: AELN. Canut. p. 128,5: basilicam.-a coin aggreditur.2) (division du temps) moment où l'on chante les

heures canoniales: Joli. BEL. 20 div. off. col. 32 » : -e,-arum dicunter tempora quibus psalmi cantantur.

3) (jur.) droit de pécher pendant un jour: CÂRTUL.

S. GERMÂN. PRAT. J 26 p. 40 (a. 816): quandam pis-carmin... M monasterium sancti Germant.. concessi-mus ... ea scilicet conditione ut illam -am quam monas-terium sancti Dyonisii exinde accipit et Sancti Petri nul-latenus eis a quoquam subtrahatur (AIM0IN. SANOCIiM.mine. Germ. 2 P. 118 [a. 892]). CARTUL. cath. Ambian.T 25 p. 34 (e. 1145): pro...-a anguillarum que...miehi...habenda reddidit. ib. T 26 p. 35 (a. 1146): annuampiscium capturam que vulgali nomine appellatur -a.

C) neutre, (liturg.): 1) office de nuit dans son ensemble

(Joli. BEL. div. off. 20 col. 32B: accipitur. . .-a, -orumpro ipsis bfficiis): V1TA Math. 11 10 p. 290,19: dataautem signa ad -a, . . .intravit ecciesiam. LANFR. const.p. 7: et post -a et familiares psalmos officium mortuo-rum. id. decr. col. 466C: sabbato sancto pereutiaturtabula ante -a, sicut in feria sexta.

2) nocturnes, partie de l'office de nuit: LANFR. decret.44911: primum et secundum -uni ipsa Dominicafiant, tertium et matutine laudes de vigilia.

3) la nuit: CHRON. hist. Pal, p. 497: cui (sc. Attilae)in prima statione -i sui, coin cubiculo dormiret, pervisum angelus sanctus apparuit.

nocumentum, -i n. forme noeimentum: VITA Gent.metr. p. 124, sûr. 6. ANNAL. Bertin. a. 851 p. 60, note.

1) ce qui cause un dommage, ce qui nuit: CAPIT. reg.

Franc. J! p. 155,9: molitionum seu -arum invicemactorum. Orro Fais. gesta 2,22 p. 126: fiunt in castris...scale ceteraque pro ascendendis muris instrumentautilia, oppidanis ...-um. CARTA a. 1189 (Chartes de laville d'Agen 1 p. 1): concedimus eidem ponti ... nequis. . .aliquid aliud -um infra prefatum spatium pre-dicto ponti inferre presumat. CARTUL. epise. Hild. 1422 P. 409,4 (a. 1183): si de illa eastri medietate -umaliquod vel dampnum ecclesie fuerit datum. d'où un

un certain nombre d'expressions équivalent à nuire,causer du tort, faire du mal: FL000ARD. annal. a. 940

p. 78: clam me quibusdam accusantibus apud eut»

1315 noeno - nodo 1316

quod sui causa -i vellem proficisci vel f Iii sui. ib. p. 78:cum iuramento ne esset -o Hugoni vel 1-leriberto. RAy?1.POD. 19 p. 291: de columba que litteras deferebat ad-um nostnim. FULCH. hist. Hier. .1119 p. 638: dicentes...Turcos Euphratem transisse et Syriam ingressos fuissead -un christianismi. HIST. Hier. 11 22 p. 568: nullumse per totum imperium suum illaturum peregrinis decetero -um. GESTA Franc. Hierosol. 8 P. 42: quos...servabat uti illos ad Francomm -a et obstacula paratoshaberet. Orro FRIS. gesta 2,20 p. 97: ne quis infracastrorum ambitum gladium ad quodiibet commilitonis-uni audeat.

2) (mot.) préjudice, tort: ANNAL, Bertin. a. 868 p. 150:obtinuit, ut sacramentum liii fieri ex sua parte faceret,quatenus in trullo -o illi foret, si in coniugem Waldra-dam acciperet.

3) (jur.) trouble, noise: AcTA Henr. 11,1 234 p. 381,3(a. 1163): et cannes obsides communiter assecuraveruntquod non diffugient summonitionem, et quod sumnio-nitores securi erunt ab eis et ab omnibus quos pro-hibere poterunt a -o ipsorum. Guaw. leg. XIII 34:ad -um liberi tenementi aticuius.

4) (méd.) gêne, niai: Crnauac. Bamberg. p. 126: sidigitorum superf!uitas ... nata fuerit, que infirmo -umnon inferat, si indecens sit, medemur cirurgia. spéc.,maladie mentale(?): DOM. GuNnisa. div. philos, p. 137:cum autem causa huius Tuent infirmitas vel -unilune construendus est eis locus, in quo permaneanthuiusmodi hommes.

5) (p1111.) obstacle, empêchement: Je11. SARI5I;. metal.11,11 col. 869 e : sic logica. . . movet quantum inertieet ignorantic -o non retardatur.

nocuo I. [noceo 2.] faire mal, blesser: VITA Corb.J 16: veretro -ato calcibus iumentarum. cf vetuo,vetui.

nocuus, -a, -um I) adj.: A) qui cause le mal, dangereux,nuisible: (Gtoss. cod. Casin. 401 P. 468,24: -a, noxa,nocibilia, nociva. Uuu'nio 5v. noccO: -us, -a, -um,nocens). 1) matériellement ou physiquement: THEODIJLF.catin. VIII 3,9 p. 463: -11m nec sentit aborsum. SMAR.catin. I 51 p. 609: hos lapides -os tulimus de calle,viator. BENED. Mou. catin. 2,63: non ibi iam metuuntfurvas -asque tenebras. DEPL. Otton. III 340 p. 770,30(a. 999): si quis veto ... aliam !egem eidem monasterio-am inde fccerit, WALTH. S pm. Christoph. II 5,209:-o subtraxerat igni. à noter la tournure pléonastique:GALL. ANON. chron. p. 444 ('z' 91,7 M.): Bohemi...dampnum illi regioni -um hululeront. 2) moralementou intellectuellement: SMAR. carm. Il 45 p. 617: i!le... /quem -o nu!!a pondere culpa gravat. ib. III 25 p. 618:qui ruti!us -as pellat de mente latebras. CARTUL. Roman.compl. 240 p. 96 (c. 1030-70): hinc hoc malum valde-um subrepit. MAnH. VINDOC. Milo 74 p. 171: etredimit -um nobi!is auctor opus.

B) à qui l'on fait du mal: Uouno s.v. noceo: -us,...cui nocetur.

11) subst.: A) (musc. plur.) coupable: PAPIA5: -isont nocentes.

5 E) (neutre) le mal: SYLL. Sangall. 14,15: expuleras-nia, complens dulcedine totum. GUIBERT. Nov. laud.Mar. XIV co!. 578: etsi corpus tribu!atur, mentispelle -a.

noda, -e f y . nauda.l0 nodarius, -i m. y . notarius.

nodator, -is in. [nodo 1.] témoin qui confirme unacte en faisant un noeud sur la courroie au bas de la charte(cf. L. Delisle dans .Rc;'. des Soc. Savantes, 4e série,t. III p. 509): CARTUL. Regul. p. 112 (a. 1030): testes et

15 -es... Signum cornigii nodati cum carta. CONCIL. Burdi-gal. (Mansi, Coll. concil. XX) col. 528: isti sont -es acprefate donationis firmatores. CARTUL. S. Sever.Burdigal. 30 p. 31 (s.d.): code sont testes et -es.

nodatus, -a, -um y. nodo.20 nodellus, -i m. [nodus] 1) petit noeud: UGUTIO s. V.

nodus: hic nodulus et -us, diminutivum.2) ornement, bijou en forme de noeud: CARrA a. 978

(Hist. Langued. V 130 col. 287): ad ipsam remaneantipsi -i nef. Doc. Cisterc. 79 p. 86 (XII s.): dedit eis

25 domina duos equos et quatuor !ibras et X solidoset -um aureum. Doc. comm. Yen. 230 p. 226 (a. 1170):unum napum menin de argento et unum -11m de autoqui est in commendaria.

3) boucle d'oreille: Roc. SALERN. chirurg. P. 181:30 ad dolorem dencium et gingivarum fiat coctura in

fontanel!a que est retro carnositatem que est in in-ferioni parte auricule; in bac autem ustura intromitta-tur -us. y . nodulus.

nodes y . nodus.35 nodo 1. 1) nouer, lier: a) au propre: PArIAs: -are,

illigare. Uouiio s.v. nodus: -o, -as, ligure. b) (parmétaphore) fermer (sa bourse): ARCNII'OETA 10,39: virpic, qui nunquam bursam pro paupere -as, quantumsis !argus, largo michi munere prodas.

40

2) (au figuré) lier, contraindre: DAN. BEcCL. Urb.Magn. p. 39: cum te -at famu!atus.

3) provoquer une mêlée, un combat: JOH. ALT. arch.Y p. 320: insi!it arma futur, acies discordia -at,/ terroragit currus.

45

4) lier (par un contrat): ALAN. INs. planct. nat. p.491: -ata dirumpit federa.

nodatus, -a, -um formes: notanius: Co». Lang.485 col. 836° (a. 919). notatus: ACTA Casant. a. 878(Mabillon, De te diplomatica p. 542E). Coo. Lang. 435

50 col. 750' (a. 910), 440 col. 761d (a. 911) et 526col. 895" (a. 928). CARTUL. Pinarol. append. I p.316 (a. 1044), III p. 333 (a. 1074) et IV p. 335etc. 1) noué: a) en général: GmALD. gemma I ilp. 40): hostiam consecratam. . ' in capite pepli cuius-

1317 nodositas — nodulus 1318

dam serici -am in cista reposuit. b) attaché à la charte(en parlant du fétu de paille des formules de tradition,en droit salique): MIIM. Mediol. p. 455,11 (a. 867):per cultellum, vvantonem et per fistueam -um senramum arboris. ACTA Casant. a. 878 (Mabillon, De s

te diplomatica p. 542t): iuxta legem meam, per cul-tellum et festucam notatum sen guasonem terre vobisexinde ad vestram partem corporalem facio vestituram.

ARTUL. capit. Astens. p. 165,12 (a. 960: per coltellum,fistucam -am, uuantonem. CARTUL. Pinarol. add. IV 10

p. 335 (a. 1075): profesa sum vivere lege salicha...per eultdllum, fisticum notatum, vuantonem et vuaso-nem terre atque rainura arboris ... facio tradicionem.CÂRTUL. BugeIl. 2 p. 3 (a. 1082): per coltellum, fistueam-am, m[=w]antoncm et vuasonem terre. CONST 1 444 's

p. 655,13 (a. 1102): per presentem cartulam offertionisibidem habendum confirmo, insuper per cultdllum,festucam -ai», guantonem et guuasionem terre atqueramum arboris. ACTA a: 1121 Q. J. Chiflet, Opera

politieo-historica p. Il p. 249): professi sumus lege 20

vivere sa]iga; per anc cartula venditionis vendimus ettradimus. . . insuper nos, seeundum lege nostra saligam,per cultellum, fistucum -11m, guantonem et guasonemterre nique ramum arboris, legitimam et eorporalemvestituram faeimus (cf. Mabillon, Annal. IV p. 116 25

[a. 997] et Ughelli, Italia sacra [2. éd.] col. 37 [a. 993];col. 39 [a. 996] et col. 363 a. 1078]).

2) auquel on a fait un noeud (en parlant de la courroiequi pend au bas de la charte et à laquelle les témoins fontun noeud, en Aquitaine): CARTUL. Regul. p. 112 (a. 1030): 30

signum corrigii -i eum carta.nodositas, -fis f 1) (en parlant du bois) nodosité,

caractère noueux: a) au propre: GALAND. REGN. prOv.68 p. 64: quedam ligna.. .prc niinia tortitudine, -te

et obliquitate bene aptari non poterant. b) par méta- 35

phore: PETR. DAMIAN. serin. XLVI col. 753": et benebec ineomparabilis Virgo virga dicitur, que... persinceritatem boni opens distorte -tis vitium non ineurrit.

2) goutte, rhumatisme.- ADSO Waldeb. 8 p. 1176,16:alu duo eomplieita nervorum -te, catenatis quasi men- 40

bris, toto corpore astricti. LAMa. TOIT. Herib. 2,21:pollicebatur ibi sua -s adnullari et universa eorporisintegritas restaurani. VrrA Evermari (AA.SS. Mai. Ip. 132»): orabat pro -te membrorum suorum dis-solvenda. 45

3) (au figuré) complication, obscurité: J0N. Swr.divis. nat. III 9 col. 645 » : ad solvendam presentisquestionis, de qua nunc agiter, -terri in tantum valet, utnullo alo modo consulta rationis virtute possit solvi.BURCI-I. WORM. ieiun. p. 119,8: est enim nodum in 50

scyrpo querere, ex.. .verissima ratione dubitationis-tem connectere (VITA Burch. Worm. 38).

nodosus, -a, -uni 1) noueux, plein de noeuds: a) engénéral: UGUTI0 s.v. nodus: -us, -a, -uni, plenus nodis.

CARM. But. B 63,3a,7: -os nexus. b) en parlant de bois

ou de plante: THEOPH. sched. 1,19: que (sc. herbu) ap-pellatur asperella, que creseit in similitudinem iunciet est -a. PETR. COMESTOR hist. schol. col. 1372C:flagellum virgarum -um. COLL. Salem. II p. 404 (XIJCs.): galenga... odore aromatica et -a bona. ALEX. NECIC.utens. p. 104: clave -e.

2) qui noue les articulations (en parlant de la goutte):WOLFHARD. Waldb. 1,15 (13): de sua veto -a contrac-tione gemebat.

3) (au figuré) embrouillé, difficile: JOH. Scor. divis.

nat. 30 col. 940 11 : -a nimis difficilisque ...ad solvendum

perplexio. ERMENR. ad Gnim. 10 p. 544,31: questio -avel clausa. GODESC. SAx. opusc. gram. I p. 374,4: huiusautcm perplexe necnon etiam, velut videtis, -issimequestionis bec est solutio. Rut'. Turr. spir. 7,13 col.1777D: -um texere aut stringere syllogismum. PuER.BLE5. epist. 6 col. 17C: omnes questiones regni difficileset -e referuntur ad nos. GIRALD. topogr. II 38 p. 123:-as et vineulatim colligatas ...intricaturas.

4) qui lie (en parlant d'un contrat): CARTUL. Mog. A

299 p. 189 (a. 1057): quod modernis geritur tcmporibus.firma et -a est astipulatione roborandum.5) qui étreint, à quoi on ne peut se soustraire: a) au

propre: :BRUNO QLJERF. Adalb, (nec. A) 25 in.: nil boniloquens -a brachia aile extollit et.. .episcopum...percussit (GALTER. CASTIL. Alex. VII 124 col. 532e;cf. Stat. Theb. 12,670 s). b) au figuré: WALTBARtUS 888:dixit et in verbo -am destinat hastam.

nodose adv. de façon serrée, de façon acharnée:joti. ALT. arch. III p. 279: nunc quod -ius obstatingeniumque remet ne tollat in altius alas.

nodula, -cf [celtique *naudal 1) petite noue, petite

prairie marécageuse: CARTUL. Tiron. I p. 96 (e. 1125):1111 0t carrucatas tam terre quant -arum. 2) petit ruisseauintermittent en terrain marécageux: CARTUL. ICein-perl. p. 257,12 (ante 1009): pervenit ad unam -am. Tunc

accipitur -a. r. mania et ma.nodulus, -i m. 1) petit noeud: UcruTlo s.v. nodus: hic

-us ... diminutivum.2) articulation: MIRAC. Adalh. irnp. 12 (MGH, 551V

manus eius tanta vi in se reflexe sunt ut, dis-ruptis digitorum -is, astantes maderent asperginesanguinis. Roc. SALERN. chinurg. p. 171: ad epilemp-siam fit ustio ad -um in fontanella supra collum, hocest in extremitate occipicii. ib. p. 234: due fiunt usturein tibia tribus digitis sub genibus et tribus digitis supra-um tau.

3) ornement, bijou en forme de petit pommeau:CARTUL. Westph. suppl. 571 (XP s.): XX aiirea lam-mina, LVIII aurei -i. THE0PI4. sched. 3,93: possuntetiam ex his ossibus vel cornibus tornatïli opere fierinoda in baculis cpiseoporum, abbatium atque minores -idiversis utensilibus apti. y. nodellus.

1319 nodus 1320

nodus, -1m. formes: nodum: THEOPH. sched. 3,93. ace.plur. nodes: CARTUL. S. Cruc. Aure]. 75 p. 147 (a.1155).

I) noeud, lien: A) en général (PAnAS: -us, involutio,ligamen. Ucuno: -us, ligamen): WALTH. SPIR.Christoph. 111,132: dans operamsane cyrros crispare.../ quos... solido collegit fibula -o. GUIDEnT. Nov. vitaIII 18 p. 216: fUi -us, qui multe ont grossitiei ...inseritur,ut nullatenus exinde eximi posset. ALAN. INS. Anti-claud. IX 214 p. 191: galeequo resolvere -os / temptat,id. parab. III col. 587A: non bene firmus erat digitoqui solvitur uno / -us. GIRÀLD. gemma J 11 p. 40:peplum invertit et -um ubi hostia fuerat quasi sanguinerecenti cruentatum. COLOM. decr. I 70: non in pectoreconserantur -is vel f ibuuis B) bandage: 1-IILDEGARDcatis. II p. 129,11: cum autem coctura facienda est,ait isa aut medulla fusarii aut -o de lineo pannofacto intendatur, non autem ferra. C) lien qui entrave:1) en parlant d'un prisonnier: IROTSV. Pel. 219 p. 57:Pelagium -is evellere duris. AIM0IN. FLOR. mirac.Bened. 1V 8 p. 265: compedes et catenarum -i baculoquem tenebat adtritantur. 2) en parlant de piègespour les animaux (noeud coulant): WANDALB. mens.243: laqueo et -is vulpes prensare dolosas. WALTH.Spin. Christoph. iI. 5,232: frustra securas meditanturretia dammas; / nam semel elapsum vitabit belua -uni.D) (en décoration) entrelac: THE0PH. sched. 1,32: fadessubtiles tractus circa Iibros, literas et folia et -os exminio cum penna. ib. 1,40: pinge penna prius in ipsapagina -os vel circulos et interius aves sive bestias autfolia. ib. 2,29: si veto volueris simplices fenestrascomponere, mensuram longitudinis et latidudinisprimum lac in lignea tabula, deinde pertrahe -os velaliud quod libueri t, distinctisque coloribus imponen-dis.

II) métaph.: A) carrefour: ALAN. INs. Anticlaud. V307 p. 132: callemque novurn -osque viarurn/mirans.B) (mus.) manière d'unir les sons, harmonie: ALAN. INS.

Anticlaud. 111 414 p. lOi: scemate sub vario monstransquid musica possit,/ que sint vincla, quibus compaginetomnia -is.

III) (au figuré) lien (qui unit): DJPL. Arnulfi 49 (a.889): pro consanguinitatis -o. EnsT. Tegerns. I 97:insolubilem -un intemerate dilectionis. CALTER. CAgrIL.Alex. VII 6 col. 529C: Jex eterno que colligit omnia-o. ib. VIII 466 col. SSOA: firmissimus ... est -us amans(cf. AIÀN. lus. Anticlaud. IV 211 p. 113). CARM. Bur.B 100,7,16: dulces -os Veneris.

IV (au figuré) contrainte, entrave: CARTuL. Glannafol.34 P. 379 (a. 839): -um excommunicationis ipsorumsubscribi. CARTUL. Wcstph. 1 41 p. 37,30 (g. 890):sub taciturnjtatis -o calcare. DIPL. Otton. III 155 p.567,14 (a. 994): ne hii quibus hoc manet incognitunierrons -o amplius dubitarent. TRAD. Ratisb. 261 (c.

1000): aliquo scrupulositatis -o detentus. MIRAC. Pirni.19: humane servitutis -o solutus. E pir. Worm. I 39 p.74,22 (a. 1028): quia. . .susspicionis cuiusdam falsedupl ici stningebar -o. CARTIJL. S. Secund. Venet. 2 p. 9

5 (a. 1099): sub -o mee maledictionis illi ... subiacebunt.PETIt. BLES. epist. 38 col. 1170: victum veto et habitum,omnesque actus suos sub arctionis censure -o cohibuit.GwAI..D. itin. Kambr. 110 (vol. VI p. 82): fidei sacra-mentique -is... astnictum. en parlant d'un muet: FlucoS. MAR. mirac. Bened. 4 p. 362: -o lingue soluto, sanc-tum coepit inclamare Benedictum.

V) trahison, enibuches: RADULF. CAD0M. gesta Tancr.19 p. 620: extnicali -is, procellis emersi.

VI) difficulté, complication: A) en général: VITA15 HiId. 1 2: in investigandis seculariuni -is disciplina-

rum intenti. PETIt. DAMIAN. serm. LXIII col. 8640:cum res diu sub hac ambiguitate penderet, nec -unidubietatis quispiam absolveret. EPIST. Ratisb. 11 p.330,3: quam diligens in argumentis, in -is complexio-

20 num quam cautus. . . ingenium consumens. CARTUL.Andegav. III 226 p. 145 (a. 1095-1100): quia repulsi,alium obiecerunt -um. GALL. ANON. chron. p. 398(= 14,4 M.): -um ambiguitatis amputavit. ORD. Vn.=hist. 1V 6 t. Hp. 210: in utraque -os quacstionum solvere

25 potentissimus erat. ABELARD. gloss. peni erm. p. 433,16:nos earum determinationes inferius ponemus, cumipsa Aristoteles determinare coeperit -um sophisticumabsolvens. PETR. BLES. epist. 19 col. 690: Pansus, ubidifficilium questionum -i intricatissimi resolvuntur.

30 PETS. aNTOR verb. abbrev. III col. 30B: nectimus -oset ambiguam verborurn significationem. ANaR. CAPELL.16 D p. 71: nuntius sum... qui vestre prudentie cuius-dam dubitationis mandat dissolvere -un. RICHARD.S. VIcT. dub. apost. col. 663D: de ipsius sacre Scnipture

35 testimoniis... eliciamus unde dubitationis nostre -osdissolvere possimus. STEPE. TORN. suniina introd. p. 4:quedam (se. capitula) temporalia, quedam Iocalia,quedam personalia, quedam causalia. Bec omniaqui diligenter non attendent, -os implicationum in-

40 curret. GIRALD. topogr. I 13 p. 40: s'indice dignus-us hic incidit. B) expressions: 1) -us Herculaneus,difficulté inextricable: EiNij. cruc. p. 147,39: dumad solvendam a te propositam questionem compen-diosa testimonia quesivi, me -um impegisse, quem,

45 nisi divinus esset, Herculaneum appellarem. 2) -umin scyrpo querere, chercher une difficulté où il n'y enapas: y. XI B 2.

VII) noeud, point essentiel: ANNAL. Sangali. IV a.1022: quarum Troia viribus fortissimis omnique

50 bellico apparatu munitissima, longior rivera -usqucvictonie extitit. FuLco. MELD. nupt. IIJ 434: in hisest mors tua -is/ iussaque quod nescis, propria demorte fatescis. expression a nodo, ad nodos, inté-gralement: :IDIPL. Otton. 111 222 p. 635,26 (a. 996):

1321 nodus 1322

notum sit omnibus... Cremonenses cives.. .ex nostriparte nobis nesientibus [sic] apud nos a -o falsum etideo... dcstniendum inlegitime ac subdole acquisivissepreeeptum. C&aruL. S. Crue. Aurel. 75 P. 147 (a. 1155):si vero. .statuto terrnino, quadraginta solidos non 5

habuerit, de proprio Sanete Cnicis capiat et usquead -es recedat.

VIII) centre, lieu de rencontre (en parlant d'une ville):VirA Serv. 2 p. 6,9: dispares. . populos una in se velutin centrum ae -um Europici orbis colligebat dvi- 10

tas.IX) anatomie: A) articulation, jointure: 1) en général:

AYNAIW. p. 617: eondilus est -us digitorum. MARTYR.

Fuld. XII kal. Aug.: imperator iussit. . .Luseinum...scindi per singulos corporis -os atque iuneturas. 15

DANCUS REX 26,4 P. 104: cauteriza... supra -um ale.2) spéc.: a) -us spire, vertèbre: RADIJLF. TORT. mirac.

Bened. 13 p. 293: -is spine qui diu de suc, desci-verant loco in antiquum remeantibus statum, dorsoin breviorem modum retracto. b) -us cervicis, vertèbre 20

du colt: THIETM. 5,6: eui Sifridus hasta fortiter emissa-um cervieis infregit. c) -us femoris, rotule: TRANSL.

Godeh. 2 p. 646,11: -um femoris in iunetura ante p0-

situm.B) élément de la queue d'un animal: I) anneau (de 25

la queue du scorpion): ARNULP. AUREL. glos. Lucan.9,835: -os habet in cauda et aculeum eum quo pungitrccte. 2) touffe de poils au bout de la queue du lion:

CosM. PRAG. 2,44: cum iratus Ico erexit iubas et sub-mittens caudani -o, qui est in extremitate eaude, per- 30

euciens frontem suam.C) anneau (du serpent): PETR. DAMIAN. epist. VT 5

col. 385B draco inextricabilibus cura -is innectens.FULCH. hist. Hier. III 49 p. 780: draeo ... eirca semitasdelitet, per quas elephas graditur soute; crura eius -is 35

inligat et suffocatuni periniit.D) réseau (des vaisseaux sanguins et des nerfs): Jon.

SCOT. glos. Iviart. Cap. 6,11 p. 9,3: lacerti dieunturhumeri venarum -is et nervorum solidati, quod maxi-mum corporalium virium indicium est. 40

X) (médecine) nodosité: A) pathologique: CHifiuno.

Bamberg. p. 139: in naribus superflua caro et in gingivis-us et rana fieri habent. GRL5OFUS 22 p. 18: si -os inpedibus habuerit, tel talpinum ovique albumen.. .inalbam mittatur pellem ae -os superpone. 45

B) due à une cicatrice: GUIBERT. Nov. vita III 9 p.174: disquirentes -uni cicatricis inveniunt.

XI) botanique: A) pousse, jet (sur une tige ou un tronc):WANDALB. mens. 41: ineipiunt salices -is canescereglaueisfcum primum et eoryli nucibus frondere futuris. 50

WALAHFR, hort. 116: quot generat -os, tut iam retina-cula tendit. Joli. SCOT. glos. Mart. Cap. 480,13 p.192,19: de -is harundinis facta fistula sibilatrix.

E) noeud (des arbres et de certains végétaux): 1) au

propre: CLoss. end. Vatie. 1469 p. 521,22: inter canna-mm -os. Nonc. BALB. gesta 134 p. 47,3: baculus de ar-bore malo, -is paribus adrnirabilis. CARTI.rL. Andegav. III371 P. 227 (c. 1115): male arboris -o fortis euneus re-quiratur. 2) par métaphore: -um in scyrpo querere, cher-cher une difficulté où iln'y en apas: BURcH. W0RM. ieiun.

p. 119,5: -um in scyrpo queris; labores quippe perdit, qui-um in seyrpo querit. PETR. DAMIAN. epist. VI 9 col.388 1) : hoc non ut seirpi -um, quo liber erat, absolveres,sed ut viam verbis sequentibus aperires. GuIBERT. Nov.vent, dom. Il col. 530 E : qui hoc quesiit quasi qui inscirpo -um repererit. NIGEL WIREK. contra cler. p. 159:nuper enim dixit quod -us erat in cirpo. LAMa. ARD.

