Nr 8. – FDP Gospodarka wodna

Rada programowa:

Olgierd Dziekooski, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP (redaktor naczelny)

Irena Wóycicka, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP

Maciej Klimczak, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP

Sekretarz redakcji: Anna Jórasz

Adres redakcji:

Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej

ul. Wiejska 10, 00-902 Warszawa

(22) 695-29-00

fax: 695-22-38

Projekt graficzny okładki: Marcin Bogusławski

Wydawca:



(22) 695-29-00

fax: 695-22-38

Redakcja zastrzega sobie prawo do dokonywania skrótów.

Kopiowanie całości bądź części artykułów może odbywad się za zgodą redakcji.

Biuletyn opiera się na stenogramie ze spotkania i zawiera teksty autoryzowane.

Druk, oprawa:

Centrum Obsługi KPRP,



Warszawa 2012

Biuletyny w formie elektronicznej są dostępne na oficjalnej stronie internetowej

Prezydenta RP (prezydent.pl) w zakładce Forum Debaty Publicznej

http://www.prezydent.pl/ministrowie/irena-woycicka/

http://www.prezydent.pl/ministrowie/maciej-klimczak/

Spis treści

Wstęp ...................................................................................................................................................................... 8

Propozycje i pytania do dyskusji ............................................................................................................................. 9

Rozdział I

Referaty wstępne .................................................................................................................................................. 10

Lidia Gutowska-Siwiec, Zasoby wodne Polski na tle zasobów ziemi i wobec zmian klimatu ............................ 10

Elżbieta Nachlik, Rola samorządu terytorialnego i rolnictwa ograniczaniu zagrożenia powodziowego oraz w łagodzeniu skutków niedoboru wody ............................................................................................................... 13

Marek Gromiec, Niedobory wody związane z suszami - aspekty prawno-ekonomiczne i społeczno-gospodarcze ...................................................................................................................................................... 23

Edmund Kaca, Waldemar Mioduszewski, Woda w rolnictwie .......................................................................... 27

Edward Pierzgalski, Gospodarowanie wodą w obszarach leśnych ................................................................... 32

Jan Grabiec, Rola samorządu terytorialnego w ograniczeniu zagrożenia powodziowego i ryzyka podtopieo . 37

Marek Kaczmarczyk, Piotr Michaluk, Spółki wodne oraz prawne, organizacyjne i finansowe ograniczenia w utrzymaniu urządzeo melioracji szczegółowych ........................................................................................... 41

Andrzej Maciążek, Doświadczenia rynku polskiego w zakresie likwidacji szkód powodziowych; budowanie systemu ubezpieczeo katastroficznych w Polsce .............................................................................................. 46

Aleksandra Czyżewska, Wyniki analizy ankiety skierowanej do gmin położonych w dorzeczu środkowej Wisły .......................................................................................................................................................................... 50

Rozdział II

Wybrane wypowiedzi uczestników debaty ........................................................................................................... 55

Olgierd Dziekooski, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP ..................................................................... 55

Jan Winter, Zastępca Dyrektora Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej ................................................ 55

Elżbieta Nachlik, Przewodnicząca Krajowej Rady Gospodarki Wodnej ............................................................. 56

Edmund Kaca, Dyrektor Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego ................................................................. 58

Stanisław Gawłowski, Sekretarz Stanu w Ministerstwie Środowiska ............................................................... 59

Jacek Kozłowski, Wojewoda Mazowiecki .......................................................................................................... 59

Janusz Kindler, Wice-przewodniczący Komitetu Badao nad Zagrożeniami związanymi z Wodą przy Prezydium PAN.................................................................................................................................................................... 60

Andrzej Maciążek, Wiceprezes Zarządu Polskiej Izby Ubezpieczeo .................................................................. 61

Waldemar Rudowski, Przewodniczący Krajowego Związku Spółek Wodnych .................................................. 62

Ryszard Wilczyoski, Wojewoda Opolski ............................................................................................................ 63

Krzysztof Jadczak, Burmistrz Miasta i Gminy Gąbin .......................................................................................... 64

Janusz Wiśniewski, Zastępca Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej ............................................... 64

Jerzy Grela, Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Krakowie ................................................ 65

Piotr Michaluk, Zastępca Dyrektora do spraw Eksploatacji Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych w Warszawie ..................................................................................................................................... 65

Piotr Otawski, Zastępca Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska ............................................................ 66

Leszek Bagioski, Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie ...................................... 67

Jan Grabiec, Starosta Legionowski .................................................................................................................... 68

FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody

6

Grzegorz Chmielak, Przedstawiciel Gminnej Spółki Wodnej Dębe Wielkie ...................................................... 69

Waldemar Michna, Prezes Polskiego Towarzystwa Melioracyjnego ................................................................ 70

Andrzej Kreft, Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Szczecinie ........................................... 70

Zygmunt Ziobrowski, Członek Honorowy Rady Naukowej Instytutu Rozwoju Miast w Krakowie .................... 71

Jerzy Nasiadko, Dyrektor Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych w Warszawie ................. 71

Janusz Kubiakowski, Dyrektor Świętokrzyskiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych, Prezes Zarządu Głównego Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Wodnych i Melioracyjnych .............................................. 72

Andrzej Sadurski, Członek Rady Naukowej Paostwowego Instytutu Geologicznego ........................................ 72

Krzysztof Iwaniuk, Wiceprezes Zarządu Związku Gmin Wiejskich RP ............................................................... 73

Krzysztof Wierzbicki, Członek Rady Naukowej Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego ............................... 73

Zenon Pijanowski, Prorektor Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie .............................. 74

Wiesław Dembek, Dyrektor Naukowy do spraw Agro-Środowiskowych Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego, wiceprzewodniczący Paostwowej Rady Ochrony Przyrody .................................................... 75

Janusz Rzepka, Koordynator do spraw Przeciwpowodziowych w Starostwie Powiatowym w Piasecznie ....... 75

Edward Pierzgalski, Kierownik Katedry Kształtowania Środowiska na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego ................................................................................ 76

Jan Żelazo, Profesor w Zakładzie Inżynierii Rzecznej w Katedrze Inżynierii Wodnej na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego ................................................................. 77

Jan Grabiec, Starosta Legionowski .................................................................................................................... 77

Edmund Kaca, Dyrektor Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego ................................................................. 78

Jacek Kozłowski, Wojewoda Mazowiecki .......................................................................................................... 78

Janusz Wiśniewski, Zastępca Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej ............................................... 79

Olgierd Dziekooski, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP ..................................................................... 79

Rozdział III ............................................................................................................................................................. 81

Referaty nadesłane po Debacie ............................................................................................................................ 81

Grzegorz Chmielak, Gminna Spółka Wodna Dębe Wielkie ............................................................................... 81

Leszek Łabędzki, Instytut Technologiczno–Przyrodniczy, Krzysztof Wierzbicki, Instytut Technologiczno–Przyrodnicz, Bogdan Bąk, Instytut Technologiczno–Przyrodniczy, Irena Bruszewska – Skarbnik Urzędu Gminy Sokoły ................................................................................................................................................................ 84

Zenon Pijanowski, Prorektor Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie .............................. 88

Szczepan Ludwik Dąbkowski, Instytut Technologiczno-Przyrodniczy Falenty .................................................. 95

Andrzej Drabioski, Prorektor Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu ..................................................... 97

Wiesław Dembek, Dyrektor Naukowy do spraw Agro-Środowiskowych Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego .................................................................................................................................................. 99

Andrzej Dobrowolski, Członek Komitetu do spraw Badao nad Zagrożeniami związanymi z Wodą przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk ................................................................................................................. 101

Marek Gromiec, Krajowa Rada Gospodarki Wodnej, Wyższa Szkoła Ekologii i Zarządzania w Warszawie .... 103

Lidia Gutowska-Siwiec, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej- Paostwowy Instytut Badawczy ........... 107

Piotr Kowalczak, Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN; Marek Jerzy Gromiec, Krajowa Rada Gospodarki Wodnej ........................................................................................................................................ 108

Magdalena Krzepkowska, Dolina Serafy ......................................................................................................... 117

Edmund Kaca, Dyrektor Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego ............................................................... 119


7

Jacek Kozłowski, Wojewoda Mazowiecki ........................................................................................................ 121

Halina Lorenc, Członek Rady Naukowej Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej .................................. 123

Krzysztof Maciejewski, Kierownik Działu Przygotowania Produkcji Zaopatrzenia i Marketingu Przedsiębiorstwa Budownictwa Wodnego ..................................................................................................... 132

Waldemar Mioduszewski, Instytut Technologiczno – Przyrodniczy ............................................................... 134

Krzysztof Nyc, Emerytowany profesor zwyczajny Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu ................... 136

Piotr Herbich, Andrzej Sadurski, Paostwowy Instytut Geologiczny, Paostwowa służba hydrogeologiczna.... 138

Edward Pierzgalski, Kierownik Katedry Kształtowania Środowiska na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego .............................................................................. 140

Maria Porada, Członek Rady Sekcji Krajowej NSZZ „Solidarnośd” .................................................................. 143

Janusz Rzepka, Koordynator do spraw Przeciwpowodziowych w Starostwie Powiatowym w Piasecznie ..... 145

Jan Winter, Zastępca Dyrektora Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej .............................................. 147

Zygmunt Ziobrowski, Instytut Rozwoju Miast Kraków .................................................................................... 151

Jan Żelazo, Profesor w Zakładzie Inżynierii Rzecznej w Katedrze Inżynierii Wodnej na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego ............................................................ 155

Lista uczestników debaty .................................................................................................................................... 158


8

Wstęp

Szanowni Paostwo,

Woda to jeden z najważniejszych czynników decydujących o losie człowieka. Zdaniem FAO

jest to czynnik, który w najwyższym stopniu ogranicza wzrost produkcji żywności na świecie.

Wyzwaniem jest taka gospodarka wodą, aby łagodzid jej niedobory w okresach i w miejscach gdzie jej

brakuje. Trzeba też ograniczad skutki zalao i podtopieo.

Wodą szersza opinia publiczna zajmuje się w zasadzie w przypadkach powodzi, czy

w okresach intensywnych opadów wywołujących liczne podtopienia. Zdaniem części ekspertów,

obydwa zjawiska (podtopienia i niedobory) mogą się nasilad w wyniku zmian klimatycznych. Oznacza

to, że problem będzie narastał.

Trzeba pamiętad, że nie ma systemów całkowicie zabezpieczających przed powodzią lub

suszą (w 100%), albo inaczej - takie systemy są tak kosztowne, że nie stad na nie nawet najbogatsze

kraje. Musimy zatem szukad pewnej równowagi i racjonalizowad nasz system gospodarki wodnej

i ochrony przeciwpowodziowej.

Jest obszar, w którym, jak się wydaje, jest szansa, aby znacznie poprawid sytuację –

to ochrona obywateli i ich własności przed podtopieniami. Mamy nadzieję, że to spotkanie będzie

dobrze temu służyło.

Różne organy paostwa mają tu do odegrania swoją rolę, ministerstwo środowiska, zarządy

gospodarki wodnej, zarządy województw, powiaty – ale również gminy, i obywatele. Szczególna rola

przypada leśnikom i rolnikom. To w lasach i na polach są duże możliwości takiej organizacji retencji

wodnej, aby negatywnym zjawiskom wynikającym zarówno z braku i nadmiaru wody skuteczniej

przeciwdziaład.

System nawodnieo, odwodnieo i melioracji powinien byd całością. Obywatele mają prawo do

ochrony, ale mają też swoje obowiązki jako właściciele, czy użytkownicy gruntów. By te obowiązki

mogli spełniad – muszą funkcjonowad w spójnym systemie planowania, zarządzania

i funkcjonowania. System ten wymaga regulacji i mamy nadzieję, że środowisko reprezentujące

instytucje i organizacje zaangażowane w ten proces, może rozwiązania temu służące wypracowad.

Forum Debaty Publicznej jest do Paostwa dyspozycji.

Kancelaria Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej


9

Propozycje i pytania do dyskusji

Jak zarządzad użytkowaniem i zabudową terenów w kontekście przeciwdziałania powodziom

i łagodzenia skutków suszy?

Jaka jest rola administracji rządowej, samorządowej i obywateli w ochronie przeciwpowodziowej?

Jaką rolę powinny odgrywad grunty rolne oraz obszary wiejskie w ograniczeniu zagrożenia

powodziowego i łagodzeniu skutków suszy?

Jak uregulowad organizacyjnie i finansowo utrzymanie melioracji szczegółowej?

Jak bardziej efektywnie gospodarowad środkami, które są do dyspozycji?


10

Rozdział I Referaty wstępne

Lidia Gutowska-Siwiec1

Zasoby wodne Polski na tle zasobów ziemi i wobec zmian klimatu

Przez pojęcie zasobów wodnych należy rozumied ogół wód powierzchniowych i podziemnych

występujących stale lub czasowo na określonym obszarze

Zasoby wodne Ziemi ocenia się na 1387 milionów km3.

Zasoby wodne hydrosfery Ziemi2

Ilośd wody przypadająca na jednego mieszkaoca wynosi obecnie 0,23 km3. Trzeba jednak wziąd

pod uwagę, że wielkośd ta obejmuje głównie wody słone, a ponadto jeżeli sprawdzą się prognozy

demograficzne w 2025 roku może ona wynosid zaledwie 0,17 km3. W rzeczywistości na każdego

mieszkaoca Ziemi przypada 7300 m3 wody rzecznej.

Zasoby wodne świata nie są wielkością statyczną, zmieniają się zarówno w czasie jak

i przestrzeni. Ich nierównomierny rozkład sprawia, że aż 60% ludności świata cierpi niedostatek

1 Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej - Paostwowy Instytut Badawczy

2 Byczkowski A.: Hydrologia I. Wyd. SGGW. Warszawa 1999.


11

z powodu braku wody. Krążenie wody w przyrodzie odbywa się w cyklu hydrologicznym. W ciągu

roku, w cyklu hydrologicznym uczestniczy tylko częśd zasobów wodnych świata (0,04%) czyli 577 000

km3. Wygodniejszą i łatwiejszą do porównao miarą są milimetry warstwy wody, które oblicza się

dzieląc objętośd wody spadłej w postaci deszczu na dany obszar lub odpływającej z danego obszaru

rzekami, przez jego powierzchnię. Objętośd wody uczestnicząca w rocznym cyklu hydrologicznym

odpowiada warstwie o głębokości 1000 mm (1m) na powierzchni wszystkich mórz i oceanów.

Na kontynenty na świecie spada średnio 973 mm wody w ciągu roku, z czego rzekami odpływa 314

mm. Nad kontynentem europejskim przemieszcza się rocznie 10100 km3 wilgoci atmosferycznej,

z zego wielkośd opadu wynosi 789 mm, a rzekami odpływa 306 mm. Średnie zasoby wodne

przypadające na 1 mieszkaoca Europy to 4560 m3/rok.

Średnia roczna suma opadu na obszar Polski to 629 mm czyli 220 km3 wody. Z tej objętości

ponad 70% tracimy na skutek parowania, reszta tzn. średnio 62 km3 odpływa rzekami (głównie do

Bałtyku). W przeliczeniu na jednego mieszkaoca daje to 1580 m3/rok - trzykrotnie mniej niż średnia

europejska i pięciokrotnie mniej niż średnia na Ziemi. Jeszcze gorzej niż wartości średnie

przedstawiają się wartości realnie dostępne. Od objętości odpływu rzecznego trzeba odjąd ok 8 km3

jakie stanowi woda dopływająca spoza granic naszego kraju.. Z pozostałych 54 km3 (174 mm) należy

pozostawid w rzekach mniej więcej 1/3, aby zapewnid przetrwanie ekosystemów rzecznych. Daje

to średnio 36 km3 wody w roku. Szczupłe zasoby wodne pogłębia niedobór retencji zbiornikowej.

Ponad 1/3 średniego odpływu rzecznego odpływa bezużytecznie w czasie wezbrao. Nasze zbiorniki

retencyjne są w stanie zmagazynowad jedynie 6% średniego odpływu rzecznego. To mało, zarówno

w stosunku do innych krajów jak i istniejących, i stale rosnących potrzeb zaopatrzenia w wodę

iochrony przeciwpowodziowej. Niewielka jest też retencja gruntowa z uwagi na przewagę gleb

lekkich. Możemy więc przyjąd, że średnie dyspozycyjne zasoby wodne naszego kraju to około 22 km3

wody w roku (560 m3 w roku na jednego mieszkaoca). Przedstawione zasoby stawiają Polskę

na jednym z ostatnich miejsc w Europie.

Charakterystyczną cechą reżymu hydrologicznego naszych rzek jest występowanie lat

suchych i mokrych oraz nierównomierny rozkład zasobów wodnych na terenie kraju, który powoduje

trudności w zaopatrzeniu w wodę w niektórych obszarach. Niedobór wody w Polsce zaznacza się

najsilniej w regionach o wysokiej koncentracji wodochłonnego przemysłu i w dużych aglomeracjach

miejskich, obejmując w latach suchych znaczny zasięg terytorialny.

Nasze rzeki zaspakajają 84% zapotrzebowania na wodę, tylko 16% pobierane jest z wód

gruntowych. Przemysł i energetyka zużywają łącznie 69% krajowego poboru wody, a gospodarka

komunalna 20%. Rolnictwo i leśnictwo odpowiada za 11% zużycia wody w Polsce. Szczyt przypada

zazwyczaj na okres letni, kiedy wody jest najmniej.

Zmiany klimatu będą miały wpływ na rolnictwo z punktu widzenia jakości i ilości wody.

Rolnictwo zależy od warunków klimatycznych i naturalnych Już teraz zmaga się ze skutkami zdarzeo

ekstremalnych, takich jak powodzie, burze i susze. Zmieniający się klimat prowadzi do zachwiania

równowagi pomiędzy opadami a potrzebami roślin w okresie wegetacji co ma wpływ na wysokośd

plonów i jakośd produktów rolnych. Zmiany w jakości i różnorodności plonów powodują zwiększone

zapotrzebowanie na wodę Zwiększona częstotliwośd i nasilenie ekstremalnych zjawisk pogodowych

osłabia rolnictwo. Nie tylko braki wody i susze spowodowane gorętszymi i bardziej suchymi

warunkami latem wpływają na gleby. Podobnie, nasiąknięte wodą gleby, gdzie trzeba ją często

odprowadzad, mogą powodowad straty plonów i pogarszanie ich jakości. Zjawiska

te prawdopodobnie staną się coraz częstsze w wyniku zmian klimatu.


12

Z uwagi na fakt, że rolnicy kontrolują obieg wody w warunkach lokalnych poprzez irygacje lub

osuszanie, odpowiednie praktyki rolne mogą korzystnie wpływad na cykl hydrologiczny jako częśd

systemu klimatycznego. Rozwiązania dające większą produkcję przy mniejszym zużyciu wody

są priorytetem na przyszłośd, a jeśli rolnictwo nadal ma przynosid korzyści społeczne, środowiskowe

i ekonomiczne musi mied zapewniony dostęp do wystarczających źródeł wody.

Tylko 13% odpływu rzecznego z terytorium naszego kraju formuje się poza granicami Polski,

a więc za jakośd wody w naszych rzekach odpowiadamy my sami. Radykalna i pilna poprawa stanu

jakości naszych wód oraz poprawa bilansu wodnogospodarczego w obliczu ubogiej zasobności

wodnej kraju wymagają kompleksowych rozwiązao i działao systemowych.


13

prof. dr hab. inż. Elżbieta Nachlik 3, Rola samorządu terytorialnego i rolnictwa ograniczaniu zagrożenia powodziowego oraz w łagodzeniu skutków niedoboru wody

Podstawowe definicje oraz cele i zadania gospodarki wodnej

Gospodarka wodna

Pojęcie „gospodarka wodna” pojawiło się w Europie w pierwszej połowie XX wieku, gdy wraz

z rozwojem przemysłu wystąpiły okresowe niedobory wody. W Polsce posłużono się tym pojęciem po

raz pierwszy w roku 1929, w trakcie I. Polskiego Zjazdu Hydrotechnicznego.

W trakcie trwania I Kongresu Nauki Polskiej w 1951 zdefiniowano zadania gospodarki

wodnej. Zgodnie z przyjętą na kongresie definicją celem gospodarki wodnej było: „świadome

regulowanie bilansu wodnego przez uchwycenie i opanowanie jak największej ilości wód opadowych

i odprowadzenie ich do morza w taki sposób, aby przy minimum szkód zapewnid maksimum korzyści

dla komunikacji, energetyki, rolnictwa i leśnictwa, dla zaopatrzenia w wodę osiedli i przemysłu oraz

dla rybactwa, sportu i wypoczynku”.

W latach siedemdziesiątych profesor Julian Lambor przedstawił w następujący sposób

zadania gospodarki wodnej: „Zasadniczym celem i zadaniem gospodarki wodnej jest z jednej strony

dostarczenie każdemu obywatelowi i gospodarce narodowej dostatecznej ilości wody o odpowiedniej

jakości, a z drugiej strony, obrona kraju przed niebezpieczeostwem, jakie woda często niesie ze sobą

w postaci katastrofalnych ulew, powodzi, nadmiaru deszczu i wilgoci, erozji gleb itp.”

Wydany w latach dziewięddziesiątych przez UNESCO Międzynarodowy Słownik Hydrologiczny

za gospodarkę wodną uważa „planowy rozwój, rozprowadzenie i wykorzystanie zasobów wodnych”.

Według definicji z kooca XX wieku (H. Słota – Zarządzanie systemami gospodarki wodnej – IMGW,

1997) „gospodarka wodna to jeden z działów gospodarki narodowej i dyscyplina naukowa zajmująca

się racjonalnym z punktu widzenia określonych kryteriów (ekologicznych, społecznych

i gospodarczych) kształtowaniem i wykorzystaniem zasobów wód powierzchniowych i podziemnych”.

o W latach 80-tych wprowadzono pojęcie „zintegrowane zarządzanie zasobami wodnymi”,

który to typ zarządzania miał służyd realizacji wielu celów, uwzględniając interesy

wszystkich sektorów gospodarczych, społecznych oraz ochrony środowiska. Poniżej

podana jest jego definicja określona przez Global Water Partnership:

„Zintegrowane zarządzanie zasobami wodnymi jest to proces gospodarowania tymi zasobami

w pełnej koordynacji z różnorodnymi działaniami podejmowanymi w zakresie gospodarowania

zasobami naturalnymi, w celu maksymalizacji korzyści społecznych i gospodarczych przy pełnym

zachowaniu zasady trwałego (zrównoważonego) zachowania podtrzymujących życie ekosystemów”.

Gospodarowanie wodami

W 1993 roku, po Konferencji Narodów Zjednoczonych w 1992 w Rio De Janeiro, w raporcie

Agenda 21, rozdział 18 poświęcono „zastosowaniu zintegrowanych metod do rozwoju gospodarki

i użytkowania zasobów wodnych”. Określono tam, że realizacja zintegrowanej gospodarki wodnej

wymaga:

prowadzenia dynamicznego i wielosektorowego podejścia do gospodarki wodnej;

planowania racjonalnego użytkowania i ochrony wód;

3 Przewodnicząca Krajowej Rady Gospodarki Wodnej


14

projektowania i wdrażania programów inwestycyjnych, łączących w sposób harmonijny

efektywnośd ekonomiczną z powszechną akceptacją społeczną, szczególnie społeczności

lokalnych, które powinny mied możliwośd uczestniczenia w podejmowaniu decyzji w sprawach

ich dotyczących;

rozwijania i umacniania odpowiednich mechanizmów instytucjonalnych, prawnych i finansowych

w zakresie gospodarki wodnej, umożliwiających tej dziedzinie pełnienie roli katalizatora trwałego

rozwoju ekonomicznego i społecznego.

Powyższe wymagania wymuszają bezpośrednie powiązanie gospodarki wodnej z systemem

społeczno – gospodarczym. Powiązanie to dotyczy wszystkich etapów realizacji i eksploatacji

przedsięwzięd gospodarki wodnej – począwszy od ich planowania.

To powiązanie, ukierunkowane na równoważenie rozwoju, w którym istotną rolę odgrywa

ochrona zasobów środowiska – jako gwarancja i zapewnienie dostępu do nich przyszłych pokoleo

a także gwarancja równowagi środowiskowej i społeczno – gospodarczej Globu Ziemskiego,

spowodowało wprowadzenie szerszego zakresu i ścisłych powiązao działao w gospodarce wodnej.

Nazwano te działania gospodarowaniem wodami. Gospodarowanie wodami rozszerza pakiet działao,

ale także – co najważniejsze – wymusza integrację tych działao na bazie ekonomicznej analizy koszty

– korzyści z uwzględnieniem kryteriów społecznych, środowiskowych i gospodarczych.

Celami strategicznymi gospodarowania wodami są:

osiągnięcie i utrzymanie dobrego stanu wód i związanych z nimi ekosystemów,

zaspokojenie potrzeb ludności w wodę pitną i dla celów sanitarnych,

zaspokojenie społecznie i ekonomiczne uzasadnionych potrzeb wodnych gospodarki,

podniesienie skuteczności ochrony ludności i gospodarki w sytuacjach kryzysowych, a zwłaszcza

związanych z zagrożeniami naturalnymi – powodzią i suszą.

Cele operacyjne w gospodarowaniu uwzględniają następujące aspekty:

Potrzeby wodne

Utrzymanie i ochronę ekosystemów wodnych i od wody zależnych

Planowanie i zarządzanie przestrzenne na potrzeby rozwoju zagospodarowania przestrzennego

w relacji z ochroną i utrzymaniem właściwych warunków środowiska wodnego

Przeciwdziałanie przyczynom i skutkom zagrożeo naturalnych oraz awarii i katastrof

technologicznych

Podnoszenie efektywności ekonomicznej w odniesieniu do stosowanej analizy koszty – korzyści

oraz zwrotu kosztów za usługi wodne

Dostosowanie organizacji, struktury zarządzania i prawa do stawianych wymagao

Zapewnienie udziału społeczeostwa w podejmowaniu decyzji.

Zadania gospodarki wodnej w tym kontekście to:

1) zapewnienie odpowiedniej ilości i jakości wody dla ludności,

2) ochrona zasobów wodnych przed zanieczyszczeniem oraz niewłaściwą lub nadmierną

ich eksploatacją,

3) utrzymywanie lub poprawa stanu ekosystemów wodnych i od wody zależnych,

4) zabezpieczenie i ochrona przed powodzią oraz przed skutkami suszy,

5) zapewnienia wody na potrzeby rolnictwa oraz przemysłu,

6) zaspokojenia potrzeb związanych z turystyką, sportem oraz rekreacją wodną,

7) tworzenia warunków dla energetycznego, transportowego oraz rybackiego wykorzystania wód.


15

Zmiany w krajowej gospodarce wodnej wynikające z europejskiej polityki wodnej (wybrane

zagadnienia)

Jedną z istotnych barier na drodze do trwałego (zrównoważonego) rozwoju jest degradacja

zasobów wodnych. Jeśli jest ona połączona (tak jak w Polsce) z naturalną ich szczupłością – bariera ta

nabiera jeszcze większego znaczenia. Degradacja zasobów wodnych ma różne przyczyny, z których za

najważniejsze uznad należy:

nadmierny (ilościowo i jakościowo) dopływ do wód powierzchniowych oraz podziemnych

zanieczyszczeo i osadów komunalnych, rolniczych i przemysłowych prowadzący do silnego

zanieczyszczenia i degradacji biologicznej i hydromorfologicznej wód powierzchniowych oraz

do zanieczyszczenia wód podziemnych. Dzieje się to przez systematyczny wzrost poziomu

uszczelnienia powierzchni gruntu (zlewni) w procesie rozwoju (urbanizacji) bez

rekompensowania utraty naturalnej retencyjności glebowej;

przekształcenia dolin rzecznych i bagien (terenów podmokłych), prowadzące do niekorzystnych

zmian flory i fauny;

bariery legislacyjne i ekonomiczne, które uniemożliwiają zaangażowanie w kształtowanie

i ochronę zasobów wodnych odpowiednich środków.

Kraje Unii Europejskiej od wielu lat realizowały politykę, której częścią było systematyczne

zmierzanie do ustalenia ram polityki wodnej, a w konsekwencji do zapewnienia jej właściwego

miejsca w polityce rozwoju. Uwieoczeniem tej działalności było uchwalenie w dniu 23 października

2000 roku Ramowej Dyrektywy Wodnej, czyli Dyrektywy 2000/60/WE, zwanej dalej w skrócie RDW

lub Dyrektywą. Uwzględnia ona propozycje i opinie Komisji Europejskiej oraz komitetów:

Gospodarczo-Społecznego oraz ds. Regionów Unii Europejskiej. Wspólny dla krajów członkowskich

UE tekst Dyrektywy został zatwierdzony przez Komitet Porozumiewawczy. Ramowa Dyrektywa

Wodna UE zamknęła proces rozwoju polityki europejskiej dotyczącej wody. Historia tej polityki datuje

się od lat pięddziesiątych.

Kluczowe dyrektywy unijnej polityki wodnej

Ramy dla zintegrowanego gospodarowania wodami określają następujące dyrektywy:

Ramowa Dyrektywa Wodna (RDW), czyli Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego

i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie

polityki wodnej (Dz.U. L 327 z 22.12.2000, str. 1-73);

Dyrektywa 2006/118/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie

ochrony wód podziemnych przed zanieczyszczeniem i pogorszeniem ich stanu (Dz.U. L 372

z 27.12.2006, str. 19-31, zwana dyrektywą córką RDW);

Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007r.

w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim, zwana w skrócie dyrektywą

powodziową (Dz.U. L 288 z 6.11.2007, str. 27-34).

Ponadto, dołączyd do nich należy pakiet najważniejszych wymagao prawa unijnego, które mają

zastosowanie w przypadku oceny oddziaływania na środowisko, a zwłaszcza:

Dyrektywa 2001/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 czerwca 2001 r. w sprawie

oceny wpływu niektórych planów i programów na środowisko;

Dyrektywa Rady 85/337/EWG z dnia 27 czerwca 1985 roku w sprawie oceny skutków

wywieranych przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko naturalne;


16

oraz Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/35/WE z dnia 26 maja 2003 roku

przewidująca udział społeczeostwa w odniesieniu do sporządzania niektórych planów

i programów w zakresie środowiska oraz zmieniająca w odniesieniu do udziału społeczeostwa

i dostępu do wymiaru sprawiedliwości dyrektywy Rady 85/337/EWG i 96/61/WE.

Przeniesienie uregulowao europejskich na w krajowej gospodarce wodnej

Przeniesienie tych uregulowao odbywa się poprzez procedurę wdrażania w naszym kraju

wymagao dyrektyw europejskich. Formalna strona tej procedury i cele wdrażania są dosyd dobrze

opisane.

Na przykład, w przypadku Ramowej Dyrektywy Wodnej 2000/60/WE, celem działao krajowych

jest:

zapobieganie dalszej degradacji oraz ochrona i poprawa stanu zasobów wodnych;

promowanie zrównoważonego użytkowania wód, opartego na długoterminowej ochronie

zasobów wodnych;

dążenie do zwiększenia skuteczności ochrony i do poprawy środowiska wodnego między innymi

poprzez zastosowanie szczególnych środków zmierzających do stopniowej redukcji zrzutów,

emisji i uwolnieo substancji priorytetowych, a także do zaprzestania lub wyeliminowania

zrzutów, emisji i uwolnieo priorytetowych substancji niebezpiecznych;

zapewnienie stopniowego zmniejszania zanieczyszczenia wód podziemnych i zapobieganie

zanieczyszczaniu tych wód w przyszłości;

zmniejszanie skutków powodzi i susz.

Z kolei Dyrektywa 2007/60/WE w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim,

zwana dalej w skrócie Dyrektywą Powodziową, reguluje podstawy podejmowania decyzji dla

ograniczenia zagrożenia powodziowego oraz jego skutków. Dotyczy to ograniczenia istniejącego

zagrożenia poprzez interwencję w jego źródła i przyczyny a także poprzez ochronę przed nim oraz

dotyczy działao dla ograniczenia przyszłego wzrostu tego zagrożenie w warunkach intensywnego

rozwoju. Efektem tych działao ma byd plan zarządzania ryzykiem powodziowym w skali regionu,

dorzecza i kraju.

Tutaj ważna jest sama definicja zarządzania ryzykiem powodziowym – sprawa dla nas nowa

i często nie do kooca rozumiana. Zakłada się bowiem, że zarządzanie ryzykiem powodziowym ma na

celu redukcję wielkości powodzi (prawdopodobieostwa jej wystąpienia) i/lub jej skutków poprzez

rozwój programów zarządzania jednoczących następujące elementy systemu:

prewencję powodziową

bezpośrednią ochronę przed powodzią

przygotowanie ludzi bazujące na informacji o ryzyku powodziowym i o zasadach postępowania

w przypadku jej wystąpienia

systematyczny rozwój planów reagowania na wypadek powodzi

odbudowę po powodzi połączoną z wyciąganiem z niej wniosków na przyszłośd.

Problem realnego przeniesienia tych uregulowao do krajowej gospodarki wodnej pojawia się

na etapie wykonawczym: (a) na szczeblu zarządczym w odniesieniu do podziału kompetencji, (b) na

poziomie realizacyjnym w odniesieniu do planowania i uzasadniania rozwiązao obejmujących

wariantowe rozwiązania i integrujących działania łączące efekty. W najbardziej jaskrawy sposób

dotyczy następujących zagadnieo:


17

1) działao bazowych dla poprawy struktury odpływu wód powierzchniowych i podziemnych

w warunkach rozwoju tak, aby jednocześnie ograniczyd wzrost zagrożenia powodziowego

a także łagodzid skutki suszy;

2) umiejętności opisania i rozwiązania tych zagadnieo, a także instytucjonalnego powiązania ich

realizacji w różnych skalach przestrzennych – począwszy od skali zlewni (duży obszar)

a skooczywszy na niewielkim – liczonym w hektarach obszarze drenażowym;

3) powiązania i/lub jednoznacznego rozumienia, że w powyższym zakresie funkcjonalnośd

obszarów zurbanizowanych oraz wiejskich i rolnych, odgrywa taką samą istotna rolę chociaż

rozwiązania są różne.

Najprościej ujmując trudno nam zmienid przyzwyczajenia i tradycję tak, aby w praktyczny

sposób powiązad dotychczasową „dużą gospodarkę wodną” z gospodarką wodno – ściekową i rolną,

a tym samym określid kompetencje i dopuścid partnerów różnego rodzaju i na różnych szczeblach

systemu zarządzania do udziału w realnym procesie gospodarowania wodami.

Prewencja, czyli działania wyprzedzające na terenach zagrożonych powodzią, w efekcie

których możliwe jest ograniczenie szkód i strat powodziowych, głównie przez:

ograniczenie rozwoju zagospodarowania terenów zalewowych poprzez działania organizacyjno –

prawne (ograniczenie zabudowy, standardy konstrukcyjne obiektów lokalizowanych na tym

terenie, określony sposób wykorzystania przyziomu w obiektach, ubezpieczenia powodziowe,

itd.);

„uodpornienie” istniejącej zabudowy na terenach zalewowych na oddziaływanie powodzi,

najczęściej poprzez wzmocnienie jej konstrukcji;

dobre praktyki stosowane w warunkach rozwoju zabudowy zlewni (związanej zwłaszcza

z urbanizacja), których celem jest ograniczenie uszczelnienia gruntu w wyniku tej zabudowy

a tym samym zachowanie w maksymalnym stopniu naturalnego potencjału retencyjnego tego

terenu, lub działania na rzecz odbudowy traconej w warunkach rozwoju retencji;

dobre praktyki stosowane w rolnictwie, których celem jest ograniczenie erozji glebowej i spływu

zanieczyszczeo rolniczych do wód;

dobre praktyki w podnoszeniu lesistości i w planowaniu struktury zalesieo, które podnoszą

retencyjnośd terenu zagrożonego oraz ograniczają spływ powierzchniowy ze zlewni wyżej

położonej, a tym samym przeciwdziałają zjawiskom osuwania się gruntu;

ściśle wiąże się z regulacją stosunków wodnych dla poprawy bilansu wodnego, a tym samym

dla łagodzenia skutków suszy i dla ochrony ekosystemów wodnych pod względem ilościowym

i jakościowym.

Harmonizacja działao realizowanych w ramach RDW oraz Dyrektywy powodziowej

Podejście ukierunkowane na powyższe wskazania i rozumiane znacznie szerzej w zakresie

integracji działao jest jednym elementów inicjatyw wspólnych UE w zakresie koordynacji planowania

gospodarowania wodami oraz ochrony przed powodzią. Trudno sobie bowiem wyobrazid dwa

odrębne plany w skali regionalnej lub dorzecza, które nie są komplementarne w kategoriach polityki

wodnej, a zwłaszcza w sytuacji, gdy w każdym z nich występują wzajemnie sprzeczne lubwykluczające

się elementy kształtowania zasobów wodnych.

Harmonizacja działao na mocy obu dyrektyw wymaga weryfikacji naszego podejścia

doochrony przed powodzią w kontekście ochrony ekosystemów wodnych, ale także znacznego

poszerzenia zakresu działao, zwłaszcza prewencyjnych – odniesionych do regulacji stosunków

wodnych i ochrony struktury odpływu wód opadowych tak, aby działad w zlewni nawet w skali


18

niewielkiego drenażu, zapewniad niewiele różny od naturalnego dopływ wód opadowych do rzek

i ograniczad oddziaływanie powodzi rzecznej na tereny przybrzeżne. To trudne i wymagające zadania,

w których uczestniczyd muszą wszystkie organy i instytucje mające wpływ na gospodarkę wodna

i gospodarkę wodno – ściekową.

Miejsce gospodarki wodnej w programowaniu rozwoju kraju

Gospodarka wodna w działaniach administracji rządowej i samorządowej

Gospodarka wodna z jednej strony służy innym sektorom, z drugiej zaś warunkuje wykorzystanie

zasobów wodnych i rozwój społeczno-gospodarczy. W myśl ustawy o działach administracji rządowej

dział gospodarka wodna obejmuje sprawy:

kształtowania, ochrony i racjonalnego wykorzystywania zasobów wodnych,

utrzymania śródlądowych wód powierzchniowych, stanowiących własnośd Skarbu Paostwa wraz

z infrastrukturą techniczną związaną z tymi wodami, obejmującą budowle oraz urządzenia

wodne,

budowy, modernizacji oraz utrzymania śródlądowych dróg wodnych,

ochrony przeciwpowodziowej, w tym budowy, modernizacji oraz utrzymania urządzeo wodnych

zabezpieczających przed powodzią oraz koordynacji przedsięwzięd służących osłonie i ochronie

przeciwpowodziowej paostwa,

funkcjonowania paostwowej służby hydrologiczno – meteorologicznej i paostwowej służby

hydrogeologicznej, z wyłączeniem zagadnieo monitoringu jakości wód podziemnych,

współpracy międzynarodowej na wodach granicznych w zakresie zadao należących do działu.

Ministrem właściwym do spraw gospodarki wodnej jest Minister Środowiska.

Jednakże zadania gospodarki wodnej wynikające zarówno z przedstawianych w rozdziale 2.3.1

definicji „gospodarki wodnej” jak i formalnie z Prawa wodnego, z uwagi na ich zakres i znaczenie dla

gospodarki narodowej, znajdują również odzwierciedlenie w regulacjach dotyczących innych działów

administracji rządowej. Działami tymi są:

budownictwo, gospodarka przestrzenna i mieszkaniowa - w zakresie zagospodarowania

przestrzennego i rządowych programów rozwoju infrastruktury komunalnej,

rolnictwo – w zakresie rybactwa śródlądowego i morskiego,

rozwój wsi – w zakresie melioracji, zaopatrzenia wsi i rolnictwa w wodę oraz oczyszczania

ścieków,

rozwój regionalny – w zakresie opracowywania projektów narodowej strategii rozwoju

regionalnego, kontraktów wojewódzkich oraz koordynacji programów i wykorzystania funduszy

strukturalnych oraz Funduszu Spójności,

transport – w zakresie śródlądowych dróg wodnych, żeglugi śródlądowej, przewozu osób i rzeczy

środkami żeglugi śródlądowej,

środowisko – w zakresie ochrony i kształtowania środowiska oraz racjonalnego wykorzystywania

jego zasobów, gospodarki zasobami naturalnymi, kontroli przestrzegania wymagao ochrony

środowiska i badania stanu środowiska. Główny Inspektor Ochrony Środowiska podlega

Ministrowi Środowiska. Minister ten sprawuje również nadzór nad działalnością Narodowego

Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej,

sprawy wewnętrzne – w zakresie przeciwdziałania skutkom klęsk żywiołowych i innych

podobnych zdarzeo, nadzoru nad ratownictwem wodnym,


19

zdrowie – w zakresie ochrony zdrowia, warunków sanitarnych i nadzoru sanitarnego. Minister

właściwy do spraw zdrowia sprawuje nadzór nad Głównym Inspektorem Sanitarnym.

Struktura zarządzania gospodarką wodną i jej powiązania ze strukturą administracyjną i rządową

Prawo wodne określa zasady gospodarowania zasobami wodnymi, wprowadzając zarządzanie

zlewniowe jako podstawę funkcjonowania systemu zarządzania wodami. Dla realizacji tych zasad

wprowadzono podział paostwa na obszary dorzeczy i regiony wodne. W ustawie ustalono podział

kraju na dwa obszary dorzeczy:

obszar dorzecza Wisły, obejmujący oprócz dorzecza Wisły znajdującego się na terytorium

Rzeczypospolitej Polskiej, także znajdujące się na tym terytorium dorzecza Dniestru, Dunaju

(poprzez rzekę Wag), dorzecze Niemna, Słupi, Łupawy, Łeby, Redy oraz rzek wpadających

bezpośrednio do Zalewu Wiślanego, a także znajdujące się na tym terytorium dorzecza Świeżej

i Pregoły,

obszar dorzecza Odry, obejmujący oprócz dorzecza Odry znajdującego się na terytorium

Rzeczypospolitej Polskiej, także znajdujące się na tym terytorium dorzecza Łaby oraz Dunaju

(przez rzekę Morawę), a także dorzecza Regi, Parsęty, Wieprzy, Ücker i rzek wpadających

do Zalewu Szczecioskiego.

Dla realizacji zarządzania Ustawa powołuje strukturę instytucjonalną i przydziela poszczególnym

organom określone kompetencje. Struktura ta jest hierarchiczna

Minister właściwy ds. gospodarki wodnej

Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej

Dyrektorzy Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej

Nie wszystkie zadania dotyczące gospodarki wodnej zostały przypisane zlewniowej strukturze

zarządzania zasobami wodnymi (ministrowi właściwemu ds. gospodarki wodnej, Prezesowi KZGW

i dyrektorom RZGW). Częśd zadao, Prawo wodne powierza innym instytucjom, wojewodzie,

marszałkowi, staroście i organom jednostek samorządu terytorialnego. Ponadto częśd zadao

i kompetencji dotyczących gospodarki wodnej zostało przydzielonych innym organom poprzez zapisy

innych ustaw: Ustawy Prawo ochrony środowiska, Ustawy o Inspekcji ochrony środowiska

oraz Ustawy o Paostwowej inspekcji sanitarnej.

Zadania wojewody i starosty w systemie zarządzania zasobami wodnymi są oparte

na schemacie obowiązującym w całym systemie ochrony środowiska. Według Ustawy Prawo ochrony

środowiska wojewoda i starostowie są organami administracji ds. ochrony środowiska. Wydają oni

większośd decyzji administracyjnych dotyczących korzystania z zasobów środowiska. Ten system

został utrzymany także w Prawie wodnym, które tym organom przypisuje zadanie wydawania

zezwoleo, pozwoleo i innych decyzji przewidzianych w ustawach.

Wojewoda, starosta i wójt (burmistrz, prezydent miasta), zgodnie z Prawem wodnym,

są także odpowiedzialni za ochronę przed powodzią na swoim terenie. Ich zadania w tym zakresie

precyzuje bliżej inna ustawa, Ustawa o stanie klęski żywiołowej, która określa podstawy systemu

zarządzania kryzysowego,

Marszałek województwa jest natomiast odpowiedzialny za utrzymanie wód istotnych

dla rolnictwa, wraz z prowadzeniem inwestycji służących temu celowi (melioracje, urządzenia


20

ochrony gruntów rolnych przed powodzią i in.). Jednostki powołane przez Marszałków województw

do wypełniania zadao gospodarki wodnej w zakresie województw samorządowych z delegacją

do samorządu lokalnego, to wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeo wodnych.

Zagadnienia leżące u podstaw ograniczania zagrożenia powodziowego oraz łagodzenia skutków

suszy przez samorząd terytorialny i rolnictwo

Zmiany ustrojowe w kraju, członkowstwo Polski w Unii Europejskiej, a także przemiany

społeczno–gospodarcze i wyzwania rozwojowe, spowodowały i dalej są stymulatorem poszukiwania

racjonalnych i efektywnych rozwiązao w każdym sektorze gospodarki i administracji oraz wiązania

ich w ujęciu horyzontalnym tak, aby uzyskad jak najlepszy rezultat sumaryczny.

Dotyczy to także gospodarki wodnej, która z jednej strony jest gałęzią usługową dla wielu

branż, z drugiej zaś – warunkuje rozwój oraz decyduje o poziomie bezpieczeostwa w obliczu zagrożeo

naturalnych (powódź i susza), zwłaszcza w warunkach zachodzących przemian rozwojowych i zmian

klimatycznych.

Oznacza to, że działania szczegółowe muszą byd umiejętnie realizowane na różnych

poziomach zarządczych przez zróżnicowane podmioty i finansowane z odpowiednich źródeł tak,

aby można było integrowad i te działania i ich efekty zarówno na różnych szczeblach zarządzania jak

i w zakresie integracji powyższych celów podstawowych.

Jak już wspomniano w punkcie 2, klasycznym przykładem nowych wymagao jest w tej sytuacji

koniecznośd integracji gospodarki wodnej rozumianej jako kształtowanie i udostępnianie zasobów

z gospodarką wodno-ściekową odpowiedzialną za ich wykorzystanie. Problem jest znacznie bardziej

złożony, gdyż – obok zagadnieo gospodarki wodnej, dotyka wyraźnego definiowania kompetencji

na zróżnicowanych poziomach decyzyjnych, integracji rozwiązao w zróżnicowanych skalach

przestrzennych i w obszarach o odmiennym zagospodarowaniu – tradycyjnie przypisanych i różnym

resortom i różnym szczeblom zarządczym (administracja rządowa i samorządowa).

To rodzi określone problemy, a zagrożenia naturalne, których w ostatnich latach

nie szczędziła nam natura, przyspieszają koniecznośd podjęcia właściwych rozwiązao w sferze

zarządzania gospodarką wodną, w kontekście osiągnięcia jej celów poprzez realizację działao

szczegółowych i ich efektywne finansowanie.

Kontekst debaty o roli samorządu i rolnictwa w ograniczaniu zagrożenia powodziowego

i łagodzenia skutków suszy, najlepiej ująd w ramy dotychczasowego podejścia do gospodarowania

wodami i wymaganego – współczesnego, europejskiego podejścia do tych kwestii. Oba te podejścia

ujęto w poniższej tabeli.

Konieczna zmiana sposobu myślenia w tym zakresie jest najlepszym odniesieniem do pytao

zadanych w debacie – jak postrzegad podniesienie efektywności w zarządzaniu wodami w kontekście

ograniczenia zagrożenia powodziowego i łagodzenia skutków suszy, na bazie udziału w tym

zarządzaniu struktur samorządowych i rolnictwa.


21

Tabela 1. Różnice w podstawowych kwestiach w zakresie gospodarki wodnej – dotychczasowe i oczekiwane (niezbędne) podejście

Dotychczasowe podejście Oczekiwane podejście

Ścieki bytowe są uciążliwością

Powinny pozostad do dyspozycji po min.

Możliwym oczyszczeniu dla redukcji ich

szkodliwych własności

Ścieki bytowe są zasobem

Powinny byd przejęte, poddane efektywnemu

procesowi przetworzenia i oddane do wzbogacenia

gleby i zbiorów

Wody opadowe są uciążliwością

Odesład jak najdalej i jak najszybciej od obszaru

rozwoju

Wody opadowe są zasobem

Traktowad wody opadowe jak zaopatrzenie w

wodę obszaru, retencjonowad je i zasilad nimi

infiltracje dla wspomagania warstwy wodonośnej,

rzek i wegetacji

Budowad aby zaspokoid popyt na wodę

Jest niezbędne zapewnianie wzrostu

pojemności dyspozycyjnej zasobów w miarę

wzrostu popytu na wodę

Zarządzad popytem na wodę

Należy wziąd pod uwagę wszystkie opcje z

realnego zakresu koszty – korzyści przed

podjęciem decyzji o wzroście pojemności

dyspozycyjnej

Popyt na wodę jest kwestią jej ilości

O ilości wody potrzebnej, a za tym o

parametrach niezbędnej infrastruktury

decyduje suma jej odbiorców, a wody zużyte są

łączone w jeden system ich odprowadzania i

oczyszczania

Popyt na wodę jest wielorodzajowy

Urządzenia infrastrukturalne powinny byd

odrębne i zróżnicowane w zależności od

parametrów wody niezbędnej dla różnych

odbiorców: ilościowo, jakościowo (biologicznie,

fizycznie i chemicznie, poziomem

niezawodności

Jednokrotne użycie wody

Najbardziej rozpowszechnione podejście i

dostosowana do niego infrastruktura

dystrybucji wody oraz odbioru ścieków

Wielokrotne użycie wody i regeneracja wód

zużytych

Woda może byd użyta wielokrotnie, poprzez

kaskadowe podejście – od wysokiej do niskiej

potrzebnej jej jakości (użycie domowe, spłuczki

toaletowe) a także poprzez regenerację i

powtórne użycie

Szara infrastruktura

Do tej infrastruktury zalicza się obiekty

i urządzenia wykonane z materiałów

sztucznych (beton, metal, plastik,…)

Zielona infrastruktura

Infrastruktura zawierająca lub zbudowana z

materiałów naturalnych o określonej

pojemności wodnej (grunt, rośliny, rumosz

drzewny); obok funkcji podstawowych –

absorbuje i oczyszcza wody zużyte


22

Większe/scentralizowane - lepsze

Wielkie systemy, zwłaszcza oczyszczania

ścieków, są nisko efektywne w rozumieniu

ekonomicznym a także prowadza do alokacji

zasobów czyli do niekorzystnych przerzutów

wody w skali mniejszych zlewni

Mniejsze/zdecentralizowane- możliwe oraz

często pożądane

Małe systemy są efektywne i mogą byd

ekonomiczne, zwłaszcza w skali

konwencjonalnej dystrybucji/gęstej sieci

kolektorów

Ograniczona złożonośd

Niewielka liczba standardowych rozwiązao

(w Polsce we wszystkich kategoriach

gospodarki wodnej)

Dywersyfikacja rozwiązao

Rozwiązania zróżnicowane adresowane do

naturalnej mnogości skal przestrzennych –

zależnie od rodzaju i zasięgu skutecznych analiz

dla określonego gospodarowania wodą –

powierzchnie od liczonych w (ha) do

dziesiątków (km2

)

Skale analiz i działao odrębne

i „zamknięte”

Analizy i działania są prowadzone w

określonej skali – adekwatnej dla

rozwiązania danego pojedynczego

problemu

Integracja zróżnicowanych przestrzennie skal

Narzędzia i rozwiązania adresowane do

naturalnej mnogości skal przestrzennych –

zależnie od rodzaju i zasięgu skutecznych analiz

problemowych dla określenia gospodarowania

wodą – są to powierzchnie od liczonych w (ha)

do dziesiątków (km2

)

Integracja pozorna - nieefektywna

Centralistyczne (w jednym ręku) podejście

do realizacji działao dla rozwiązania różnych

problemów. W wyniku wewnętrznej

konkurencji i „dbałości o swoje” następuje

proces umacniania się sektorowego

podejścia a nie współpracy i wspomagania

Fizyczna i instytucjonalna integracja przez

planowanie

Realizacja zróżnicowanych zadao według

kompetencji przez różne podmioty sprzyja

współpracy poprzez koniecznośd jej planowania

„na styku”, wymusza także jednoznaczny zakres

kompetencji oraz określonych rozwiązao „na

styku”

Podstawowa bibliografia

1. Diagnoza gospodarki wodnej, praca zbiorowa pod red. E.Nachlik, Monografia PK, Kraków 2004

2. Dokumenty i Raporty polskie z zakresu wdrażania RDW w Polsce, 2004 - 2010

3. Dokumenty strategiczne, poradniki i wytyczne amerykaoskich agencji rządowych oraz stanowe

w zakresie harmonizacji rozwoju i ochrony przed powodzią, lata 1999 – 2006

4. Flood Control at Rivers and Streams, Federal Office for Water and Geology FOWG, Szwajcaria,

2001

5. Nachlik E., Wpływ europejskich uregulowao prawnych na rozwój ochrony przed powodzią

w Polsce, materiały Sympozjum Hydrotechnika, 2005

6. Narodowa Strategia Gospodarowania Wodami 2030, Projekt, Warszawa 2008

7. Polityka wodna kraju do 2030, Projekt, Warszawa 2010

8. Nachlik E., Zaleski J.: Zarządzanie gospodarką wodną – czekanie na Aleksandra Wielkiego, który

przetnie istniejący węzeł gordyjski, Gospodarka Wodna Nr 1/2010


23

dr inż. Marek Gromiec4, Niedobory wody związane z suszami - aspekty prawno-ekonomiczne i społeczno-gospodarcze

Wstęp

Zachodzące zmiany klimatu mogą powodowad między innymi zwiększone występowanie

intensywnych powodzi i susz. Prowadzi to zarówno do nadmiaru jak i niedoboru wody, o których

decyduje wysokośd opadu, będącego istotą zmienną hydrograficzną. Na cykl hydrograficzny wpływa

rosnąca antropopresja, która doprowadziła do wielu szkodliwych efektów kumulujących. Skutki

antropopresji zwiększone są przez ciągle rosnącą liczbę ludności . Dodatkowo, zwiększają się

potrzeby wodne znacznie szybciej niż wzrasta liczba ludności. Zwiększa się również proces

urbanizacji, następuje wylesienie, naruszenie ciągłości gleby, co powoduje wzrost spływów

powierzchniowych i erozję. Zmniejsza się możliwośd retencji, to jest możliwośd zatrzymania wody,

Wszystko to powoduje, że w wielu regionach zapotrzebowanie na wodę przekracza zasoby

wodne, na co wpływa też zanieczyszczenie wód. Istotną rolę w niedoborach wody odgrywają susze,

które mogą potęgowad się przez zmianę klimatu. Dlatego poniżej rozważano przede wszystkim

niedobory wody związane z suszą, w aspektach hydrologicznych i społeczno-ekonomicznych.

Problemem niedoborów wody i susz do dokumentach UE

Ważnym elementem polityki wodnej w paostwach Unii Europejskiej, stały się sposoby

rozwiązywania problemów niedoborów wody i możliwości zwiększenia efektywności zużycia wody

w różnych sektorach.

W powyższym zakresie istotnym jest, że Komisja Europejska przygotowuje, przed koocem

2012 roku, komunikat w którym dokona oceny dotychczasowej polityki wodnej, co jest m.in.

związanej ze stosunkowo słabym uwzględnianiem wpływu zmian klimatycznych przez użytkowników

zasobów wodnych.

Do głównych użytkowników zasobów wodnych należą między innymi takie sektory jak:

gospodarka komunalna, energetyka, przemysł i rolnictwo. W przyszłości należy spodziewad się

wzrostu zapotrzebowania na wodę w rolnictwie z uwagi na rosnącą presje na zasoby wodne związane

z suszami, jak też z popytem na rośliny energetyczne. W ostatnich kilkudziesięciu latach, susze

i niedobory wody zwiększały się pod względem liczby i intensywności w wielu paostwach UE. Dlatego

w komunikacie nt. Niedoborów Wody i Suszy, przyjętym w lipcu 2001 roku, Komisja Europejska

określiła zestaw strategii, które winny byd przyjęte na poziomach paostw i regionów. Niedobory

wody na danym obszarze określone zostały jako „niewystarczające zasoby wody aby zaspokoid

długoterminowe średnie zapotrzebowanie na wodę”. Niedobory wody odnoszą się zatem

do długoterminowego niezbilansowana ilości wody, łączącego niski poziom zapotrzebowania

na wodę przekraczającym pojemnośd systemu naturalnego. Celem wskazanej strategii jest

wprowadzenie takiej realizacji gospodarki wodnej, która będzie oparta o efektywne i oszczędne

gospodarowanie wodą, poprzez poprawę sterowania zapotrzebowania na wodę. Za podstawową

opcję strategiczną uznano ustalenie właściwej cenny za wodę. Problem ceny za wodę znajduje

odzwierciedlenie w innym ważnym dokumencie – Ramowej Dyrektywie Wodnej (RDW).

RDW przyjęta przez Parlament Europejski i Radę EU w dniu 22 października 2000 roku,

została oparta o założenie, że wskazane jest zastosowanie instrumentów ekonomicznych związanych

z programami działao. Dyrektywa ustanowiła podstawy finansowania oparte na zasadzie

4 Krajowa Rada Gospodarki Wodnej, Wyższa Szkoła Ekologii i Zarządzania w Warszawie


24

„zanieczyszczający płaci” oraz na zasadzie „zwrotu kosztów za usługi wodne”, włączając w to koszty

środowiskowe i zasobowe.

W tym zakresie dyrektywa wymaga, żeby do kooca 2010 roku wprowadzone zostały

w paostwach członkowskich UE, systemy opłat za wodę, które dostarczą użytkownikowi bodźców,

aby zasoby wodne były wykorzystywane efektywnie. Przy realizacji zasady „zwrot kosztów usług

wodnych” winien byd zapewniony odpowiedni układ wniesiony przez różnych użytkowników,

podzielonych przynajmniej na trzy kategorie: gospodarka komunalna, przemysł i rolnictwo. Powyższy

system finansowania gospodarki wodnej w Polsce nie powstał, mimo już przekroczenia terminu

wymaganego przez RDW.

Warto dodad, że w dniu 14 września 2011 roku w Warszawie odbyła się konferencja

pt. „Opłaty za wodę w rolnictwie: n a drodze do sprawiedliwej i efektywnej polityki w Europie”,

zorganizowana przez UE w ramach prezydenci RP. Sprawa realizacji zasady „zwrotu kosztów za usługi

wodne”, a szczególnie ustalenia cen wody rolnictwie w Polsce, winna byd, przed wprowadzeniem,

wnikliwie przeanalizowana.

Międzynarodowe prawo zasobów wodnych oraz polskie Prawo wodne a susze

Kompleksowy kodeks międzynarodowego prawa wodnego, przyjęty przez konfederację

Stowarzyszenia Prawa Wodnego w dniu 21 sierpnia 2004 roku w Berlinie, odniósł się również

do zagadnienia suszy.

W art. 35 kodeksu stwierdzono, że współpraca między paostwami dla zapobiegania, kontroli

lub łagodzenia suszy powinna miedzy innymi obejmowad:

zintegrowana strategie z fizycznymi biologicznymi i społeczno- ekonomicznymi aspektami suszy,

zintegrowaną strategie łagodzenia susz i przechodzenia do zintegrowanego użytkowania wód,

wprowadzenie lub wzmocnienie niezbędnego ustawodawstwa i instytucji właściwych

do osiągnięcia celów,

zapewnienie odpowiednich funduszy dla osiągnięcia celów, zgodnie z istniejącymi warunkami

i możliwościami.

W polskim Prawie wodnym ( Ustawa z dnia 18 lipca 2001 roku ze zm.) zagadnienia dotyczące

suszy ujęto w dziale poświęconym głównie w ochronie przed powodzią. Zamieszczone zapisy

w Prawie wodnym są zbyt ogólne i niewystarczające dla skutecznej ochrony przed skutkami suszy.

Konieczne jest nowe opracowanie prawne problemu susz w Polsce, ponieważ niewątpliwe istnieje

zagrożenie nie tylko związane z powodziami ale również z suszami.

Susze i ich skutki

Susze stanowią zjawiska klimatyczne występujące powszechnie, są też pewną anomalią

klimatyczną związaną z długim utrzymywaniem się pogody bezdeszczowej. Powszechnie przyjmuje

się, że susze oznaczające niedobory wody lub braki wody, powodują szkody w środowisku

i gospodarcze, jak też uciążliwości i zagrożenia dla ludności. Brak jest powszechnie przyjętej definicji

suszy. Profesor D.H. Maideman, w książce „Handbook of Hydrology”, wydanej przez wydawnictwo

McGraw Hill w Nowym Jorku, wyróżnił następujące rodzaje susz:

susza meteorologiczna – okres trwający od miesięcy do lat, w którym dopływ wilgoci do danego

obszaru spada poniżej stanu normalnej wilgoci w danych warunkach klimatycznych;

susza rolnicza – okres, w którym wilgotnośd gleby jest niedostateczna do zaspokojenia potrzeb

wodnych roślin lub występuje deficyt wody dla inwentarza i prowadzenia normalnej gospodarki

w rolnictwie;


25

susza hydrologiczna – okres, gdy przepływy w rzekach spadają poniżej granicy średniego,

a gdyprzedłuża się susza meteorologiczna to następuje znaczne obniżenie się wód podziemnych.

susza gospodarcza – będąca skutkiem procesów ekonomicznych w obszarach działalności

człowieka dotkniętego suszą.

Z powyższego wynika, że susza meteorologiczna może byd impulsem do rozwoju suszy

hydrologicznej. Przedłużający się niedostatek opadów prowadzi do suszy glebowej, a niedostatek

wilgoci gleby powoduje straty gospodarcze, szczególnie w rolnictwie.

Należy podkreślid, że susze powodują nie tylko straty ekonomiczne, ale również społeczne

i środowiskowe. Gospodarcze konsekwencje susz obejmują nie tylko rolnictwo, ale również inne

sektory, m.in. gospodarkę komunalną, energetykę wodną, budownictwo przemysł, żeglugę. Susze

i niedobory wody wpływają na różne sfery życia człowieka. Szczególnie dotkliwe są dla człowieka

trudności związane z zaopatrzeniem w wodę, zwiększonym zapotrzebowaniem na energię, z uwagi

na ciągłą pracę urządzeo. Susze sprzyjają pożarom, szczególnie lasów. Ważnym aspektem jest,

żesusze swoim zasięgiem, mogą obejmowad kontynenty, regiony (obejmujące kilka zlewni), jak też

obszary pojedynczych zlewni.

Zakres możliwych rozwiązao

Badania i analizy występowania niedoborów wody i suszy w Polsce wskazują na pewną

intensyfikację tych zjawisk z upływem czasu. Dlatego prognozy przyszłego zapotrzebowania na wodę

społeczeostwa i gospodarki, w tym rolnictwa, winny uwzględniad możliwe deficyty związane

zeskutkami suszy. Należy podjąd szereg działao ochrony przed suszą, szczególnie o charakterze

zapobiegawczym.

Istniejące zapisy krajowego Prawa wodnego nie jest wystarczające dla zapobiegania

i łagodzenia skutków niedoborów wody i suszy. Należy uzupełnid zapisy Prawa wodnego

o rozbudowaną częśd dotyczącą suszy i przygotowad rozporządzenia wykonawcze.

Gospodarowanie wodą, w tym ochrona przed sytuacjami nadzwyczajnymi związanymi

z powodziami i suszami, wymagają opracowania systemu finansowania zgodnego z polityką wodną

UE, wyrażoną w RDW. Należy przeanalizowad możliwości objęcia taryfami opłat za wodę również

rolnictwa.

Opcje rozwiązao, według komunikatu nt. „Niedoborów Wody i Susz” obejmują:

ustalenie odpowiedniej ceny dla wody.

bardziej efektywna alokacja środków na rozwiązywanie problemów wodnych,

realizacja budowy dodatkowej infrastruktury wodnej,

wprowadzenie efektywnych technologii praktyk wodnych,

podnoszenie świadomości wodnej w społeczeostwie,

zwiększenie wiedzy na temat niedoborów wody i susz oraz zbierania danych w tym

zakresie, szczególnie o charakterze społecznym i gospodarczym.

W zakresie rolnictwa, wydaje się celowe podjęcie szeregu działao związanych

z ograniczeniem przyszłych zagrożeo związanych z niedoborem wody i suszami, w szczególności:

opracowanie strategii dotyczącej gospodarowania wodą w rolnictwie, uwzględniającej m.in.

scenariusze zmian klimatu,

dokonanie oceny potrzeb nawodnieo upraw polowych, sadowniczych i roślin przemysłowych,

w zależności od powyższych scenariuszy.

dokonanie oceny wpływu wzrostu biomasy, związanej z produkcją energii odnawialnej,

na stosunki wodne,


26

prowadzenie prac nad odmianami roślin uprawnych odpornych na stres wodny i o niższych

wymaganiach wodnych oraz nad ich wprowadzeniem w praktykę,

propagowanie efektywnych metod nawodnieo i technik wodo-oszczędnych.

Podsumowanie

Zmiany klimatu i zasoby wodne są od siebie wzajemnie zależne, jednak wpływ klimatu

na zjawiska ekstremalne, takie jak powodzie i susze, jest bardzo złożony, tym bardziej, że związany

jest z wpływami antropopresji. W Polsce, doświadczyliśmy ekstremalne powodzie, które

spowodowały niezwykle wysokie straty materialne i śmierd ludzi. Powodzie trwają jednak znacznie

krócej niż susze. Polska to również kraj o stosunkowo szczupłych zasobach wodnych. W przypadku

pojawienia się długotrwałej suszy, deficyty wody będą występowad w dłuższym okresie czasu i mied

znaczące skutki materialne.

Wpływy suszy mogą dotknąd nie tylko rolnictwo i hodowlę, ale również zaopatrzenie w wodę

ludności, przemysł, budownictwo, energetykę, transport i leśnictwo. Zwiększy się zagrożenie

ekosystemów, szczególnie od wody zależnych, jak też wzrosną problemy związane z jakością wody.

Konieczne wydaje się za tym zwiększenie możliwości ochrony przed suszami, w tym możliwości

adaptacyjnych, jak też przygotowanie się na możliwośd wystąpienia zjawiska suszy. Pewne kierunki

działao wskazano powyżej, tym bardziej, że w Polsce niedobory wody pojawiły się już w północno-

wschodniej i środkowej Wielkopolsce oraz Kujawach.

Szczególnie istotna wydaje się przy tym budowa nowych zbiorników oraz rozwój malej

retencji, aby przechwytywad i magazynowad wody deszczowe. Singapur magazynuje

i zagospodarowuje już każdą kroplę wody deszczowej.

W przypadku objęcia suszą dużych regionów, w tym zlewni międzynarodowych, konieczna

jest współpraca międzynarodowa. Należy również współpracowad, z wybranymi paostwami,

w zakresie wodno-oszczędnych technik i technologii, w tym efektywnych technik nawodnieo.


27

prof. dr hab. Edmund Kaca5, prof. dr hab. Waldemar Mioduszewski6

Woda w rolnictwie

Polska ma stosunkowo niewielkie zasoby wodne, ale wystarczające dla zaspokojenia potrzeb

wszystkich konsumentów pod warunkiem racjonalnego gospodarowania tymi zasobami. Szczególnie

istotnym elementem gospodarki wodnej, podkreślanym również w Ramowej Dyrektywie Wodnej jest

ustanowienie prawidłowych zasad prawno-finansowych i technologicznych dla podejmowania

działao dla ochrony jakości wody i ograniczania jej marnotrawstwa. Z uwagi na dużą zmiennośd

czasową i przestrzenną zasobów wodnych oraz przewidywane globalne zmiany klimatu jednym

z ważniejszych zadao gospodarki wodnej w Polsce jest zwiększenia pojemności retencyjnych zlewni

przy wykorzystaniu zarówno metod technicznych jak i nietechnicznych. Zadanie to może byd

realizowane głównie na obszarach wiejskich i leśnych. Zwiększenie retencji zlewni rzecznej skutkuje

zarówno ograniczeniem zagrożeo powodziowych jak i zmniejszeniem niekorzystnych skutków suszy.

Zasoby wodne powstają na terenach wiejskich i leśnych, które zajmują ponad 90%

powierzchni kraju. Uprawy rolne realizowane na około 60% powierzchni kraju są największym

konsumentem wody, w tym głównie rolnictwo nie nawadniane opierające się na wykorzystywaniu

wód opadowych. Ocenia się, że ponad 50% sumy opadów rocznych jest zużywana przez rośliny

uprawowe w procesie ewapotranspiracji. Rolnictwo stwarza również zagrożenia dla jakości wód

podziemnych i powierzchniowych. Uważa się, że co najmniej 30% ładunku azotanów

doprowadzanych do Morza Bałtyckiego pochodzi z działalności rolniczej. Biorąc powyższe pod uwagę

oraz fakt, że prawie 60% powierzchni kraju znajduje się pod uprawami rolniczymi należy uznad

rolnictwo za element decydujący o stanie zasobów wodnych kraju.

Infrastruktura wodno-melioracyjna jest bardzo bogata. Ponad 30% powierzchni gruntów

rolnych (18% powierzchni kraju) wyposażona jest w różnego typu techniczne urządzenia wykonane

dla potrzeb regulacji uwilgotnienia gleb. W skład systemów melioracyjnych wchodzi ponad 60 tys. km

rzek uregulowanych i nieuregulowanych (tab.1). Są to tzw. melioracje podstawowe-istotne dla

regulacji stosunków wodnych w rolnictwie, w stosunku do których obowiązki właściciela pełni

Marszałek województwa. Systemy melioracyjne to również ponad 250 tys. km rowów i kanałów

będących w użytkowaniu właścicieli gospodarstw rolnych(melioracje szczegółowe). Stan utrzymania

infrastruktury technicznej jest niewystarczający(tab. 1 i 2). Widoczny jest proces degradacji urządzeo

i obiektów powodujący, że w okresach suszy lub powodzi urządzenia te nie spełniają swoich funkcji.

Przyczyną takiego stanu rzeczy jest brak środków finansowych, ale również niedocenianie przez

właścicieli potrzeby utrzymania urządzeo w sprawności technicznej. Spotykane są coraz częściej

przypadki występowania znacznych ograniczeo w zakresie konserwacji cieków z uwagi na ochronę

walorów przyrodniczych tych cieków oraz siedlisk znajdujących się w otoczeniu terenów rolnych.

Niezbędne jest podjęcie działao dla ograniczenia procesu degradacji urządzeo wodno-melioracyjnych

na terenach rolnych i utrzymania ich w pełnej sprawności technicznej przy jednoczesnym

uwzględnianiu potrzeb środowiska przyrodniczego i zapewnieniu biologicznej różnorodności

obszarów wiejskich.

5 Dyrektor Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

6 Instytut Technologiczno-Przyrodniczy


28

Tabela 1. Stan techniczny urządzeo melioracji szczegółowych

Urządzenia melioracji wodnych

szczegółowych

Stan ewidencyjny

w tym urządzenia:

do odbudowy

lub modernizacji

utrzymywane, stan

zadawalający

mln ha % %

Grunty orne 4,6 18 49

Trwałe użytki zielone 1,8 32 33

Stan na 31.12. 2009

Tabela 2. Stan techniczny urządzeo melioracji podstawowych

Urządzenia melioracji wodnych

podstawowych oraz regulacji wód

Stan ewidencyjny

w tym urządzenia:

do odbudowy lub

modernizacji

Utrzymywane, stan

zadawalający

Jedn. miary % %

Rzeki nieuregulowane 24,2 tys. km 0 15

Rzeki uregulowane 40,4 tys. km 35 35

Zbiorniki retencyjne rolnicze 270 mln m3 13 83

Wały przeciwpowodziowe 8,5 tys. km 41 74

Stacje pomp melioracyjnych 585 szt 32 95

Stan na 31.12. 2009

Pobór wody do nawodnieo rolniczych, w chwili obecnej jest niewielki (rys.1), dużo mniejszy niż

w krajach europejskich o podobnych warunkach klimatycznych. Ponadto są to głównie wodochłonne

nawodnienia tzw. podsiąkowe stosowane na użytkach zielonych w dolinach rzek Wszelkie analizy

wykazują, że powierzchnia nawadniana, głównie przy stosowaniu wodo oszczędnych nawodnieo

mechanicznych, będzie stale wzrastad, szczególnie nawodnienia warzyw i upraw sadowniczych

oraz wysokowydajnych roślin polowych i energetycznych. Nawodnienia stanowią jeden

z ważniejszych elementów zapewniających wzrost konkurencyjności polskiego rolnictwa. Zmniejszad

się będzie areał nawodnieo podsiąkowych m.in. w wyniku wycofywania się rolnictwa z trudnych

terenów. Natomiast będzie wzrastad rola tych nawodnieo jako czynnika ograniczającego degradację

cennych przyrodniczo odwodnionych mokradeł.


29

Rys. 1. Charakterystyka nawodnieo użytków rolnych: a) liczba nawadnianych obiektów, b) powierzchnia nawodnieo *tys. ha+, c) zużycie wody do nawodnieo *mln m

3]

opr. na podstawie danych GUS Ochrona Środowiska, lata 2006 – 2010)

Ramowa Dyrektywa Wodna zobowiązuje Polskę do wdrożenia zasady „zwrot kosztów usług

wodnych” przy zachowaniu zasady „zanieczyszczający płaci”. Wdrożenie tych zasad w rolnictwie jest

bardzo trudne. Wynika to z przestrzennego charakteru rolnictwa jak i bardzo zróżnicowanych metod,

terminów i celów poboru wody, oraz trudności w organizacji sieci monitoringu. Niezbędna jest

szczegółowa analiza możliwości i celowości pobierania opłat za pobór wody i jej zanieczyszczanie

na obszarach wiejskich. Należy przyjąd założenie, że koniecznośd ponoszenia kosztów na rzecz

gospodarki wodnej nie wynika jedynie z potrzeb ekonomicznych, ale stanowi czynnik mobilizujący

do graniczenia marnotrawstwa wody i ochrony zasobów wodnych.

Wydaje się niezbędnym szersze uwzględnienie problematyki wodnej na obszarach wiejskich

we Wspólnej Polityce Rolnej oraz wprowadzenie do Programów Rolno-Środowiskowych działao

stymulujących ochronę zasobów wodnych, zarówno ich jakości jak i ilości.

Prowadzone badania i analizy wykazują, że polskie rolnictwo nie generuje szczególnie dużych

zagrożeo dla jakości wód. Zmniejsza się ilośd stosowanych nawozów i środków ochrony roślin. Rolnicy

stosują coraz precyzyjniejsze metody nawożenia i ochrony roślin. Większe zagrożenie wynika z braku

oczyszczalni wiejskich i w pojedynczych gospodarstwach rolnych. Wysiłki organizacyjne i finansowe

powinny byd kierowane na gospodarkę komunalną na wsi oraz na prawidłowe urządzanie obejśd

gospodarstw rolnych, w tym składowanie nawozów organicznych. Tym nie mniej niezbędna jest

pełna realizacja i wdrożenie Dyrektywy Azotanowej UE. Wdrożenie to jednak nie może byd

czynnikiem ograniczającym i podrażającym produkcję rolną oraz zmniejszającym konkurencyjnośd

polskiego rolnictwa. Celowe jest rozpatrzenie zasadności ewentualnego przyjęcia założenia, że cały

terytorium Polski jest obszarem wrażliwym na zanieczyszczenia azotanami i uzgodnienie z Komisją

Europejską zakresu, metod i terminów wprowadzania działao dla ograniczenia zagrożeo wód

ze strony rolnictwa.

Polskie rolnictwo jest często postrzegane, poza granicami kraju, jako główny dostawca

związków biogennych zanieczyszczających wody powierzchniowe i podziemne, a szczególnie

przyczyniające się do eutrofizacji Morza Bałtyckiego. Nie jest to uzasadniony pogląd. Wynika on m.in.

z braku dobrych, angielskojęzycznych opracowao oraz małej aktywności polskich specjalistów

c) b) a)


30

na arenie międzynarodowej. Np., szereg międzynarodowych projektów o tematyce związanej z oceną

zanieczyszczeo Morza Bałtyckiego jest prowadzona bez udziału Polski. Polska nie bierze również

udziału w pracach Międzynarodowej Komisji Nawodnieo i Odwodnieo (ICID) z uwagi na brak środków

finansowych(3500 USD rocznie), ograniczając tym samym możliwośd dokumentowania swojego

stanowiska na arenie międzynarodowej oraz utrudniając dostęp do poznania najnowszych trendów

w gospodarce wodnej na obszarach wiejskich.

Duże obawy budzi stan kadry technicznej specjalizującej się w gospodarce wodnej

naobszarach wiejskich. Wyraźnie odczuwa się brak specjalistów z odpowiednimi uprawnieniami

budowlanymi i projektowymi. Duże braki kadrowe odczuwane są zarówno w administracji

samorządowej(wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeo wodnych) jak i w biurach projektowych.

Uczelnie wyższe ograniczyły studia w zakresie budownictwa wodno-melioracyjnego oraz nawodnieo

i odwodnieo(melioracji) kierując się raczej ku problematyce przyrodniczej. Problemy w uzyskiwaniu

uprawnieo budowlanych i projektowych w zakresie hydrotechniki i melioracji są bardzo często

przyczyną unikania studiów na wydziałach kształcących w tej dyscyplinie. Niezbędne jest podjęcie

działao dla zahamowania niekorzystnego trendu w celu zapewnienia odpowiednich kadr niezbędnych

dla rozwoju i utrzymania systemów wodnych i melioracyjnych.

Problematyka ochrony i użytkowania zasobów wodnych na obszarach wiejskich nie znajduje

swego właściwego miejsca w dokumentach planistycznych, w tym w planach gospodarowania wodą

opracowywanych przez Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej. W lokalnych planach zagospodarowania

przestrzennego w niewielkim stopniu uwzględnia się potrzebę retencjonowania wody

dlaograniczania niekorzystnych skutków susz, jak również nie rozpatruje się potrzeb kompleksowej

ochrony przed powodzią i lokalnymi podtopieniami. Zagadnienia te powinny byd ujęte w programie

rozwoju melioracji i retencji oraz skoordynowane z pracami nad wdrożeniem Dyrektywy

Powodziowej Unii Europejskiej. Niezbędne jest szczegółowe uwzględnianie problematyki wodnej

w lokalnych planach zagospodarowania przestrzennego. Dotyczy to m.in. stymulacji działao

dla tworzenia w przestrzeni rolniczej oraz na terenach urbanizowanych enklaw umożliwiających

retencjonowanie wód opadowych.

Ograniczenie marnotrawstwa wody i jej oszczędne użytkowanie jest doceniane na całym

świecie, lecz w różnym stopniu realizowane. Uważa się, że należy dążyd do wzrostu produkcji rolnej

bez zwiększania poboru wód do nawodnieo. W Polsce z uwagi na niewielki pobór wody

do nawodnieo jest to zagadnienie w rolnictwie obecnie mało doceniane. Wzrasta jednak

świadomośd, że oszczędnośd wody jest niezbędna. Przewidywany rozwój nawodnieo musi opierad się

na wodo oszczędnych technologiach. Istotne znaczenie posiada rozpoznanie możliwości powtórnego

użycia wody. Stąd też koniecznośd intensyfikacji badao w tym zakresie i tworzenie podstaw prawno

organizacyjnych pozwalających na wdrażanie tych postulatów.

Współczesne wymagania nowoczesnego (precyzyjnego) rolnictwa, ochrony środowiska

i zmian klimatu wskazują na koniecznośd technicznej modernizacji istniejących systemów i urządzeo

melioracyjnych oraz poprawy organizacji ich obsługi i utrzymania. Należy poprawid organizację

gospodarowania wodą i nadzór nad tym gospodarowaniem, poprawid stan wiedzy i umiejętności

podmiotów gospodarujących wodą oraz zwiększyd środki finansowe na utrzymanie urządzeo

melioracji wodnych i budowę nowych. Modernizacja systemów melioracyjnych powinna uwzględniad

dotychczasowe doświadczenia, jak i prognozy warunków, w jakich będą one funkcjonowad.

Modernizacja powinna uwzględniad zarówno postęp techniczny, uwarunkowania ekonomiczne,

system zarządzania oraz wymagania ochrony środowiska.


31

Szczegółowego rozpatrzenia wymagają zapisy Prawa Wodnego odnośnie zarządzania

zasobami wodnymi i odpowiedzialności za prawidłowe użytkowanie tych zasobów. Konieczne jest

oddzielenie zadao planistycznych i kontrolnych od zadao użytkowania i utrzymania wód. Minister

Rolnictwa powinien posiadad większe uprawnienia w zakresie planowania gospodarki wodnej na

terenach wiejskich i w uzgodnieniu z Ministrem Środowiska uprawnienia w zakresie bilansowania

zasobów wodnych w małych zlewniach.

Realizacja polityki wodnej Unii Europejskiej przedstawionej w Ramowej Dyrektywie Wodnej

i związanych z nią szczegółowych dyrektywach powinna znaleźd swe odzwierciedlenie nie tylko

w pracach Krajowego i regionalnych zarządach gospodarki wodnej, ale również w pracach

Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz marszałków województw reprezentowanych przez

wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeo wodnych. Celowe jest rozpatrzenie możliwych koncepcji

rozszerzających zakres działao MRiRW w obszarze gospodarki wodnej na terenach wiejskich

w kierunku kompleksowego gospodarowania zasobami wodnymi w małych zlewniach rolniczych.

Problematyka gospodarowania wodą w obszarach wiejskich powinna znaleźd się w krajowych

programach w zakresie WPR, opracowywanych na lata 2014–2020.

Gospodarowanie wodą powinno mied charakter systemowy i odbywad się w granicach zlewni

hydrologicznej. Większa odpowiedzialnośd za zorganizowanie systemu gospodarowania wodą oraz za

nadzór i kontrolę nad tym gospodarowaniem powinna spoczywad na organach samorządu

terytorialnego, w szczególności porozumieo międzygminnych i związków międzygminnych.


32

prof. dr hab. inż. Edward Pierzgalski 7, Gospodarowanie wodą w obszarach leśnych

Specyfika obiegu wody w lasach

Duże zdolności retencyjne ekosystemów leśnych są główną cechą różniącą obieg wody

w obszarach leśnych w porównaniu do terenów rolniczych. Intercepcja, retencja ściółki leśnej

oraz stosunkowo duża przepuszczalnośd gleb leśnych umożliwiają zatrzymanie części opadu i zamianę

spływów powierzchniowych na odpływ gruntowy. Dzięki temu las zwiększa zasoby wód podziemnych

i jednocześnie wpływa na zmniejszanie i przesuwanie w czasie fal wezbraniowych w rzekach

ograniczając zagrożenie powodziowe. Nieco inne jest oddziaływanie lasu na obieg wody w terenach

nizinnych w porównaniu z lasami górskimi, które oprócz łagodzenia fal wezbraniowych, bardzo

dobrze chronią glebę przed erozją. Jako ważną rolę lasu uznaje się również zasilanie cieków wodnych

poprzez dopływ podziemny w okresach susz klimatycznych. Przepływy wody w ciekach

wypływających z obszarów leśnych są wówczas znacznie większe od przepływów w ciekach płynących

przez zlewnie rolnicze(Tyszka J. 2008). Wraz ze wzrostem zanieczyszczenia środowiska coraz bardziej

znacząca jest rola obszarów leśnych w kształtowaniu jakości wody.

Ze względu na fakt, ze lasy zajmują prawie 30% powierzchni Polski, ważna jest ich i rola

w kształtowaniu zasobów wodnych kraju, a także wpływ na łagodzenie ekstremalnych zjawisk

hydrologicznych w postaci fal wezbraniowych i niżówek. Należy jednak podkreślid, że funkcje

te zależą od rozmieszczenia obszarów leśnych w zlewni, a także w dużej mierze od stanu lasu.

Warunki wodne należą bowiem do głównych czynników decydujących o stabilnym rozwoju

drzewostanów. Główne źródło zasilania w Polsce w wodę, jakim są opady atmosferyczne,

charakteryzuje się dużą zmiennością czasową, zarówno w ciągu roku, jak i w okresach wieloletnich.

Zmiany warunków wodnych mogą więc występowad jako cykliczne oraz kierunkowe prowadzące np.

do przesuszenia, lub zabagnienia terenu. Stabilny rozwój ekosystemów leśnych możliwy jest jedynie

przy relatywnie małych zmianach warunków wodnych, a zagrożeniem dla lasu są zmiany

przekraczające zdolnośd tolerancji drzew na brak lub nadmiar wody.

Ocena warunków wodnych w lasach

W celu identyfikacji głównych problemów wodnych w lasach wykonano w 2009 roku

w Instytucie Badawczym Leśnictwa badania ankietowe (Pierzgalski i in., 2009). Ankietyzowano dwie

grupy nadleśnictw:

nadleśnictwa w centralnej części Polski zlokalizowane na obszarach o największych potrzebach

retencyjnych (nadleśnictwa z Regionalnych Dyrekcji Lasów Paostwowych z Łodzi, Warszawy, Piły,

Poznania, Torunia oraz kilka nadleśnictw w RDLP Radom),

nadleśnictwa w południowej części Polski z przewagą lasów górskich (nadleśnictwa z RDLP

Wrocław, Kraków, Katowice i Krosno).

Z uzyskanych informacji wynika, że we wszystkich nadleśnictwach lasów nizinnych występują

objawy braku wody. W ponad połowie ankietowanych nadleśnictw (53%) wykazywano, że braki wody

są trwałym zjawiskiem, a w pozostałych okresowym (47%). W większości nadleśnictw stwierdzano

pojawiający się trend systematycznego zmniejszania się zasobów wodnych, a za główną przyczynę

wskazuje się czynniki naturalne (zmniejszenie opadów, ocieplenie zim i wzrost temperatury). Brak

7 Instytut Badawczy Leśnictwa, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego


33

wody objawia się w postaci wysychających studni, zbiorników i śródleśnych cieków) i przesychających

torfowisk. Wskazywano także na problem eutrofizacji istniejących śródleśnych oczek wodnych

i zbiorników. W niektórych nadleśnictwach występuje grądowienie łęgów. W ankietach stwierdzano,

że wskutek niedoborów wodnych obserwuje się osłabianie i zamieranie drzewostanów

oraz zwiększała się podatnośd drzewostanów na inwazję chorób grzybowych i owadów, czego

skutkiem jest wzrost ilości posuszu, defoliacja drzewostanów, a także nadmierne wydzielanie

się świerka i brzozy oraz zamieranie jesionu, dębu i olszy. Procentowy udział objawów zmniejszania

się zasobów wody podano w tab.1.

Tab.1 Objawy zmniejszania się zasobów wodnych

Objawy braku wody Lasy nizinne

[%]

Lasy górskie

[%]

Wysychanie studni 18 26

Zanikanie przepływu

w ciekach

16 27

Zmniejszanie ilości wody

w zbiornikach

25 15

Przesychanie torfowisk 25 12

Inne 16 20

Inna natomiast sytuacja jest pod względem nadmiarów wody. Jedynie w 15 nadleśnictwach

stwierdzano, iż nadmiary wód występują, ale tylko jako lokalne podtopienia lub wysięki. Jako jedną

z przyczyn tego zjawiska wskazywano na działalnośd bobrów, które powodowały podnoszenie

poziomu zwierciadła wody gruntowej. Ponadto w ponad połowa nadleśnictw nadmiary wód

występują tylko okresowo, po ulewnych deszczach i po wiosennych roztopach. Ponad 90%

ankietowanych jednostek wskazywało na brak zjawiska systematycznego zwiększania się zasobów

wodnych, pozostała częśd wskazała, że istnieje takie zjawisko, lecz w wymiarze lokalnym.

W lasach górskich w 10% ankietowanych jednostek stwierdzono występowanie stałych,

a w 90% okresowych braków wody. W nadleśnictwach górskich istotnym problemem są spływy

powierzchniowe i wezbrania w potokach wskutek silnych opadów. Powodują one zjawiska erozyjne,

niszczą ekosystemy leśne i infrastrukturę techniczną.

Ze względu na cyklicznośd zjawisk meteorologicznych, zarówno w krótkich, jak i dłuższych

przedziałach czasowych, urządzenia wykonywane w lasach w ramach przedsięwzięd mających na celu

poprawę warunków wodnych powinny posiadad zdolnośd dwustronnego regulowania stosunków

wodnych. Dlatego też zasadą powinno byd stosowanie w lasach przede wszystkim urządzeo

melioracyjnych, które umożliwiają regulowanie odpływu odpowiednio do występujących warunków

pogodowych.

Zabagnianie siedlisk leśnych jest obecnie zjawiskiem znacznie rzadszym od przesuszenia, lecz

szkody wskutek nadmiaru wody mogą byd duże i trwałe, gdyż powodują lokalne przeobrażenia

siedlisk. Przyczyny zabagnieo mogą byd różne. Podtopienia występują w sąsiedztwie stopni

i zbiorników wodnych, a także mogą byd skutkiem działalności bobrów. Dośd duże szkody mogą byd

spowodowane przez powodzie. Istotne zmiany warunków wodnych towarzyszą przekształceniom

geomorfologicznym dokonywanym podczas eksploatacji kruszyw. Zmiany te często utrudniają

lub uniemożliwiają rekultywację wyrobiska i użytkowanie go jako siedliska leśnego. Wtórne

zabagnienia mogą wystąpid w zmeliorowanych siedliskach, gdzie urządzenia melioracyjne straciły swe


34

funkcje wskutek braku ich konserwacji. Długoletnie zaniedbania konserwacji urządzeo

melioracyjnych mogą także spowodowad znaczące szkody przyrodnicze i straty ekonomiczne.

Praktyka leśna sygnalizuje występowanie takich przypadków.

Inwestycje wodne w lasach

Trend zmniejszania się zasobów wodnych można ograniczyd za pomocą różnych metod

zarówno gospodarki wodnej, jak i gospodarki leśnej. Do najczęściej stosowanych należą:

spowolnienie spływu wody po powierzchni terenu, w celu wydłużenia czasu infiltracji wody

w głąb profilu glebowego i tym samym zwiększenia zasobów wód podziemnych,

zwiększenie retencji wód powierzchniowych na terenach leśnych poprzez ograniczenie odpływu

wód w korycie cieków wodnych, zatrzymywanie okresowych nadmiarów wód w zbiornikach

oraz ochronę i renaturyzację mokradeł śródleśnych,

zwiększenie zdolności retencyjnych drzewostanów poprzez ich przebudowę i zwiększenie udziału

gatunków drzew o dużej intercepcji i mniejszych potrzebach wodnych.

Dostrzegając problem zmniejszania się zasobów wodnych oraz potrzebę łagodzenia

hydrologicznych zjawisk ekstremalnych, od kilkunastu lat w lasach podejmowane są liczne

przedsięwzięcia dotyczące tzw. małej retencji. Zrealizowano liczne inwestycje w ramach których

wykonano nowe lub odtworzono zbiorniki i urządzenia wodne (Frydel K., 2008). Dąży się

do zachowania istniejących torfowisk, naturalnych oczek wodnych, niewielkich cieków wodnych,

a także ich renaturyzacji. Oprócz inwestycji Lasów Paostwowych, szereg przedsięwzięd zostało

wykonanych dzięki inicjatywom pozarządowych organizacji ekologicznych, które inspirują bądź

wykonują w lasach różnego rodzaju inwestycje i przedsięwzięcia ochronne mające na celu poprawę

warunków wodnych.

Już połowie lat 90-tych Lasy Paostwowe uzyskały środki z Funduszu PHARE na poprawę

warunków wodnych w lasach. Do terenów najpilniej wymagających interwencji wybrano wówczas

Puszczę Notecką oraz lasy w Sudetach. Puszcza Notecka położona jest na obszarze charakteryzującym

się bardzo lekkimi glebami oraz najmniejszymi opadami w Polsce. Stosunki wodne na części Puszczy

Noteckiej zostały zakłócone w 1992 roku olbrzymim pożarem w Nadleśnictwie Potrzebowice,

wskutek którego spalił się las na powierzchni 5600 hektarów. Na terenie nadleśnictwa dotkniętego

pożarem i dwóch sąsiednich w 1998 roku odbudowano lub wybudowano nowych 17 zbiorników

retencyjnych o łącznej powierzchni 34 ha (Wiśniewski S., 2006).

W Sudetach, a w szczególności w Górach Izerskich, wystąpiło w latach 70. masowe

wymieranie lasów na powierzchni około 160 km2. Skutkiem tego były znaczące zmiany hydrologiczne.

W celu zahamowania degradacji środowiska podjęto działania związane z zalesieniem obszarów

objętych klęska ekologiczną, zahamowaniem procesów erozyjnych (m.in. poprzez zabudowę szlaków

zrywkowych), a także zwiększeniem zasobów wodnych. W tym celu w latach 1997-98 wybudowano

14 zbiorników retencyjnych o łącznej powierzchni około 4 ha.

Zestawienie wykonanych urządzeo retencyjnych w latach 1998 – 2008 w Lasach

Paostwowych przedstawiono w tab. 2. Obejmują one odtworzone lub nowe zbiorniki wodne

orazurządzenia piętrzące w postaci jazów, zastawek i progów w ciekach wodnych.


35

Tab. 2 Urządzenia retencyjne wykonane w Lasach Paostwowych w okresie 1998-2008

Okres

Zbiorniki wodne Budowle

piętrzące

[szt]

Liczba

[szt]

Objętośd

[mln m3]

Powierzchnia

zalewu [ha]

1998-2005 1124 1358 8,4 2216

2006-2007 401 215 1,8 957

2008 113 74 0,4 216

Razem (1998-

2008)

1638 1647 10,6 3389

(wg Zabrockiej-Kostrubiec, 2008)

Aktualnie Lasy Paostwowe realizują dwa duże projekty w ramach Programu Operacyjnego

Infrastruktura i Środowisko. W nazwach tych projektów zawarte są ich podstawowe cele:

„Zwiększanie możliwości retencyjnych oraz przeciwdziałania powodzi w ekosystemach leśnych

na terenach nizinnych”,

„Przeciwdziałanie erozji wodnej na terenach górskich związanej ze spływem wód opadowych.

Utrzymanie potoków górskich i związanej z nimi infrastruktury w dobrym stanie.”.

Realizację projektów koordynuje Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych. Zakres

tych projektów, zarówno w wymiarze finansowym, jak i rzeczowym jest niezwykle obszerny. W lasach

nizinnych obejmuje renaturyzację mokradeł śródleśnych, urządzenia spowalniające odpływ wody

w korytach cieków, zbiorniki wodne oraz modernizacje systemów melioracyjnych. W lasach górskich

wykonane zostaną zbiorniki wodne, zabudowa szlaków zrywkowych i biologiczno-techniczna

zabudowa potoków górskich.

Z informacji uzyskanych z nadleśnictw do najważniejszych trudności hamujących

przedsięwzięcia dotyczące gospodarowania wodą w lasach należą ograniczone możliwości finansowe,

a także problemy ze zbyt rozbudowaną biurokracją i czasochłonnym procesem otrzymywania

różnego rodzaju pozwoleo. Wskazuje się także na ograniczenia wynikające z zagospodarowania

przestrzennego, gdyż w niektórych nadleśnictwach istnieje duże rozdrobnienie kompleksów leśnych.

Dośd dużą przeszkodą w realizacji przedsięwzięd są konflikty z prywatnymi właścicielami, którzy

często nie zgadzają się na prowadzenie jakichkolwiek prac na ich terenie. Zgłaszano również zbyt

małe przygotowanie merytoryczne pracowników administracji leśnej w zakresie realizacji projektów

retencyjnych.

Wnioski

Jako najpilniejsze zadania w zakresie gospodarowania wodą w lasach należy uznad współpracę

między gospodarką leśną i gospodarką wodną, zwiększanie zdolności retencyjnych kompleksów

leśnych, przedsięwzięcia dotyczące adaptacji lasów do zmian klimatycznych oraz opracowanie

efektywnych narzędzi ekonomicznych wyceny usług ekosystemowych.

Należy usprawnid zarządzanie wodami w lasach i usunąd przeszkody legislacyjne hamujące

inicjatywy administracji leśnej dotyczące kształtowania zasobów wodnych, renaturyzacji cennych

przyrodniczych obiektów i innych przedsięwzięd mających na celu przystosowanie lasów

do zmian klimatycznych. W tym celu należy jednoznacznie określid kompetencje i zasady

współpracy między administracją gospodarki leśnej i wodnej.

Odczuwalne zmiany klimatyczne i związane z nimi zaburzenia w dotychczasowym obiegu wody,

objawiające się m.in. zmniejszaniem się zasobów wodnych, a jednocześnie wzrastającym


36

zagrożeniem powodzią i suszą, wskazują na potrzebę zwiększenia świadomości społecznej, w tym

roli lasów w łagodzeniu tych niekorzystnych zjawisk.

Wzrastająca rola lasów w ochronie biotycznych i abiotycznych elementów środowiska zmusza

administrację leśną do podejmowania działao mających na celu odpowiednie kształtowanie

i ochronę zasobów glebowych i wodnych, a także przedsięwzięd o charakterze edukacji

przyrodniczo-leśnej. Pilne i konieczne jest więc opracowanie narzędzi do wyceny świadczonych

usług pozaprodukcyjnych i mechanizmów uzyskiwania za nie odpowiedniej rekompensaty.

Istnieje potrzeba dokonania przeglądu dokumentów prawnych dotyczących wzajemnych relacji

las-woda (m.in. Prawo wodne, Ustawa o Lasach, Zasady Hodowli Lasu) w celu uściślenia

zawartych w nich zapisów, sprecyzowania stosowanej terminologii, a także uaktualnienia

ich treści w świetle współczesnych wyników badao naukowych i doświadczeo praktyki.

Relacje las-woda w poszczególnych siedliskach leśnych są zróżnicowane, wymaga to więc

uwzględnienia, w podejmowanych przedsięwzięciach, specyficznych warunków klimatycznych,

morfologicznych i siedliskowych. Niezwykle ważne jest kontynuowanie przez Lasy Paostwowe

działao w zakresie małej i mikro retencji, a także zwrócenie większej niż dotychczas uwagi na rolę

obiektów retencyjnych w zasilaniu wód podziemnych.

Niezbędne jest opracowanie systemu monitorowania zjawisk hydrologicznych w lasach

powiązanego z krajowym monitoringiem wód powierzchniowych i podziemnych. Monitoring

dostarczający informacji o ilościowych i jakościowych zmianach zasobów wodnych w lasach jest

podstawowym narzędziem wskazującym na stan, zagrożenia i potrzebę podejmowania

przedsięwzięd ograniczających niekorzystne trendy w tym zakresie.

W administracji leśnej należy zwiększyd stan kadrowy o specjalistów z zakresu gospodarki wodnej

posiadających podstawową wiedzę dotyczącą gospodarki leśnej. Uczelnie wyższe powinny

przygotowad odpowiednią ofertę edukacyjną w tym zakresie.

Literatura

1. Frydel K., 2008: Woda wróciła, czyli o małej retencji w Nadleśnictwie Kaliska słów kilka. Centrum

Informacyjne Lasów Paostwowych.

2. Pierzgalski E., 2011: Gospodarowanie wodą w lasach w świetle krajowych i międzynarodowych

przedsięwzięd. Postępy techniki w leśnictwie, SITLiD.

3. Tyszka J. 2008: Hydrologiczne funkcje lasów w małych zlewniach nizinnych. Prace IBL Rozprawy

i Monografie nr 10, ss.215.

4. Wiśniewski S., 2006: Przykłady opracowanych programów i zrealizowanych projektów małej

retencji. IBL, maszynopis ss.10.

5. Zabrocka-Kostrubiec U.,2008: Mała retencja w lasach paostwowych – stan i perspektywy. Studia

i materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej R. 10, z. 1(18)/2008, 55-63.


37

Jan Grabiec8, Rola samorządu terytorialnego w ograniczeniu zagr ożenia powodziowego i ryzyka podtopieo

Zgodnie z obowiązującymi przepisami ochrona przed powodzią i podtopieniami jest

zadaniem zarówno organów administracji rządowej i samorządowej. Przepisy szczegółowe redukują

jednak rolę jednostek samorządu do roli wykonawcy zadao zleconych administracji rządowej

luborganu wydającego decyzje administracyjne.

W przypadku powodzi taki podział kompetencji odpowiada charakterowi zadao. Zalania

terenów z innych przyczyn niż powódź, spowodowane wypełnieniem retencji powierzchniowej

zlewni, dużymi opadami deszczu, gwałtownymi roztopami lub innymi czynnikami piętrzącymi wody

podziemne - czyli tak zwane podtopienia są zjawiskami z natury lokalnymi lub regionalnymi.

Charakter tych zadao, zgodnie z regułami konstytucyjnymi i ustawami samorządowymi, wskazuje

na jednostki samorządu terytorialnego jako najwłaściwsze do realizowania władzy publicznej w tym

zakresie.

Planowanie przestrzenne, zwłaszcza w zakresie miejscowych planów zagospodarowania

przestrzennego i decyzji o warunkach zabudowy jest jednym z głównych narzędzi prawnych

ograniczających zagrożenie powodziowe oraz skutki powodzi i podtopieo. Dotychczasowy system

prawny w praktyce nie zabezpieczał odpowiednio możliwości realizacji polityki ograniczania

zabudowy terenów zagrożonych. Ogromnej presji urbanizacyjnej wokół dużych aglomeracji

oraz rozwojowi budownictwa rekreacyjnego na terenach użytkowanych rolniczo w ostatnich 20-30

latach towarzyszył chaos planistyczny wywoływany częstymi zmianami prawa i uchylaniem z mocy

prawa wcześniej obowiązujących planów.

Procedura opiniowania planów miejscowych pod względem ryzyka powodziowego

przez zarządy gospodarki wodnej dotychczas w praktyce nie pozwalała w oparciu o prawo miejscowe

wprowadzad skutecznych ograniczeo prawa własności na terenach zagrożonych.

Mapy ryzyka powodziowego i zagrożenia powodziowego wprowadzone tegoroczną

nowelizacją prawa wodnego stanowią z pewnością solidniejszą podstawę do prac planistycznych.

Wskazany w ustawie termin 18 miesięcy na wprowadzenie zmian „w dokumentach” nie uwzględnia

jednak procedury zmiany planów zagospodarowania przestrzennego. Zmiana planu dokonuje się

zgodnie z procedurą jego uchwalania. Plan miejscowy musi byd zgodny ze studium uwarunkowao

i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, którego opracowanie w praktyce zajmuje

gminom kilka lat. Koszty opracowania planów i zmian studium gminnego można szacowad na wiele

dziesiątków milionów zł. Trudne do oszacowania są skutki ekonomiczne ograniczenia prawa

własności wynikające z wypłaty odszkodowao na podstawie przepisów planistycznych. Możliwości

finansowe gmin i ograniczenia proceduralne sprawiają, że wprowadzenie w życie przepisów

ograniczających ryzyko powodziowe potrwa nie kilkanaście miesięcy, ale kilkanaście lat.

Lepszą zachętą do uchwalania planów uwzględniających ograniczenia wynikające

z zagrożenia powodzią, byłoby wprowadzenie mechanizmu kompensującego gminom straty

wynikające z utraty potencjalnych dochodów z tytułu podatku od nieruchomości czy związane

z wypłatą odszkodowao. Taki instrument finansowy mógłby byd skierowany na wsparcie budowy

infrastruktury sprzyjającej zabudowie terenów niezagrożonych. Mógłby mied również postad

procedury ułatwiającej przekazywanie gminom w tym celu nieruchomości z zasobu skarbu paostwa

czy agencji rolnych.

8 Starosta Legionowski


38

Stanowienie skutecznego prawa ograniczającego ryzyko powodzi wymaga uwzględnienia

specyfiki planowania przestrzennego, praktyki administracyjnej i możliwości finansowych

zobowiązanych organów.

Mapy ryzyka powodziowego i zagrożenia powodziowego będą stanowiły istotne narzędzie

edukacyjne. Brakuje jednak realnych podstaw instytucjonalnych do ograniczania ryzyka podtopieo.

Mapa obszarów zagrożonych podtopieniami opracowana przez Paostwowy Instytut Geologiczny

w skali 1:50.000 nie pozwala praktycznie ocenid poziomu zagrożenia w skali planu miejscowego

(1:1.000). Stopieo ogólności sprawia, że jako obszary zagrożone wskazywane są tereny całych gmin.

Obecna, zbyt mała sied punktów pomiarowych monitoringu wód podziemnych prowadzonego przez

PIG nie obrazuje poziomu wód gruntowych w sposób pozwalający na wykorzystanie wyników tych

badao dla potrzeb planowania przestrzennego. Jeden punkt pomiarowy przypada bowiem na kilka

powiatów. Urbaniści przygotowujący plan nie dysponują na ogół żadną dokumentacją pozwalającą

precyzyjnie scharakteryzowad ryzyko podtopieo i zaproponowad odpowiednie do poziomu ryzyka

ograniczenia zabudowy.

Na obszarach dla których nie zostały uchwalone plany miejscowe wydawane są decyzje

o warunkach zabudowy. Ograniczanie ryzyka powodziowego w tych decyzjach jest jeszcze

trudniejsze, bowiem istotne dla rozstrzygnięcia są wyłącznie przepisy prawa nie zaś opinie czy analizy

dotyczące zagrożenia. Jeśli żaden przepis nie ogranicza wprost możliwości realizacji określonego

przedsięwzięcia, organ ma obowiązek wydania decyzji zgodnej z wnioskiem. W przypadku terenów

zagrożonych podtopieniami brak narzędzi prawnych pozwalających skutecznie ograniczad zabudowę.

Ograniczenie ryzyka podtopieo, a zwłaszcza minimalizacja skutków jest możliwa poprzez

uwzględnienie w procesie projektowania budynków i innych obiektów wyników badao

geotechnicznych. Wykonywanie tych badao nie jest obligatoryjne w przypadku większości inwestycji -

na przykład budowy domów jednorodzinnych. Z praktyki organu architektoniczno-budowlanego

wynika, że projektanci bardzo często pomijają wykonywanie tych badao nawet w bezpośrednim

sąsiedztwie urządzeo melioracyjnych, naturalnych i sztucznych zbiorników wodnych. Częstą praktyką

jest projektowanie bez zapoznania z terenem inwestycyjnym czy też adaptowanie projektów

gotowych bez uwzględnienia budowy geologicznej. Organ wydający decyzję o pozwoleniu na budowę

nie ma podstaw prawnych do kwestionowania rozwiązao architektonicznych przyjętych przez

projektanta – na przykład podpiwniczenia budynku na terenie zagrożonym podtopieniami.

Budowa i utrzymanie urządzeo melioracyjnych jest zadaniem administracji rządowej

zleconym samorządowi w zakresie urządzeo melioracji podstawowej. Utrzymanie urządzeo melioracji

szczegółowej jest natomiast zadaniem właścicieli gruntów uzyskujących korzyści z funkcjonowania

melioracji. Rola samorządu jest istotnie ograniczona. Na poziomie samorządu województwa

do wykonywania zadao zleconych, w praktyce, w zakresie określonym przez wysokośd i strukturę

dotacji celowej z budżetu paostwa. W procesie podejmowania decyzji o sposobie realizowania

zadania dotyczącego utrzymania urządzeo melioracyjnych uczestniczy

1) jednostka wykonująca te zadania w imieniu samorządu województwa,

2) zarząd i sejmik województwa,

3) właściwe ministerstwa i Rada Ministrów,

4) Parlament.

Nie ulega wątpliwości, że przepływ informacji i czas podejmowania decyzji i korekt decyzji,

nie sprzyja skuteczności działao ograniczających ryzyko podtopieo czy zmniejszających dolegliwośd

ich skutków. Podtopienia mają z natury charakter lokalny i nagły. Wymagają precyzyjnie kierowanych

działao podjętych w odpowiednim czasie i miejscu.


39

Samorząd powiatowy, a właściwie starosta jako organ wykonujący zadania z zakresu

administracji rządowej sprawuje nadzór nad wykonywaniem obowiązku utrzymania urządzeo

melioracji szczegółowej przez „zainteresowanych” jak mówi ustawa właścicieli. Zainteresowani

właściciele mogą utworzyd spółkę wodną zajmującą się utrzymaniem urządzeo melioracyjnych.

Urządzenia melioracyjne służą rolnictwu. Jednak na intensywnie urbanizowanych obszarach

wiejskich, w okolicach miast, zwłaszcza w aglomeracjach, przed 20-30 laty, wielu właścicieli gruntów

rolnych przestało byd „zainteresowanych” utrzymaniem rolniczego charakteru. Następowała zmiana

przeznaczenia gruntów na budowlane i podziały gruntów na mniejsze działki. Na urbanizujących się

obszarach rozwiązana została większośd spółek wodnych. Niektóre rowy melioracyjne zasypano

i zabudowano. Funkcjonujące do dziś urządzenia melioracyjne służą na pewnych odcinkach rolnictwu,

przemysłowi, obiektom usługowym, zabudowie mieszkalnej i rekreacyjnej, odwodnieniu dróg.

Starosta może zobowiązad właścicieli gruntów odnoszących korzyści z działania urządzeo

melioracyjnych do utrzymywania tych urządzeo. Postępowania administracyjne prowadzone w tym

zakresie są czasochłonne, kosztowne i często nieskuteczne. Przepisy nie rozstrzygają w jakich

proporcjach szacowad korzyści w przypadku urządzeo melioracyjnych służących na pewnych

odcinkach celom pozarolniczym. Brakuje algorytmu podziału korzyści i ustalonego orzecznictwa

sądów administracyjnych w tym zakresie. Koszty opracowania ekspertyz pozwalających ustalid obszar

oddziaływania urządzeo i wymierne kryteria pozwalające ocenid „korzyści” odnoszone przez

właścicieli gruntów, o których mowa w prawie wodnym, mogą przewyższad faktyczne koszty

utrzymania urządzenia. Ponadto na obszarach zurbanizowanych, przez które przebiegają urządzenia

melioracyjne samo prawidłowe ustalenie stron postępowania – właścicieli kilkuset nieruchomości -

stanowi istotne ograniczenie skuteczności prowadzonych postępowao. Brak aktualnych danych

w ewidencji gruntów czy nieprzeprowadzone postępowanie spadkowe może na wiele miesięcy

zablokowad możliwośd wydania decyzji. Ponadto istotnym problemem pozostaje kwestia nadzoru

hydrotechnicznego nad zastosowaniem przez zobowiązanych odpowiedniej techniki prowadzonych

prac, a także rozstrzyganie potencjalnych konfliktów dotyczących dostępu zobowiązanych

do utrzymywania urządzenia do terenu na którym rów się znajduje.

Ta ostatnia trudnośd jest uchylona w przypadku funkcjonowania na danym terenie spółki

wodnej. Jednakże także w przypadku spółek występują wszelkie opisane wyżej problemy

proceduralne związane z ustaleniem opłat należnych spółce. Wielu właścicieli nieruchomości leżących

na terenie oddziaływania urządzeo melioracyjnych ale nie związanych z rolnictwem, nie tylko

odmawia ponoszenia kosztów utrzymania tych urządzeo czy zawiązywania spółek wodnych,

ale na skutek braku wiedzy stara się doprowadzid do zlikwidowania urządzeo melioracyjnych

uważając, że są one przyczyną wysokiego poziomu wód gruntowych. Samorząd gminny w świetle

przepisów prawa nie może ponosid kosztów utrzymania urządzeo melioracyjnych ponieważ nie jest

ich właścicielem. Nie może też dotowad właścicieli nieruchomości. Wyjątkiem od tej reguły jest

dotacja udzielona spółce wodnej. W praktyce w sytuacji wystąpienia podtopieo stanowiących

zagrożenie dla zdrowia i mienia mieszkaoców na terenach, na których nie ma spółek wodnych

samorząd gminny, by mógł ograniczyd skutki podtopieo, namawia właścicieli nieruchomości

do zakładania spółek. Jeśli propozycja nie znajduje akceptacji samorządy proponują powołanie

fikcyjnych spółek w których kilku właścicieli ustala symboliczną składkę, a całośd finansowania zadao

spółki przejmuje na siebie gmina.

Samorząd terytorialny w Polsce w ostatnich kilkunastu latach udowodnił, że potrafi

realizowad złożone zadania administracji publicznej efektywnie, oszczędnie i zgodnie z interesami

lokalnej społeczności. W zakresie ograniczania ryzyka podtopieo rola samorządu nie jest


40

proporcjonalna do potencjału organizacyjnego jego organów. Uregulowany w przepisach prawa

wodnego system utrzymania melioracji ma strukturę utrudniającą skuteczną realizację jego celów.

Ostatnie nowelizacje prawa chaotycznie korygują niesprawny system.

Nagły i lokalny charakter podtopieo powinien determinowad dobór narzędzi

instytucjonalnych pozwalających zbudowad system skutecznie ograniczający ryzyko. Zarządzanie

urządzeniami melioracji szczegółowej oraz innymi urządzeniami wodnymi służącymi zapobieganiu

podtopieniom na terenach zurbanizowanych powinno byd zadaniem samorządu gminnego. Źródłem

finansowania zadania może byd dotacja na realizację zadao zleconych z zakresu administracji

rządowej. W przypadku zmiany charakteru zadania na zadanie własne gminy, źródłem finansowania

może byd opłata lokalna o strukturze zależnej od powierzchni nieruchomości i sposobu jej zabudowy

bądź nowa kategoria podatku od nieruchomości obejmująca grunty leżące na terenach zagrożonych

podtopieniami.

Gminy i powiaty powinny mied instytucjonalny udział w działalności edukacyjnej w zakresie

zagrożenia powodzią i podtopieniami. Narzędziem ułatwiającym prowadzenie takiej działalności

mogły by byd lokalne mapy ryzyka powodziowego zbudowane na podstawie map zagrożenia i map

ryzyka powodziowego przygotowanych przez zarząd gospodarki wodnej. Lokalne mapy powinny

uwzględniad zalecenia dotyczące zabudowy i zagospodarowania terenów. Przyjmowanie tego rodzaju

dokumentów poprzedzone konsultacjami społecznymi i nie wywołujące bezpośrednich skutków

prawnych ma walor edukacyjny. Osobną kwestią pozostaje wyposażenie wójta i starosty jako

organów zarządzania kryzysowego w aktualną i rzetelną wiedzę na temat stanu technicznego

urządzeo przeciwpowodziowych na terenie działania samorządów. Obieg informacji w tym zakresie

powinien zostad sformalizowany i uwzględniad lokalne potrzeby zarządzania kryzysowego. Jednostki

samorządu terytorialnego mogą i powinny odgrywad większą rolę w ograniczaniu zagrożenia

powodziowego i ryzyka podtopieo, jednak muszą zostad wyposażone w odpowiednie do potrzeb

narzędzia prawne, instytucjonalne i finansowe. Wymaga to zmian przepisów prawa wodnego

i struktury dochodów samorządów.


41

Marek Kaczmarczyk9, Piotr Michaluk10, Spółki wodne oraz prawne, organizacyjne i finansowe ograniczenia w utrzymaniu urządzeo melioracji szczegółowych

Działalnośd spółek wodnych i ich związków reguluje ustawa Prawo wodne z dnia 18 lipca

2001 roku. Spółki wodne mogą byd tworzone w celu wykonywania i konserwacji urządzeo

melioracyjnych oraz prowadzenia racjonalnej gospodarki na terenach zmeliorowanych. Nie działają

dla osiągania zysku, ale mogą prowadzid działalnośd, z której zysk w całości przeznaczają na cele

statutowe.

Funkcjonują w oparciu o uchwalony statut zatwierdzony przez starostę, a ich organami są:

walne zgromadzenie, zarząd i komisja rewizyjna.

Każdy członek spółki wodnej jest obowiązany do wnoszenia składek i ponoszenia innych,

określonych w statucie, świadczeo niezbędnych do wykonywania zadao spółki. Wysokośd świadczeo

powinna byd proporcjonalna do korzyści odnoszonych w związku z działalnością spółki. W sytuacji,

gdy uchwalone przez spółkę wodną składki nie wystarczają na wykonanie przewidzianych na dany rok

zadao, starosta może wystąpid do organów spółki o podwyższenie wysokości składek i świadczeo.

Jeżeli spółka wodna zajmująca się utrzymaniem urządzeo wykonanych przy udziale środków

publicznych, mimo wystąpienia starosty, nie podejmie odpowiedniej uchwały wysokośd składek

i świadczeo może byd podwyższona w drodze decyzji wydanej przez starostę.

Na podstawie art. 170 ust. 5 ustawy Prawo wodne do egzekucji składek i świadczeo na rzecz

spółki wodnej stosuje się odpowiednio przepisy o egzekucji należności podatkowych.

Osoby fizyczne lub osoby prawne niebędące członkami spółki wodnej, a odnoszące korzyści

z urządzeo spółki lub przyczyniające się do zanieczyszczenia wody, dla której ochrony spółka została

utworzona, również obowiązane są do ponoszenia świadczeo na rzecz spółki. Ich wysokośd i rodzaj

ustala w drodze decyzji starosta.

Spółki wodne mogą łączyd się w związki. Do związków spółek wodnych stosuje

się odpowiednio przepisy dotyczące spółek wodnych.

Nadzór i kontrolę nad spółkami sprawują zgodnie z art.178 ustawy właściwy terytorialnie

starosta, natomiast nad związkami marszałek województwa na podstawie art.164 ust.9 ustawy.

Według postanowienia Naczelnego Sądu Administracyjnego Nr.ONSAiWSA 2005/2 poz.45 -„nadzór

sprawowany przez starostę nad spółką wodną i odpowiednio przez marszałka województwa nad

związkiem spółek wodnych jest nadzorem prawnym, nie obejmującym spraw związanych

ze stosunkami, jakie zachodzą pomiędzy spółką, a jej członkami. Stosownie do art.179 i 180 ustawy

z dnia 18 lipca 2001r.-Prawo wodne (Dz.U.2001r. Nr.115 poz. 1229 ze zm.) nadzór ten sprowadza się

do możliwości władczej ingerencji w działalnośd spółki wówczas, gdy jej organy dopuszczają się

naruszeo prawa. Nadzór i kontrola nad spółką wodną są wykonywane nad działalnością spółki

wodnej, a nie nad relacjami zachodzącymi wewnątrz tego podmiotu.”

Z art. 164 ust. 5 Prawa wodnego wynika, że spółki wodne mogą korzystad z pomocy paostwa

w formie dotacji podmiotowych z budżetu paostwa oraz z pomocy finansowej z budżetu jednostek

samorządu terytorialnego udzielanej zgodnie z przepisami ustawy o finansach publicznych.