Ghisn. 18 p. 571,4: pastores veto, ut erant nimis su-plicitatis, ratione et sermone tenues, -um in scirpo nonquerentes.

XII) technique: A) morceau de métal à traiter:THEOPH. sched. 1,30: fundatur molendinum ad simili-tudinem mortarioli et pistillum eius circa ferrum quasi-us, ita ut ferrum inde procedat grossitudine uniusdigiti. ib. 3,39: lac modicum foramen in ligno in quod

infunde plumbum ita ut cum fuerit frigidum et extra-sens, adhereant sibi ipse plicature quasi plumbeo -oinfixe.

B) noeud, renflement au-dessus du pied du calice oud'une croix: CATAL. biblioth. Rut. 3 p. 18,37: cmxgemmata eum base et -o. Tico pj-r. schcd. 3,26: anu-lum qui inter -um et pedem in circuitu debet esse.ib. 3,43: facies pedem cuva -o sicut pedem minonscalicis.

Q poignée, pommeau: MIRÂC. Pli-m. 4: arma ad -umvibrare. THEOPH. sched. 3,7: forcipes manuales fortes,habentes -os in summitate, maiores et minores. ib.3,93: possunt etiam ex his ossibus vel cornibus tornatiliopere tien -a in baculis episcoporum, abbatium atqueminores noduli divensis utensilibus apti. ib. 3,94: siautem -os facere voluenis ex chnistallo, qui baculisepiscoporum vel candelabris possint inponi, hoc modoperforabis cos.

D) sorte d'enclume ronde: THEOPH. sched. 3,5: in-cudes ]arc, equales et quadre. Item incudes equales etcornute. Item incudes superius rotunde in similitudinedimidii pomi, una maior, alia minor, tertia brevis, quivocantur -i.

XIII) (milit.) formation en rangs serrés, masse (del'infanterie): HRABAN. univ. XVI,III col. 451 A : in acieautem iste fere forme sunt: exercitus, classis, -us,cuneus, ale, cornua, agmen. ib. col. 4.I5B: -us propniedensa peditum multitudo, sicut equitum turma. -us enimdictus pro difficultate, quia vix possit resolvi. PAnAs:

-us proprie est in exercitu densa peditum multitudo,sicat turma cquitum dictus quod vix possit resolvi(cf. Uot.mo s.v.).

XIV) lien qui retient l'âme au corps: PETR. COMESTOR

1323 noeacis - nococane 1324

serra. XXVII col. 1783 A : in morte siquidem Petrisoluta saut eius vincula, physicales scilicet -j, sivemavis dicere proportionales quibus ita amicabilitervinciunter corpus et anima ut etiam cura anima indeegreditur, si posset lied, cgrcdi nollet sed superindui,sicut dicit Apostolus (ib. XXXII col. I800A).

XV) (logique) méthode.' ADELARD. BATH. astrolab.(Haskins, Mcd. Sel. 29): de mundo igitur ciusque di-strictione ...adscribam, hoc prescripto -o ut, cum man-dus nec quadratus nec Iongilaterus nec alterius figurequant spericus sit, quicquid de spera dixero, de mundodici intelligatur.

XVI) (math.) multiple de dix: ROB. ANGL. algcbrap. 90,8: cura ergo -i numerorum et cura Ulis aliquotunitates proposite fuerint, aut si unitates ab illis sub-tracte fuerint, tunc multiplicatio quater repetenda erit.

XVII) diplomatique: A) noeud sur la courroie en basd'un acte en signe de validation (cf. P. Raymond: Con-firmation d'actes par des noeuds faits à des courroies dansB.E.C. t. XXXIII,1872 p. 283-5): CARTUL. Regul.p. 111 (c. 1030): per istos -os reddidit Sancto Petrovineas et terras. CARTUL. S. Sever. Eurdigal. 23 p. 26(XI0 s.): et, ut auctoritate prisca sepe fieri solet, con-cesse hereditatis -uni manibus propriis colli-gavi; secundum Giraldus miles. CARTUL. S. Florent.Santon. 34 p. 73 (c. 1067): pro huius ergo auctoriza-menti signe, unusquisque horum trium in quadamcorrigia manu propria connexuit -um. CARTUL. S.Mar. Santon. 141 p. 108 (a. 1079-99): hoc autem do-num posuit super altare Sancte Marie, cum corrigia, -osac, facto in ipsa. CARTUL. S. Crue. Burdigai. 37 p. 63(a. 1111): cum corrigia tribus -is f irmata. ACTA S.Sever. a. 1120 (P. Raymond dans liE. C. t. XXXIII,1872 p. 284-5): bornait necnon signo donorum ipseForte Anerius -um in hoc corrigio primas fecit etalium -uni de Saltu, frater eius, deinceps-os idonei barones, huius tel testes fecerunt. CAR-TUL. S. Sever. Burdigal. 106 p. 80 (a. 1168): admaiorem amerrit huius donationis munitionem, iuxtaconsuetudinem terre, -os fecit. CARTUL. S. Florent.Petrigor. 7 p. 123: firmaverunt donum feceruntqueunusquisque -um in quadam corrigia atque simulmiserunt super altare. lb. 9 p. 125: auctorizavit donum

faciens -uni quadam sua corrigia quant C. trama-chus sccum detulit. ib. 22 p. 132: fecerunt donum etmiserunt super altare ... cum libro missarum et cumcervino corrigio in quo, pro auctoritate, fecerunt -os,coram testibus hiis. B) acte validé par un noeud sur unecourroie: CARTUL. S. Sever. Eurdigal. 23 p. 26 (Xl" s.):-um supra altare pro meis delictis et pro defunctorumparentum criminibus obtuli.

nOeacis V. noeagis.nocagis indécl. [vocalise d'origine byzantine] farines

noeacis: Aima. mus. p. 42. noeais: BERNO ton, p.

80b. (mus.) noeane, formule de solmisation des modesecclésiastiques: AuicL. mus, p. 42: in plagis autemeorum consimiles est litteratura, scilicet noeane sivesecundum quosdam, noeacis. Mus. cnch. p. 158: utpotenoannoeane et -s et cetera que putamus non tainsignificativa esse verba quam syllabas modulationiattributas. Ps. HUCBALD. baron. inst. (Gerbert, Musicasacra I) p. 128: hic incipit melodia secundi tropi que est-s. ib. p. 135: huius enim tropi bec est forma -s. ib. p. 138:

'O mclodia octavi trop que est -s. ib. p. 140: huius tropitalis est forma -s. TROP. Winton. p. 63: -s, plaga deuteri.ib. p. 64: -s, plaga tctradi. BERNO ton, p. 80b: plagisproti constat ex.,. noeais. 1'. noeane.

noeais V. noeagis.15 nocane indécl. [vocalise d'origine byzantine] forme

noane: P5. FIUCBALD. ton. (Gerbert, Musica sacrat. I p. 216). (mus.) noeane, formule de solmisation desmodes ecclésiastiques: AuIOEL. mus, p. 41: quatuoraugere iussit quorum hic vocabula subter tenentur

20 inserta: ananno, -e, nonannoeane, -e. .ib. p. 42: inplagis autem eorum consimilis est litteratura, scilicet-e, sive secundum quosdam nocacis. ib. p. 42: ceterumnomma que ipsis inscribuntur tonis; ut est in primotono, nonaneane et in secundo, -e. Ps. HucuAtu. ton.

25 (Gerbert, Musica sacra t. I p. 216): noane vero non suritverba aliquid significantia sed syllabe ad investigandammelodiam apte. Ps. HUCBALD. harm. inst. (Gerbert,Musica sacra t. J p. 114): quod in ipsa autenti triti melo-dia dihigens quisque advcrtere quibit, que sic annotatur:

30 -e synemmenon. V. neane, noan, noanneane, noeagis,noeoeagis, noeoeane, nonanoeane, noneano, cf, neno-tenarsis.

noeciantis, -i m. V. noetianus.noech!anus, -i m. y . noetianus.

35 nodllum, -i n. [dimin. de noa, cf celt. nauda?]forme nouellum: CARTUL. S. Germant. Prat. 1 171 p.247 (a. 1177). passage d'eau, canal: CARTUL. S. Ger-man. Prat. 1168 p. 244 (a. 1176): -uni quod BeatusGermanus titulo elemosine possederat. ib. I 170 p.

40 246 (a. 1176): concessit...-um aquc in Sequana iuxtapredictum Sanctuin Germanium. ib. J 171 p. 247 (a.1177): super nouello aque et allis questionibus que intervos et eum vertebantur. y . noa et noviuni.

noema sive noemma [gr. v6sot] plaisir: Gwss. end.45 Casin. 401 p. 468,30: noemma voluptas. PAnAs:

noema voluptas interpretatur.noeoeagis indéc!. [vocalise d'origine byzantine].

(mus.) noeane, formule de solmisation des modes ec-clésiastiques: Ps. HUcBALD. harm inst. (Gerbert, Mus.

30 sacra t. I p. 140): huius tropi bec est forma -s. y. noeane.noeoeanc indécL [vocalise d'origine byzantine]

forme noioeane: AUREL. mus, p. 42. (mus.) noeane,formule de solmisation des modes ecclésiastiques:AUREL. mus. p. 42: in autbenta triti, quoniam minons

1325 noeria - nolia 1326

sont metri, quinque tantuminodo eis inscribuntursyllabe ut est noioeane. Ps. HUCBALD. baron. inst. (Ger-bert, Mus, sacra t. I p. 135): huius enim tropi talis estforma: -e. lb. p. 138: melodia huius trop que est -e.V. noeane.

[noera faute pour orient: THEOD. TUIT. register. P.272,14: nobis dcferuntur ... de mansionibus sive ter-ritoriis 1111 pulli, VIII manipuli avene, ova XXIIIIet XXI Iigni pondcra sive -a]

noeria, -e f [nucaria] noiseraie: CARTIJL. Icaun. I

p. 338 (a. 1139): partem -e que fuit Gauterii Boozsacrezet prata de Insulis. y . nogareta, nagera.

noerius V. nogarius.noetianus, -i in. [Noetus] formes: noechianus:

PAnAs. noecianus: UGUTIO. noétien (disciple de l'héré-siarque Noetius qui attribuait les mêmes qualités àchacune des personnes de la Trinité): GERAR». MORES.delib. p. 21: -i dicunt Christum eundem esse Patremet Spiritum sanctum, ipsamque Trinitatem in officiorumnominibus, non personis accipiunt, unde et Patri-passiani vocantur, quia Patrem passum dicunt. PAPIA5:noechiani, heretici a quodam Noecho vocati, quidicebant Christum eundem esse et Patrem et Spiritumsanctum, ipsamquc Trinitatem in officiorum nominibus,non personis aœipiunt; unde et Patripassiani vocantur,quia Patrem passum dicunt. UGuTI0 5V. -j, quidamheretici a quodam Nocto dicti quia dicebant Christumet Patrem et Filium eundem esse et sanctum Spiritumipsamque Trinitatem in officio nominis, non personisaceipiebant et Patripassiani dicebantur quia Patremesse passum dicebant.

noetica, -orum n.pl. [gr. voyr&] connaissance Intel-lectuelle: ALAN. lNs. serra. p. 303: per sensum etymaginationcm indulget anima 'irtutibus politicis,per rationem phisicis, per intellectualitatem exemplari-bus sive -is.

noevius, -i m. pour noerius? noyer?: CARTLJL. Doniin.40 p. 44 (c. 1100): dederunt quidquid habebant in -osqui erant in terra Sancti Petri.

noffus, -i 'n. [cf. nafus: Greg. Tur. glor. conf. 21]cercueil: LEGES 1-Ienr. I e. 83,5 p. 600: si quis corpusin terra vel -o vel petra, sub pyramide vol structuraqualibet positum.. .effodere. . .presumpserit. y . nofus.

nofus, -i n. [cf noffus] coffre: CARTUL S. PetriCarnot. t. iJ,XX p. 280 (ante 1116): de quadam caldaria,X solidos, de quodam -o, XVIII denarios.

nogare V. 1. nogarius.nogareta, -e f [aux] forme noiereta: CARTUL.

Icaun. I p. 354 (a. 1141). noiseraie: CARTA a. 876 (Mont-salvatje, Noticias histôricas VII p. 16): quia infrontatipse Palaciolus cum ipsas terras vel cum ipsas castane-tas et -as. CARTUL. Icaun. I p. 354 (a. 1141): ab occiden-tal. .parte rivi osque ad noieretas. t'. noeria, nogeraet nucaria.

nogaris, -is f [nogarius; cf esp. ruiez] formes: noçaris:CARTUL. S. Toren. 81 p. 95 (a. 1015) nogare: CARTAa. 863 (Estudios dedic. a Menéndez Pidal VII 1 p. 468),nozal: CARTUL. S. Emil. 12 p. 17 (a. 871). nozalis:

5 CARTA a. 1153 (Bol. IrisÉ. Est. Astur. 8,283). nozaris:CARTUL. S. Toren. 105 p. 129 (a. 1125). CARTUL. Onial126 p. 161 (s.d.). noiseraie: CARrA a. 863 (Estudiosdedic. a Menéndez Pidal VII 1 p. 468): per ilta nogareosque ad illa fonte. CARTUL. S. Toren. 81 p. 95 (a. 1015):

'o in terras, in binias, in noçares, in cerasiares, in pumares.CARTA a. 1028 (Millares, Trat. de paleogr. espafiola197): ceresiales, -es. CARTUL. Onia 1126 p. 161 (s.d.):in quintaniella de Don Johannes Flairiez, pommes etnozares et tout fruta que ibi est. y . nucaria.

'5 1. nogarius, -i f sive in., seu nogerius [nux] formes:nocarius: CARTUL. S. Vict. Mass. 1629 p. 625 (a. 1034).noerius: CARTUL. S. Steph. Divion. II 85 p. 95 (XI°S.) CARTUL. Absiens. p. 3 (XII s.). nogarius, -us:CARTUL. Bond. 29 p. 31,13 (a. 768-800). nogerium:

20 CARTUL. S. Viet. Mass. Il 751 p. 97 (e. 1040). noiarius:CARTUL. Gratianop. p. 126 (a. 1080-1132). noyer:CARTUL. Bond. 29 p. 31,13 (a. 768-800): quatuor -uset quatuor melarius seu cete[r]a pumifera. CARTA a.869 (Montsalvatje, Noticias histôricas Xi p. 123):

25 pervadit osque in ipso :r.ivulo ad ipso -o. CARTA a. 875(Hist. Langued. II pr. 187 col. 379): coin suoskastagnarios et -os et alios diverses arbores. CARrAa. 988 (R.d.'Abadal, Anal. Monts. VIII [1954] 111):ipsa clausa coin -os qui est iuxta ipso torrente.

30 CARTUL. Conch. p. 247 (a. 1002): unit pceia de terra,coin vineas, coin CARTUL. Tirol. I 13 p. 8(a. 1022-55): casale coin ante ipsam ecclesiamsuper se habentem. CARTUL. S. Vict. Mass. II 751 p. 97(e. 1040): unum arborcm ... que vocatur nogerium,

35 dono. CARTUL. S. Florent. Cenom. S p. 358 (a. 1055-70): terrulam cum -is que apud Taziacum habebat.CARTUL. Gratianop. p. 126 (a. 1080-1132): habetterrain Colongis ubi est noiarius. CARTUL. Engol.p. 140 (a. 1120-60): quamdam particulam eiusdem

40 terre in qua craint nogerii. Illos autem nogerios et illampartem terre concesserunt. CARTUL. S. Andr. Vienn.p. 314 (XII C s.): dedit . . . partem vince et unum nogerium.CARTUL. Absiens. p. 3 (XIIe s.): dedit arborem noerium.y . noçedos, noerius, noieria et nucarius.

45

L nogarius, -i n. V. notarius.nogentesimus, -a, -um V. nongentesimus.nogera, -ef [flux] noiseraie: CARTUL. S. Cucuph.

III p. 144: cum medietate de ipsa -a qui est iuxta terrade Felice. V. nogareta et nucaria.

50 nogerius V. nogarius.

nogerium y. nogarius.nogesimus, -a, -um V. nonagesimus.nognetesimus, -a, 41m V. nongentesimus.noha, -ef y. noa.

1327

nolarius - nolo

1328

nolarius y. nogarius.noiereta, -e f y. nogareta.

-noieria, -e f [flux] noyer: CARTUL. Athanac. 15 p.561 (a. 1023): per vetulas ceppas -arum.. .et per -asque surit tuxta mansionem Gislanni (cf. ib. 17 p. 563[a. 1022-32]). î'. nogarius et nucarius.

noiesimus, -a, -um V. nonagesimus.noioeane V. noeoeane.nota, -e f 1) clochette: a) en général: WALAHFR.

exord. 5 p. 479: a Campania ...eadem vasa majoraquidern campane, dicuntur; minora veto, que et a sonotintinnabula vocantur, -as appel!ant, a Nola eiusdemcivitate Campanie ubi eadem vasa primo sunt com-mentata. GODESC. SAX. opuse. gram. I p. 409,13: -a etcampaneila unum est, id est schiila (cf. OUEST. gramm.Bern. p. 182). Vin Hiit. p. 428: ecce -arum audiricoepit sonus, que feretro sancte Virginis anteferebantur.HoNoR. AUG. gemma 1,142: maiora quippe vasa dicun-tur campane. . . minora -e, a civitate Nola Campanie.ALEX. NECK. laus sap. div. VI 79 p. 465: si -a pulseturmodico circumdata f ilo / findetur.

b) clochette que l'on met aux animaux (UGuTios.v.: hoc -a, tintinnabulum quod apponitur collo canisvel pedibus aviuni, vel frenis sive pectora!ibus equorum):EGRERT. LEOD. rat. 1,281: canis inde -am subvectatut hine cavcatur. CoNsiL. Conti (Liebcrmann p. 195):-a bovis. INvENT. crue. Acut. p. 5: -a antiqui opensquales bestianum collo applicare solet antiquitas.

e) clochette dont se servait l'abbé à l'église ou auréfectoire pour signifier la fin de la lecture où du repas:d'ou sedere ad -am, présider le repas monastique:STATUT. Cisterc. p. 27 (a. 1134): nullusque abbatum quiin refectorio comederint faciat pitantiam nisi flic quisedet ad -am, nisi forte iuxta se sedenti. ib. p. 183 (a.1195): abbati in prandio non nisi due pitantie ap-ponantur et in coena, si ibi comederit, excepto co quisedet ad -am. SYNOD. Strig. .1 36: abbates. . .-am adcapellam vel cetera episcopalia insignia non habeant.

d) clochette qui orne le costume des boufjbns: CONFL.ovis et uni 372: non habet bec talaris manicas, depen-dent huius ad cras / apte permixtis aurea mala -is.

2) cloche: a) sens propre: VITA Rigob. p. 72,8: curnostre non hodie sonant -e tuo in adventu? WALD0Anscar. 73,10: ecclesieque -am trabibus permisit aba!tis / appendi. EBERH. Fais. fist. p. p. 282a: regula adfundendas -as, id est organica tintinnabula.! Si visfacere -as, accipe pondus qualecumque voluenis ... itaetiam -arum pondus a prima usque ad oetavam crescitin grossitudine. CARTUL. Sa!van. 167 p. 137 (XII8 s.):pro decima campi -am quandam habuit. ALEX. NECK.utens. p. 119: opus est ciavis ferreis et ligneis, aut opusest quibus tegule lateres suspendant, unde -e, et im-mense campane et tintinabula in turre debent collocari(spéc. s'appliquant à des cloches que l'on fait sonner

comme signe de ralliement, dans un dessein profane):WIDUK. 3,36: urbani signo -e congregati. b) rnétaph.:Y5ENGR. V 234: crediderim vanis nuncia tanta -is?

nolarium, -i n. [nola] clocher: CARTUL. S. Michae!.5 Mos. 25 p. 112 (a. 943-44): -um ipsius capelle evertit.

IJFFING. Ida 1,10: pervicaci conatu -um aggressi sont,canipanas sa!tim deposituri.

nolatus, -a, -um fnolal muni d'une clochette(?):MANEGOLO. eonst. 40: ut autem omnia ordinate et disci-

10 p!inate fiant, duo servitores Sabbatho -i mensis assistant.no!!enter y. nolo.nota 3. formes: part, prés., gén. plur. no!entum:

WALAHFR. Mamm. 2,6. impérat.: nollite: EPIST. Me-ginh. 4: subj. prés.: nollim: NAODA Cyr. 112,6. subj.

15 plusquepft.: noiluisset: TRAD. Frising. 741. noluisemus:BONVILL. 230 p. 125 (a. 1198).

I) ne pas vouloir, refuser: A) sens propre: ALAN. IN5.dist. col. 875A: noue sumitur pro non vei!e. 1) trans.:LIUTG. Greg. 4: quos nominare -o. TRAD. Frising. 400 a

20 p. 342 (a. 818): nunquans mihi !iceat nol!e quod semelordinavi aut disposui. Lupus epist. I 9 p. 76: peri-

culum -o facere. POSTA SAXO 3,249 p. 37: sub iustaregis ditione quicscere -ens. Ivo epist. J p. 46: utneminem reciperent qui noliet operi operam dare.

25 GUILL. PICT. gesta p. 6: Heraldum Angli deserere-ebant, vel ... non audebant. PIlvsLoLoo. XXVI p. 47:hi qui nunc Deum per predicatores et divinas scnip-turas audire -Dot. ORD. VIT. hist. XI 20 t. IV p. 232:peculiari sub tutela eum retincre -Dit. ADAM SCOT.

30 ordin. can. Prem. col. 510': tain in -endo ... que nonviflt admitti, quam in volendo que non vult omitti.avec proposition infinitive: HRABAN. epist. 24 p. 431,6:-o vos ignorare quod. . . laborabam. PA5s. Quir. Teg.10: quod de tanto patrono -uisset servos suos sine

35 fructu laboris abscedere. BRUNO MACO. beil. 45 p.

p. 43,33: legationes miserunt obsecrantes ut se cumferro nol!ent innocentes invadere. avec ut et le sub-jonctif: TREGAN. Ludov. 42 p. 598: -o ut ul!us propterme vitam.. .dimittat. IETR. CELL. cpist. lI 138 co!.

40 58I D: -o ut iustitia sine misenicordia portas iudieiiprenipiat. avec le subjonctif seul: ERMENR. Sval. pref. 2:-o pigrescas,/ -o desistas,/ quin bene cantes. PETR.DAMIAN. epist. IV 15 col. 329°: -o parcas, -o dissimules.i1. VI 5 col. 310C: -o vos lateat. . . quia revertentem

45 a vobis, gravis me tedii meror absorbuit. 2) absolument:ALAN. INS. Ànticlaud. II 163 p. 77: fluctuat bec, senoue negat nec velle fatetur/ inter utrumque volat,et nolle veretur.

B) métaph.: ANDR. CAPELL. 16 E p. 122: quum ipso50 amor me -it adversus vos amoris inflaminatione

perfundere.C) précédé d'une négation (et même ne pas vouloir):

TRAD. Frising 670 (a. 845): respondente dialccticarenon posse neque noue.

1329 nolula - nomen

1330

D) emploi particulier équivalent à une défense: 1)impératif suivi de l'infinitif: Larro. Greg. 15 p. 79,14:-ite timere! 1-IRABAN. epist. 41 p. 480,33: -i cibo tuoilium perdere ... 1 -i propter escam destruere opus Dei.WALTFJ. SPIR. Cbristoph. 114 p. 73,19: f flic mec, -ite sterreri, Ivo epist. I p. 40: sacerdotem vestrum -iteimpedire. Huoo S. VICT. didasc. V1,IV p. 120,17:-i instare, sic nunquam ad finem vcnies. GIRALD.topogr. II 19 p. 101: securi estotc et -ite timere, 2) im-pératif seul (i.q. ne sois pas): Lios lib. sac. 31: fac quod 10

vis; -i timidus, sed fretus et audax.Ii) refuser de dire: GERARD. MORES. delib. p. 228:

dicat mihi quomodo clamat pupilla? aut si -unt velignorant, sciant quia pupilla tunc clamat, quandooculus lacrimas fundit ad Deum sive amore sive ti- 15

more.111) nier, ne pas admettre: GERARD. Monis. delib.

p. 69: -unt cas creatas esse, ignorantes dictum iuxtadictum qui regnat in eternum, creavit omnia simul.

TV) infinitif substantivé, le fait de ne pas vouloir, de 20

refuser: Aoius epic. Hath. 53: unum velle fuit cunctis,noue omnibus unum. EKxni. IV bened. I 59,50: innoue non est mutabile velle. ALAN. INS. Anticlaud.li 260 p. 80: unum velle liget, liget ununi noue, sorores.

V) expressions opposant le verbe nolo au verbe volo, 25

bon gré, malgré: C0D. Istr. 56 (a. 804): volendo, -endocjuotidie collectas facimus. GUNDR. ad Ermenr.: -is,veis, te acclamito, ut... incipias. TItANSL. sang. Dom.in Aug. 7: Hunfridus tandem, veut -it, iturum se con-sentit. THIETM. 6,28: -entibus seu votentibus Mis, 30

necessaria regni suimet tractavit. ADALBOLD. Heur. 11

p. 685,29: rex. . . -ens et volens terram depopulatur.l-Iuoo S. Via. quest. mcd. 34 p. 212: etiam veut -it,necessario peccat.

VI) (méd.) expression noli-me-tangere pour désigner 35

une sorte d'ulcère: ALEX. NECK. corrog. Prom. (E.H.R.III p. 459): est, medici norunt, noli-me- tangere morbushuic similis. WALTH. MAF carni. 538 p. 122: quodvocant medici noli-me-tangere.

VII) part. prés. nolens, -tis A) celui qui ne veut pas, 40

qui refuse: WALAI-1FR. carm. 5,21,7: sanctus iubet idolislitare / -entesque necem subire mandat. Orro FRIS.gesta I pro?. p. 9: a-ente seu nesciente.

B) ne voulant pas, malgré soi: BERTHOLD. CON5T.annal. a. 1076 p. 286,32: ipse quamquam -s et in- 45

vitus. PETR. COMESTOR serai. 11.1 coi. 1729 13 : Petrusductus est ad crucem -s. au superlatif, tout-à-faitmalgré soi: Pss. Thiem. 1112 p. 59,46: sed -tissimus depugna occasionem vietricis glorie prebuit. à l'ablatifabsolu, malgré soi: VITA Meginr. 5: secretum tuum 50

nulli, te -te, revelabo. Getut Auo. vita Udalr. 28

p. 416,45: in eorurn potestate eo -te tenuerunt.C) ne voulant pas, sans en avoir l'intention: Lex

Thuring. 49: qui -s sed casu quolibet hominem

vulneravit vel occident. Pwrg. COMESTOR hist. seho!.

col. 1249D: si quis -s hominem occidisset.nolenter forme nollenter: GEL&RD. MORES. delib.

p. 253. à contrecoeur, malgré soi: WALAHFR. carm.5,7,4: prodesse quibus -r sive volenter / debeo. DuooNorm. IV 71 p. 226: meos volenter aut -r facere adpresens cogarn. GERARD. MORES. delib. p. 253: suntautem spiritus qui benedicunt, sont et qui contradicuntquamquam -r confiteantur.

nolula, -c f. [no1a] clochette: JOH. BEL. div. off. 86col. 90B: sciendum est sex esse instrumentorum generaquibus pulsatur tintinnabulum, cymbalum, nola, -a.campana et signa.. .pulsatur. . .cymbalum in choro,nola in monastenio, -a in horologio.

nolumquam [pour nulle unquam] -m tempore, jamais:Con. Lang. col. 187b (a. 823): -m tempore bac ... con-vinentia nemovita vet inrupta perveniat.

noma, -e f. [cf. vod1 confondu avec v6oçJ loi:UGuTIo s.v.: -a vel norma id est lex.

nomata y. nominatits s. y. nomino.nomen, -mis n. formes: nonen: CAwruL. Tirol. I

427 p. 223. numen: REG. Volat p. 41,2 (a. 1018). ace.nominem: Doc. PORT, part. 21 p. 18 (a. 1101). gén.nomini: Dut Ludov. Prov. p. 114,16 (a. 924). obi. nome:AGI-A a. 1015 (Morbio, Storia Novara p. 303,1). nomi-ni: MEM. Amaif. p. 95,19 (a. 860). nomina: GREC. CAT.chron. Farf. p. 106B. nomen: CARTUL. Imol. p. 4,23(a. 964). nominum: CARTUL. Roma 447,31 (a. 999).nonne: Con. Patav. p. 87,3 (a. 976). nom, pI. nominas:CARTuL. Parm. p- 233,8 (a. 921). musc.: Con. Patav.p. 7,43 (a. 819). y. cognomen et supernomen.

I) nom, désignation d'une chose (Huco S. Via. dif.128 p. 20: -en est quod suum est uniuscuiusque rèi):WALÂHFR. hort. 295: si quis vires speciesque et -mamente I ad plenum memorare potest. CAND. FULD.Figil. 11.1,4: silvam fagi de -inc dictam/ Buchoniam.RICHER. Il p. 76: quod non omnia -ma causarum smn-gulis dictionibus effenintur. Rue. Tur. off. 11,2 col.295C: soient quippe prius res intelligi et post ad pla-citum -ma luis imponi. Huco S. Vic'r. didasc. VT,III

p. 114,17: perpendens libere rerum naturam ilium nonposse pnosequi qui earundem -ma adhuc ignoraret.JOH. SARISB. rivetai. LX p. 27,15: duplicitatem verohuius significationis -en a Greca quidem origine contra-bit, quoniam ibi logos nunc sermonem, nunc rationemsignificat. expression proprium -en: GoDnsc. SAx.trinit. II p. 259,19: quod Pater est spinitus pnincipaliset Filius spiritus rectus et Spiritus Sanctus proprio -mespiritus sanctus. ADELARD. BATH. eod. et div. p. 8,2:que mdc etiam t potentia' proprium -en sortira est.

II) mot, terme: FINII. Carol. 29 p. 82: mensibusetiam iuxta propriam linguam vocabula inposuit, cumante id temponis apud Francos partim latinis, partimbarbaris -inibus pronuntiarentur. Lupus epist. 1 9

1331 nomen 1332

p. 74: penuitimas genetivorum consequcnter producantlis exceptis -inibus que longa observantia deprehensanotavit. POnTA SAXO 5,560 p. 68: menses dixere latinis

I et partim lingue -inibus proprie. CARTUL Tiro]. 191p. 47 (a. 1074): in Bozan in loco qui dicitur latino -meRuncazi. CARTUL. episc. }Ialb. 151 P. 123,39 (a. 1121):quem vulgato -inc advocatum vocant. ADELARD. BATH.eod. et div. P. 11,31: nec tamen in consideratione spe-clati formas individuales tollunt sed obliviscuntur curaa speciali -inc non ponantur. OTTO Fais. 1,49 p. 69:sententiam ergo vocum seu -inum in naturali tcnensfacultate non caute theologie admiscuit. en parlantdes noms propres: ORn. chron. pref. p. 6,4: coactisurnusponerenonnul!a secundum theutonici -inisidioma.

III) nom propre: A) géographique: WALAHFR. Gall.pro!. p. 282,10: scimus similiter Francos partes Ger-manie vel GalTie non solum potestati sed etiam suo-mi subiugasse. Lupus epist. 16 p. 54: sicubi sernionislenitas honïmum !ocommvc -inibus germanice linguevernaculis asperatur. PonTA SAXO 2,243 p. 24: urbes Jex quibus est quedam Florentia -inc / dicta. THIETM.61 30: in page, a Radinzca fluvio -en sortitur. CARTUL.Mog. A 260 p- 164,27 (a. 1019): duo rivuli quorum alterUnnesbahc, alter etiam Uuantbahc barbarum -enaccepit. ADAM BREM. P. 5,13: qui nunc Albia -en habet.GUILL. TYR. hist. ter. transm. XTIJ 2 p. 557: hoc -enSyria, aliquando largius, ut sit -en totius, aliquandostrictius, ut parti tantuni conveniat, accipitur. ANON.gesta Hung. 11: nobi!issirni fontes, quorum -lin becessent ... Danubius, Tyscia. Con. Hung. V p. 2 (a. 1199):predium -inc Eelch.

B) pour une personne: 1) en général: Huoo S. Vcr.gramm. p. 274,7: -en quod proprio uniuscuiusque suumest, ut Paulus. NicoL. Cuit. epist. XXXIH col. I525C:cuius -en portas. MATTH. VINa ars vers 1 78 p- 135:argumentum sive locus a -inc est quando per inter-pretationem -mis de persona aliquid boni vel malipersuadetur. 2) nomen proprium: CAND. FULD. Bigil.II capit.: explicit prefatio Candidi ad Modestumqui proprio -inc Bruun et Reccheo nuncupantur.WALTH. SPIR. Christoph. I 1 p. 66,5: Reprobus pro-prium sortitus est -en. GuILL. PIcT. gesta p. 84,35: soro-ris filium heredem reliquit, qui -inc proprio idem, pro-bitate absimilis ci. ANON. gesta Hung. 34: castrum ... cui-en suum imposuit proprium. 3) nom de baptéme: CAND.Fum. Eigi!. II 3,14: Aegil bec sortitus erat baptismate-en. ANNAL. Xant. a. 826: princeps comm -inc Hcrio!dusbaptizatus est. PASS. Kil. 11 9: dato -inc aqua lotusbaptismatis. TH!ETM. 4,28 p. 165,11: -en quod Woytechsonat in baptismale ... percepit. ib. 4,58: quem dilectisenioris sui -inc pater vocavit. BERTHOLD. CONST. aimai.a. 1077 p. 306,9: dum infantulus il!e mes moriturusbaptizaretur, obstetrices ...pro toto homme -en im-ponentes ci, in -me sancte Trinitatis baptizabant.

WIDUK. 3,12: nati sunt autem regi filii ... tcrtius paterni-mis maiestate designatus. TRAD. Patav. 370 (a. 1110-30): servum suum duobus -inibus nominatum UvUle-haim et Marquart. GUIBERT. Nov. moral. IJT,V 31

s col. 85A: in baptisme -en quisque fidelis accipit. 4) nomde famille: SMAR. carm. 1,1V p. 610: homo / qui genuitmultos proprio de femore natos,/ unde prius -en coepithaberc genus. 5) nom pris à l'avènement: a) en parlant despapes: VITA Bonif. III p. 93,12: pontifex autem. . .-en

10 - mutavit. BERTIIOLD. CONST. annal. pref. p. 269,19:Victoris secundi -en accepit. BERNOLD. cIron. a. 1057:Stephanus nonus -en adeptus. ib. a. 1088 p. 447,35:Rome cardinales episcopi . - .papam 161um ordinaverunteique -en secundi Urbani indiderunt. b) en parlant

15 d'autres personnages: TI-uzrM. 4,28 p. 165,11: Adel-bertus Boemiorum episcopus, qui -en quod Woytcchsonat in baptismate, aliud in confirmacione percepitah archicpiscopo Parthenopoiitano. ANNAL. Hi!d.a. 1036 p. 40,30: coronam accepit et mutato -inc in

20 benedictione Cunigund dicta est. 6) au génitif après unordinal: le 111eme du nom dans une lignée dynastique:Ono FRIS. gesta 1,1: sub imperatore Hcinrico quiinter reges quartus, inter imperatores tertius huius-mis invenitur. LAMa. M». hist. Ghisn. 99 p. 608,43:

25 cornes Balduinus huius -mis secundus. 7) (diplom.)caracter sive monogramma -mis (et expressions ana-logues), monogramme: D!PL. Ludov. Prov. p. 114,16(a. 924): monogramate proprii -mi [sic] subter f irmavi-mus. DIPL. Otton. II 174 (a. 978): hanc cartam...

30 -mis litteris subtus quodam caractere per obliquumducto more nostro firmavirnus. Dut. Loth. III 57(a. 1134): cartam islam sigilli et -mis nostri impressionefirmamus. CARTUL. Tarvan. 88 p. 69 (a. 1193): sigiulinostri auctoritate et regii -mis caractere inferius anno-

3$ tato presentem paginam precepirnus confirmari. 8)(numism.) superscriptio -mis, inscription sur une mon-naie: PETR. C0ME5TOR hist. schoi. col. 1539B: nummusimaginem prcferebat Cesaris et superscriptioncm -mis.9) inscription funéraire: HELGAUD. Rob. 30 p. 136:

40 tantus vit sine titulo ornati lapidis, sine -flic, sinelitteris lacet.

C) vocable (désignation du titulaire d'une église):DLPL. Odon. 32 (a. 888-93): monasterium ...subhonore et -me sancti Martini. MIRAC. Euphebii p.

45 332,9: cum quidam presbiter extra neapolitana moeniain ipsius -inc conditam ecclesiam frequentaret. Doc.PORT, part. 70 p. 61 (a. 1102): sancto et venerabilialtari quod est constructum sub -inc eïusdem sancteTrinitatis. CARTUL. Berbez. 524 p. 144 (XIIc s.): con-

50 struere basiiicam sub -inc supradicte sancte.D) nom désignant un navire: Tnnyi. 3,23 p. 126,29:

duabus bot unum erat -en navibus.E) titre (d'une oeuvre littéraire): CARM. Cant. 11,1 b,9:

et domini (Ottonis)/ -en carmini/ inponebant.

1333 nomen

1334

IV) expressions signifiant: A) appelé, du nom de:1) à l'abl.: WEn. Gall. 16 P. 265,28: vit -inc Gallus.RICHER. 11 p. 26: cuidam ex collcgio canonicorumMettensium -inc Odeirico. GIJILL. PutT. gesta p. 94,39:virgo -inc Margarita. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1066 5

p. 273,2: abbatiam -me Dolciam. avec. a: SAMSON apol.

p. 378: quidam impurissimus Ibincalamane dictus a -me.

2) au nominatif (y. Dag Norbcrg Beitrâge z. spôtla-teinisehen Syntax [ Uppsala 1944] 14p. ss.) : TRAD. Frising.582a (a. 829): cura. . . mancipiis -cri Reginker, Uuicrih. 'oLiutdrud. ib. 540b (a. 826): Hoholti misso -en Arpeo.

B) sub -inc, du nom de (en parlant de l'auteur d'uneoeuvre littéraire): FIRÂBAN. epist. 5 p. 390,6: in ipsoevangelio sub M athei -me titulatu ni repperi.

C) per -ma t. nominatim: Con. Caiet. 210,21 (a. 1004): 15

per -ma curtem nostram de Cilicie. FULCO hist. vieJeros. 125 1: non est consilium per -ma promere cuncta.CARTLIL. Naumb. 213 p. 193 (a. 1153): bec idoneorumtestium per -ma subscriptio.

D) -me, à savoir: COD. Toscan. p. 384,18 (a. 809): 20

conponcrc promitto solidos -me quinquaginta. CARTUL.Parm. p. 598,27 (a. 917): date debeanius per uno quoqueanno -inc in argento bono et spendebile denarii sex.

E) ex -me, expressément, particulièrement: CAND.FULD. Bigil. T 5 p. 224,46: nonnulli igitur ex nostris, 25

quos bene fraternitas vestra novit ex -hie. FIRABAN.carm. 3,17: quorum verba sonent, potcris ex -inc nosse,/quod prcnotatum pagina scripta tenct. BERTHOLD.CONST. annal. a. 1076 p. 282,44: inoboedientiam suamnon erubuerant scriptis ex -inc profiteri. ib. a. 1077 30

p. 297,34: littere omnibus citra Rhcnum ... commanen-tibus, set ex -inc cpiscopis directe surit.

F) (dans les formules de droit) à titre de: 1) -me:EINH. Carol. 33: ut ... unaquequc illarum partium...eleimosync -inc perveniat. ANNAL. Fuld. 11 a. 884 p. 35

102,3: duodecim milia libraruni auri et argenti...tributi -me exegerunt. Con. Patav. p. 59,10 (a. 950):propriethario -inc abendum. Doc. Tusc. p. 83,3 (a.1010): eui tu dederis vel habere statueris jure pro-proprietario -me. PETit. DAML4N. epist. IV 12 col. 40

32313: ea que emphytcuseos sunt locata contractu,vel iure proveniunt, sive etiam que libellario -me pen-sitantur. CARTUL. Camaler. 72 p. 33 (a. 1163): quidambaiulus Camalariarum, qui vocabatur Agnellus, te-nuerat -inc baillie. CARTUL. Boneval. 71 p. 70 (a. 1186): 45

-inc precii CCLX solides approbate monetc a predictisfratribus accipio. CARTUL. Argent. 130 p. 107,24 (a.1192): -me poene mille marcas argenti componat.2) sub -me: DJPL. Ludow. Germ. 33 p. 43,10 (a. 843):sub emunitatis -me una cum rebus vel hominibus eo- 50

rum ... valeant. . .possidere. CARTUL. Andegav. III 234

p. 150 (c. 1050): arpennum umim sub -Me unius denariisolvendum. Ivo epist. J p. 52: altaria a me redimerevolunt sub -inc persone, sicut a predecessoribus meis

ex prava consuetudine redemerunt. 3) in -en: ADAMBREM. P. 189,9: tantum optulit in precarie -en de bonisecclesie.

V) raison, cause: BERTHOLD. CoNsT. annal. a. 1078p. 310,22: sub -inc et occasione apostolice illius lega-tionis et sententie intimari fecit. LAMa. ATItEB. epist. 34col. 660D; postmodum veto per idoncas personas sub-inc obedientie commonefecerit. ADELARD. BATH. eod.et div. 1 p. 4,7: sub -inc levitatis et inconstantie pro-positum accusare.

VI) par métonymie: A) le nom;?, symbole de la personneou de la chose: DI p.L. Conr. II 50 (a. 1026): episcopus

nostri -mis celsitudinem adiens rogavit ut dona-tiones ... nostri -mis auctoritate Deo confirmaremus.WIDUK. 1,26: dextris in coelum levatis, -en novi regiscum clamore valido salutantes frequentabant. ADAMBREM. p. 142,2: -en Adalberti trutinat pars tercialibri.

B) (fur.) personne, auteur ou destinataire d'un acteécrit: CARTUL. Matise. 360 p. 208 (a. 814-50): ipsastes ... delegasti habere et de -inc mec, in -Me tuo pre-cariait fieri petiisti. Ivo epist. J p. 26: Enteras ... sigillovestro signatas et -inc vestro titulatas ... nuper accepi.

C) expression signifiant 'au nom de, de la part de':1) abL: ANDR. CAPELL. 1,6e p. 68: ut, quantum placue-rit, ipsam meo -me servetis. GuILL. TYR. hist. rer.transm. XX 25 p. 988: nihil obtinens eorurn quenostro -me petierat, vaeuus redut. 2) ex -me: FIRABAN.epist. 41 p. 479,23: petensque ex ton -me, quatinus casnostris responsionibus solveremus. CARTUL. S. Michael.Mos. 27 p. 121 (a. 962): scriptum firmitatis ex -hiemeo et coniugis mec. TUANOM. Bernw. 18 p. 766,39:archiepiscopum cum omni honore ex -inc domni Bern-wardi episcopi ... saluant. PETR. RIGA Aurora IX col.28 (I Hester p. 391,132 Beichner): exhorrens Esthertantum scclus, omnia regemf ex Mardochei -inc scirefecit. 3) sub -me: TRAD. Patav. 134 (a. 1070-1100):servum quem pater eius sub -hie Rodhart de potestateduorum fratrum... redimerat.

D) sens chrétiens: I) le Nom de Dieu, le mot parlequel on le désigne, et, de là, Dieu lui-même: a) avecle génitif: MIRAC. Agrippini p. 322,20: ad gloriam -misDei. RIMB. Anse. 3 p. 24: pro Christi -mis honore.GERARD. MORES. delib. p. 66: trinitatis -inc signati.FULCH. hist. Hier. J! 27 p. 476: -en Domini a quodamperfido ... blasphemari. SIGEBERT. GEM. gesta P. 527,15:ceterorum ... -en Dei timentium. b) avec adjectif pas-sessif WALTH. SPIR. Christoph. I 27: si quis. ..tuum-en imploret. PONnF. Rom. XVIII 8 p. 197: narrabo-en tuum fratribus meis. e) avec adjectif RIME. Anse.

42 p. 78: ipse divini semper Verbi et. christifici -misextitit testis. WALIB. SPIR. Christoph. J 28: ut et egocredam in -me sancto eius. THIETM. 8,15: nisi runedominicum -en invocarem. ADAM BREM. P. 9,22;

1335 nomen 1336

pervenit ad cognitionem divini -mis. GEivan. MORES.delib. p. 152: inconimunicabiïe -en lapidibus et lignisiniposuerunt. d) in -inc suivi du génitif, ait de,en invoquant: Œ) formule sacramentelle: ALAN. INS.dist. col. 875B: -en dicitur invocatio, unde Joanneslegitur baptizasse in -me venturi, id est in invocatione.(3) par l'autorité (exorcismes et adjurations): Wiwr.Gall. 18 p. 266,26: impero tibi in -inc Jesu Christi,spiritus inmunde, ut exeas. EIGIL. Sturm. 3 p. 366,45:in Dei -me, immundorum spirituuni habitationern a 10

peccatoribus christianis expiilit. MIRAC. Agrippini p.326,24: in -inc sancte et individue Trinitatis surge. y)parla grâce, pour la gloire (actes de piété ou profanes):Lupus epist. 1 4 p. 22: cnn ... vos, in -inc Salvatoris,plena fide petieritis. RJMB. Anse. 36 p. 71: in -inc Domi- 15

ni ire. .ANAST. chron, p 35,12: in -inc Domini opusquod hortanwr arripiat. WAuru. SPIR, Christoph. I 7:acccpisti baptismum in -inc Domini. BERTHOLO. CONST.annal. a. 1067 p. 273,44: absquc omni lesione ardoriset incendim in -.me Dornini feliciter perambulavit. 20

suée., au pluriel: OSBERN. Dunst. p. 92,11: dumme a precipitio mortis eripiens longions vite spatiain lois -inibus concessit. e) per -en et le génitif, au nomde: oc) attestation: WALAHER. Mamm. 11,5: per -enconfirmo Dei patris omnia. (3) adjuration: FRouM. carm. 25

36,2: per Christi solvite -en. f) pro -inc et le génitif,pour l'amour de: WALÀTJFR. fl{aithm. 164: Christifactus pro -me martyr. 1(1MB. Anse. 20 p. 46: omnia quepro eius -inc a fideibus ihius.. . distnibuta fuerint. ib.34 p. 65: pro Christi -inc elaborare coepimus. THIETM. 30

4,37: pro Dei -inc date nobis pastorem nostrum.LEGEND. Gcrh. maior (SS.II p. 494): tamcn pro Christi-inc ... ipsurn laborem cquanimitcr et voluntarie toile-rabant. ib. (55.11 p. 496): pro -inc matris Christi ab enindulgcntiam postulasse g) propter -en et le génitif, 35

pour l'amour de: DIPL. Karoli M. 194 p. 261,11 (a.785-800): quod nos propter -en Domini et eternaremuncratione indulsimus ad iam prcfatum monaste-nium. WE'rr. Gal!. 2 p. 258,14: omnia, quecunquehabui, propter -en Domini dercliqui. Doc. Port. part. 40

21 p. 18 (a. 1101): propter -mcm Domini Dei. h) sub-inc et le génitif: SIGEBERT. CEM. gesta p. 526,43: sub-inc Dei et Salvatoris nostri sanctique Petri regni coelo-mm clavigeri. 2) (diplom.): a) invocation sous laquelleest placé un acte: DIPL. Karoli M. 197 p. 265,13 (a. 801): 45

in -inc Patris et Fui et Spiritus sancti, Karolus sercnissi-mus augustus. EINH. Carol. 33: in -me Domini Deionmipotentis, Patris et Filii et Spiritus sancti. Dn'.L.Caroli 11,1 1 p. 2,14 (a. 840): in -inc sancte et individucTrinitatis (cf. ACTA Phd. Aug. il 618 p. 165 [a. 1199- 50

1200] et passim). DIPL. Caroli Prov. I p. 1,17 (â. 856):in -inc Domini nostri Jesu Christi, Dei etcrni. ib. 13

p. 25,10 (a. 855-63): in -inc omnipotentis Dei etsalvatoris nostri Jcsu Christi. Dia. Ludov. Prov. 59

p. 107,26 (a. 921): in -inc sumn,i Dei etcrni et salva-tons nostri Jhesu Xpisti. ib. 65 p. 116 (a. 912-26):in -inc Domini cterni et salvatoris nostri Jesu Christi.COD. Croat. II p. 106 (a. 1166): in -inc Dei et salvatorisnostni Jesu Christi. b) apprécation par laquelle se ter-mine un acte diplomatique: Dn'L. Karoli M. 191 p.257,3 (a. 800): in Dei -me feliciter amen (et passim).Di pt. Ludov. Prov. 54 p. 100,32 (a. 915): in Christi-inc feieitcr amen. CARTUL. 1mo!, p. 7,6 (a. 984): permanum meam Johannes in Dei -inc tabellio. 3) -enchristianum ou ebristianitatis, chrétienté: ANNAL.Weing. 1 a. 863: gens Hunomum christianitatis -enaggressa est. WALTH. S piit. Christoph. I 25: chnistiani-mis ininiicus. VITA Paulini 12: usque ad mottera,etiam ultra, christianum -en, mutando exilia fatigatur.WIDuK. 3,32: si ... non totuin christiani -mis populumperturbaret. 4) -en christianum, ou, absolument, -en,christianisme: AMALAR. off. 1,8,11: non immcritocadem die... catecumini ad -en christianunt accedunt.ib. 1,8;8: sequens responsorius demonstrat catecuminosad -en transirc diccns. Fas est ut qui se sponte obtule-runt Den, post instruetioncm fidei et morum ad -entranseant et cius firmitate niuniantur cuius hereditatepossidcntun. 1(1MB. Anse. 42 p. 77: ad portandumChristi -en coram gentibus cum beato Paulo deputatus.SUMMA Troc. p. 12,13: De apostatis. Item de his sup-ponit qui verum -en sumpserint et id postea a se aliena-venint. , .ct in contrariam doctrinam se transtulerint.LEGEND. Zoer. (55.11 P. 357): -en et rcligio deitatisin Pannonia. , .pullulabat. LECEND. Stcph. maior.(55. II p. 379): omnes ditioni sue subditos se.. .christi-ano -mi mancipaturum.

E) (pour désigner une collectivité) tout ce qui porte lenom de: AGIUS vita HaUt 3 p. 167,37: Henifordensimonastcrio, quod eo tempore in sanctimonialium -mefamosissimum crat. CARTUL. S. Ben. Divion. 220 p. 21(a. 1003): pctiit rcgali precepto firmari donationemad -en sancti Bcnigni iurc perpetuo possidendum.LAMe. F'IERSF. annal. a. 1063 p. 83,34: abbatem...odium quoque gravabat -mis monachici. GERARD.MORES. delib. p. 87: in quo rcsuscitatum est -en iusto-rum, qui intcrpretantur fUji Dei.

VU) nature (d'une chose): RICHER. JI p. 20: iuvenisrerum cupidine captus pro transfugio merccdcm querit.At iii mencedis -en edicunt.

VIII) qualification morale (d'une personne): CAND.FULO. Eigml. lI 14,33: iram cohibe, fuge -en avari.WALXH. SPIR. Christoph. I 2 p. 67,8: hic nihilominuszelotis jure censcndus est -inc quoniani zelum Deinon segnius mente frcquentavit et opere. EPIST. Ratisb.app. 4 p. 375,5: nos veto, ne contra canones starevidcamur, -en illud sacrilegii. . . inficiari non possumus.Ono Fais. gesta 1,57 p. 81: vit rusticanus et illiteratus,nec heretici -me dignus.

1337 nomen 1338

IX) marque, signe distinctif. A) sens péjoratif NADDACyr. 110,3: ilIum baptizate et, -inc originalis criminisablato, Ciriacum vocitato. PETit. DAMIAN. epist. II 8col. 273A: mox parvitatis mee -en exploditur.

B) -inc sive pro -me, en marque de, en signe de:CARTUL. S. Florent. Pictav. 81 p. 118 (a. 1090): oscula-tus est vicccomitem Kadeloncm, -inc fidei, ut donumfideliter teneret. CARTUL. Riehar. 10 p. 14 (a. 1136):pro -inc manumissionis et penitencie, donc, . . . postmortem meam ... mille solides melgorienses. 10

X) renom: A) réputation (bonne ou mauvaise): GUJLL.Pic'. gesta p. 10: cuits mortui -en infame superestatque odiosum. COD. Anialf. 85 p. 136 (a. 1090): uthabeatis de illam mercedem et -en bonum. ÂNON,gesta Hung. 25: loca sibi aquirebant et -en bonum 15

accipiebant.B) bonne réputation, gloire: 1) en parlant d'une

personne: THANGM. Bernw. 25 p. 770,27: ut -en vestrumet gloriam ad fines usque dilatarem; Ria-TER. 11 p. 64:-en etiam tanti doctoris ferebatur non solum per Gallias 20

sed etiam per Germanie populos dilatabatur. GUJLL.PIcT. gesta p. 34,15: incrcmentum puicherrimum de-putabat suo -mi. GALTER. CASTIL. Alex. VIII 333 col.547 B : quam mundi fugitivus honor, quant -en inane!Huoo S. VIcT. didasc. VI,I1I p. 114,8: si primo alpha- 25

betum discere contempsisses, mine inter grammaticostantum -en non haberes. 2) sibi -en adquirere (facere,parere, vindicare), se faire un nain: RIMO. Anse. 30 p.60: volentes sibi -en adquirere, quod facere possentquae Dani non feccrint. Lupus epist. I 16 p. 96: stu- 30

dium religionis, quo sibi -en inter alia cenobia vindi-cavit. EKKEH. URAUG. Hieros. 25,3: milicia hec -ensibi faccre in gentibus, quemadmodum anterior, pro-posuit. ROB. MON. REM. hist. Hier. VI 16 p. 816:quidam miles.. .qui per militiam celebre -en sibi 35

adquisicrat. RAHEw. 3,39 p. 212,24: alius ahum inaliquo egregio facto, unde sibi -en faceret. ROB. Toiun.chron. la. 1034 p. 38: apud exterarum dominos regio-num pepererat sibi -en plurimum. LAMe. Ait». hist.Ghisn. 93 p. 605,2: qui in multis regionibus famosum 40

sibi -en requisivit et accepit. c) en parlant d'une com-munauté: Dut. Odon. 20 (a. 890): nolumus -en mo-nasterii deperire, ne ordo monastieus in eo a secularihusperturbetur sed pristinus honor ci servetur.