W ostatnich latach nastąpiły znaczne zmiany stanu organizacyjnego spółek wodnych. Wiele

z nich uległo likwidacji lub podziałowi na mniejsze, powstawały również nowe. Nasilił się proces

występowania ze spółek pojedynczych członków, całych wsi lub właścicieli gruntów łącznie

9 Naczelnik Wydziału Melioracji i Inżynierii Środowiska Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi

10 Zastępca Dyrektora ds. Eksploatacji Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych w Warszawie


42

obejmujących zasięgiem całe obiekty melioracyjne. W wyniku tego następował ciągły spadek

powierzchni zmeliorowanych gruntów, na których urządzenia melioracyjne konserwowały

i utrzymywały spółki wodne. W 1988 roku spółki wodne obejmowały swoją działalnością 5 mln 633

tys. ha, w 2007 już tylko 4 mln 352 tys.. Na koniec 2008 r. było w kraju 2298 spółek wodnych, które

obejmowały swym działaniem około 4,6 mln ha (tj. około 71,5%) zmeliorowanych gruntów.

Dane dotyczące stanu organizacyjnego spółek wodnych w ostatnich latach

Wyszczególnienie Jednostka Lata

1988 1993 2000 2005 2006 2007 2008

Liczba spółek wodnych szt. 2 440 2 833 2 749 2 450 2 430 2 380 2 298

Powierzchnia zmeliorowanych gruntów

ogółem tys. ha 6 467 6 685 6 661 6 647 6 426 6 421 6 422

Powierzchnia zmel. gruntów w spółkach

wodnych tys. ha 5 633 5 112 4 880 4 507 4 442 4 352 4 590

% powierzchni zmel. gruntów w

spółkach wodnych % 86 76 73 68 69 68 72

Średnia powierzchnia zmel. gruntów w

spółce wodnej ha 2 309 1 804 1 775 1 840 1 828 1 829 1 997

Zmniejszający się wskaźnik utrzymywanych urządzeo melioracji wodnych szczegółowych

i niewystarczający w stosunku do potrzeb zakres wykonywanych robót na urządzeniach objętych

utrzymaniem powoduje, że bardzo często członkowie spółek nie są zadowoleni z działalności tych

organizacji.

Obowiązujące obecnie Prawo wodne nie stwarza podstaw do należytego utrzymania

urządzeo melioracji szczegółowych i ochrony ich przed przyśpieszoną dekapitalizacją. Struktura

własności gruntów powoduje, że konserwacja urządzeo wymaga zorganizowanych działao wszystkich

właścicieli. Ze względu na różny stopieo zainteresowania utrzymaniem dobrego stanu urządzeo przez

poszczególnych właścicieli gruntów konieczne jest stworzenie podstaw i warunków do skutecznego

egzekwowania obowiązków w tym zakresie.

W obecnej sytuacji:

Składki są zbyt niskie i nie pozwalają na wykonanie pełnej konserwacji wszystkich urządzeo

melioracyjnych (wykonywana corocznie obejmuje naprawę awarii i konserwację ok.10-20% stanu

ewidencyjnego rowów)

Nie korzysta się z możliwości podwyższają składek „z urzędu” ze względu na to, że nie jest

to akceptowane przez rolników.

Starostowie nie wykazują większego zainteresowania sprawami spółek wodnych, nie nadzorują

konserwacji urządzeo przez osoby nie będące członkami spółek wodnych

Powiększa się powierzchnia obszarów zmeliorowanych wyłączanych z produkcji rolnej

Ze względu na ochronę danych osobowych, brak jest możliwości ustalania aktualnych właścicieli

zmeliorowanych działek. Nie ma obligatoryjnego obowiązku przekazywania do spółek wodnych

informacji o zmianach w ewidencji gruntów, co utrudnienia windykację składek

Spółki nie są beneficjentem pomocy unijnej zarówno w zakresie konserwacji jak też przy

usprzętowieniu czy unowocześnieniu bazy sprzętowej


43

Jednocześnie rosną koszty utrzymania urządzeo z powodów:

uszkodzeo urządzeo melioracyjnych w wyniku realizacji inwestycji liniowych (wodociągi,

gazociągi, drogi) kolidujących z nimi,

szkód powodowanych przez dzikie zwierzęta, głównie bobry,

starzenia się urządzeo melioracyjnych, nowych obiektów wykonuje się obecnie bardzo mało,

dewastacji urządzeo i elementów budowli np. przez zbieraczy złomu oraz kradzieże włazów

żelbetowych,

wprowadzania ścieków deszczowych do urządzeo melioracji wodnych szczegółowych

bez pozwoleo wodnoprawnych oraz brak możliwości egzekwowania przepisów w tym zakresie,

zmian sposobu użytkowania gruntów drenowanych poprzez zalesianie, nasadzenia krzewów

czy wprowadzanie upraw roślin głęboko korzeniących się,

przeznaczania gruntów rolnych na siedliska. Domy i ogrodzenia często budowane

są na urządzeniach drenarskich, co powoduje ich niszczenie i problemy przy usuwaniem awarii,

niewystarczającego zakresu konserwacji rzek i urządzeo melioracji podstawowych, co skutkuje

brakiem odpływów z urządzeo melioracji szczegółowych.

Biura związków poza obsługą zrzeszonych spółek w zakresie prowadzenia dokumentacji,

księgowości i windykacji składek stanowią jednocześnie jednostkę organizującą lub wykonującą

roboty konserwacyjne. W wielu przypadkach celem obniżenia obciążeo spółek kosztami

„pośrednimi”, na które składają się płace kadry, koszty utrzymania pomieszczeo, koszty przejazdów

i delegacji służbowych itp., podejmują działalnośd usługową na rzecz innych podmiotów. Poza

wykonywaniem konserwacji urządzeo melioracji wodnych podstawowych, zlecanych przez

wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeo wodnych, wykonują roboty przy inwestycjach drogowych,

wodociągowych, kanalizacyjnych itp.. Niestety coraz częściej zakres zleceo, ograniczany jest

z powodu:

malejących możliwości pozyskania pracowników fizycznych do robót konserwacyjnych

braków kadrowych i trudności z uzupełnieniem z powodu deficytu na rynku pracy osób

z odpowiednim przygotowaniem zawodowym

braku środków finansowych na odnowienie i unowocześnienie bazy maszynowej.

Sytuacja poszczególnych związków jest bardzo zróżnicowana. Częśd z nich jest w dobrej

kondycji finansowej i dla nich największymi problemami są: niespójne prawo, obciążenia

biurokratyczne i słaba współpraca z samorządami, głównie ze starostwami. Na drugim biegunie są

związki zrzeszające spółki działające, jak to określają sami członkowie, „na przetrwanie”. Roboty

utrzymaniowe ograniczone są w nich do bardzo małego zakresu, często do usuwania niektórych

awarii w drenowaniu, a budżet pozwala jedynie na utrzymanie struktur organizacyjnych

ifunkcjonowanie organów statutowych.

Podstawową trudnością w działalności spółek wodnych, jak też innych podmiotów

działających na podobnych zasadach, jest niemożnośd uchwalenia budżetu w wysokości

zapewniającej pełne pokrycie potrzeb w zakresie konserwacji i utrzymania urządzeo melioracyjnych.

Problem narasta i dotyczy całego kraju. Częściowo wynika to z sytuacji ekonomicznej wsi, ale również

z niechęci do zwiększania obciążeo finansowych dla własnych gospodarstw. Ponieważ budżety

uchwalane są na walnych zgromadzeniach delegatów spółek wodnych, więc o wysokości składek

decydują przedstawiciele będący rolnikami, sami zainteresowani ustanowieniem możliwie

najniższych obciążeo, jak też świadomi takich oczekiwao za strony sąsiadów. Liczą raczej na pomoc

wutrzymaniu urządzeo ze strony paostwa. Przekonanie takie wynika z faktu, że urządzenia


44

melioracyjne wykonywane były ze środków Skarbu Paostwa przy niewielkiej odpłatności

zainteresowanych właścicieli gruntów.

Zbyt niskie składki nie pozwalają na wykonanie napraw wszystkich awarii na drenowaniu

iobjęcie konserwacją wszystkich rowów. Powoduje to irytację zwłaszcza tych rolników, na gruntach

których pozostały nienaprawione uszkodzenia sieci przyczyniające się do powstawania strat

w uprawach. Negatywnie odbierany jest też zbyt mały zakres robót na rowach. Tylko niewielka częśd

rolników jest świadoma tego, że zadecydowali o tym ich przedstawiciele uchwalając zbyt niskie

składki, które nie pozwalają na zaspokojenie wszystkich potrzeb. Większośd, przeważnie niezasadnie,

winą za ten stan obarcza złą organizację biura związku, nierzetelnośd i złą wolę kierownictwa. Zamyka

się w ten sposób koło wzajemnych pretensji.

Starostowie nie korzystają z możliwości podwyższenia składek i innych świadczeo w drodze

decyzji ze względu na spodziewany bardzo negatywny odbiór społeczny takich rozstrzygnięd.

W ocenie zainteresowanych naruszyłoby to źle pojmowane zasady demokracji poprzez zanegowanie

ustaleo statutowych organów przyjętych w wyniku głosowania.

Dodatkowo budżet spółek, a więc wielkośd nakładów przeznaczanych na konserwację obniża brak

możliwości skutecznej egzekucji obowiązków właścicieli gruntów zmeliorowanych z zakresie

utrzymania urządzeo. Dotyczy to zarówno uchylających się od płacenia składek, jak i wykonania

„odrobkowego”. Wpływa to demobilizująco i w efekcie powoduje dalszy spadek „ściągalności”.

Rozwiązaniem problemu ustalania niskich składek i uchylaniem się od obowiązku

utrzymania urządzeo melioracji szczegółowych byłoby wprowadzenie opłaty wodnej jako

dodatkowego podatku odnoszącego się do gruntów zmeliorowanych. Nie należy jednak oczekiwad,

że rozwiązanie takie zyska aprobatę społeczną i poparcie polityczne.

W zmienionym w 2001 r. Prawie wodnym (art. 74. 1.) wyraźniej niż we wcześniej

obowiązującym, wskazuje się właściciela gruntu jako tego, do kogo należy wykonanie urządzeo

melioracji szczegółowych. Od tej zasady w art. 74.2. dopuszcza się wyjątek polegający na możliwości,

ale nie obowiązku, ponoszenia kosztów budowy urządzeo przez Skarb Paostwa w trzech

jednoznacznie określonych przypadkach. Generalnie jednak należy przyjąd, że melioracje według

intencji ustawodawcy stanowią, jak inne działania takie jak mechanizacja czy rozbudowa, inwestycję

właściciela w rozwój gospodarstwa rolnego. Konsekwentnie w art. 77.1. na zainteresowanych

właścicieli gruntów nałożono też obowiązek utrzymywanie urządzeo melioracji wodnych

szczegółowych, a jeżeli urządzenia te są objęte działalnością spółki wodnej, na spółkę wodną. Taką

też wykładnię celowościową przyjmują organy kontrolujące wydatkowanie środków publicznych

negując możliwośd przekazywania ich przez samorządy na rzecz realizacji zadao statutowych spółek

wodnych.

Gdyby systemy melioracyjne zamykały się funkcjonalnie w obrębach gospodarstw

zainteresowanie utrzymaniem sprawności technicznej urządzeo kooczyłoby się na właścicielu gruntu.

Ponieważ tak nie jest i sprawnośd obiektu uzależniona jest od stanu urządzeo zlokalizowanych

na działkach wielu właścicieli ustawodawca stworzył (teoretycznie) możliwośd egzekwowania

obowiązku utrzymania urządzeo melioracji szczegółowych. Zgodnie z art. 77 ust.2 jeżeli obowiązek

ten nie jest wykonywany, organ właściwy do wydania pozwolenia wodnoprawnego ustala, w drodze

decyzji, proporcjonalnie do odnoszonych korzyści przez właścicieli gruntu, szczegółowe zakresy

i terminy jego wykonywania. Dotyczy to właścicieli zmeliorowanych gruntów niezrzeszonych

w spółkach wodnych. Przepis ten nie jest realizowany, a w wielu opiniach jest on dla starostów

niewykonalny. Podobnie nieskuteczny jest zapis dający możliwośd wpływania na utrzymywanie

urządzeo objętych działalnością spółek wodnych. Stanowi on, że jeżeli uchwalone przez spółkę wodną


45

zajmującą się utrzymaniem urządzeo melioracji wodnych szczegółowych składki i inne świadczenia nie

wystarczają na wykonanie przewidzianych na dany rok zadao statutowych, starosta może wystąpid

do organów spółki o podwyższenie wysokości tych składek i innych świadczeo; jeżeli spółka wodna

zajmująca się utrzymaniem urządzeo wykonanych przy udziale środków publicznych, mimo

wystąpienia starosty, nie podjęła odpowiedniej uchwały, starosta może, w drodze decyzji, podwyższyd

wysokośd tych składek i innych świadczeo (Art. 170. 1. 3.) . Praktyka pokazuje, że obowiązujące

przepisy nie tworzą podstaw mobilizacji do należytej dbałości o systemy melioracyjne. Brak właściwej

konserwacji urządzeo melioracji szczegółowych zagraża prawidłowości funkcjonowania obiektów

wykonanych z poniesieniem przez Skarb Paostwa ogromnych nakładów. Urządzeo wykonanych

wyłącznie przez zainteresowanych właścicieli gruntów jest bardzo mało. Źle funkcjonujące urządzenia

obniżają produkcyjnośd gleby oraz, poprzez trwałe podtopienie, uszkadzają ją i degradują ekosystemy

do stanu zdecydowanie gorszego niż przed zmeliorowaniem.

Podjęcie działao w kierunku odbudowy i właściwej konserwacji urządzeo należy rozpocząd od

rzetelnej oceny kondycji rolnictwa i możliwości poniesienia kosztów utrzymania przez

zainteresowanych, odnoszących korzyści rolników. W przypadku uznania, że utrzymanie urządzeo

wymaga zbyt dużych nakładów finansowych, których drobne gospodarstwa nie są w stanie ponieśd

w całości zarówno wtedy, gdy konieczna jest odbudowa jak i w przypadku utrzymania

funkcjonujących systemów, należy zwiększyd dotowanie z budżetu paostwa lub stworzyd prawne

możliwości ponoszenia części kosztów przez samorządy. Działanie to ma uzasadnienie nie tylko

gospodarcze ale i ekologiczne.

Niezależnie od zasadniczych rozstrzygnięd dotyczących ustalania należności na rzecz spółek

wodnych i pomocy finansowej spółkom należy podjąd działania, które dodatkowo wpłyną na wzrost

możliwości realizacji zadao statutowych. Stosownie do zidentyfikowanych, problemów należy:

Wyjaśnid przyczyny błędnych interpretacji lub niespójności przepisów, które powodują

nieskutecznośd zapisu art. 170. 5. Prawa wodnego stanowiącego, że: do egzekucji składek

i świadczeo na rzecz spółki wodnej stosuje się odpowiednio przepisy o egzekucji należności

podatkowych.

Podjąd inicjatywę zmierzającą do nałożenia odpowiednimi przepisami obowiązku przekazywania

spółkom wodnym informacji o zmianach własnościowych gruntów.

Przeprowadzid spotkania ze starostami lub omówid zagadnienie na Konwencie Starostów celem

wyjaśnienia przyczyn pogarszania się stanu urządzeo melioracyjnych i roli starostów

w ich utrzymaniu. Rozważyd należy możliwośd przywrócenia poprzedniego systemu nadzoru nad

działalnością spółek wodnych lub organizacji służb melioracyjnych w gminach.

Wyjaśnid przyczyny błędnych interpretacji lub niespójności przepisów w zakresie odprowadzenia

wód opadowych w dróg bez szczelnego systemu kanalizacyjnego.

Podjąd inicjatywę wprowadzenia zmian przepisów celem uniemożliwienia obrotu złomem

pochodzącym z dewastacji i kradzieży maszyn, urządzeo i elementów infrastruktury

(w tym urządzeo melioracyjnych).


46

Andrzej Maciążek11, Doświadczenia rynku polskiego w zakresie likwidacji szkód powodziowych; budowanie systemu ubezpieczeo katastroficznych w Polsce

Prezentacja przedstawiona na międzynarodowej konferencji „Ubezpieczenia a zarządzanie

kryzysowe ze szczególnym uwzględnieniem ryzyka powodzi” zorganizowanej w ramach Polskiej

Prezydencji w Radzie UE/Wymiar Parlamentarny przez Komisję Nadzwyczajną do spraw zmian

w kodyfikacjach Sejmu RP oraz Polską Izbę Ubezpieczeo 12 października 2011 r. w Sejmie RP.

Skala strat powodowanych przez powódź w okresie maj - wrzesieo 2010 roku

Wartośd szkód powstałych w wyniku powodzi 12,5 mld zł*

Straty w infrastrukturze jednostek samorządu terytorialnego – 6,7 mld zł*

Zasiłki do 6 000 zł dla osób poszkodowanych w powodzi 2010 r. - 151,6 mln zł*

*dane MSWiA

Ubezpieczone szkody spowodowane przez powodzie, burze i deszcze nawalne w okresie maj -

wrzesieo 2010 roku

Ogólna liczba szkód zgłoszonych – 270 000 szkód*

Łączna, szacowana wartośd zobowiązao z tytułu zawartych umów ubezpieczenia – 1 678 mln zł*

*dane na podstawie raportu KNF „Informacja w sprawie szkód spowodowanych w okresie maj,

czerwiec, sierpieo i wrzesieo 2010 przez powodzie, burze oraz ulewne deszcze, zgłoszonych

do zakładów ubezpieczeo

Współpraca sektora ubezpieczeniowego z administracją rządową i samorządową w trakcie

powodzi w 2010 roku – działania ad hoc

Wprowadzenie przez PIU i ubezpieczycieli standardów uproszczonej likwidacji szkód

i natychmiastowych wypłat zaliczek dla osób najbardziej poszkodowanych

Wdrożenie szybkich działao dotyczących ewidencji szkód w trybie specjalnym - w przypadku

szkód o niewielkich wartościach od 3 do 5 tys. zł szkody likwidowane na telefon, bez wysyłania

rzeczoznawcy

Wprowadzenie modelu zaliczkowej wypłaty przy szkodach o większej wartości, zaliczki do ok. 5

tys. zł bez oględzin, na podstawie wstępnej oceny rzeczoznawcy, w przypadku potrzeby większej

analiza szkód maksymalne uproszczenie procedury

Powołanie specjalnych sztabów kryzysowych, które ubezpieczyciele uruchomili dla klientów

mieszkających na terenach dotkniętych przez powódź

Wprowadzenie modelu szybkiej wymiany informacji pomiędzy administracją rządową a PIU

Wprowadzenie monitoringu sytuacji powodziowej przez PIU - gromadzenie i przekazywanie

zagregowanej informacji na temat liczby zgłaszanych szkód i działao podejmowanych w związku

z powodzią

Przekazywanie przez PIU na bieżąco mediom wszelkich informacji, mogących byd przydatnymi

osobom ubezpieczonym, które wskutek działania żywiołu poniosły straty

11

Wiceprezes Zarządu Polskiej Izby Ubezpieczeo


47

Przesłanki za tworzeniem systemu ubezpieczeo katastroficznych / klęskowych

Coraz częściej powtarzające się w naszym kraju klęski żywiołowe impulsem do dyskusji

nad stworzeniem systemu ubezpieczeo od skutków klęsk żywiołowych

Pozytywne doświadczenia innych krajów ze współpracy z ubezpieczycielami mogą zostad

wykorzystane przy wypracowaniu optymalnego rozwiązania w warunkach polskich

Rozwiązania systemowe opierają się na różnych modelach system powszechnych ubezpieczeo

dobrowolnych oparty na wysokiej świadomości społecznej system ubezpieczeo dobrowolnych

lub obowiązkowych połączonych z funduszami i produktami katastroficznymi system ubezpieczeo

obowiązkowych wprowadzany w sytuacji zbyt małej powszechności ubezpieczeo dobrowolnych

Sytuacja Europy Środkowo-wschodniej, w tym Polski

Paostwa charakteryzujące się stosunkowo niskim poziomem powszechności ubezpieczeo

budynków od ognia i innych zdarzeo losowych. Paostwa te stanęły przed koniecznością

jednoczesnego:

Podwyższenia poziomu powszechności ubezpieczeo budynków od ognia i innych zdarzeo

losowych

Stworzenia rozwiązao finansowych, które pełniłyby rolę gwarancji bezpieczeostwa systemu

ubezpieczeniowego ze strony paostwa

Stworzenia systemu gwarancji finansowych dla zakładów ubezpieczeo z budżetu paostwa w razie

wystąpienia masowych szkód katastroficznych

Prowadzenia aktywnej polityki prewencyjnej i edukacyjnej

Wprowadzenie ubezpieczeo obowiązkowych może byd efektywnym sposobem szybkiego

upowszechnienia ubezpieczeo budynków od ryzyk katastroficznych

Wnioski dla Polski wynikające z analizy systemów europejskich

W krajach Europy Zachodniej budowanie rozwiązao systemowych w zakresie katastrof

naturalnych trwało nierzadko kilkadziesiąt lat

Rozwiązania systemowe należy w Polsce budowad stopniowo

Paostwo powinno odchodzid od zapomóg społecznych w przypadku wystąpienia katastrof

naturalnych na rzecz promowania odszkodowao z umów ubezpieczenia oraz prowadzenia

odpowiedniej polityki zagospodarowania przestrzennego

System ubezpieczeo katastroficznych nie będzie efektywny bez odpowiednich działao Paostwa

i ubezpieczycieli


48

Rola Paostwa w zakresie wspierania prewencji

Skierowanie działao prewencyjnych i edukacyjnych do społeczeostwa odnośnie przeciwdziałania

skutkom katastrof naturalnych i konieczności powszechnego zawierania ubezpieczeo związanych

ze skutkami ich wystąpieo

Rozpoczęcie dyskusji na temat sposobów rozwiązania problemów związanych z siedzibami

ludzkimi posadowionymi na terenach zalewowych lub osuwiskowych

Wprowadzenie zakazu wydawania nowych pozwoleo na zabudowę terenów zalewowych

i suwiskowych oraz terenów stale narażonych na oddziaływanie skutków katastrof naturalnych

Opracowanie procedur zarządzania w sytuacjach kryzysowych z uwzględnieniem roli zakładów

ubezpieczeo w zakresie ilości i geograficznego rozmieszczenia potencjalnych szkód

Rola Paostwa w zakresie tworzenia map zagrożeo katastrofami naturalnymi

Zgodnie z Dyrektywą powodziową UE oraz Prawem wodnym Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki

Wodnej ma obowiązek przygotowad:

wstępną ocenę ryzyka powodziowego dla obszarów dorzeczy, zawierającą m.in. mapy obszarów

dorzeczy, opis powodzi historycznych oraz ocenę potencjalnych skutków

mapy zagrożenia powodziowego przedstawiających m.in. zasięg powodzi, głębokośd lub poziom

zwierciadła wody

mapy ryzyka powodziowego z zaznaczonymi m.in. szacunkową liczbą mieszkaoców, którzy mogą

byd dotknięci powodzią, rodzajem prowadzonej działalności gospodarczej, oraz instalacjami

mogącymi, w razie wystąpienia powodzi, spowodowad znaczne zanieczyszczenie środowiska

plany zarządzania ryzykiem powodziowym, zawierające obszary dorzecza z zaznaczonymi

obszarami narażonymi na niebezpieczeostwo powodzi, mapy zagrożenia powodziowego

oraz mapy ryzyka powodziowego wraz z opisem wniosków z analizy map, opis celów zarządzania

ryzykiem powodziowym oraz katalog działao z uwzględnieniem priorytetów

Rola Paostwa w zakresie polityki zagospodarowania przestrzennego

Działania administracji rządowej i samorządowej w zakresie wyznaczania terenów zalewowych

jako działao komplementarnych w odniesieniu do zadao związanych z regulacją koryt rzek

i budowy stopni wodnych rzek

Przygotowanie i udostępnienie map zalewowych i osuwiskowych Polski

Uporządkowanie na poziomie gmin planów zagospodarowania przestrzennego, które będą

uwzględniad zagrożenia powodziowe i osuwiskowe

Rola Paostwa w zakresie dostosowania norm budowlanych do zagrożeo, wzmocnienie roli nadzoru

budowlanego

Wzmocnienie roli nadzoru budowlanego w procesie inwestycyjnym w przypadku

budynków mieszkalnych należących do osób fizycznych:

Przestrzeganie norm budowlanych jest jednym ze sposobów przeciwdziałania skutkom katastrof

naturalnych

Praktyka wskazuje, że w Polsce wiele budynków mieszkalnych użytkowanych jest bez odbiorów

Duża częśd budynków budowana jest w systemie gospodarczym

Duża częśd szkód huraganowych spowodowana jest nie tylko z siłą wiatru lecz także wadliwą

konstrukcją budynków lub nieodpowiednim stanem technicznym


49

Aktualnie realizowane zadania Paostwa w zakresie niezbędnym dla tworzenia systemu

ubezpieczeo katastroficznych/klęskowych

Projekt ISOK Projekt SOPO

ISOK (Informatyczny System Osłony Kraju

przed nadzwyczajnymi zagrożeniami).

Głównym wykonawca - Instytut Meteorologii

i Gospodarki Wodnej – Paostwowy Instytut

Badawczy.

Produktem koocowym Projektu SOPO będą:

Mapy zagrożenia i ryzyka powodziowego

System informatyczny ostrzegający o

zagrożeniach.

System Osłony Przeciwosuwiskowej

(w skrócie SOPO)

Główny wykonawca - Paostwowy Instytut

Geologiczny.

Produktem koocowym Projektu SOPO będą:

Mapy osuwisk i terenów zagrożonych

ruchami masowymi opracowane na

odkładach topograficznych w skali 1:10 000

(układ 1992),

Karty rejestracyjne osuwisk i terenów

zagrożonych ruchami masowymi.

Zadania rynku ubezpieczeniowego

Udział rynku ubezpieczeniowego w działaniach edukacyjnych i prewencyjnych prowadzonych

przez Paostwo

Rozwijanie wiedzy i procedur związanych z oceną i zarządzaniem ryzykiem wystąpienia katastrof

naturalnych, uwzględniających działania paostwa w zakresie prewencji i usuwania zagrożeo

Rozwijanie produktów ubezpieczeniowych

Zarządzanie procedurami i zasobami likwidacji szkód w sposób adekwatny do potencjalnych

zagrożeo katastrofami naturalnymi

Oczekiwane korzyści ze współpracy sektora publicznego z rynku ubezpieczeniowego

Efektywna ochrona obywateli przed skutkami katastrof naturalnych

Przejęcie przez struktury likwidacyjne zakładów ubezpieczeo czynności związanych z wypłatą

odszkodowao poszkodowanym osobom, odciążenie organów administracji paostwowej

i samorządowej

Możliwośd planowania wydatków związanych z zarządzaniem zagrożeniami związanymi

z katastrofami naturalnymi


50

Aleksandra Czyżewska12, Wyniki analizy ankiety skierowanej do gmin położonych w dorzeczu środkowej Wisły

Wyniki ankiety przeprowadzonej wśród 818 gmin dorzecza Wisły środkowej, które stanowią

załącznik do założeo Programu Bezpieczeostwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej,

zaakceptowanych 19.10. br., przez Komitet Sterujący Programu.

Program zakłada skoordynowane działania administracji rządowej i samorządowej. Jest

przygotowywany i realizowany w sposób konsultacyjny – we współpracy z ekspertami świata nauki,

samorządami i organizacjami pozarządowymi, zajmującymi się ochroną środowiska. Udział w nim

biorą wszystkie najważniejsze instytucje, odpowiadające za bezpieczeostwo powodziowe oraz

wojewodowie i marszałkowie ze siedmiu województw, leżących w dorzeczu Wisły środkowej:

mazowieckiego, podlaskiego, lubelskiego, świętokrzyskiego, kujawsko-pomorskiego, a także

warmiosko-mazurskiego i łódzkiego.

Zgodnie z założeniami, działania mają byd prowadzone w sposób spójny i kompleksowy

w obszarach: infrastruktury hydrotechnicznej, gospodarki przestrzennej, ochrony środowiska,

zarządzania kryzysowego i edukacji społeczeostwa. Program ma byd gotowy pod koniec 2013 r.,

poczym zostanie przedstawiony do akceptacji Radzie Ministrów.

Założenia określają priorytety w poszczególnych obszarach. (1) Gospodarka wodna: przegląd

infrastruktury hydrotechnicznej (wałów, urządzeo itd.), ocena jej przydatności; planowanie

inwestycji; jasny podział odpowiedzialności. (2) Gospodarka przestrzenna: obowiązek uchwalania

planów zagospodarowania przestrzennego; ograniczanie zabudowy na terenach zalewowych

i zwiększanie jej bezpieczeostwa. (3) Zarządzanie kryzysowe i edukacja: usprawnienie systemu

monitorowania zagrożeo i ostrzegania; przegląd i weryfikacja istniejących planów zarządzania

kryzysowego by zwiększyd skutecznośd zarządzania falą powodziową; doskonalenie gotowości do

reagowania; szkolenia służb, samorządów; edukacja mieszkaoców terenów zalewowych;

rekomendacje ubezpieczeo. (4) Ochrona środowiska: zwiększenie naturalnej retencji poprzez

powierzchnie leśne i obszary mokradłowe; inwestycje w obszarach chronionych i Natura 2000

zgodnie z interesem społecznym - po zapewnieniu tzw. rekompensaty przyrodniczej; również -

szczególna ochrona zabytków.

Konsultacje społeczne założeo Programu przeprowadzono w sierpniu i wrześniu b.r.

z udziałem m.in. samorządów, instytucji zajmujących się planowaniem przestrzennym, ochroną

środowiska i organizacjami ekologicznymi. Na spotkaniach w siedmiu województwach, leżących

w dorzeczu Wisły środkowej, wzięło udział 130 osób. Zgłoszono 104 uwagi oraz 15 opinii. Dotyczyły

one m.in. rekomendacji zmiany prawa w kwestii zagospodarowania przestrzennego, edukacji

konkretnych grup społecznych, ustalenia odpowiedzialności za urządzenia melioracyjne, ochronę

wałów oraz uporządkowanie międzywala. Uwzględniono m.in. koniecznośd innego gospodarowania

na zbiornikach naturalnych i sztucznych oraz minimalizację regulacji rzek tam, gdzie jest to możliwe.

Do tej pory zgromadzono dane i zlecono pięd ekspertyz, w tym:

1. Ocenę możliwości lokalizacji suchych polderów w dorzeczu Wisły Środkowej – stan wiedzy

i dalsze kierunki działao.

12

Pełnomocnik Wojewody ds. Programu Bezpieczeostwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej, Mazowiecki Urząd Wojewódzki


51

2. Analizę wariantów rozstawu wałów oraz ich wpływ na warunki przepływu wody w korycie

rzeki wraz z konsekwencjami dla bezpieczeostwa powodziowego w dorzeczu Wisły Środkowej

– stan wiedzy i dalsze kierunki działao.

3. Analizę możliwości zwiększenia retencji w obszarach zurbanizowanych w dorzeczu Wisły

Środkowej – stan wiedzy i dalsze kierunki działao

4. Ocenę stanu technicznego i przydatności urządzeo przeciwpowodziowych w obszarach

problemowych w dorzeczu Wisły środkowej – stan wiedzy i dalsze kierunki działao.

5. Określenie kryteriów opracowania typologii terenów narażonych na niebezpieczeostwo

powodzi oraz zakresu ustaleo do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego,

które należy określad dla tych terenów.

Prace będą zakooczone 15 grudnia 2011 r. i staną się podstawą do wskazania, w trakcie

spotkao warsztatowych, szczegółowych ekspertyz koniecznych do wykonania w toku dalszych prac

i wykorzystania dobrych praktyk

Dalsze działania

W 2012 r., jako strategiczny program rządowy, Program Bezpieczeostwa

Przeciwpowodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej przejdzie strategiczną ocenę oddziaływania na

środowisko oraz kolejne konsultacje społeczne w siedmiu województwach. Następnie, w 2013 r.

przejdzie ocenę zgodności ze Strategią Rozwoju Kraju (w Ministerstwie Rozwoju Regionalnego),

ponieważ zakładane jest finansowanie go m.in. ze środków unijnych nowej perspektywy finansowej –

od 2014 r. Pozostałe źródła finansowania to m.in. budżet paostwa i fundusze ochrony środowiska.

Po akceptacji Rady Ministrów, realizowany będzie do 2030 r.

Gospodarka przestrzenna na terenach narażonych na niebezpieczeostwo powodzi ma istotny

wpływ na skutki tego zjawiska zarówno w sferze bezpieczeostwa ludzi, jak i ich mienia. Straty w obu

sferach można znacząco ograniczyd lub nawet wyeliminowad, stosując określone zasady

w gospodarce przestrzennej. W celu zdobycia bezpośredniej informacji o stosowanej lokalnie polityce

przestrzennej oraz zasadach zabudowy terenów zagrożonych powodzią w maju 2011 r. rozesłano

ankietę do organów wykonawczych gmin (wójtów, burmistrzów i prezydentów miast).

Dotyczyła ona:

stopnia pokrycia miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego obszarów narażonych

na niebezpieczeostwo powodzi (bezpośrednio i potencjalnie – zgodnie z nomenklaturą stosowaną

w stanie prawnym przed zmianą ustawy Prawo wodne, która nastąpiła w marcu 2011 r.);

sposobów przeznaczania terenów narażonych na niebezpieczeostwo powodzi w tych planach;

lokalizacji zabudowy na terenach powodziowych nieobjętych ww. planami;

podejmowanych obecnie działao w gminie w celu zwiększenia ochrony przeciwpowodziowej;

ewentualnej potrzeby podjęcia takich działao w gminie.

Zebrane odpowiedzi pozwalają wyciągnąd następujące wnioski:

42,83% gmin znajdujących się w zasięgu dorzecza Wisły środkowej wykazało obecnośd na ich

terenie obszarów narażonych na niebezpieczeostwo powodzi, z czego 72% wskazało na obecnośd

obszarów bezpośredniego zagrożenia, a 46,91% – potencjalnego zagrożenia powodzią.


52

Wśród przyczyn potencjalnego zagrożenia powodzią 51,16% gmin wymieniło przelanie się

wód przez koronę wału, 56,59% gmin wskazało zniszczenie lub uszkodzenie wału, a 48,84% –

zniszczenie lub uszkodzenie budowli ochronnych.

Wśród wszystkich gmin, które wykazały obecnośd obszarów narażonych na niebezpieczeostwo

powodzi, 59,27% potwierdziło, że ma plany miejscowe dotyczące tych terenów, przy czym

61,62% gmin posiadających obszary bezpośredniego zagrożenia powodzią poinformowało,

że dysponuje planami obejmującymi te tereny, 69,77% gmin posiadających obszary

potencjalnego zagrożenia powodzią wykazało, że ma plany miejscowe dotyczące takich

terenów.

Średnio planami miejscowymi zostało objęte 54% powierzchni obszarów bezpośredniego

zagrożenia i 50% powierzchni obszarów potencjalnego zagrożenia.

54,72% gmin, które potwierdziły posiadanie planów dotyczących obszarów narażonych

na niebezpieczeostwo powodzi, wskazało, że przynajmniej częśd tych terenów w planach jest

przeznaczona do zabudowy. 67,21% gmin, które potwierdziły posiadanie planów

obejmujących obszary bezpośredniego zagrożenia powodzią, poinformowało również,

że tereny te w planach przynajmniej w części są przeznaczone pod zabudowę. 78,89% gmin,

które potwierdziły posiadanie planów dotyczących obszarów potencjalnego zagrożenia

powodzią, poinformowało również, że tereny te w planach przeznaczone są przynajmniej

w części pod zabudowę.


53

33,45% gmin, które wskazały, że na ich obszarze istnieją tereny narażone

na niebezpieczeostwo powodzi, potwierdziło, że na terenach nieobjętych planami

miejscowymi postępuje zabudowa na podstawie decyzji lokalizacyjnych, przy czym w 30,81%

gmin dotyczy to obszarów bezpośredniego zagrożenia i w 47,29% gmin – obszarów

potencjalnego zagrożenia powodzią.

Wśród gmin, które wykazały obecnośd obszarów narażonych na niebezpieczeostwo powodzi,

39,64% potwierdziło, że obecnie podejmuje działania, aby przeciwdziaład skutkom powodzi,

z czego 39,45% dotyczy działao związanych z zabezpieczeniem technicznym, 46,79% – polityki

przestrzennej (np. sporządzanie planów, w których zostaną wprowadzone odpowiednie

ograniczenia w zabudowie terenów narażonych na niebezpieczeostwo powodzi), 70,64% –

akcji uświadamiających i 11,01%– innych działao.

Podsumowanie wyników ankiety pozwala stwierdzid, że planowanie przestrzenne nie jest

postrzegane w gminie jako istotne narzędzie eliminacji skutków powodzi dla mieszkaoców terenów


54

narażonych na niebezpieczeostwo powodzi, a tym samym – dla całej gminy. Niewiele ponad połowa

gmin, które potwierdziły występowanie obszarów narażonych na niebezpieczeostwo powodzi,

posługuje się takim narzędziem gospodarki przestrzennej. Jeszcze większy niepokój wzbudza

stosunkowo duży procent gmin (również ponad połowa), które przyznały, że w planach tych

przeznacza tereny zagrożone powodzią pod zabudowę. Aż blisko 70% gmin potwierdziło, że odnosi

się to do terenów bezpośredniego zagrożenia powodzią, a więc takich, w przypadku których zgodnie

z przepisami prawa (ustawa Prawo wodne) obowiązywał całkowity zakaz lokalizowania zabudowy

(w tej chwili odnoszący się do terenów szczególnego zagrożenia powodzią). Zabudowie podlegają

również tereny nieobjęte planami, na których jej lokalizacja odbywa się na podstawie decyzji

administracyjnych. Potwierdziła to 1/3 gmin, które wykazały posiadanie terenów zagrożonych

powodzią. Również blisko 1/3 gmin odnosi tę sytuację do terenów bezpośredniego zagrożenia

powodzią.

Należy pamiętad, że odbywa się to w opisanym wcześniej stanie prawnym, zgodnie z którym

zarówno decyzje lokalizacyjne, jak i plany miejscowe podlegają kontroli organu właściwego

w sprawach ochrony przeciwpowodziowej.

Procentowy udział podejmowanych w gminach poszczególnych działao, służących

zwiększaniu bezpieczeostwa powodziowego, zaświadczy o braku środków finansowych

przeznaczonych na ten cel, ponieważ aż 70% to działania stosunkowo najmniej kosztochłonne, czyli

akcje uświadamiające, a tylko niespełna 40% – zabezpieczenia techniczne, które niewątpliwie

wymagają największych nakładów finansowych, i niespełna 50% – działania w ramach realizacji

polityki przestrzennej.

Jest to o tyle niepokojące, że zagrożenie związane z uszkodzeniem lub zniszczeniem wałów

przeciwpowodziowych wskazywane było najczęściej jako przyczyna potencjalnego zagrożenia

powodzią.

Powyższe podsumowanie skłania do konkluzji, że sfera gospodarki przestrzennej, w tym

planowania przestrzennego, wymaga intensywnych działao, gdyż jej udział w ochronie

przeciwpowodziowej jest niewspółmiernie mały w stosunku do możliwości, które ona daje, pod

warunkiem zastosowania odpowiednich mechanizmów.


55

Rozdział II Wybrane wypowiedzi uczestników debaty

Olgierd Dziekooski, Sekretarz Stanu w Kancelarii P rezydenta RP

Niniejsze Forum Debaty Publicznej poświęcone jest tematyce gospodarki wodnej,

w szczególności roli samorządu terytorialnego i roli użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu

podtopieniom i niedoborom wody - naszym problemem są susze i zjawisko niewielkich lokalnych

powodzi. Te kwestie są intensywnie podnoszone przez mieszkaoców i władze samorządowe terenów

zagrożonych a kwestia koordynacji działao, ich organizowania i ustalenia zakresu odpowiedzialności,

budzi bardzo wiele wątpliwości w praktyce. Z drugiej strony, wiele wątpliwości budzi sam sposób

utrzymania obiektów, urządzeo melioracji, szczególnie tych małych, na szczeblu lokalnym. Należy

jednocześnie zwrócid uwagę, że wiele urządzeo melioracji ulega pewnym uszkodzeniom, również

trwałym, w momencie rozpoczęcia się procesów urbanizacyjnych. Wówczas melioracje rolne

zaczynają byd zastępowane przez systemy odwonienia, które jednak nie zawsze są skuteczne

na obszarach zurbanizowanych. Zatem kwestia relacji pomiędzy gruntami rolnymi i obszarami

zurbanizowanymi, kwestia odpowiedzialności poszczególnych instytucji, a także zarządców

i użytkowników nieruchomości, jest sprawą bardzo ważną, nie tylko w odniesieniu do problemu

podtopieo, ale również do sygnalizowanych przejawów suszy. Jest to swoista druga strona medalu

w funkcjonowaniu lokalnego wymiaru gospodarki wodnej.

Chcielibyśmy, żeby podczas dzisiejszego spotkania Forum Debaty Publicznej, zaproponowano

rozwiązania dotyczące pięciu głównych zagadnieo. Po pierwsze, kwestia zarządzania użytkowaniem

i zabudową terenów w kontekście przeciwdziałania powodziom i łagodzenia skutków suszy; po drugie

- zdefiniowanie roli obywateli i użytkowników nieruchomości w ochronie przeciwpowodziowej

administracji rządowej i samorządowej; trzecia sprawa to określenie, czy grunty rolne oraz obszary

wiejskie mają jakąś szczególną rolę w ograniczaniu zagrożenia powodziowego; po czwarte, kwestia

regulacji o charakterze organizacyjnym i finansowym dotyczących utrzymania tzw. melioracji

szczegółowej, w tym bardzo istotna kwestia potencjalnych spółek wodnych; ostatnia sprawa dotyczy

sposobu wprowadzenia mechanizmów efektywnościowych do zarządzania przedstawionymi

problemami.

Jan Winter, Zastępca Dyrektora Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej

Chciałbym przedstawid zagadnienie ilości zasobów wodnych. Ilośd wody na całej Ziemi wynosi

ok. 1 400 mln km3; wody rzecznej na jednego człowieka przypada ok. 7 300 m3. Jak wygląda sytuacja

w przypadku Polski? Jeżeli przypatrzymy się średniej rocznej ilości opadów, okaże się, że dają nam

ok. 220 km3 wody, z czego 70% zamienia się w parę. W konsekwencji na jednego mieszkaoca naszego

kraju, przypada ok. 1 600 m3 rocznie, tj. trzykrotnie mniej, niż wynosi średnia europejska.


56

Receptą jest odpowiednia gospodarka wodna, szczególnie sprawa retencji. Dzięki dużej

retencji, przede wszystkim zbiornikowej, moglibyśmy rozwiązywad zarówno problemy powodziowe,

jak i problemy związane z suszą. Zdolności retencyjne w naszym kraju wynoszą ok. 6% średniego

odpływu rocznego. Pod tym względem jesteśmy relatywnie daleko za innymi paostwami w Europie.

Rozbudowa zbiorników powinna więc byd przedmiotem naszych starao. W planie gospodarki wodnej,

w projekcie polityki wodnej paostwa do 2030 roku, mówi się o zwiększeniu tych zasobów –

wpierwszej perspektywie, tj. do 2016 roku będzie to 450 mln m3, natomiast do 2030 roku nawet

1 500 mln m3.

Przyglądając się kwestii dużej retencji, widzimy, że w rzeczywistości realizowany jest projekt

jednego zbiornika. Poza tym istnieje szansa na mający ogromne znaczenie przeciwpowodziowe

zbiornik w Raciborzu na Odrze i zbiornik Kąty-Myscowa na Podkarpaciu. W tej sferze jest więc wiele

do zrobienia.

Nasze dzisiejsze spotkanie poświęcone jest roli samorządów i zagospodarowania

przestrzennego w kontekście przedstawianych problemów. W tej kwestii realne władztwo znajduje

się po stronie samorządów. Pojawia się też znaczenie odpowiedniego zagospodarowania terenu,

nietylko w dużej skali związanej z przygotowaniem terenów na zalania, ale również pod względem

prostego działania, tj. odpowiedniego użytkowania gruntów (np. orka powinna byd robiona

w poprzek, a nie wzdłuż stoku).

Elżbieta Nachlik, Przewodnicząca Krajowej Rady Gospodarki Wodnej

W Polsce gospodarka wodna i gospodarka wodno-ściekowa funkcjonowały i nadal funkcjonują

odrębnie, niezależnie od światowego trendu w kierunku integracji tych dziedzin. Tymczasem

efektywnośd gospodarowania naszymi skromnymi zasobami wodnymi powinna „objawid” się poprzez

aspekty finansowy, funkcjonalny, krajobrazowy i społeczny, co dotyczy przede wszystkim integracji

przestrzennej w zarządzaniu użytkowaniem i zabudową terenów w kontekście gospodarki wodnej.

Dwoma podstawowymi elementami są tutaj: zarządzanie wodami opadowymi (ich przechwytywanie,

retencja, rozprowadzanie tzw. małym obiegiem hydrograficznym, do którego należą rynsztoki,

kanalizacja, rowy odwadniające, małe cieki) oraz bezpieczne kształtowanie odpływu powodziowego

w dolinach rzek.

W moim przekonaniu różnice pomiędzy rolą samorządu lokalnego i rolą organów na szczeblu

krajowym czy regionalnym, wynikad powinny z wielkości tego odpływu i tym samym wielkości

powodzi. W przypadku wysokich odpływów, których częstotliwośd występowania mieści

się w granicach od 1 roku do 10 lat, powinien obowiązywad coraz większy udział samorządu

wograniczaniu ich skutków. Sprawa dotyczy bowiem obszarów o małej skali przestrzennej –

uporządkowanie tych kwestii na tych małych obszarach jest kluczem do powodzenia na obszarach

większych. Rola samorządu w ujęciu zadaniowym, tj. funkcjonalne kształtowanie rozwiązao

pożądanych krajobrazowo i akceptowanych społecznie, jest więc nie do przecenienia w tym zakresie.

Oczywiście samorząd powinien byd wyposażony w pakiet narzędzi, które pozwolą

na praktyczną realizację tego podejścia - do tych narzędzi należą nie tylko środki finansowe, które

samorząd sam może w części wygenerowad, ale również kwestia partycypacji społecznej w tych

kosztach, szczególnie w kontekście ciągłego rozwoju urbanizacji. Potrzebne są także inne narzędzia –

od organizacyjnych aż do bardzo szczegółowe wytycznych dotyczących projektowania i wykonania


57

technicznego – pochodzące od „władztwa wodnego”. W tym kontekście ważną kwestią jest regulacja

zabudowy na terenach zagrożonych powodzią w taki sposób, by uzyskad jednocześnie dwa efekty,

tj. chronid tereny dla bezpiecznego odprowadzenia wód wysokich oraz stworzyd bufor retencyjny

korytarza rzeki, który stanowid będzie ochronę ekologiczną dla ekosystemów wodnych.

Ponadto istnieje jeszcze problem przeciwdziałania skutkom suszy, także w tym zakresie

bowiem regulujemy stosunki wodne – zarówno na potrzeby ograniczenia przepływów najwyższych

jak i najniższych. W tym kontekście, rola samorządu dla podniesienia efektywności gospodarowania

wodami stanowi punkt wyjścia. Jako pierwsze pojawią się korzyści finansowe - później funkcjonalne,

krajobrazowe i społeczne, a na koocu przemiany technologiczne, tj. wprowadzenie nowych

technologii wielokrotnego użycia wód, czyli nieodprowadzanie wód zużytych lub opadowych

bezpośrednio do odbiorników rzecznych.

Marek Gromiec, Członek Krajowej Rady Gospodarki Wodnej

W kontekście problemu niedoboru wody związanego z suszami, chciałbym przypomnied,

żeniedobory wody na danym obszarze oznaczają zasoby wody niewystarczające do tego,

by zaspokoid długoterminowe średnie zapotrzebowanie na wodę. Z kolei susze stanowią anomalię

klimatyczną związaną z długim utrzymywaniem się tzw. pogody bezdeszczowej. Istnieje kilka

rodzajów suszy – meteorologiczna, rolnicza, hydrologiczna, a przede wszystkim gospodarcza.

Na początku chcę zaznaczyd, że powodzie trwają znacznie krócej niż susze, ponadto w przypadku

długotrwałej suszy konsekwencje są bardziej znaczące. Oczywiście klimat ma wpływ na oba zjawiska,

ale problem jest bardzo złożony. Komisja Europejska, dostrzegając wagę tego problemu, pracuje nad

specjalnym komunikatem, w którym oceni obecną politykę wodną i wskaże na koniecznośd

uwzględniania wpływu klimatu. W 2007 roku w komunikacie na temat niedoboru wody i zjawiska

suszy, Komisja określiła koniecznośd strategii efektywnego i oszczędnego gospodarowania wodą

(głównie poprzez sterowanie zapotrzebowaniem na wodę) oraz stwierdziła, że podstawą jest

ustalenie właściwej ceny za wodę.

Jak przedstawiono w Ramowej Dyrektywie Wodnej, zasada zwrotu kosztów za usługi wodne

wymaga wkładu ze strony trzech grup użytkowników, tj. gospodarki komunalnej, przemysłu

irolnictwa. W tym ostatnim przypadku sprawa jest szczególnie trudna i wymaga wnikliwego

przeanalizowania celowości i możliwości ustalenia ceny wody w rolnictwie.

Kodeks międzynarodowego prawa wodnego wskazuje na koniecznośd posiadania strategii

dotyczącej łagodzenia skutków susz, a szczególnie na koniecznośd wzmocnienia prawa w tym

zakresie. Jako że w Polsce zapisy prawa wodnego dotyczące problemu niedoborów wody i susz

są zbyt ogólne, konieczne jest nowe opracowanie prawne tych kwestii.

Gospodarcze konsekwencje niedoborów wody i suszy dotyczą nie tylko rolnictwa i innych

sektorów, ale są przyczyną szkód dla środowiska oraz zagrożeniem dla ludzi. Opcje rozwiązao

wskazane we wspomnianym komunikacie to: efektywna alokacja środków, realizacja budowy

infrastruktury wodnej, a także poszerzenie wiedzy na temat zjawiska suszy i podnoszenie

świadomości w tej sprawie. Z kolei w zakresie rolnictwa konieczne jest opracowanie strategii

gospodarowania wodą uwzględniającej scenariusze klimatyczne, ocena potrzeb nawodnieo

napodstawie tych scenariuszy, ocena wpływu wzrostu biomasy związanej z energią odnawialną


58

nastosunki wodne, praca nad odmianami roślin odpornych na stres wodny, a także efektywne

metody nawadniania i techniki wodnooszczędnej.

W kontekście całej gospodarki konieczne jest zwiększenie możliwości adaptacyjnych

i ochronnych, w tym opracowanie strategii zlewniowej ważnej w zakresie ochrony

przeciwpowodziowej i przeciwdziałaniu suszom oraz zakooczenie budowy rozpoczętych obiektów

hydrotechnicznych. W przypadku objęcia suszą całych zlewni międzynarodowych, konieczna będzie

współpraca międzynarodowa. Sprawa wydaje się istotna, ponieważ niedobory wody pojawiły

się w północno-wschodniej i środkowej Wielkopolsce oraz na Kujawach.

Edmund Kaca, Dyrektor Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

Zasoby wodne są tworzone i kształtowane na obszarach wiejskich, które stanowią ok. 90%

kraju. Jednocześnie rolnictwo zużywa bardzo duże ilości wody na wyprodukowanie żywności -

ok. 50% opadu idzie na ewapotranspirację produktywną. W skali globalnej rolnictwo zużywa dla

swoich celów około 70% wody.

Przed rolnictwem stoją poważne wyzwania, które odnoszą się do produkcji dóbr rynkowych

oraz produkcji dóbr publicznych. Do pierwszej kategorii wyzwao zalicza się wyższa produkcja zdrowej

i taniej żywności (do 2030 roku produkcja żywności musi zwiększyd się o 50%, do 2050 roku – o 100%)

oraz produkcja biomasy jako odnawialnego źródła energii. Do drugiej kategorii należy ochrona

i ształtowanie różnorodności biologicznej i krajobrazowej, ochrona klimatu, a także ochrona

i kształtowanie zasobów naturalnych – przede wszystkim wody, gleby i przestrzeni produkcyjnej.

Trudno sobie wyobrazid, że rolnictwo sprosta tym wyzwaniom bez prawidłowej gospodarki wodnej,

którą należy analizowad w kontekście realizujących ją podmiotów, w kontekście urządzeo wodnych

i wodnomelioracyjnych oraz w kontekście finansów.

Problemy gospodarowania wodą na obszarach wiejskich, szczególnie w warunkach

ekstremalnych warunków pogodowych, wynikają z braku kadry - brakuje młodych pracowników,

ponadto potencjalna nowa kadra, która kooczy np. wydziały inżynierii środowiska, nie może uzyskad

uprawnieo budowlanych. W sprawy gospodarki wodnej niedostatecznie włączeni są marszałkowie

województw, starostowie, a przede wszystkim wójtowie i burmistrzowie oraz użytkownicy

i właściciele urządzeo melioracyjnych (rolnicy, spółki wodne). Wartośd urządzeo melioracyjnych

ocenia się na ogromną kwotę 7-9 mld zł, lecz ich stan techniczny jest krytycznie niski. Utrzymanie

tych urządzeo pozostaje niedofinansowane.

W celu zatrzymania niekorzystnego trendu pogarszania się stanu melioracji, należy zwiększyd

finansowanie melioracji szczegółowych i podstawowych 2-3 krotnie w stosunku do 2011 roku

oraz trzykrotnie w stosunku 2009 roku. Roczne finansowanie powinno wynosid około 1,5 mld zł.

Samorządy terytorialny powinien wziąd na siebie większą odpowiedzialnośd

za gospodarowanie wodą na obszarach wiejskich. Istnieje pilna potrzeba poprawy stanu kadry,

szkolenia pracowników i uzyskiwania przez nich uprawnieo budowlanych. Kolejna sprawa

to koniecznośd modernizacji istniejących urządzeo melioracyjnych - systemy odwadniające należy

modernizowad w celu zatrzymywania przez nie wody opadowej. Ponadto w miejscowych planach

zagospodarowania przestrzennego, czy w planach dotyczących władztwa wodnego, należy

uwzględniad w większym stopniu sprawy rolnictwa. Z kolei w kontekście działao z zakresu dóbr

publicznych musi włączyd się Unia Europejska - ramach Wspólnej Polityki Rolnej powinny zostad


59

przewidziane środki finansowe na wsparcie rolników, którzy mają „produkowad” dobra publiczne.

Wydaje się także, że potrzebna jest większa aktywnośd Polski na arenie międzynarodowej,

wgremiach zajmujących się gospodarką wodną, np. na forum International Commission on Irrigation

and Drainage.

Stanisław Gawłowski, Sekretarz Stanu w Ministerstwie Środowiska

W chwili obecnej stoimy przed bardzo poważną debatą dotyczącą nowego prawa wodnego

w naszym kraju, które musi określid zadania realizowane przez jednostki administracji publicznej,

zarówno te znajdujące się po stronie rządowej, jak i te ze strony samorządowej. Obecnie

odpowiedzialnośd istnieje jedynie po stronie rządowej. Realizacja zadao, które są przypisane

wojewódzkim zarządom melioracji i urządzeo wodnych podlegającym marszałkom, sprowadza

siębowiem do zadao finansowanych przez budżet paostwa i realizowanych na obszarze należącym

do Skarbu Paostwa - marszałek jest tylko swoistym pośrednikiem w realizacji zadao i w kwestii

odpowiedzialności z tym związanej. Tymczasem w Niemczech funkcjonują rozwiązania, według

których aktywnym uczestnikiem w utrzymaniu infrastruktury służącej do retencjonowania i działao

związanych z ochroną przeciwpowodziową, jest właśnie rząd lokalny, tj. samorząd. W Polsce musimy

szukad wariantu pośredniego, z aktywnym uczestnictwem samorządów terytorialnych

i odpowiedzialnością administracji rządowej w odniesieniu do głównych rzek.

Oczywiście znam tezy, które sprowadzają się do postulatu finansowania działao w obszarze

wody przez podmioty, które z niej korzystają. Pomimo że wzrost udziału z takiego źródła

finansowania byłby wskazany, nie można uniknąd finansowania przez budżety instytucji

odpowiedzialne - w tym procesie powinny współuczestniczyd zarówno budżet paostwa, jak i budżety

instytucji samorządu terytorialnego. Oczywiście mam świadomośd, że wprowadzanie chodby

najprostszego mechanizmu, tj. opłat za wodę wykorzystywaną przez energetykę może przełożyd się

na gigantyczne pieniądze, które wpłyną tylko i wyłącznie na omawiany sektor. Takie rozwiązanie

miałoby daleko idące skutki gospodarcze.

Jacek Kozłowski, Wojewoda Mazowiecki

Minione dwa lata bardzo boleśnie obnażyły wieloletnie zaniedbania w sektorze gospodarki

wodnej. Rok 2010 to czas powodzi, a 2011 przyniósł równie uciążliwe podtopienia w województwie

mazowieckim.

Obecnie głównym podmiotem odpowiedzialnym za organizację gospodarki wodnej jest rząd,

na którym niemalże w 100% spoczywa finansowanie gospodarki wodnej. Jednak rzeczywista

odpowiedzialnośd za gospodarkę wodną jest dzisiaj obszarem nieprawdopodobnego rozproszenia

kompetencji, co może okazad się największym problemem. Rozproszenie to istnieje od szczebla

centralnego (rozdzielenie melioracji i gospodarki wodnej w dwóch ministerstwach i w dwóch różnych

działach gospodarki narodowej) po szczebel najniższy, gdzie kompetencje na poziomie lokalnym

rozproszone są pomiędzy spółki wodne, samorząd lokalny i starostów powiatowych. W 2011 roku

powstał projekt tak zwanej ustawy powodziowej, który nie przeszedł w Sejmie w części związanej


60

z organizacją gospodarki wodnej. Do tego projektu - byd może w formie zmodyfikowanej - trzeba jak

najszybciej wrócid i uporządkowad podział kompetencji w gospodarce wodnej i skoncentrowad je

na poziomie lokalnym w rękach samorządu. Problem polega na tym, że w województwie

mazowieckim spółki wodne nie funkcjonują już w połowie gmin. Na poziomie wykonawczym-

regionalnym kompetencje w tej kwestii powinny byd skupione w rękach wojewody, a na poziomie

kreowania polityki wodnej paostwa – w jednym ministerstwie, które powinno byd gospodarzem

wzakresie gospodarki wodnej i melioracji.

Nie ma możliwości, żebyśmy w czasach światowego kryzysu finansowego zwiększyli

paostwowe nakłady finansowe na gospodarkę wodną 2-3-krotnie. W związku z tym należy szukad

sposobów bardziej efektywnego wykorzystania stanu obecnego, m.in. poprzez zmiany organizacyjne,

tj. wzbogacenie źródeł finansowania. W sposób szczególny niezrozumiała jest dla mnie sytuacja

w energetyce – mianowicie gospodarz stopnia wodnego, który produkuje energię elektryczną,

zawodę będącą źródłem energii i źródłem zysków gospodarza, nie płaci praktycznie nic; podobnie jest

z elektrowniami, które używają wody z rzek do procesów chłodniczych. Problem ten dotyczy wielu

innych podmiotów gospodarczych. Nie jest to więc tylko kwestia opłat za wodę w rolnictwie, lecz

w szerszym ujęciu - obciążenie użytkowników wody opłatami za jej użytkowanie.