XI) titre, dignité: A) impériale ou royale: ANNAL. 45

Lauresh. a. 801: ut ipse Carolus cum Dei adiutorio...ipsum -en aberet. ANNAL Lauriss. p. 146: lilium sauraprimogenitum Hiotharium coronavit et -mis atqueimperii sui socium sibi constituit. EINH. Carol. 29:post susccptum imperiale -en. AG0BARD. epist. 15,4 50

p. 224,24 quando Lilium vestrum participera vestrifacere curastis. ERM0L». NIGEL. Ludow. 11 67 p. 26:Caesareum.. -en adeptus. BRUNO MAciD. bel!. 68:Heinricuni synodali iudicio damnavit regisque -me

et honore privatum anathematis gladio percussit.LAMe. HERSF. annal. a. 1014 p. 50,27: J-leinricus rexeum Ctnigunda regina imperiale -en suscepit. Wiogesta 16 p. 36: quin etiam regina Gisela imperatricisconsecrationem et -en ibidem accepit. Ono FRIS.gesta 1,3: Rogerius, qui postmodum regium -en usur-

pavit.B) ecclésiastique: CARTUL. S. Florent. Petrigor. 46

p. 225 (a. 1080: rogatu Arnaldi ... qui in prefata...ecelesia abbatis -en dudum tenucrat. No epist. I p. 10(a. 1091): summus pastor pastoris -en habere nos vo-luit et officium pastorale exercere precepit. Aiw.tBREM. p. 122,21: viri sancti et episcopali -inc digni.

XII) autorité (royale ou impériale): Dn'L. Ludov.Germ. 75 p. 110,5 (a. 856): sedem eecicsie sancte Marie

sub suo -inc et defensione cum monasteriis et cellulissibi subiectis ... consistere fecerant. DIPL. Odon. 28

p. 124,31 (a. 890: ut.. .eccicsiam. . .sub -inc et auc-toritatis nostre defensione reciperemus. DWL. Otton.I 302 (a. 965): ut hoc f irmum stabileque per omnesnostri -mis et ordinis dignitates permaneat.

XIII) condition, état social: ANNAL. Xant. a. 841:per totam Saxoniam potestas servorurn valde excre-verat super dominos suos et -en sibi usurpaveruntStellingas. S. STEPH. decr. 129: nemo eorum qui liberocensentur -Me. COD. Arp. cont. I p. 25 (a. 1067/1267):quicunque libertatis -en affectant. ib. VI p. 164 (a.1186/1265): aliqui inter cos servos regis libertatis sibi-en usurpare consueverunt. CARTUL. Tirol. 1 427 p.223 (a. 1185): eis vassallis, qui -en/ habent militis.

XIV) nom, apparence, ce qui n'est pas effectif paropposition à cc qui est réel: THIETM.(!) 5,27 p. 253,8:solo -inc duces scd non te. ib. 7,30: miles est regis in -meet dominus in te. :DIPL. Henr. lI 269 (a. 1013): eandemecclesiam ...pene ad nihilum ita fuisse redactam ut-inc tantum solo prcesset. CARTUL. S. Vit. Virdun. 134p. 439 (a. 1026-39): Richardus abbas, -inc tenus,domni Fingenii successor, quamvis indignus. Bsit-THOLD. CONST. annal. a. 1061 p. 271,31: Chonradus,qui Carantanis solo -inc dueis prefuit. ib. a. 1077 p.297,4: non tes set -ma tantum laudi et honori surît.Bawjo MAciD. bel!. 24: dux ohm fuerat scd adhuc ducis-en habebat. Ono Fitis. gesta 1,9: vacuum. . .-enducis gerens. lb. 1,48: re et -me magistri officium ad-ministrant. ANNALI5TA SAxo a. 1123 p. 759,31: episco-pus solo -ire... ab episcopatu deponitur. Con. Pom.I p. 36 (a. 1140): quamadmodum disponente Dominopatres vocamur in -me, ita nichihominus comprobemurin opere. Con. Si!. (M) T p. 45 (a. 1147): Christumquidem solo -Me confitetur, factis autem penitusabnegat. ROB. TORIG. chron. a. 1168 t. 2 p. 5: Eudonem,viccomitem de Porrohoit, qui eatcnus umbratico -inccornes vocabatur. STEPH. TORN. summa dist. XXIV p.36: abiici ex clerc, i. non ordinari, ibi -en retinere, sed

1339 nomen 1340

officiuin perdere. GIRALD. topogr. ITT 28 p. 174:cpiscopi qui non ornen, sed -en ... amplectuntur.

XV) souvenir (d'un mort): DIPL. Henr. 11233 (a. 1011):ut inibi nostrum nostrorumque parentum ... celebre -enhaberetur. ADAM EREM. p. 43,3: -en eius singulari 5

quodam gentis colitur desiderio. BABLO 322: ni! nisi -eneat (nouvelle de la mort), Bablo, retro tuum.

XVT) gramni. Â) 170m, substantif: 1) en général:ALCUIN gramm. co!. 858 e : proprium -mis est sub-stantiam vel qua!itatem vel quantitatem significare. 'oib. col. 35913: -en est pars orationis, secundurn gram-malices, que urneuique corpori vel rei Conimunem velpropriam qualitatem distribuit; et est -en dicuim quasinotamen, eo quod hoc notamus singulas substantiasvel tes communes ut homo, disciplina; vel proprias 15

ut Virgilius, arithmetica. SMAR. catin. T,VIT p. 611: ca-sibus ornata prelucent -ma cuncta/ que varie generelingua latina tenet. EPIsT. var. T 36 p. 553,8: omneitaque -en finitum aliquid significat, ut homo, lapis,Jignum. Lupus epist. I 9 p. 74: de -inibus in 'es' pro- 20

ductam desinentibus disputaret. DOM. Gut4nIss. div.philos. 4,2 p. 48,12: communium (sc. dictionum) a!iesunt -ma. .-inibus accidunt masculinitas et feminitas,pluralitas et singularitas et quedam alie. 2) par opposi-tion aux verbes et aux pronoms: ARS Berri. p. 62: -en, 25

pronomen, verbum. GESTA Aidrici p. 4: -ma enim sivepronomina et relique dictiones. FULCO. Mcm. nupt.V 344: sillaba pesque simul, longum brave, -ma, verba

/ perficiunt primas tanti tutaminis aras. GERHOH. Sial.

p. 254,29: orationis vel propositionis principales 30

constitutive partes sunt -en et verbum, quorum si aI-terum defuerit, propositio vel oratio integritate carebit.CONR. HIRS. didasc. p. 20 (éd. Huygens): cum multidiverso modo orationum particulas ordinassent, exquibus Aristoteles.. . duas principales partes, -en et 35

verbum, quasi personam et actum tradidisse legitur.3) expressions (par ordre alphabétique): -en abstrac-tivuin: DJAL. Xlle S. (Haring, A Latin Dialogue on ffieDoctrine of Gilb. Port. in Medieval Studies [XV 1953]p. 253): -en abstractivum i.e. mathematicum significat 40

formas proprie i.e. appellat, prout inte!!iguntur ah-stractae a subiecto. -en actuale: PAPIAS s.v.: -en actua!e,ab actu dicta, ut tes, dus, cursor. -en adiectivum:MAnu. VIND. ars vers. JIl 25,27 p. 174: per -maadiectiva, ut apud Ovidium Frigida pugnabant calidis 45

(cf. sens XV.I E) -en appe!Iativum: PAPIA5 s . v.: -enappellativum: dicta quia communia surit et mul-torum significatione consistunt. ADELARD. gloss. perierm. p. 460,4: appellativum -en... quod p!uribus 5m-gillatim convcnit ex communi causa, ut homo et isti 50

per se convenit et illi, ex esse hominem. Huco S. VICT.gramm. p. 273,35: -en appellativum quod multorum, uthomo. GILB. PORR. trin. lIT 29 p. 58: quamvis rationesignificationis illius, qua -en quod!ïhet appellativum

quale a!iquid' significare dicitur, repetitio eiusdem -misfiat, rerum tamen codera -inc est predicata numeralisdiversitas. -en collectivum: .Huoo S. Via. gramm. p.275,5: -en collectivum quod cum singulari mimeramultitudinem significat, ut populus, p!ebs. RICHARD.Lot-W. Er. dial. scac. p. 81: -en collectivum sieut turba.CLAREMBALD. III § 15 (éd. O'Donnell, (Vine Mediet'alThinkers p. 8): ea quae collectivum cornplectitur,omnia coniunctim -mi collectionis subdantur, singulaveto minime. -en commune: PAPIAS 5v.: commune estcum in duobus generibus, unum -en communicat, uthic et haec homo. Huco S. VICT. gramm. p. 278,8:-en commune, cui preponitur articu!us hic et hec utsacerdos. ROB. MELODUN. summa T,V 27,2 p. 215:quid namque fa!sius est quam ornai locutione in qua -encommune suppositus est terminus de orrai te i!!a agipasse que eius significationi est subiecta. -en complexi-vum: CLAREMDALD. 1H § 15 (éd. O'Donnell, Nine Medie-val T/,inkers p. 8): ]ex est complexivorum ut et omniaque -en complexivum colligit, coniunctim -en suscipiantcomp!exivum et particulatim singula. -en compositum:ABELARD. g!oss. peri erm. p. 342,30: -en compositumest illud quod de pluribus componitur. -en comprehen-sivum: Huco S. VIcT. gramm. p. 275,36: -en compre-hensivum quod cum multis alus sub denominativocontinetur et est ut sa!ictum, quercetum. -en corporale:Huoo S. Via. gramm. p. 276,5: -ma corporalia quevidentur vel tanguntur, ut celum, terra. -en deno-minativum: Huoo S. VICT. gramm. p. 275,33: -en deno-minativum quod a nomine primitivi sui sic nominatur,non ah aliqua speciali significatione. -en derivativum:Huco S. Via. gramm. p. 274,3: -ma derivativa que ahalus sumpta, ut animatus (cf ib. p. 276,10: -ma derivativaque ex aliis deducuntur,utmontanus, fontanus, solavoce,non sensu). -en diminutivum: PAriAs s.v.: -n diminuti-vum quod diminutionem primitivi sui abso!ute de-monstrat, ut tex, rcgulus i.e. parvus tex. Huoo S. Via.gramm. p. 276,12: -ma diminutiva que voce et sensuaducuntur in minus, ut monticulus, fonticulus. -enepichenon: Hucio S. Via. gramm. p. 278,10: -enepichenon i.e. promiscuum, quod sub uno articula etuna voce utrumque sexum significat, ut passer, aquila.-en factitium: HUCO S. VICT. gramm. p. 275,11: -enfactitium, quod a proprietate soni per imitationemfactum est, ut tintinnabulum, turtur (cf. nomen ficti-vum). -en femininum: HUGO S. Via. gramm. p. 278,7:-en femininum, cui preponitur articulus hec, ut schola.-en fictivum: UGuno s.v. facio (Ms. Paris B.N. lat.7622): -en fictivum, quod factum est ad similitudinemsoni :rei illius quam nominat, ut Taratantara (cf nomenfactitium). -en fixum: ALCUIN gramm. col. 8620:fixa -ma sunt que in a!terum genus transite non pas-sunt, ut pater, et mater. ERMENR. ad Grim. (éd. Lambot,Godescaic. p. 517,12): adiectiva -ma ideo dicuntur

1341 nomen 1342

quia propriis vel fixis -inibus adiciuntur, ut 'mirabilisDeus', 'increclibilis auctoritas'. GODESC. SAX. opusgranim. I p. 387,1: aliud est -en adiectivum, 'noxius, -ii,-uni' et aliud est fixum, 'noxia' -en generale: PANASs.v.: gencralia -ma dicta, qua universarum vel multarumsunt rerum, ut animal. Huco S. VICT. gramm. p. 275,13:-n generale quod in diversas species dividitur, ut animal,arbor. lb. p. 277,5: -ma generalia que multa in se con-tillent, ut animal, lapis. -en homonymum: Huoo S.VICT. gramm. p. 274,15: -ma homonyma in propriis,ut Pyrrhus, Àchillis et Plumes, tex Epirotarum; inappellativis, ut nepos f ilii filins et nepos luxuriosus.lb. Huco S. Via. gramm. p. 276,23: -ma homonymaque une, nomme multa significant, ut nepos, acies, aries.-en incerti generis: Huco S. Via. gramm. P. 278,11:-en incerti generis, que nulla ratione cogente auctoritasdiverso genere protulit, ut hic finis et bec finis, cortex,silex, marge, grus, bubo, damna. -en incorporale:PANAS s.v.: incorporalia -ma dicta quod carent cor-pore, unde nec videri, nec tangi possunt, ut pietas.Huco S. VICT. gramm. P. 274,13: -ma incorporaliain propriis ut Virtus, dea; in appellativis, ut virtuscommunis (cf ib. p. 276,. -en masculinum: HucoS. Via. gramm. p. 278,6: -en masculinum, cui preponi-tur articulus hic, ut magister. -en medium: PAPJASs.v.: media -ma dicta quia ex parte greca sunt et ex partelatina; cadem et notha ( y. nomen nothum). -en mobile:ALCUIN gramm. col. 862C: mobilia -ma sunt quemoveri possunt et in aliud transire genus. -en neutrum:Huco S. Via. gramm. P. 278,8: -en neutrum, cuipreponitur articulus hoc, ut hostium, nomen nothum:Huco S. ViCT. gramm. p. 276,21: -ma notha vel media,que ex parte greca sunt, ex parte latina, ut Alexandrosgrece, Alexander, latine (cf nomen medium). -enparticipiale: PARUS 5Y. participialia -ma dicta quasisimilia sunt participiis, ut habitus et amans. -en patro-nimicum: Huoo S. Via. gramm. p. 275,21: -en patroni-micum, quod a propriis tandummodo derivatur -imbuspatrum, ut Aeacides (cf. ib. p. 276,27). -en principale:PANAS s.v.: principalia -ma dicta quia primam positio-nem habent nec aliunde noscuntur ut nions. -en pro-prium: Joa. ScoT. glos. Mart. Cap. 168,11 p. 92,25:Cicero (vS quodcumque aliud -en proprium fuit).ERMENR. ad Grim. (éd. Lambot, Godescalc p. 517,12):adiectiva -ma ideo dicuntur quia propriis vel fixis -imbusadiciuntur, ut 'mirabilis Deus', 'incredibilis auctoritas'.Hucio S. Via. gramm. P. 273,34: -en proprium quodunius est, ut Virgilius. PETR. PICTAV. sent. 11 5 p. 21:hec dictio '-en' in grammatica equivoca est ad -enpropriuni, cuius sunt quatuor species. -en relativum:Comm. Boeth. phil. V 4 p. 298,11: itaque per bec -marelativa, que sunt signum - acceptum pro 'significans'- et designatum, ponunt se et auferunt prenotio etilla necessitas. PAPL&s s.v.: relativa -ma dicta quod ad

aliam personam referuntur, ut dominus. -en similediminutivis (panticipiis, verbis): Huco S. Via. gramm.

P. 276,14: -ma diminutivis similia, que formam dimi-nutivorum habent, non sensum, ut tabula, fabula.

s ib. P. 277,9: -ma participiis simulia, que formam habentparticipiorum, nec tamen surît, ut potens. ib. p. 277,11:-ma verbis siniilia, ut contemplator -en et contemplatorverbum, comedo -en et comedo verbum. -en singularis:Hucio S. ViCT. gramm. p. 278,16: -en singulanis, ut

ID homo qui abusive dicitur numerus; in uno enimnumerus non est. -en speciale: PAPIA5 s.v.: specialia-ma dicta quia partem demonstrant, ut homo; speciesenim animalium est homo. Huoo S. Via. gramm. p.277,6: -ma specialia que partem continent, ut homo,

15 marganita. -en substantivum: Jou. SARISB. metal. 1p. 35,5: ergo quod casualiter plectitur et temponisexpers est, dictus est -en substantivum quidem, sisubstantiam significat aut substantive. MAnu. VIND.ars vers. 111 25,28 P. 174: hic tropus ... per -ma substan-

20 tiva. . . ut in libre, Cosmographie Bernardi: in stellisCodri paupertas, copia Cresi / incestus Paridis, Ypoli-tique pudor. -en synonymum: Huco S. Via. gramm.

p. 274,18: -ma synonyma in propniis ut CorneliusScipio Africanus; in appellativis, ut ensis, mucro,

25 gladius, ib. p. 276,25: -ma synonyma que multis -imbusunum significant, ut ensis, mucro, gladius. -en tempo-rale: Huco S. Via. gramm. p. 275,18: -en temporalequod tempus demonstrat, ut mensis, annus. -en verbale:SEDUL. Eut, p. 35: -ma verbalia dieuntur que a tribus

30 verborum fontibus deducuntur. Fluco S. Via. gramm.p. 275,40: -en verbale quod a verbis ut ambigo, ambi-guus. ib. p. 277,7: -ma verbalia que de verbis nascuntur,ut lectum, lectu, lector.

B) adjectif (dans des expressions classées par ordre35 alphabétique): -en adiectivum: GoDEsc. SAx. opusc.

gram. I p. 393,15: adiectiva -ma dicuntur, que fixis-imbus adiciuntur et omnia adiectiva sunt semper omnisgeneris. ERMENR. ad Grim. (éd. Lambot, Godescalc

p. 517,12): adjectiva -ma ideo dicuntur quia propriis40 vel fixis -inibus adiciuntur, ut 'mirabiis Deus', 'in-

credibilis auctoritas'. Huco S. VICT. gramm. p. 274,22:-en adiectivum quod adicitur vel appellativ'us, ut iustus,magnus et iustus lande, vituperatione vel ad utrumquese habens. -en adverbiale: Huco S. ViCT. gramm. p.

45 276,2:-en adverbialequodab adverbio, ut cras, crastinus.-en compersonale: ALAN. 1145. reg. theol. XXXII col.637 A : conipersonalia -ma dicuntur que pred icantdistinctiones addictas personalibus proprietatibus ut di-stinctus, differens, alius. -en concretivum: ALAN. IMS.

50 reg. theoj. Xxx col. 636-i : concretiva -ma veto sivesumpta dicuntur que significant proprietates concretive,i.e. proprietates inherentes subiectis, ut album, nigrum.-en demonstrativum: Huco S. Via. gramm. p, 275,1:-en demonstrativum ut eadem quando cum demon-

1343 nomen 1344

stratione proferuntur ut talis, tantus, Iotas. -en divi-duum: Huco S. Via. gramm. p. 275,7: -en dividuumquod a duobus vel amplioribus ad singulas habetrelationem, vel ad pintes numeros parcs distributos,ut uter, alter, uterque, quisque, singuli, bini, terni,centeni. -en gentile sive gentis: Huoo S. Via. gramm.

p. 274,29: -en gentile quod gentem significat, ut grecus,latinus. ib. p. 276,35: -ma gentis que gentem significant,ut grecus, latinus. -en infinitum: HUGO S. Via. gramm.

p. 274,33: -en infinituniinterrogativo contrarium, ut quis,qualis, quantus; tamen in lectione gravi accentu pro-nuntiatur. -en interrogativum: HUGO S. Via. gramm.

p. 274,31: -en interrogativum quod cum interrogationeprofertur, ut quis, qualis, quantus, quot, quotus. -enlocale: }Tuoo S. VICT. gramm. p. 275,19: -en localequod locum significat, ut propinquus, longinquus,proximus, medioximus. -en numerale: IluGo S. Via.gramm. p. 275,17: -en numerale quod numerum demon-strat, ut unus, duo, trcs. -en ordinis: Ci-IRON. Salem.175: tsecundum quando -en est ordinis, in penul-timo acuitur. HUGO S. Vier. gramm. p. 277,1: -maordinis ut primus, secondas, tertius. -en patrium sivepatrie: Huco S. VicT. gramm. p- 274,30: -en patriumquod a patria sumitur, ut atheniensis, romanus. ib.

p. 276,36: -ma patrie que patriam significant, utromarins, thebanus. -en possessivum: Huoo S. Via.gramm. 275,23: -en possessivum quod cum genitivoprincipalis significat aliquid ex his que possidentur,ut Evandrius ensis, Le. ensis Evandri. -en qualita-tis: Huco S. VIOT. gramm. p. 276,31: -ma qualitatis,que qualitatem significant vel ah animo, ut sapiens,vel a corpore, ut formosus, vel ah extrinsecus accidenti,ut dives. -en quantitatis: Huno S. Via. gramm. p.276,34: -ma quantitatis, que a mensura dicuntur, utmagnus parvus. -en relativuni: Huco S. Via. gramm.

p. 274,35: -en relativum, quod cura relatione profertur,ut eadem, hoc, talis, tantus, que et redditiva dicuntur.

XVII) (logique) mot qui constitue le sujet de la pro-position: DIAL. XIP s. (Jiaring, Latin Dialogue on OieDoctrine of Gilb. Port, in Medieval Studies XV, 1953

p. 253): in logica veto -en dicitur significare subiectumex officie, unde -en est subiectus terminus propositionis,et verbum est praedicatus.

XVIII) (philos.) mot qui désigne ou exprime une sub-stance, une chose ou la notion qu'en a l'esprit: Joii.SCOT. divis. nat. 114 p. 459: quod in -inibus cognosci-mus, necessarium ut in his rebus, que ah us significan-tur, cognoscamus. ANSELM. CANT. monol. p. 101-2:si quis itaque inde veut alicui loqui . . . dicet esse Patremet Filiuni et utriusque Spiritum, riisi forte indigentia-nis proprie convenientis coactus aliquod ex illis -inibus,que pluraliter in summa essentia dici non possunt, adsignificandum id quod congruo -me dici non potest.ABELARD. dial. p. 496: nec rem ullam de pluribus dici

sub -en tantuni conoedimus. id. gloss. Porph. p. 24,29:inductis autem auctoritatibus, que astruere videnturper universalia -ma conceptas communes formas de-signari, ratio quoque consentire videur. Quippe casconcipere per -ma quid aliud est, quam per cas sig-nificari. Sed profecto cura cas ah intellectibus diversasfacimus, iam preter rem et intellectum tertia exiit-inum significatio. id . gloss. peri crin. p. 452,15: ideoquecum premisisset -en, id est significans, quia hoc quando-

10 que non exerce ib. p- 480,8: dicimus infinitum -en,sicut 'non-homo' orme significare, id est unum sensumet unum intellectum habere sieur et suum finitumhabet. ALAN. INS. reg. theol. 30 col. 635 D : -ma mathe-matica, sive principalia apud naturalem phisosophum

15 dicuntur illa que significant improprietatem mathema-tice, id est abstractive, nullo habito respectu ad sub-ieetum. THEOD. CARNOT. trin, 11 52 (éd. Haring,AHDLMA 25, 1958, p. 170): forma enim non potestesse sine -inc; sed ex quo res formam habet, habet

20 et -en... -ma quippe essentiant tes. ldcirco enim esthomo quia appellatur homo.

XIX) (théol.) nom divin, terme susceptible d'êtreappliqué à Dieu pour en désigner l'essence ou les at-tributs ou pour désigner les personnes de la Trinité:

25 RICHARD, S. Via, trin. VI 2 col. 9690: solemus iuxtadivinarum Scripturarum morem humane gcrmanitatis-ma pro simulitudinis ratione ad divina transsumere.PETIt. P1aÀv. II sent. J 13p. 118: in -inibus compositisex-me et prepositione implicatur intelligentia divine essen-

30 tie et temporalis relationis que est in creaturis. PETit.LOMB. sent. IV, J 8,5,1 p. 52: propter diversitatem ac mul-titudinem -iman, que de Deo dicuntur. lb. 125,1 p. 157:Spiritus sanctus est persona id est essentia; et omninounum et idem significatur -inc persone, Id est essentia

35 divina, cura dicitur Pater est persona. lb. IV 1,31,4 p.197: Sabelliana heresis ... dicebat Christum eundemipsuni et Patrem et Spiritum sanctum esse, ut essettrinitas -inum sine subsistentia personarum. Ron.MELODUN. summa 1,111 4,2 p- 40: est autem alia -inum

40 species Deo convenientium, id est que ipsi Deo ex ipsotantum conveniunt, nullo respectu ad creaturas habito.HILDEGARD. cpist. 11 77 p. 540,29: ex hoc invertitrationalitas hominis Deum per -ma. ALAN. 1145. reg.theol. 32 col. 636C; coessentialia -ma dicuntur illa

45 que significant vel predicant circumstantias substantie,id est relationes addictas substantie et personas appel-lant ut principium, Dominus, creator, auctor.

XX) fur.: A) cas: SUMMA Trec. p. 26,26: si autem inspeciale -en transeat.... si obligatio rei... vol con-

50 sensus. . .pacto adminiculetur.B) acte authentifié (V: BERTHOLD. CoNs'r. annal. a.

1076 p. 285,49: inoboedientiam suam non alibi nisiin synodo Romana, et haec scriptis et -inc publicata,nimia temeritate professi sont.

1345 nomenclator - nominatim 1346

nomenclator, -is m. formes: nomencalator: GLOSS.end. Casin. 401 P. 468,29. nomencolator: DffL. Ludov.Pii 34 p. 625,39. ASTRONOM. Ludov. p. 627,39. ANNAL.Bertin. a. 876 p. 204 et a. 878 P. 223. CARTUL. S. Mar.Nov. 5 p. 195 (a. 1018). nomenculator: GLoss. end. 5

Casin. 401 p. 468,28. ASTRONOM. Ludov. p. 621,28.CAPIT. reg. Franc. II p. 352,19 (a. 876). REdHNo chron. a.801 P. 62. GiŒo. CAT. chron. Fart. 1 p. 183,21 et p.185,5. Uotrrio 5v. nosco. nomincolator: ORDO ROM.XXXV 40 t. IV p. 41. numenculator: ODILO SuEss. 10

transi. Sebast. p. 390. numiculator: CARTA a. 829(Manaresi, Placiti 38 p. 119,8). DIPL. Ludov. Prov. p51,16 (a. 890). COD. Lang. 110 col. 198 (a. 892). Gaso.CAT. ciron. Farf. I p. 186,13. omiculator: CARTA a.901 (Manaresi, Placiti 111 p. 412,3). y . adminiculator, '5miculator et numencularius.

1) esclave chargé de désigner les gens ou les chosespar leur nom (dans l'antiquité): GLOSS. cod. Casin. 401

p. 468,28: -r nomen est off icii id est per nomen clamaread prandium coiatorem dicebant antiqui, clamatorem 20

an exciamatorem. ib. P. 468,29: -r idem nominumcalator; calare dicebant antiqui idest clamare.

2) un des «judices palatinE' de l'Eglise romaine: a)chargé d'une fonction administrative indéterminée:ANNAL. Lauriss. a. 801 p. 114,8: huius factionis lucre 25

principes Paschalis -r et Cairtpuius sacellarius et multialii Romane urbis habitatores nobiles. ib. p. 143: legatipontificis Johannes episcopus Silve-Candide et Theo-doms -r et Sergius dux. ib. 161: Theodorum sancteRomane eccicsie primiccrium et Leonem -cm. ASTR0- 30

NOM. Ludov. p. 631 : missos pape Romani, Quirinum pri-micerium et Theophilactum -cm. Gico. CAT. chron.Fart. I p. 185 (a. 817): datum kalendis februarii permanus Theodori nomenculatoris sancte Sedis Aposto-lice. FLODOARD. hist. col. 204*: Gregorio quoque titis- 35

dem Romane Ecclesie -i et apocrisiario petens. ORDOROM. XXXV 40 t. IV p. 41 (Xe s.): domnus pontifexprecipit saceliario vel nomincolatori ut eum ad ar-chidiaconum dirigat ad inquirendum pro quitter capi-tulis secundum kanones. CARTIJL. S. Mar. Via Lata 24 40

P. 31,12 (a. 996): ante presentiam domini Gregoriiuniversalis pape cum suis iudicibus, Adrianus -r etalius Adrianus dativus indice. b) chargé spécialement dela défense des veuves et orphelins (au Xle s.): CAwrI.m.S. Mar. Via Lata 63 p. 81 (a. 1034): auctoritate domni 45

Crescentii, divina miscrante clementia -is sancte Apo-stolice Sedis, qui curam et diligentiam pupillorum etorfanorum sibi traditam ab imperatoribus legumquedatoribus habere dinoscitur.

2) agent exerçant une fonction indéterminée (dans 50

le royaume de Provence): DIPL. Ludov. Prov. p. 51,16(a. 890): Rainboldus nurniculator firmavit.

nomenciatura, -e - f. désignation, nomenclature:J011. BEL. div. off. 108 col. 112 B : ad cuius tan-

dem -am accessit epacta, quod additionem significat.nomencolator, -is ni. y. nomenclator.nomenculator, -is m. y . nomenclator.nomerus, -i m. y. numerus.nomia, -e f [tiré par décomposition de deuteronomia]

loi: EKKEH. IV bened. 19,65: -a prima abiit, ubi deu-teronomia venit.

nomicos [gr. vopnc&ç] conforme ou système musical:REMIC. mus. p, 79: netoides, id est ultima, que et -os,id est legalis propter legem acuminis, quam servat,consuev.it appellari, que plures sonos, id est acutosomnes ex ultimis recipit.

nominabilis, -e notable, remarquable (PAnAs: nobilis,-is vel non vilis: cuius genus vel nomen scitur): 1) adj.:Joir. SCOT. versio Dion. Ar. III 13 coi. I170C: sed etsisuperadunatum eius divinamque fecunditatem verelaudemus triadica et monadica divina nominatione,plusquam -em in essentiis superessentialem. SIGEBERT.GEM. Landib. p. 395,22: nobilem natu, -cm sanctitate.id. chron. p. 356,22: fiorebat hoc tempore ecclesiasticareligio per abbates -es. ELis. SCHON. virg. Col. 21 in.:quam -em causam habuerint contra vos adversariivestri. 2) subst.: BERTHOLD. CONST. annal. a. 1079 p.316, 2: nuilum fere -cm preter Hugonem comitem hacviolentia ad deditionem vel conditioncm fidelitatiscoacturus. Leots lient. I c. 5,12a p. 550: hic enimtalis est -is, ut ait Apostolus, qui confitetur, vel ordineiudiciario convincitur.

noininadus -a, -um y . noininatus s.v. nomina.noniinalis, -e nominaliste 1) adj.: JoH. SARISB. metal.

2,10 p. 78: -is secte acerrimus impugnator. 2) subst.:Jois. SARI5B. epist. 240 col. 272C: nosti pridem -iumtuorum w mihi minus placere sententiam quod inserinonibus tota consistens utilitatcm rerum non as-sumpserit. GODEFR. S. Vic'r. f ons philos. I p. 43,245:addunt hi se socios quidam -es,/ nomine, non numine,talium sodales. WALTH. MAP ring. eux. I 24 p. 38:epistola Barnardi de condempnacione magistri Petri,principis -iurn. ALEX. NECK. nat. rer. lI 173 p. 298:secundum doctrinam -ium consimilis oritur obiectioin his terminis.

norninaliter adv. ])par des substantifs ou adjectifs:JOII. SCOT. divis. nat. 176 col. 522A: salutaris et catho-lica de Deo predicanda professio, ut prius de co iuxtacatafaticam, id est affirmationem, omnia sive -r sivcverbaliter predicamus, non tarnen proprie sed transla-tive. 2) avec la valeur d'un substantif: ARNO REICHERSB,apol. p. 188,30: propter assumptionem verum Deumpredicamus, bac tamen differentia servata, ut assump-tum -r et non participialiter dicatur.

nominandus, -a -uni nomma.nominatibus, -a, -uni y. nominatiyus.nominatim adv. forme nuninatim: C0D. Amalf. 161

p. 98 (a. 1051).

1347 nominatio - nominativus 1348

1) nommément, en désignant par son nom: AG0BAR».ins. Jud. col. 72A: aliqui ex sacerdotibus nostris, quibus-m minabantur. ACTUS pont. Cenom. p. 13: inopes -mscriptos habebat. CARTUL. S. Symph. Augustod. 2 p.10 (a. 866): ce siquidem tes -m expresse sunt. DIPL.Amulfi 9 (a. 888): cum ceteris locis in Elesacia sitis, que-m in reiquo precepto habentur. AIM0IN. FLOR. gcstaFranc, p. 111: Bertoaldus -m Landericum vocitare.TRAD. Corb. § 373: maximam partent horum intermittopropter numeri prolixitatem, presertim etiam quodin alio registro crimes -m et expresse habentur. LkMri.Arxns. dipl. V col. 707A: hec autem sont -m altaria.CARTUL. Cormar. 38 p. 77 (a. 1026-40): -m cas de-signando describimus. ORD. VIT. hist. VII 16 t. III P.251: alii plurcs quos -m proferre perlongum est. PETR.Cor,IE5T0R hist. schol. col. 1534B: stans in orc spelunce,singulos -m evocabat. GUILL. TYR. hist. rer. transm.XVJ 2p. 706: tanta autem affabilitatis gratia preminebatut ctiam contemptibilibus personis ex improviso et -msalutationibus dependeret affatum.

2) spécialement, en désignant expressément: BRABAN.epist. 14 p. 402,17: quia vos aliquem librum quem vobismitterem, -m non expressistis. WALAHFR. exord. 23 p.503,6: quia per totam missam pro eis quam maximeet quasi -m oratur. VITA Rimb. 11 p. 90,23: quod adnullam -m condiocesitatem quorumcumque episcoporumpertineat ... consecrare episcopum. TRANSL. sang. Dom.in Aug. 26: inter quos etiam -m quidam fratrumincolumitatem consecutus est. BERNARD. scrm. sup.cant. I 29 p. 203,13: attende quomodo -m filins matrissue et solos incusat, quasi soli in culpa shit. ACTA Hcnr,11,1 167 p. 297 (a. 1156-61): prohibeo ne quicquamteneatur de donationibus que per non sapientes ab-bates facte sunt ... nisi precepero -m. ACTA pont. Rom.Gall. I 214 p. 357 (a. 1182-3): liceat vobis fratreset servientes vestros..., nisi forte -m interdicti velexcommunicati fuerint... christiane tradere sepulture.STATUT. Cisterc. p. 92 (a. 1183): -m exconimunicatisnullam nobis licet recipere donationem.

3) principalement, avant tout: CARTUL. Lerin. 162

p. 157 (a. 1048-90): cum statione et mansionibus suiset -m cum medicaria quanti Raimbaldus dedit. CARTUL.Winton. a. 1107-23 (E.H.R. XXXV p. 393-4):crimes illas consuetudines ... et -m theloneum de om-nibus dominiis suis. TRAD. Scheftl. 60 (a. 1140-52):pro rcmcdio anime sue et parentum suoruni et -mpro anima f ilii sui. CARTUL. S. Steph. Divion. 11 8 p.29 (a. 1158): garanthiam inde portabit adversus om-nem hominem et -m contra dominos et casatos sucsad quos res pertinere videtur.

4) chacun en particulier: DIrL. Otton. 1336 p. 451,35(a. 967): omnia que ad illud sanctum coenobium...pertinent.. .confirmamus et corroboramus -m et gene-raliter. PrrI. VLENN. except. 1 18 p. 303: ut liberi

-m exheredentur, si non omnes exheredare volent.nominatio, -ois f. 1) action de nommer, désignation:

Joil. SCOT. glos. Mart. Cap. 163,1 p. 85,28: differentie,id est significationes vel -nes. DIPL. Otton. III 223 p.

5 637,9 (a. 996): scale dugente quinquaginta secundummensuram legitimam et -nem patrie. ADAM PONT. utens.

p. 137: rerum usitatissimarum copiosam. . .-nem.ARNO REICHERSB. apol. p. 159,22: non talis, id esttam diversa persone -o personam illam, que Christus

10 est, duplicat vel triplicat. spéc. (à l'abl. ring.), du nomde: TRANSL. Eugenii 39 p. 392-393: de sylva rustica-ne Malisnia dicta.

2) (en mauvaise part) dénonciation publique d'unefaute: ROB. MELODUN. somma. 1 2 p. 154: non qui[s]-

15 liber malus potest nec debet iniquitatis -ni subiectusesse. PETR. CANTOR summa 11 § 147,6 p. 349: est -onote infamie, propter quam non vitatur quis, nisisententia denuntiata. Est -o note notorie, ut per crimcnnotorium; est -o sententie.

20 3) titre, nom porté par le détenteur d'un pouvoir(par opposition à la réalité de ce pouvoir): BERTHOLD.CON5T. annal. a. 1077 p. 297,14: si autem nec iusteiudicent, nec pie condescendant, neque regulam of-ficii sui vel sola saltem -nis imagine minimum quid

25 attingant. -4) nomination, élection: QUADRIP. Inc 35 (Lieber-

mann p. 105): qui furem occident, licet ei probare cumiuramento, quod eum fugientem pro turc occidit,et parentibus ipsius occisi iuret unceases ah (id est

30 sacramentum sine electione [vel -ne]). LEGES I-lenr. J31,8 p. 564: in quibusdam locis utnimque eligituriudicium, medietas ab eis quorum est negoelum, etibi testes nominati et electi sunt habendi, nisi odiumvel aliquid competens in -cione proponatur, cur habeni

35 non possint. GERHOH. Antiehr. 1,53 p. 360,19: quimagistrum Bernhardum .nominaverant (sc. papam) abeius -ne recesserunt.

5) (philos.) appellation, imposition ait d'unnom pour désigner un être: Joli. SCOT. versio Dion.

40 Ar. 1 8 col. I053D: igitur sanctarum dominationummanifestativam -nem aestimo declararc absolutamquandam. id . ier. Dion. V 4 p. 278: nisi quidem quiset hoc dixerit communes esse ormes angelicas -nessecundum omnium celestium virtutum in deiforme

45 et ex Den datum lumen subiectionem. ABELARD. gloss.Porph. p. 8,19: necesse sit subiectam per -nem rem ail-quam habcrc. id. gloss. ad categ. p. 148,27: vere estmagis substantia species quant suum genus, quia estpropinquior, id est affinior prime substantie in modo

50 -ris quam genus.nominativus, -a, -um forme nominatibus: COn.

Amaif. Il p. 18 (a. 984) et 16 p. 25 (a. 997). 1) adj.:a) capable de nommer: Joi-i. SCOT. versio Dion Ar. III1 col. 1117 A : siait ab omni eum Dei -a scientia te-

1349 nominatrive - nomino 1350

ducens, dicere. b) nommé, désigné du nom de: CARTUL.Chut. J 759 p. 715 (a. 950): mancipiis meis -os Leot-hait, ... Bertart. Cor). Amalf. 33 p. 49,2 (a. 1018):ecciesia vestra huius predicti monasterii -j beati PetriChristi apostoli. e) per -um, spécialement: Con. Amaif. 5

Il p. 18,12 (a. 984): per -hum ipse nccessarie de ipsacasa vestra de supra descendat per tubulas in ipsenecessarie de suptus. d) célèbre, qui se laisse désignerpar le nom (pour nominatus): DIPL. Merov. 111 A 16

p. 133,42 (spur. XIP s.): villas -as quarum vocabulasurit. STEPH. CARN0T. epist. I (Recueil hist. des Croisadest. Jil p. 886): -us miles nullus, nisi FlandrensisBalduinus. e) qui conserve le nom, la mémoire dequelqu'un: COSM. PRAC. 1,12 p. 28,10: sepelite me inhoc colliculo et construite mausoleum mihi in secula 15

-um. f) sens inc. (nommément?): CAwrUL. Sangall. II63 (a. 933): antepono que pro anima dare cupio, hocsurit XXXX solidi -i inter presbiteros et inter meosfiliolos et inter proprium et inter mobile.

2) subst. m., nominatif (terme de grammaire): Ai.- 20

CUIN gramm. col. 868D: primus -us, quia per ipsonominatio fit. Isto dicitur et rectus quia primus anatura nescitur et ab eo (acta inflexione nascunturalu. Lupus epist. I 5 p. 48: manifestum sit aratra'-o, accusativo et vocativo pluralibus per dactilum 25

poni potuisse. DUNCHAD. gloss. Mart. Cap. 185,1 p.31: omnis -us quia nullam certain significat

per se, tercie persone est. 10H. ScoT. glas. Mart. Cap.103,6 p. 80,1: in -o regule latine tres species accentuumsaut. Huco S. Via. gramm. p. 279,22: -us qui redus 30

dicitur: rectus quod ipse privons sit, -us autem quiaper eum fit nominatio. MAnU. VIND. ars vers. 11 29

p. 161: et abusiva sit comparativorum constructio inexemplis prcnotatis, quia non comparativa construunturcum ablativo sine prepositione, vel cum -o interposito 35

'quam' advcrbio coniparandi. Ono Fxis. chron. 8,32

p. 449,17: sieur enim -us apud gramaticos frequentersubstantiam sui, sic ablativus vel -us ex parte predicatasemper qualitatem eiusdem nominis innuit.

nominative adv. [nominativus] formes: nominatiba: 40

Con. Bar. I I p. 4 (a. 952). nominatibe: ib. 19 p. 33(a. 1036). nominatrive: COD. Laudens. Il 8 p. 11 (a.1160). noninatibe: Con. Cavcns. II p. 212,29 (a. 984).

I) nommément, en appelant par son nom (= nominatim,y. Bengt Lôfstedt, Studien liber die Sprache der lango- 45

bardischen Gesetze [Uppsala 1961] p. 306): CHR0N.Salcrn. 45 p. 47,13 W.: -e duos filios suos adclamans.Con. Bar. 11 p. 4 (a. 952): pet nominatiba da Rigaleuxore mea. HERIB. Bas. Thom. 1V 17 col. I206Â: inipsum Anglorum regem Henricum -e comminatorium 50

emisit edictum. Dut. Henr. 246 (a. 1012): quasdamcortes et proprictates, que -e vocantur Broilo, Toso etSanctus Regulus.

2) du nom de, appelé: Ci-moN. Salern. 40: unus de

Francis audacior ceteris -e Castaldeus. CAWruL. Clun.1 541 p. 527 (a. 941-2): ancilla mea -e Dominica.

3) (au début d'une énumération) et précisément:DI p L. Otton. J 429 (a. 973): omnia que.. .eccIesie...surit concessa, -e circa civitatem undique per quinquemiliariorum spatia. :DIPL. Otton. il 288a p. 337,43(a. 983): monasteria, collas et castella inferius nomi-nata. -e infra hos fines: terrain.. .positam de ipsaZittula. Dut. Otton. 111 275 p. 695,14 (a. 998): canonici

-e Martinus archipresbyter, Bernardus archidiaconus.FONT. Flor. p. 46,9 (a. 1002): . e castcllum de Segna,Greve, Vielo. CARTUL. BugeIl. 23 p. 35 (a. 1183): -cde campa uno terre quam habere vidcrunt ad Crosam.

4) particulièrement, précisément: Con. Cavens. Jp. 152,12 (a. 905): venumdederat -e terra cum arbustisbitatum et abellanictum. Con. Laudens. p. 40,15 (a.997): que hic -e posita esse videntur. GoNze Gengulph.6 p. 648D: euius -e sancti ad honorem fiat ecclesia,ambigitur. CARTUL. Tirai. I 518 p. 292 (a. 1200):investivit ...ad partem comunis de Posclavi -e de omni-bus venis metallorum que reperte sunt et reperiri decetero poterint.

nominativo adv. [nominativus] I) nommément,en appelant par son nom: STATUT. ord. Sempringharnp. .181 (Du C. s.v. 4. absolvere): patres et matres, fratreset sorores et consanguinei defuncti fratrum nostriordinis in annuo capitulo in conventu -o debent absotvi.

2) spécialement: RICHARD. Div. gesta I p. 418: -ohic cancellarius... non uniformiter nec semel tantumillusus est.

nominatrive y. nominative.nomincolator, -is In. y. nomenclator.nominetenus adv. [nomen, tenus] I) seulement de

nom: BENED. ANTAN. muniin. f id. (Anal. monast. J33,7): ignis, candor et calor, tria -s qucdam distinctased tes una. CAPIT. reg. Franc. 11 p. 303, 28 (a. 862):tain paganis, quam a -s christianis.

2) nommément (i.q. nominatim): CHRON. de Bello

p. 147: plures eis -s proponebant.nomino 1. 1) appeler, désigner du nom de (UGUTIO

si'. nosco: -o, -as, nomine notare et appellare): n) unepersonne: BERTHOLD. CON5T. annal. a. 1057 p. 270,27:Stephanus nonus est -anis. Huco S. MAR. mirac Bened.8 p. 365: homo ille -abatur Giraldus. b) un lieu: THECAN.Ludow. 42 p. 598: in magnum campum... qui usque hodie-atur Campus-mendacii. THANOM. Bernw. 12 p. 763,10:quendam locum super fluvium Gande, quem a fluvioGandesheim -avit. ADAM. BREM. P. 16,21: lucum si]-vestrem quem .incole loci Wildloch -ant. FLJLCH. hist.Hier, 1145 p. 555: quam urbem litteratorie -are nescio,sed Chezar incoic rcgïonis eam vulgariter vocitant.GIRALD. topogr. I 2 p. 23: a Gallia. . . mare Gallicum-atur. nota CARTA a. 885 (ARCH. coin. Barc. p. 110): invilla que -at (pour nominatur) Stamarize. e) une chose:

1351 nomina 1352

CARTUL. Sangall. 1 621 (a. 882): cartam pacationis exutraque parte allevari, quod tiutisce suonbuoch -avons.DIPL. Henr. 11 14 (a. 1002): tes presbiterorurn advena-mm, quos teutisca lingua overmerke -amuis. Wi po gesta4: in libello quem Tetralogum -avit.

2) donner le nom de quelqu'un, désigner quelqu'un:RIMS. Anse. 7 p. 28: cuius personam eum abbas in-quireret et ille fratrem Autbertum -aret. GEIW. AUG. vitaUdalr. 25 p. 410,42: qui repondentes dixerunt'-etnobis sanctitas fia hune qui tue dominationis placitussit ad electionem nostre unitatis'. CÀRTU.L. S. Crue.Aurel. Il p. 23 (a. 1153): alios duos... -abit et de tribusunum eligent.

3) qualifier quelqu'un ou quelque chose de: TNST. Mot.1: ecclesiastici filii merito te verum christiane profes-sionis -ent virum. ib. 4: ex bis vero neminem in servi-tutem redigas vel servum -es. GERARD. MORES. delib.p. SI: unde super met et favum dulcia propheticussermo -are non metuit verba sacra. GLoss. Pist. p.33,39: non licebit heredibus eius cos ingratos -are.

4) dire: GERARD. MORES. delib. p. 148: contra quasbesuas in libro Ephesiorum se -at praeiiari raptus usquead tertium coelum.

5) citer, mentionner: Con. trad. mon. Lune!. 45 p.27 (a. 817): trado omnem substanciam meam. . . anteomnia transfirmabo, sicut superius -avirnus (cf. ib.49 p. 29 et 62 p. 37). CARTTJL. Tirol. 1 293 p. 139 (a.1164): hanc terram quam supra -avimus.

énumérer: Dia. Otton. II 185a p. 211,4 (a. 979):concessarum decrevimus nomina scribi viliarum, quarumnunc nomma -are possumus. CERN. AUG. vita Udair.5 p. 393,32: ad monasteria pertincntia ... que sont -tua.TRAD. Teg. 8 p. 9,9 (a. 1034): neenon cum omnibus...utilitatibus que vel scribi vel -ari possint. CARTUL. S.Florent. Pictav. 13 p. 24 (e. 1075): allis quos -arelongum est. DIPL. Henr. IV 434a p. 581,36 (a. 1093?):tam in ecclesiis, villis, silvis, terris cultis et incuitisquam in ceteris rebus -andis.

7) nommer, désigner à une fonction: a) avec acc.:ANNAL. Lauresh. a. 801: ut ipsum Carolum regemFranchorum imperatorem -are debuissent. IRABAN.cpist. p. 474,31: quittions merito tex -ari possis. BER-THOLO. CONST. annal. a. 1077 p. 288,30: regi dissuade-bant ne ipsum saltem apostolicum -aret. ib. a. 1077 p.289,39: per cos quos sibi -aret testes. CARruL. capit.Atreb. 63 p. 46 (a. 1182-3): si . . . in aliquam personam

.eensentirc poterint, i!la. . . -abitur. b) avec ad etPace.: GEai-i. AuG. vita Udair. 25 p. 420: fratrumvestrum ad hoc -abo niinisterium. e) avec in et l'acc.:BERTUOLD. CON5T. annal. a. 1077 p. 292,28: a ceterisin regem ab eis -atus et electus est. CON5T. II 18 p.24,2 (a. 1198): Philippum ducem Suevic in excom-municatione vestra detentum in regem -are ... pne-sumpsenint.

8) signaler, désigner spécialement: BULLAR. Casin.Il p. 38 col. 2 (a. 898): nuilo modo in memoria -eturapud Deum. GERR. Auc. vita Udair. 25 p. 410,22:dixit ... episcopum. . .dcfunctum fuisse et -avit diem

5 obitus sui et diem collocationis eorporis eius in se-puichrum. ORD. VIT. hist. VIT 16 t. 111 p. 251: exquibus ad notitiam posterorum libet quosdam -are etpresenti breviter in pagina denotare.

9) célébrer, citer avec honneur: TRAD. Frising. 213a10 (e. 804-8): quorum reliquias ibidem celebrarentur

vel -antur.10) citer en justice: CONSUET. Argent. 26 p. 9: est

autem iste modus vocationis. -abit hominem pulsantem,intimabitque adversario suo quod puisatus sit. LADI5I.

15 deer. liii 1: qui vulgo ewrii vocantur. . . si quem culpa-bilem sciunt, ostendant ...Quosque -ant cwrii, illipaciantur sub decenanio numero quorum unus pro Xportet iudicium.

11) fixer (une date, une somme ou un événement):20 RAYM. Pan. 14 p. 271: diem quintum decimum ad iter

-avit. CARTUL. Mai. Mon. Dun. 94 p. 85 (a. 1114):comes -avit monachis diem placiti. CARTuL. S. Bened.Floriac. 1135 p. 316 (a. 1138): pniorem... submoveboet dies meos iHi -abo et... mihi rectitudinem faciet.

25 CARTUL S. Crue. Aurel. 11 p. 22 (a. 1153): qucret abhominibus ... non -ando eis aliquam summam. AcTAHeur. JT,! 118 p. 223 (a. 1156-59): dedi et -avi diemeidem Berlaia et predictis monachis.

12) définir, établir (un droit): ODO fliociL. 2 p. 29:30 dicebant illud debere -ari ne de propositione indefinite

lites possent in posterum excitari.13) attribuer (un bien): LADISL. dccr. I 5: quicumque

ecclesiam Den edificavenit et dotem -avent, -atam veronon dederit.

35 14) (philos.) appeler, donner un nom: RICIffR. II p.76: car ... unius rei causam lot dictionibus -asti? cumex una fortassis -an.i potuit, et philosophorum sit brevitatistudere? ABELARD. glass. Porph. p. 1,11: rationalemde ratione argumentorum eomponenda, quam logicen

40 Greci -ant. JOH. SARI5E. metal. JI 20 p. 100: quod forein omnium ore celebre est, aliud scilicet esse quodappellativa significant et aliud esse quod -ant; -antiirsingulania, sed universalia significantur. RICHARD. S.Via. trin. VIII col. 976A: quoniam igitur Patris habi-

45 tudinem in plenitudinis sue largitione preferre videur,recte solus Filius Patris imago -atur. ib. star. int. hom.col. 1141 CD usus etiam habet sensum cordis sicutsensum corporis -are, unde et sententiam a cordisnon a corporis sensu solemus dicere.

50 15) réfléchi: a) se faire appeler: Ono FRIS. gesta1,56: eumque tanquam Dei lilium se -ans. ANNAL.August. 11 a. 1146: zodorum et psalmistam se -al.GUILL. TYR. hist. ver. transm. XIX 21 p. 916: aususest dicere et se -are calipham. b) se faire admettre

1353 nomina 1354

comme, se compter parmi: ANDR. CAPELL. 16 C p. 60:nam in numero te contendis mititantium -are et in temulta ad militandum nociva et contraria cerne.

nominandus, -a, -um digne d'être célébré: AIMOIN.FLOR. mirac. Bened. I 2 p. 96: cum corpore semper -ipatris nostri Benedicti. HELGAOD. Rob. 22 p. 112: cornreverencia -us pater patrie Rotbertus.

part. présent nominans, -tis (sens passif) sus-dit: Doc.

Ar. p. 85,2 (a. 936): campo. . .ad Pinum -te (cf. DIPL.

Otton. 1 253 p. 361,40 [a. 9631. DrPL. Otton. 111 217et DIPL. Heur. 11 436).

nominatus, -a, -ont formes: naminatis: CARTUL.Sax. II 516 (a. 867) nominadus: Doc. Port. part. 442 p.380 (a. 1113). nom f. nomma (pour nominata): CARTA

a. 816 (MEM. Mod. p. 19,8). acc. f. pl. nominas (pour

nominatas ex compendio natunû: Coo. Lang. 102 col.187 a (a. 823). nommas (pour nominatas): Coo. Lang.

84 col. ISP (a. 807). y. nommas.I) adj.: A) célèbre, fameux: 1) en parlant d'un homme

ou d'une collectivité: a) absolument: DIPL. Otton. II233 p. 262,10 (a. 980?): legatio -issimi gregis eximiiconfessons Christi Martini Turonensis. ANNAL. HiId.a. 990: irtulti quoque illorum et penitus -issimi interemp-ti sunt. GUILL. Picr. gesta p. 60,26: cum en quampluresvin -i intenimuntur. CARTUL. S. Alb. Andegav. II 436

p. 44 (a. 1123): famosissimus ne -us ... magister. ABE-LARD. hist. calant p. 183: puellam ... in toto regno-issimam fecerat. Ac-r* pont. Rom. Gal!. J 37 p. 225(a. 1141): secundum tenorem privilegiorum -arumVirdunensium episcoporum. ROB. Tonc. chron. add.L. 2 p. 191: abbates -issimorum monasteniorum. b) avecablatif: PETR. ALE, dise. der. p. 22: antiquum hominem-um probitate fidetitatis. Huoo FLAV. chron. II 11 p.377,49: sapientia et religione -issimus. c) avec préposition

in: GU!LL. PJcT. gesta p. 82,34: vir stnenuus et -us inrebus bellieis. PETR. BLES. amicitia I1,LX p. 554: virgoin partibus nostris -issima in abstinentiis. inter: PETR.Co>sToR serm. XXXII col. 1797B: philosophus eratinter magnos .U5.