Trzeci element całego systemu to planowanie przestrzenne, które w obszarze gospodarki

wodnej jest na niskim poziomie - dzisiaj bezpieczeostwo wodne, bezpieczeostwo powodziowe i plan

zagospodarowania przestrzennego w przeciętnej gminie nie są ze sobą sprzężone. Plany

zagospodarowania przestrzennego w obecnym systemie postrzegane są przez gminy jako narzędzie

realizowania zupełnie innych celów niż regulowanie gospodarki wodnej i dbałośd o bezpieczeostwo

wodne. W związku z tym należy wprowadzid mechanizmy wymuszające sporządzanie miejscowych

planów zagospodarowania przestrzennego dla obszarów identyfikowanych na podstawie dyrektywy

powodziowej jako bezpośrednio zagrożone powodzią. Ponadto należy wzmocnid nadzór nad planami

zagospodarowania przestrzennego, gdyż dzisiaj uzgadnianie planów w zakresie bezpieczeostwa

powodziowego jest w dużym stopniu fikcją. Wszyscy stwarzają pozory, że te plany opiniują bądź

uzgadniają, tymczasem obserwujemy, co dzieje się na obszarach zalewowych wielkich rzek,

na terenach zagrożonych bezpośrednio powodzią, zalewanych w latach ubiegłych - bez względu

na ryzyko, zostają one zabudowane zwłaszcza w sąsiedztwie dużych miast. Tymczasem również

w obszarze planowania przestrzennego należy wymusid respektowanie nieubłaganych zasad przyrody

oraz dostosowad nasz rozwój przestrzenny do wymogów środowiska.

Janusz Kindler, Wice-przewodniczący Komitetu Badao nad Zagrożeniami związanymi z Wodą przy Prezydium PAN

Zgodnie z tematem dzisiejszego forum chciałbym skoncentrowad się przede wszystkim

na problemie podtopieo. Wydaje się, że istniejący problem ma charakter generalny, mianowicie

dotyczy gospodarowania dobrem wspólnym i wspólną przestrzenią. Nie jest to kwestia zastąpienia

spółek wodnych samorządem terytorialnym, oba podmioty mają bowiem własne niezwykle ważne

role do odegrania. Wydaje się, że w tym kontekście przejawia się ogromna ilośd spraw społecznych

i organizacyjnych, które należałoby uwzględnid. Obowiązujące obecnie prawo wodne nie stwarza

podstaw do należytego utrzymania urządzeo melioracji szczegółowej i nie chroni ich przed

przyśpieszoną dekapitalizacją - stąd zaniedbania w tym zakresie prowadzące bardzo często

do podtopieo.


61

Warto tu wspomnied Prawo wodne z 1930 roku, które zawiera rozdział VIII poświęcony

spółkom wodnym. Ustawa wyróżnia trzy sposoby tworzenia spółek: przez zatwierdzenie statutu

na podstawie jednogłośnie podjętej uchwały zainteresowanych (dobrowolnie), przez zatwierdzenie

statutu na podstawie uchwały większości oraz przez wydanie przez właściwą władzę statutu

bez zgody większości (przymusowo). Tej trzeciej możliwości, stanowiącej niekiedy niezbędną

koniecznośd właśnie dla uniknięcia m.in. podtopieo, prawo wodne w obecnej formie nie przewiduje.

Funkcje nadzorcze w stosunku do spółek wodnych, o których jest mowa w prawie wodnym z 1930 r.,

pełniła władza wodna. Należy wrócid do pewnych sprawdzonych rozwiązao. Rozporządzenie

Prezydenta Rzeczypospolitej z 1928 r. o zaopatrywaniu ludności w wodę określa wyraźnie

kompetencje spółek wodnych i nadzorczej władzy wodnej w osobach starosty, względnie wojewody.

Andrzej Maciążek, Wiceprezes Zarządu Polskiej Izby Ubezpieczeo

Możliwośd ubezpieczenia istnieje zarówno w sytuacji ryzyka braku wody, jak i jej nadmiaru.

Z ubezpieczeniowego punktu widzenia, ryzyko suszy uwzględnione w ustawie o obowiązkowych

ubezpieczeniach upraw rolnych, dla rolników będących producentami artykułów rolnych, jest

trudniejsze do zaakceptowania niż ryzyko powodzi czy huraganu. Susza bowiem pojawia się co roku

i może dotyczyd różnych regionów kraju, natomiast rozległośd innych zagrożeo dotykających rolników

może byd mniejsza. Warto podkreślid, że od czterech lat funkcjonuje ustawa, na podstawie której

ponad 40% areału rolniczego, w tym gros rolnictwa wysokotowarowego, objęte jest ubezpieczeniami

obowiązkowymi.

Chciałbym też powiedzied, iż Polska Izba Ubezpieczeo popiera działania Katedry Ubezpieczeo

Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu oraz Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa

w Puławach w sprawie koncepcji wprowadzenia polis indeksowanych i możliwości ich stosowania

w tym systemie. Rozwiązanie to umożliwiłoby ocenę areału obsianego czy rolniczego przy pomocy

wyłącznie satelitów oraz ocenę poziomu wilgotności gleby poprzez odpowiednie stacje monitorujące.

W konsekwencji proces zawierania ubezpieczenia dotyczącego likwidacji szkody odbywałby się przy

pomocy danych z satelity i pewnych danych hydrologicznych, a likwidacja szkody następowałaby

automatycznie – jeśli wystąpiłaby szkoda uwzględniona w warunkach określonych z rolnikiem,

wypłata odszkodowania następowałaby w formie wpłacenia środków na konto rolnika.

Chciałbym tutaj złożyd na ręce pana ministra Dziekooskiego podziękowania za możliwośd

przedyskutowania tego tematu z naszymi austriackimi kolegami podczas wizyty Pana Prezydenta

w Austrii. Wówczas rozważaliśmy problem polis indeksowanych, ponieważ Austriacy mają w tej

kwestii duże doświadczenie.

Z ubezpieczeniowego punktu widzenia podtopienia są takim samym problemem – jeśli nie

większym – jak powodzie i szkody zalaniowe. Apelujemy o kontynuowanie wspólnych prac Polskiej

Izby Ubezpieczeo oraz Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji nad wprowadzeniem

powszechnego systemu ubezpieczeo katastroficznych obejmujących przede wszystkim ryzyko

powodzi. Z doświadczeo europejskich wynika, że takie rozwiązanie systemowe jest rozwiązaniem

najlepszym, gdyż umożliwia przejęcie przez ubezpieczenia gospodarcze całego głównego ciężaru

odszkodowawczego.

Jednocześnie ważne są działania prewencyjne. Brak planów zagospodarowania przestrzennego

w odniesieniu do dużej części kraju jest niedopuszczalny, gdyż w konsekwencji na terenach


62

zalewowych powstają całe osiedla. Wydaje się, że podjęte prace związane z utworzeniem map

terenów zalewowych spowodują, iż w ciągu dwóch lat będziemy dysponowali pełną wiedzą

o możliwościach dotyczących „zalania” istniejących tam obiektów. Oczywiście powstanie wówczas

problem postępowania z obiektami, co do których będziemy mieli pewnośd, że zostały wybudowane

na terenach zalewowych. Działania prewencyjne w zakresie zbiorników retencyjnych w kontekście

ryzyka suszy, czy też działania związane z bierną i aktywną ochroną przed powodziami, są niezwykle

ważne dla oceny ryzyka ubezpieczeo. Będziemy popierali wszystkie takie działania prowadzone przez

administrację rządową, jak też przez Kancelarię Prezydenta.

Waldemar Rudowski, Przewodniczący Krajowego Związku Spółek Wodnych

Dobrze się stało, że dzisiejsza debata zorganizowana została w miejscu, z którego w rezultacie

wychodzi ustanowione przez Sejm prawo z podpisem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Ustawa

Prawo wodne, jak i inne ustawy, nie jest doskonała, ale należy ją interpretowad w sposób rozumny,

zdostosowaniem do istniejących warunków, szczególnie w sprawach gospodarczych.

Na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej istnieje 2298 spółek wodnych oraz 118 związków

spółek wodnych, które zgodnie z art. 77 ustawy Prawo wodne, zobowiązane są do utrzymywania

urządzeo melioracji szczegółowej. W związku z tym celem, członkowie spółek i użytkownicy gruntów

zmeliorowanych objętych działalnością spółek wodnych, zgodnie z uchwałami walnych zgromadzeo,

zobowiązani są do wnoszenia składek niezbędnych do wykonywania statutowych zadao spółek

wodnych (art. 170 ust. 1). W stosunku do członków i użytkowników gruntów zmeliorowanych, którzy

zalegają z opłatami na rzecz spółki wodnej (art. 170 ust. 5 prawa wodnego), możliwe jest stosowanie

odpowiednio przepisów o egzekucji w administracji podatkowej. Z tej możliwości spółki wodne

korzystały od momentu wejścia w życie ustawy, tj. od 2001 roku do lutego 2008 roku, co dało bardzo

pozytywne rezultaty. Dalszą możliwośd korzystania z tego dobrodziejstwa uniemożliwił Departament

Administracji Podatkowej Ministerstwa Finansów, wysyłając do wszystkich izb skarbowych pisma

informujące, że naczelnik urzędu skarbowego nie jest uprawniony do przyjęcia tytułu wykonawczego

bez orzeczenia sądowego. Jednocześnie ministrowi rolnictwa i krajowemu związkowi zasugerowano

podjęcie inicjatywy ustawodawczej w przedmiocie doprecyzowania przepisów ustawy Prawo wodne,

gdyż obecna ustawa nie zawiera regulacji prawnych w tym zakresie, deklarując przy tym pomoc

w uzgodnieniu brzmienia stosownych przepisów. Podczas prac nad nowelizacją ustawy Prawo wodne

Krajowy Związek Spółek Wodnych przygotował projekt zmiany ustawy, który został uzgodniony

z Ministerstwem Środowiska, i przekazał go do wiadomości Departamentowi Administracji

Podatkowej. Tak przygotowany materiał został w imieniu Krajowego Związku wprowadzony przez

posłów pod obrady Sejmu, a następnie Senatu. Niestety propozycje spotkały się ze sprzeciwem ze

strony obecnych na posiedzeniach poszczególnych komisji przedstawicieli Ministerstwa Finansów.

Zwracając się do Ministerstwa Finansów o wycofanie wspomnianego stwierdzenia, przedstawiłem

prawomocny wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego, mówiący o tym, że zgodnie z utrwalonym

orzecznictwem przepis budzący wątpliwości należy interpretowad na korzyśd podatnika, a każda

zmiana powinna normowad sytuację na przyszłośd. Niestety, w tym przypadku Ministerstwo

Finansów przedstawiło stwierdzenie, iż poglądu wyrażonego w wymienionym wyroku nie można

odnieśd do niniejszej sprawy.


63

Należy zauważyd, iż rzeczona ustawa przeszła cały proces legislacyjny, łącznie z uzgodnieniami

międzyresortowymi i przyjęciem przez rząd – istniały więc możliwości wprowadzenia wszelkich

zmian. Obecne kwestionowanie przez urzędników strony rządowej ustawy uchwalonej przez Sejm

i podpisanej przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej uważamy za działanie nie do przyjęcia.

Zatrudnianie firm windykacyjnych w świetle prawa jest niedopuszczalne, a nawet uważane

za przestępstwo - ani marszałek, ani starosta nie zatwierdzi żadnej uchwały zarządu spółki wodnej czy

walnego zgromadzenia dotyczącej przekazania windykowania należności firmom w tym

wyspecjalizowanym. Proponowana droga sądowa jest nie do przyjęcia z uwagi na duże koszty z tym

związane, jak i na wydłużający się czas. Monity o przywrócenie stanu z lat 2001–2008 stosowane

przez ministra rolnictwa, starostów, marszałków województw, którzy na mocy przepisów art. 178

i 164 ust. 9 prawa wodnego sprawują nadzór i kontrolę nad działalnością spółek wodnych i związków,

nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Wymienieni nadzorcy zostali „ubezwłasnowolnieni”, gdyż

realizacja uchwalonych budżetów spółek wodnych na obecną chwilę spadła do 40%, co potwierdził w

swoim wystąpieniu wojewoda mazowiecki na posiedzeniu sejmowej Komisji Nadzwyczajnej

do rozpatrzenia rządowego projektu ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z usuwaniem

skutków powodzi.

Zaistniała sytuacja doprowadza do kapitalizacji urządzeo melioracji wodnych szczegółowych,

które stanowią dobro ogólnonarodowe i na które budżet paostwa przeznaczył 85% środków

finansowych na wykonanie inwestycji. Mimo to skutki takiego działania mają wpływ na całą

gospodarkę narodową – wzrasta bezrobocie, spadają plony, brakuje odprowadzania podatków itp.

Do Krajowego Związku napływają z urzędów wojewódzkich informacje o likwidacjach spółek

wodnych i związków, których nie uda się już wskrzesid. Uchwalony przez sejmową komisję

nadzwyczajną 17 sierpnia 2011 r. dezyderat zobowiązuje stronę rządową do opracowania nowych

zapisów ustawy Prawo wodne.

Krajowy Związek Spółek Wodnych wnosi o niezwłoczne przywrócenie egzekucji

administracyjnej składek na działalnośd statutową, zgodnie z art. 170 ust. 5 obecnej ustawy

oraz z wyrokiem Naczelnego Sądu Administracyjnego. Brak spełnienia niniejszego wniosku będzie

jednoznaczny z zakooczeniem działalności spółek wodnych, a konsekwencje tego czynu określa

przedstawiona sytuacja. Mamy nadzieję, że po trzech latach walki z władzą dzisiejsze Forum Debaty

Publicznej zakooczy opisany szkodliwy proceder, a spółki wodne wreszcie będą mogły korzystad

z zasady lex specialis derogat legi generali, tj. zasady nadrzędności przepisu szczególnego, ustawy

Prawo wodne, nad przepisami ogólnymi. Przywrócenie realizacji tego przepisu ustawy nie wymaga

żadnego wkładu finansowego, a jedynie dobrej woli.

Ryszard Wilczyoski, Wojewoda Opolski

Struktury zarządzania gospodarką wodną i ochroną przeciwpowodziową – kwestie ściśle ze

sobą związane, stąd należy rozpatrywad je łącznie – w obecnej formie nie sprawdzają się i wymagają

zmian. Pewna próba, w postaci projektu ustawy o przeciwdziałaniu skutkom powodzi została podjęta

przez MSWiA i należy do tego wrócid.

Na tle tej próby ujawniły się dwie kwestie. Po pierwsze, należy zwiększyd rolę samorządów,

gdyż powinny one świadomie „panowad” nad środowiskiem, poprzez planowanie przestrzenne.

Po drugie, ze względu na priorytet bezpieczeostwa obywateli, należy zwiększyd rolę wojewodów.


64

Dla całego omawianego obszaru brakuje efektywnego systemu finansowania - np. wojewoda

z budżetu paostwa zasila spółki wodne kwotą na poziomie 10% ich potrzeb, podobnie Wojewódzkie

Zarządy Melioracji i Urządzeo Wodnych na utrzymanie melioracji podstawowych otrzymują pomoc

na poziomie około 20% zgłaszanych potrzeb.

Kolejny problem dotyczy braku zaangażowania ze strony obywateli korzystających

ze środowiska, z zasobów wody. Może właściwym rozwiązaniem byłoby wzmocnienie spółek

wodnych poprzez udział w procesie decyzyjnym sołectwa jako podstawowej jednostki życia

społeczności na obszarach wiejskich. Dodatkowo opłaty powinny byd ponoszone przez wszystkich

mieszkaoców terenu objętego funkcjonowaniem spółki. Byd może trzeba dążyd do rozwiązao

w kierunku obligatoryjnych, przeciwpowodziowych wspólnot mieszkaoców, co dałoby szansę na

zaangażowanie obywateli w problem ważny środowiskowo, gospodarczo i społecznie.

Wspólna Polityka Rolna ze swoimi mechanizmami finansowania nie dotyczy omawianych

problemów, a ustanowione instrumenty wręcz je powiększają. Przykładowo: dopłaty spowodowały,

że rolnicy nagminnie zaczęli zaorywad łąki, zbliżając się do krawędzi rowów melioracyjnych i cieków

będących elementem melioracji podstawowych. Skoro woda jest środkiem produkcji, a urządzenia

melioracyjne służą regulowaniu stosunków wodnych, a zatem kulturze agrarnej, należy zastanowid

się, czy utrzymanie systemu melioracji we właściwym stanie nie powinno byd wymogiem koniecznym

do uzyskania dopłaty. Należy poszukad środków finansowych na gospodarkę wodną i ochronę

przeciwpowodziową w obrębie ustanowionych już mechanizmów finansowych.

Krzysztof Jadczak, Burmistrz Miasta i Gminy Gąbin

Potencjalna retencja zbiornika wrocławskiego jest duża, ale retencja powodziowa jest bliska

zeru wskutek „wypłycenia” tego zbiornika przez osady z góry Wisły. W konsekwencji retencja jest

dużo mniejsza.

Samorządy powinny zaangażowad się we wspomaganie spółek wodnych i innych form

działalności, które pozwoliłyby na likwidację podtopieo miejscowych czy na ograniczenie ich do

minimum. Wydaje się, że taka wola w spółkach wodnych istnieje. Z drugiej strony na obszarach, gdzie

spółki wodne nie funkcjonują, mieszkaocy chcą się zrzeszad i współdziaład w celu likwidacji

i ograniczenia podtopieo. Powinniśmy wskazad im jakąś możliwośd. Samorząd - z poziomu gminnego

lub powiatowego - może pełnid funkcję koordynatora, ale na pewno potrzebny jest pewien

mechanizm wspomagający. Zadaniem głównym paostwa niech będą sprawy związane z dużymi

przedsięwzięciami dotyczącymi bezpieczeostwa – w tym np. odmulanie tak wielkich zbiorników jak

zbiornik włocławski. My jesteśmy gotowi podjąd się pracy nad spółkami wodnymi i nad ich

wspieraniem, jednak potrzebujemy odpowiednich mechanizmów prawnych z proporcjonalnym

wsparciem finansowym.

Janusz Wiśniewski, Zastępca Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej

Chciałbym w skrócie omówid zjawiska powodzi i suszy. Dotychczas zagospodarowanie

przestrzenne, realizowane niejako „na żywioł”, odbywało się pod osłoną obwałowao, co wpływało na


65

wzrost poczucia bezpieczeostwa wśród społeczności lokalnej. Jednakże dyrektywa

powodziowa, którą wdrażamy z zamiarem zakooczenia pierwszego etapu do kooca 2013 roku,

pozwoli nam pokazad, które tereny będą zagrożone w przypadku wezbrao powodziowych, jeżeli

obwałowania zostaną zniszczone - w 2010 roku mieliśmy kilka awarii obwałowao, których przyczyny

miały zróżnicowany charakter, np. wielkośd wezbrania, czy spadek przepustowości wskutek braku

konserwacji. Dyrektywa powodziowa umożliwi analizę stanu retencji w międzywałach

i wypracowanie sposobu powiększenia tych możliwości np. poprzez rozsunięcie obwałowao. Dzięki

mapom zagrożenia i mapom ryzyka powodziowego, rozsunięcie wałów będzie możliwe. Będziemy

również dysponowali mapą ryzyka powodziowego, tj. wyceną terenu, który zostanie zalany

w wypadku awarii obwałowao. Będziemy szacowad poziom strat w wyniku zalania, a nie tylko szkody

bezpośrednie, co pozwoli na efektywna lokalizację procesu inwestycyjnego. W kontekście problemu

suszy, chciałbym zwrócid uwagę na jedną sprawę - rolnictwo w warunkach niedoboru wody może

korzystad z zasobów wód podziemnych, czego dzisiaj nie bierzemy pod uwagę.

Jerzy Grela, Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Krakowie

Chciałbym odnieśd się do kwestii dotyczącej znaczenia administracji rządowej i samorządowej

oraz obywateli w ochronie przeciwpowodziowej. Obywatele bowiem odgrywają w tej sprawie dośd

istotną rolę i niejednokrotnie przyczyniają się do zwiększenia zagrożenia powodziowego, na przykład

niewłaściwie eksploatując swoje działki, wycinając las czy też nadmiernie uszczelniając swoje zlewnie.

Myślę, że rola obywateli, którzy w czasie powodzi domagają się pomocy, powinna byd

skonfrontowana z tym, jak obywatel we własnym zakresie jest w stanie zapobiec powodzi. Poza

kwestią zagospodarowania przestrzennego, ważne jest opracowanie własnych systemów

zapobiegania powodziom.

W zakresie profilaktyki przeciwpowodziowej administracja rządowa dokonała wiele. Na szerszą

skalę odbywa się opiniowanie planów miejscowych w oparciu o studia ochrony przeciwpowodziowej,

które funkcjonują od 2001 roku. Konkretnym rozwiązaniem jest również opiniowanie tzw. „wuzetek”.

W kontekście efektywnego gospodarowania dostępnymi środkami finansowanymi, dostrzegam

jedynie możliwośd przejścia na budżet wieloletni. Wszystkie instytucje zarządzające środkami

finansowymi mają świadomośd skutków ubocznych budżetów jednorocznych. Wydaje się, że ciężko

jest zwiększyd efektywnośd wykorzystania obecnie dostępnych środków. Z drugiej strony można

zwiększad środki poprzez modyfikację systemu opłat środowiskowych, tak aby wprowadzid w życie

dyspozycje, do których zobowiązuje dyrektywa wodna, tj. zasady: płaci użytkujący i płaci

zanieczyszczający.

Piotr Michaluk, Zastępca Dyrektora do spraw Eksploatacji Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych w Warszawie

Moim zdaniem struktury gospodarki wodnej nie miały możliwości sprawdzid się wobec

powodzi z 2010 roku. Mówię to z pozycji jednostki działającej w imieniu Marszałka Województwa

Mazowieckiego, która na wykonanie zadao z zakresu utrzymania urządzeo melioracyjnych otrzymuje


66

nakłady w wysokości 20–30% potrzeb. Mimo to kontrole NIK i działania prokuratorów nie wykazały

zaniedbao, uchybieo i innych błędów.

Należy mied świadomośd, że ekstremalne zjawiska hydrologiczne nie przestaną występowad,

można jedynie łagodzid ich skutki. Uważam, że to właśnie obszary rolnicze są właściwe

do zatrzymania odpływu i zmniejszania koncentracji dopływu do koryt rzek, co zapobiegałoby

przeniesieniu zagrożenia na tereny zurbanizowane. Wały przeciwpowodziowe mają zasadnicze

znaczenie dla ochrony terenów zurbanizowanych. Dlaczego więc 90% wałów pozostaje, jako

urządzenia melioracyjne, w gestii marszałków województw?

Kiedy produkcja żywności była na pierwszym miejscu, intensyfikacja wykorzystania dolin

czy obszarów zalewowych wymuszała budowę wałów, a te stwarzały poczucie bezpieczeostwa,

co przyciągało osadnictwo i inwestycje. Teraz powrotu do stanu pierwotnego nie ma, mało jest

miejsc pod poldery i poszerzenie dolin wielkiej wody.

Znaczenie ma nie tylko rola terenów rolniczych jako obszarów zalewowych, ale również

właściwa gospodarka wodna na nich – efektywne systemy melioracji dają możliwości

retencjonowania, zatrzymywania odpływu. Dobrym przykładem jest drenowanie, tj. odprowadzanie

nadmiaru wody z profilu glebowego, co tworzy potencjał retencyjny, daje możliwośd wchłonięcia

opadów zmniejszając odpływ powierzchniowy. Podobnie jest z nawodnieniami, które należy zaliczyd

do działao proekologicznych - każde zatrzymanie wody na terenie kraju i przeciwdziałanie

bezproduktywnemu odpływowi jest pozytywne. Byłbym natomiast ostrożny z opłatami za pobór

wody dla tych potrzeb.

W dziedzinie gospodarki wodnej i melioracji potrzebne jest więc długofalowe planowanie

i długofalowa polityka paostwa, jako że wytworzenie kadry czy jej odtworzenie, a także odbudowa

przedsiębiorstw projektowych i wykonawczych, wymaga stabilnej perspektywy. W chwili obecnej

w odpowiedzi na pojawiający się program finansowania zadao, należy natychmiast przedstawid

projekty. W takiej sytuacji nie jest możliwe przygotowanie dopracowanych projektów,

uwzględniających wszystkie aspekty i powiązania: przyrodnicze, gospodarcze, krajobrazowe;

projektów skonsultowanych ze społeczeostwem, z samorządami. Takie projekty wymagają czasu.

W tym względzie sama reforma i zmiany struktur nic nie zmienią, jeśli nie będziemy mieli

długofalowej pespektywy dobrych działao zmierzających w odpowiednim kierunku.

Piotr Otawski, Zastępca Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska

Bez reformy regulacji dotyczących planowania przestrzennego – zarówno proceduralnej, jak

i treściowej – nie rozwiążemy problemów związanych z gospodarką wodną. Ważną sprawą są koszty

rozsuwania wałów w sytuacji chaosu przestrzennego, który obecnie wdziera się również na tereny

zalewowe. Przypominam, że opinie dotyczące zagospodarowania przestrzennego w kontekście

prowadzonej gospodarki wodnej mogą byd wzięte pod uwagę, ale też mogą zostad pominięte w toku

procedury planistycznej. Ponadto wyniki ankiety wykonanej na polecenie Mazowieckiego Urzędu

Wojewódzkiego wskazują, że spośród gmin, które mają plany zagospodarowania przestrzennego dla

terenów zalewowych, 67% przewiduje zabudowę na terenach bezpośredniego zagrożenia

powodziowego, a 78% na terenach potencjalnego zagrożenia powodziowego. Możemy mówid

o bezskuteczności prowadzenia racjonalnej gospodarki przeciwpowodziowej, nie wspominając nawet

o kosztach.


67

W kwestii dotyczącej kompetencji w zakresie zarządzania gospodarką wodną, jedną

z propozycji rozwiązania jest przeniesienie znacznej części kompetencji w zakresie zarządzania

na samorządy lokalne. Podstawową kwestią jest jednak zdefiniowanie, co to zarządzanie oznacza.

Czy zarządzanie oznacza określanie celów, czy też realizację zadao wynikających z celów? Jeżeli

mówimy o określaniu celów, moim zdaniem jest to niewykonalne na poziomie samorządu lokalnego.

Kwestia gospodarowania wodami w zlewniach czy w dorzeczach, to nie tylko wymysł Unii

Europejskiej i Ramowej Dyrektywy Wodnej, ale jedyne racjonalne usytuowanie kwestii związanych

z zarządzaniem wodą. Samorząd, zwłaszcza na poziomie powiatowym czy gminnym, nie jest w stanie

określad celów z punktu widzenia zarządzania dorzeczem czy zlewnią. Ponadto w tym kontekście

często występuje rozbieżnośd interesów, zwłaszcza dotyczących krótkiej perspektywy czasowej.

Wyniki przywołanej już ankiety pokazują, że samorządy świadomie lokują zabudowę na terenach

bezpośredniego czy potencjalnego zagrożenia powodzią. Tak jest w sytuacji planów

zagospodarowania przestrzennego, a także w odniesieniu do decyzji o warunkach zabudowy

i zagospodarowania terenu.

W obecnej sytuacji powinniśmy zacząd postrzegad gospodarkę wodną również w kontekście

stworzenia planu adaptacji do zmian klimatycznych, z którego wynikają również pewne cele

w zakresie gospodarki wodnej. W związku z tym samorządy lokalne, zwłaszcza szczebla

wojewódzkiego powinny otrzymad wskazówki z poziomu rządowego dotyczące kierunków działao i

priorytetów gospodarki przeciwpowodziowej czy gospodarki wodnej.

Leszek Bagioski, Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie

Jeżeli nie rozwiążemy problemu zabudowy na terenach zagrożonych bezpośrednio czy

pośrednio powodzią, może warto zastanowid się nad zastosowaniem zasady obowiązującej m.in.

we Francji, gdzie paostwo nie płaci odszkodowao. My opiniujemy plany, ale brakuje mechanizmu

prawnego, który spowodowałby, że te sprawy byłyby rozstrzygane w formie decyzji administracyjnej.

Obecnie nasze opinie są uwzględniane lub nie, natomiast decyzja administracyjna nadałaby im rygor

wykonalności. Dzięki opracowaniu studium terenów zalewowych, właściciele tych terenów zdali

sobie sprawę, że ich wartośd spadła. Ludzie jednak nadal chcą mieszkad nad wodą - to naturalny

pociąg i trudno temu przeciwdziaład. Dążąc do rozwiązania tego dylematu, można zastanowid się nad

pewnym rozwiązaniem prawnym. Istnieje audyt energetyczny i nie można sprzedad budynku bez tego

audytu - można więc wprowadzid audyt powodziowy, tj. wymóg uzyskania od gminy, RZGW

czy jakiekolwiek urzędu, zaświadczenia o tym, że dane tereny są terenami zalewowymi albo nimi nie

są. Kupujący powinien mied pełną świadomośd. Byd może mechanizm ten ograniczyłby ciąg do

zabudowy takich terenów. Czy nie warto byłoby wprowadzid ustawowego obowiązku

odpowiedzialności obywateli za ochronę przeciwpowodziową własnego mienia?

Kolejna sprawa dotyczy procesu urbanizacji, zmian dotyczących użytkowania gruntów rolnych

oraz przekształceo terenów rolnych na tereny zurbanizowane. Parę lat temu obserwowałem lawinę

pozwoleo wodnoprawnych, które wyłączały melioracje szczegółowe z użytkowania. Z uwagi na brak

całościowej oceny skutków przerywania ciągów melioracyjnych, brakuje informacji, czy pozostałości

melioracji szczegółowych prawidłowo działają, czy też powinny byd zweryfikowane - stąd

podtopienia. W rejonie Warszawy bardzo dobrym przykładem są okolice Piaseczna czy Konstancina-


68

Jeziorny. Należałoby pokusid się o pewne rozwiązania prawne, które nakładałyby obowiązek

uzyskiwania pozwoleo wodnoprawnych w przypadku takich terenów. Jednocześnie powinien zostad

opracowany plan odwodnienia terenów zurbanizowanych, gdyż wydaje się, że często takich planów

kompleksowych nie ma. W kontekście zmian klimatu, deszcze nawalne na pewno będą stawały się

coraz bardziej dokuczliwe i będziemy mieli do czynienia z podtopieniami. Włocławek nie ma

pojemności powodziowej - ułatwiono odpływ wody ze Świniar w rejonie Dobrzykowa, ale ten zbiornik

nie jest przystosowany do retencji powodziowej.

Obecnie istnieje generalna tendencja w ramach Unii Europejskiej, związana z reformą

Wspólnej Polityki Rolnej, ażeby większą ilośd środków przenieśd z filara dopłat indywidualnych

i przeznaczyd właśnie na rozwój terenów rolniczych, w tym melioracje. Takie rozwiązanie jest silnie

popierane przez departament środowiska, który odpowiada za wdrożenie Ramowej Dyrektywy

Wodnej. Nie ulega wątpliwości, że bez rozwiązania problemów jakości wody w rolnictwie, nie będzie

efektów tej dyrektywy.

Kolejną kwestią sporną są opłaty za energetykę wodną w rolnictwie. Apelowałbym

o zachowanie daleko idącej ostrożności, gdyż wokół zapisu Ramowej Dyrektywie Wodnej odnoszącej

się do usług wodnych, toczy się dyskusja, w której poszczególne paostwa członkowskie reprezentują

podejście „wąskie” obejmujące jedynie gospodarkę komunalną, tj. zaopatrzenie w wodę

i odprowadzenie ścieków. Z kolei Unia patrzy na problem szerzej, kładąc nacisk na to, ażeby zwrot

kosztów usług wodnych następował w rolnictwie.

Jan Grabiec, Starosta Legionowski

Jednostki samorządu terytorialnego potrafią skutecznie realizowad ważne zadania paostwa

adresowane do lokalnych czy też regionalnych społeczności. W tym kontekście uderzające jest to,

że w zakresie ograniczania ryzyka powodziowego struktury samorządowe odgrywają stosunkowo

niewielką rolę. Skutecznośd działania samorządu zależy oczywiście od wyposażenia

go w odpowiednie narzędzia formalne, organizacyjne oraz ekonomiczne. Bazując na przykładzie

planowania przestrzennego, tj. jednej z kluczowych kwestii w kontekście ograniczania ryzyka

powodziowego, chciałbym odnieśd się do możliwości, jakimi dysponuje samorząd.

Dotychczasowy model ograniczania ryzyka powodziowego poprzez instrument planowania

przestrzennego jest nieskuteczny. Dlaczego? Postawiłbym w tym zakresie dwie tezy. Po pierwsze,

przepisy antypowodziowe nie uwzględniają specyfiki procesu planowania przestrzennego, który

w polskim systemie prawnym jest sam w sobie problematyczny. Dotychczasowy system opiniowania

planów miejscowych – łącznie z tegoroczną nowelizacją prawa wodnego, pozwalającą wyposażyd

samorządy w mapy ryzyka powodziowego – sprawia, że organ uchwalający plany miejscowe

dysponuje niezwykle słabą podstawą do uchwalenia prawa miejscowego. Właściwe regulacje planów

miejscowych mają ogromne znaczenie z punktu widzenia bezpieczeostwa obywateli. Opinie na temat

planów, jak i dzisiejsze mapy ryzyka powodziowego, są narzędziami „niedoposażonymi” pod

względem ciężaru prawnego zawartych tam rozstrzygnięd. Obecnie zalecenia dotyczące ograniczenia

zabudowy wydaje prezes zarządu gospodarki wodnej, natomiast konsekwencje ograniczenia prawa

własności ponosi organ uchwalający plan miejscowy. Konsekwencje te, zgodnie z regułami

planowania przestrzennego, mają miedzy innymi charakter odszkodowawczy z tytułu ograniczenia

prawa dysponowania nieruchomością. Organ wydający opinię nie ponosi przy tym żadnej


69

odpowiedzialności za skutki wprowadzenia zalecanych ograniczeo. W praktyce organ uchwalający

plan stara się chronid budżet gminy, unikając grożących mu realnych konsekwencji finansowych. Bez

rozstrzygnięcia kwestii odszkodowawczych nie można skutecznie ograniczad ryzyka powodziowego

poprzez stosowanie ograniczeo zabudowy w planach zagospodarowania przestrzennego.

Następna teza dotyczy specyfiki celów samorządu terytorialnego. Samorząd ma realizowad

potrzeby swoich mieszkaoców, definiowane na ogół jako zrównoważony rozwój lokalnej

społeczności. W tym celu samorząd stara się pozyskad środki finansowe - główne źródła dochodu

to podatek dochodowy od osób fizycznych i podatek od nieruchomości. Uchwalanie planów

miejscowych ograniczających możliwośd zabudowy stoi w pozornej sprzeczności, zwłaszcza w krótkim

horyzoncie, z celami samorządu. Ograniczanie dochodów samorządu jest kontraproduktywne

z punktu widzenia strategii rozwoju tegoż samorządu. Brak systemów rekompensujących utracone

dochody czy potencjalne ryzyko związane z odszkodowaniami sprawia, że te zalecenia dotyczące

ograniczenia zabudowy są w praktyce mało skuteczne.

Oczywiście można mówid o ewentualnych zadaniach paostwa w zakresie sfinansowania

traconych przez samorząd dochodów, ale chciałbym wskazad konkretny mechanizm finansowy, który

umożliwiałby wprowadzenie rekompensat będących pozytywnym bodźcem do zmiany planów

miejscowych poprzez ograniczanie zabudowy na terenach zagrożonych podtopieniami czy powodzią.

Bez angażowania dodatkowych środków z budżetu paostwa możliwe jest wykorzystanie

funkcjonującej dzisiaj subwencji ogólnej - zwłaszcza części wyrównawczej tej subwencji. Częśd, którą

dysponują samorządy gminne wynosi w skali roku około 6 mld zł. Podział subwencji dokonywany jest

corocznie na podstawie kryteriów dochodowych oraz kosztów zadao realizowanych przez samorządy.

Ten mechanizm finansowy mógłby umożliwiad m.in. ujęcie aktywności samorządów w zakresie

uchwalania planów ograniczających zabudowę na terenach objętych ryzykiem powodziowym jako

zadao, które powinny byd rekompensowane przez jedno z kryteriów w mechanizmie subwencji

wyrównawczej. Niewielki udział w subwencji ogólnej pozwoliłyby racjonalizowad decyzje

podejmowane przez samorząd i stanowił ważny argument dla lokalnych społeczności, że taka

działalnośd jest uzasadniona również ekonomicznie.

Grzegorz Chmielak, Przedstawiciel Gminnej Spółki Wodnej Dębe Wielkie

Chciałbym zabrad głos jako reprezentant spółki wodnej i mieszkaniec terenu, który można

nazwad terenem przejściowym, jako że jest częściowo zurbanizowany, a częściowo rolniczy. Różnica

między terenami działania spółek, a tymi, gdzie spółki nie ma, tak naprawdę nie istnieje.

Mówiliśmy o kwestii degradacji urządzeo i braku środków na konserwację. Ustawa Prawo

wodne przyznaje starostom możliwośd nakładania opłat partycypacyjnych na podmioty niebędące

członkami spółek wodnych. Istnieje także droga całego procesu odwoławczego. Oczywiście pewna

nieprecyzyjnośd przepisów prawa też ma tutaj znaczenie - partycypacja w kosztach utrzymania

urządzeo wodnych proporcjonalnie do odnoszonych korzyści może byd kwestionowana. Może

należałoby odnieśd tę kwestię do powierzchni biologicznie czynnych? Najpierw rozmawiamy

o wodach opadowych i roztopowych z terenów utwardzonych, które w pewnym sensie stanowią

ścieki i są odprowadzane do rowów itd., potem natomiast o sprawie dotyczącej tego, gdzie powinna

trafiad woda odprowadzana do rowów.


70

Problem dotyczy również nieistniejącego obecnie nadzoru nad działalnością spółek wodnych,

w tym kwestia audytu, ustalenia budżetu, kontroli, wsparcia podczas windykacji itp. Jeżeli nie

przeniesiemy tego nadzoru do wyspecjalizowanych jednostek, innych niż samorządowe, np.

do rejonowych czy wojewódzkich zarządów urządzeo melioracji wodnych – nadzór nie będzie mógł

byd realizowany skutecznie.

Moje pytanie dotyczy podmiotu, który zgodnie z przepisami prawa wodnego i budowlanego,

ma oceniad, czy dane rowy melioracyjne stanowią obiekty budowlane i nadają się do eksploatacji,

w jaki sposób są zdekapitalizowane i czy jako obiekt budowlany, nie powodują ryzyka lokalnych

podtopieo z powodu swojej niedrożności, ukształtowania itd.

Waldemar Michna, Prezes Polskiego Towarzystwa Melioracyjnego

Sytuacja dojrzała do tego, żeby stworzyd prawne przesłanki wymuszania składek

na konserwację urządzeo melioracyjnych. W tej chwili na konserwację przeznaczamy zaledwie

kilkanaście procent tego, co powinniśmy wydawad. Niezbędne jest zobowiązanie samorządów

na szczeblu powiatów i gmin do ustalenia wysokości składki i egzekwowanie jej na konserwację

urządzeo szczegółowych.

Uważam natomiast, że sytuacja ekonomiczna nie dojrzała jeszcze do ustalenia powszechnej

zasady, że rolnictwo będzie płaciło za wodę do nawadniania plantacji roślin. Gdybyśmy dzisiaj ogłosili,

że w czasie naszej konferencji podjęta została decyzja, by tworzyd prawne przesłanki do pobierania

opłat za wodę zużywaną do nawadniania produkcji roślin, powstałby wokół tego niekorzystny klimat,

gdyż tego typu praktyk nie stosuje się powszechnie w Europie i wymagałoby to ogromnych nakładów.

Opłata za wodę do nawadniania pól wywołałaby podwyżkę cen żywności. Nad taką propozycję trzeba

się głęboko zastanowid i już na samym początku pomyśled, co można byłoby zrobid w przyszłości.

Może po prostu w ciągu roku należałoby przemyśled tę sprawę. Proponuję zobowiązad stosowne

placówki do sporządzenia kalkulacji kosztów. Kalkulacja kosztów nawadniania plantacji roślin przy

różnych cenach wody do nawadniania wymaga jednak nie mniej niż 2-3 lat.

Andrzej Kreft, Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Szczecinie

Uważam, że nie ma alternatywy dla zlewniowego zarządzania gospodarką wodną.

Zarządzanie w granicach administracyjnych miało miejsce do 1991 roku, znamy rezultaty.

Problem podtopieo i powodzi istnieje, ponieważ z roku na rok wskutek zabudowy maleje

powierzchnia retencji gruntowej, a przekroje hydrauliczne koryt są de facto takie same. Należy

przywrócid rzędne dna rzek i cieków do stanu z lat siedemdziesiątych, osiemdziesiątych. Ponadto

istnieje kwestia zwiększonych przepływów powierzchniowych, które doprowadzają wody

z budowanych obiektów do rzek.

Przedmiotem debat są powodzie z 1997 roku i 2010 roku, natomiast pomija się powodzie

cofkowe, sztormowe, zatorowe – np. powódź z 2009 roku na wybrzeżu. Apeluję, aby problem tych

powodzi również został uwzględniany.


71

Zygmunt Ziobrowski, Członek Honorowy Rady Naukowej Instytutu Rozwoju Miast w Krakowie

Jeśli planowanie przestrzenne ma byd instrumentem porządkowania gospodarki wodnej,

w planach miejscowych i decyzjach WZ powinno się wprowadzid kilka zakazów. Przede wszystkim

należy ustawowo zakazad wyznaczania terenów budowlanych na terenach zalewowych - można

dyskutowad, czy tylko na terenach o wysokim zagrożeniu wystąpienia powodzi, czy też o średnim

prawdopodobieostwie. Walcząc z problemem podtopieo, należy unikad zabudowy w obniżeniach

terenowych. Szczegółowo należy ustalid, jak delimitowad te obszary, które mogłyby byd zbiornikami

retencyjnymi w okresie deszczy nawalnych. Należałoby ucywilizowad decyzje WZ i niezwłocznie

wyłączyd tę procedurę w przypadku terenów zalewowych, a w wyjątkowych przypadkach stosowad

ją tam w zupełnie innej formule. W planach i decyzjach administracyjnych należy dad możliwości

bardzo ścisłego określania warunków zabudowy na terenach zalewowych dla tych obiektów, które

są przebudowywane, nadbudowywane i rozbudowywane. W tych przypadkach należy poszerzyd

kompetencje regionalnych zarządów gospodarki wodnej. Nie może to byd tylko forma opinii.

Reformując prawo budowlane warto wzorowad się na rozwiązaniu stosowanym m.in. w Stanach

Zjednoczonych, gdzie do pozwolenia na budowę inwestor dołącza projekt odprowadzenia wód

opadowych z działki będącej przedmiotem inwestycji. Obecnie na działkach budowlanych, przy okazji

inwestycji, dokonuje się wiele deformacji istniejącej konfiguracji terenów, które miały jakąś strukturę

i warunki odwodnienia. W szczególności kontrolowany powinien byd sposób urządzenia terenu

po wykonaniu inwestycji. Powinien także obowiązywad zakaz odbierania inwestycji drogowych,

szczególnie dróg lokalnych bez wykonania odwodnienia. W obecnej sytuacji wyasfaltowane drogi

lokalne pracują jak rynny, którymi woda spływa do obniżeo terenowych i zwiększa podtopienia.

Chciałbym również zaapelowad o usunięcie kompromitującego zapisu w prawie wodnym (art.

27 ust. 1), zgodnie z którym ogrodzenia działek nie mogą znajdowad się bliżej linii brzegowej niż

półtora metra. Właściciele korzystają z tego dozwolenia i budują ogrodzenia (bardzo często

murowane), stanowiące poważną barierę dla spływu wód powodziowych. Przy tak małej odległości

ogrodzenia od linii brzegowej nie ma żadnych szans na poprowadzenie wzdłuż rzeki tras pieszych

i rowerowych. Ta odległośd powinna wynosid co najmniej 8-10 m.

Jerzy Nasiadko, Dyrektor Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych w Warszawie

Nie jest prawdą, że samorządy szczebla podstawowego i wojewódzkiego nie partycypują

w utrzymaniu urządzeo melioracji podstawowej. Coraz częściej gminy i miasta podpisują

porozumienia między samorządem wojewódzkim a danymi miastami, w wyniku czego przekazywane

są środki na utrzymanie tychże urządzeo. Jednocześnie w poprzednich latach samorząd województwa

przeznaczał ok. 8–10 mln zł rocznie, przy rytmicznie realizowanych dochodach własnych samorządu,

na utrzymanie jezior, wyposażenie wojewódzkiego magazynu przeciwpowodziowego, zakup sprzętu

do konserwacji urządzeo melioracji.

Dzięki wojewodzie mazowieckiemu w roku bieżącym usunęliśmy 85%ubytków, które

po powodzi były zinwentaryzowane jako wymagające naprawy - wykorzystano ok. 90% środków.

W tej sytuacji na terenie województwa realizowanych jest w sumie dwieście osiemdziesiąt zadao.


72

Urządzenia melioracyjne nigdy w pełni nie zastąpią gospodarki wodno-ściekowej na terenach

urbanizowanych czy zurbanizowanych - były one projektowane i wykonane z przeznaczeniem

na odbiór wód z terenów zmeliorowanych o charakterze rolniczym. Z uwagi na zwiększenie ilości wód

zrzucanych do cieków, ich odbiór staje się po prostu nie do przyjęcia. W konsekwencji podczas

zmiany użytkowania gruntów nieodzowne jest budowanie całej sieci wodno-kanalizacyjnej,

obejmującej gospodarkę wodno-ściekową ze zbiornikami retencyjnymi u ujścia i z kontrolowanym

zrzutem. Takie rozwiązanie wprowadzamy w Warszawie, m.in. na Potoku Służewieckim – wody

zrzucane są przez zbiorniki retencyjne na trasie z lotniska i z innych miejsc, dzięki czemu maksymalny

przepływ 10 m3 nie jest przekraczany. Po większych ulewach, jeśli dochodzi do przepływu

wynoszącego powyżej 12–15 m3, woda nie może się pomieścid. Należy promowad takie działania na

terenach podtapianych.

Janusz Kubiakowski, Dyrektor Świętokrzyskiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych, Prezes Zarządu Głównego Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Wodnych i Melioracyjnych

Najpierw należy rozpocząd dogłębną reformę gospodarki wodnej - musimy podnieśd rangę tej

dziedziny, która obecnie postrzegana jest w różny sposób przez różne środowiska. Ponadto reforma

powinna przynieśd czytelny, jednoznaczny podział obowiązków, rozdzielenie zadao pomiędzy

poszczególne podmioty wyznaczone do ich realizacji.

Ogromnie ważnym problemem, z którym spotykamy się na co dzieo, jest finansowanie

gospodarki wodnej. W pierwszej kolejności należy dokonad pewnej inwentaryzacji i powiedzied,

w które obiekty mamy inwestowad - przykładem są melioracje szczegółowe. Finansowanie

jednoroczne jest nie do przyjęcia przy inwestycjach wodnomelioracyjnych - bardzo często okazuje się,

że środki należy odprowadzad przed ich pełnym wykorzystaniem. Ponadto przeglądając akta prawne

i obowiązki nałożone na użytkownika, widzimy, że nie ma zabezpieczonych środków na ich realizację.

W tym kontekście myślę o pięcioletnich ocenach stanu technicznego wału, a także o prowadzeniu

ewidencji urządzeo wodnomelioracyjnych.

Kolejny problem dotyczy konieczności uporządkowania stanu prawnego. Jeżeli przeglądamy

różne ustawy, np. prawo budowlane, prawo wodne czy plik zapisów prawnych dotyczących ochrony

środowiska, zauważamy wiele sprzeczności. Również przepisy odnoszące się do zamówieo

publicznych i finansów publicznych winny byd dostosowane do prowadzenia akcji powodziowej i do

usuwania skutków powodzi.

Andrzej Sadurski, Członek Rady Naukowej Paostwowego Instytutu Geologicznego

Każda powódź w dolinach rzecznych zostawia swój ślad w osadach. Na tej podstawie w 2007

roku została sporządzona mapa obszarów zagrożonych podtopieniami terenów w dolinach rzek.

W pierwszej połowie 2007 roku opracowanie rozesłaliśmy do wszystkich starostów w Polsce. Mapa

została zweryfikowana w latach 2009-2010 - wówczas okazało się, że zalane obszary bardzo


73

dokładnie pokrywały się z prognozami. Problem polega na tym, że zainteresowanie gospodarką

wodną w samorządach pojawia się dopiero po groźnych suszach czy powodziach.

Druga kwestia dotyczy pewnego mitu mówiącego o tym, że Polska to kraj biedny w zasoby

wodne, porównywalny z Egiptem, podczas gdy na przeciwległym biegunie stawiana jest Szwecja.

Posiadamy nieduże zasoby wód powierzchniowych, z drugiej strony na terytorium Polski znajdują się

duże zasoby wód podziemnych - są one wielokrotnie większe niż np. w Szwecji. W kontekście

zwiększającego się popytu - 75% wód, które pijemy, pochodzi z zasobów podziemnych - zasoby te

powinny byd szczególnie chronione. Tymczasem likwidowane są np. strefy ochrony pośredniej ujęd

wód podziemnych. W perspektywie 20-30 lat w interesie samorządów istotne byłoby, aby obszary

szczególnie zasobne w wodę objąd ochroną jako strategiczne zbiorniki służące zaopatrzeniu ludności

w perspektywie wielu dziesiątków lat.

Krzysztof Iwaniuk, Wiceprezes Zarządu Związku Gmin Wiejskich RP

Szczęśliwie projekt ustawy przygotowany przez MSWiA, któremu strona samorządowa

Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego powiedziała „nie”, został odrzucony przez Sejm

ubiegłej kadencji. Głównym problemem była próba przerzucenia na gminy utrzymania rowów

melioracyjnych leżących na gruntach prywatnych, których koszt w skali kraju szacowany jest na 6 mld

zł. Również bez zabezpieczenia jakichkolwiek środków zadaniem własnym gminy miała stad się

ochrona przeciwpowodziowa ludności na obszarach, gdzie paostwo przez dziesięciolecia nie było

w stanie wybudowad wałów. Są to koszty, które wymuszałyby kilkakrotne podniesienie wysokości

podatku rolnego, co wydaje się nierealne z uwagi na brak zainteresowania samych rolników

podnoszeniem aktywności produkcji rolnej. Nie bez znaczenia jest też dzisiejsza struktura

gospodarstw rolnych, gdzie 600 tys. gospodarstw produkuje 90% żywności, a około 1,5 mln to tzw.

kilkuhektarowe gospodarstwa socjalne.

Krzysztof Wierzbicki, Członek Rady Naukowej Instytutu Technologiczno -Przyrodniczego

W nawiązaniu do dostarczonego paostwu tekstu “Jak uregulowad organizacyjnie i finansowo

utrzymanie melioracji szczegółowej” pragnę dodad co następuje:

W Polsce mamy 280 tys. km rowów - licząc 5 tys. zł za jednorazową konserwację 1 km rowu,

na ten cel potrzeba ok. 3 mld zł, przy czym rowy powinno się konserwowad dwa razy w ciągu roku.

Kwota ta pozwala ocenid skalę problemu.

Problem spółek wodnych należy rozpatrywad w trzech aspektach: organizacyjnym,

społecznym i technicznym. Skupię się na tym ostatnim. Po powodzi w 2001 roku, francuska firma

SAFEGE, wraz z ekspertami z Wrocławia i Warszawy, opracowała szesnaście zeszytów pt.

„Ograniczenie skutków powodzi” wydane przez Biuro Koordynacji Projektu. Materiały te zawierają

m.in. informacje dotyczące przygotowania i zabezpieczenia budynków na terenach zagrożonych

ryzykiem powodzi. Zeszyty te nie trafiły jednak do wszystkich odpowiedzialnych instytucji,

co zwiększyło straty powodziowe.


74

Istniejąca ustawa o doradztwie rolniczym z 2003 roku nie uwzględnia kwestii powodzi,

tymczasem właśnie doradztwo rolnicze powinno zainteresowad się problemami powodzi, w tym też

melioracjami szczegółowymi wspólnie ze spółkami wodnymi.

Zgodnie z raportem NIK w województwie podlaskim rolnicy dostawali z tytułu dopłat

bezpośrednich 500-800 zł od hektara, przeznaczając na rzecz spółki jedynie 13-17 zł od hektara.

W tym świetle widoczna jest koniecznośd sprzężenia dopłat bezpośrednich z wkładem własnym.

W tym kontekście proponuję zastosowad nowe pojęcie „dobrostan ziemi” uzasadniającego

koniecznośd większej dbałości o stan jakości ziemi, analogicznie do „dobrostanu zwierząt” terminu

stosowanego w produkcji zwierzęcej, do którego rolnicy są zobligowani przepisami.

Zenon Pijanowski, Prorektor Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie

Chciałbym poruszyd kwestię efektywnego gospodarowania dostępnymi środkami. Oczywiście

środki budżetowe są bardzo skromne, ale w osi „Poprawa konkurencyjności” Programu Rozwoju

Obszarów Wiejskich, w działaniu 1.6. zabezpieczone są środki przeznaczone na „poprawę i rozwijanie

infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa do nowych potrzeb”, dotyczących

melioracji i scalao. Na gospodarkę wodną przewidziano 300 mln euro, na scalania gruntów - 130 mln

euro.

We wrześniu 2011 roku została znowelizowana ustawa o scalaniu gruntów. W ramach

scalania w tzw. zagospodarowaniu poscaleniowym, automatycznie realizowane są również

inwestycje związane z melioracjami podstawowymi i szczegółowymi na poziomie wsi czy gminy.

Realizacja inwestycji melioracyjnych i ochrony przed powodzią (na poziomie lokalnym) możliwa jest

także ze środków regionalnych programów operacyjnych, czyli z programu dotyczącego inżynierii

i ochrony środowiska coraz środowiska i inżynierii. Aby środki te mogły byd wykorzystane, niezbędne

są wnioski beneficjentów czyli Spółek Wodnych, Lokalnych Grup Działania czy Stowarzyszeo

działających w Sieci Obszarów Wiejskich. Niestety, aby podmioty te działały właściwie, wymagają

szkoleo w zakresie informacji o problematyce ochrony i rozwoju obszarów wiejskich. Szkolenia

związane z problematyką gospodarowania zasobami wodnymi, ochroną przed powodzią

i urządzeniami obszarów wiejskich, powinny obowiązkowo odbyd ośrodki doradztwa rolniczego

i izby rolnicze.

Planowanie przestrzenne na wszystkich poziomach decyduje o ochronie i rozwoju.

Obowiązujące plany miejscowe preferują obszary zabudowane i inwestycyjne, całkowicie pomijają

znaczenie i organizację terenów otwartych czyli przestrzeo rolniczo-leśną. Tymczasem właśnie ta

przestrzeo decyduje o produkcji rolnej i leśnej - kosztochłonności tej produkcji, ilości i jakości wody,

retencji i ochronie gleb, rozmiarach i natężeniu fali powodziowej itp. W związku z powyższym, dla

realizacji tych zadao niezbędnym jest stworzenie dla obszarów wiejskich nowego procesu

inwestycyjnego – „kształtowania i rozwoju” - poprawiającego jakośd życia i różnicowanie gospodarki

na obszarach wiejskich.

Proponowałbym, żeby w planowaniu finansowym na lata 2014–2020 - oprócz obecnych osi

konkurencyjnośd, środowisko - stworzyd również oś dotyczącą inwestycji, w której można by umieścid

scalania, gospodarowanie wodą, odnowę wsi, podstawowe usługi dla wsi, tworzenie i rozwój

mikroprzedsiębiorstw itp. Wówczas powstaną warunki dla rozwoju inwestycyjnego, który byłby


75

narzędziem realizacji planu zagospodarowania przestrzennego. Są to trudne zadania, ale paostwa

europejskie realizują je już od 50-60 lat.

Wiesław Dembek, Dyrektor Naukowy do spraw Agro -Środowiskowych Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego, wiceprzewodniczący Paostwowej Rady Ochrony Przyrody

W ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013, wyodrębniono środki

na wsparcie dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), które do 2013 roku

pochłonie ok. 2,5 mld euro. Środki z tego źródła trafiają do ogromnej liczby rolników na ok. 50%

powierzchni Polski. Tymczasem w projekcie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego w sprawie

wsparcia rozwoju obszarów wiejskich po roku 2013, dotyczącym II filara Wspólnej Polityki Rolnej,

istnieje możliwośd zredefiniowania i zrealokowania obszarów o niekorzystnych warunkach

naturalnych. Te pieniądze powinny byd skoncentrowane i wydane efektywniej – dla najbardziej

potrzebujących rekompensat. Użytki podtapiane doskonale mieszczą się w definicji obszarów

o niekorzystnych warunkach naturalnych. W przypadku niewykorzystania części środków, więcej

funduszy można przeznaczyd na gospodarkę wodną, jako że takie działanie znajdzie się

najprawdopodobniej w przyszłym II filarze Wspólnej Polityki Rolnej. Środki te można skierowad także

na programy rolnośrodowiskowe - dla rolników gospodarujących wodą w sposób proekologiczny.

Janusz Rzepka, Koordynator do spraw Przeciwpowodziowych w Starostwie Powiatowym w Piasecznie

Anomalie pogodowe w 2010 i 2011 roku spowodowały koniecznośd ścisłej współpracy

między samorządami gmin i powiatu piaseczyoskiego. W tym celu już w styczniu 2011 roku powołano

Konwent Wójtów, Burmistrzów i Starosty Piaseczyoskiego. W kontekście prac Konwentu ustalono

potrzebę sprawnej synchronizacji prac przeciwpowodziowych i rzeczowej, profesjonalnej analizy

przyczyn licznych zatopieo i podtopieo. Na wniosek Starosty Piaseczyoskiego utworzono stanowisko

koordynatora ds. przeciwpowodziowych. Chod Konwent stanowi ciało jedynie doradcze, wyjątkowo

dobrze funkcjonuje w sytuacjach newralgicznych, np.: ochrona przeciwpowodziowa, transport,

służba zdrowia, oszczędna polityka energetyczna, etc.

W Powiecie Piaseczyoskim występuje bardzo szeroki wachlarz wód i urządzeo wodnych: od

starorzeczy i wałów wiślanych po zbiorniki, stawy, rurociągi i kanały przerzutowe. Wobec takiej

mnogości urządzeo i systemów, sposoby zarządzania gospodarką wodną natrafiają na groźną

przeszkodę w postaci dualizmu kompetencyjnego. Rozbieżności stają się tym większe i bardziej

uciążliwe, im mniej precyzyjne i niespójne są prawa właścicieli i zarządców.

W obszarze zapobiegania nawracającym podtopieniom trzeba z całą stanowczą podkreślid,

że jedynym wyjściem są działania kompleksowe i szczegółowo zaplanowane. Metody działao

punktowych i doraźnych należy uznad za nieskuteczne i wyjątkowo kosztowne.