2) en parlant d'un lieu, d'un monument, d'un fleuve:ANNAL. Xant. n. 834: vieum -issimum Dorestatum.ADAM BJOEM. P. 244,9: insulam.. .Choni -am. Fuleh.hïst.Hier. 17 p. 164: Lucam, urbem -issiniam. PFrR. COMES-TOR hist. schol. col. 1449 B : de regno Grecoruin quod vo-calius, id est -ius fuit cetcris, vcl propter eloquentiamGrecorum, vel propter famam Alexandri. ib. col.1445 e : ossibus corrosis dabo sepulerum -um. Or-roFrus. gesta 2,46 p. 153: Rhenus nobilissimus f tuvius,ex trium Europe -issimorum fluviorum tains. GumL.TYR. hist. rer. transm. XVI 20 p. 739: Iconium urbem-issimam.

B) nommé, appelé: WEn. Gal!. 11 p. 262,30: adfluviolum -um Petrosa. EINH. Carol. 8: in loco Theot-melli -o. THIETM. 2,23: fratri suimet, damna Brunoni,

-o a suimet patruo duce Brunone. ib. 6,16: prediumUppusun -um. SIGEBERT. GEM. gesta p. 526,15 avia sua

Gisla -a.C) mentionné, cité (dans des expressions): iam -us:

ANNAL. Xant. a. 870: Guntharius sepe iam -us. Doc.Port, part. 442 p. 380 (a. 1113): ut abeamus nos iamnominados. inferius -us: DIPL. Otton. II 288 a p.337,43 (a. 983): castella inferius a. CARTUL. S. Sepulcri115 p. 217 (a. 1160): proborum hominum ... infenius

'o -orum. nuper -us: CAND. FULD. Ligil. 1 22 p. 232,26:de.. .origine monasterii nupernime -i. saepe -us:ANAST. pass. Dent. col. 720 Â : opus sepe -um. OnoFRIS. gesta 2,43: sepe -us Heinricus dux. supenius-us: COD. Lang. 84 col. 158b (a. 807): istas quinque

15 supenius nomitas in terretorio eivitatis. GREC. CAT. reg.Farf. VIT 39,32: hos antres superius -os. supra -us:THEGAN. Ludow. 54 p. 602: episcopi supra -i. ANAST.chron. p. 35,15: omnia que a supra -is historiographiseommemorata sunt. CARTUL. S. Florent. Petrigor. 46

20 p. 225 (a. 1080: monaehis.. supra -is. Ono FRIS.gesta 1,9: supra -us Berhtolfus (et passim s.v. supra-memoratus). sursum -us: Doc. Port. part. 40 p. 36

(n. 1101): era sursurn -a.D) déjà nommé, sus-dit: CARTA a. 816 (MEM. Mod.

25 p. 19,8): si nomata Walperga ad alium ambulaveritmaritum. Con. Lang. 102 col. 187a (a. 823): reservavimihi Waltrude mansias decem nommas. EADM. hist.210: antistes Lundoniensis. . .-o priori et fratribustradidit. STATUT. Cistere. p. 25 (a. 1134): quicumque

30 ergo monachus vel conversus .. . nundinas -as venerit.

CARTUL. Carit. 55 p. 135 (n. 1143): hoc ... laudaverunt

-i filii mci.E) dit, convenu, fixé: AcTA Heur. 11,1118 p. 223 (a.

1156-59): venerunt ad diem -um apud Salmurum.35 CAlcuL. S. Florent. Angl. 32 p. 193 (c. 1165): infra -ont

terminum, videlicet finem vite sue.F) désigné du nom de quelqu'un: ANAs-r. chron. p.

81,39: mihi verjus apparet quod -e constitutiones(Constantini), que ad Miltiadem feruntur, ab Arrianis

40 fiete sint.G) désigné de façon légale: C0N5IL. Cnuti 8,2 p. 315:

si monetarius prepositum aecusavenit... purget setniplici purgamine cum XLII'"'5 legalibus hominibus-is et iuret se tricesima et sexta manu. LEGES Willelmi I

45 15 p. 503: purget se iuramento per Xliii legales hommes-os manu duodecima. LEGE5 Henr. 1 31,8 p. 564: ibitestes -i et eleeti sont habendi. ib. 31,8a p. 564: duomodi testium surît, -i et electi, elccti et non -i. ib. 66,6b

p. 586: in hiis veto secundum legem -i consacramentales50 vicini habendi sunt. ib. 46,1 p. 570: de -is vel innomina-

tis placitis. ib. 50,1 p. 573: de -is placitis secundumlegem inplaeitatus. lb. 53,1 a p. 574: si de -is et susceptisplacitis pulsabatur ... reus omnium iudicetur.

H) déclaré (en parlant d'une guerre régulière): ACTA

1355 nominosus - nomos 1356

Phil. Aug. 11529 p. 73,1 (a. 1196): in exercitu et expe-dicione non ibunt nisi pro bello -o.

1) qui se dit, prétendu: ANAST. chron. p. 307,29: tresfalsos -os patriarchas anathematizans.

K) sens Inc.: CARrA a. 1102 (Gallia Christiana novis-sima, Arles 462 col. 186): prior Sancti Romani inmonasterio Psalmodiensi primus in choro sinistro...sedeat ... et nullum censum -um vobis faciat.

II) subst. in., celui qui a été mentionné: CARTUL.c\ipersan. 32,33: unde toti -i perreximus. à la formesuperlative: nominatissimus: homme très connu, no-table: ANNAL. Gemet. p. 69: in quos erant consulCestrensis et Radulfus de Fulgeriis et Hascoil deSolinneio et multi -issimi.

nominate adv. [nominatus] camp. nominatius endétail: FuNO. Sangeorg. 22: -jus deinceps referamuspredia primitiva ad supradictain cellam pertinentia.

nominosus, -a, -um célèbre, fameux: Ucuno s.v.nosco: -us, -a, -um, famosus.

nomisma, -tisn.sivenumisma, - tisn. [gr. y6 ap.o] formenummisma: ALcurN. carm. p. 189v. 867 et p. 209v. 17.WORMON. PAUL. p. 251. NA»DA Cyr. I 22,32. PETR.DAMIAN. Romuald. p. 42,6. FULCH. hist. Hier. I 9 p.179. GESTA Franc. expug. Hier. 37 p. 516. CosM. PRAO. 133 p. 59,2 et 11 42 p. 148,3.

1) monnaie: WORMON. Paul. p. 251: rex..., reclusoproprii nummismatis sigillo. DIPL. Caroli 111 67 p.151,18 (a. 911): habere mercatuin ac proprii -tis per-cussuram. DIPL. Ludov. .1V 9 p. 27,13 (a. 938): annui-mus etiam ut percussuram numismatis que et mondadicitur ... iidem canonici ex more semper habeant (cf.Dia. Hugon. Cap. p. 551 [a. 987]). DIPL. Otton, 1 90(a. 947): quecumque de ipso mercato in vectigalibuset percussura -tis vel in quisbuslibet debitis exigendasunt. Du'L. Cour. iI 136 p. 184,6 (a. 1029): cum...mercatis, theloneis et percussura proprii -lis (cf. Dut.lient. III Il; Dia. Heur. IV 6; ACTA Henr. Leon. 64).COSM. PRAO. I 33 p. 59,2: res enim publica, licet sitnimis adaucta, per formant nummismatis falsam citoerit ad nihilum redacta. ALEX. NECK. nat. rer. 11 52 p.161: -a forma insignitum victut succin-rit dum ... emptioet vcndjtio suis complentur legibus.

2) pièce de monnaie (TIRABAN. univ. XVIII,I col.485": niunisma est solidus aureus vel argenteus siveaereus qui .ideo numisma dicitur quia nominibus prin-cipum effigiisque signatur [cf. Isid. etym. 16,18,9].PArIAs: -a solidus aureus vel argenteus vel aereusdictum a nominibus principum effigiisque quibussignatur. In -te tria queruntur: metallum, figura etpondus): PAUL. DIAC. carm. VII 11: aether pluit -ta.AMALAR. inst. can. col. 853 D : sicut in numismatemetallum, figura et pondus inquiritur. WALAHFR.exord. 8 p. 483,10: non enim levem iniuriam seculipotentes sibi putabant inlatam, si imaginem suant vel

nomen in quolibet -te a subieetis despici cognoverintet calcari. 0mw Sutss. transi. Scbast. p. 400: octogintaquinque modiorum diversorum -tum argenti. Anse,hist. Tuli. col. 186: una (sc. theca reliquiarum) ex-teriore argenteorum fulgida -tutu decoramine (cf.WIDR. Gerh. 1,13). AIMON. FL0R. gesta Franc, p. 78:cum saceulo duobus millibus numismatibus aureisreferto. FULCH. hist. Hier. 1132 p. 499: si. ..multa -tain redemptionem sui regi Balduino exsolveret. OR».

10 VIT. hist. I 15 t. I p. 64: delato -te, respondit Jesus:reddite Caesari.

3) inscription ou figure sur une monnaie: GLoss. cod.Casin. 401 p. 469,2: numisma, figura que in nummofit. PErR. COMESTOR hist. schol. col. 1605»: numisma

15 est inscriptio in nurnnio, que etiam moneta dicitur,per quam nummi discernuntur. THEODOR. PAn».annal. a. 950: quidquid veteris corii ... habere potuit,solummodo impresso numisma numismate, argentuminde ah ipsis emi paterentur.

20 4) denier: COSM. PRAC. 11 42 p. 148,3: trina danfeeit nummismata denariorum. TRAD. Ratisb. 542(a. 1048-60): ut annuatim V solvens -ta dehinc ahorrai servitute sit Jibera. CHRONOOR. Corb. p. 44,13:se debere... bis vcl ter dcna -ta, Bardenwiccensis monete

25 simillima vel propria. THEODOR. PALID. annal. a. 1121

p. 77,5: Lx numismata, id est quinque solidos, secumdetulit.

5) valeur d'un denier: Pnn. DAMIAN. epist. VI 25col. 414: duodecim numismatum piscem. Con.

30 Januens. III 22 p. 67,29 (a. 1192): habens pensionem-tom quinque.

6) droit d'avoir une monnaie à son effigie: RADBERT.Wal. p. 513: quando me consortem totius imperiicelsitudo vestra una cum voluntate populi constituit

35 in omni potestate et honore, in ornni conscriptioneet -te (cf. RADBERT. cpitaph. Arsen. p. 86).

7) cens en espèce: FIJND. Sangeorg. 113: ut fruc-tuarios usus. . . ex en percipiat et censum numismatissingulis annis mdc persolvat.

40 8) au figuré: ARNO REIcHER5B. scut. col. 1504D:hec celestis numismatis formula semel in nol,is benecoepta, ne per tonsoris vel rasons incuniam depravctur.

nommularium, -i in. [nummus] taxe sur le change:CARTUL. S. Joh. Ang. p. 267 (e. 1050): venda et -um

45 et tabule eius, abbatis sont proprie.nommularius, -i in. y. nummularius.[nommus, -i m. faute pour nominatus? CARTUL.

Mai. Mon, Dun. 117 p. 111 (1050-60): adhibentes -osintercessores videliœt imperatonios quorum rationes

50 quamlibet obturatas penetrant autres.]nomnatibe y. nominative.nomos [gr. v61zoçj: loi: SMAR. gramm. p. 242: -os

enim apud Grccos lex dicitur. PArIAS: -s v6(IOÇ, grece,lex dicitur.

1357 nomus - non 1358

nomus, -i ni. [gr. voirÔç] berger: UGUT1O: -us, id

est pastor.non formes: no: CARTUL. Parm. p. 229,5 (a. 972).

FONT. Flor. p. 40,18 (a. 997). CARTUL. Carcas. V p. 238

col. 1 (e. 1034). CARTUL. Conch. 15 P. 20 (a. 1060). .5

CARTUL. Font. Junc. p. 123 (1106-21). nom: FONT.Flot, p. 64,3 (a. 1017). twa: CARTUL. Andegav. t. 111

72 p. 61 (e. 1100).1) adv. de négation (PAPIA5: -n adverbium negandi):

A) ne pas, portant sur un verbe: 1) en général: LIUTG. 10

Greg. 9: inimicis pie parcere -n novit. WALTHARIUS44: in me mora -n erit tilla. RICHER. II P. 10: compertovero principem -n adesse. BRUNO QuERF. fratr. 9: cur-n timens incurrerem mendacium. Huoo S. VIeT.

didasc. VI,IV p. 121,6: quia fundamentum veritatis -n '5

habent.2) locutions verbales: a) non est qui et subj.: HRABAN.

epist. 50 p. 505:-n est qui possit resistere voluntati eius.THIETM. 6,64: -n fuit apud modernos ullus pastor qui,b) non dubium est quin ou ut et subi.-- CAND. FULD. 20

Eigil. 1 23 p. 232: quod ideo illi evenire -n dubium est

ut sciret. à noter: le verbe esse, sous-entendu: POnTASAxo 4,323: a quo -n dubium quin armis regna subacta.

3) repris par la conj. nec: Liu'ro. Greg. 12 p. 76:fures -n effodiunt neque furantur. VITA Severi Neap. 25

p. 272,16: -n debeo solidos dare nec quidquam aliquid.Opusc. xije s. (Rev. bénéd. 67 [1957] p. 88,218):laborem ergo manuum -n damna neque vitupero.

4) en corrélation avec nisi: W1DUK. 2,28: de me -nsentio nisi quod vos sentitis. bD. Jjomesd. I 2: modo 30

-n habent nisi XLVII libras. BERTHOLD. CONST. annal.a. 1076 p. 285,48: -n alibi nisi in synodo Romano. r.nisi.

5) en incise, avec verbe sous-entendu: a) avec si

(construction hypothétique adversative): WALABFR. 35

Maman. 7,17: si vis, sponte verni, si -n, permitte reverti.FROUM. carm. 17,9: si poteris, possum, si -n, penitusquoque nil sum. TI-IIETM. 4,35: ut, si esset a Deo,canonice perficeretur; si -n, misericorditer annullaretur.

b) avec an, aut ou sive (remplaçant une proposition alter- 40

native): THEGAN. Ludow. 54: ut discordia eorum per-maneret, an -n. FIRADAN. epist. 45: utrum iuxta fidemcatholicam concordarent aut -n. THIvrM. 8,23: ut -ncontra se alu, sive rectum habeant, sive -n.

6) dans une proposition subordonnée, portant sur un 45

verbe au subj.: a) dans une complétive avec ut: Ivoepist. I p. 16 (a. 1090: peto ut -n indignetur adversumme vestra sublimitas. ANON. gesta }Jung. C. 9: cum...eum rogassent, ut domini eorum de sedibus -n expel-lerentur suis, b) dans une complétive avec ne: CAND. 50

FULD. Figil. J 9 p. 227: ne -n perveniant, liment.WALAHFR. carm. 5,2,7: sed vereor, ne -n dem tibidigna, pater. c) dans une circonstancielle de but: AMALAR.off. epist. VI 13 t. Ii p. 396,16-17: hec propterea dieu

ut... -n me putes alienum a religione christiana. DIPL.lient. III 269 (a. 3051): ut amplius ... contentio -norient. d) dans une circonstancielle de conséquence:1-Juco S. V1cT. didasc. Vt,IV p. 120,24: quo ambiguasunt, ita interpretare ut -n discordent. CARTUL. Âziac.XXIII p. 77 (a. 1162-78): exclusorie reponentur sicquod aqua -n noceat amplius pratis monachorum.

7) dans une proposition au subj., équivalent à ne:

a) pour exprimer la défense: AMALAR. expos. miss. II 15

t. I p. 276,6: -n ascendat superius qui responsoriumcantat quam qui lectionem legit. LEx. Saxon. 65: -nliccat ullam feminam vendere. VITA Rimb. 6 p. 84,18:eandem. - .dilectionem. . .durare, -n dubites. RUODL. V451: non tibi sit rufus unquam specialis amicus.GILLEB. superfi. cler. y. 12: facilem -n punias culpampoena gravi, à noter: non devant un impératif. CARM.libr. III 57,5: inque tuis precibus -n obliviscere nostri.

b) pour exprimer le souhait ou la prière: Œ) en général:VITA Severi Neap. p. 271,9: tune illa coepit dicere:-n faciat Deus, ut vit meus tibi solidos date debuisset.FROUM. carm. 2920: resuscita, Christe,/-n pereat, quodplantavit tua dextera, Christe. ) avec utinam: VITALiutg. 1 19: utinam. - .his malis -n supervivam. PETR.CELL. epist. 11122 col. 572k: nous autem, frater Her-veus, Lam nobiscum non ambulat. Ivit viam suam;utinam -n post Satanam!

8) dans une proposition interrogative (équivalent ànonne): AGIUS epic. Hath. 31: -n, rogo, plangamus iuve-nui flore virentem / intempestiva prorsus obisse die?CALTER. CASTIL. Alex. V 106 col. SIOD: -n verituspatris emeriti misereque parentis/ precipitare dies?MARC. VAL. buc. III 7: nunc etiam -n grandisonosummissus Jolie f seins ab infami mentisse peculiadono?

9) non, dans une réponse (verbe de l'interrogationsous-entendu): FROUM. carm. 35,16: si poteris, celsumnumquid vis scandere celum? / -n! rogo, sta terris.EPIST. Worm. 25 p. 47,10 (e. 1032): dicamne mona-chum? -n, -n, per barbam Jovis. PETIt. ALF. dise. der.p. 11: si dicere metuas unde peniteas, melius est dicere:-n! quam: sic! Ono Fais. gesta 1,58 p. 82: respondit:1 -n'.CARTUL. Bond. 434 p. 319,6 (a. 1186): interro-gatus, ...respondit: -n.

B) joint à d'autres particules ou locutions diverses,portant sur la proposition entière ou sur un mot: 1) non

solum non seulement: CAN». FuLD. Eigil. 1 19: -nsolum in bac, verum etiam in omnibus utilitatibusmonasterii. RICHER. :ij p. 32: -n solum enim religionisdignitate cos insignes apparere studuit, verum etiambonis exterioribus auginentatos ... adegit. BERTHOLD.CON5T. annal. a. 1076 p. 283,9: penitentiam -n solumsuscipere set nec promittere quidem voluit. CERARD.MORES. delib. p. 139: Deus. .dici possit non solumproemium, quin etiam Epilogus. GUILL. PICT. gesta

1359 non 1360

p. 86,36: -n solum forti manu potitus tuent, sed etiustitie legibus potiri debuerit. Ivo epist. J p. 12 (a.1091): qui -n soium pro nobis de secreto suo ad puNi-cum prodiit, sed etiam carnem assumptam. morticrucis addixit. à noter non solum... non: EINH. Carol.10: -n solum iniperata -n facere, sed belle regem provo-care temptabat. COU. Arp. cont. VI p. 199 (a. 1199):ipse veto -n soliiin cameram -n aperuit, velum etiamregiam majestatem nostram. . . prcsumpsit lacessere.

2) non modo: ASTRONOM. Ludow. p. 633: ut bec -nmodo vindicare, sed nec advertere posset. Tmuni.8,11: divinam -n modo poscunt veniam, sed etiam 1m-petrant. BEwrnoLo. C0N5T. annal. a. 1077 p. 288,28:-n modo oh sui ipsius set potius ob illonim.. . senten-tiam. à noter non modo non: ADAM BREm. p. 179,3:-n modo -n gravari, verum etiam delectari.

3) non tamen: GALTER. CA5TIL. Alex. V 91 col. SiOC:sed ilcet attonitus mananti sanguine, Sange / -n tamenignavus gladio respondet. AELR. Edw. Reg. col. 782e:-n tamen conatum hune meum presumptioni deputessed devotioni. i-luoo S. Via. didasc. VI,IV p. 120,30:-n tamen expedit tibi cotidie mutare sententiam, nisi.

4) non iam, ne.. plus. ANAST. chron. p. 175,14:-n iam me videbis. BERTHOLD. CoNsr. aimai. a. 1073p. 275,52: deinde -n iam mortem in periculis timentes.

5) non ita: Acnus epic. Hath. 207: -n ita fit, nequeploratu dolor imminuetur. Lis. Domesd. I 336: -nita est sicuti dicunt.

C) portant sur une conjonction de subordination:1) non quod, non quia: RuoTo. COL. 1: quia Deusvoluit, -n quia homo mentit. ALAN. IN5. Anticlaud. V55 p. 124: -n quod regnet ibi noctis caligo, sed ilium Iemphatice lucis spiendor purgatus inungit. C0L0M.decr. pref. p. 181: quoniam fiduciam talem habemusper Chnistum, -n quod sufficientes simus.

2) non si, si non mis pour nisi (pas même si): RADULF.CADOM. gesta Tancr. 25 p. 623: audaciam -n si vel texipse Solimannus corn omnibus suis copiis in eos seviatcessuram? CARTUL. S. Steph. Nivern. 2 p. 29 (a. 1097):-n si aliquis ausus eum persequi, quasi in ecclesia, li-ceat ilium securum manere. Con. Maz. (K) p. 76 (a.1155): si -n satisfactione congrua emendaverit, potesta-tis ...dignitate egeat,

JI) particule négative: A) portant sur un substantif:1) en corrélation avec sed ou quin: WJDUK. 1,9: sequetibi -n dominum sed amicum, -n imperatorem sedpropinquum ...velle servare. WALTE. SPIR. Christoph.J 9: -n una domuncula, quin immo tota pene civitas.Ruoro. COL. 35 p. 36: -n iam dux, sed miles. EPI5T.ad Wrat. 10 p. 399,27: quia colloquium habueritis cumseductoribus illis, Saxonum -n episcopis, sed vereapostatis.

2) en construction symétrique ni... ni: POETA SAXO1,146: quos -n hostes, -n arma fugarunt. BERTHOLD.

C0N5T. annal. a. 1077 p. 294,20 et 22: nulla propinqui-tatum natura, -n amicitiarum fiducia, -n debite subiec-tionis obedientia...-n iustitie debitum ... in suis statutiscontinuit.

3) en corrélation avec nec: Rnf B. Ansc. 38 p. 73:ut -n iuramento nec testibus se ullus eorum,. defen-deret.

4) en asyndète: -n (entre deux subst.) et non pas:LEX. Thuring. 26: hereditatem defuncti filius -n f ilia

'o suscipiat. Ivo epist. I p. 42 (a. 1092): Christo enimvovistis nubere, -n clericis. HUGO S. V,crr. diditsc. VI,JV

p. 121,11: rote animalia sequuntur, -n animalia rotas.GUALO in mon, n p. 204: presul Odo cieri, -n Odardusiura teneri.

15 5) formant avec un subst. une sorte de mot composé,en parallèle ou non avec un premier terme, auquel ils'oppose: CAND. FULD. Eigil. 110 p. 228: rem pauperum,tribuas -n pauperibus. GERÀRD. MORES. delib. p. 85:si est vita -n hominis, immo plus quam hominis.

20 GoDEsc. AQU. opuse. 2,4 p. 95,3: inter filios com-mixtionis et filium -n commixtionis. Gao hist. Hier.III 378: nostri et -n nostni subeunt navaiia cuncti.GERHOH. epist. 22 coi. 586B: absque alicuius electionesive cardinalium sive -n cardinalium. WLBALD. epist.

25 230: adiudicatum est non potuisse -n monachos ab-batem eligere. CARra. Carthus. 24 p. 69 (a. 1156): a-n sacerdotibus unum psalterium. AELR. Ninian. VIp. 148,1: Deus vocans -n plebem simm plebem suam,et -n dilectam dilectam. CARTOL. Carcas. V p- 316 col. 2,

30 XIX (c. 1192): si quis forte a fure vel a-n domino ah-quam furatam vel raptain vel alienam ... emerit. CARTAa. 1194 (British Borough Charters p. 147): negaveritiniuniam et -n rationem.

E) portant sur pronom, expression substantivée (non35 unum), ce qui n'est pas un: Dom. GuNDlss. unit, p- 4:

soluta autem unitione, destruitur essentia eius, quodex earum unitione provenerat; quare fit -n unum.

C) portant sur une forme verbale, équivalent à unsubstantif: 1) un participe: GUILL. DAND. Tiugon.

40 Lacerta 49 col. 1214C: sont quidem ... alia multacoinmemoratione digna, .. .que videlicet, si scriptocommendarentur, a -n credentibus apocrypha iudica-rentur. PETR. RIGA Aurora t. I Tobie 371 p. 329:signat in hoc -n credentes quia cecus habetur. spéc.,

45 constituant une expression philosophique (-n existens) cequi n'existe pas: J0H. SCOT. divis. nat. II 24 col. 5800:proprium enim divine bonitatis est ex -n existentibusin existencia, que vult tien, vocare. 2) avec l'infinitifesse (expression philosophique) le non-être: CHRON.

50 Ebersh. prol.: quoniam igitur genus humanum semperad occasum vergens de die in diem ad -n esse tendit.Orro FRIs. chron. 8,9 p- 402,21: est.. .transitus de-n esse ad esse vol de esse ad aliter esse. id. gesta 1,5p. 16: pro quolibet ingressu de -n esse ad esse. ALAN.

1361 non 1362

INs. planct. nat. col. 445D: per me a -n esse vocaturad esse.

D) portant sur un adjectif ou un participe à valeurd'adjectif: AGIUS epic. Hath. 158: iam -n camalemsed magis etheream. HEJUM. AUGIENS. chron. a. 1047. 5

p. 127,8: ante -n integrum armure PETR.DAML&N. ined. (Rev. bénéd. 67 [1957] p. 168,29): -nnutantis fidei... fundamentum.

E) portant sur un adverbe: THEGAN. Ludow. 42: -ndiu loquentes. Acius comput. 1,21: -n nimis absurde 10

forsan fecisse videbor. Id. vita Hath. 3: -n facile vobisexplicare vaiemus. RUOTG. COL. 11: -n plus sapere quamoportet sapere. lb. 22: sollicicius absens -n minus quampresens. Lin. Domesd. 11: ibrunt usque ad Pinnedennani-n longius. BagnioLo. CONST. aimai. a. 1076 p. 286,6: 15

iniuste et -n canonice excommunicatum. Orro Fais.gesta 1,62 p. 88: -n longe ab antique temple Domini.avec sed: Acius vita Hath. 12: unde -n statim ... sedpost modicum. à noter l'emploi de non devant umquami.q. nuniquam: Acius epic. Bath. 60: -n umquam nobis 20

credimus esse satis. y. aussi nonnumquam.III) figures de style (litotes): A) expressions verbales:

I) non devant un verbe de sens négatif (affirmationatténuée): WALAHFR. Mamm. 11,34: -n nego', sanctusait, 'Domuuium' HRABAN. epist. 41 p. 479: tibi -n 25

ignotum est cure. TH!ETM. 6,21: -n nesscimus. Iveepist. I p. 12 (a. 1091): quod quia prudentiam vestramlatere -n ignore. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1076 p.285,32: culpam suam... damnatam -n negare. HIST.

Hier. II S p. 554: ubi se neminem persequi posse -n 30

nesciebant.2) double négation (spéc. dans l'expression non passenon, affirmation forte): CAND. FuLD. Elgil. I 10 P.

228: butins religionis -n possum utilitatem -n loqui.VITA Burch. Witz. 16: -n enfin poterat -n amari quem. 35

ITER Petr. Darnian. p. 1036, 25 et 26: 11go ... huiuspresumptionis novitate -n potuit -n dolere. CONST. I261,2: de cuius indigne obitu -n possumus in perpe-tuum -n doiere. à noter l'emploi de non passe ... nonet adj.: PtnR. DAMIAN. serm. =II col. 629B: nec 40

poterat nasci -n sanctus, qui in marris utero eratsanctificatus. Ono Fais. gesta 1,4 p. 16: sicut autemgenuinum -n potest esse -n simples, et, ut ita dixerim,-n singulare, -n solitarium, ita nativum non potestesse -n compositum, -n conforme, -n concretum. 45

B) avec une autre négation, expression équivalent à uneaffirmation: 1) non avec la conjonction de coordinationnégative nec: a) nec non: et aussi: FROUM. carm. 21,5:abbas ecce meus nec -n vesten Gotahardus. ÂNON.gesta Hung. C. il: Almus dux et alu principales per- 50

sone... nec -n duces Cumanorum. b) nec non et:et aussi en plus: Wnr. Gall. 27 p. 271: tum domumunanimes introibant nec -n et cura benedictione cibuinpercipiebant. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1060 p.

271,26: omnes thesauros sucs ... nec -n et f ilium suum.transmisit. à noter cependant que nec... non équivaut

à ne.. .quidem, pas même: Lux Thuring, 27: si amerrinec f iliam -n habuit, soror eius pecuniam et mancipia.V. nec.

2) avec le pronom négatif nihul i.q. quelque chose:RuoTo. COL. 44 p. 47: non ut ipsi, qui nihil -n novit,lucidius innotescat. ADAM BREM. p. 79,17: nihil -nhabet iocundi aut rani. y . aussi nonnullus, niliil.

C) expressions: non et adv. ou préposition (équivalentà une affirmation) non absque: THANGM. Bernw. 41

p. 776: -n absque regali tamen licentia. non aliter:Cou. Zich. I p. 2 (a. 1165): -n aliter quam hostemet dissipatorem rerum ecclesie ilium anathematizamus.non preter: RICHER. II p. 72: rursusque mathematicamsub phisica -n preten rationem collocamus. non sine:THrEnI. 4,73: -n sine gravi dolore persensit. Wreogesta 3 p. 22: -n sine causa te Deus exercuit. BERTHOLD.CONST. annal. a. 1062 p. 272,16: sic -n sine victoriacruenta ... regressus est. SUGER. Ludov. VI 26 p. 198: -ntamen sine magno erratici exercitus detrimento.

D) devant un adjectif: 1) en général: Lru'rc. Greg.pref.: -n numerosa capitula de innumeris bene gestiseius. ELGIL. Sturm. 4: tempus -n modicum. HRABAN.epist. 27 p. 442: -n parva ex parte expianata invenitur.ADAM BREM. p. 4,7: -n obscuri auctores. BERTHOLD.CONST. annal. pref. p. 267,22: -ii parve vit modestie.spéc., devant un adj. de sens négatif: Acius comput. 1,40:-n iniocundum forsan erit nimium. BERTHOLD. CONST.annal. a. 1077 p. 304,18: medicinalis artis -n inperita.Huco S. Vxcr. didasc. VI,TII p. 115,4: hec pueniliaquidem fuerant, sed tamen -n inutilia. Cou. Arp. cont.VI p. 200 (a. 1199): adversariorum insidiis (-n ignotaIoquimur) prepediti.

2) devant un adj. au superlatif: EINH. Carol. 30:exteris nationibus -n minimum terrons incussit.Ricuta. II p. 30: coronas quoque -n minima inpensafabrefactas. BERTHOLD. CONST. aimai. a. 1077 p. 299:collectitans militie -n parvissime qualescumque copias.

E) devant un adverbe: I) en général: Lupus epist.1 1 p. 4: ut nosse possitis quam hoc -n perperam neciuvenili moliar levitate. ADAM BREM. p. 56,3: -n medio-criter. BERTHOLD. CONST. aimai. pref. p. 268,1: -npanim precelluit. Ivo epist. I p. 30 (a. 1091): famevestre -n bene consulitis.

2) de sens négatif ELNH. Carol. 17: -n inmeritovideri pussent. HRABAN. epist. 14 p. 403: in legisscientia -n ignobiliter eruditi. PETR. DAMIAN. Romuald.p.'10,1 1: -n inrationabiliter pertimescinius.

3) au superlatif: Acius epic. Bath. 272: -n minimetulerat. BERTHOLD. CON5T. aimai. a. 1078 p. 307,21:

-n ineptissime conquesti sunt.4) devant une expression adverbiale: non tain...

quam ou non tantum.. . quantum: HIaBAN. epist. 2a

1363 1.nona-nondum 1364

p. 383: hoc -n tain necessitate quam voluntate fecisse.REanqo chron. p. 112: ut in f ilio -n tantum paternosvultus, quantum animi subtilitatem. . . recognosceres.ib. p. 119: -n tantum immatura quant inhonesta mors

omni domo regie maximum luctum ingessit. Ono 5

FRIS. gesta 1,19: -n tam transvadando quam trans-natando.

1. nona, -cf y. nonna.2. nona, -c f. y. munis.nonagenarius, -a, -um I) âgé de quatre-vingt-dix ans:

n) au propre: ANDR. FWR. mirac, Bened. II 5 p. 199:quorum unus iam decrepite etatis dictus est Benedictus,alter veto iam -us vocatus est Richerius. b) pour indiquerun très grand âge: CARTILJL. Anse. 59 p. 58 (n. 1151):quam monstrationem fecit archiepiscopus ...preeuntibus 15

hominibus centenariis qui etiam a patribus centenariiset -is acceperant. 2) qui dure quatre-vingt-dix ans (pourindiquer un temps très long): CARm. But. B 6,11: vixlicuit discipulis/ tandem -um/ quiescere ,post studium.

nonagentesimus, -a, -um V. nongentesimus. 20

nonagesimus, -a, -um formes: nogesimus: HELP. comp.29 col. 42D. FONT. Flot. p- 29,2 (n. 995). noiesimus:REG. Volat. p. 30,1 (a. 994). nonagessimus: TRAD.Ratisb. 691 p. 333,15 (a. 1095). nonageximus: COD. S.Columb. Bob. 137 p. 431,50 (a. 1098). nonoicsimus: 25

REG. Volat. p. 29,1 (a. 991). quatre-vingt-dixième:WETr. Gall. 29 p. 273,41: -o quinto etatis arme. THANOM.Bernw. 4 p. 759,49: anno dominice incarnationis non-gentesimo -o tercio. GU1LL. T'va. hist. rer. transm.VIII 24 p. 361: capta est autem predicta civitas anno 30

ab incamatione D omini millesirno -o nono. CARTUL.S. Magd. Castrodun. 36 p. 41 (a. 1190): anno incamatiVerbi millesimo centesimo -o.

nonagessimus, -a, -um y . nonagesinus.nonageximus, -a, -um V. nonagesimus. 35

nonaginta indécl. formes: nonaiffla: Cou. Lang. col.1004e (a. 973). CARTUL. S. Vict. Mass. I p. 293 (a. 994-1032). nonanta: CARTUL. Templ. 84 p. 64 (Madrid)(a. 1134). quatre-vingt-dix: Lu pus epist. 16 p. 52: ante-a annos acta repetere videar. WALTH. Sr'rn. Christoph. 40

II 4,153: ah agnis/ ... /-a noveni per pascua nonnerelictis. CARTUL. S. Viet. Mass. I p. 293 (a. 994-1032):destros nonainta 1111. PETR. DAMIAN. serm. LIII col.8030: pastorem -anovem oves in desertis pascuis re-linquentem. GESTA Franc. expug. Hier. 59 p. 535: 45

fuerunt -a milites loricati.nonainta V. nonaginta.nonalis, -e qui a lieu le soir, après l'office des nones:

EKKEH. IV cas. Gal!. 9 p. 117,36: ebdomadam scptemcottidie victualium statuit cum pane habundo et 50

quinque mensuris de cervisia, quarum quintam -emquidem vino conparari voluit. ib. 10 p. 132,10: invitat

abbas onines. . . ad -es fratrum, quibus conscriptiessent, biberes.

nonaneane y . nonanoeane.nonanis, -.isf y . nonnanis.nonanneane V. nonanoeane.nonannoeane V. nonanoeanenonanoeane indécl. [vocalise d'origine byzantine]

formes: nonaneane: ÂTJREL. mus. p. 42. nonanneane:REGINO ton, p. 4a. rionannoeane: ÂUREL. mus. p. 41.BERNO ton. p. 79a. (mus.) noeane, formule de solmisa-lion des modes ecclésiastiques: Auaet, mus, p. 42:ceterum nomma que ipsis inscribuntur tonis; ut estin primo tono, nonaneane et in secundo nocane.TROP. Wint. p. 62 (H.B.S.): -e, autentus protus. Ps.HUCBALD harni. inst. (Gerbert, Musica sacra t. I p. 128):itaque melodia primi tropi que est -e, VIII et XIIvidentur claudere. y . noeane.

nonanta V. nonaginta:nonaria, -ef prostituée: UGU'rro s. v. nea: bec -a, -e,

meretrix quia ante nonam non licebat ci exire deprostibulo.

1. nonarius, -a, -um neuvième: INST. mer. 9: tonum-a regie dignitatis canit regula.

2. nonarius, -a, -um [nona 'neuvième heure', cfwallon, fr. de l'est none 'repas de midi', suisse none'repas du soir" etc. ou plutôt annona'!] pauvre nourripar l'église: HINCM. REM. epist. (Zeitschr. f. Kirchcn-gesch. t. X p. 124): non autem -os iuvenes, vel de quibusdeurnas operationes sive pullos aut aliud locariumaccipiant, neque propinquos suos. ..de matriculapascant. y. nonno.

nonasillabus, -a, -un [nonus et syllaba] de neuf sylla-bes: Uuu'no s.v. sillabirn: -us, novem sillabarum.

nonalirus, -i m. u. notarius.nonblicus, -i in. [lumbulius, cf. REw 5159; a. fr.

nomble] nomMe, muscles de l'intérieur des cuisses duporc: CARTUL. Castr. Ledi 92 p- 63 (XII s.): de porcomortuo vendito, -um, ut habeat de corio sublevandocum pollice.

noncentesimus, -a, -un y . nongentesimus.noncubo 1. ï'. nuncupo.noncupO 1. u. nuncupo.nondinae, -arum f pi. y . nundinae.nondinator, -is m. V. nundinator.nondum adv, formes: numdum: CARTUL. Compend. I

37 p. 76 (a. 1115). nundum: DRUODA lib. man. p. 185.ARNULF. LEXOV. epïst. 84 p. 139. ADAM S. VIc'r. p.217,4v. 19. BURCF. BELV. bath. III 17 p. 54.

I) ne.. pas encore: Ivo epist. J p. 20: que attingere-m audet imbecillitas mea. Wrpo gesta 1 p. 12: Bur-gundia enim -m Romano imperio... acclinis fuerat.ORD. VIT. hist. IV 7 t. n p. 218: sic iuniores eosquequi -m nati sunt, presentis temporis eventus solerterinquisituros estime,

2) non encore (devant adj. ou participe): EINH. Carol. 5:omnium bellorum ... Aquitanicum, a patte inchoatuni

1365 none - norma 1366

sed -m finitunt TI-IIETM. 6,73: futur comitis -m extinc-tus. BURCH. BELY. barb. 11124 p. 66: per etatem nundummaturam. Gut.w. topogr. introd. p. 3: -m patefacta

vite via.3) et non encore (i.q. necdum): Orro Fais. gcsta 1,22: 5

lorries tune accentus -um extinctus.4) suivi d'autres particules: a) nondum satis, ne...

pas encore suffisamment: WÀLTH. Srm. Christoph.1 4: quem tamen -m satis recognosceret. b) -m nisi

vix, que de peu: RUOTO. COL, 42: -m nisi vix prelapsus 10

etatis quadragesimum.5) ne,. jamais (i.q. numquam): CARTA a. 1082 (Mura-

ton, Antichità estensi J p. 50,5): promittimus testushuius henfiteosin -m violait.

none [gr. voc] esprit: FguroLF.(?) brev. 14 p. 104: 15

-e dicitur a greco noue quod est mens vel sensus. y.

noys.none, -arum f pL y. nouas.noneano indécl. [vocalise d'origine byzantine] (mus.)

nocane, formule de solinisation des modes ecclésiastiques: 20

ALJREL. mus. p. 42: quatuor ediderunt tonos, quorumhic prescribere censui litteraturam: neno, teneano,-o, annoanncs. V. noeane.

noneritesimus, -a, -um V. nongentesinius.non esse y . non II) C) 2). 25

noneus, -a, -ont [nonus] matinal: GODEra. VINT.carm. 62 p. 112: ad radios sous siccatur -us humer(var. lect. nonius).

non existens y . non II) C) 1) spéc.nongentenus, -a, -um [nongentcni] neuf-centième: 30

Tri'. metr. 111 10,9: cum -us transisset in orbe secundus

J annus, ut est Dominus Virgine factus homo.nongentesimus, -a, -um formes: nogentesimus: Con.

Laudens. p. 30,2 (a. 986): nognetesimus: CARTUL.

capit. Astens. p. 213,1 (a. 987). nonagentesimus: CARTUL. 35

Carcas. J p. 74 coi. 2 (a. 906). noncentesimus: C0D.Cavens. J p. 288,8 (a. 990). nonentesimus: CARTUL.Parm. p. 230,2 (a. 979). nongnetesimus: CARTUL.Parm. p. 249,2 (a. 989). REG. Volat. p. 30,1 (a. 994).noningentesiinus: Dri'L. Cent. J 33 (a. 918). nungente- 40

simus: CARTUL. S. Bened. Floriac. 169 p. 182 (a. 987).neuf-centième: DIPL. Cent. 1 33 (a. 918): anno dominiceincarnationis noningcntesimo decimo octavo. GEai-i.AUG. vita Udalr. 28 p. 418,21: anno incarnationisDomini nostri Jesu Christi -o octuagesimo. GIRON. 45

Rames. p. 185: anno. . .-o septuagesimo quarto. LAMB.ARD. hist. Ghisn. 7 p. 566,27: anno igitur dominiceincarnationis -o ferme vigesimo octavo.

nongenti, -e, -a formes: nonginti: CARTUL. Marciniac.12 p. 13 (a. 1078-93). nungenti: ARNULF. LEXOV. 50

epist. 137 p. 209. neuf cents: CARM. Iibr. 111 80,8:annis -is primo et nonaginta peractis. Lin. Domesd.I 158: 11 piscarie de -is anguiliis. CARTUL. Marciniac.12 P. 13 (a. 1078-93): nongintos triginta solides.

GE5'rA Franc. expug. Hier. 51 p. 527: ducenti sexaginta

milites, pedites veto -i. OnG DIOGIL. 3 p. 39: cum -ismilibus et quingentis sexaginta sex.

nonginti, -e, -a y . nongenti.nongnetesirnus, -a, -um V. nongentesimus.[nonguinus, -a, -un [faute pour ingenuus] CARTUL.

Novigent. 88 p. 178 (a. 1005-1107): propter serviciasua que predictus ... et nunquam ci reddiderat quia -userat et terra deserta, sex libras habuit.

nonichordum, -i n. [nonus et chorda] instrument demusique à neuf cordes: FRUTOLF. brev. I p. 29: Prophras-tus autem Periotes ad graviorem parlera nonum addiditnervum ut faceret -um.

noningentesimus, -a, -um V. nongentesimus.nonitas, -tis f [nonus] groupe de neuf LIBELL. astr.

p. 372: per bec ostentaria steliarum -te.nonius, -a, -ont y . noneus.nonna, -cf [fém. de nonnus] formes: nona: CAWruL.

Andegav. III p. 29,16 (X10 s.). nunna: DIPL. Henr. IV238 (a. 1071). Gosc. CANT. transi. Aug. coi. 450QUADRIP. Alfred. 9 (Lieberrnann p. 17): de -e concubitu.

nonne, religieuse: 1) en général: Con. Lauresh. 427 (a.812): ego in Dei nomme Roubradis -a ... dono ... 1vine-am. CHRON. Lauriss. 5,3 (N. Sach. 36 p. 39): duocodices scripti surit, unus de vita clericorum, et alterde vita -arum. CAPIT. reg. Franc. II p. 299,40 (a. 850):de raptis feminarum tam viduarum quant et puellarumatque -arum. VITA Deic. p. 115: quamdam -am apudmonasterium Ethestehin sibi applicavit. FLODOARO.annal. cont. p. 175: audivit quod fieri -a deberet.AELFR. angl. sax. vocabul. p. 42: -a, arwurôe, wurdewe,vei nonne. THEOD. EUCH. mirac. Celsi 14: quedamnamque ibidem magne parentele -a ah cunabuiis versa-batur. OTLOH. tempt. 2 p. 393,34: dedit cuidam -c deEihstat unum librum. PAss. Thierri. I 49: condidit illeduas potes hic quas cernere cellas: / bac nonnos statuit,

-as sert in arec locavit. ANNALInA SAXO a. 1027 p.677,37: in bac sinodo douma Sophia abbatissa Gan-dcrshcimensis -as suas.. .ab archiepiscopo recepit.ROTUL. pip. 2 i-lenr. II p. 39: super terrain -arum etheremitarum. expression nunna religiosa: nonne:Gosc. CANT. transI. Aug. Il 31 col. 45 e : hortatu nonne

reiigiose, que ilium iocum servabat.équivalent à monialis: LIB. Domesd. (Somerset) 1 foi.

91b: Eddida moniaiis tenet in elemosina de rcgc XII acrasterne.., due -e tenent de rege in elemosina ii virgas terne.Oa-ru. chron. 1,20 p. 881,9: que pnius apud Erinsteinin -arum sen monialium vixit conversatione.

2) religieuse professe (-a dicata sive conscerata): Ivo

pan. Iii 195 coi, 1176 c : si reus fuerit :invcntus, ut cumvelata et consecrata -a concubuisset. LEGE5 Aethelr.39 p. 257: nullus itaque Christiaaus -am Den dicatamviolet. IN5T. Cnuti 17,1 p. 291: in consecrata sanctimo-

niali aut -a.

1367 nonnaicus - nonnumquiam 1368

3) spéc.: a) femme mariée ou veuve ayant pris le voile:HRABAN. carte. 95,4: post busta viN -a dicata Deo est.NEcR0L. III lun. 29 p. 318: Judita vidualis -a. CARTuL.Andegav. III p. 29,16 (XIs s.): huic Constantio...placuit de se facere monachum et de uxore sua nonam.b) celle qui prend l'habit sur son lit de mort: CARTUL.Redon. 62 p. 160 (c. 1140): uxor Jofrenii... eum morere-tur et -a velata fieret, duodecim denarios in elemosinampro sua anima tribuit (cf monachus ad succurrendums.v. monachus 1) 8) 7). e) péj.: WALAUFR. Gall. 1,16:filiam tuam quam -a illa de te concepit et genuit. NorK.BALB. carni. 6,6 p. 139: letus abis igitur caros viserepropinquos/ carior illa tibi -a putatur ibi. Y5ENGR.VII 31: tu monachus eaperes .... si ferrem, basia -e.

nonnaleus, -a, -um [normal de nonne: RUD. FULD.Lech. 23 p. 131: puella quedam in habitu -o.

nonnana, -e f y . nonnanis.nonnanis, -is f [normal formes: nonanis: BENED.

Moc. capitul. III p. 327,17. nonnana: GESTA Aldricip. 100. nonne, religieuse: CONCIL. Mogtmt. p. 267.2:ut condignam ...custodiam habeant ... monachi atque-es. CAPIT. reg. Franc. I p. 249,29 (a. 830): clerici et-es qui psalmos sciunt. GEnA Aidrici p. 100: tercia(pars) tribuatur cannonicis. . . sancte matris ecclesie et-is que in ea cotidie oblationes Domino offerunt. BENED.Moc. capitul. Tif p. 127,17: similiter et nonanes velateeadcm poenitentia teneantur.

nonne adv. (interrogatif) est-ce que... ne.. .pas (PAnAs:-e, nunquid non): TIIEGAN. Ludow. 44 p. 599,26: -eille, qui est tex super omnes filios superbie? TI-IIETM.1,25: -e predixi, ne sic faceres? Ivo epist. I p. 48: -ecapitali sententia a iudicibus puniretur? HIST. de viaHier. 125 p. 223: numquid non estis Franci? -e proptermortem subeundam venistis. ORD. VIT. hist. XII 39t. IV p. 458: -e iam dudum in planicie Anglis obviaredesideravimus? ANON. gesta Hung. 8: rare canes statimut audiunt verba doniinorum suorurn, -e in timoremvertuntur? WALTH. MAI' nug. cor. V S p. 220: -esemper vinum habetis vobiscum?

nonnihil i,. col. 1257 1. 27ss.nonnisi y. col. 1272 L 20 ss.nonne, -ois m. [nota; cf nonarius] forme noue:

DIPL. Karoli 111 145 p. 233,6 (a. 886). DLPL. Odon. 11p. 56,28 (a. 889). pauvre de la matricule d'une église:DIPL. Caroli 11,11 269 p. 107,20 (a. 864): tes quoquequas dedit Airmarus, vis nobilis, ad stipcndium paupe-rum quos -nes vocant. Dut. Karoli III 145 p. 233,6 (a.886): res quoque, quas dedit Hairmarus ... ad stipendiamatriculariorum quos nonones vocant. y . 2. nonarius.

nonnosus, -a, -um (nonnus] respectable, vénérable(qualifiant un supérieur): TRANSL. sang. Dom. in Aug.2: rois me, pater -e, precatibus commendes.. ib. 6:idem -us Uualdo.

nonnullus sive non nullus -a, -um formes: nonnulus:

MARIAN. Scoi-. chron. a. 386. nonuilus: Jon. YEN. chron.

p. 139,22.1) adj.: A) (sing.) sens indéfini, un quelconque, quel-

que: FPT5T. Tegerns. I 114: qui clericus sepe numero5 nobis ingessit scrupulum -ius offensionis. Aiuqo Rn-

CI-IER5B. scut. col. 1507B: licet cos -e indiscretioniscoarguant co quod a Patribus termines constitutoscxœdant. dans une expression (adv.): -o tempore:pendant un certain temps: BERTHOLD. CoNsr. aimai.

10 a. 1077 p. 290,46: de carcere -o tempore probatusrelaxabatur. BERNOLU. chron. a. 1084 p. 440,19:Romano pontif ici obedientiam iuravit, quam et -otempore fideliter executiis est.

B) (plur.) sens numéral, quelques, un certain nombre'5 de: Aclus epic. Math. 10: -a adiciens alia. TItku.

Ratisb. 56: -orum novent industnia fidelium. WIDUK.1,36: duo Liutharii et alii nobiles vin t RICHER. II p. 20:oppida -a. THIETM. 4,4: episcopis coniitibusque -is.GIItALD. topogr. 1 6 p. 28: -as forsitan in insula vineas

20 fuisse. V. nullus.H) pronom: A) masc.pL: 1) (sens numéral) quelques-

uns, un certain nombre (PAPMS: -i, aliquanti, poeneomnes, mufti): a) abs.: THECAN. Ludow. 20: illudsacrum ministeriurn plerumque a -is valde despicitur.

25 Ria-rut. II p. 10: acerrime dimicatum est, -is utnimquefusis. ORD. Vu. hist. VIII 17 t. III p. 370: -i Galchel-muni vocitabant. Huoo S. Via. didasc. VI,XV p. 132,7:Zoroastres ... quem -i asserunt ipsum esse Cham. b) avecle gén.: BERTHOLD. CON5T. annal. a. 1057: -i hominurn

30 fulmine penierunt. MAmAN. SCOT. chron. a. 386: ut...grande nonnulos hominum interfecenit. e) avec de etai,?.: GUILL. TyR. hist. ner. transm. XVI 10 p. 721: -ide maioribus regni principibus. d) avec ex et abL:CAND. FuL». Eigil. I 5 p. 224: -i igitur ex nostris.

35 Acrnjs vita Math. 14: eum. . . -e ex soronibus... lectuloillius assiderent. THIETM. 6,8: -os ex hostibus.

2) (sens indéfini, en corrélation avec quidam) certains:Ono FRIS. gesta 1,31: quibusdam eomprehensis, -isoccisis.

40 1) neutre plur.: 1) s'appliquant à certains passagesd'une oeuvre littéraire: a) abs.: HRABAN epist. 20 p.426: de quo ... omciarum nomine -a dixerunt. b) avecle gén.: ElcuL. S1-uitM. prol.: -a eorum que scnipsi,vidisse me testatus sum. 2) s'appliquant au temps (peu

45 de temps, quelque temps): CARTUL. Pared. Mon. 107p. 57 (post 1065): post -a ... sentiens sibi mortem vici-nam.

nonnumquam adv. formes: nonumquam: TRAD.Ratisb. 38 (a. 863?). nonunquam: GERARD. MORES.

50 delib. p. 122,136 et passim. 1) parfois, quelquefois:WANDALB. martyr. prop.: hic mihi -m sanctorumnomina leges/carminis excedcnt. AGIU5 vita Math. 9:-m suis tulit, quod alus tnibuere posset. GUILL. PIcT.gesta p. 90,38: prdio decernere minati sont -m scd

1369 nonnus–IlOnus 1370

ausi nunquam. Huco S. Via. didasc. VI,IV p. 118,23:sic divina pagina multa secundum litteralem sensumcontinet, que et sibi repugnare videntur et -m absurdi-tatis aut impossibilitatis aliquid afferre. Oiw. VIT.

hist. VI 1 t. 1I1 p. 1: dente canino -m inertes lacerant.ALEX. NEcic. nat. ter. 11 190 p. 344: (arrogans) -msuram sure superponit.

2) (avec idée de répétition) souvent, fréquemment:Acnus vita Hath. 18: ut -m accidere solet. NIGEL.W1REK. contra cler. p. 154: consumptis in huiusmodi-m diebus et noctibus in hoc labyrintho.

nonnus, -i m. [gr. v6vvoc 'père'] 1) supérieur d'uneabbaye: CAPIT. reg. Franc. I p. 347,12 (a. 817): ut quipreponuntur -i vocentur; hoc ex paterna reverentia(cf. BENED. ANIAN. reg. XLIX p. 529) SMAR. reg. Bened.col. 913: sicut tune apud illos paterna exhibebaturreverentia, ut priores vocarentur -i (cf. nonnosus).

2) moine: RIME. Anse. 10: socium liii ex vestra fra-ternitate. . . abbas invenit -um Witmarum. FROU?vl.epist. 56 (a. 1001): frater noster -us Eigino ... monaste-rium regressus. PASS. Thierri. 1 49: condidit ile duaspotes hic quas cernere cellas; I hac -os statuit, nonnassed in arce Iocavit. TRAD. Werd. 98 p. 62,12 (e. 1150):sollicitus de vite sue incerto -us Hogerus ... tradiditpredium suum.