76

Edward Pierzgalski, Kierownik Katedry Kształtowania Środowiska na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego

W takiej dyskusji jak dzisiejsza, nie powinno się pomijad problemów gospodarowania wodą

w lasach, które zajmują prawie 1/3 terytorium kraju. Interakcje między lasem a wodą są ważne nie

tylko dla Polski, ale dla całej Europy. Wyrazem tego jest opracowana w ramach Ministerialnego

Procesu Ochrony Lasów w Europie Rezolucja „Lasy i woda”. Została ona podpisana przez ponad

czterdziestu ministrów z krajów europejskich w Warszawie w 2007 roku, a zawarto w niej

identyfikację problemów i zobowiązania ministrów do podjęcia działao w czterech obszarach

problemowych: zrównoważona gospodarka leśna, a zasoby wodne, koordynowanie polityki leśnej

i wodnej, lasy, woda a zmiany klimatyczne, ekonomiczna wycena świadczeo lasu związanych z wodą.

W naszych warunkach klimatycznych lasy mają relatywnie duży wpływ na łagodzenie

wezbrao, o czym świadczą na przykład sytuacje w obszarach górskich, w Sudetach czy w Beskidzie

Śląskim, gdzie wylesienie natychmiast spowodowało wzrost odpływów w potokach górskich o 30-

40%. Współcześnie zmieniła się sytuacja dotycząca przepływów niskich. W latach 50. ubiegłego wieku

wybitny hydrolog profesor Kazimierz Dębski utrzymywał, że w Polsce cieki wypływające z lasu nigdy

nie wysychają. W tej chwili już tak nie jest. Od ponad 20 lat wskutek m.in. wzrostu temperatury

powietrza, a także zasobności drzewostanów, obserwowane są symptomy obniżania się wód

gruntowych i przesychania gleb w lasach. Lasy Paostwowe, gospodarujące na 80% powierzchni

polskich lasów, zrealizowały wiele przedsięwzięd retencyjnych. Korzystały z pieniędzy własnych,

z Funduszu Leśnego, z programu Phare, a obecnie prowadzą dwa duże projekty w ramach programu

„Infrastruktura i środowisko”. Są one oceniane bardzo pozytywnie.

Pomimo tych przedsięwzięd do istniejących problemów gospodarowania wodą w lasach

należy zaliczyd zły, wskutek wieloletnich zaniedbao konserwacyjnych, stan infrastruktury wodnej,

w tym urządzeo melioracyjnych. Wprawdzie w okresach suszy skutki tego stanu można ocenid

pozytywnie, gdyż odpływy wody są mniejsze, lecz przy okresowych mokrych występują problemy np.

z wtórnym zabagnianiem.

Istnieją także problemy o charakterze legislacyjnym, np. w 2001 r. w Prawie wodnym pojawił

się zapis odbierający Lasom Paostwowym prawo właścicielskie do gruntów pod ciekami,

co spowodowało duże problemy w realizacji niektórych inwestycji. Wyniki badao prowadzonych

m.in. w ramach projektu kierowanego przez prof. Halinę Lorenc, a dotyczącego bezpieczeostwa kraju

w kontekście zmian klimatu wskazują, że w perspektywie kilkudziesięciu lat bardzo ważnym

problemem dla lasów jest ich adaptacja do prognozowanych zmian klimatu. Do istotnych problemów

należy także zaliczyd brak specjalistycznej kadry o wiedzy w zakresie interakcji las-woda.

Generalnie, sytuację w lasach dotyczącą gospodarowania wodą w Lasach Paostwowych

można ocenid pozytywnie. Coraz bardziej widoczne są natomiast problemy gospodarki leśnej

i wodnej w lasach prywatnych, których powierzchnia obejmuje 20% całej powierzchni lasów,

a nadzór nad nimi sprawuje starosta. Przykładem zaniedbao jest np. fakt braku w dużej części lasów

prywatnych dziesięcioletnich planów urządzania lasu.


77

Jan Żelazo, Profesor w Zakładzie Inżynierii Rzecznej w K atedrze Inżynierii Wodnej na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego

Można wyróżnid trzy zasadnicze powody występowania powodzi – mianowicie warunki

klimatyczne, zawodnośd systemów i urządzeo, błędy człowieka. Jeśli zastanawiamy się nad

ograniczeniem ryzyka powodziowego w całej Polsce czy w warunkach lokalnych, można powiedzied,

że z całą pewnością nie wystarczą działania prewencyjne, m.in. plany zagospodarowania

przestrzennego.

W związku z tym konieczne jest przygotowanie się do pewnych działao doraźnych,

tj. opracowanie systemów technicznych, prowadzenie akcji powodziowej. Uważam, że straż pożarna

iwojsko spełniają swoje zadania, gorzej z projektowaniem systemu. W celu realizacji tych zamierzeo,

należy przeprowadzid rozpoznanie lokalne, dokonad identyfikacji i opisu problemów. Odnoszę

wrażenie, że na szczeblu lokalnym brakuje „gospodarza wody” - nie ma instytucji, która zajmuje się

tymi problemami. Na szczeblu gminy praca ludzi odpowiedzialnych za gospodarkę wodną jest

kluczowa, tymczasem okazuje się, że w gminach zatrudnia się średnio „0,4 człowieka” do spraw

ochrony środowiska i gospodarki wodnej. W moim przekonaniu, nawet po zracjonalizowaniu systemu

zarządzania na wysokim szczeblu, omawianych problemów nie uda się rozwiązad, dopóki w gminach

nie będzie ludzi, którzy na bieżąco zajmą się sprawami gospodarki wody, ochrony wód, kształtowania

zasobów wodnych, a także systemami ochrony przed powodzią. W moim przekonaniu nie rozwiążą

tego problemu spółki wodne, ponieważ mają inne zadania.

Jan Grabiec, Starosta Legionowski

Z pewnością problemów suszy nie rozwiążemy magazynowaniem wody w piwnicach domów

mieszkaoców społeczności lokalnych. Myślę, że samorządowcy szczególnie w ostatnich dwóch latach

są świadomi wagi problemu gospodarowania wodą dla społeczności lokalnych. Sądzę, że środowisko

samorządowe czeka refleksja nad tym, kto powinien byd gospodarzem problemu i kto powinien wziąd

na siebie odpowiedzialnośd.

Nie poprzestawałbym na opinii, że brakuje środków, w związku z czym nie podejmujemy prób

rozwiązania problemów instytucjonalnych. Myślę, że powinniśmy wysuwad pewne propozycje, nie

zaś byd tylko ich biernym odbiorcą. Dzisiejszy system prawny zarządzania melioracją jest

nieskuteczny - oprócz braku środków istnieje kwestia systemowego niedowładu tych rozwiązao. Dziś

samoświadomośd obywateli prowadzi do przekonania, iż paostwo powinno te zadania podejmowad

i proponowad gotowe rozwiązania, nie zaś tworzyd ramy, w których obywatele sami będą

rozwiązywad problemy podtopieo i lokalnych powodzi.

Istnieją dwa rozwiązania odnośnie melioracji szczegółowej: obligatoryjne spółki wodne lub

dodatkowa opłata w systemie podatków i opłat lokalnych - opłata, która dotyczyłaby wszystkich

mieszkaoców gminy i służyłaby zarówno finansowaniu rozwiązao melioracyjnych w zakresie

melioracji szczegółowej, jak i budowie czy utrzymaniu innych urządzeo wodnych, kanalizacji

deszczowej, małej retencji. Nikt lepiej niż władze gminy nie jest w stanie ocenid potrzeb lokalnej


78

społeczności w tym zakresie. Gmina jest też właściwym podmiotem, by pod nadzorem instytucji

wyposażonych w wiedzę hydrotechniczną dobrad środki dostosowane do lokalnej społeczności.

Chciałbym przestrzec przed takim mechanizmem, w którym wskażemy samorząd jako

gospodarza problemu, nie zapewniając środków na finansowanie tego zadania. Dzisiejsze rozwiązania

są niewystarczające i trzeba w tym zakresie wypracowad nowe mechanizmy instytucjonalne, które

wskażą gospodarza problemu w społecznościach lokalnych.


Obok zagrożenia suszą i powodzią istnieje jeszcze poważne zagrożenie związane z niską

jakością wody w ciekach wiejskich w czasie trwania suszy. Statystyki są bardzo niepokojące - 16% wsi

nie posiada jeszcze wodociągów, tylko 27% ludności wiejskiej korzysta ze zbiorczych oczyszczalni

ścieków. Gospodarka wodna powinna posiadad władztwo wodne, jako najwyższy poziom

zarządzania, zajmujące się problematyką prawną, kontrolą i planistyczną. Problematyką melioracyjną

i utrzymaniem wód istotnych dla rolnictwa powinny zająd się samorządy. Z inicjatywy Ministra

Sawickiego powstaje zespół do spraw odnowy melioracji, w którego skład wejdą przedstawiciele

Ministerstwa Rolnictwa, Ministerstwa Administracji, a także przedstawiciele Ministerstwa

Środowiska.

Jacek Kozłowski, Wojewoda Mazowiecki

Według niektórych nie ma odwrotu od reformy z początku lat dziewięddziesiątych, kiedy

wdrożyliśmy zasadę gospodarki wodnej w zlewniach. Bardzo często napotykam argument,

że ta proponowana przez rząd jeszcze przed wyborami reforma kwestionowałaby zasadę gospodarki

zlewniowej. Tymczasem realizacja zasady gospodarki zlewniowej w Polsce jest fikcją. Czasem wydaje

się, że jedynym elementem gospodarki zlewniowej jest struktura organizacyjna regionalnych

zarządów gospodarki wodnej, bo struktury organizacyjne pozostałych instytucji odpowiedzialnych

za gospodarkę wodną z pewnością nie mają takiego charakteru. ZMiUW działają w granicach

administracyjnych, a kompetencje wszystkich innych instytucji odpowiedzialnych za gospodarkę

wodną są określone według granic podziału administracyjnego paostwa.

Jedyne długofalowe strategie paostwa związane z gospodarką wodną i bezpieczeostwem

powodziowym, które zostały opracowane w granicach zlewni, to program „Odra”, który został

przygotowany nie przez administrację zlewniową, lecz przez zespół wojewodów i jest realizowany

przez pełnomocnika rządu, którym jest wojewoda dolnośląski oraz program bezpieczeostwa

powodziowego w zlewni górnej Wisły powstały z inicjatywy wojewody małopolskiego pod kierunkiem

pani profesor Nachlik. Trzecim tego typu przedsięwzięciem jest program zlewniowy pod moim

kierownictwen, który powstaje z inicjatywy siedmiu wojewodów zlewni Wisły środkowej.

Podsumowując, nie widzę zagrożenia dla zasady zlewniowej w przekazaniu kompetencji

w dziedzinie gospodarki wodnej wojewodom czy samorządowi lokalnemu.


79

Janusz Wiśniewski, Zastępca Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej

Chciałbym powiedzied, że nie ma potrzeby utrzymania majątku w zlewniach. Musimy jednak

pamiętad, że zarządzanie wynika przede wszystkim z bilansowania ilościowego i jakościowego

zarówno wód podziemnych, jak i powierzchniowych - ten warunek narzuca zarządzanie zlewniowe.

Inwestycje natomiast mogą byd realizowane w zupełnie innych układach, np. w układzie

wojewódzkim. Jednym z wariantów reformy gospodarki wodnej jest wprowadzenie rozwiązania

zakładającego pozostanie planowanie i władztwa na szczeblu zlewni oraz przeniesienie utrzymania

i prowadzenia programów inwestycyjnych na poziom samorządu lub województwa, co już jest

kwestią dyskusyjną. Nie musimy utrzymywad tych urządzeo w układzie zlewniowym.

Olgierd Dziekooski, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP

Wydaje się celowym, by samorząd terytorialny stał się głównym partnerem odpowiedzialnym

za realizację renowacji urządzeo technicznych. Powstaje pytanie: z jakich środków należy finansowad

te przedsięwzięcia? Zgłoszono propozycję opłat za wodę, jednak to rozwiązanie wiąże się

z wątpliwością dotyczącą negatywnego wpływu na inne sektory gospodarki. Wydaje się, że nie

możemy w tym zakresie liczyd wyłącznie na środki z Unii Europejskiej – kryzys euro i kryzys finansów

publicznych są kwestią powszechnie znaną i należy zastanowid się, w jaki sposób budowad system,

który będzie działał w formule zrównoważonego rozwoju, w którym wszyscy będziemy mogli

osiągnąd sukces w wymiarze społecznym, ekonomicznym i środowiskowym.

Podsumowując, z tego spotkania wynika jedna kwestia, która jest oczywista, ale w świetle

doświadczeo i w świetle prawa nie jest taka całkowicie jasna i jednoznaczna: woda jest „jedna” bez

względu na to, czy znajduje się na obszarach miejskich, wiejskich, zurbanizowanych, leśnych, rolnych

itd. W praktyce dnia codziennego, szczególnie w sytuacji rozproszenia kompetencji

i odpowiedzialności, okazuje się, że istnieją różne rodzaje zakresów odpowiedzialności.

Wskazano również potrzebę ujednolicania kwestii zarządzania zasobami, zarówno w przypadku

nadmiaru, jak i niedoboru wody. Zwrócono również uwagę, że zarządzanie nie musi byd tożsame

z utrzymaniem. Wydaje się, że konieczne jest określenie, jak ma wyglądad system monitorowania

całości zarządzania (w tym utrzymania) oraz kontrolowania, egzekwowania i wkraczania władczego

wtedy, kiedy sposób bieżącego oddziaływania nie jest prawidłowy w rozumieniu zakładanych planów

działania. W tej kwestii nie uzyskaliśmy odpowiedzi.

Wskazano również, że jeżeli mamy małe lokalne problemy związane z wodą czy z zarządzaniem

wodą, powinny byd one rozwiązywane przez małe lokalne struktury - samorząd terytorialny czy

organizacje w rodzaju spółek wodnych, za pomocą których samorząd wypełnia swoje zadania. Apel

o wzmocnienie funkcjonowania spółek wodnych w zakresie egzekwowania obowiązków od ich

członków został przez nas odnotowany i z pewnością będziemy tę kwestię próbowali wyjaśnid

w bezpośrednich kontaktach z ministrem finansów.

W czasie dzisiejszego spotkania wyraźnie wskazano również, że kwestia realizowania

obowiązku właściwego zarządzania systemem wodnym wymaga z jednej strony odpowiednich

struktur organizacyjnych, z drugiej zaś odpowiednich środków finansowych. Wyraźnie wskazano

również, że te środki finansowe będą musiały pochodzid od użytkowników wody lub użytkowników

terenu – w obu tych przypadkach są to zarówno podmioty gospodarcze, jak i obywatele w roli


80

właścicieli nieruchomości. Wydaje się, że ta kwestia nie może byd pozostawiona mitycznemu

budżetowi lub mitycznej Unii Europejskiej, z której mają napływad pieniądze. Proszę pamiętad o tym,

że pieniądze w Unii Europejskiej również pochodzą z naszych podatków lub z podatków mieszkaoców

innych krajów Unii Europejskiej. Wszystkie dyskusje dotyczące problematyki wodnej powinny

odbywad się na zasadzie budowania pewnego konsensusu wokół spraw lokalnych. Przykład

konwentu piaseczyoskiego, w którym budowanie konsensusu zachodzi poprzez debatę wokół

lokalnych spraw, jest godny wsparcia i zrozumienia. Prawo jest bardzo ważne i w wielu przypadkach

ma fundamentalne znaczenie. Jednak nic nie zastąpi gotowości, chęci, umiejętności i woli działania

oraz pracy na poziomie lokalnym, kiedy musimy i chcemy rozwiązywad problemy wraz z obywatelami

- na ich rzecz i często w ich imieniu.

Ze strony Kancelarii Prezydenta RP chciałbym zadeklarowad, że kwestia integrowania systemu

zarządzania wodą będzie przedmiotem naszych dalszych analiz i prac wewnątrz, tak abyśmy mogli

pomiędzy Ministerstwem Administracji i Cyfryzacji, Ministerstwem Środowiska, Ministerstwem

Rolnictwa uzyskad pewnego rodzaju konsensus co do celów i sposobów ich osiągania, oczywiście we

współpracy ze środowiskami samorządu terytorialnego.


81

Rozdział III Referaty nadesłane po debacie

Grzegorz Chmielak, Gminna Spółka Wodna Dębe Wielkie

Złe postrzeganie działalności spółek wodnych w społecznościach w lokalnych

Ze względu na brak konserwacji urządzeo melioracyjnych oraz postępującą, szybką

degradację rowów melioracyjnych, postrzeganie lokalne spółek wodnych, w szczególności

działających na terenach o historycznym charakterze rolniczym, który uległ transformacji w kierunku

terenów zurbanizowanych, jest bardzo złe - są postrzegane jako anachroniczne, nie spełniające

swoich zadao, a w sytuacji strat materialnych spowodowanych podtopieniami, występuje oburzenie

ze względu na ich bezczynnośd i bezradnośd.

Przyczyny złego postrzegania spółek wodnych są następujące:

obowiązujący system prawny paraliżujący możliwośd podejmowania skutecznych działao

poprzez uzależnienie od złej lub dobrej woli urzędników samorządów lokalnych,

brak skutecznie realizowanego nadzoru nad działalnością spółek i rejonowych związków

spółek wodnych,

wieloletnie zaniedbania w zakresie utrzymania urządzeo wodnych i ich degradacja.

Podstawowym problemem spółek wodnych jest:

budżet, a właściwie od wielu lat występujący brak środków w budżetach na wykonanie nawet

ratunkowych robót i realizację zadao statutowych,

brak właściwej gospodarki budżetem,

brak dostępu do bazy sprzętowej,

skupienie w zbiurokratyzowanych rejonowych związkach spółek wodnych o charakterze

z minionej epoki.

Brak realizacji właściwego nadzoru nad działalnością spółek wodnych przez starostów

Członkami spółek wodnych na terenach podmiejskich, podlegających transformacji

z terenów rolnych, są głownie rolnicy, którzy nie prowadzą już produkcji rolnej, często też tereny

dawniej rolne stanowią nieużytki lub podlegają naturalnej sukcesji lasu czy miejscowym

zadrzewieniom. Opłaty ponoszone na rzecz spółek wodnych przez ich członków są zbyt małe, a ich

„ściągalnośd” jest za niska, by sprostad zadaniom bieżącym (konserwacjom) i wymaganym

okresowym modernizacjom. Nakładanie wyższych opłat na członków spółek, w sytuacji braku

realizacji przez wiele lat najpilniejszych zadao konserwacyjnych (wszyscy bowiem widzą obecny brak

działao i porównują do aktywności działao melioracyjnych w latach osiemdziesiątych ubiegłego

stulecia) jest społecznie niepopularne i niepraktykowane przez starostów sprawujących nadzór nad

działalnością spółek - nadzór ten ogranicza się w praktyce do sporadycznego zebrania uchwał

zarządów spółek, nie jest prowadzona analiza aktualnych i przyszłych potrzeb modernizacyjnych oraz


82

idących za tym budżetów, nie są wydawane żadne decyzje administracyjne mające na celu zmianę

obecnej sytuacji, powodującej często na terenach „wrażliwych” lokalne podtopienia i straty

materialne. Często też starostowie próbują usprawiedliwiad swoją bezczynnośd faktem, że ochrona

przeciwpowodziowa stanowi zadanie gmin. Brak działao starostów w tym względzie jest szczególnie

bolesny dla społeczności narażonych na lokalne podtopienia spowodowane degradacją urządzeo

melioracji wodnych, a w szczególności rowów melioracyjnych, które często odprowadzają wodę

z dużych obszarów zlewni (spoza terenu objętego działaniem spółki wodnej). Starostowie nie

wspierają budżetów spółek nie tylko poprzez nienakładanie wyższych składek na członków spółek

wodnych (co z resztą byłoby postrzegane jako niesprawiedliwośd społeczna), szczególnie gdy

z urządzeo spółek wodnych (rowów) korzystają i z tego faktu odnoszą korzyści osoby i podmioty nie

będące członkami spółek wodnych, jak i nie wydają decyzji w odniesieniu do tych podmiotów.

Podmioty, nie będące członkami spółek wodnych a korzystające z urządzeo spółek lub przyczyniające

się do zanieczyszczania wody poprzez odprowadzanie wód opadowych i roztopowych z terenów

zurbanizowanych, powierzchni o trwałej nawierzchni (jak tereny handlu, składowych

i transportowych, parkingów i dachów, a w szczególności: wielkopowierzchniowych magazynów, hal

przemysłowych i obiektów handlowych, zarządcy dróg oraz PKP). Starostowie nie wspierają lub

pozostawiają bez rozpoznania wnioski o wydanie decyzji wodno-prawnych - kierowane przez spółki,

jak i społeczności lokalne - o nałożenie przez starostę konieczności świadczeo na rzecz spółek przez

takie podmioty. Często brak działao i wsparcia spółek przez starostów ma szerszy kontekst,

mianowicie wydanie decyzji w tym zakresie może spowodowad utratę poparcia w przyszłych

wyborach oraz zwykle powoduje uruchomienie niewygodnego dla urzędników wydających decyzje

trybu odwoławczego przewidzianego Kodeksem Postępowania Administracyjnego.

W sytuacji zagrożenia wystąpienia, bądź już wystąpienia, strat materialnych spowodowanych

podtopieniami występującymi na skutek niedrożności i niewłaściwego stanu utrzymania rowów

melioracyjnych, brakuje nadzoru ze strony właściwych służb budowlanych. Powiatowe Inspektoraty

Nadzoru Budowlanego, na wniosek mieszkaoców czy innych stron mających interes prawny, powinny

kontrolowad i wydawad decyzje nakazujące wykonanie modernizacji urządzeo (rowów –

stanowiących obiekty budowlane) szczególnie na terenach zagrożonych, tam gdzie na skutek

postępującej urbanizacji, występuje zwiększenie ilości wód opadowych i roztopowych, które nawet

bez wystąpienia zjawisk ekstremalnych (jak deszcz nawalny) nie mieszczą się w już istniejących,

zaprojektowanych na dawne rolnicze potrzeby, rowach. Dodatkowo sytuację zdegradowanych już

rowów pogarszają bobry, które z drzew i krzewów porastających zaniedbane skarpy i obrzeża rowów

budują spiętrzenia wody płynącej rowami. Brak jest też przepisów, na bazie których można

by skutecznie egzekwowad od właścicieli i zarządców gruntów przylegających do rowów takie

utrzymanie i zagospodarowanie terenu, które umożliwiałoby wjazd sprzętu zmechanizowanego do

odmulania i pogłębiania, co najmniej z jednej strony rowu.

Propozycje zmian w Ustawie Prawo Wodne

Mając na uwadze powyższe, konieczne jest wprowadzenie zmian w ustawie Prawo Wodne,

w kwestiach wcześniej już sygnalizowanych, a szczególności w zakresie sposobu prowadzenia

skutecznego nadzoru nad działalnością spółek wodnych. Ma to szczególnie istotne znaczenie tam,

gdzie narosłe przez wiele lat zaniedbania powodują zagrożenia mienia mieszkaoców a spółki nie

realizują swoich zadao ze względu na fatalną sytuację budżetową, zadłużenie i brak bazy sprzętowej.

Zmiana powinna dotyczyd przesunięcia nadzoru nad działalnością spółek i rejonowych związków

spółek wodnych do wyspecjalizowanych jednostek, jakimi są np. Wojewódzkie Zarządy Melioracji


83

i Urządzeo Wodnych, które nie są tak politycznie wrażliwe. Przez instytucję nadzorczą powinny byd

obligatoryjnie prowadzone okresowe audyty m.in. w zakresie:

lokalnej sytuacji wodno-prawnej i występujących zmian w zakresie oddziaływania na spółki

wodne,

adekwatności budżetów spółek do rzeczywistych potrzeb konserwacyjnych

i modernizacyjnych urządzeo wodnych, wraz z możliwością określenia minimalnych składek,

kontroli wykonania robót konserwacyjnych i modernizacyjnych, w tym możliwośd nakazu

wykonania robót w newralgicznych obszarach zagrożonych podtopieniami.

Dodatkowo instytucja nadzorcza powinna zapewniad pomoc w pozyskiwaniu dotacji celowych dla

spółek, jak i pomoc w ich obsłudze prawnej.

Kluczowa jest też zmiana trybu wydawania decyzji wodnoprawnych mających wpływ

na budżety spółek wodnych, w szczególności w odniesieniu do włączania w poczet członków spółek

podmiotów niebędących ich członkami a odnoszących korzyści z urządzeo spółek, jak i świadczenia

(rzeczowe, pieniężne) przez te podmioty na rzecz spółek. Decyzje te powinien wydawad wojewoda na

wniosek stron mających interes prawny (spółki, mieszkaocy), jak i instytucji sprawującej nadzór.

W prawie wodnym powinno zostad doprecyzowane określenie zasad partycypacji w kosztach

utrzymania urządzeo spółek, proporcjonalnie do odnoszonych korzyści, jak i usunięcie wątpliwości

interpretacyjnych, co do faktu, że wody opadowe i roztopowe odprowadzane do rowów

są odprowadzane do ziemi, co implikuje neutralne znaczenie tych wód. Niejednokrotnie jednak

przybory wód opadowych i roztopowych niemieszczących się w zaniedbanych rowach melioracyjnych

powodują lokalne podtopienia i czynią wiele szkód materialnych. Dlatego, też powyżej

zasygnalizowane zmiany mogą przyczynid się do poprawy sytuacji i eliminacji zagrożeo lokalnymi

podtopieniami.


84

prof. dr hab. inż. Leszek Łabędzki, Instytut Technologiczno –Przyrodniczy prof. dr hab. inż. Krzysztof Wierzbicki, Instytut Technologiczno –Przyrodniczy dr inż. Bogdan Bąk, Instytut Technologiczno–Przyrodniczy Irena Bruszewska, Skarbnik Urzędu Gminy Sokoły

Propozycje organizacyjnych i finansowych uregulowao utrzymania melioracji szczegółowej

Problemy wymagające natychmiastowego rozwiązania celem poprawy w utrzymaniu melioracji

szczegółowych

1) Zgodnie z kompetencjami określonymi w ustawie z dnia 4 kwietnia 1997 r. o działach

administracji rządowej (Dz.U. z 2007 r., nr 65, poz. 437 z późn. zm.) za stan melioracji

szczegółowych i podstawowych odpowiedzialny jest Minister Rolnictwa. Dotychczasowy wkład

finansowy poniesiony przez Paostwo na inwestycje melioracji szczegółowych wynosi ok. 85%.

Ponieważ ich znaczenie gospodarcze jest bardzo istotne, należy zweryfikowad podział

odpowiedzialności za ich stan między jednostki administracji rządowej i samorządowej.

Jednocześnie powinno się rozważyd powołanie w Resorcie Rolnictwa odpowiedzialnej jednostki

administracyjnej, obejmującej infrastrukturę techniczną obszarów wiejskich, istotnej

w zarządzaniu melioracjami ściśle powiązanymi z innymi elementami infrastruktury wiejskiej.

2) Pomimo pojawienia się nowych wyzwao od 2003 r., w sprawie usług doradczych świadczonych

na rzecz rolników w ramach FAS (doradztwo rolnicze), określonego ostatnio rozporządzeniem

Rady (WE) nr 73/2009, a także zaleceo w KODEKSIE DOBREJ PRAKTYKI ROLNICZEJ [2004],

pominięto zupełnie problematykę melioracji szczegółowych w doradztwie rolniczym. Dopóki

rolnik nie będzie odpowiednio uświadomiony i przekonany o wpływie melioracji szczegółowych

na efekty gospodarcze, nie należy oczekiwad istotnych zmian. Nic tak dobitnie nie wpływa

na świadomośd człowieka jak uzależnienie od finansowych korzyści. Wprowadzenie uzależnienia

wysokości dopłat bezpośrednich dla rolników od stopnia dbałości o stan techniczny urządzeo

melioracji szczegółowych jest w pełni uzasadnione. Jednocześnie należy opracowad stosowne

specyfikacje techniczne jednoznacznie określające zakres i okresy pomiędzy czynnościami, jakie

należy wykonad celem wykazania właściwej dbałości o te urządzenia. Ponadto należy wyznaczyd

jednostkę uprawnioną do kontrolowania ww. stanu technicznego i egzekwowania kar w postaci

zmniejszenia wysokości dopłat bezpośrednich, w niektórych wypadkach z wykorzystaniem

możliwości Ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r., o zapobieganiu szkodom w środowisku

i naprawie, a także Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 30 kwietnia 2008 r.

3) Jedną z istotnych misji pełnionych przez spółki wodne, jest uświadamianie rolników o znaczeniu

melioracji szczegółowych i potrzebie dbałości o ich stan techniczny, a tej misji w większości

przypadków spółki nie spełniają. Należy więc podjąd działania zmierzające do egzekwowania

przez starostwa zapisów w Prawie wodnym dotyczących celów, jakie mają realizowad spółki

wodne.

4) Należy upowszechnid wśród spółek wodnych stanowisko Zastępcy Generalnego Inspektora

Danych Osobowych, że ustawa o ochronie danych osobowych w obecnym kształcie dopuszcza

przetwarzanie tych danych w sytuacji, gdy jest to konieczne dla realizacji obowiązku

lub uprawnienia wykonywanego dla dobra publicznego, które zostały określone we właściwych

przepisach prawa. W Prawie wodnym, obowiązki spoczywające na spółkach wodnych powinny

więc byd jednoznacznie zdefiniowane jako spełniające wymogi dla „Dobra Publicznego”.


85

5) Spółki wodne powinny uzyskad możliwośd bezpłatnego pozyskiwania wszelkich potrzebnych

dokumentów i danych z urzędów gmin i starostw.

6) W ustawie Prawo wodne powinny byd wprowadzone następujące zmiany:

W art. 70 powinno byd zawarte stwierdzenie, że brak funkcjonowania systemów

melioracyjnych powoduje degradację powierzchni ziemi.

W art. 27 pkt. 1 należy zwiększyd dostępnośd do wykonywania robót konserwacyjnych z 1,5

m na 3 m, co jest konieczne ze względu na mechanizację tego zabiegu.

W art. 164 ust. 5 i 5a omówiono możliwości uzyskania dotacji podmiotowej z budżetu

paostwa, a również dotacji celowej z gminy, jednocześnie określając w art. 74 i 78 sposoby

rozliczeo. Proponuje się ujednolicenie formy tych dotacji i jeden sposób rozliczeo.

W art. 164 ust. 5 i 5a uzależnia się pomoc od zwartości kompleksu melioracyjnego. Przy

pracach konserwacyjnych, jakie zazwyczaj wykonują spółki wodne, pojęcie „kompleksu” nie

jest możliwe do zdefiniowania. Dlatego proponuje się usunięcie tego wymogu.

W uzasadnieniu ww. pkt. „a” podaje się, że zapis dotyczący degradacji powierzchni ziemi umożliwia

zakwalifikowanie melioracji szczegółowych do urządzeo zapobiegających degradacji.

Źle funkcjonujące systemy drenarskie, podtopienia gruntów rolnych powodują trwałe ich

uszkodzenie, a tym samym obniżenie produkcyjności gleb. Stwierdzenie to jest zgodne z pismem

Ministra Środowiska (DIiRT, 405/194/1797/03/MS z dnia 10 maja 2003 r.), a jednocześnie umożliwia

pozyskanie środków z UE.

7) Obowiązujące obecnie Prawo wodne nie stwarza podstaw do należytego utrzymania urządzeo

melioracji szczegółowych i ochrony ich przed przyspieszoną dekapitalizacją. Struktura własności

gruntów powoduje, że konserwacja urządzeo wymaga zorganizowanych działao wszystkich

właścicieli. Ze względu na różny stopieo zainteresowania utrzymaniem dobrego stanu urządzeo

przez poszczególnych właścicieli gruntów w tym zakresie, należy korzystad z egzekucji

administracyjnej.

W celu udokumentowania istniejącej sytuacji podaje się, co następuje:

Częśd Urzędów Skarbowych odmawia przyjmowania tytułów wykonawczych wystawionych

rolnikom zalegającym z opłatami na rzecz spółki,

Składki są zbyt niskie i nie pozwalają na wykonanie pełnej konserwacji wszystkich urządzeo

melioracyjnych (wykonywana corocznie, obejmuje naprawę awarii i konserwację ok. 10-20 %

stanu ewidencyjnego rowów). Nie korzysta się z możliwości podwyższania składek „z urzędu” ze

względu na to, że nie jest to akceptowane przez rolników, mimo że możliwośd taką przewiduje

prawo wodne.

Starostowie nie wykazują większego zainteresowania sprawami spółek wodnych, nie nadzorują

konserwacji urządzeo wykonywanej przez osoby nie będące członkami spółek wodnych.

Powiększa się powierzchnia obszarów zmeliorowanych wyłączanych z produkcji rolnej,

a ze względu na ochronę danych osobowych, brak jest możliwości ustalania aktualnych

właścicieli zmeliorowanych działek, gdyż nie ma obligatoryjnego obowiązku przekazywania do

spółek wodnych informacji o zmianach w ewidencji gruntów, co utrudnia windykację składek.

Spółki nie są beneficjentem pomocy unijnej zarówno w zakresie konserwacji jak też przy

usprzętowieniu czy unowocześnieniu bazy sprzętowej.

Jednocześnie rosną koszty utrzymania urządzeo melioracji szczegółowych z następujących przyczyn:

Uszkadzania urządzeo melioracyjnych w wyniku realizacji inwestycji liniowych (wodociągi,

gazociągi, drogi) kolidujących z nimi, szkód powodowanych przez dzikie zwierzęta, głównie


86

bobry, starzenia się urządzeo melioracyjnych (nowych obiektów wykonuje się obecnie bardzo

mało),

Następuje również dewastacja urządzeo i elementów budowli, np. przez zbieraczy złomu oraz

kradzieże włazów żeliwnych, wprowadzania ścieków deszczowych do urządzeo melioracji

wodnych szczegółowych bez pozwoleo wodno – prawnych.

Brak jest obecnie możliwości egzekwowania przepisów w tym zakresie np. dotyczących zmian

sposobu użytkowania gruntów drenowanych przez zalesianie, nasadzenia krzewów

czy wprowadzanie upraw roślin głęboko korzeniących się.

Przeznaczania gruntów rolnych na siedliska bez wcześniejszego zaopiniowania przez Wojewódzki

Zarząd Melioracji i Urządzeo Wodnych.

Domy i ogrodzenia często budowane są na urządzeniach drenarskich, co powoduje ich niszczenie

i problemy przy usuwaniu awarii.

Niewystarczający jest zakres konserwacji rzek i urządzeo melioracji podstawowych; skutkuje

to brakiem odpływów z urządzeo melioracji szczegółowych.

Biura związków, poza obsługą zrzeszonych spółek w zakresie prowadzenia dokumentacji,

księgowości i windykacji składek, stanowią jednocześnie jednostkę organizującą lub wykonującą

roboty konserwacyjne. W wielu przypadkach celem obniżenia obciążeo spółek kosztami pośrednimi,

na które składają się płace kadry, koszty utrzymania pomieszczeo, koszty przejazdów i delegacji

służbowych itp., podejmują one działalnośd usługową na rzecz innych podmiotów.

Poza wykonywaniem konserwacji urządzeo melioracji wodnych podstawowych, zlecanych

przez Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeo Wodnych, spółki wykonują roboty towarzyszące przy

inwestycjach drogowych, wodociągowych, kanalizacyjnych itp.

Natomiast generalnie można stwierdzid narastające trudności z realizacją wykonywania robót

melioracyjnych i innych z następujących powodów:

malejących możliwości pozyskania pracowników fizycznych do robót konserwacyjnych,

braków kadrowych i trudności z ich uzupełnieniem z powodu deficytu na rynku pracy osób

z odpowiednim przygotowaniem zawodowym,

braku środków finansowych na odnowienie i unowocześnienie bazy maszynowej; sprzęt, który

posiadają spółki jest na ogół stary i w złym stanie technicznym.

8) Do poprawy sytuacji w zakresie funkcjonowania spółek wodnych niezbędna jest pomoc

poprawiająca wyposażenie techniczne. Wyposażenie to jest niezbędne do przeprowadzania prac

konserwacyjnych, czy też renowacyjnych. Pomoc ta może byd zrealizowana np. w postaci:

- możliwości udzielenia nisko oprocentowanego kredytu na zakup sprzętu

- zakupu tego sprzętu w drodze umowy leasingu

- dofinansowania zakupu sprzętu ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska

i Gospodarki Wodnej (tego typu pomoc w postaci dotacji celowej może w znacznym stopniu

usprawnid zakup sprzętu).

W obu tych przypadkach w interesie Paostwa jest zadbanie, aby koszty tych transakcji były jak

najniższe. W obecnym stanie gospodarki nie można zakładad, że możliwe byłoby np. wykaszanie

ręczne skarp rowów. Rozproszenie terenu jak również zaniedbania wieloletnie wskazują na to, że

w większości przypadków należy dokonywad renowacji, a nie konserwacji urządzeo melioracyjnych

szczegółowych. Do prac renowacyjnych najczęściej trzeba będzie stosowad inny specjalistyczny

sprzęt, różny od stosowanego przy konserwacji.


87

W przypadku pomocy spółkom wodnym w postaci kredytów lub umów leasingowych, należy

powoład służby kontrolne, których zadaniem byłoby sprawdzenie skuteczności przyjętych zobowiązao

przez spółki wodne.

9) Przyjmując za Kaczmarczykiem i Niedzielskim *2010 Wiadomości Melioracyjne i Łąkarskie nr 1],

że długośd rowów wynosi 280 985 km i 50% z nich będzie usytuowanych na obszarach

obsługiwanych przez spółki wodne, a jednocześnie za NIK *Informacja o wynikach kontroli

Białystok 2010+, że koszt 1 km konserwacji rowów wynosił w 2009 r. od 1 000 zł do 2 500 zł.

W 2012 r., należy przyjąd, że będzie on wynosid średnio 5 000 zł. Można zatem obliczyd,

że konserwacja jednorazowa rowów o długości 140 492 km będzie kosztowad od 702 mln zł.

Kwoty te pozwalają na zorientowanie się w temacie skali potrzebnych nakładów kapitałowych

na konserwację rowów. Aby utrzymad system melioracji szczegółowych w dobrym stanie

technicznym roboty konserwacyjne powinny byd wykonywane dwukrotnie tj. w maju, co ułatwia

spływ wód, a następnie w listopadzie. Wobec powyższego koszty tych robót wzrosną do

ok. 1 400 mln zł. Na zakup maszyn i urządzeo niezbędne są dodatkowe kwoty.

Do tych kosztów trzeba doliczyd konserwacje cieków, rzek, wałów i systemów drenarskich. Obliczenie

tych kosztów wymaga osobnego opracowania. Opracowanie to powinno byd poprzedzone

zestawieniem specyfikacji technicznych, których brak jest na ogół dla robót melioracyjnych.

10) Należy zaakceptowad różne formy organizacyjne spółek wodnych w Polsce, które obecnie

istnieją i częściowo spełniają swoje funkcje. Formy te wymagają doprecyzowania stosownych

przepisów, co wymaga osobnego, znacznie szerszego opracowania.


88

Zenon Pijanowski, Prorektor Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie

Problematyka gospodarki wodnej a rozwój obszarów wiejskich w Polsce

Wprowadzenie

Uczestnicząc po raz trzeci jako obserwator w Forum Debaty Publicznej, tym razem na temat

”Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu

podtopieniom i niedoborom wody” pragnę stwierdzid, że debata ta była bardzo merytoryczna

i potrzebna. Moim zdaniem z przedstawionych tez wynikających z dyskusji uzyskano merytoryczne

postulaty na zadane tematy szczegółowe – nie prowadziły one jednak do rozwiązao całościowych.

Brakowało w tej dyskusji wystąpieo przedstawicieli administracji centralnej (m.in. przedstawiciela

Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju), która w pierwszym rzędzie odpowiedzialna jest za problematykę

planowania i zarządzania zasobami wodnymi na obszarach wiejskich w ramach melioracji wodnych

(zgodnie z art.70 ustawy Prawo wodne , Dz. U. z 2005, Nr 239, poz. 2019).

Gospodarka wodna służy wielu sektorom i wykorzystywanie jej zasobów warunkuje właściwy

rozwój społeczno-gospodarczy Polski. Problematyka gospodarki wodnej w programowaniu rozwoju

kraju zlokalizowana jest w różnych działach administracji rządowej. Ministrem właściwym do spraw

gospodarki wodnej jest Minister Środowiska.

Zadania gospodarki wodnej wynikają zarówno z jej definicji, jak i formalnie z ustawy Prawo

wodne oraz z uwagi na jej zakres i znaczenie dla gospodarki narodowej, znajdują również

odzwierciedlenie w regulacjach prawnych innych działów administracji rządowej, tj. budownictwo,

gospodarka przestrzenna i mieszkaniowa, rolnictwo i rozwój wsi, rozwój regionalny, transport,

środowisko, sprawy wewnętrzne oraz zdrowie.

Ustawa Prawo wodne ustala zasady gospodarowania zasobami wodnymi, wprowadzając

zarządzanie zlewniowe jako podstawę funkcjonowania systemu zarządzania wodami. Dla realizacji

tych zasad wprowadzono w ustawie podział Polski na obszary dorzeczy i regiony wodne (obszary

dorzecza: Wisły i Odry). Nie wszystkie zadania dotyczące gospodarki wodnej zostały przypisane

zlewniowej strukturze zarządzania zasobami wodnymi (Ministrowi właściwemu ds. gospodarki

wodnej, Prezesowi Krajowego i Dyrektorom Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej). Jak podano

wcześnie, ustawa Prawo wodne częśd kompetencji powierza innym ministerstwom i instytucjom,

wojewodzie, marszałkowi, staroście i organom jednostek samorządu terytorialnego.

Marszałkowie województwa na zlecenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi (otrzymują na ten

cel środki finansowe) są odpowiedzialni za utrzymanie wód istotnych dla rolnictwa, wraz

z prowadzeniem inwestycji służących temu celowi, tj. melioracji wodnych podstawowych

i szczegółowych, urządzeo ochrony gruntów rolnych przed powodzią, nadzór nad spółkami wodnymi,

inne.

Stan rozwoju w zakresie gospodarki wodnej, ochrony przed powodzią i melioracji

Postęp w naukach technicznych i medycznych w XIX i XX wieku i związany z tym rozwój

gospodarczy i cywilizacyjny spowodował wzrost znaczenia obszarów wiejskich. Szybki rozwój

przemysłu i przyrost liczby ludności wymusił prowadzenie inwestycji wspieranych przez paostwo

w zakresie regulacji rzek, obwałowao i ochrony przed powodzią oraz melioracji wodnych. Wzrost

produkcji żywności wiązano wówczas głównie z powiększeniem powierzchni użytków rolnych przez


89

regulacje stosunków wodnych dolin rzecznych dla zwiększenia produktywności ziemi (melioracje,

rekultywacje). Powstawały dobrowolne lub organizowane spółki wodne czy stowarzyszenia w celu

regulacji rzek i ochrony przed powodzią oraz melioracji wodnych i komasacji gruntów. Następował

powolny rozwój urządzeo wodnych dla przemysłu, transportu czy rolnictwa.

W tym czasie pojawiło się w Europie pojęcie „polityka agrarna – rolna” (1890), które

obowiązuje do dziś i obejmuje ogół zasad, jakimi posługuje się paostwo przy udzielaniu pomocy wsi

i rolnictwu, czy nieco później pojęcie „gospodarka wodna” (1929), gdy wraz z intensywnym rozwojem

przemysłu wystąpiły okresowe niedobory wody.

Regulacje rzek wraz z obwałowaniami stanowiły i stanowią najczęściej stosowany techniczny

środek ochrony przeciwpowodziowej. Mają one niezaprzeczalne zalety: dają pełną ochronę

odgrodzonych nimi obszarów przed wielkimi wodami, są przedsięwzięciami korzystnymi

ekonomicznie, ich budowa jest stosunkowo prosta, tj. z miejscowych materiałów ziemnych. Należy

tutaj dodad, że budowle te ze względu na przyjęte normy techniczne i koszty wykonywane

są z pewnym prawdopodobieostwem bezpieczeostwa (dla wód 1% na obszarach dużych miast, do 3-

4 % dla ochrony obszarów rolniczych).

Wykonane w okresie od 1950 do 1990 roku inwestycje z zakresu szeroko pojętej gospodarki

wodnej prowadzone były zgodnie z najnowszymi wówczas normami technicznymi i technologicznymi.

Negatywna ocena tych inwestycji i urządzeo przez różne stowarzyszenia i organizacje pozarządowe

(rządowe) zajmujące się ochroną przyrody, jest nieuzasadniona i nieprofesjonalna. Przedstawiciele

tych grup w swoich rozważaniach (podobnie jak liberałowie w gospodarce) nie uwzględniają czasu

realizacji inwestycji i funkcji obszarów, jakie wówczas pełniły obszary wiejskie, jak również

ówczesnych potrzeb społecznych i cywilizacyjnych.

Użytkowanie wód na potrzeby rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich przyjęto nazywad

melioracjami wodnymi. Zgodnie z art. 70 ustawy Prawo wodne, melioracje wodne polegają

na regulacji stosunków wodnych w celu polepszenia zdolności produkcyjnych gleby, ułatwienia jej

uprawy oraz na ochronie użytków rolnych przed powodziami. Urządzenia melioracji wodnych dzielą

się na podstawowe (stanowią własnośd Skarbu Paostwa i są wykonywane na jego koszt) i melioracje

szczegółowe (wykonywane i utrzymywane przez Spółki wodne /rolników / i współfinansowane przez

Skarbu Paostwa).

Podstawowym zabiegiem realizowanym w Polsce w latach 1920 – 1990 były regulacje

stosunków wodnych przez odprowadzenie nadmiaru wody (rowy otwarte, drenowania),

a w mniejszym stopniu nawodnienia. Utrzymanie rolnictwa na poziomie nie odbiegającym

od standardów UE wymaga sprawnych systemów melioracyjnych, dopasowanych do określonych

ekosystemów. Rola regulacji stosunków powietrzno-wodnych w glebie dla produkcji roślinnej jest

doceniana na całym świecie. Zbiegi melioracyjne prowadzone w Polsce w okresie 1955- 1990

w dużym stopniu przyczyniły się do rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego, umożliwiając

zaspokojenie potrzeb żywnościowych ludności.

Zadania z zakresu utrzymania urządzeo melioracji wodnych i wód istotnych dla regulacji

stosunków wodnych na potrzeby rolnictwa oraz ochrony przed powodzią, które stanowią własnośd

Skarbu Paostwa, są realizowane przez marszałków województwa jako zadanie rządowe i spółki

wodne jako zadanie własne (przy wsparciu paostwa). Służby melioracyjne szacują roczne potrzeby

finansowe w tym zakresie na około 800 mln zł., natomiast praktycznie wsparcie wynosi zaledwie

kilkanaście procent potrzeb (średnio 15-17%). Brak właściwej i systematycznej konserwacji cieków

wodnych i urządzeo powoduje ograniczenie możliwości przepływu wód rzekami i kanałami,


90

co doprowadza do sytuacji, w których nawet średnie opady atmosferyczne, tworzą zagrożenie

i nieuzasadnione straty powodziowe (tzw. podtopienia i powodzie lokalne).

Stan rozwoju obszarów wiejskich w Polsce w aspekcie gospodarki wodnej

Zmiany społeczno-polityczne, jakie nastąpiły w Polsce po 1989 roku oraz wprowadzenie

zasad gospodarki rynkowej spowodowały drastyczne obniżenie parytetu dochodów w rolnictwie,

co przełożyło się na zahamowanie rozwoju obszarów wiejskich. Wypracowanie w tym okresie wielu

programów rządowych, przyjętych przez Parlament i realizowanych przez Rządy RP, nie spełniło

oczekiwao mieszkaoców wsi i nie poprawiło warunków życia i pracy na obszarach wiejskich. Dopiero

integracja Polski z Unią Europejską (UE) i realizacja Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) ochroniły wieś

i rolnictwo przed głębokim i długotrwałym kryzysem, równocześnie stawiając nowe zadania

w zakresie kształtowania i rozwoju obszarów wiejskich.

Chcąc merytorycznie ocenid aktualny stan rozwoju obszarów wiejskich w aspekcie melioracji

wodnych, ochrony przed powodzią, infrastruktury technicznej oraz organizacji gospodarstw rolnych

i ładu przestrzennego – należy postawid kilka pytao:

Czy realizowana w Polsce w latach 1945–1989 i 1990–2004 „polityka rolna” odpowiadała

standardom WPR wiodących krajów UE w zakresie rolnictwa (dopłaty i inne) i rozwoju obszarów

wiejskich (infrastruktura produkcyjna i techniczna)? Czy realizowana w krajach UE i przyjęta przez

Polskę WPR uwzględniała nasze potrzeby i stan rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa? Czy możliwa

jest realizacja w Polsce WPR dotyczącej „rozwoju obszarów wiejskich” w oparciu o obowiązujące

prawo i struktury administracji?

W okresie realnego socjalizmu procesy zmian jakie występowały głównie w rolnictwie,

postawiły bardzo wąskie wymagania wobec obszarów wiejskich. Funkcje tych obszarów ograniczone

zostały do wytwarzania środków żywnościowych (rozwój monofunkcyjny) i tworzenia sektora

paostwowego lub spółdzielczego w rolnictwie (scalenia gruntów). Służyły temu przedsięwzięcia

inwestycyjne, głównie melioracje, które miały za zadanie włączenia do produkcji rolnej obszarów

nieużytecznych (zabagnionych), poprawę stosunków wodno-powietrznych gleb za pomocą rowów

otwartych i drenowao oraz ochronę terenów rolnych przed powodzią. Urządzenia te, mimo braku

środków na konserwację, do dziś spełniają swoje zadania. W związku z szybkim rozwojem

gospodarczym i cywilizacyjnym, w tym okresie obniżyła się znacznie jakośd wód.

Zmiany ustrojowe i polityka gospodarcza realizowana w Polsce po roku 1990, oznaczały

radykalne pogorszenie i niekorzystne zmiany sytuacji w rolnictwie i w jego otoczeniu. Jako przykład

podaję fakt, że dotacje po 1992 roku do postępu biologicznego, oświaty rolniczej i inwestycji

melioracyjnych i scaleniowych kształtowały się na poziomie 5,0% dotacji z lat 1965-89. Z polityki

rolnej całkowicie wyeliminowano politykę strukturalną (melioracje, scalenia, rekultywacje i inne),

która stanowi podstawę rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa. W tym okresie praktycznie

zlikwidowano administrację rządową i samorządową, niezbędną do programowania, planowania,

projektowania i realizacji inwestycji technicznych w zakresie rozwoju i ochrony obszarów wiejskich.

Po wejściu Polski do UE realizacja WPR na obszarach wiejskich w latach 2004-2006 odbywała

się w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego (SPO-ROL) oraz Planu Rozwoju Obszarów

Wiejskich (PROW). Rozwiązywanie problemów obszarów wiejskich wspierane było również w ramach

innych programów regionalnych. Dopłaty bezpośrednie i PROW dotyczyły głównie poprawy stanu

środowiska przyrodniczego oraz polepszenia kondycji finansowej polskich gospodarstw, natomiast

program operacyjny SPO-ROL miał charakter przedsięwzięd inwestycyjnych. Dzięki realizacji WPR

do 2008 roku na obszary wiejskie łącznie trafiło ponad 10 mld euro.


91

Zgodnie z założeniami reformy WPR w latach 2007-2013 wsparcie rozwoju obszarów

wiejskich finansowane jest w ramach Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów

Wiejskich (EFRROW). Opracowany w ramach w/w Funduszu Program Rozwoju Obszarów Wiejskich

(PROW) realizowany jest w trzech priorytetowych osiach:

poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego przez wspieranie restrukturyzacji,

rozwoju i innowacji,

poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich,

jakości życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej oraz

program Laeder.

Podsumowując okres 2004-2011 realizacji WPR, należy stwierdzid, iż był to bardzo korzystny

czas dla rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, w którym w pełni wykorzystano dostępne unijne

środki finansowe. Niepokoid może jedynie fakt, iż problematyka gospodarowania zasobami wodnymi

oraz scaleo (porządkujących stosunki własnościowe i ład przestrzenny), realizowana zarówno w SPO-

ROL jak i PROW, była symboliczna (zaledwie 2.8% dostępnych środków; Ryc. 1).

Ryc. 1. Wysokośd i rozmieszczenie środków finansowych na scalenia, melioracje i odnowę wsi w mld euro. Koszty całkowite wsparcia 15.043 mld euro.

Bardzo niekorzystny pozostaje fakt, że realizowane programy, były i są wdrażane

w istniejących ramach instytucjonalnych i organizacyjnych, nie w pełni przystosowanych

do standardów europejskich. Ramy te stanowią obok świadomości politycznej i społecznej zasadniczą

barierę dla właściwego efektu tych działao. Ponadto instrumenty realizacji polityki strukturalnej

w Polsce kreują sektorowośd działania i brak koordynacji. Wycinkowe, wąskie

oraz nieskoordynowane działania inwestycyjne skutkują zwykle wycinkowym i nie zawsze spójnym

zinnymi działaniami efektem. Niestety taki model postępowania praktykowany jest przy realizacji

inwestycji na obszarach wiejskich w Polsce.

Potrzeby działao w zakresie gospodarki wodnej, ochrony przed powodzią i melioracji a także

zwiększenia potencjału (dla rozwoju gospodarczego) obszarów wiejskich

W ostatnich kilkunastu latach Polska przeżyła kilka powodzi „stulecia”. Zmiany klimatyczne,

obok częstszych dużych powodzi, powodują także coroczne podtopienia i powodzie lokalne. Straty

materialne w rolnictwie, infrastrukturze, dobytku materialnym lokalnych społeczności i w przyrodzie

Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i

leśnego 7.142 mld. € łącznie 0.43 mld €

scalenia, melioracje 2,8% kosztów

całkow. 10 działao

Poprawa środowiska przyrodniczego i

obszarów wiejskich

5.581 mld. € łącznie

6 działao

Jakośd życia na obszarach wiejskich

2.320 mld. € łącznie 1.200 mld. € odnowa

wsi 7.9% kosztów

całkow. 5 działao

LEADER

WSPARCIE OBSZARÓW WIEJSKICH W RAMACH OSI PRIORYTETOWYCH w latach 2007-2013 – 15.043 mld. EURO


92

liczone są w miliardach złotych. Czy w ogóle jesteśmy w Polsce w stanie ochronid się przed tego typu

zjawiskami?

Fakty ostatnich kilkunastu lat potwierdzają, że skutecznośd dotychczasowej ochrony

przeciwpowodziowej, zdominowanej wyłącznie przez środki techniczne (obwałowania, duże ale

nieliczne zbiorniki wodne i regulacje rzek) jest ograniczona. Należy więc zmienid dotychczasowe

zasady i „paradygmat” podejścia do ochrony przeciwpowodziowej i gospodarki wodnej na obszarach

wiejskich.

Należy w pełni wdrożyd Ramową Dyrektywę Wodną (2000 r.) i Dyrektywę Powodziową

(2007) Parlamentu Europejskiego i Rady Europy, tj. w pełni wdrożyd zlewniowe zarządzanie zasobami

wodnymi i ryzykiem powodziowym. Wdrożenie w/w dokumentów oraz będące na ukooczeniu mapy

zagrożenia i ryzyka powodziowego umożliwią zarządzanie zasobami wodnymi i ochroną

przeciwpowodziową w skali zlewni i dorzeczy.

Zmiana funkcji obszarów wiejskich i ich wielofunkcyjny rozwój, wymuszają zwiększenie

znaczenia nietechnicznych środków w ochronie przeciwpowodziowej, w szczególności wprowadzenia

zmian w planowaniu przestrzennym przez opracowanie i upowszechnienie map terenów zalewowych

z uwzględnieniem danych o wszystkich dużych wezbraniach.

Należy wprowadzid obowiązkowe wyznaczanie terenów zalewowych w wojewódzkich

i miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz bezwzględny zakaz budownictwa

na tych terenach.

Doświadczenia z powodzi z roku 1997 i 2010 wskazują, na ograniczoną skutecznośd środków

technicznych. Wykonane w drugiej połowie XX wieku regulacje i obwałowania cieków podlegały

między innymi, silnej presji rolnictwa. Zmniejszenie naturalnej zdolności retencyjnej zlewni, jak

również zawężenie rozstawy obwałowao (dla wód 3-4 %) powodują kulminację fali powodziowej

a tym samym zwiększenie ryzyka powodziowego. Stan ten zdecydowanie uległ pogorszeniu przez

brak obowiązujących prac pielęgnacyjnych w międzywalu (wykaszania traw i usuwania krzewów i

drzew). Są przykłady, iż zmniejszenie się przekroju międzywala z przyczyn w/w spowodował

podwyższenie fali powodziowej ponad 1.0 m, powodując przerwanie obwałowao lub przelanie się

wody przez korony wałów.

Straty powodziowe z ostatnich kilkunastu lat dowiodły, że działania przeciwpowodziowe

podejmowane w granicach administracyjnych, a nie zlewniowych (hydrograficznych) nie

są efektywne. Dlatego koncepcje ochrony obszarów zalewowych przed powodzią, muszą byd

opracowana w ujęciu zlewni, na płaszczyźnie lokalnej, regionalnej i makroregionalnej. Na obszarach

o stosunkowo długich i wąskich zlewniach (lokalne cieki), infrastruktura techniczna i obszary

zabudowane zlokalizowane są zawsze tuż przy korytach cieków, stąd przy powodziach występują

bardzo wysokie straty powodziowe. Duże znaczenie w ochronie przeciwpowodziowej w ujęciu

lokalnym (szczególnie w obszarach podgórskich i górskich) powinny mied suche zbiorniki wodne jak

również zbiorniki małej retencji.

Wykonywana obecnie ocena istniejącej infrastruktury hydrotechnicznej pod kątem

bezpieczeostwa przeciwpowodziowego i gospodarki wodnej, powinna uwzględniad opcje

hydrologów, inżynierów inżynierii wodnej jak również ekologów. Istniejące zbiorniki wodne,

obwałowania i budowle wodne jak również urządzenia wodno-melioracyjne wykonane w ostatnich

100 latach w pełni spełniły swoje cele i zadania. Mimo braku właściwej konserwacji i eksploatacji

wiele z nich pracuje dłużej niż wynosił ich okres amortyzacji. Szczególnie dramatyczny dla tych

urządzeo był okres ostatnich 30 lat, w którym to okresie z winy administracji rządowej


93

i samorządowej nastąpiła dewastacja tych urządzeo i również w tym okresie, losowo wystąpiły

największe powodzie oraz zniszczenia i straty powodziowe.

Opracowywana obecnie koncepcja bezpieczeostwa przeciwpowodziowego oprócz

wykorzystania istniejącej infrastruktury hydrotechnicznej powinna uwzględnid nowe doświadczenia

w tym zakresie, czyli uwzględnid renaturyzację rzek, wkomponowad w doliny rzek suche zbiorniki

wodne (poldery) o różnym prawdopodobieostwie ochrony, mokradła i inne zabezpieczenia,

podnoszące oprócz bezpieczeostwa także jakośd środowiska przyrodniczego i krajobrazu.

Realizacja polityki inwestycyjnej w Polsce (drogi i autostrady, obwodnice miast, obwałowania

i zbiorniki wodne itp.) kreuje sektorowośd działao i brak kompleksowości. Inwestycje te burzą

istniejące stosunki własnościowe, więzi społeczne, negatywnie wpływają na użytkowanie gruntów,

podnoszą koszty produkcji w rolnictwie, zmieniają negatywnie składniki środowiska i inne

Wykonywanie przedsięwzięd inwestycyjnych z zakresu ochrony przeciwpowodziowej, gospodarki

wodnej w szerokim ujęciu i innych, odbywa się głównie na obszarach wiejskich, (najczęściej bez

konsultacji i udziału lokalnej społeczności), dlatego realizacja ich musi uwzględniad także potrzeby

rozwoju tych obszarów. Inwestycje te, powinny byd poprzedzone scaleniami gruntów, które

zabezpieczałyby pozyskanie gruntów dla tych przedsięwzięd (pod obwałowania, poldery , zbiorniki

wodne itp.), a równocześnie zabezpieczałyby potrzeby lokalne przez wydzielenie nowych terenów

pod lokalne budownictwo, inwestycje oraz urządzenie przestrzeni rolniczo-leśnej (suche zbiorniki,

drogi rolnicze, właściwe użytkowanie, poprawa retencji, ochrona gleb przed erozją gleb itp.).

Przedstawiony sposób realizacji dużych inwestycji na obszarach wiejskich w wiodących krajach UE

jest obligatoryjny, ponieważ obniża ich koszty i generuje ład przestrzenny. Co szczególnie ważne –

te duże inwestycje z reguły ponoszą koszty realizacji scaleo oraz urządzenia i zagospodarowania

przestrzeni rolniczo-leśnej.

Dla realizacji polityki inwestycyjnej w Polsce (obszary wiejskie) niezbędnym wydaje się

wydzielenie w ramach Wspólnej Polityki Rolnej w latach 2014 – 2020 nowej osi priorytetowej ( ryc.2)

skupiającej działania: scalania gruntów, gospodarowanie zasobami wodnymi i odnowę wsi.

Powodowałoby to realizacje inwestycji na potrzeby rozwoju wsi (poprawa kompleksowości),

a w przypadkach szczególnych, działania te zmniejszyłyby koszty i uprościły postępowania

administracyjne i zwiększyły efektywnośd dużych inwestycji. Zwiększenie 5 -10- krotnie środków

finansowych (zmiana priorytetów w osi) w porównaniu do okresu 2007-2013 dałoby tysiące miejsc

pracy, co powodowałoby zwiększenie dochodów społeczności lokalnej i gmin, jak również

zaowocowałoby w sferze niematerialnej. Chodzi o takie wartości jak wkład w rozwój cywilizacyjny,

aktywizacja społeczności wiejskiej dla nowej wspólnej idei, ład przestrzenny oraz efektywniejszy

wkład w ochronę przyrody, krajobrazu i wartości kulturowych.


94

Ryc. 2. Propozycja osi inwestycyjnej w ramach WPR w latach 2014-2020 realizującej rozwój obszarów wiejskich

(opracowanie własne)

Planowanie i realizacja zadao w zakresie gospodarki wodnej oraz szeroko pojętego

zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich może dad pozytywne wyniki jeśli w procesie

tym uczestniczyd będą mieszkaocy wsi zorganizowani w Spółkach Wodnych, Lokalnych Grupach

Działania (LGD) czy Stowarzyszeniach. Program Leader w ramach PROW umożliwia korzystanie

ze specjalnych środków finansowych na realizację przez w/w podmioty różnych przedsięwzięd

inwestycyjnych czy ochronnych. Należy ubolewad, że pomimo pojawienie się nowych wyzwao (od

2003 r.), w sprawie usług doradczych świadczonych na rzecz rolników w ramach FAS (doradztwo

rolnicze) a także Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej (2004) pominięto problematykę melioracji

wodnych , scaleo i wymiany gruntów jak również problematykę inżynieryjnego kształtowania

i rozwoju obszarów wiejskich.

Scalenie gruntów Gospodarowanie zasobami wodnymi

Odnowa wsi

Rozwój obszarów wiejskich

Działania wzmacniająco – uzupełniające rozwój:

1. modernizacja gospodarstw rolnych, 2. różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej, 3. usługi dla ludności, 4. tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw


95

Szczepan Ludwik Dąbkowski, Instytut Technologiczno -Przyrodniczy Falenty

Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu

podtopieniom i niedoborom wody

Wały przeciwpowodziowe, jako techniczny środek ochrony ludzi i ich mienia przed zalewami,

stają się coraz droższe ze względu na wymagania wysokiej pewności ich działania podczas wezbrao,

porównywalne z wymaganiami odnośnie zapór ziemnych. Z ekonomicznego punktu widzenia,

w długiej perspektywie czasu (i idealnie byłoby w skali kraju), koszty budowy i utrzymania wałów

chroniących tereny produkcji rolnej nie powinny przekraczad wartości produkcji uzyskiwanej na

terenach zawali. Przy utrzymaniu zasady niedopuszczania do zabudowy zawali, można dokonad

analizy narastania w czasie kosztów wałów (budowa, utrzymanie, modernizacja, awarie i straty w ich

wyniku) i wartości dodatkowej produkcji uzyskiwanej z tych terenów w stosunku do produkcji rolnej

w przypadku braku wałów. Taki rachunek umożliwiłby ocenę celowości utrzymywania niektórych

wałów lub ich odcinków i „otwarcie” fragmentów zawali dla wielkich wód czyli powiększenie retencji

dolinowej. W przypadku, gdy na tych terenach są użytki zielone ubytki w produkcji byłby niewielkie

a sumarycznie wystąpiłyby korzyści.

Wyludnianie się wielu obszarów kraju, mniejszy napór na produkcję rolną lub opuszczanie

przez rolnictwo terenów o mniejszej produktywności, albo zmiana sposobów użytkowania ziemi np.

z gruntów ornych na użytki zielone, może przekreślad sens utrzymywania pewnych odcinków wałów.

Niektóre odcinki wałów podłużnych chroniące jedynie niewielkie skupiska zabudowao należałoby

zastąpid wałami pierścieniowymi podnosząc drogi dojazdowe lub fragmenty terenu tak by na

wypadek przerwania wału stanowiły miejsca chwilowej i szybkiej ewakuacji. Obecne systemy

obwałowao (np. w dolinie Wisły) nie stwarzają takich możliwości ani dla służb ratunkowych ani

dla mieszkaoców; po przerwaniu wału wzdłużnego całe zawale, nie podzielone wałami poprzecznymi

i bez lokalnej ochrony terenów zamieszkałych, staje się ogromnym zalewem, na którym ratunek

umożliwiają jedynie śmigłowce i ciężki sprzęt pływający uruchamiany zwykle dopiero po pewnym

czasie, gdy na ratunek mienia jest już za późno. W takich przypadkach sytuacja wymusza też potrzebę

technicznego przerywania wału w dolnym koocu umożliwiającego odprowadzenie wody z zalewu po

ustąpieniu wezbrania i ograniczenie katastrofy jaką byłoby jego niekontrolowane przerwanie przez

spiętrzoną na zalewie wodę.

Problemy te powinny byd analizowane w odpowiednich opracowaniach studialnych i w tych

opracowaniach powinna byd nakreślona dalekosiężna strategia „lokalnej” ochrony i działao

wyprzedzających. Realizacja tej strategii może byd rozciągnięta w czasie ze względów finansowych,

ale konsekwentnie wypełniana krok po kroku, co umożliwi racjonalizację inwestowania i oszczędzanie

środków, wydawanych obecnie często bezużytecznie pod naciskiem bieżących wypadków.

W Polsce nie ma takich opracowao studialnych i rzadko który organ decyzyjny docenia

potrzeba ich realizacji. Koncepcje ochrony przed powodzią, opracowane w latach 1960-1980

w zupełnie innym systemie gospodarczym i przy innych priorytetach, straciły prawdopodobnie

w wielu miejscach swoje podstawy ekonomiczne i społeczne. Obecnie większej wagi nabrały poglądy

na temat niekorzystnego oddziaływania obwałowao na środowisko przyrodnicze i ich skutków

hydrologicznych. Słusznie podkreśla się potrzebę i korzyści wynikające z przywracania retencji wodnej

terenów niegdyś chronionych obwałowaniami, mającą zrekompensowad skutki przyrostu

powierzchni nieprzepuszczalnych, powodującego wzrost objętości spływów wód deszczowych

i roztopowych i gwałtowności wezbrao. Jednak, w tym kontekście, rozpoznanie i wiedza na temat roli

systemów obwałowao terenów rolniczych jest w kraju niedostateczna, a jej uzyskanie wymaga


96

określonych badao studialnych i działao samorządów i władz paostwowych. Wymaga też zmiany

myślenia na szczeblu planowania finansów paostwa, stabilizacji finansowania planów strategicznych

i inwestowania w gospodarkę wodną, gdyż nie da się takich działao zamknąd w jednym roku

budżetowym!! Brak planów perspektywicznych i możliwości finansowania ich opracowao, a zatem

i priorytetów inwestowania, prowadzi do marnotrawstwa środków i obniżenia efektów ich

wydatkowania. Nie można sobie wyobrazid, że racjonalne jest wydanie środków pozyskanych

z jakichś źródeł w połowie roku finansowego i koniecznośd wydania ich do kooca tego roku!

Gospodarka wodna jako dziedzina gospodarki narodowej nie da się, przy zachowaniu racjonalności

działao, wtłoczyd w skostniałe ramy rocznych rozliczeo finansowych. To nie jest budynek mieszkalny

ani remont drogi! Wszelkie działania muszą składad się na/i tworzyd przemyślany i właściwy system.

Tu kapitał obcy ani prywatny nie jest zainteresowany finansowaniem planów! Nie wyręczy ani władz

Paostwa ani samorządów dużych jednostek terytorialnych! Interesuje go szybka spłata i szybki zysk

jaki można uzyskad ze środków zainwestowanych w budowę poszczególnych urządzeo wodnych

i późniejszej ich eksploatacji.

Wytyczenie priorytetów rozwoju systemów wodnych i gospodarowania wodą to pierwszy

etap tego rozwoju. Potem działania samorządów, spółek kapitałowych i innych będą wypełniad

przyjętą strategię budując jej ogniwa. Nieracjonalnośd obecnego stanu rzeczy najlepiej widad

w chwilach nieszczęśd powodowanych powodziami i na przykładzie wałów przeciwpowodziowych.

Wtedy to brak koncepcji i strategii prowadzi jedynie do „łatania dziur” w wałach pochłaniającego

duże środki, często wydawane nieracjonalnie pod naporem bieżących potrzeb. Podobna sytuacja

występuje w przypadkach (powszechne obecnie) potrzeby „wykorzystania” środków finansowych,

które „nagle zostały przyznane”. Nie przyczynia się to do konsekwentnej racjonalizacji systemów

ochrony i jej doskonalenia poprzez zmianę elementów tego systemu. Na to potrzeba czasu poza

okresami powodzi , a przede wszystkim systemowego podejścia, opracowania i konsekwencji

realizacji strategii!

Wniosek: Za opracowywanymi obecnie mapami zagrożeo powodzią, wymuszonymi przez tzw.

dyrektywę powodziową, powinny iśd opracowania strategii ochrony przeciwpowodziowej

i przebudowy lub modernizacji systemów tej ochrony dla wydzielonych obszarów zalewowych. Tylko

takie działania są warunkiem właściwego sterowania użytkowaniem i zabudową terenów

nadrzecznych, w tym szczególnie gruntów rolnych, a leżed powinny one w zakresie obowiązków

administracji wszystkich szczebli.


97

Andrzej Drabioski, Prorektor Uniwersytetu Przyrod niczego we Wrocławiu

Chciałbym naszą dyskusję wzbogacid o trzy akcenty optymistyczne.

1. Obiekty stawowe od prawie tysiąca lat są trwałym elementem polskiego krajobrazu

rolniczego. Już w XIII wieku w okolicach Oświęcimia, Zatora, Rybnika, Łowicza i Milicza powstały

wielkie obiekty stawowe, z których częśd jest nadal eksploatowana. Aktualna powierzchnia stawów

rybnych szacowana jest na ok. 70 tys. ha, co stanowi ponad 10 % gruntów pod wodami. Są to głównie

stawy typu karpiowego, położone przede wszystkim w południowej i środkowej części naszego kraju.

Stawy typu pstrągowego, których historia liczy niecałe 200 lat, zlokalizowane są w większości

w północnej części Polski.

Ponad 2/3 spośród 600 towarowych gospodarstw hodowlanych prowadzi chów i hodowlę

karpia, natomiast pozostałe zajmują się chowem i hodowlą pstrąga. Rybactwo śródlądowe jako

uboczny rodzaj gospodarki rolnej deklaruje ok. 10 tysięcy rolników.

Wielowiekowe istnienie obiektów stawowych w istotny sposób wpływało na gospodarkę

wodną małych i średnich zlewni, a w wielu z nich rybactwo stawowe było i jest głównym

użytkownikiem wód powierzchniowych. Niezależnie od funkcji produkcyjnej szereg obiektów

wykorzystywanych było i jest do innych celów. Poza tym okresowe istnienie w krajobrazie dużych

powierzchni zalanych wodą, a także cykliczne pobory i zrzuty wody ze stawów wywoływały zmiany

środowiskowe do których dostosowywała się biocenoza. Procesy te były przedmiotem

zainteresowania wielu zespołów badawczych, w tym przyrodników, meliorantów i hydrotechników.

Wraz ze zmianami klimatu wzrasta zainteresowanie stawami rybnymi jako elementem małej

retencji wodnej, natomiast po akcesji Polski do Unii Europejskiej okazało się , że szereg obiektów

stawowych spełnia kryteria stawiane obszarom sieci ekologicznej Natura 2000.

Polityka wodna i rolna Paostwa powinna sprzyjad rozwojowi gospodarki stawowej, której

znaczenie produkcyjne i pozaprodukcyjne, a zwłaszcza prośrodowiskowe, jest coraz wyraźniej

rozumiane i doceniane.

2. W nawiązaniu do wątku dyskusji o braku specjalistycznych kadr dla gospodarki wodnej mam

przyjemnośd poinformowad Paostwa, że dzięki życzliwej pomocy trzech Komitetów Polskiej Akademii

Nauk (Gospodarki Wodnej, Inżynierii Lądowej i Wodnej, Melioracji i Inżynierii Środowiska

Rolniczego), Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej

we Wrocławiu, Dolnośląskiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych we Wrocławiu oraz szeregu

innych instytucji i osób, w tym także tutaj obecnych, Uniwersytet Rolniczy we Wrocławiu rozpoczął

w bieżącym roku akademickim kształcenie studentów w zakresie inżynierii i gospodarki wodnej.

Stało się to możliwe po wyrażeniu przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego zgody

na prowadzenie przez Wydział Inżynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji naszej uczelni studiów

pierwszego i drugiego stopnia na kierunku „inżynieria i gospodarka wodna” (decyzja nr MNiSW-DNS-

WUP-6050-8293-5/AL/10 z dnia 9 sierpnia 2010 r.).

Z przyjemnością informuję również iż doceniając potrzebę kształcenia specjalistów z tego

zakresu dla gospodarki narodowej Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego nadał „inżynierii

i gospodarce wodnej” status kierunku zamawianego, co wiąże się z dodatkowym finansowaniem,

w tym wyższymi stypendiami.

Jednym ze sposobów likwidacji braku kadr dla gospodarki wodnej jest ich kształcenie

na kierunku studiów inżynieria i gospodarka wodna, w kilku polskich uczelniach, a także stworzenie

absolwentom tych studiów możliwości uzyskiwania uprawnieo budowlanych.


98

3. Wśród specjalistów istnieje zgodny pogląd iż w obliczu ubogiej zasobności wodnej kraju

oraz nasilających się zmian klimatu, radykalna poprawa stanu jakości naszych wód śródlądowych

oraz poprawa bilansu wodno-gospodarczego, wymagają pilnych, kompleksowych rozwiązao i działao

systemowych. Poglądu tego wydają się nie podzielad decydenci, o czym może świadczyd brak polityki

wodnej Paostwa, malejące nakłady, niekoocząca się dyskusja o systemie organizacyjnym gospodarki

wodnej.

Wydaje się celowe:

przyjęcie wreszcie polityki wodnej Paostwa i uwzględnienie jej w długookresowej strategii

rozwoju kraju,

utworzenie odrębnego Ministerstwa Gospodarki Wodnej lub rozszerzenie nazwy

Ministerstwa Środowiska o drugi dział, czyli o „Gospodarkę Wodną”, podobnie jak

w nazwach szeregu innych ministerstw, np.: Administracji i Cyfryzacji, Nauki i Szkolnictwa

Wyższego, Rolnictwa i Rozwoju Wsi uwzględniono dwa działy.

‘


99

Wiesław Dembek, Dyrektor Naukowy do spraw Agro -Środowiskowych Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

Możliwości uzyskania wsparcia dla gospodarki wodnej na obszarach wiejskich w ramach Wspólnej

Polityki Rolnej

W ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 realizowane jest

działanie: Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych

warunkach gospodarowania. Na działanie to przeznaczona jest ogromna kwota 2.448.750.000 Euro.

Jest to największe w kontekście finansowym działanie w polskiej edycji II filara Wspólnej Polityki

Rolnej, stanowiące 13,1% wszystkich środków przeznaczonych na rozwój obszarów wiejskich.

Fakt, że pomoc tę otrzymuje wielka liczba rolników na obszarze ok. 50% powierzchni kraju

powoduje, że średnia wysokośd wsparcia w wymiarze miesięcznym dla właściciela 10-hektarowego

gospodarstwa wynosi ok. 200 zł. W opinii wielu ekspertów, działanie to jest mało efektywne

ze względu na nikłą wysokośd realnego wsparcia oraz fakt, że nie wiąże się ono ze szczególnymi

wymaganiami wobec beneficjenta. Potwierdzają to zarówno wyniki analizy ex-ante, jak śród-

okresowej oceny PROW, w której stwierdzono, iż: /…/ zgodnie z opinią Panelu Ekspertów, środki

z dodatków wyrównawczych stanowią bardzo małą częśd budżetów gospodarstwa i nie mogą

w sposób znaczący decydowad o funkcjonowaniu społeczności wiejskiej.

Dzieje się tak w sytuacji, kiedy coraz więcej rolników sygnalizuje problemy z gruntami

podtapianymi lub zalewanymi, co w niektórych regionach przeradza się w chroniczne konflikty nie

znajdujące rozwiązania.

Tymczasem w projekcie nowego rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady

w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju

Obszarów Wiejskich (EFRROW) na okres 2014-2020 znajduje się propozycja działania (określanego

w polskim tłumaczeniu jako „środek”): Płatności z tytułu obszarów z ograniczeniami naturalnymi

lub innymi szczególnymi ograniczeniami, analogicznego do działania funkcjonującego obecnie, lecz

z możliwością ponownego wytyczenia obszarów kwalifikujących się do wsparcia.

Wydaje się więc celowe i możliwe zweryfikowanie tych obszarów tak, aby weszły do nich

siedliska podtapiane i zalewane. Przy odpowiednim skoncentrowaniu środków finansowych rolnicy,

zmuszeni do gospodarowania na gruntach silnie zawodnionych, otrzymywaliby za to stosowną

rekompensatę.

Postulowane ograniczenie terytorialne obecnie funkcjonujących obszarów o niekorzystnych

warunkach gospodarowania mogłoby stworzyd dodatkowe rezerwy finansowe. Rezerwy te powinny

zostad wykorzystane m.in. na zwiększenie efektywności przewidywanych w projekcie rozporządzenia

środków:

– i n w e s t y c j i w ś r o d k i t r w a ł e , w którym możliwe jest wsparcie gospodarki wodnej na

obszarach produkcyjnych, jak również inwestycji nieprodukcyjnych związanych

z wypełnianiem zobowiązao rolno- i leśnośrodowiskowych, ze stanem ochrony różnorodności

biologicznej gatunków i siedlisk lub podwyższającymi użytecznośd publiczną obszaru Natura

2000 lub innego obszaru o wysokiej wartości przyrodniczej;

– ś r o d k a r o l n o - ś r o d o w i s k o w o - k l i m a t y c z n e g o , gdzie możliwe wydaje się

udzielenie wsparcia rolnikom, zatrzymującym wodę w urządzeniach melioracji szczegółowych

na siedliskach cennych przyrodniczo.


100

Oczywiste jest, że postulowane zredukowanie terytorialne obszarów z ograniczeniami

naturalnymi może okazad się przedsięwzięciem trudnym i niepopularnym, lecz oznacza ono wydatne

zracjonalizowanie omawianego działania, a korzyści społeczne, gospodarcze i środowiskowe z tego

płynące każą poważnie rozważyd taką możliwośd na etapie budowania polskiego systemu rozwoju

obszarów wiejskich na lata 2014-2020.


101

Andrzej Dobrowolski, Członek Komitetu do spraw Badao nad Zagrożeniami związanymi z Wodą przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk

Zasoby wodne

W referacie nt zasobów wodnych Polski podano, że obecna pojemnośd zbiorników na rzekach

jest dalece nie wystarczająca bo pozwala na retencjonowanie jedynie 6% średnio rocznego odpływu

rzecznego. Należy dodad, że wg ocen specjalistów w latach 70-tych ub. wieku warunki topograficzne

Polski pozwalają na zwiększenie tej retencji jedynie do 15%, co w dalszym ciągu nie będzie

wystarczające. Byd może obecnie trzeba by tą ocenę zaktualizowad. Natomiast budowa nowych

zbiorników i tak napotyka na trudności z uwagi na problemy z pozyskiwaniem gruntów pod budowę

oraz protesty ekologów. Trzeba podkreślid , że wymogi ochrony środowiska można uwzględnid

w projektowaniu zbiorników na podstawie postanowieo Dyrektyw UE, że bezpieczeostwo ludzi jest

nadrzędne, a uzgodnieniu podlega sposób rozwiązania projektowego z ainteresowanymi stronami

w tym również ze społecznością lokalną. Przykład takich działao podano w artykule

nt zagospodarowania Loary (Z. Gąsowski, A. Dobrowolski „Gospodarka Wodna” nr 3/2010r.).

Problem ograniczonych zasobów wodnych kraju narasta jeśli uwzględni się ich zmiennośd

przestrzenną i czasową. Najmniejsze zasoby wodne występują w środkowym , równoleżnikowym

pasie kraju , gdzie w niektórych województwach wskaźnik zasobów na 1 mieszkaoca jest mniejszy od

połowy średniej wartości krajowej, a rzeki przez nie przepływające mają wody zanieczyszczone.

(A. Dobrowolski, H. Słota „Stan zasobów wodnych Polski w drugiej połowie XX wieku” Postępy Nauk

Rolniczych nr 3/2005r. wyd. PAN). W drugiej połowie XX wieku zasoby wód powierzchniowych

w poszczególnych latach zmieniały się od 0,6 do 1,4 wartości średniej z wielolecia.

Odpowiednie zarządzanie gospodarką wodną w Polsce i ochrona przed powodziami oraz

suszami utrudnione są przez rozdzielenie kompetencji między różne resorty. Na to zwracają uwagę

polscy specjaliści już od 1935r ( konferencja po katastrofalnej powodzi na południu kraju w 1934).

Jeszcze w niedawnym okresie problemami tymi zajmowało się częściowo 5 resortów. Wyjątek

stanowił okres działania Centralnego Urzędu Gospodarki Wodnej oraz Komitetów Powodziowych

na różnych szczeblach administracji rządowej.

Powodzie

W Ustawie Prawo wodne definicja powodzi powinna byd in expressis verbis taka jak

w Dyrektywie powodziowej UE z 2007r. tj. „powódź” oznacza czasowe pokrycie wodą terenu, który

normalnie nie jest pokryty wodą. Wtedy ta definicja obejmie również podtopienia terenów

spowodowane intensywnymi opadami i roztopami. Da to ustawowe podstawy do podejmowania

działao prewencyjnych i operacyjnych na terenach podtopieo oraz wypłaty odszkodowao i w ten

sposób zapobiegnie się wielu nieszczęściom ludzkim spowodowanych różnymi interpretacjami

obowiązków organów władzy na różnych szczeblach zarządzania, jak np. miało to miejsce po

powodzi w 2010r. Mapę terenów zagrożonych podtopieniami sporządził i aktualizuje Paostwowy

Instytut Geologiczny .

Skutecznośd ochrony przed powodzią wymaga ciągłości działania w zakresie zarządzania,

planowania , inwestowania, utrzymania w odpowiednim stanie budowli i instalacji oraz sił i środków

niezbędnych do prowadzenia działao operacyjnych, gdyż wg obecnie formułowanej w Europie

zasady: „okres po powodzi jest okresem przed następną powodzią”. Zatem ochrona przed powodzią

wymaga długofalowego i konsek- wentnego działania organów administracji rządowej

i samorządowej.


102

Podstawowym zagadnieniem w prewencji przeciwpowodziowej jest zapobieganie

zagospodarowywaniu terenów zagrożonych powodzią, a więc w pierwszym rzędzie uwzględnienie

w planach zagospodarowania przestrzennego wyznaczonych zgodnie z Dyrektywą powodziową UE

obszarów zalewowych oraz ocen ryzyka powodziowego. Wzorem krajów, które wyprzedzają Polskę

we wdrażaniu Dyrektywy UE należy w planach zagospodarowania przestrzennego wydzielid strefy

zakazu zabudowy i zagospodarowania oraz strefy ograniczonego zagospodarowania –

dostosowanego do miejscowych warunków ochrony przeciwpowodziowej z odpowiednim

wykorzystaniem środków technicznych i nietechnicznych. W tych działaniach należy uwzględnid

również odpowiednie kształtowanie stawek ubezpieczeniowych. Jak wykazały doświadczenia krajów

zachodnioeuropejskich - tam gdzie nie skutkowały zakazy i nakazy poskutkowały podwyższone stawki

ubezpieczeniowe.

W ochronie przeciwpowodziowej należy stosowad zasadę optymalizacji ekonomicznej

w oparciu o analizę wartości terenów zagrożonych – aż do przesiedlania ludności i zmian

infrastruktury oraz rodzaju działalności gospodarczej na tych terenach – zgodnie z przyjmowaną

zasadą „ zejśd z drogi żywiołowi.

Jako ilustrację wagi tego zagadnienia można przytoczyd wielkości bezpośrednich strat

powodziowych w Polsce w 1997 r. (na obszarze ok. 0,5 mln ha o znacznym stopniu

zagospodarowania) w wysokości 1,65% PKB oraz – w 1979 na terenach znacznie słabiej

zagospodarowanych o powierzchni łącznej 2 krotnie większej, ale o stratach prawie 5-krotnie

mniejszych (Monografia katastrofalnych powodzi w Polsce w latach 1946–1998. praca zbiorowa pod

red. J. Ostrowskiego i A. Dobrowolskiego, wykonana na zlecenie Ministerstwa Środowiska ze środków

NFOŚiGW, IMGW - Warszawa ).


103

Marek Gromiec, Krajowa Rada Gospodarki Wodnej , Wyższa Szkoła Ekologii i Zarządzania w Warszawie

Niedobory wody związane z suszami - aspekty prawno- ekonomiczne i społeczno-gospodarcze

Zachodzące zmiany klimatu mogą powodowad między innymi zwiększone występowanie

intensywnych powodzi i susz. Prowadzi to zarówno do nadmiaru jak i niedoboru wody, o których

decyduje wysokośd opadu, będącego istotą zmienną hydrologiczną. Na cykl hydrologiczny wpływa

rosnąca antropopresja, która doprowadziła do wielu szkodliwych efektów kumulujących. Skutki

antropopresji zwiększone są przez ciągle rosnącą liczbę ludności. Dodatkowo, potrzeby wodne

zwiększają się znacznie szybciej niż wzrasta liczba ludności. Zwiększa się również proces urbanizacji,

następuje wylesienie, naruszenie ciągłości gleby, co powoduje wzrost spływów powierzchniowych

i erozję. Zmniejsza się możliwośd retencji, tj. możliwośd zatrzymania wody. Wszystko to powoduje,

że w wielu regionach zapotrzebowanie na wodę przekracza zasoby wodne, na co wpływa też

zanieczyszczenie wód. Istotną rolę w niedoborach wody odgrywają susze, które mogą potęgowad się

przez zmianę klimatu. Dlatego poniżej rozważano przede wszystkim niedobory wody związane

z suszą, w aspektach hydrologicznych i społeczno-ekonomicznych.

Problemem niedoborów wody i susz do dokumentach UE

Ważnym elementem polityki wodnej w paostwach Unii Europejskiej, stały się sposoby

rozwiązywania problemów niedoborów wody i możliwości zwiększenia efektywności zużycia wody

w różnych sektorach. W powyższym zakresie istotnym jest, że Komisja Europejska przygotuje, przed

koocem 2012 roku, komunikat, w którym dokona oceny dotychczasowej polityki wodnej, m.in.

związanej ze stosunkowo słabym uwzględnianiem wpływu zmian klimatycznych przez użytkowników

zasobów wodnych.

Do głównych użytkowników zasobów wodnych należą między innymi takie sektory jak:

gospodarka komunalna, energetyka, przemysł i rolnictwo. W przyszłości należy spodziewad się

wzrostu zapotrzebowania na wodę w rolnictwie z uwagi na rosnącą presję na zasoby wodne związane

z suszami, jak też z popytem na rośliny energetyczne. W ostatnich kilkudziesięciu latach, susze

i niedobory wody zwiększały się pod względem liczby i intensywności w wielu paostwach UE. Dlatego

w komunikacie nt niedoborów wody i suszy, przyjętym w lipcu 2001 roku, Komisja Europejska

określiła zestaw strategii, które winny byd przyjęte na poziomach paostw i regionów. Niedobory

wody na danym obszarze określone zostały jako „niewystarczające zasoby wody, aby zaspokoid

długoterminowe średnie zapotrzebowanie na wodę”. Niedobory wody odnoszą się zatem do

długoterminowego niezbilansowania ilości wody, łączącego niski poziom zapotrzebowania na wodę

przekraczający pojemnośd systemu naturalnego. Celem wskazanej strategii jest wprowadzenie takiej

realizacji gospodarki wodnej, która będzie oparta o efektywne i oszczędne gospodarowanie wodą,

poprzez poprawę sterowania zapotrzebowania na wodę. Za podstawową opcję strategiczną uznano

ustalenie właściwej cenny za wodę. Problem ceny za wodę znajduje odzwierciedlenie w innym

ważnym dokumencie – Ramowej Dyrektywie Wodnej (RDW).

RDW przyjęta przez Parlament Europejski i Radę EU w dniu 22 października 2000 roku,

została oparta o założenie, że wskazane jest zastosowanie instrumentów ekonomicznych związanych

z programami działao. Dyrektywa ustanowiła podstawy finansowania oparte na zasadzie


104

„zanieczyszczający płaci” oraz na zasadzie ”zwrotu kosztów za usługi wodne”, włączając w to koszty

środowiskowe i zasobowe.

W tym zakresie dyrektywa wymaga, żeby do kooca 2010 roku wprowadzone zostały,

w paostwach członkowskich UE, systemy opłat za wodę, które dostarczą użytkownikowi bodźców,

aby zasoby wodne były wykorzystywane efektywnie. Przy realizacji zasady ”zwrot kosztów usług

wodnych” winien byd zapewniony odpowiedni układ wniesiony przez różnych użytkowników,

podzielonych przynajmniej na trzy kategorie: gospodarka komunalna, przemysł i rolnictwo. Powyższy

system finansowania gospodarki wodnej w Polsce nie powstał, mimo już znacznego przekroczenia

terminu wymaganego przez RDW.

Warto dodad, że 14 września 2011 roku w Warszawie odbyła się konferencja pt. „Opłaty

za wodę w rolnictwie: na drodze do sprawiedliwej i efektywnej polityki w Europie”, zorganizowana

przez UE w ramach prezydenci RP. Sprawa realizacji zasady zwrotu kosztów za usługi wodne,

a szczególnie ustalenia cen wody rolnictwie w Polsce, winna byd, przed wprowadzeniem, wnikliwie

przeanalizowana.

Międzynarodowe prawo zasobów wodnych oraz polskie Prawo wodne a susze

Kompleksowy kodeks międzynarodowego prawa wodnego, przyjęty przez konfederację

Stowarzyszenia Prawa Wodnego w dniu 21 sierpnia 2004 roku w Berlinie, odniósł się również

dozagadnienia suszy. W art. 35 kodeksu stwierdzono, że współpraca między paostwami

dla zapobiegania, kontroli lub łagodzenia suszy powinna miedzy innymi obejmowad:

Zintegrowana strategie z fizycznymi biologicznymi i społeczno- ekonomicznymi

aspektami suszy,

Zintegrowaną strategię łagodzenia susz i przechodzenia do zintegrowanego użytkowania

wód,

Wprowadzenie lub wzmocnienie niezbędnego ustawodawstwa i instytucji właściwych

do osiągnięcia celów,

Zapewnienie odpowiednich funduszy dla osiągnięcia celów, zgodnie z istniejącymi

warunkami i możliwościami.

W polskim Prawie wodnym (Ustawa z dnia 18 lipca 2001 roku ze zm.) zagadnienia dotyczące

suszy ujęto w dziale poświęconym głównie ochronie przed powodzią. Zamieszczone zapisy w Prawie

wodnym są zbyt ogólne i niewystarczające dla skutecznej ochrony przed skutkami suszy. Konieczne

jest nowe opracowanie prawne problemu susz w Polsce, ponieważ niewątpliwe istnieje zagrożenie

nie tylko związane z powodziami ale również z suszami.

Susze i ich skutki

Susze stanowią zjawiska klimatyczne występujące powszechnie, są też pewną anomalią

klimatyczną związaną z długim utrzymywaniem się pogody bezdeszczowej. Powszechnie przyjmuje

się, że susze oznaczające niedobory wody lub braki wody, powodują szkody w środowisku

i gospodarce, jak też uciążliwości i zagrożenia dla ludności. Brak jest powszechnie przyjętej definicji

suszy. Profesor D.H. Maideman, w książce „Handbook of Hydrology”, wydanej przez wydawnictwo

McGraw Hill w Nowym Jorku, wyróżnił następujące rodzaje susz:

● susza meteorologiczna – okres trwający od miesięcy do lat, w którym dopływ wilgoci

do danego obszaru spada poniżej stanu normalnej wilgoci w danych warunkach klimatycznych;


105

● susza rolnicza – okres, w którym wilgotnośd gleby jest niedostateczna do zaspokojenia

potrzeb wodnych roślin lub występuje deficyt wody dla inwentarza i prowadzenia normalnej

gospodarki w rolnictwie;

● susza hydrologiczna – okres, gdy przepływy w rzekach spadają poniżej granicy średniego,

a gdy przedłuża się susza meteorologiczna to następuje znaczne obniżenie się wód podziemnych.

● susza gospodarcza – będąca skutkiem procesów ekonomicznych w obszarach działalności

człowieka dotkniętego suszą.

Z powyższego wynika, że susza meteorologiczna może byd impulsem do rozwoju suszy

hydrologicznej. Przedłużający się niedostatek opadów prowadzi do suszy glebowej, a niedostatek

wilgoci gleby powoduje straty gospodarcze, szczególnie w rolnictwie.

Należy podkreślid, że susze powodują nie tylko straty ekonomiczne, ale również społeczne

i środowiskowe. Gospodarcze konsekwencje susz obejmują nie tylko rolnictwo, ale również inne

sektory, m.in. gospodarkę komunalną, energetykę wodną, budownictwo przemysł, żeglugę. Susze

i niedobory wody wpływają na różne sfery życia człowieka. Szczególnie dotkliwe są dla człowieka

trudności związane z zaopatrzeniem w wodę, zwiększonym zapotrzebowaniem na energię, z uwagi

na ciągłą pracę urządzeo. Susze sprzyjają pożarom, szczególnie lasów. Ważnym aspektem jest,

że susze swoim zasięgiem, mogą obejmowad kontynenty, regiony (obejmujące kilka zlewni), jak też

obszary pojedynczych zlewni.

Zakres możliwych rozwiązao

Badania i analizy występowania niedoborów wody i suszy w Polsce wskazują na pewną

intensyfikację tych zjawisk z upływem czasu. Dlatego prognozy przyszłego zapotrzebowania na wodę

społeczeostwa i gospodarki, w tym rolnictwa, winny uwzględniad możliwe deficyty związane

ze skutkami suszy. Należy podjąd szereg działao ochrony przed suszą, szczególnie o charakterze

zapobiegawczym. Istniejące zapisy krajowego Prawa wodnego nie jest wystarczające

dla zapobiegania i łagodzenia skutków niedoborów wody i suszy. Należy uzupełnid zapisy Prawa

wodnego o rozbudowaną częśd dotyczącą suszy i przygotowad rozporządzenia wykonawcze.

Gospodarowanie wodą, w tym ochrona przed sytuacjami nadzwyczajnymi związanymi z powodziami

i uszami, wymagają opracowania systemu finansowania zgodnego z polityką wodną UE, wyrażoną

w RDW. Należy przeanalizowad możliwości objęcia taryfami opłat za wodę również rolnictwa.

Opcje rozwiązao, według komunikatu nt. „Niedoborów Wody i Susz” obejmują:

● ustalenie odpowiedniej ceny dla wody.

● bardziej efektywna alokacja środków na rozwiązywanie problemów wodnych,

● realizacja budowy dodatkowej infrastruktury wodnej,

● wprowadzenie efektywnych technologii praktyk wodnych,

● podnoszenie świadomości wodnej w społeczeostwie,

● zwiększenie wiedzy na temat niedoborów wody i susz oraz zbierania danych w tym

zakresie, szczególnie o charakterze społecznym i gospodarczym.

W zakresie rolnictwa, wydaje się celowe podjęcie szeregu działao związanych z ograniczeniem

przyszłych zagrożeo związanych z niedoborem wody i suszami, w szczególności:

● opracowanie strategii dotyczącej gospodarowania wodą w rolnictwie,

uwzględniającej m.in. scenariusze zmian klimatu,

● dokonanie oceny potrzeb nawodnieo upraw polowych, sadowniczych i roślin


106

przemysłowych, w zależności od powyższych scenariuszy,

● dokonanie oceny wpływu wzrostu biomasy, związanej z produkcją energii

odnawialnej, na stosunki wodne,

● prowadzenie prac nad odmianami roślin uprawnych odpornych na stres wodny

i o niższych wymaganiach wodnych oraz nad ich wprowadzeniem w praktykę,

● propagowanie efektywnych metod nawodnieo i technik wodo-oszczędnych.

Podsumowanie

Zmiany klimatu i zasoby wodne są od siebie wzajemnie zależne, jednak wpływ klimatu

na zjawiska ekstremalne, takie jak powodzie i susze, jest bardzo złożony, tym bardziej, że związany

jest z wpływami antropopresji. W Polsce, doświadczyliśmy ekstremalne powodzie, które

spowodowały niezwykle wysokie straty materialne i śmierd ludzi. Powodzie trwają jednak znacznie

krócej niż susze. Polska to również kraj o stosunkowo szczupłych zasobach wodnych. W przypadku

pojawienia się długotrwałej suszy, deficyty wody będą występowad w dłuższym okresie czasu i mied

znaczące skutki materialne.

Wpływy suszy mogą dotknąd nie tylko rolnictwo i hodowlę, ale również zaopatrzenie w wodę

ludności, przemysł, budownictwo, energetykę, transport i leśnictwo. Zwiększy się zagrożenie

ekosystemów, szczególnie od wody zależnych, jak też wzrosną problemy związane z jakością wody.

Konieczne wydaje się za tym zwiększenie możliwości ochrony przed suszami, w tym możliwości

adaptacyjnych, jak też przygotowanie się na możliwośd wystąpienia zjawiska suszy. Pewne kierunki

działao wskazano powyżej, tym bardziej, że w Polsce niedobory wody pojawiły się już w północno-

wschodniej i środkowej Wielkopolsce oraz Kujawach.

Szczególnie istotna wydaje się przy tym budowa nowych zbiorników oraz rozwój malej

retencji, aby przechwytywad i magazynowad wody deszczowe. Singapur magazynuje

i zagospodarowuje już każdą kroplę wody deszczowej. W przypadku objęcia suszą dużych regionów,

w tym zlewni międzynarodowych, konieczna jest współpraca międzynarodowa. Należy również

współpracowad, z wybranymi paostwami, w zakresie wodno-oszczędnych technik i technologii, w tym

efektywnych technik nawodnieo.


107

Lidia Gutowska-Siwiec, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej - Paostwowy Instytut Badawczy

Głos w dyskusji na temat roli samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów

w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody

Panujące na terenie Polski warunki klimatyczne wraz z anomaliami pogodowymi sprawiają,

że pojawia się problem nadmiaru wody podczas obfitych opadów, czy też śnieżnych roztopów, jak

i deficytu w czasie długotrwałej suszy. Nie możemy też zapominad, że rozkład rezerw na terenie

całego kraju i w określonym czasie jest nierównomierny, często także niezgodny

z zapotrzebowaniem. Obszary w których susze atmosferyczne pojawiają się najczęściej to: Nizina

Wielkopolska, Nizina Śląska, Nizina Mazowiecka, Nizina Podlaska oraz na Pojezierze Wielkopolskie

i azurskie a także Przedgórze Sudeckie. Okresy susz hydrologicznych występują najczęściej w Polsce

w miesiącach letnio-jesiennych i zimowych, przy czym typem dominującym, zarówno pod względem

częstości występowania jak i długotrwałości zjawiska są niżówki letnio-jesienne. Z obserwacji wynika,

że najczęściej niżówki występują na Pojezierzu Wielkopolskim i Nizinie Wielkopolskiej, na nizinie

Podlaskiej i wschodnich kraocach Wyżyny Lubelskiej. Najdłużej trwają w południowej części

Pojezierza Pomorskiego, na Pojezierzu Wielkopolskim i Nizinie Wielkopolskiej oraz częściowo

na Nizinie Podlaskiej i wschodnich partiach Wyżyny Lubelskiej. Jak więc widad z tej analizy susze

atmosferyczne, podobnie jak niedobór wody powierzchniowej, spowodowany obniżeniem

się przepływu w rzekach, dotyczą najczęściej rejonów rolniczych, co jest niekorzystne z punktu

widzenia gospodarczego.

W prawodawstwie polskim („Prawo wodne” z 18 lipca 2001 r.) istnieje zapis o stworzeniu

planu przeciwdziałania skutkom suszy na obszarze paostwa oraz ochronie ludzi i mienia przed

skutkami tego zjawiska m.in. przez zachowanie istniejących i stworzenie nowych systemów

retencyjnych oraz racjonalną gospodarkę tymi systemami, a także zapis o konieczności budowania

systemów ostrzegania przed niebezpiecznymi zjawiskami zachodzącymi w atmosferze

oraz hydrosferze. Zapisy te nie są jednak wystarczające gdyż brak jest rozporządzeo wykonawczych.

Sprawnie działająca osłona agrometeorologiczna oraz odpowiednie zabiegi agrotechniczne,

a zwłaszcza spulchnianie gleb powodujące wzrost infiltracji i retencyjnośd gleb, w okresie jesienno-

zimowym i wiosennym mogą tylko w części zminimalizowad skutki suszy. Doświadczenia innych

krajów dowodzą, że skutecznym sposobem ograniczenia skutków suszy jest stworzenie na obszarach

deficytowych systemu gromadzenia nadmiaru wód opadowych. Należy też rozważyd wykorzystanie

wody powstałej z recyklingu ścieków, po odpowiednim oczyszczeniu i spełnieniu norm jakościowych.

Odpowiednio oczyszczone ścieki tak samo jak wody opadowe mogą byd wykorzystywane

do nawodnieo rolniczych jako substytut przeznaczonej do tego celu wody świeżej.

Efektywna integracja wtórnego wykorzystania ścieków z gospodarowaniem zasobami

wodnymi winna byd oparta na ilościowym bilansie potrzeb wodnych różnego rodzaju użytkowników.

Przykładowo do optymalnego wzrostu i plonowania rośliny sadownicze wymagają w naszej strefie

klimatycznej opadów rocznych rzędu 700-900 mm. Tak wysokie opady w Polsce nie występują

ale zagospodarowanie odnowionej wody może rozwiązad problem jej niedoboru, a jednocześnie

pozwoli spełnid wymóg Dyrektywy Ściekowej zalecającej wykorzystanie oczyszczonych ścieków tam

gdzie jest to możliwe. Dla rozwoju rolnictwa bardzo istotne jest podjęcie szeregu działao zawiązanych

z ograniczeniem przyszłych zagrożeo związanych z niedoborem wody, a jednym z nich z pewnością

jest wprowadzanie efektywnych technik nawodnieo.


108

prof. dr hab. Piotr Kowalczak, Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN

prof. dr inż. Marek Jerzy Gromiec, Krajowa Rada Gospodarki Wodnej

Użytkowanie i zabudowa terenów w kontekście przeciwdziałania podtopieniom

Przyczyną podtopieo może byd występowanie wysokiej wody w przyległych rzekach jeziorach

i zbiornikach wodnych wpływające na wzrost poziomu wód podziemnych powodujących lokalne

podtopienia. Brak recepty na działania w tej dziedzinie w obowiązujących przepisach, w tym

w Prawie wodnym (tu zgodnie z Dyrektywą Powodziowa UE wyznacza się obszary zalewów

o określonym prawdopodobieostwie wystąpienia, ale nie uwzględnia się skutków wystąpienia

wysokiej wody na obszarach chronionych wałami, bez ich przerwania, nawet na obszarach leżących

w depresji). W Polsce istniała „moda” na lokowanie przykładowo oczyszczalni ścieków na obszarach,

w których rzędna terenu była poniżej rzędnej wód wezbraniowych.

Istnieje koniecznośd uwzględnienia wyżej opisanego typu zagrożenia w planowaniu

przestrzennym. Woda pochodząca z opadów atmosferycznych i roztopów w zdecydowanej

większości przypadków traktowana jest jako czynnik szkodliwy i czyni się wszystko, łącznie z budową

bardzo kosztownych systemów kanalizacji deszczowej (sprawnych tylko do pewnego stopnia),

aby wodę tą jak najszybciej wysyład poza granice miasta, osiedla, zlewni powodując poniżej

zagrożenia powodzią. Potem nadchodzi okres bez opadów i postępująca susza. A przecież woda

pochodząca z opadów to bezcenny surowiec, który winien byd zagospodarowany jak najbliżej

miejsca opadu .

Zgodnie z obowiązkiem realizacji postanowieo Dyrektywy Powodziowej UE powstaną mapy

zagrożenia powodziowego i mapy ryzyka powodziowego, które winny stanowid podstawę przy

tworzeniu planów zagospodarowania przestrzennego. Takie rozwiązania pozwolą wprowadzid

ograniczenia w budowaniu np. w okolicy wałów przeciwpowodziowych i na terenach zalewowych.

Ponadto, gdy teren zostanie dopuszczony do zabudowy, to będzie istniała możliwośd oceny

na podstawie przygotowanych map zagrożenia. Zgodnie z projektem na mapach zagrożenia

powodziowego zostaną określone obszary, które mogą byd zalane w przypadku wystąpienia powodzi

o określonych prawdopodobieostwach (niskim, średnim i wysokim). Mapy ryzyka uwzględnią liczbę

mieszkaoców dotkniętych powodzią, zagrożenia dla infrastruktury, w tym szczególnie dla obiektów

zagrażających środowisku, np. oczyszczalni ścieków. Mapy te Polska ma przygotowad do kooca 2013

roku.

Równocześnie zostaną stworzone także plany zarządzania ryzykiem powodziowym. Obejmą

one wszystkie aspekty zarządzania ryzykiem powodziowym – zapobieganie, ochronę i przygotowanie

do wezbrania, w tym prognozowanie powodzi i systemy wczesnego ostrzegania. Ostatnie lata tookres

szczególnych zagrożeo powodowanych przez tzw. powodzie miejskie. Brak jakichkolwiek przepisów

dotyczących przeciwdziałaniu skutkom wystąpienia takiego zjawiska. Powszechnie występujące

zalecenie o zakazie zalewnia terenu sąsiada jest przepisem martwym, gdyż nie ma możliwości jego

przestrzegania nawet w przypadku takich prób Brak jest jakiegokolwiek odniesienia do lokalnych

planów zagospodarowania przestrzennego, brak planów zagospodarowania, brak wzorów rozwiązao

dla pojedynczych posesji, brak podstaw prawnych do stanowienia lokalnych, specyficznych dla

warunków, regulacji prawnych, technicznych i organizacyjnych.

W trakcie wystąpienia ostatnich powodzi miejskich wystąpiły tysiące sporów związanych

z zalewaniem posesji wodami spływającymi z sąsiednich obszarów. Zanotowano nawet jedna


109

śmiertelną ofiarę takiego konfliktu. Powodzie miejskie w Polsce nie są uwzględniane w ocenie ryzyka

powodziowego, a powinny byd utworzone, specjalnie dla tego nowego typu powodzi, także plany

zarządzania ryzykiem powodziowym, obejmujące wszystkie aspekty zarządzania ryzykiem

powodziowym.

Wszystkie zmiany w zlewni przyczyniają się do przekształcenia reżimu hydrologicznego

cieków. Rozkład częstości występowania przepływów największych ulega niekorzystnej modyfikacji,

jako wynik wzrostu udziału powierzchni hydrologicznie czynnych na obszarze zlewni. Hydrologicznie

czynne zlewnie to te obszary, które tworzą odpływ podczas opadu atmosferycznego. Wzrasta nie

tylko ich ilośd, ale także powierzchnia, co jest związane ze zmianą w sposobie zagospodarowania

zlewni (likwidacji ulegają zagłębienia będące miejscem znacznej retencji, a także retencja obszarów

zalesionych lub zagospodarowanych rolniczo).

Jeśli obszar, na którym prowadzimy celową działalnośd mającą na celu zatrzymanie

maksymalnej ilości wody, np. poprzez zabiegi agrotechniczne lub budowę systemów budowli wodno-

melioracyjnych, zostanie zastąpione obszarem, gdzie w przewadze występują obszary

nieprzepuszczalne, np. drogi budowane, bardzo często wzdłuż naturalnych dróg spływu wód

powierzchniowych, to efekt hydrologiczny takich zmian, w przypadku ekstremalnych opadów

atmosferycznych, bywa zwykle katastrofalny.

Znacznemu skróceniu ulega czas koncentracji odpływu, który wpływa na kształt hydrogramu

wezbrao. Również większy współczynnik odpływu z obszarów nieprzepuszczalnych

charakteryzujących się dodatkowo zdecydowanie niższym współczynnikiem szorstkości, powoduje

zwiększenie prędkości objętości odpływającej wody. Jednoczesnemu zmniejszeniu ulega zasilanie

wód gruntowych. W zlewniach zurbanizowanych wzrasta częstośd występowania przepływów

największych i tak np. częstośd przepływu pełnym korytem może się zwiększyd od 2 do 8 razy w ciągu

roku, gdy tym czasem w zlewni naturalnej występuje tylko co 1,5 -2 lata. Znacznemu zmniejszeniu

ulęgają wielkośd natężenia przepływów najniższych, co wynika z ograniczonego zasilania wód

podziemnych spowodowanego głównie zwiększeniem się udziału obszarów nieprzepuszczalnych,

a także procesami wtórnymi, np. krótki czas występowania stanów i przepływów stanowiących źródło

zasilania wód podziemnych z koryt cieków. Proces pogłębiany jest poprzez obniżanie stanów wód

podziemnych lokalnymi odwodnieniami budowli, podziemnych szlaków komunikacyjnych itp.

Wskutek obniżania się poziomu wód podziemnych ulega skróceniu okres ich zasilania.

Wielkośd i zmiany sezonowe przepływu podstawowego mają podstawowe znaczenie dla

utrzymania środowiska naturalnego cieku i jego sąsiedztwa. Istnieją wyniki badao potwierdzające

zależnośd pomiędzy wzrostem udziału obszarów nieprzepuszczalnych a spadkiem natężenia

przepływu podstawowego. Wielkośd przepływów najwyższych może wzrosnąd wielokrotnie

(wg piśmiennictwa do 15 razy). Cieki miejskie charakteryzują się dużą częstością wezbrao, bardzo

gwałtownym wzrostem i spadkiem stanów i przepływów. Można stwierdzid, że procesy urbanizacyjne

w zlewni nie tylko akcentują występujące zjawiska, ale prowadzą do tworzenia nowych,

np. ystępowania wezbrao, które dotychczas nie występowały przy tej samej wysokości i natężeniu

opadów. Poniższy wykres (rys.1) najbardziej obrazowo przedstawia zmiany w reżimie cieków zlewni

urbanizowanych. Wyraźnie widoczne są różne reakcje cieku na opad, zdecydowana różnica

w dynamice, znacznie wyższe przepływy, najwyższe i znacznie niższe przepływy najniższe,

w przypadku zlewni zurbanizowanej akcentują problemy związane z gospodarowaniem wodą cieków

miejskich.


110

Rys.1. Zmiana reżimu hydrologicznego cieku wskutek procesów urbanizacyjnych

Zmiana reżimu hydrologicznego jest skutkiem zmian w bilansie wodnym zlewni miejskiej.

W niedalekiej przyszłości zmiany powodowane urbanizacją zostaną jeszcze bardziej zaakcentowane

skutkami zmienności klimatu.

Poniżej, przedstawiono powszechnie znany schemat (rys.2) zmian wielkości poszczególnych

elementów bilansu wodnego w mieście w zależności od wzrostu udziału powierzchni

nieprzepuszczalnych (efekt wzrastającego udziału zabudowy i infrastruktury drogowej w mieście).


111

Rys.2. Zmiany bilansu wodnego zlewni wraz z postępującym procesem zabudowy zlewni(wzrostem udziału powierzchni

nieprzepuszczalnych). Źródło: Federal Interagency Stream Restoration Working Group *2001+

Powyższe wykresy, wskazują opisane zmiany jako podstawowy problem wodny związany

z urbanizacją. Zmiany są rzeczywiście wielkie, ale gdyby na tym kooczył się wpływ zmian to

w rzeczywistości rozpatrywana zlewnia traciłaby wodę, wskutek zwiększonego odpływu

powierzchniowego, ale ta woda przepływałaby do sąsiedniej zlewni zasilając w drodze wody

podziemne, czy też dłużej przebywałaby w środowisku aż do całkowitego zakooczenia procesów

infiltracji i odparowania nadmiaru wody. Z kolei istniałoby duże prawdopodobieostwo, że wskutek

tego samego procesu straty wody w zlewni wywołane większym odpływem powierzchniowym

wyrównywane byłyby przez dopływ powierzchniowy z sąsiedniej zlewni.

Wzrost udziału odpływu powierzchniowego, kosztem infiltracji, to zaledwie fragment

problemu. Najbardziej istotny i szkodliwy dla środowiska miejskiego jest fakt, że ten odpływ nie

odbywa się dalej poprzez sied hydrograficzną, ale jest natychmiast ,w przeważającej części, kierowany

jest do systemu kanalizacyjnego, co zmienia wszystko: charakter odpływu, wody tracą kontakt

ze środowiskiem naturalnym – przestają byd jego komponentem a stają się ściekiem, tracimy

możliwośd samooczyszczania się odpływających wód, a wprost przeciwnie - po wpłynięciu wody

w system kanalizacyjny rozpoczynają się procesy gnilne, itp. Przyczyną zasadniczych zmian w bilansie

wodnym zlewni miejskiej jest skierowanie znacznych ilości wód opadowych do kanalizacji


112

deszczowej, co ilustruje rys.3.. Należy zwrócid uwagę na wielkośd składowej w postaci kanalizacji

deszczowej.

Rys.3. Bilans wodny zlewni miejskiej z uwzględnieniem strat wody powodowanych wprowadzeniem znaczącej części wód opadowych do systemu kanalizacyjnego. Źródło: na podstawie OECD *1986+

Zarządzanie użytkowaniem i zabudową terenów w kontekście przeciwdziałania podtopieniom

i niedoborom wody w szczególny sposób dotyczy w Polsce obszarów zurbanizowanych i będących

trakcie urbanizacji. Dotyczy to także mniejszych jednostek jak np. osiedli. To wymaga pracy

u podstaw poprzez dążenie do zintegrowanego gospodarowania zasobami wodnymi na obszarach

zurbanizowanych. Dotyczy to przede wszystkim konsekwencji w planowaniu przestrzennym,

symulowania skutków zabudowy i na tej podstawie możliwości przeciwdziałania negatywnym

zjawiskom, takim jak przykładowo gwałtowna koncentracja przepływu, wzrost wielkości przepływów

maksymalnych, a propagowania i realizacji działao związanych z utrzymaniem dotychczasowych cech

bilansu wodnego zlewni.

Realizacja budowy nowego osiedla winna zawierad informacje o sposobie zagospodarowania

wód powierzchniowych i wód pochodzących z opadów atmosferycznych, w tym wód roztopowych.

W uzasadnionych przypadkach należałoby wykonad analizę istniejących warunków pod względem


113

zagospodarowania wód opadowych, ale również wskazania ewentualnych zagrożeo (dotyczy

zarówno jakości jak i ilości wody). Działania związane z przeciwdziałaniem podtopieniom

i niedoborom wody w zlewni zurbanizowanej są nieomal identyczne.

Obecnie brak podstaw prawnych dla gospodarowania wodą na obszarach zurbanizowanych.

Koniecznością jest stanowienie prawa o charakterze profilaktycznym, to jest umożliwiającym

ingerencje na poziomie planowania, projektowania i wykonawstwa, a nie skazywania stron

na działania po zakooczeniu przedsięwzięcia, w trakcie ujawnienia się negatywnych skutków

oddziaływania inwestycji i przedsięwzięd.

W omawianej dziedzinie występują znaczne problemy gdyż obecnie np. w gminach skargi

mogą byd kierowane wyłącznie do komórek budownictwa i urbanistyki, które nie zatrudniają

specjalistów z dziedziny gospodarki wodnej i melioracji, którzy mogli by ocenid skutki budowy obiektu

stanowiącego przedmiot skargi .

Brak katalogów dobrych praktyk w tej dziedzinie, brak albumów typowych rozwiązao, np.

z obiektami małej architektury, które mogły by byd wykorzystane przy gospodarowaniu wodami, brak

obiektów wzorcowych. Dodatkowo pozostały w mentalności posiadaczy nieruchomości niedawne

fiskalne działania administracji w dziedzinie opodatkowywania np. małych oczek wodnych na terenie

posesji.

Brak dobrego prawa w dziedzinie zagospodarowania wód opadowych, przykładowo obecne

próby wprowadzenia podatków deszczowych, dachowych itp. to podróbki praw stanowionych

w landach niemieckich. Tylko, że w polskim wykonaniu występuje wyłącznie człon fiskalny, tj.

podatek od nieprzepuszczalnej powierzchni, natomiast w niemieckim pierwowzorze są dalsze części

przewidujące dopłaty do podjętych przez właścicieli nieruchomości działao i w efekcie po wykonaniu

przewidzianych prawem działao zwolnienie z podatku dachowego. Bo głównym celem prawa

landowego w Niemczech jest zagospodarowanie wód deszczowych, a w Polsce, wobec braku

najbardziej istotnych z punktu widzenia gospodarki wodnej segmentów pierwowzoru ustawy,

to zwykła, prowadzona nieefektywnie, działalnośd fiskalna paostwa. Zagrożenie powodziowe

występuje również w dolinach małych cieków, dla których nie zostaną wyznaczone strefy zalewowe –

brak jest w tym zakresie metodyki planowania.