110110, -fis m. V. nonno.nono I. [nonus] décaler le résultat de huit colonnes sur

l'abaque: HaRle, rat. abac. (Gerbert éd. Bubnov p.225): decenus mille milenus simplex e. d.d. -abit aeqd[ab eo quem cuiusque divisor dcnominationem dividet].

nonoiesimus, -a, -um V. nonagesimus.nontio 1. y. nuntio.nonunquam y . nonnunquam.non unuin y. col. 1360 1. 34.nonuplus, -i ni. [nonus] multiple de neuf: FRLITOLF.(?)

rythmimach. 1,7: ex impari veto eiusdem generis (sc.multiplicis sint species): tripli, quincupli, septupli, 4(cf. Ooo CLuN. mus. col. 795D).

nonus, -a, -um I) adj. neuvième; A) en général:WANDALB. mens. 233: -um nunc anni censemus inordine moment. RIME. Anse. 30 p. 61: cum ecce .0die populus Sueonum ... coepit angustari. TR&NGM.Bernw. 12 p. 763,38: -us post Sehardum Thiethardusantistes nobis preficitur. WALTHARIUS 982: at -us pugneHclmnod successit. WIDUK. 1,35: ex agrariis militibus-un quemque eligeris. CAItTUL. S. Cyr. Nivern. 6

p. 17 (n. 1050): doninus Leo -us sanete Romane sedisfirmavit. BERTIIOLO. C0N5T. annal. n. 1057 p.

270,27: Stephanus -us est nominatus. Ono Fais. gest.1,5 p. 21: iuxta Boetii -am regulam. GuILL. Tn. hist.rer. transm. VI 17 p. 263: -am aciem vero. ib. XIXI p. 883: Latinorum patriarcha -o.

B) pour indiquer la date (annus, dies, lima): EIGILSturm. 11 p. 370,15; et -o iam lune ex quo in eremo

habitare coeperat anno. THIETM. 4,28 p. 165,21: -oKalendas Mail. Wwo gest 40 p. 60: anno quoquemillesimo -o atque trigesimo. CARTUL. Roman. compi.142 p. 39 (a. 1051): VIII kal. Aprilis, luna -a. GUILL.TYR. hist. ter. transm. VIII 24 p. 36.1: capta est autempredicta civitas anno ab incarnatione Doniini millesimononagesimo -o, avec decimus (dix-neuvième): HRABAN.catin. 2,1,7: nam et -us est decimus octingentesimusannus,/ ex quo Salvator venit in arva pins. GUILL.

'o Tv. hist. ter. transm. XI 14 p. 479: -a decima diemensis.

Q pour indiquer l'heure (avec hora) la neuvième heure(environ trois heures de l'après-midi): ANNAL. Xant.a. 840: tercia die rogationum bora -a. GEaII Auc. vita

15 Udalr. 4 p. 392,41: bora diei -a. WALTHARIUS 1343:taliter in -am conflictus fluxerat horam. Joil. ABRWC,

p. 5: bas namque boras, scilicet primam, tertiam.sextam, -am elegerunt ... -am, quis in ea idem Salvatorin cruce pendens spiritum emisit. FULCH. hist. Hier.

20 111 37 p. 747: bora dïei iam pretercunte -a.D) -a pars, redevance de la neuvième partie de la

récolte (die à l'Eglise): Dia. Karoli 111 65a p. 111,28(a. 882): augmentamus ad prescriptum locum -amparlera muni conlaboratu. Dn'L. Arnulfi 31 (a. 888):

25 quomodo -as partes omnium rerum de XLII! villis...eidem prescripte capelle contulisset. DnL. Henr. Ip. 23 (a. 930): canonicis. . . -e partes cunctarum rerumque laborari atque singiilis annis exigi videntur...concedantur. spéc. -a garba (terrage): ACTA pont.

30 Rom. Gall. IV 19 p. 92 (a. 1131): nec de rebus vestrisquicquam capient ... preter -am garbam, quod vulgoterragium dicunt (cf. col. 13 71 1. 12 ss).

II) substantif? A) féminin singulier: 1) la neuvièmeheure de la journée: a) en général (tjcuno: hec -a

35 pro quadam hora diei). THANOM. Bernw. 5 p. 760,18:douce circa -am ... ad :mensam. . .consedit. BRUNOQUERE. ad Heur. II p. 703,9: tribus vicibus mane,mendie, -a, omnes ad occisionem ducebamur. WALTH.SPIR. Chnistoph. 124 p. 76,28: cumque iam dies in -am

40 declinaret. BERTIIOLD. CON5T. annal. a. 1080 p. 325,14:post -am ergo belli conflictatio exorsa ... ad usquenoctem ... perduravit. Lin. indic. p. 262: a mane...usque ad -am sabbati. Ono DIOGIL. 6 p. 68: tentoriacirca -am in partem alteram figue. b) emplacement du

45 soleil à cette heure: CARTUL. Clun. t. 1 158 p. 158 (e.910-927): unum curtilum qui terminai a terra Letaldi

a tercia via publica, a -a terra Amalberti.2) office célébré à none: ALCUIN. cnch. col. €ISA:

septem vices quibus se monachonum pia dcvotio con-50 solatur, id est matutinum. . .-a. AMALAR. lib. off. IV

6,1 (éd. Hanssens t. II p. 429,31 sq.): -a continet nosper -am oram... status temponis, quando -a celebratur,designat fervorem studiorum. BENED. ANIAN. concord.col. 879A; tertia, sexta et -a tres psalmi dicendi sunt.

1371 nopellum – nordus 1372

EPI5T. var p. 304,27: ut in estivo tempore post -ambibant fratres et postea ad capitulum pergant. ORDOROM. XII 17 t. hp. 464: in bis duobus diebus nec prima,nec tercia. . . nec -a... cantatur. TRANSL. Germ. Par.t. 11 p. 96: antequam fratres.. .-am more solito decan-tatam haberent. AELn. colloq. p. 13: et iterum sur-reximus, et cantavimus -am. LANFR. const. p. 6: cantata-a exeat prior. GUILL. MALM. gesta pont. 1V p. 284:adhuc non cantavimus -am. STATur. Cisterc. p. 57(a. 1154): in vigiliis Pasehe et Pentecostes in primoIoco pronuntietur officium de -a.

3) redevance dûe à l'Eglise: a) -a ou -e (neuvième desrecolles, en principe) (cf. col. 1370 1. 21 ss.): CARTUL. S.Mar. Paris. t. I 322 (a. 829): sed et mcdietatem -arum eisattribuimus, que de rebus ecclesie nostre ab eis quiutuntur nostre ecclesie conferuntur. Dia. Caroli. III

p. 14 (a. 898): quia. . .ex eadem quinta prefata materecclesia -an aœeperat. VirA Ger. p. 309: -as etiamiubebat seorsum recondi, que in diversis pauperumnecessitatibus dispensarentur. ViTA Guidon. V p. 836:quaesivit ab eis ut.. .res pauperum et ecclesiarum, -as,primitias ablatas redderent. :DJPL. Otton. II 165 p.186,27 (a. 977): -an de omnibus nostris curtibus...ad iam dictum monasterium. Dia. Conr. 11 228b p.312,12 (XI: addidit eis dominus abbas -an de Euo-bardo et JJ mansos. SIGEBERT. GEM. Deod. p. 472,33:-as omnium redituum episcopii ...usibus suis subtraxit• .ecclesie. . .superaddidit. CAlCUL. Rhen. med. I 368

p. 426 (a. 1069): confirmamus -as de possessionibuscircumvicinis. Doc. PORT. die. part. 81 p. 69 (a. 1102):do vobis ipsa meas -a de ipso casai jan dicte. CARTUL.S. Lupi Trec. 105 p. 145 (a. 1190): quandam partemdecime, tam vini quam annone, quam indigene -asvocant. Con. Dia. Arp. cont. VI p. 194 (a. 1198).CARTUL. S. Petri Trec. 98 p. 103 (a. 1200). spéc. noneroyale, perçue sur le domaine réservé: DIPL. Caroli11186 p. 195 (a. 916): -am indominicatam de supradictofisco (cf. CARTUL Compend. t. I 4 p. 13 a. 916). b) -aet decima ou -e et decime, (double dîme) none et aimeperçues par l'Eglise: CAPIT. reg. Franc. I p. 179,16(e. 810-13): ut qui ecclesiarum beneficia habent, -amet decimam.. .donent. C0NcIL. Mogunt. p. 271,12: et-am et decimam reddant. CARTUL. Matisc. p. 45 (a.816): onmes qui beneficia ex eadem ecciesia habebant,-as et decimas annis singulis de eisdem beneficiis datent.CAPIT. reg. Franc. I p. 287,30: de -is et decimis con-siderandum est, ut de frugibus terre et animaliumnutrimine persolvantur. GESTA Aldrici p. 175 (a. 840):quod quandam villam... possideret ... de qua per sin-gulos annos -as et decimas et legitimos census partibusmatris ecclesie... persolveret. CAPIT. reg. Franc. II p.331,10 (a. 865): de -is et decimis ad casus Dei redden-dis. HINcM. REM. epist. coI. 150: -as ac deeimas adrestaurationes tectorum. CARTUL. S. Cyr, Nivern. p.

18 (a. 903): ut.. .aliquid ex -is et decimis nostri episco-patus inibi concedere dignaremur. DIPL. Ludow. 1V 9 (a.938): decime et -e dominicalium rerum. FLODOARD. hist.col. 199B: ut capeilas ad ipsam pertinentes cum -is

s et decimis episcopus Remorum retineret. CARTUL.Matisc. p. 74 (a. 948): -as et decimas eiusdem fisci

.concedimus. CARTUL. S. Crue. Autel. 64 p. 127 (a.979): monasteria et villa eum -is et decimis quasipsa ecclesia ...aceipere consuevit. ib. 39 p. 83 (a. 990):

'o statuendo de -is et decimis, .. sicut in capitularibus etpreceptis regum insertum est.

B) féminin pluriel (forme: nones: CARTUL. Sangali.I 180 p. [a. 804]) nones (le 5 ou le 7 du mois): 1) engénéral: WANDALO. Martyr. 34: hinc -as Idus statuerunt

15 atque kalendas. PAnas: -e a nundinis vocate id estpublicis conventionibus vel mercemoniis. . .-e pluraliterdeclinantur semper usu. . .-e dicte a nundinis vel quodnonus sit dies ante idus.

2) dans l'expression de la date: a) à l'obI, s'il s'agit20 du jour même des nones: WIDUK. gest. 3,76: defunetus

est -is Maii. LECE5 Emer. (SS. Il p. 460): in -is Novembriscorpus beati Hem-ici... elevavit. b) à l'ace., s'il s'agitd'un jour précédant les nones: CARTUL. Sangail. I 180

p. 170 (a. 804): facta carta ... pridie nones iulii. ANNAL.25 Xant. a. 848: 11 -as Februarii. THANOM. Bernw. 19 p.

767,27: secundo -as januarii. THIETM. 7,66: in sequentidominica die, id est tercia -as Novembris. CARTUL.Cormar. 38 p. 78 (e. 1026-40): in festivitate SancteMarie que celebratur III! -as Februarii. CARTUL.

30 S. Florent. Pictav. 73 p. 98 (a. 1059): pridie -as aprilis,die dominico. GESTA Franc. expugn. Hier. 7 p. 495:tertio -as Julii castra moverunt, Ono FRIS. gest. 2,1:II -as Martii. e) au génitif VITA Pirm. I 10: quartodie -arum Novembrium depositio est sancti Pirmini.

35 Lupus epist. I 5 p. 42: pridie -arum iuniarum. Dn't..Arnulfi 98 (a. 892): data III -arum aprilium.

C) marc. sing.: DIPL. Otton. 1348 p. 457,38 (a. 967).CARTUL. S. Mar. Avenion 6 p.7 (a. 1105).

nopellum, -i n. (m/,a. noppe, ail. Noppe] I) flocon de40 laine: ADAM PONT. utens. p. 133: calathos qui magis

latine dicuntur quaxilla, pensis et -is plena videbamus.2) sens incertain: CARTA a. 1034 (Morbio, StoriaNovara p. 318,12): pro pecia una de terra gerba cumaiiquantis -i.

45 nom, -e f [ong. inc.] aurore: PAPIAS: -a, aurora,non dies.

[Borax, -cis erreur pour noxax; cf. C. G. L. 4,126: noxacrimen aut peccata criminel: PanAs: -e, peccator,criminosus].

50 nordpars, -tis f y. nonthepars.nordus, -i m. rive nordum -i ,r. [a. saxon north] nord:

CARTA XIIO S. (Stenton, Danelaw Charters p. 384):pro illa scilicet medietate que iacet ex -o inter salinamGodwini. . .et salinam Adarnundi. y . northus.

1373 nordwigena - norma 1374

nordwigena, -e m. [a. saxon. north et lat. gena]habitant du nord: OR». VIT. hist. X 6 t. IV p. 31: bar-barus -a . . . stridulum missile subito direxit.

norga, -e f (o. fr. morgo 'morve' d'origine peu sûre;cf. REW 9570] morve: EGBERT. L€oo. rat. 11575: sputaper os hommes, -am de naribus edunt. PAPIAS: -a,sordes flans.

norgilis, -e [nord] au nord: CARTuL. Molisrn. 672p. 498: unum pratum in -i angulo.

noricus, -a, -um 1) du Norique: RIcHER. II p. 48: pannis-is ea desuper duplicant. UGurlo s.v. Nons: -us ensis;ibi cnim optimi fiunt crises. ORD. VIT. hist. XIII 43t. V p. 128: crise vel securi -a quam quidam illi iuvenisibi administraverat, pugnare non cessavit. 2) norvégien:a) adj.: SAXO X 16,2 p. 288,30: plebs -a (cf ib. p.6,13. 363,16. 365,22. 427,19. 449,17). b) subst.: SAxoVIII 4,2 p. 218,15: Sueones -osque (ib. p. 362,30. 547, 1).

norma, -e f formes: nurma: GLoss. cod. Casin. 401

p. 469,10. obi. normate: Jo'i. Scor. carm. IX 87 p.552. 1) caractère de ce qui est droit: A) au propre: 1) droitchemin: Ax.AN. JN5. Anticlaud. IV 223 p. 113: componitequos auriga Sephye/ ne, si quadrigam Fronesis con-scendat, eisdem/ indomitis, spacientur equis -attaquerclinquant. 2) (math.) équerre: Jon. SCOT, glos. Mart.Cap. 394,16 p. 161,15: cum due linee, iunctis ex unaparte capitibus, angulum faciunt rectum, et tamenf iguram non faciunt quia non concludunt aliquid sedsimilitudinem -e. 3) (arc!utect.) équerre (d'un mur):HRABAN. univ. XXI,XI col. 564*: structurant autemparietum ad -am fieri et ad perpendiculum respondereoportet. -a dicta a Greco vocabulo, extra quant rectumnihil fieri potest. componitur autcm ex tribus negulis,ita ut due sint binorum pedum: tertia habeat pedesduos, uncias X, quas equali crassitudine polkas extremiscacuminibus sibi iungat, et scemam trigoni faciant.id crit -a. Ucurio 5v.: -a dicitur cementariorum adguam oportet respondere structum panietis sine quanihil fieri rectum potest, sed componitun ex tribusregulis, due sunt duorum pedum et tencia habet pedesduos et uncias X, qualibet equali transitione positaextremis cacuminibus sibi iungit ut tormam scematrigoni faciunt; illud enit -a.

B) (au figuré) rectitude: ALAN. INS. Anticlaud. I 227p, 64: que tamen effectu describerc nolo, priusquam-a iudicii vestri mens nostra probetun.

il) norme, loi règle: A) en généra!: UGIJTIO s.v.:noma vel -a, id est lex. Joti. ALT. arch. VI p. 326: adestfacirius. lex nutat, -a vacillat. ALAN. IN5. planct. nat.p. 435: iuxta artis pictorie -am.

B) règle, loi morale: 1) avec génitif WETr. Gall. I

p. 257,27: vite -am exemplis patrum tenons. SEDuL.carm. LXXII 2 p. 224: vestre -a vie ne salebrosa f iat.HRÀBAN. epist. 15,7 p. 411,5: discretionis -am in om-nibus servare. CARTUL. Gemet. 2 p. 3 (a. 838): S

pristinam rectitudinis -am reduccre omnimodis satagi-mus (cf. RICHER. II p. 234 et PETR. DAMIAN. epist. VI10 col. 392A) AMALAR. inst. eau, col. 818*: subditis-am vivendi... salubriter nossent prebere. ERMENR.

s ad Grim. 1 p. 536,17: tam dogma totius disciplinequant -am recte vivendi ab eis didicisti (BERTHOLD.CONST. annal. a. 1077 p. 297,9). PETR. DAMIAN. epist.V 13 col. 363D: illos tantum, quibus iuxta legitiniesanctionis -am habere licet uxores. TRAD. Teg. 60 (a.

10 1048-68): cognoscant -am iusticie amplectentes (cfDi pi. Heur. IV 171 p. 223,7 [a. 1065] et Ono Fais.chron. 7,9 p. 319,31). GALTER. CAs'nIL, Alex. VII 326col. 536C: pervertere -am / iudicii noilet corruptus mu-nere iudex. STEPH. FULO. Vital. II 3 p. 373: venitatis

15 -a ... custodiatur. CARTUL Tempi. I p. I (a. 1119.-26):certam vite -am habere desiderant. ANOR. CAPEL. 2,7,13p. 326: quo in probitatis -a solide confinmato. 2) avecadjectif: WOLFHARD. Waldb. 1,2,1(1): post multamterrai corporis macerationem..., oboedientiali -a sibi

20 ingesta,. . .pontificii pervenit ad culmen. 3) absolument:RICHER. 1.1 p. 314: sua auctoritate per nos correctumad -am reduceremus. CARI.!. imag. 21,4,3: quo se necpietas penitus nec -a reclamet. C0D. Udalr. 30,1: insigniforma, statura, stemate, -a I presul Guntharius claruit.

25 C) règle (de foi ou de vie chrétienne), précepte: 1)avec génitif GE5rA Aidrici p. 12: amator religiositatischristiane -e (cf. Acrus pont. Cenom. p. 301). RUOTO.

COL. 33 p. 34,20: secundum perspicuam apostolice-am doctrine. GERARD. Sucss. Rom. metr. col. 184*:

30 ut gradiantur f per fidei -am. VITA Bonit. III 13: desymbolo et fidei ecelesiastice -a. CARTIJL. Clun. I 288

p. 288 (a. 927-28): omnibus sub -a catholice f ideimilitantibus (cf. AIM0IN. FL0R. gesta Franc, p. 28).PAss. Ursul. 2: preter baptismatis -am. NADDA Cyr.

35 1 14,10: quatenus iuxta apostolorum -am illis essct'con unum et anima una'. PFrR. DAML&N. epmst. V 8col. 350»: nosmetipsos extra corum -am castigare.EKKEH. 1V bened. I 31,14: -am perpende cnicis. OnoFais. gcsta 1,48 p. 68: contra catholice -am ecclesie

40 doctrinam instituens. 2) avec adjectif: Acrus pont.Cenom. p. 33: secundum -am ecclesiasticam. VITA Gang.

p. 157,11: scripturas tamen -e ecelesiastice. AnsoFnod. p. 73,13: lucida divine diffundcns dogmata -e.

D) règle d'un ordre religieux: 1) définie par le nom de45 son fondateur ou de ceux qui la pratiquent: VITA Wiiin.

I p. 773,20: studebat iuxta -am beatissimi Benedictiplus amari quam timeri. VITA Anseg. p. 632: secundumegregii Patris Eenedicti -am ut vitam degerent. Dia.Caroli II p. 4,13 (a. 861): sub -a et regula sancti.

50 Benedicti... militare (cf. CARTUL. Salvan. I p. 2 [a.1162]). Aoio hist. Vabr. p. 324: muIti monachorumsancti Benedicti -am negligere coeperunt. CARTUL.Saviniac. 632 p. 309 (e. 1028): freti munimine -eeximii patris Benedicti. CARM. Cent. CXVI p. 343:

1375 norma 1376

hic -am sancti recitat Jector Benedicti. Elu,WNT. mirac.Phillb. p. 5: reliqua coenobia sub -a sancti Columbanidegentia. GISLEM. Droct. p. 539,27: iuxta -am sancto-rum patrum, Antonli scilicet et Basilii. VITA Gis!.

p. 790: regulariter sancti Easilii -am servavit fortiter.VITA Chrod. p. 564,33: -am eis instituit qualiter inccclesia militari deberent. Doc. Ar. 147,17 (a. 1015):pontificis Eimperti -am et vestigium ego Albertussecutus. CARTUL. S. Alb. Andegav. 127 p. 47 (a. 1038):partis nostri -am. VrrA Annon. I 1,28 p. 478a,14: ad-am Sigebergensium vivero instituit. Doc. Port. reg.1155 p. 185 (a. 1136): i!iis hominibus qui in ea ... vitamsecundum habitum -e tue duxerint et commoratifuerint. ACrA pont. Rom. Hispan. 189 p. 374 (a. 1162):ordo monastieus, qui secundum Deum et beati Bene-dicit regu!am et -am fratrum Cisterciensium in vestro

monasterlo... inviolabi!iter observctur. 2) définiepar un de ses éléments essentiels: Vi'r* .Mauri p. 276:sceundum regu!aris institutionis -am. ASTRONOM. Lu-dov. p. 622: fecit componi ordinarique librum canoniœvite -am gestantem. RUF. FULD. Leob. 1!: monasteriisciistodiam et regularis discipline -an instituit. ElcuL.Sturm. 14 p. 371,35: cum ... ad monastice discipline-am sua corpora mentesque.. . inclinassent. DrPL.Ludov. Germ. 138 (IX S. ex.): ibique canonice religionis-an statueret. ARD0 Bened. p. 214,43: sancteque con-versationis -am pandentes. HILOEG. Er'isc. Faron. p.188,22: monachilis inibi -am primum religionis do-cucrunt. VITA Godon. I p. 444: conversionis quoque-an sub monachico habitu servare instituens. VinDrausii (AA.SS. Mart. J p. 408): religiosorum quoquevirorum congregatiunculam ibidem sub sancte vite -adegentem. VITA Magi. p. 223: monachice -am habentesreligionis. CARTUL. S. EENED. Floriac. p. 111 (a. 938):predictum cenobium... reflorescere ad -am monasticereligionis audimus. VITA Bertini Ii! p. 127: sub -amonastice religionis educatus. ODo CLUN. serin. col.723 C : coenobiis qui -am sancti propositi fideliter acreligiose promulgarunt. FOLC. gesta Bert. p. 144: reguila-ris vite -am servabat (cf. CARTUIL. Lerin. 36 P. 35 (a.1046-66). THANGM.(?) transi. Epiph. 10: iuxta -ammonasterialis vite. CARTUL. Roman. 46 p. 58 (a. 986):ODILO Sunss. transi. Sebast. p. 385: omnium sub -acoenobita!is discipline degentium. BERTHOLD. CONST.annal. a. 1075 p. 277,43: canonice constitutionis -a.3) définie par un adjectif CARTUL. Paris.! p. 47 (a. 829):regularem -an tenere (cf. Vin Acaun. p. 332,8. CAR-TUL. Userc. 46 p. 78 [a. 997]. RAIN. mirac. Gis!. [AÂ.SS. Ben. II p. 796]). DIPL. Caroli 11,1 p. 69,15 (a. 843):ubi quidem ohm -a monastica claruit (cf. DmL. Catal.I p. 257,16 [a. 9511; VALcAND. I-lild. col. 589A). CAR-TUT.. Epternach. 167 (a. 926-31): sub canonicali -aenutritus. Dia. Ludov. !V 38 (a. 951): iuxta -am mona-chicam vindicare. ORD. Vu'. hist. VI 4 t. 111 p. 15:

novitiorum copiam monachili -e mancipavit. VIrAAnnon. IV 4,4,2: extructis domibus coenobialibus-as salvificas providus ordinat. 4) dans des expressionssignifiant tfaire profession monastique'.' CARTUL. Chia.

s 3208 p. 345 (a. 1049): ego -am sancti Benedicti susciperecupiens. FALc0 chron. p. 85: eidem sub regulari -asese Den serviturum commisit.

E) (math, et astron.) règle, principe: GERBERT. denorma rationis abaci (éd. Bubnov p. 23): ipsa -a rationis

'o aut neglecta aut funditus ignorata. HEllo. reg. p. 209:in infinitum protendere ipsam -am abaci. WAZO?gerb. reg. p. 247: quantum extenditur hec -a abaci.DOM. GuNDI5s. div. philos p. 121: astronomia nomcncompositum est ab 'astro' et 'nomma' quod est

15 regula, bide astronomia dicitur quasi -a astrorum i.e.lex sive regula.

F) (arts libéraux) règle: CARM. iXe S. (MGH, Poet. I

p. 408 n°XX 2): grammatice -am querere rectiioquam.ODo CLUN. mus, col. 803C: ceteras veto rhytmimachie

20 -as. ALAN. JN5. Anticlaud. III 133 p. 93: pugil logicusexcusat. .. tropos, in -a scema reducit. RICHARD.

S. VIes, trin, coi. 980D: cum homo hominem gignithune parentem, ilium prolem; hunc pattern, iliumlilium; hune genitorem, ilium genitum -a !oquendi

25 dicere consuevit.111) par méton.: A) communauté (monastique), les

"laines: DIPL. Caro]i M. 98,19: Gundelardus abba unacum -a monachorum (cf. Dia. Caroli III p. 42 [a. 899].CARn.n... S. Andr. Vienn. p. 271 [a. 1075]. CARTUL.

30 Celsiniac. 166 p. 151). TRAD. Wizenb. 201 p. 192 (a.807): Justolfus episcopus cum -a plurima preesse videtur(cf. TRAD. Frising. 344 [a. 815] et 386 a [n. 817]). AcTUSpont. Cenom. p. 80 (IXe s.): monachorum -an ampli-ficavit. TRANSL. Magi. I p. 379: coihegium -e mona-

35 chorum in Britania gubernabat. VITA Bereg. p.qui cum ... vellet in sua dioccesi -am sancte rehigionisaugmentare. Muac. Sind. p. 155: magna -e monachalisluminaria.

B) -a christianitatis chrétienté: Acrus pont.40 Cenom. p. 155 (IX° s.): ad rotant christianitatis -am

ornandam. ib. p. 155: eo quod inibi pagani christiani-tatis -am auserunt. ADAM EREM. p. 159,18: pro am-plectanda -a christianitatis certans.

111) ce qui est conforme à la règle (morale), exemple,45 modèle (en parlant d'une personne ou de sa vie): WA-

LAHFR. Blaithm. 58: mente humiiis, lingue custos et -abonorum. WANDALB. martyr. 629 exemplum fideiparendi et -a salubris ...Abraham. HRABAN. catin.19,33: omnibus exemplum vite sis -aque recti. TI-IEO-

50 DULF. caria. H 30 p. 453: quorum vita mihi -a sa!utisinest. CARM. Salisb. 7,4,E p. 642: iugiter bonitatisamator,/ -a sacerdotum factus, veneratio plebis, SEQ.ined. 53,50,10: a -a tuorum, o Maria. PURcH. Witig.325: Witigovo, -a bonorum. ORD. VIT. hist. VIII 6 t.