Administracja rządowa winna byd inicjatorem tworzenia dobrego prawa na podstawie

uzyskiwanych informacji, doświadczeo i postulatów. Administracja samorządowa - Samorząd

Województwa ma za zadanie wykonywane, utrzymywane i eksploatowanie, na koszt budżetu

paostwa, urządzeo melioracji wodnych podstawowych. Poniżej podano wykładnie prawne.

Wykonywanie praw właścicielskich w stosunku do wód publicznych stanowiących własnośd

Skarbu Paostwa jako zadanie zlecone z zakresu administracji rządowej wykonywane przez samorząd

województwa – w stosunku do wód istotnych dla regulacji stosunków wodnych na potrzeby

rolnictwa (art. 11 ustawy Prawo wodne - Dz. U. nr 115, poz. 1229 z późn. zm.).

Oddawanie w użytkowanie gruntów pokrytych wodami stanowiącymi własnośd Skarbu

Paostwa oraz ustalanie opłat z tego tytułu (art. 20 ustawy Prawo wodne - Dz. U. nr 115, poz. 1229

z późn. zm.).Prowadzenie ewidencji wód publicznych stanowiących własnośd Skarbu Paostwa,

urządzeo melioracji wodnych oraz gruntów zmeliorowanych (art. 70 ustawy Prawo wodne - Dz. U. nr

115, poz. 1229 z późn. zm.). Programowanie, planowanie, nadzorowanie wykonywania urządzeo

melioracji wodnych szczegółowych i podstawowych oraz utrzymanie melioracji wodnych

podstawowych (art. 75 ustawy Prawo wodne - Dz. U. nr 115, poz. 1229 z późn. zm.).

Wykonywanie urządzeo melioracji wodnych szczegółowych w ramach inwestycji

melioracyjnych ze środków budżetu Paostwa i ustalenie wysokości opłaty melioracyjnej (art. 74


114

ustawy Prawo wodne - Dz. U. nr 115, poz. 1229 z późn. zm.). Ochrona przed powodzią i suszą wraz

likwidacją ich skutków i utrzymaniem magazynów przeciwpowodziowych (art. 81 ustawy Prawo

wodne - Dz. U. nr 115, poz. 1229 z późn. zm.). Wydawanie decyzji w sprawach zwolnieo od

niektórych zakazów obowiązujących przy wałach przeciwpowodziowych (art. 85 ustawy Prawo

wodne - Dz. U. nr 115, poz. 1229 z późn. zm.).Opiniowanie wniosków o dotacje Spółek wodnych,

kontrola wykonywania zadao objętych dotacjami i prawidłowośd ich rozliczania (art. 164 ustawy

Prawo wodne - Dz. U. nr 115, poz. 1229 z późn. zm.). Wydawanie postanowieo w zakresie

uzgadniania projektów decyzji o warunkach zabudowy w zakresie urządzeo melioracyjnych

i przeciwpowodziowych (art. 75 ustawy Prawo wodne - Dz. U. nr 115, poz. 1229 z późn. zm., art. 53

ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz. U. nr 80 poz. 717.). Składanie deklaracji

podatkowych oraz regulowanie należności z tego tytułu za grunty pod wodami publicznymi (jeziora)

oraz pod innymi obiektami będącymi urządzeniami melioracji wodnych podstawowych (art. 2 i 6

ustawy z 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych, Dz. U. nr 9, poz. 31 z 1991 r. z późn.

zm.). Sporządzanie sprawozdawczości resortowej (Rozporządzenie Rady Ministrów z 16 lipca 2002 r.

w sprawie programu badao statystycznych statystyki publicznej, Dz. U. nr 146, poz.1227).

Dla zapewnienia szczelności i stabilności wałów przeciwpowodziowych zabrania się:

przejeżdżania przez wały oraz wzdłuż korony wałów pojazdami, konno lub przepędzania zwierząt,

z wyjątkiem miejsc do tego przeznaczonych, uprawy gruntu, sadzenia drzew lub krzewów na wałach

oraz w odległości mniejszej niż 3 m od stopy wału, rozkopywania wałów, wbijania słupów, ustawiania

znaków przez nieupoważnione osoby, wykonywania obiektów budowlanych, kopania studni,

sadzawek, dołów oraz rowów w odległości mniejszej niż 50 m od stopy wału, uszkadzania darniny

lub innych umocnieo. Marszałek może, zwolnid od niektórych nakazów.

Podstawowe akty prawne w tej dziedzinie to:

Ustawa z 18 lipca 2001r. – „Prawo Wodne”, Dz. U. nr 115, poz. 1229 z późn. zm.

Ustawa z 7 lipca 1994 r. „Prawo Budowlane”, Dz. U. nr 89, poz. 414 z późn. zm.

Ustawa z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz. U. nr 80

poz. 717.

Kodeks postępowania administracyjnego, Dz. U. nr 98, poz. 1071 z 2000r.

Ustawa z 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych, Dz. U. nr 9, poz. 31 z 1991r.

z późn. zm.

Ustawa z 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym, Dz. U. nr 52, poz. 268 z poźn. zm.

Rozporządzenie Rady Ministrów z 16 lipca 2002r. w sprawie programu badao statystycznych

statystyki publicznej, Dz. U. nr 146, poz.1227.

Na najniższym poziomie zarządzania (miasto, gmina) właściwe instrumenty to Ustawa z 27

marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (DzU nr 80, poz. 717), która

przewiduje dla gminy, czyli poziomu lokalnego, wykonanie dwóch podstawowych opracowao:

studium uwarunkowao i kierunków zagospodarowania przestrzennego (SUiKZP) miasta lub gminy

(opracowywanego dla całego obszaru w granicach administracyjnych) i miejscowego planu

zagospodarowania przestrzennego (mpzp). Na poziomie lokalnym potrzebne jest zapobieganie

zagrożeniu powodziowemu w bardziej szczegółowym stopniu niż ma to miejsce na poziomie

krajowym czy regionalnym. Planowanie lokalne powinno zostad zrozumiane jako „wiążąca podstawa”

indywidualnych pozwoleo na budowę, które dotyczą szczególnego obszaru. Zasypywanie rowów

odwadniających, brak ich konserwacji , niewłaściwe kształtowanie terenu, zamykanie naturalnych

dróg spływu wód opadowych - to przyczyny narastających problemów z nadmiarem wody

i zwiększanie rozmiaru podtopieo. Decyzja o obecnym i przyszłym sposobie gospodarowania


115

przestrzenią w największej mierze leży obecnie w rękach samych gmin. Dlatego jeżeli prawo

miejscowe, stanowione w formie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego,

ma skutecznie chronid środowisko, zdrowie ludzi i mienie to jego konstrukcja, w odniesieniu

do zagrożeo powodziowych, musi byd oparta na dokładnym rozpoznaniu uwarunkowao

fizjograficzno-przyrodniczych, charakteryzujących podatnośd terenu objętego pracami planistycznymi

na zagrożenie powodziowe.

Celowe jest określenie zasad rozwoju terenów zalewowych w połączeniu z polityką

przestrzenną miasta czy gminy (SUiKZP) oraz ich uwzględnianie w dokumentach planistycznych.

Niezwykle istotny jest przy tym aktywny udział społeczeostwa i akceptacja społeczna przyjętych

rozwiązao, gdyż jest to najlepsza forma edukacji społecznej. W przypadku SUiKZP problematyka

zagrożenia i ochrony przeciwpowodziowej powinna byd uwzględniona we wszystkich elementach

tego dokumentu. Wymagania wynikające z zagrożeo i ochrony przeciwpowodziowej mogą byd

istotnym uwarunkowaniem dla rozwoju gminy.

Problematyka powodzi w mpzp wymaga szczególnego potraktowania. Przy opracowywaniu

tych planów należy pamiętad, że zjawiska powodziowe obejmują dużo większe obszary

od analizowanych w ramach planów. Dlatego konieczna jest w tym zakresie współpraca na poziomie

międzygminnym.

Miejscowe plany muszą uwzględniad ustalenia nadrzędnych opracowao planistycznych

(SUiKZP, strategii rozwoju województwa, planu zagospodarowania przestrzennego województwa).

Ponadto niezwykle istotne jest wzięcie pod uwagę ustaleo wynikających z programów ochrony

przeciwpowodziowej. Ich prawidłowe ujęcie oraz sprecyzowanie zaleceo, nakazów i zakazów zapewni

realizację zadao ochrony przeciwpowodziowej określonych przez sejmik wojewódzki, a równocześnie

zminimalizuje ewentualne konflikty na tym obszarze.

Obecna ocena działao na rzecz zapobiegania podtopieniom jest oceniana jest bardzo

krytycznie. W ustawie o samorządzie gminnym stwierdzono, że "zadaniem własnym gmin jest

utrzymanie urządzeo użyteczności publicznej, w tym infrastruktury ochrony środowiska"? Ustawa nie

odpowiada na pytanie "kto odpowiada za wodę wylewającą się z rowów" stanowiącą przyczynę

podtopieo - to tylko potwierdza tezę, że nadal występuje tu niedowład prawny. Według Ministerstwa

Środowiska „Utrzymanie urządzeo melioracji wodnych szczegółowych należy do właścicieli gruntów

pod tymi urządzeniami lub do spółek wodnych, o ile takie zostały utworzone i powierzono im

wykonywanie uprawnieo właścicielskich. Spółki wodne są organizacjami zrzeszającymi osoby fizyczne

lub prawne i mają na celu zaspokajanie wskazanych ustawą potrzeb w dziedzinie gospodarowania

wodami, a także utrzymania powierzonych im urządzeo wodnych”. A co w sytuacji gdy nie powołano

spółki wodnej? Stąd odpowiedź: winę za podtopienia powodowane niesprawną siecią rowów

odwadniających i melioracyjnych ponoszą ustawodawcy. Wyobrażają sobie bowiem, że urzędy

w miejscowościach w których nie funkcjonują spółki wodne będą wydawad setki, a nawet tysiące,

decyzji administracyjnych w których wskażą mieszkaocom obowiązek oczyszczenia rowu płynącego

obok i ich obejścia.

Władze wszystkich szczebli winny byd zainteresowane aktualizacją dokumentów

powodziowych, zaopatrzeniem magazynów powodziowych nowoczesne środki przeciwpowodziowe.

Na przykład, w wyposażeni magazynów w mobilne zapory (sto metrów wału z worków z piaskiem

o wysokości 1 metra buduje się średnio 8 godzin i jest do tego potrzebnych 80 osób. Zabezpieczenie

o tych samych wymiarach, ale z zapór przeciwpowodziowych, buduje się około pół godziny

i wystarczą do tego 3-4 niewykwalifikowane osoby. Daje to oszczędności czasu i sił ludzkich

w sytuacji, w której są one decydujące dla ochrony przed powodzią. Dla przyspieszenia szybkości


116

reagowania na zagrożenie powodziowe zestawy są składowane na załadowanych na specjalnie

przystosowanych do przewozu i stałego składowania przyczepach).

W celu zapobiegania podtopieniom to właśnie w gminach winny byd przygotowywane

standardy dla ochrony przed tymi podtopieniami, dotyczące sposobu zagospodarowania terenu,

ograniczeo w uszczelnianiu gruntu, konieczności tworzenia elementów retencji, budowy dróg,

odwodnienia, czy też tworzenia wzorcowego zagospodarowania wód opadowych w wybranych

pilotowych strefach zabudowy.

Podstawowym problemem najmniejszych jednostek samorządowych jest czteroletnia

kadencja. Ponieważ wójt, burmistrz, prezydent są odpowiedzialni za przygotowanie, prowadzenie

i likwidacje skutków powodzi (lub suszy) stąd wielkie prawdopodobieostwo, że kolejnymi działaniami

podczas kolejnej powodzi, kierowad będzie nowy burmistrz, wójt, prezydent. Stąd koniecznośd

zbierania doświadczeo tak, aby w przypadku kolejnego zagrożenia korzystad z gotowych rozwiązao.

Dobrym przykładem jest opracowanie dla powiatu poznaoskiego, które jest, jako wzorzec,

wykorzystywane również w innych powiatach, nie tylko w Wielkopolsce.

Rola obywatela to aktywnośd w działaniach gminy ( miasta ) dotyczących powodzi, od udziału

w ocenie dokumentów do dostarczania informacji pozwalających efektywnie planowad działania

kryzysowe.


117

Magdalena Krzepkowska, Dolina Serafy

Po powodzi w Krakowie w 2010 roku, kiedy to dzielnica Stary Bieżanów została wielokrotnie

zalana przez wody potoku Serafa, mieszkaocy zalanej dzielnicy utworzyli Stowarzyszenie Dolina

Serafy i zmobilizowali się do działania w kwestiach ochrony przeciwpowodziowej. Serafa płynie

na terenie Wieliczki i Krakowa i ma tylko 11 780 m długości. Serafa przez szereg lat była potokiem

zbierającym wody z terenów rolnych, łąk z niewielką ilością zabudowy. Dopiero w ciągu ostatnich lat

nastąpiła silna urbanizacja terenów zlewni Serafy i wybudowano południowe obejście autostradowe

Krakowa. Zmieniły się diametralnie warunki hydrogeologiczne, retencja wody gwałtownie zmalała.

Zaniedbania w regulacji potoku i w podejściu do gospodarki wodnej spowodowały powodzie

na terenach kiedyś stosunkowo bezpiecznych.

Zbyt skomplikowane i niejasne przepisy, rozmycie odpowiedzialności urzędów

Przepisy powodują, że za ten sam ciek wodny odpowiada wiele urzędów i instytucji. Dla

samych urzędów jest często trudne określenie, kto za co odpowiada. Decyzje dotyczące cieków

wodnych i zwiększania ilości odprowadzanej do nich wody podejmowane są przez różne urzędy.

Powoduje to małą dbałośd o efekt koocowy – czy zwiększone zostanie zagrożenie powodziowe.

Efekt czasu

Powodzie następują najczęściej co parę lat. Urzędy nie są więc zainteresowane rzeczywistymi

działaniami długofalowymi. Efekty widad dopiero w trakcie powodzi. Wybory odbywają się w innym

cyklu niż powodzie i wydawanie pieniędzy na zabezpieczenia przeciwpowodziowe jest dla polityków

mniej efektowne.

Odpowiedzialnośd za działania bądź za ich brak

Przy tak długich cyklach często następuje przedawnienie działao doprowadzających

do podtopieo i zalao. Przykład: nielegalnie przebudowane przepusty pod torami kolejowymi

i w okolicy stacji kolejowych w Bieżanowie Prokuratura stwierdziła przedawnienie odpowiedzialności

za czyn.

Urzędy Centralne nie chcą pozwolid obywatelowi na korzystanie z przysługujących mu praw

konstytucyjnych i odrzucają możliwośd złożenia skargi na podstawie art. 63 Konstytucji oraz art. 227

Kodeksu Postępowania Administracyjnego - Przykład Kancelaria Premiera. Urzędy chronią się

nawzajem i niechętnie załatwiają sprawy obywateli. Przykład przepust PKP – którego doprowadzenie

do właściwego stanu ma szansę byd wykonane po przeszło roku dzięki pomocy Prokuratury,

Inspektoratu Nadzoru Budowlanego i Prezydenta Miasta Krakowa.

Różnie pojmowana jest odpowiedzialnośd urzędów i osób prywatnych. Jeżeli ktoś nie

odśnieży chodnika przed swoim domem ponosi za to odpowiedzialnośd. Jeżeli Urząd nie utrzymuje

we właściwym stanie cieków wodnych – wystarczy, że powie, że nie ma na to środków i już za nic nie

odpowiada. Po co więc ustawy obligują urzędy do wykonywania czegoś, czego urzędy te nie robią

i nie ponoszą za to żadnej odpowiedzialności? Świadczy to o nieefektywności środków prawnych

w profilaktyce przeciwpowodziowej (nieefektywnym przypisaniu odpowiedzialności prawnej

poszczególnym organom).


118

Ochrona Środowiska

Od przeszło roku organy ochrony środowiska nie są w stanie wypowiedzied się

czy środowisko w wyniku powodzi zostało skażone, czy nie. Pytanie proste. Poszczególne urzędy

łącznie z Ministerstwem Środowiska udzielają odpowiedzi nie na temat, przekazując sobie nawzajem

rozwiązanie sprawy. Zalana została cała dzielnica w Krakowie, wylały szamba, woda spłynęła

z autostrady i terenów kopalni - nikt nie chce powiedzied czy nastąpiło skażenie czy nie. Ministerstwo

Środowiska ma to w zakresie swoich kompetencji, ale w zderzeniu z rzeczywistością jest

nieskuteczne.

Decyzje wodno-prawne, drogi, autostrady

W opinii mieszkaoców jednym z czynników który spowodował tak dotkliwe zalania

w Krakowie-Bieżanowie były wydawane bez właściwych analiz decyzje wodno prawne i nieskuteczne

zabezpieczenie przed wodami spływającymi z autostrady. Dotychczasowe uwagi mieszkaoców nie

zostały uwzględnione. To jednak instytucje, które zdaniem mieszkaoców ponoszą odpowiedzialnośd,

są sędziami i ekspertami we własnej sprawie. Organy wydające decyzje administracyjne samodzielnie

oceniają w praktyce zasadnośd swoich rozstrzygnięd. Śledztwa prowadzone przez prokuraturę w tej

kwestii na razie nie wykazały więc nieprawidłowości. Wątpliwości mieszkaoców pozostały, chod

GDDKiA stoi na stanowisku, że budowa autostrady poprawia retencję wód opadowych.

Warto, aby niezależny Urząd, znający się na zagadnieniach przeciwpowodziowych mógł badad

i wyjaśniad (dla dobra wszystkich) tego typu sprawy. Ważne, aby za jeden ciek wodny, jego

regulowanie, ale też decyzje powodujące napływ wody do cieku, odpowiadał jeden urząd. Wtedy

wszystkim będzie łatwiej.

Kwestia Miejscowych Planów Zagospodarowania Przestrzennego

W obecnie obowiązujących przepisach przy uchwalaniu miejscowych planów

zagospodarowania przestrzennego, czy też studium dla większych obszarów, zbyt mało dba się

o gospodarkę wodną. Temat najczęściej zbywany jest kilkoma ogólnikowymi zdaniami. Nie są

prowadzone rzetelne analizy przepływu wód opadowych i wpływu budowy dróg i urbanizacji

na stosunki wodne i kwestie przeciwpowodziowe. To trzeba koniecznie zmienid, aby inwestycje

prowadzone były z sensem, a budowa nowych nie powodowała zalewania starych budynków

w czasie ulewnych deszczów.

Kto nam pomógł

Dzięki działalności społecznej członków Stowarzyszenia i ponad kilkuset pismach

i wystąpieniach do urzędów, instytucji, władz samorządowych, prokuratury, policji i prasy zaczęto

nam pomagad i interesowad się tematem. Najbardziej pomogły nam władze Krakowa z Panem

Prezydentem Jackiem Majchrowskim. Zainteresowanie sprawami przeciwpowodziowymi wykazał też

Pan Wojewoda Małopolski Stanisław Kracik i Panowie Posłowie Jarosław Gowin i Ireneusz Raś.

Merytorycznie najbardziej profesjonalne analizy prowadzą Zarząd Infrastruktury Komunalnej

i Transportu w Krakowie i Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Krakowie. Wydaje nam się,

że władze i osoby decydujące o realizacji inwestycji powinny uważniej słuchad fachowców z tych

Instytucji. ZIKiT Kraków wykonał wiele prac poprawiających stan zabezpieczenia

przeciwpowodziowego Starego Bieżanowa. Ostatnio naszymi sprawami zajął się też intensywnie

Małopolski Zarząd Melioracji i Urządzeo Wodnych w Krakowie (MZMiUW ) i nowy Marszałek

Województwa Małopolskiego .


119


Narasta ryzyko wystąpienia groźnych w skutkach powodzi, podtopieo i susz. Systemy

gospodarowania wodą w obecnym stanie technicznym nie są wydolne i nie mogą skutecznie

przeciwstawid się tym zjawiskom. Straty spowodowane przez powodzie i susze są ogromne a przez

to społecznie i gospodarczo nie akceptowalne. Ten niekorzystny obraz wynika głównie z niedostatku

środków finansowych przeznaczonych na utrzymanie, reinwestycje i nowe inwestycje oraz ze słabego

zorganizowania podmiotów gospodarujących wodami oraz słabego nadzoru i kontroli nad tymi

organizacjami.

Z inicjatywy Ministra Rolnictwa w b. Instytucie Melioracji i Użytków Zielonych (obecnie Instytut

Technologiczno-Przyrodniczy) w 2008 roku wykonano szacunki potrzeb finansowych podmiotów

gospodarujących wodą w rolnictwie i obszarach wiejskich. Brano pod uwagę trzy scenariusze

(warianty) poprawy sytuacji. Z opracowao tych wynika, że w przypadku wariantu zalecanego przez

ekspertów Instytutu w latach 2009 – 2013 (2015) corocznie na melioracje należałoby przeznaczad ok.

1,5 mld zł, w tym na utrzymanie w sprawności – ponad 419 mln zł, reinwestycje – 748 mln zł

i inwestycje nowe – 445 mln. Środki te należałoby przeznaczyd na:

utrzymywanie w zdatności i sprawności technicznej wszystkich nie wymagających odbudowy

lub modernizacji urządzeo melioracji wodnych podstawowych i szczegółowych,

pełną realizację uzasadnionych inwestycji (reinwestycji) odtworzeniowych wynikłych

z potrzeb powstałych w danym roku,

częściową realizację zaległych (z poprzednich lat) uzasadnionych inwestycji

odtworzeniowych,

realizację inwestycji nowych dotyczących tylko obiektów małej retencji wodnej

oraz systemów doprowadzania i rozrządu wody.

Kwoty przeznaczane na utrzymanie urządzeo w sprawności technicznej i urządzeo odtwarzanych

sątrzy razy mniejsze od zalecanych przez specjalistów byłego IMUZ.

Urządzenia melioracji szczegółowych oraz urządzenia melioracji podstawowych i utrzymania

wód tworzą zwarte systemy (systemy wodno-melioracyjne), których utrzymanie w sprawności

i właściwe użytkowanie wymaga zespołowych form organizacji. Taką formą organizacji może byd

spółka wodna. Z danych GUS wynika, że ponad 33% powierzchni zmeliorowanych użytków rolnych

nie jest objętych działalnością spółek wodnych. Odsetek ten ciągle rośnie, co wynika z faktu, że liczba

spółek wodnych zmniejsza się. Ocenia się, że liczba spółek wodnych zmniejsza się w tempie 55

rocznie i w 2009 roku ich liczba wynosiła 2290. Wg Delegatury NIK w Białymstoku, spółki wodne są

organizacjami prymitywnymi, co do zorganizowania i co do kadry. Spółki wodne muszą egzekwowad

składki a nie radzą sobie z tym problemem. Aby prowadzid tę działalnośd zgodnie z wymogami prawa

trzeba mied odpowiednią kadrę a spółki wodne takiej nie posiadają. NIK za taki stan wini również

starostów.

Również wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeo wodnych mają problemy z realizacją zadao

powierzonych marszałkowi województwa. Problemy te wynikają nie tylko z niedostatku środków

finansowych lecz również z braku dobrze wyszkolonej kadry specjalistów. Wg szacunków

Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Wodnych i Melioracyjnych (SITWM) do kooca 2014 roku

z wojewódzkich zarządów melioracji i urządzeo wodnych odejdzie 33% wysokokwalifikowanej kadry

technicznej posiadającej uprawnienia budowlane. Inżynierowie po studiach z zakresu inżynierii

środowiska (dawniej melioracji) mają duże formalne problemy z uzyskaniem takich uprawnieo.


120

Według II Kongresu Nauk Rolniczych, który odbył się 5 października 2011 r. prace nad poprawą

obecnego stanu powinny byd ukierunkowane na opracowanie i wdrożenie nowego innowacyjnego

systemu gospodarowania wodą w rolnictwie i obszarach wiejskich. Takie systemy powstają

w obszarze środowiska. Przykładem może byd wdrożony w gminach system zbiorowego zaopatrzenia

w wodę i zbiorowego odprowadzania ścieków, a także system gospodarowania odpadami

komunalnymi, wprowadzany w życie 1 stycznia 2012 r. ustawą z dnia 1 lipca 2011 r. o zmianie ustawy

o utrzymaniu czystości i porządku w gminach oraz niektórych innych ustaw.

Według autorów jednego z referatów wygłoszonych na tym kongresie (profesorowie E. Kaca –

ITP w Falentach, A. Drabioski – UP we Wrocławiu, K. Ostrowski – UR w Krakowie, E. Pierzgalski –

SGGW w Warszawie i Cz. Szafraoski – UP w Poznaniu) gospodarowanie wodą powinno mied charakter

systemowy i powinno odbywad się w granicach zlewni hydrologicznej. Odpowiedzialnośd

za zorganizowanie systemu gospodarowania wodą w zlewni hydrologicznej oraz nadzór i kontrolę

nad tym gospodarowaniem powinna spoczywad na organach porozumienia międzygminnego albo

związku międzygminnego. System gospodarowania wodą powinien składad się z międzygminnej

jednostki organizacyjnej nie posiadającej osobowości prawnej, albo z przedsiębiorstwa

gospodarowania wodami w rozumieniu przepisów prawa o swobodzie działalności gospodarczej albo

też ze zlewniowej spółki wodnej. Podmiot ten powinien zajmowad się retencjonowaniem i ochroną

wody przed zanieczyszczeniami, jej alokacją między różnorakie zastosowania, jej użytkowaniem,

a także usuwaniem jej nadmiarów i ograniczaniem zagrożeo z nią związanych. Działalnośd tego

podmiotu powinna byd ukierunkowana na racjonalne gospodarowanie, czyli takie które optymalizuje

nie tylko korzyści ekonomiczne konsumentów i użytkowników wody lecz również podejmuje

współczesne wyzwania rozwojowe stojące przed sektorem rolno-spożywczym i obszarami wiejskimi.

Działalnośd takiego podmiotu będzie skuteczna w przypadku wyposażenia go w specjalistyczne

innowacyjne procedury ewidencjonowania, monitoringu, operacyjnego planowania, reagowania

i kontroli. Przykładem są procedury wdrożone przez b. IMUZ (obecnie ITP) w dolinowych systemach

wodno-melioracyjnych w zlewni rzeki Gąsawki (sześd gmin, powierzchnia – 583 km2) w regionie

Noteci górnej w latach dziewięddziesiątych ubiegłego stulecia. Dotyczyły one operacyjnego

planowania, realizacji i kontroli rozrządu wody między wszystkich użytkowników i konsumentów

wody zgromadzonej w zbiornikach retencyjnych, w glebie i płynącej w rzece.

Prace nad system innowacyjnych procedur wspomagania gospodarowania wodą w zlewni to

typowa działalnośd badawczo-rozwojowa, z pracami rozwojowymi i wspierającymi je badaniami

stosowanymi i przemysłowymi, która powinna byd finansowana przez Narodowe Centrum Badao

i Rozwoju.


121

Jacek Kozłowski, Wojewoda Mazowieck i

Jednym z problemów dotyczących zagospodarowania obszarów zagrożonych powodzią jest

wtórna odbudowa zniszczonych obiektów, dokonywana pomimo stałego zagrożenia regularnymi

powodziami na tych terenach. Może to skutkowad marnotrawieniem środków zarówno prywatnych,

jak i publicznych – przyznawanych poszkodowanym w ramach pomocy publicznej.

W obowiązujących przepisach została uproszczona ścieżka postępowania

administracyjnego obowiązująca w przypadku remontu obiektów budowlanych, zniszczonych

wwyniku powodzi. Poza nielicznymi wyjątkami, nie jest konieczne zgłaszanie remontu takich

obiektów właściwemu organowi administracji architektoniczno-budowlanej, a odbudowa niewielkich

domów nie wymaga pozwolenia na budowę. Uproszczona została procedura wydawania pozwolenia

na budowę, jeśli jest ono konieczne, nie przewiduje się też kontroli organu właściwego w sprawie

ochrony przeciwpowodziowej. Dzięki tym rozwiązaniom postępowanie poprzedzające remont

lub odbudowę takich obiektów trwa krócej, co realnie poprawia sytuację poszkodowanych, lecz jest

to poprawa jedynie doraźna.

Skutkiem niezweryfikowania zasadności odbudowy obiektów na terenach, na których

występują takie katastrofy, są ponowne straty (nie tylko finansowe) w przyszłości. Problem ten

przynajmniej w części przypadków można by trwale rozwiązad, opracowując instrumenty prawne,

które umożliwiłyby budowę domów na innych, niezagrożonych powodzią obszarach. W tym celu

konieczne jest również wprowadzenie do systemu prawnego narzędzi, dzięki którym właściwe

jednostki organizacyjne skarbu paostwa lub jednostki samorządu terytorialnego mogłyby wykupywad

tereny w największym stopniu zagrożone powodzią, chronione przed jakąkolwiek zabudową

i/lub przeznaczone do okresowego zalewania jako tzw. suche poldery. Niestety obecnie przepisy nie

pozwalają na włączenie tych nieruchomości do zasobu gminy, tak jak obiektów budowlanych

zniszczonych lub uszkodzonych w wyniku osuwania się mas ziemnych. Mechanizm taki umożliwiałby

jednocześnie wyłączenie z zabudowy terenów zagrożonych powodzią oraz udzielenie wsparcia

osobom poszkodowanym.

Ponadto obszary zagrożone powodzią należy uznad za obszary problemowe i jako takie

objąd obowiązkiem sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, który jest

jedynym rozwiązaniem umożliwiającym kompleksową i skuteczną ochronę terenu zalewowego przed

niewskazaną zabudową, a w uzasadnionych przypadkach określa szczegółowe zasady

zagospodarowania terenów, w tym ich zabudowy, w sposób uwzględniający istniejące

uwarunkowania i zagrożenia. Gospodarowanie zagrożonymi terenami poprzez decyzje o warunkach

zabudowy i zagospodarowania terenu, wydawane w jednostkowych przypadkach i dotyczące

niewielkich fragmentów obszarów objętych zagrożeniem, takiej funkcji spełniad nie może.

W odróżnieniu od ośrodków miejskich presja antropogeniczna na obszarach wiejskich jest

znacznie słabsza. Pomimo to w przeważającej większości tereny te nie są wykorzystywane

do niwelowania zagrożeo powodziowych zarówno w ujęciu lokalnym, jak i ponadlokalnym. W ramach

prowadzonej polityki przestrzennej nawet gminy wiejskie przeznaczają tereny zagrożone zalaniem

pod zabudowę – działanie takie nie ma nic wspólnego z ochroną mieszkaoców przed skutkami

powodzi. Gminy tego typu nie są gotowe do zorganizowanego i celowego przejęcia okresowego

nadmiaru wody, nie można więc ich uznad za zaplecze silnie zurbanizowanych terenów miejskich.

Obszary przeznaczone na ten cel mogłyby byd, w uzasadnionych przypadkach, wykorzystywane

rolniczo – z uwzględnieniem okresowego ryzyka ich zalania. Wskutek takiego zagospodarowania

terenu powstają szkody niewspółmiernie niższe od tych, które mogą wystąpid w terenie


122

zabudowanym, zwłaszcza jeżeli są one rekompensowane w sposób zorganizowany. Rozwiązanie

to wymaga prowadzenia przez gminy, szczególnie o profilu rolniczym, takiej polityki przestrzennej,

której celem byłaby ochrona terenów zagrożonych powodzią przez tworzenie tzw. suchych polderów.

W dalszej kolejności konieczne byłoby rozwijanie współpracy gmin w regionie oraz skoordynowanie

polityki przestrzennej na poziomie regionu przez organ administracji odpowiedniego szczebla.

Melioracje szczegółowe, stanowiące element systemu ochrony przed powodzią,

podtopieniami i suszą, nie są objęte, zgodnie z obowiązującymi przepisami, odpowiednią ochroną

zarówno prawną, jak i instytucjonalną. W związku z tym ich budowa i właściwe utrzymywanie są

w wielu przypadkach zagrożone. Szczególnie niebezpieczne jest dokonywanie zmian

w zagospodarowaniu przestrzeni bez uwzględnienia istniejącej sieci melioracyjnej lub nawet celowe

jej niszczenie w przypadku kolizji jej rozmieszczenia z koncepcją zagospodarowania terenu,

realizowaną przez właściciela.

Poprawie jakości ochrony melioracji nie tylko szczegółowych, ale i podstawowych powinno

służyd m.in. uzgadnianie projektów miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego

z Wojewódzkim Zarządem Melioracji i Urządzeo Wodnych (WZMiUR). W obecnym stanie prawnym

brak jest takiego wymogu. Wprawdzie w przeważającej liczbie przypadków projekty planów są

uzgadniane z WZMiUR, jednak nie ulega wątpliwości, że taki obowiązek powinien wynikad wprost

z przepisów prawa. Obecnie ze względu na brak stosownego wymogu prawnego dotyczącego

ochrony instytucjonalnej jest możliwe takie zaplanowanie zagospodarowania terenu w formie aktu

prawa miejscowego, które nie uwzględnia systemu melioracji istniejącego w terenie lub nawet

prowadzi do jego całkowitej degradacji.


123

Halina Lorenc, Członek Rady Naukowej Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej

Groźne zjawiska pogodowe w Polsce – susze i opady o dużym natężeniu

Umiarkowane szerokości geograficzne (w których również leży Polska) narażone są na

występowanie następujących ekstremalnych zjawisk naturalnych o charakterze zagrożeo:

huraganowych prędkości wiatru występujących w określonych sytuacjach meteorologicznych

związanych z działalnością ogólnej cyrkulacji atmosfery w tej strefie szerokości geograficznych,

lokalnych wiatrów dynamicznych w obszarach górsko-wyżynnych – w Polsce wiatr halny

trąb powietrznych przybierających prędkości huraganów ,

powodzi rozlewnych i powodzi typu flach flood,

susz,

bardzo mroźnych lub nadzwyczaj ciepłych zim,

gwałtownych skoków temperatury,

nadzwyczajnych opadów śnieżnych, zamieci i zawiei śnieżnych,

oblodzeo śniegiem, sadzią lub gołoledzią ,

mgieł

lawin śniegowych i błotnych,

promieniowania UV-B i ozonu niskotroposferycznego.

Wymienione zjawiska występują na obszarze naszego kraju w różnych skalach przestrzennych –

od lokalnej po obszar Polski.

Zgodnie z programem debaty w dniu 30 listopada 2011 r., prezentowane studium nawiązuje

do jego treści i poświęcone jest zjawisku suszy i opadom o dużym natężeniu powodującym

podtopienia i powodzie typu flash flood.

Susze

Zjawisko suszy (definiowane niejednolicie) towarzyszyło historii Polski od początku jej

istnienia o czym świadczą przykłady opisów suszy na ziemiach polskich zaczerpnięte ze źródeł

kronikarskich i historycznych.

Badania współczesne wykazują, że pierwsze symptomy suszy letniej pojawiają się już

w okresie zimy i wczesną wiosną. Symptomem tym są utrzymujące się i zalegające przez dłuższe

okresy prawie suche, bezopadowe antycyklony i często brak wcześniej utworzonej pokrywy śnieżnej.

W takich sytuacjach nie ma procesu nagromadzania się wilgoci w okresie zimy, jako rezerw wodnych

w czasie utrzymywania się suszy letniej. Układy te blokują strefowy ruch atmosfery – utrudniają

zachodni spływ wilgotnego i cieplejszego powietrza znad Atlantyku .

W okresie wiosny, lata i wczesnej jesieni okresy suszy związane są w zasadzie z podobnymi

układami cyrkulacyjnymi co w zimie z tą jedynie różnicą, że w tym okresie roku na pogodę półkuli

północnej, Europy i Polski decydujący wpływ wywiera oczywiście zmiana pozycji astronomicznej

Ziemi, a tym samym rozkład wartości temperatury powietrza i rodzaju opadów oraz letni rozkład

głównych układów barycznych.

Jak wykazuje analiza meteorologiczna lat suchych okresu 1951-2011, długotrwałośd

antycyklonalnych typów cyrkulacji oscylowała w granicach maksymalnych czasów ich zalegania tj. 7

do 27 dni bez przerwy. Przytoczony na rys. 1 „Katalog występowania susz w Polsce od roku 1951 -

2011” zawiera informacje o:


124

• częstości pojawiania się susz w tym okresie,

• cyklach ich występowania,

• przebiegu w skali roku i miesięcy w których się utrzymują. Rys. 1 – Katalog występowania susz

w okresie 1951-1981 (30 lat) – okresów posusznych było 6 (co 5 lat susza);

w okresie 1982-2011 (29 lat) – lat posusznych było 18 (co 2 lata susza);

susze występują w cyklach – po kilka lat pod rząd;

od roku 1982 obserwujemy permanentne letnie susze, jedynie z dwoma 4-5 letnimi okresami, w których susze nie wystąpiły na większym obszarze kraju.


125

Przyczyny utrzymywania się serii lat suchych są na tym etapie badao trudne do określenia.

Wstępne studia wskazują, że należy dopatrywad się raczej przyczyn naturalnych, do których można

zaliczyd występowanie tzw. epok cyrkulacyjnych z którymi związany jest wzrost lub spadek częstości

pojawiania się typów cyrkulacji sprzyjających tworzeniu się i rozwojowi susz. Studia te wykazały

także, że na przestrzeni ostatnich 30 lat obserwuje się przeorientowanie na obszarze Europy

Środkowej, nie tylko zresztą w okresie lata, układów cyrkulacyjnych. Nastąpił spadek udziału

cyrkulacji ze strumieniem zachodnim, natomiast wzrost występowania układów blokujących

(wyżowych), które sprzyjają utworzeniu się południkowego przepływu mas powietrza nad obszarem

Europy i ograniczają cyrkulację strefową.

Stadia rozwoju suszy

Prawie każda susza posiada pewien cykl rozwoju polegający na stopniowym zwiększaniu się

ujemnego bilansu wodnego, czyli powiększaniu się różnicy pomiędzy zasobami wodnymi jakiegoś

obszaru a ich stratami. Poprzedza ją brak lub bardzo małe opady deszczu powodujące zmniejszanie

się nie tylko zapasów wody hydrosfery ale również zawartości pary wodnej w atmosferze. Stan ten

jest określany, jako susza atmosferyczna. Jeśli okres niedoborów opadów zbiegnie się z upałami

i dodatkowo wzmożonymi prędkościami wiatru, wówczas wzrasta intensywnośd parowania, zaznacza

się coraz dotkliwsze przesychanie powierzchniowych, a następnie w wyniku transpiracji roślin,

głębszych warstw gleby, powodując wzrost natężenia suszy. Stan ten powoduje, że susza przeradza

się w suszę glebową. Przedłużający się w dalszym ciągu okres trwania niedoborów opadów może

spowodowad straty w zapasach wody w głębszych warstwach gleby i doprowadzid do suszy

hydrologicznej (zmniejszenie odpływu wód gruntowych do wód powierzchniowych i zmniejszenie

przepływu wody w rzekach).

Fazy rozwoju suszy glebowej charakteryzuje kompleks wskaźników agrometeorologicznych.

W wyniku badao poświęconych stadiom rozwoju suszy i jej negatywnych skutków dla rolnictwa,

określono odpowiednie charakterystyki warunków agrometeorologicznych wyróżniających cztery

fazy rozwoju suszy glebowej:

1. brak objawów suszy

2. susza – utrudniony dostęp roślin do wody, a tym samym utrudniony ich wzrost i rozwój.

3. susza silna – rośliny więdną w ciągu dnia, w nocy odzyskują turgor,

4. susza głęboka – rośliny więdną trwale i w konsekwencji zasychają.

SUSZA 2011r - w początkowej fazie jej powstawania (koniec sierpnia) spełniała przyjęte

kryteria, które jednak nie miały już zastosowania do dalszego cyklu jej trwania. Sytuacja

meteorologiczna - utrzymujące się gigantyczne wyże nad Europą Środkową i Polską z wysoką

temperaturą powietrza w dzieo i przymrozkami w nocy, która była jej bezpośrednią przyczyną -

zmusi nas prawdopodobnie do określenia nowego kryterium OCENY tego typu suszy. Załączony

na rys. 2 diagram jednoznacznie wskazuje, że tak suchego listopada, jak w roku 2011, nie mieliśmy

co najmniej od roku 1966.

Niedobór opadów determinujący wystąpienie suszy atmosferycznej, może w określonych

warunkach, głównie przy braku opadów przerywających suszę i dostatecznych zasobów retencyjnych,

po okresie suszy atmosferycznej i glebowej (gruntowej), wywoływad opóźnioną suszę hydrologiczną,

której efektem jest tzw. niżówka hydrologiczna. O ile susza atmosferyczna i glebowa zanika

stosunkowo szybko, po niewielkich nawet opadach, susza hydrologiczna trwa zwykle bardzo długo

i może obejmowad nawet kilka sezonów hydrologicznych, a proces odbudowy zasobów wodnych

wymaga obfitych i długotrwałych opadów deszczu lub śniegu. Niżówka jest okresem występowania


126

niskiego stanu wody i przepływu w rzekach, a rzeki zasilane są prawie wyłącznie wodami

podziemnymi.

Rys. 2 – Opadowa klasyfikacja listopada w okresie 1966-2011


127

Susze w Polsce obejmują swym zasięgiem najczęściej obszary przedstawione na mapie – rys.3, jako

przykład suszy w roku 2006, ale również Podkarpacie i Podsudecie.

Zgodnie z przyjętą klasyfikacją zostały spełnione warunki,

by stan suszy trwający od połowy czerwca do 30 lipca

2006 roku ocenid jako silną suszę atmosferyczną,

suszę, silną suszę i głęboką suszę glebową oraz

zaznaczającą się suszę hydrologiczną,

objawiającą się zarówno obniżeniem

poziomu wód płynących, jak i poziomu wód podziemnych w

zależności od regionu kraju od 50 cm do

ponad 150 cm


128

Opady o dużym natężeniu

Do zjawisk ekstremalnych powodujących zagrożenia podtopieniami, nagłymi wezbraniami

lub naglą powodzią (powodzie typu flash flood), należą opady o dużym natężeniu. Według przyjętej

klasyfikacji, za opady niosące element zagrożenia powodziowego przyjęto te, których wysokośd sumy

dobowej ≥ 50 mm. Opady tego typu występują zazwyczaj „punktowo” i są związane z odpowiednimi

warunkami meteorologicznymi, czego dowodem może byd załączona mapa – rys.4, charakteryzująca

rejony występowania opadów o dużym natężeniu w dniu 12.07.2005 r., wiązanych z frontem

chłodnym.

Rys. 4 Rozkład przestrzenny opadów o dużym natężeniu w dniu 12.07.2005 r. związanych z przejściem frontu chłodnego z zachodu na wschód Polski


129

Klasyfikacja opadów dobowych o lokalnym zagrożeniu podtopieniami lub powodzią:

≥ 30 mm - zagrażający

≥ 50 mm - groźny powodziowo

≥ 70 mm - powodziowy

≥ 100 mm - katastrofalny

Rodzaje zniszczeRodzaje zniszczeńń spowodowanych spowodowanych

opadem deszczu okreopadem deszczu okreśślonych wedlonych wedłług ug

skali wysokoskali wysokośści w cici w ciąągu doby, jako gu doby, jako

przyczyny nagprzyczyny nagłłych powodzi lokalnychych powodzi lokalnych

I. I. ≥≥ 30 mm/dob30 mm/dobęę -- zagrazagrażżajająącycy

Lokalne podtopienia i zalania terenów niżej położonych; na ulicach i powierzchniach zwartych tworzy się stojąca warstwa wody: utrudnienia w ruchu drogowym, deszcz osiąga okresami różne stopnie natężenia

II.II. ≥≥ 50 mm/dob50 mm/dobęę -- grogroźźny powodziowony powodziowo

Woda opadowa zaczyna tworzyć trajektorie w postaci „rzek” w dogodnych dla siebie miejscach, szerokie powierzchniowo zalania terenu i niżej położonych pomieszczeń, pierwsze zniszczenia urządzeń infrastruktury miast, wsi i pól uprawnych, możliwe lawiny błotne.

III. III. ≥≥ 70 mm/dob70 mm/dobęę -- powodziowypowodziowy

Powierzchnia gruntu nie zdąża wchłaniać spadającej masy wody,

studzienki burzowe i przekroje rur kanalizacji nie zdążają odbierać

tak dużej masy wody, ulice stają się korytami „rzek opadowych”.

Przy spadkach terenu tworzą się rwące potoki niszczące wszystko

co napotkają po drodze: domy, samochody, podmywają tory

kolejowe i tramwajowe. Następuje nagły przybór wody w rzece

odprowadzającej wody z danego terenu, która staje się szalejącą

kipielą. Potrzebna pomoc jednostek zorganizowanych.

IV. ≥≥ 100 mm/dob100 mm/dobęę -- katastrofalnykatastrofalny

Na skutek natychmiastowego spływu masy wody do rzeki w czasie

trwania ulewy następuje nagły przybór wody w tym cieku

przekraczając poziom wody brzegowej . Następstwem jest

błyskawiczne zalanie terenów wokół cieku z katastrofalnymi

zniszczeniami całej infrastruktury tego terenu, w tym mostów. Jest

to klęska żywiołowa podczas której ludzie tracą życie. Wymagana

jest pomoc jednostek zorganizowanych z danego terenu oraz

krajowych, a nawet międzynarodowych. Potrzebna pomoc fizyczna,

medyczna, psychologiczna, finansowa i opieka rządu

poszkodowanej ludności.


130

Skutki zniszczeo

BOGATYNIA, rzeka Miedzianka – 7.08.1010 rŹródło: internet

Rys. 5 – Skutki zniszczeo - Rozkład przestrzenny wystąpieo nagłych powodzi lokalnych FF w latach 1971 – 2009; Autorzy map: Halina Czarnecka, Barbara Głowacka, Jolanta Krupa-Marchlewska, Janusz Ostrowski


131

Wnioski i konkluzje

1. Przeprowadzane studia oceny suszy oraz szerokie tło charakteryzujące to ekstremalne

zjawisko pogodowe upoważnia do wyrażenia opinii, że powtarzające się coraz częściej, okresowo

występujące niedobory (w skrajnych przypadkach susze) lub nadmiary opadów (w skrajnych

przypadkach wezbrania powodziowe) – to współcześnie zaznaczająca się cecha klimatu Polski.

2. Tendencja pojawiania się susz w ostatnim 30 – leciu wykazuje, że statystycznie może się ona

pojawiad co 2-3 lata. Praktycznie, jak wykazano, susze w Polsce pojawiają się w cyklach kilkuletnich.

Aby z tego powodu ponosid najmniejsze straty ekonomiczne i społeczne, fakt ten musi byd

uwzględniony w strategiach gospodarczych kraju. Należy przy tym rozróżnid działania doraźne –

podejmowane w trybie operacyjnym, gdy występują ostre deficyty wody i przedsięwzięcia

długofalowe – podejmowane profilaktycznie celem ograniczenia strat na skutek głębokości i częstości

występowania deficytów wody

3. Powinno zwrócid się również uwagę na zaznaczającą się tendencję wyraźnej zmiany struktury

opadów w Polsce. Występują wydłużające się okresy bezopadowe, po których następują opady

o charakterze ulew powodując lokalne podtopienia, niszcząc uprawy rolne, powodując rozliczne

szkody.

4. W okresie suszy, istotnego znaczenia nabierają zatem „nadwyżki opadowe” zgromadzone

podczas deszczu w małych i dużych zbiornikach retencyjnych.

5. Jedynym sposobem ochrony przed skutkami społecznymi, ekonomicznymi i ekologicznymi

suszy jest racjonalna gospodarka posiadanymi zasobami wodnymi poprzez:

• utworzenie systemu gromadzenia nadmiaru wód podczas deszczu i umożliwienie

wykorzystania zretencjonowanych zasobów do nawodnieo , gdy pojawi się deficyt wody w

glebie – nawadnianie przez deszczownie (co oczywiście wymaga jako inwestycji – zbiorników

retencyjnych),

• rozwijanie różnych form „małej retencji” – stawy, spiętrzenia małych rzek, nawet rowy

melioracyjne.

• woda nie może byd dobrem bezpłatnym,

• gospodarowanie zasobami wodnymi powinno byd zdecentralizowane,

• opracowanie dla społeczeostwa i gospodarki jasnych przepisów prawnych i ich akceptacja,

jako sposobu na istotne podniesienie standardu życia w sytuacjach kryzysowych,

• wprowadzanie obiegów zamkniętych w przemyśle - technologie wodooszczędne.

Działania takie muszą byd rozpoczęte już, natychmiast!


132

Krzysztof Maciejewski, Kierownik Działu Przygotowania Produkcji Zaopatrzenia i Marketingu Przedsiębiorstwa Budownictwa Wodnego

Skarb Paostwa dysponuje na terenie zlewni Wisły i Odry dwoma wyspecjalizowanymi

jednostkami budownictwa wodnego i hydrotechnicznego: Przedsiębiorstwo Budownictwa Wodnego

w Warszawie S.A. oraz Przedsiębiorstwo Budownictwa Hydrotechnicznego „Odra 3” Sp. z o.o.

w Szczecinie, w których posiada 100% akcji i udziałów. Są to firmy branżowe hydrotechniczne,

posiadające wieloletnie doświadczenie potwierdzone w realizacji kontraktów jak również poprzez

udział w akcjach ratowania życia i mienia. W posiadaniu firm znajduje się kluczowy dla realizacji

zadao gospodarki wodnej sprzęt pogłębiarski, lodołamacze, których praca jest niezbędna

do zabezpieczenia zapory we Włocławku, środkowej i dolnej Wisły oraz Gdaoska.

Firmy posiadają też sprzęt do osłony przepraw mostowych w budowie oraz możliwy

do zastosowania w celach obronnych i antyterrorystycznych, mosty pontonowe, nabrzeża

przeładunkowe i remontowe. Wiedza i doświadczenie kadry kierowniczej oraz załóg tych firm

pozwalają na realizację bez ryzyka najtrudniejszych zadao z zakresu regulacji dróg wodnych

orazewentualnego zabezpieczenia kryzysowego. Nasze 40-letnie doświadczenie wykonawcze

w hydrotechnice w dorzeczu Wisły uprawnia nas do rzetelnej oceny obecnej sytuacji. Jesteśmy

przekonani, że korzystne jest utworzenie jednej jednostki zarządzającej ogółem spraw związanych

z zabezpieczeniem przeciwpowodziowych, zapewnieniem optymalnych warunków żeglowności rzek

atakże zaopatrzenia w wodę użytków rolnych. Aktualnie powyższe kwestie nie są należycie

uregulowane. Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej zarządza terenami znajdującymi się

w międzywalu, gdzie częśd terenów jest też w rękach prywatnych właścicieli. Wały

przeciwpowodziowe oraz obszary zawala są zarządzane przez Wojewódzkie Zarządy Melioracji

i Urządzeo Wodnych. Również tam znajdują się tereny niewywłaszczone, należące do wielu

właścicieli. W sytuacjach kryzysowych dodatkowo zaangażowane są Urzędy Wojewódzkie.

Dotychczas nie przeprowadzano corocznego udrażniania rzek z uwagi na brak rezerwacji środków na

ten cel dla Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej. W ostatnich dwóch latach udrażnianie było

finansowane z rezerw celowych MSWiA, co wymagało zaangażowania w sprawy zabezpieczenia

przeciwpowodziowego innych instytucji. Decyzje o przyznaniu środków zapadają z opóźnieniem,

a także brak jest jakichkolwiek gwarancji, że w ogóle zostaną przyznane w danym okresie czasu. W tej

sytuacji utrudnione jest prowadzenie polityki remontów i zabezpieczenia sprzętu adekwatnie do

poziomu zapotrzebowania, co z drugiej strony sprzyja niepokojom społecznym ludzi zamieszkujących

na zagrożonych podtopieniami terenach. O istnieniu przedsiębiorstw wyspecjalizowanych Organy

Paostwowe przypominają sobie dopiero po zaistnieniu klęski żywiołowej. Zachodzi wtedy

koniecznośd przerwania prowadzonych przez te jednostki na terenie całego kraju inwestycji celem

podjęcia działao ratunkowych. Brak całościowej polityki paostwa może skutkowad w takich

sytuacjach niedostępnością sprzętu, wykwalifikowanej kadry a nawet doprowadzid do jego

całkowitego ich braku jeśli firmy te nie będą posiadały odpowiednich środków na utrzymanie

i odnawianie zasobów. Umowy na lodołamanie zawierane są tylko na jeden sezon zimowy

co skutkuje brakiem polityki remontowej również w stosunku do tych jednostek. Obserwowane są

też bardzo niebezpieczne zjawiska ustalania niewygórowanych kryteriów dla podmiotów starających

się o zamówienia publiczne związane z ochroną przeciwpowodziową. Uważamy, że w sferze tego

typu strategicznych projektów ze szczególną uwagą powinny byd tworzone specyfikacje odnośnie

wiedzy i doświadczenia, potencjału technicznego i osób zdolnych do wykonania zamówienia.

Praktyka ostatnich lat pokazuje, że do tych zamówieo dla zapewnienia szerokiej konkurencji


133

dopuszczane są podmioty, które nie gwarantuję ich należytego i terminowego ukooczenia.

Przykładem są zamówienia z 2011 roku na roboty pogłębiarskie na Wiśle Lubelskiej.

Z dawnej grupy kilkunastu firm hydrotechnicznych z terenu całego kraju, dziś pozostały

w rękach publicznych tylko dwa duże przedsiębiorstwa: Odra 3 w Szczecinie oraz PBW w Warszawie.

Z punktu widzenia interesu paostwa i zabezpieczenia przeciwpowodziowego należy się zastanowid

czy nie istnieje uzasadniona potrzeba funkcjonowania przedsiębiorstw o szczególnym znaczeniu dla

gospodarki na rzekach Odra i Wisła. Przedsiębiorstwa te w przypadku zaistnienia siły wyższej,

zagrożeo ekologicznych, terrorystycznych mogą szybko i skutecznie tym zdarzeniom przeciwdziaład.

Przykładem takiej interwencji była akcja ratownicza po przerwaniu wału przeciwpowodziowego

Doliny Iłowsko-Dobrzykowskiej w Świniarach gm. Słubice. Przedsiębiorstwo Budownictwa Wodnego

w Warszawie S.A. przystąpiło do pracy natychmiast po otrzymaniu zlecenia tymczasowej zabudowy

wyrwy od Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych Oddział w Płocku. Prace

prowadzone były na dwie zmiany również w soboty i w niedziele. Efektem było zabudowanie przez

pogłębiarkę ogromnej wyrwy o powierzchni około 3 ha i głębokości do 12,5 m powstałej

po przerwaniu wału. Aby tradycyjnym sposobem dostarczyd 130 tys. m3 piasku w celu zabudowy

wyrwy o wielkości porównywalnej z wielkością trzech boisk piłkarskich należałoby wykonad 9 tysięcy

kursów pełno tonażowych wywrotek lub dowieźd go za pomocą 160 pociągów.

Reasumując, naszym zdaniem w interesie paostwa powinno byd skupienie w jednym ręku

zarządu w dorzeczu Odry i Wisły oraz posiadanie na tym terenie firm o szczególnym znaczeniu dla

gospodarki. Obie firmy: Odra 3 Szczecin i PBW w Warszawie mogłyby wziąd na siebie ciężar

pierwszych działao pomocowych w przypadku wystąpienia klęsk żywiołowych.


134

Waldemar Mioduszewski, Instytut Technologiczno – Przyrodniczy

Dla oceny i porównania stanu rozwoju paostw wykorzystywany jest ogólnie akceptowany

tzw. Wskaźnik Rozwoju Cywilizacyjnego. Natomiast jedną z miar oceniających stan zasobów wodnych

jest Wskaźnikiem Zasobności w Wodę, który opracowany został dla 147 krajów. Ten drugi wskaźnik

bierze pod uwagę nie tylko ilośd dostępnej wody, ale również sposób zarządzania i gospodarowania

zasobami wodnymi, uwarunkowania przyrodnicze, umiejętności użytkowników wody, system

organizacyjny dystrybucji wody itp. We wskaźniku tym zawarta jest więc ocena szeroko rozumianej

sprawności zarządzania i umiejętności racjonalnego wykorzystywania zasobów wodnych. Z pośród

krajów europejskich mamy najniższą ocenę, co wynika w pewnym stopniu z małych zasobów

wodnych, ale również z innych uwzględnianych we wskaźniku parametrów. Z porównania wskaźnika

zasobności w wodę ze wskaźnikiem rozwoju cywilizacyjnego wynika, że stan gospodarki wodnej

w Polsce jest poniżej możliwości wynikających z rozwoju kraju. Inaczej mówiąc gospodarka wodna

jest działem wykazującym opóźnienia w stosunku do pozostałych dziedzin gospodarki. Stąd

koniecznośd podjęcia, możliwie szybko, kroków do poprawy efektywności zarządzania skromnymi

zasobami wodnymi Polski.

Bardzo często nie jest rozróżniane „władztwo wodne” od eksploatacji i utrzymania urządzeo

i obiektów wodnych i melioracyjnych. Planowanie i strategia rozwoju gospodarki wodnej,

bilansowanie zasobów wodnych, kontrola i monitoring muszą odbywad się w granicach zlewni

rzecznych. Powinny również byd to zadania służb paostwowych i mogą(muszą) mied charakter

scentralizowany. Tutaj, szczególnie przy bilansowaniu zasobów, musi obowiązywad zasada, że „woda

jest jedna”. Zupełnie inaczej przedstawia się sprawa konserwacji i eksploatacji obiektów wodnych,

w tym systemów melioracyjnych, utrzymania cieków, wałów przeciwpowodziowych itp. Utrzymanie

i ksploatacja jest obowiązkiem właścicieli urządzeo lub instytucji której to zadanie zostało powierzone

przez właściciela. Np. utrzymanie obiektów melioracji podstawowych będących własnością Skarbu

Paostwa powierzono zarządom melioracji i urządzeo wodnych działających w imieniu marszałka

województwa. Trudności występują gdy jest mowa o melioracjach szczegółowych będących

własnością indywidualnych rolników. Nadal jednak obowiązuje zasada, że obowiązkiem użytkownika

obiektu(pojedynczego rolnika, grupy dobrowolnie zrzeszonych właścicieli) jest przestrzeganie prawa

i wypełnianie wszystkich obowiązków zapisanych w pozwoleniu wodno – prawnym. Bez rozróżnienia

„władztwa wodnego” od „właściciela obiektów wodnych” i przyjęcia zasady ponoszenia

odpowiedzialności za stan własnego majątku nie ma możliwości opracowania prawidłowych

schematów zarządzania i gospodarowania zasobami wodnymi. Nie ulega wątpliwości, że prawidłowa

eksploatacje wielkoobszarowych systemów melioracyjnych wymaga łączenia się właścicieli

w organizacje sprawujące nadzór nad tymi obiektami, w tym organizujące zbiórkę funduszy

na pokrycie kosztów prac związanych z eksploatacją i utrzymaniem obiektu. Nie muszą to byd

organizacje typu obecnych spółek wodnych. Istnieje wiele innych możliwych rozwiązao. Można nawet

wyobrazid sobie, że zadao tych podejmą się wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeo wodnych

wyposażone w odpowiedni mechanizm pobierania opłat od właścicieli obiektów melioracji

szczegółowych. Ewentualne dofinansowanie prac z budżetu Paostwa stanowi oddzielne zagadnienie.

Gospodarka wodna na obszarach wiejskich to nie tylko eksploatacja systemów

melioracyjnych. Biorąc pod uwagę stan ilościowy i jakościowy krajowych zasobów wodnych,

występowanie zarówno powodzi jak i suszy, a również uwzględniając ewentualny wpływ globalnych

zmian klimatu na te zasoby, podstawowe zadania gospodarki wodnej powinny obejmowad

wdrożenie działao ograniczających marnotrawstwo wody oraz działao zwiększających możliwości


135

retencjonowania wód w zlewniach rzecznych, w tym na terenach rolniczych i leśnych. Obowiązkiem

Paostwa, a w pewnym stopniu również władz samorządowych jest ustanawianie prawa, tworzenie

warunków i stymulowanie działao dla wdrażania prawidłowych metod gospodarowania zasobami

wodnymi, w tym ograniczającymi występowanie powodzi (podtopienia) i susz oraz zapewniającymi

ochronę jakości wód i środowiska przyrodniczego. Stymulowanie i tworzenie warunków dla pro

retencyjnych działao, np. poprzez odpowiednio kierowane dotacje, właściwe planowanie

przestrzenne jest podstawą rozwoju gospodarki wodnej na szczeblu lokalnym.

Przykładem współdziałania władztwa wodnego i użytkownika obiektu wodnego(właściciela

gruntu) może byd „mała retencja”. Opracowaliśmy w Polsce, centralnie, za „pieniądze paostwowe”

bardzo interesujące wojewódzkie programy rozwoju małej retencji. Są to cenne materiały, ale

obardzo małej możliwości ich realizacji. Inaczej mówiąc programy te są w dużym stopniu oderwane

od rzeczywistych uwarunkowao gospodarczych i finansowych. Ponadto obejmują głównie działania

inwestycyjne. W przypadku małej retencji bardziej efektywnym byłoby ustanowienie odpowiednich

uwarunkowao prawno-finansowych stymulujących podejmowanie różnych działao przez

indywidualne osoby lub instytucje, w wyniku realizacji których nastąpi wzrost retencji w małych

zlewniach rzecznych. W pierwszym rzędzie konieczna jest akcja informacyjna skierowana do

potencjalnych inwestorów. Ponadto należałoby zapewnid bezpłatną pomoc merytoryczną

i administracyjną osobom podejmujących działania dla poprawy struktury bilansu wodnego. Dotyczy

to zarówno doradztwa merytorycznego jak i pomocy w uzyskaniu odpowiednich pozwoleo na

podjęcie działao inwestycyjnych. Bardzo często przygotowanie dokumentów dla uzyskania

pozwolenia na budowę przerasta możliwości indywidualnego inwestora (rolnika, właściciela gruntu).

Natomiast wykonanie inwestycji, realizacja chroniących zasoby wodne działao może byd częściowo

dotowane środkami finansowymi pochodzącymi z różnych źródeł. Środki finansowe na wsparcie

programu małej retencji mogą pochodzid z Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

lub organizacji ekologicznych, a również mogą byd rezerwowane m.in. w Programie Wodno-

Środowiskowym oraz w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich, w tym w programie rolno

środowiskowym (płatności rolno środowiskowe).

W Stanach Zjednoczonych, z inicjatywy Prezydenta Reagana, realizowany był program pod

hasłem „stop w zmniejszaniu powierzchni wetlandów”. W ramach tego programu wybudowano

kilkadziesiąt tysięcy małych zbiorników wodnych. Kolejnośd realizacji tego programu była

następująca: przyznanie przez Kongres USA środków finansowych, powierzenie realizacji programu

agencji rządowej(Soil Conservation Service), akcja informacyjna wśród farmerów, pomoc

administracyjna i merytoryczna w przygotowaniu zgłaszanych inwestycji, pokrywanie części kosztów

budowy zbiornika. Może warto byłoby wykorzystad trochę te doświadczenia.


136

Krzysztof Nyc, Emerytowany profesor zwyczajny Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu

Uprzejmie dziękuję za umożliwienie mi śledzenia „na żywo” Debaty „Gospodarka Wodna…”,

w dniu 30 listopada br. Jest to dobra forma biernego uczestnictwa w obradach. Według moich

spostrzeżeo „Debata” była udana i poszerzyła wiedzę o dyskutowanym problemie w skali Kraju.

Zagadnienie usprawniania gospodarowania zasobami wodnymi w środowisku przyrodniczo-

rolniczym jest bardzo złożone, więc również niełatwe w realizacji. Ucieszył mnie merytorycznie trafny

dobór osób reprezentujących naukę i praktykę gospodarczą. Pomimo krótkich wypowiedzi poruszono

najistotniejsze zagadnienia ściśle związane z tematem debaty (duży ukłon dla organizatorów

i Prowadzącego spotkanie).

Włączając się do dyskusji uważam, że:

Polska ma dośd korzystne warunki naturalne (topograficzne, hydrogeologiczne, glebowe,

klimatyczne) do opanowania problemu deficytu wody dla gospodarki komunalnej, produkcji

rolniczej i ochrony zasobów przyrody.

Posiadamy duży obszar zmeliorowany, lecz od 20- 30 lat, techniczne urządzenia wodno-

melioracyjne nie są prawidłowo eksploatowane. W wielu przypadkach brak jest realizacji

procesów ich utrzymania (konserwacja, naprawy, remonty, odbudowa urządzeo

zdekapitalizowanych).

Kryzys w wykonawstwie i eksploatacji urządzeo wodnomelioracyjnych wynika głównie

z malejącego zainteresowania krajową produkcją rolniczą.

Zasoby wodne Polski na tle pozostałych paostw europejskich są stosunkowo małe, lecz przy

dobrze zorganizowanym systemie zarządzania nimi pozwalają na zaspokojenie naszych

potrzeb na poziomie zadowalającym.

Skuteczne zwiększenie bezpieczeostwa Polski w zakresie ochrony przeciwpowodziowej,

a także znaczącego złagodzenia skutków suszy a nawet ich wyeliminowania, wymaga:

a) Utworzenia systemu centralnego zarządzania gospodarką wodną w Kraju (np. Ministerstwo

Gospodarki Wodnej) a gospodarowanie zasobami wodnymi wyłącznie w zlewniach

hydrologicznych. Problemy wynikające z różnic terytorialnych w stosunku do podziału

administracyjnego można rozwiązywad tworząc np. między- gminne, -powiatowe, czy –

wojewódzkie spółki wodne (zarządy wodne) obejmujące daną zlewnię hydrologiczną

(rzeczną).

b) Wprowadzania różnych form retencjonowania wody w zlewni rzecznej (retencja dużych

i małych zbiorników wodnych, koryt i dolin rzecznych, budowa zbiorników suchych oraz

polderów, powiększanie retencji glebowej i gruntowej, retencja leśna i obszarów

zadrzewionych), stosowanie systemu regulowanego odpływu wody w ciekach.

c) Wprowadzanie systemów melioracyjnych regulujących uwilgotnienie gleb - odpowiednio

dostosowanych do lokalnego siedliska.

d) Dla ochrony obszarów przed zalewem należy uregulowad koryto rzeki z uwzględnieniem

budowy wałów przeciwpowodziowych.

Dużej rozwagi i doświadczenia wymaga opracowanie systemu finansowania w/w przedsięwzięd.

Jest on bardzo ważny i przy jego realizacji potrzeba udziału ekonomistów, hydrotechników i rolników.

Złożonośd zagadnienia gospodarowania zasobami wodnymi wymaga merytorycznej dyskusji jak

też wypracowania kompleksowych wniosków dla wdrożenia optymalnych rozwiązao. Jeżeli można


137

zaproponowad sposób postępowania - rozeznanie w tym zakresie posiada Komitet Melioracji

iInżynierii Rolniczego P.A.N., a także Instytut Technologiczno Przyrodniczy w Falentach. Ich

przedstawiciele aktywnie uczestniczyli w minionej debacie.

Jeżeli taka forma mojego udziału w kolejnej debacie jest możliwa i przydatna to chciałbym ją

kontynuowad. Proszę tylko o niezbędną informację.


138

dr Piotr Herbich, prof. dr hab. Andrzej Sadurski, Paostwowy Instytut Geologiczny, Paostwowa służba hydrogeologiczna

Gospodarowanie zasobami wód poziemnych

Obiegowa opinia na temat zasobów wód pokutująca w naszym społeczeostwie stawia Polskę

w rzędzie najbardziej ubogich krajów w wodę, porównując ją z Egiptem. Jest to niczym nie

uzasadniony mit. Egipt – dar Nilu – w całości otrzymuje wodę z wyżyn Afryki Środkowej, zaś zasoby

wodne Polski powstają w 95% z opadów na obszarze naszego kraju. W średnim roku hydrologicznym

odpływa naszymi rzekami do Bałtyku Południowego 59 km3 wody, z czego połowa pochodzi

z zasilania podziemnego.

W zbiornikach naturalnych i sztucznych zmagazynowanych jest około 30 km3 wód

powierzchniowych, jednakże objętośd wód występujących w warstwach wodonośnych jest około

200-krotnie wyższa – osiąga 5500 km3. Zmagazynowane zasoby wód podziemnych kraju

są wielokrotnie wyższe niż u takich potentatów jak Szwecja lub Finlandia, klasyfikowanych

w czołówce europejskiej pod względem zasobności wodnej liczonej jako odpływ rzeczny przypadający

na jednego mieszkaoca. Wynika to z powszechnie występujących - praktycznie na obszarze całej

Polski - porowatych ośrodków skalnych o wysokiej pojemności wodnej.

Niemal ciągłe występowanie poziomów wodonośnych – chod na różnych głębokościach

i o zmiennym wykształceniu – umożliwia ujmowanie wód podziemnych studniami w bezpośrednim

sąsiedztwie odbiorców wód. Zasoby wód podziemnych są zasobami odnawialnymi przez opady

atmosferyczne, które w roku średnim zasilają poziomy wodonośne wodami wsiąkowymi w ilości ok.

30km3 na obszarze kraju. Kontaktując się z dolinami rzecznymi zapewniają one stały dopływ wód

podziemnych do rzek, które dzięki temu nie wysychają mimo długotrwałych okresów suszy. W roku

średnim rzekami odpływa 27 km3 wody pochodzącej z zasilania podziemnego.

Z zasobów odnawialnych zostały wydzielone przez paostwową służbę hydrogeologiczną zasoby

wód podziemnych dostępne do zagospodarowania w ilości 14,1 km3 na rok. Pozostała częśd zasobów

odnawialnych gwarantuje zachowanie wymaganego przepływu w rzekach i uwilgocenia chronionych

terenów podmokłych.

Zapotrzebowanie na wodę do celów socjalno-bytowych wynosi w Polsce w ciągu roku około 3,0

km3, z czego 2,2 km3 jest zaspakajane opomiarowaną dostawą wody sieciami wodociągowymi, w tym

1,5 km3 – wodociągami zasilanymi przez ujęcia wód podziemnych (70% potrzeb komunalnych). Pobór

wód podziemnych przez przemysł energetykę, rolnictwo i górnictwo sięga 1,4 km3 na rok. Łącznie

rejestrowany pobór roczny wód podziemnych w kraju wynosi 2,9 km3, co stanowi niecałe 21%

dostępnych do zagospodarowania zasobów wód podziemnych.

Kraj nasz posiada zatem znaczne – chod nierównomiernie rozmieszczone – rezerwy dostępnych

do zagospodarowania zasobów wód podziemnych. Rezerwy te mogą byd wykorzystane na pokrycie

potrzeb wodnych w okresach suszy, kiedy to występują problemy z nawodnieniami w rolnictwie,

zaopatrzeniem zakładów przemysłowych oraz wodociągów komunalnych opartych na ujęciach

powierzchniowych. Ograniczenia w dysponowaniu rezerwami dotyczą jedynie rejonów aglomeracji

górnośląskiej i tereny górnictwa odkrywkowego węgla brunatnego, chod tam możliwe i celowe jest

wykorzystanie słodkich wód kopalnianych, odprowadzanych do rzek.

Podczas nadzwyczajnych zagrożeo ujęcia wód podziemnych stanowią jedyne bezpieczne źródło

wody pitnej dla społeczeostwa. Wody powierzchniowe są najbardziej narażone na zanieczyszczenie,


139

w tym również bakteriologiczne, zwłaszcza wirusowe. W okresie powodzi ujęcia wód

powierzchniowych mogą byd wyłączone z eksploatacji ze względu na występujące wówczas znaczne

zanieczyszczenie rzek. Wody podziemne są pod tym względem bezpieczne.

Średni czas przebywania wód w ośrodku skalnym od chwili infiltracji (przedostania się kropli

wody do ośrodków skalnych) wynosi 100 lat, co oznacza że co 100 lat odtwarzana jest cała objętośd

słodkich wód w podłożu kraju. Na dużych fragmentach powierzchni kraju czas przebywania

podziemnych wód wgłębnych przekracza 500 lat. Są to wody o naturalnie ukształtowanym chemizmie

i chronione od powierzchni warstwami izolującymi o niskiej wodoprzepuszczalności. Są one jedynie

lokalnie zanieczyszczone przez dopływ substancji chemicznych na terenach zurbanizowanych,

przemysłowych i miejscami - rolniczych. Lokalnie znaczący jest dopływ kwaśnych wód kopalnianych

do użytkowych warstw wodonośnych w następstwie zamykania kopalo i wyłączania głębokich

drenaży górniczych.

Ze względu użytkowe walory wód podziemnych - stałą temperaturę i stały skład chemiczny,

brak zawiesin i niskie stężenie koloidów – stale wzrasta ich udział w zapatrywaniu zakładów

wodociągowych. Cena tzw. „produkcji” wody dostarczanej do odbiorców z ujęd podziemnych jest

3 razy niższa niż w przypadku ujęd wód powierzchniowych.

Do niedawna w zbiorowym zaopatrzeniu wsi w wodę dominowały małe ujęcia wód

podziemnych o poborze rzędu kilkudziesięciu m3/dobę. W ostatnim dziesięcioleciu obserwuje się

intensywny wzrost stopnia zwodociągowania wsi i tym samym – wzmożoną eksploatację zasobów

wód podziemnych i koncentracje poboru w dużych ujęciach wodociągów grupowych, często

zaopatrujących kilkanaście wsi w wodę. Ujęcia te na dużych obszarach kraju nie mają alternatywnych

ujęd wód powierzchniowych. Jeżeli zasoby wód podziemnych ulegną degradacji, np. wskutek

zanieczyszczenia z powierzchni terenu lub w wyniku nadmiernej eksploatacji, wodę będzie trzeba

dostarczad odbiorcom z dużych odległości, co bardzo wpłynie na wzrost jej ceny.

Dlatego gminne władze samorządowe powinny zadbad o ochronę zasobów eksploatacyjnych

ujęd wodociągowych znajdujących się na ich terytoriach. Służą temu strefy ochrony pośredniej ujęd

wód podziemnych, których wyznaczanie od 2001 r. nie jest obligatoryjne, zaś strefy ustanowione

przed 2001 r. ulegają likwidacji w 2012 r. z mocy ostatniej nowelizacji ustawy Prawo wodne.

Zaniechanie tej formy ochrony „swoich” zasobów wód podziemnych może sprawiad w perspektywie

10-40 lat, zależnie od stopnia naturalnej izolacji poziomów wodonośnych, poważne trudności

w zaopatrzeniu w wodę pitną. Podległe samorządom zakłady wodociągowe powinny zadbad

o ustanowienie i kontrolowanie stref ochrony pośredniej ujęd oraz monitowanie zmian jakości i ilości

wód podziemnych. W tym celu strefy ochronne ujęd wraz z ustanowionymi dla nich zakazami,

nakazami i ograniczeniami muszą byd wprowadzone do gminnych planów zagospodarowanie

przestrzennego, które stanowią miejscowe prawo.


140

Edward Pierzgalski, Kierownik Katedry Kształtowania Środowiska na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego

Podczas debaty stwierdziłem, że stan gospodarowania wodą w Lasach Paostwowych można

ocenid pozytywnie, pomimo istniejących jeszcze wielu problemów do rozwiązania w tym zakresie.

W przeciwieostwie do tego, stan gospodarki wodnej w Polsce powszechnie ocenia się negatywnie.

I to zarówno w aspekcie potrzeb rozwojowych kraju, jak i spełniania wymagao dyrektyw Unii

Europejskiej oraz adaptacji do zmian klimatycznych. Tezę tę udowadniają skutki hydrologicznych

zjawisk ekstremalnych występujących w ostatnich latach, aktualny jakościowy stan wód daleki od

kryteriów Ramowej Dyrektywy Wodnej Unii Europejskiej, diagnozy stanu gospodarki wodnej zawarte

w mających charakter strategiczny dokumentach Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, a także

liczne wnioski wielu organizowanych ostatnio konferencji naukowych i naukowo-technicznych.

Nasuwa się więc pytanie: dlaczego tak jest? Dlaczego w lasach obejmujących powierzchnię

29% powierzchni kraju jest lepiej? Oczywiście odpowiedź jest złożona. Wymienię tylko kilka przyczyn.

Organizacja

Istotnym problemem gospodarki wodnej jest zarządzanie. Schemat organizacyjny Lasów

Paostwowych nie pozostawia wątpliwości, że Lasy Paostwowe są zarządzanie centralnie i stanowiąc

spójny system wskazują jednoznacznie, kto i za co jest odpowiedzialny. Istnieje system kontroli

wskazujący wszelkie zaniedbania, które są konsekwentnie egzekwowane.

Natomiast gospodarka wodna jest podzielona. I to nie tylko na kilka ministerstw, ale także

w środowisku zawodowym. Wyodrębnił się bowiem historycznie podział, ogólnie mówiąc,

na meliorantów, hydrologów, hydrotechników itp. Znajduje to odzwierciedlenie m.in. w Prawie

wodnym. Na podstawie zawartych w nim przepisów, tworzy się korporację hydrologów, powstał

Krajowy Zarząd Wodny zarządzający Regionalnymi Zarządami Gospodarki Wodnej, istnieją

Wojewódzkie Zarządy Melioracji i Urządzeo Wodnych.

Jest oczywiste, że obieg wody odbywa się w zlewni rzecznej i stanowi jeden system naczyo

połączonych. Stany i przepływy w rzekach są skutkiem, a nie przyczyną obiegu wody w zlewni.

W czasie wezbrao grożących powodzią uwaga jest skoncentrowana na podnoszącym się zwierciadle

wody w korycie, lub w międzywalu i odpowiedzi na pytanie: przeleje się, czy nie ? Czy ktoś wcześniej

podejmuje przedsięwzięcia mające na celu zwiększanie zdolności retencyjnych gleb lub intercepcji

roślin, czy ktoś w czasie wezbrao zajmuje się zmniejszaniem dopływu wody do rzeki np. poprzez

zamykanie wody na rowach i ciekach wodnych, czy znajdują zastosowanie liczne rozwiązania

techniczne w postaci np. opóźniaczy odpływu, zbiorników magazynujących wodę z systemów

drenarskich, tarasów grzbietowych itp.? Dowodzi to, że brak jest jednostki organizacyjnej, która

sprawami gospodarki wodnej zajmuje się w sposób zintegrowany. Zasadna i pilna jest więc potrzeba

zmian w organizacji gospodarki wodnej. Jak jest to trudna sprawa, wskazuje los ustawy z 2011 roku

według której wszystkie instytucje zarządzające gospodarką wodną miały byd usytuowane w jednym

resorcie, w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji. W aktualnej organizacyjno-

finansowej sytuacji był to pomysł sensowny, gdyż środowiska odpowiedzialne za poszczególne

elementy systemu gospodarki wodnej nie były w stanie zaproponowad spójnego systemu

organizacyjnego. Oczywiście ustawa w tej części przepadła…

Koocząc ten aspekt poprawy gospodarki wodnej można stwierdzid, że obecny stan

gospodarki wodnej wymaga radykalnej zmiany. Zmiana ta powinna byd ukierunkowana na

scentralizowany system zarządzania gospodarką wodną, który uwzględnia zarówno potrzeby


141

inwestycyjne i eksploatacyjne urządzeo melioracyjnych na terenach rolniczych i leśnych, potrzeby

utrzymania rzek i cieków wodnych, zbiorników wodnych, żeglugi i transportu rzecznego,

zagospodarowanie wód opadowych na obszarach zurbanizowanych, postulaty ekologów i in.

Powinien zostad stworzony system wymuszający unowocześnienie administracji wodnej,

zintegrowanie środowiska zawodowego, zapotrzebowanie na odpowiednio wykształcone kadry itp.

Finanse

Nawiązując do porównania stanu gospodarki wodnej do sytuacji w Lasach Paostwowych nie

można pominąd aspektu ekonomicznego. W Lasach Paostwowych istnieje unikalny system Funduszu

Leśnego, który umożliwia wyrównanie sytuacji ekonomicznej nadleśnictw w całym kraju, pokrycie

strat nadleśnictw poszkodowanych losowo wskutek spowodowanych gradacją owadów, pożarami,

suszą i innymi losowymi zjawiskami. Umożliwia także istotne wsparcie badao naukowych

i upowszechniania ich wyników.

Ocena stanu urządzeo melioracji podstawowych w województwie małopolskim oraz urządzeo

melioracji szczegółowych w województwie podlaskim wykonana przez Najwyższą Izbę Kontroli

w 2011 roku była, generalnie ujmując, negatywna. Wykazano bowiem, że stan techniczny dużej

części urządzeo zarówno podstawowych i szczegółowych odbiega od zapewniającego ich właściwe

funkcjonowanie. Podstawowymi przyczynami takiego stanu są niedostateczne finansowanie,

niedowład jednostek eksploatacyjnych, niedostateczna kontrola administracji i inne.

Niewątpliwie bez radykalnej zmiany w systemie i zakresie finansowania gospodarki wodnej

poprawy sytuacji nie będzie. Jedną z zarzuconych koncepcji zmian finansowania gospodarki wodnej

był pomysł pierwszego Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej p. Mariusza Gajdy utworzenia

Funduszu Wodnego na wzór Funduszu Leśnego. Może koncepcję tę warto poddad analizie?

Prawo

Prawo wodne będące podstawową krajową ustawą dotyczącą gospodarki wodnej zostało

uchwalone w 2001 roku. Od tego czasu było kilkakrotnie nowelizowane i według wielu opinii wymaga

dalszych zmian. Zgłaszane są nawet wnioski, aby tę ustawę opracowad całkowicie od nowa. Można

wymienid wiele propozycji zmian począwszy od definicji melioracji wodnych po zapisy dotyczące

jednego z najważniejszych problemów gospodarki wodnej, czyli utrzymania urządzeo melioracji

wodnych zarówno podstawowych, jak i szczegółowych. Niezależnie od konieczności właściwego

utrzymania urządzeo podstawowych, szczególnie ważny wydaje się problem utrzymania urządzeo

szczegółowych, bowiem ich finansowanie przerzucono w Prawie wodnym na właścicieli gruntów.

Skutkiem tego jest postępująca, a nawet przyśpieszająca degradacja urządzeo melioracyjnych, na co

wpływa niewątpliwie fakt, że większośd urządzeo szczegółowych są urządzeniami starymi,

wykonanymi przed 1970 r. Degradacja urządzeo melioracyjnych jest coraz większym zagrożeniem

gospodarki wodnej i należy, w celu poprawy ich stanu, podjąd prace legislacyjne i uruchomid

odpowiednie ekonomiczne narzędzia. Bez zmian w tym zakresie rola i stan spółek wodnych będą

ulegały dalszej marginalizacji. Jedną z propozycji może byd powiązanie dopłat unijnych ze stanem

infrastruktury wodnej w obszarach wiejskich, w tym stanem urządzeo odwadniających

i nawadniających w gospodarstwach rolnych.


142

Kadry

Od czasu likwidacji w 1990 roku na uczelniach wyższych kierunku studiów „Melioracje

wodne” nie kształci się specjalistów w tym zakresie. Ograniczone informacje dotyczące hydrologii,

gospodarki wodnej, a w tym melioracji wodnych, studenci otrzymują na kierunku „Inżynieria

środowiska”. Jest to jednak kierunek studiów obejmujący duży obszar wiedzy, na którym m.in. dużą

uwagę poświęca się zagadnieniom sanitacji. Wskutek tego odczuwa się brak specjalistów, zwłaszcza

z uprawnieniami projektowymi i wykonawczymi. Pewne nadzieje na poprawę sytuacji są związane

z uruchamianiem kierunku studiów „Inżynieria i gospodarka wodna”. Jednakże na wykształcenie

takich inżynierów wraz z ich doświadczeniem zawodowym trzeba jeszcze kilka lat poczekad.

Wyzwania perspektywiczne

Zmiany klimatu będą wywierały silny wpływ na rolnictwo, jakkolwiek w środowisku

naukowym brak jest pewności odnośnie zakresu i kierunków tego oddziaływania. Przeważa pogląd,

że w skali ogólnej spodziewane globalne ocieplenie może lokalnie wpłynąd korzystnie na gospodarkę

rolną zwiększając potencjał produkcyjny rolnictwa. Jednakże prognozy wskazują także, że zmianom

klimatu towarzyszyd będzie wzrost natężenia i częstotliwości zjawisk ekstremalnych (silne przymrozki,

upały, gwałtowne ulewy, susze), które w istotny sposób zwiększą ryzyko produkcyjne w rolnictwie.

Problem adaptacji rolnictwa i leśnictwa do prognozowanych zmian klimatu jest coraz bardziej

aktualny i należy go uwzględniad, zarówno w dokumentach prognostycznych, jak i działaniach

praktycznych. Wyraźny wzrost temperatury powietrza, zwłaszcza w okresach zimowych, zwiększona

częstotliwośd występowania susz i powodzi, a także istniejące na gruntach rolnych w przeważającej

większości jednokierunkowe odwadniające systemy melioracyjne sprawiają, że niedobory wody

uznaje się obecnie za poważne zagrożenie dla produkcji roślinnej. W celu ochrony zasobów wodnych,

każdy system melioracyjny pełniący obecnie funkcję odwadniającą powinien byd uzupełniony

w urządzenia piętrzące umożliwiające zahamowanie lub spowalnianie odpływu wody w celu

złagodzenia skutków niedoboru wody w okresach posusznych. Preferowane powinny byd urządzenia

piętrzące okresowo. Odpływy drenarskie powinny byd retencjonowane na potrzeby rolnictwa

w okresach niedoborów wody. Miarodajna ocena tendencji zmian warunków wodnych na obiektach

melioracyjnych, stanowiąca podstawę do podejmowania środków zaradczych, wymaga obserwacji

w dłuższym okresie czasu. Dlatego na obiektach melioracyjnych powinien byd prowadzony

systematyczny monitoring zmian warunków wodnych.

Obok zagrożeo klimatycznych, ważnym i coraz bardziej realnym wyzwaniem dla gospodarki

wodnej będzie zapewnienie zaopatrzenia w wodę dla planowanego rozwoju sektora energetycznego,

w tym zwiększającego się areału upraw energetycznych, a także uwzględnienia zasobów wodnych

niezbędnych przy wydobyciu gazu łupkowego.


143

Maria Porada, Członek Rady Sekcji Krajowej NSZZ „Solidarnośd”

W 2010 roku pracownicy regionalnych zarządów gospodarki wodnej przeżywali stres,

wywołany projektem „reformy” gospodarki wodnej, która miała polegad na zupełnym rozbiciu

dotychczasowej formy zarządzania i gospodarowania wodami w systemie zlewniowym w regionach

wodnych i w debacie w ramach Forum temat ten był poruszany. Jasne jest, że w gospodarce wodnej

konieczne są zmiany, ale nie powinny one dotyczyd struktur organizacyjnych, a finansowania

i doceniania tej gałęzi gospodarki narodowej. Od wielu lat gospodarka wodna ma niską rangę

w polityce Paostwa, jest niedofinansowana i niedoceniana.

Pracuję w tej dziedzinie od 1 kwietnia 1963 roku – były to wspaniałe czasy istnienia

Centralnego Urzędu Gospodarki Wodnej, kiedy w pełni doceniano znaczenie gospodarki wodnej.

Pracowałam przy budowie stopnia na Wiśle we Włocławku, następnie na Pilicy w Sulejowie.

W ramach kaskady na Wiśle planowana była budowa stopni w Wyszogrodzie i Ciechocinku. W tym

okresie doceniano znaczenie wody, kształcono specjalistów budownictwa wodnego na uczelniach

w Warszawie, Gdaosku, Wrocławiu czy Poznaniu. Teraz na żadnej uczelni nie ma wydziału

budownictwa wodnego, nie kształci się takich specjalistów.

Po likwidacji CUGW-u gospodarka wodna stopniowo była zaniedbywana, budowy zbiorników

takich jak Czorsztyn, Świnna Poręba, Malczyce czy Wióry w woj. świętokrzyskim ciągnęły się 30 lat

z braku środków (Malczyce i Świnna jeszcze nie są ukooczona). Po powodziach zaczęto szukad

sposobu naprawy sytuacji i tak powstał pomysł zlikwidowania siedmiu regionalnych zarządów

gospodarki wodnej – jednostek specjalistycznych i powołanie w ich miejsce 16 wojewódzkich

zarządów gospodarki wodnej, przy czym twierdzono, że tak rozbudowane, bo zwiększone o 9 -

zarządy rzekomo nie pociągały za sobą zwiększenia kosztów.

Reforma gospodarki wodnej nie powinna polegad na likwidacji istniejących jednostek

działających w układzie zlewniowym, a na podniesieniu jej rangi oraz zmianie sposobu finansowania,

przy czym całego kosztu nie można przenieśd na obywateli. Paostwo ma obowiązek zapewnid im

bezpieczeostwo przez ograniczenie zagrożeo wywołanych powodziami i suszami oraz zapewnid

powszechny dostęp ludności do czystej i zdrowej wody przy jednoczesnym zaspokojeniu

uzasadnionych potrzeb wodnych gospodarki. Wody nie da się podzielid na gminy, powiaty

i województwa, dojdą bowiem do głosu interesy lokalne, trudne do pogodzenia i często niekorzystne

dla gospodarki wodnej. Zarządzanie i gospodarowanie wodami powinno odbywad się zlewniowo

w regionach wodnych, tego nie da się podzielid według granic administracyjnych kraju.

Rozmiar powodzi wynikał w dużej mierze ze złego stanu technicznego obiektów

hydrotechnicznych, w które nie inwestowano, na skutek czego ulegały degradacji, a przede

wszystkim z braku zbiorników retencyjnych i zbiorników suchych.

Reforma finansowania powinna polegad na możliwości zatrzymywania środków

wypracowanych przez gospodarkę wodną - według zasady „ pieniądze z wody powinny pozostad

w wodzie”. Dobry był projekt utworzenia Instytucji Gospodarki Budżetowej, które mogłyby

zatrzymywad wypracowane środki, w tym z elektrowni wodnych i przeznaczyd je na rozbudowę

i utrzymanie obiektów.

Zdecydowanie niekorzystne wydaje się podpisanie 18 listopada 2011 roku przez Prezesa

Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej listu intencyjnego, zawartego z ENERGA HYDRO sp. z o. o.,

określającego deklaracje w zakresie wykorzystania do celów energetyki wodnej gruntów pokrytych

powierzchniowymi wodami płynącymi będącymi w zarządzie regionalnych zarządów gospodarki

wodnej oraz pracujących elektrowni wodnych będących w dyspozycji Prezesa KZGW. Celem listu jest


144

doprowadzenie do współpracy z ENERGĄ w zakresie wykorzystania przez nią gruntów pokrytych

powierzchniowymi wodami płynącymi niezbędnych do realizacji inwestycji polegających

na modernizacji istniejących małych elektrowni wodnych lub budowie nowych małych elektrowni

wodnych z wykorzystaniem istniejących budowli piętrzących.

Przed planowaną reformą wydaje się niewłaściwe i niekorzystne dla gospodarki wodnej

podpisanie takiego listu. Elektrownie wodne przynosiły dochody, które pozostawały

w gospodarstwach pomocniczych, jakie istniały w RZGW do kooca 2010 roku.

Zamiast planowad budowę elektrowni atomowej, Rząd powinien przeznaczone na nią środki

skierowad na budowę elektrowni wodnych, wybudowanie których połączone by było z gromadzeniu

wody na wypadek suszy i zbieraniem wody w czasie powodzi.

Dla prawidłowego zarządzania i gospodarowania wodą konieczna jest również zmiana

przepisów dotyczących ochrony środowiska. Naczelną zasadą powinno byd uznanie, że człowiek jest

elementem środowiska i to najważniejszych i ochrona motyla czy żaby nie powinna decydowad

o budowie zabezpieczeo czy obiektów hydrotechnicznych. Powódź wszystko zniszczy, często bez

możliwości powrotu przyrody na dawne miejsce, przy czym usuwanie jej skutków jest bardzo

kosztowne i często niemożliwe.


145

Janusz Rzepka, Koordynator do spraw Przeciwpowodziowych w Starostwie Powiatowym w Piasecznie

Samorząd terytorialny - a cele gospodarki wodnej

Powiat piaseczyoski leży w pasie nizin środkowopolskich, których ukształtowanie jest dziełem

wód roztopowych. Równina jest poprzecinana dolinami rzecznymi Jeziorki, Czarnej i utraty oraz ich

dopływów (Kanał Piaseczyoski). Ukształtowanie terenu oraz budowa geologiczna - z przewagą

podłożowych gruntów fluwioglacjalnych tworzy dobre warunki budowlane - chod bardzo złożone dla

odprowadzenia wód gruntowych.

Deszcze nawalne z czerwca 2010 roku szczególnie dotkliwie doświadczyły powiat

piaseczyoski. Te dramatyczne zdarzenia ujawniły fakt, że zalania i podtopienia terenów w wyniku

gwałtownych opadów są najczęściej konsekwencją zjawisk natury lokalnej. Z tego należy wyciągnąd

wniosek, że przede wszystkim jednostki samorządu terytorialnego mają w zakresie gospodarki

wodnej najlepsze rozpoznanie i potrafią wskazad najkorzystniejsze propozycje rozwiązao.

Problemy z wysokim poziomem wód nie zamykają się w obszarze pojedynczej gminy. Woda

nie podlega podziałom administracyjnym i wynikającym z tego granicom. Aby więc znaleźd skuteczne

sposoby na walkę z podtopieniami, zwrócono uwagę na potrzebę utworzenia szerszego forum

decyzyjno-roboczego.

I w takich właśnie okolicznościach powołano do życia Konwent Wójtów, Burmistrzów

i Starosty Powiatu Piaseczyoskiego. Gremium to spotyka się i pracuje od stycznia 2011 roku. Tworzy

szerokie forum dla dyskusji, umożliwia szybki przepływ informacji, jest mechanizmem skutecznego

współdziałania. W kontekście takiej właśnie współpracy Starosta Piaseczyoski powołał stanowisko

powiatowego koordynatora ds. przeciwpowodziowych.

Zrównoważenie gospodarki wodnej na terenie sześciu gmin tworzących powiat wymaga - jak

wskazuje praktyka - ścisłej koordynacji, tym bardziej, że zgodnie z wytycznymi Art. 3 Prawa wodnego

zarządzanie zasobami wód wymaga pracy zlewniami.

Gospodarka wodna nie toleruje podziałów administracyjnych

W powiecie piaseczyoski występuje bardzo szeroki i zróżnicowany wachlarz wód i urządzeo

wodnych - od starorzeczy i wałów wiślanych po zbiorniki, stawy, rurociągi, kanały przerzutowe.

Występują tu rzeki I,II i III rzędu, jazy, bystrotoki, rowy melioracyjne, potoki, różnorakie przepusty itp.

W takich okolicznościach cele i sposoby zarządzania gospodarką wodną natrafiają na groźną

przeszkodę - dualizm kompetencyjny lub kompetencje rozproszone. Rozbieżności stają się tym

większe i bardziej uciążliwe, im mniej precyzyjne lub bardziej niespójne są prawa właścicieli

i zarządców.

A przecież rzeki płyną - i faktu tego nie zmienią ani nadinterpretacje Dyrektyw Unii

Europejskiej, ani poglądy środowisk eksperckich, ani prawa właścicielskie czy zarządcze.

I pamiętad musimy, że praca w obszarze zapobiegania powodzi ma tworzyd system a nie

działania punktowe i doraźne. Podejmowanie decyzji bez należytego rozpatrzenia czynnika destrukcji

wodnej wywołuje wysokie koszty i bardziej szkodzi niż pomaga.

Wnioski:

Samorządy lokalne rozwiązują problemy gospodarki wodnej samodzielnie - tj. bez udziału

administracji rządowej.


146

Uprawnienia Marszałka Województwa dotyczące śródlądowych wód powierzchniowych na

obszarach zlewni pozostających w granicach powiatu powierza się Staroście powiatu.

Planowanie zadao z zakresu gospodarki wodnej jest konieczne i powinno byd możliwe przy

zapewnieniu finansowania przechodzącego.


147

Jan Winter, Zastępca Dyrektora Instytutu Meteorologii i Gospodark i Wodnej

Rola dużych zbiorników wodnych i gospodarki wodnej w ograniczaniu ujemnych skutków powodzi

i suszy

Wprowadzenie

Niemal codziennie dochodzą do nas informacje o katastrofach naturalnych, które powodują

straty na dużych obszarach wywołując klęski żywiołowe. Katastrofalne zjawiska przyrodnicze

są zjawiskiem częstym i wszechobecnym. Jesteśmy świadkami różnych nieszczęśd spowodowanych

przez siły przyrody. Wśród nich najczęściej pojawiają się powodzie i susze (Winter 2011).

Powodzie podzielid można według zasięgu, wielkości i genezy. Ze względu na zasięg wyróżnia

się powodzie lokalne, regionalne i ogólnokrajowe a ze względu na wielkośd zwyczajne, wielkie

i katastrofalne. Natomiast ze względu na genezę powodzie klasyfikowane są na opadowe, roztopowe,

zatorowe i sztormowe, a także powodzie o charakterze mieszanym. Dodatkowo, poza powodziami

naturalnymi wyróżnid trzeba powodzie wywołane uszkodzeniem budowli piętrzących.

Obszary szczególnie zagrożone powodziami w Polsce to (Dobrowolski i inni 2010):

zachodnie i środkowe Karpaty oraz Sudety ze szczególnym nasileniem w dorzeczu górnej Nysy

Kłodzkiej, Bystrzycy i Kaczawy;

Wyżyna Małopolska, a przede wszystkim Góry Świętokrzyskie (Kamienna) oraz dorzecze górnej

Pilicy i górnej Warty;

doliny Baryczy i środkowego Bugu;

doliny środkowej Warty, górnej i środkowej Odry;

mniejsze rzeki na obszarach wyżyn lessowych np. w zlewni Nidzicy, Wozachówki, górnego

Wieprza;

wschodnia częśd przymorza, a w szczególności Żuławy Gdaoskie i region Zatoki Puckiej;

doliny rzek tranzytowych, zwłaszcza w rejonach ujśd dużych dopływów Wisły np. przy ujściach

Dunajca, Sanu, Wieprza, Narwi oraz rejonach ujśd Nysy Kłodzkiej, Warty do Odry

w przypadkach spotkania fali wezbraniowej na dopływie i w recypiencie.

Zupełnie odmiennym do powodzi jest zjawisko suszy, które w skutkach może byd katastrofalnym,

pomimo, że rozwija się powoli, a jej początek jest trudny do sprecyzowania (Tokarczyk i inni 2008).

Susze – w szeroko rozumianym pojęciu – są w Polsce zjawiskiem dośd częstym i ich wpływ na

zachowanie równowagi w gospodarce wodnej regionu czy nawet dla gospodarki kraju może byd

ogromny. Wpływ na to mają następujące czynniki (Kępioska, Kasprzak 2008):

stosunkowo niskie, zwłaszcza w pasie dzielnic środkowych Polski, sumy opadów

atmosferycznych;

duża zmiennośd w czasie opadów atmosferycznych, roczne sumy opadów mogą byd o 40-50 %

mniejsze (lub większe) od średniej wieloletniej, a sumy miesięczne nawet od około 30 %

do prawie 250 %;

niekorzystna sytuacja, jaka występuje zwłaszcza w pasie dzielnic środkowych Polski,

charakteryzuje sumarycznie klimatyczny bilans wody, którego wartości nawet w „latach

przeciętnych” są w tym rejonie mniejsze od 100 mm;

bardzo niskie zasoby wód powierzchniowych, przy ich zanieczyszczeniu i bardzo niskiej

zdolności magazynowania wody w zbiornikach retencyjnych;


148

przewaga systemów melioracyjnych o charakterze odwadniającym, które ułatwiają odpływ

nadmiaru wód, prowadząc nieodwracalną stratę oraz sprzyjają pogłębianiu suszy glebowej

w okresach bezdeszczowych.

Przykładowo w Polsce w 1992 r. w wyniku wyjątkowo głębokiej suszy, która objęła swoim zasięgiem

blisko 156.000 km² i dotknęła ponad 21 mln osób, zbiory zbóż spadły o ok. 28 %, ziemniaków o ok. 19

% a plony zbóż z hektara o 25 % co spowodowało istotny wzrost cen artykułów rolno–spożywczych.

Odnotowano lokalne ograniczenia w dostawach wody i pogorszenie jakości wód powierzchniowych

(Kępioska, Kasprzak 2010).

Powódź i susza to dwa biegunowo różne zjawiska gdyż z jednej strony mamy do czynienia

z krytycznym nadmiarem wody, z drugiej zaś z niedoborem. Ta biegunowośd powoduje, że jednym

działaniem możemy ograniczad ich ujemne skutki. Tym działaniem jest budowa zbiorników

retencyjnych które mogą gromadzid wodę w czasie wezbrao a oddawad w okresach susz.

Zbiorniki retencyjne w Polsce

W Polsce w zbiornikach wodnych zgromadzona jest stosunkowo niewielka pojemnośd.

Całkowita objętośd większych zbiorników retencyjnych wynosi około 4 mld m³ (Janowczyk 2010,

Mioduszewski, Pierzgalski 2009) co stanowi ponad 6 % rocznego odpływu. Większośd

retencjonowana jest w zbiornikach o pojemności powyżej 3 mln m³, a największy udział mają

zbiorniki o pojemności 100 mln m³ (10 zbiorników, tabela 1), których łączna pojemnośd wynosi

prawie 2.100 mln m³. Ponad 100 zbiorników ma pojemnośd powyżej 1 mln m³ (Mioduszewski,

Pierzgalski 2009, Słota 2000) a szacuje się, ze realne możliwości sztucznej retencji, wynikające

z warunków topograficznych, demograficznych i gospodarczych, wynoszą 15 % średniego rocznego

odpływu. Liczbę małych zbiorników o piętrzeniu 1,5 – 5 m ocenia się na około 900 sztuk.

Jak już wspomniano retencja zbiornikowa w Polsce jest zbyt mała. Niestety nic nie wskazuje

aby w najbliższym czasie sytuacja się poprawiła pomimo ambitnych planów zawartych w projekcie

Polityki wodnej paostwa do roku 2030, o czym będzie mowa w dalszej części. Obecnie budowany jest

jeden duży zbiornik – Świnna Poręba na Skawie (pojemnośd całkowita ponad 145 mln m³) oraz trwają

prace nad przygotowaniem do realizacji zbiorników Racibórz na Odrze i Kąty – Myscowa na Wisłoce.

Tabela 1. Największe zbiorniki retencyjne w Polsce

L.p.

Nazwa zbiornika

Rok pierwszego

napełnienia

Pojemnośd

mln m ³

1 Solina 1968 492,00

2 Włocławek 1970 370,00

3 Rożnów 1941 228,70

4 Jeziorsko 1988 202,80

5 Goczałkowice 1956 168,40

6 Otmuchów 1933 142,65

7 Dobrzyce 1987 141,74

8 Nysa 1972 111,00

9 Tresna 1967 108,00

10 Turawa 1948 106,00

Razem

2071,29


149

Budowa zbiorników retencyjnych jest często źródłem konfliktów społecznych (m.in.

przesiedlenie ludności, wyłączenie z użytkowania dużych powierzchni terenów) i ekologicznych.

Należy zauważyd, że przy wykorzystaniu obecnego stanu wiedzy ekologicznej i dostępnych rozwiązao

technicznych negatywne efekty budowy zbiorników mogą byd ograniczane lub niektóre całkowicie

eliminowane. Konflikty, których stroną jest społeczeostwo czy też organizacje ekologiczne jednak

istnieją i najczęściej są bardzo emocjonalne. Świadczy chociażby o tym dyskusja i udowadnianie sobie

nawzajem czy zbiorniki retencyjne efektywnie pomagają w czasie powodzi (vide Czorsztyn w 1997

roku). Przyszłych specjalistów branży wodnej na studiach uczy się o zbiornikach, w tym

powodziowych i rolniczych. Najkrócej rzecz ujmując zadaniem tego typu zbiorników jest zatrzymanie

wszystkich przepływów powodziowych, wyższych od przepływu dozwolonego, a następnie

wypuszczanie nagromadzonej wody w zależności od potrzeb np. dla wegetacji roślin czy też ujęd

wodnych. Niestety dla minimalizowania skutków suszy obecny potencjał retencji dużych zbiorników

ma małe lub nawet znikome znaczenie. Zupełnie inaczej jest w przypadku ochrony przed powodzią.

Przytoczmy dwa skrajnie odmienne, jeśli chodzi o typ zbiorników, przykłady.

Pierwszy jest związany z gospodarką wodną na zbiorniku Nysa na Nysie Kłodzkiej w 1997

roku. W lipcu tego roku wystąpiły bardzo duże opady w obszarze górnej Odry i wschodniej części

dorzecza Nysy Kłodzkiej. W Nysie Kłodzkiej wystąpiły nie notowane wcześniej katastrofalne

przepływy z dużą kubaturą fali powodziowej.

Według danych ówczesnej Okręgowej Dyrekcji i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu, dopływ

do zbiornika Otmuchów wyniósł 434,9 mln m³ a do zbiornika Nysa dodatkowo z Białej Głuchołaskiej,

Widnej, Świdnej i Raczyny 387,6 mln m ³, dając łaczny dopływ do zbiornika 822,5 mln m³. Pomimo

zwiększenia tzw. rezerwy powodziowej przygotowanej i wykorzystania rezerwy forsowanej

możliwości retencyjne zbiorników Otmuchów i Nysa (pracujących w kaskadzie) wyczerpały się

i musiano zwiększyd zrzuty wody ze zbiornika Nysa do nie notowanej w historii wartości 1500 m³/s

(Winter 1998). Uzyskano jednak spłaszczenie fali aż o 1100 m³/s. Drugim korzystnym elementem

prowadzonej wtedy gospodarki wodnej na zbiorniku było uniknięcie sytuacji nałożenia się kulminacji

z Nysy Kłodzkiej i kulminacji z górnej Odry. W konsekwencji zbiornik przyczynił się do znacznego,

trudnego do oszacowania, zmniejszenia strat powodziowych. Prawidłowośd prowadzonej w tym

czasie gospodarki wodnej na zbiorniku Nysa i wynikających z niej zrzutów potwierdziły późniejsze

symulacje komputerowe, które wykazały, że przy prowadzeniu wyidealizowanej gospodarki wodnej

można było zrzuty zredukowad do wartości Q=1400 m³/s czyli tylko o 100 m³/s mniej jak

to uczyniono - Q=1500 m³/s (Winter 1998).

Drugim przykładem, który warto przytoczyd jest rok 2010 i skoordynowana gospodarka

wodna na Zbiornikach Włocławek i Dębe (Bagioski i inni 2010). Obydwa zbiorniki, mimo iż nie pełnią

funkcji przeciwpowodziowych, mają pewne zdolności retencyjne wynikające przede wszystkim

z dużej powierzchni zalewów, przy czym zdolności piętrzenia na Zbiorniku Włocławek są ograniczone

ze względu na stan techniczny stopnia. Maksymalna pojemnośd rezerwy jaką udało się uzyskad

w maju 2010 roku na zbiorniku Włocławek wynosiła ok. 83 mln m³ a na zbiorniku Dębe ok. 26 mln m³

co osiągnięto dzięki obniżeniu poziomu piętrzenia, z uwagi na prognozowane duże przepływy, poniżej

MinPP, odpowiednio o 30 cm i 50 cm. Koordynacja działao w obydwu zbiornikach, mająca na celu

zmniejszenie zagrożenia powodziowego, przyniosła pozytywny skutek. W efekcie zrzutów

wyprzedzających, co doprowadziło do wytworzenia rezerw powodziowych, udało się zredukowad

przepływ kulminacji fal wezbraniowych. W przypadku fali z czerwca 2010 przepływ zredukowano

maksymalnie o 618 m³/s dając spłaszczenie kulminacji na wodowskazie w Toruniu rzędu 25 cm

(Bagioski i inni 2010). Wykazano, że nawet na zbiornikach nie pełniących nominalnie funkcji


150

powodziowych, poprzez odpowiednią gospodarkę wodną, można uzyskad znaczne efekty redukujące

skutki powodzi.

Zamiast podsumowania – perspektywy i możliwości ograniczania skutków powodzi i suszy

Niewątpliwie dla polepszenia retencji w Polsce, a tym samym poprawy bezpieczeostwa

powodziowego i przed wystąpieniem susz, jest budowa kolejnych zbiorników retencyjnych.

W projekcie Polityki wodnej paostwa do roku 2030 z uwzględnieniem etapu 2016 zawarto plany

zwiększenia objętości wody w ramach małej i dużej retencji o 450 mln m³ w roku 2016 i 1500 mln m³

w roku 2030. W dokumencie (Polityka wodna… 2010) znajdujemy zapisy, że obniżenie zagrożenia

powodziowego wymaga zwiększenia retencji naturalnej oraz rozwoju retencji wód opadowych

w obszarach objętych procesem urbanizacji. Jednocześnie działania te przyczynią się zarówno do

ochrony i poprawy struktury bilansu wodnego, jak i do poprawy jakości biologicznej ekosystemów

wodnych i przeciwdziałania niekorzystnym zmianom hydromorfologicznym. Zwraca się również

uwagę, że głównym zadaniem zbiorników, w większości przypadków skutecznie chroniących przed

zagrożeniem powodziowym, jest spłaszczenie i przesunięcie w czasie fali wezbraniowych. Należy

zatem oczekiwad, ze ważne inwestycje zbiornikowe zawarte m.in. w programach Dla Odry 2006 oraz

Ochrony przed powodzią dorzecza górnej Wisły doczekają się realizacji.

W przywoływanym dokumencie (Polityka wodna... 2010) znajdujemy również odniesienie się do

susz. Stwierdza się, że suszom należy przeciwdziaład poprzez zwiększenie retencyjności obszarów

rolniczych i leśnych jak i obszarów zurbanizowanych i uprzemysłowionych (zagospodarowanie wód

opadowych). Ogromne są potrzeby wodne związane z zabiegami przeciwdziałającymi skutkom suszy

do których należą m.in.:

retencja naturalna;

melioracje nawadniające;

stosowanie agrotechniki ograniczającej parowanie wody;

wykorzystywanie zbiorników retencyjnych;

realizacja programów małej retencji;

zwiększanie retencji powierzchniowej i zalesienia;

stosowanie odpowiednich upraw i odpowiedniego kształtowania zagospodarowania terenu.

W chwili obecnej Polska, poza licznymi i ciągle odtwarzanymi programami małej retencji czy też

zwiększaniem retencji w lasach (Mioduszewski, Pierzgalski 2009), praktycznie nie dysponuje

gotowym programem minimalizującym skutki suszy (Kępioska – Kasprzak 2008) co z kolei sprzeczne

jest z zaleceniami Unii Europejskiej. Rozwiązaniem jest (podobnie jak przy powodzi) retencja.

Retencja, która lokalizowana głównie na terenach o znacznym stopniu zagrożenia okresowymi

nadmiarami wody (powodzie) lub jej niedoborem (susze), pozwala przeciwdziaład równocześnie

skutkom obu tych zjawisk przy założeniu wielozadaniowości ewentualnych projektowanych

zbiorników. Stanowi ona gwarancję zaopatrzenia w wodę gromadząc jej nadwyżki w okresach

nadmiaru i zasilając rzeki w okresie suszy. Na koniec warto zacytowad (Kępioska-Kasprzak 2008), że

„rola zbiorników retencyjnych jest tym większa im mniejsze są zasoby wody i większa jest ich

zmiennośd w czasie”, a tak jest w Polsce. Powtórzę stwierdzenie zawarte na początku, że ujemne

skutki biegunowo odmiennych zjawisk, jakimi są powodzie i susze, może zminimalizowad (co zresztą

wykazały doświadczenia z praktyki) budowa zbiorników retencyjnych.


151

Zygmunt Ziobrowski, Instytut Rozwoju Miast Kraków

Planowanie przestrzenne jako czynnik ładu na obszarach zalewowych i podtapianych

W ostatnich latach, obok wielkich powodzi, coraz bardziej dotkliwe stają się gwałtowne

wylewy małych rzek, zarówno w górach jak i na nizinach, a także rozległe podtopienia wielu hektarów

gruntów wynikające między innymi z braku koncepcji odprowadzania wód opadowych i braku

koordynacji działao realizacyjnych i eksploatacyjnych13.

Z formalnego punktu widzenia przeciwdziałanie i usuwanie skutków ww. zjawisk reguluje

ustawa Prawo wodne z 18 lipca 2001 r.14 (tekst jednolity z 2005 r., z późniejszymi zmianami).

Na mocy ustawy z 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej i ustawy z 26 kwietnia 2007 r.

o zarządzaniu kryzysowym powołano Główny Komitet Przeciwpowodziowy i wojewódzkie komitety

przeciwpowodziowe oraz określono ich zadania. W oparciu o uchwały Rady Ministrów działają

Wojewódzkie Zarządy Melioracji i Urządzeo Wodnych. Prezes Rady Ministrów powołuje Prezesa

Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, który to wnioskuje podział paostwa na obszary dorzeczy

administrowane przez Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej (RZGW). Praktyka pokazuje,

że instytucje te nie zawsze działają w sposób skoordynowany i zdarza się, że ich kompetencje albo

nakładają się albo nie pokrywają wszystkich pól działalności związanych z ochroną

przeciwpowodziową.

Po wejściu do Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. ww. akty prawne były dostosowane

do Ramowej Dyrektywy Wodnej (Dyrektywa 2000/60/WE Rady i Parlamentu Europejskiego),

a następnie do Dyrektywy Powodziowej z 23 października 2007 r. W świetle obu tych dyrektyw

poprawna realizacja działao dla ograniczenia zagrożenia powodziowego wymaga między innymi

powiązania działao inwestycyjnych w ochronie przed powodzią z planowaniem zagospodarowania

przestrzennego15. To rozwiązanie dotyczy całego systemu planowania, począwszy od planu

krajowego aż po planowanie lokalne.

W ustawie z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym wśród

zagadnieo, które uwzględnia się w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym wymienia się:

wymagania ładu przestrzennego, w tym urbanistyki i architektury,

wymagania ochrony zdrowia oraz bezpieczeostwa ludzi i mienia,

potrzeby interesu publicznego.

Na poziomie lokalnym ustawa zobowiązuje między innymi do:

określania w studiach uwarunkowao i kierunków zagospodarowania przestrzennego

obszarów narażonych na niebezpieczeostwo powodzi i osuwania się mas ziemnych,

określania w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego granic i sposobów

zagospodarowania terenów lub obiektów (…) narażonych na niebezpieczeostwo powodzi

oraz zagrożonych osuwaniem się mas ziemnych.

Na poziomie wojewódzkim ustawa zobowiązuje między innymi do:

wskazania w planie zagospodarowania przestrzennego województwa obszarów narażonych

na niebezpieczeostwo powodzi (…),

13 Ten problem dotyczy szczególnie miast. 14 Dz. U. 239, poz. 2019 z 2005 r. wraz z późniejszymi zmianami. 15 Pawłowska K., Słysz K., 2002, Zagrożenie i ochrona przed powodzią w planowaniu przestrzennym. Poradnik metodyczny. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej Oddział w Krakowie (obecnie IRM), Kraków.


152

rozmieszczenia inwestycji celu publicznego (…) (w tym inwestycji służących ochronie przed

powodzią – przyp. autora).

Na poziomie krajowym w koncepcji zagospodarowania przestrzennego kraju:

określa się rozmieszczenie obszarów problemowych określonych w długo- i średniookresowej

strategii rozwoju kraju (obszary zalewowe do takich mogą byd zaliczone – przyp. autora),

ustala się rozmieszczenie inwestycji strategicznych.

Oceniając instrumenty ochrony przed powodzią i jej skutkami można stwierdzid,

że najbardziej zawodzi nie prawo, ale jego wdrażanie oraz brak wyobraźni i zwykłej zapobiegliwości.

W czasie powodzi z 2010 r. w komentarzach polityków i dziennikarzy, a nawet ekspertów słyszało się,

że straty byłyby znacznie mniejsze gdyby nie niekontrolowana zabudowa na terenach zalewowych.

Takie stwierdzenia nie są zgodne z rzeczywistością. Otóż w ogromnej większości przypadków

wszystkie inwestycje były wybudowane na podstawie prawomocnych decyzji, tyle tylko, że wydanych

na podstawie luźnej interpretacji prawa, w tym planów miejscowych tj. wg zasady „jeśli nie ma

wyraźnych (jednoznacznych) zakazów to sprawa jest rozstrzygana na korzyśd inwestora”.

Chodzi tu szczególnie o przeciwdziałania samowolnym działaniom w nieobwałowanych

korytach rzek, takim jak odkształcanie istniejącej konfiguracji terenu przy okazji budowy obiektów,

wysypywania ziemi z wykopów pod budowę w miejscach do tego nieprzeznaczonych, aranżacji

ogrodów i innych zmian powierzchni terenu. Te odkształcenia najczęściej zaburzają dotychczasowy

spływ wód opadowych i są częstą przyczyną podtopieo, zalewania sąsiadów, obniżenia stabilności

i nośności gruntów oraz innych groźnych w skutkach zjawisk.

To co w sferze gospodarki przestrzennej można zrobid dla ograniczenia katastrofalnych

skutków powodzi, podtopienia i osuwisk ziemi to przede wszystkim zwiększyd działania prewencyjne

i wzmocnid nadzór nad wykonywaniem tych działao.

W pierwszej kolejności RZGW w trybie pilnym powinny ustalid potencjalne (prawdopodobne)

obszary zalewowe zarówno dla dużych rzek jak i dla wszystkich mniejszych cieków wodnych. Pilne

zdefiniowanie tych obszarów ma kluczowe znaczenie dla ustanawiania zasad ich zagospodarowania

w planach miejscowych (mpzp).

Dla obszarów zalewowych o wysokim prawdopodobieostwie wystąpienia powodzi (raz

na 10 lat) powinien byd ustanowiony obowiązek wydawania decyzji o pozwoleniu na budowę

wyłącznie w oparciu o plany miejscowe (mpzp). Pozwolenia na budowę dla sieci i urządzeo

infrastruktury technicznej powinny byd poprzedzone analizą wykazującą brak możliwości innego

rozwiązania problemów.

Władze gmin powinny zostad zobowiązane do zapewnienia działek zamiennych poza

obszarami zalewowymi dla tych mieszkaoców z obszarów zalewowych, którzy nie mają działek poza

tym obszarem lub nie mają możliwości finansowych do nabycia działki pozwalającej na rozwiązanie

swoich indywidualnych potrzeb mieszkaniowych.

Na obszarach zalewowych o wysokim prawdopodobieostwie wystąpienia powodzi powinien

byd ustanowiony w ustawie, a nie tylko w planach miejscowych (mpzp), bezwzględny zakaz

wznoszenia:

budynków mieszkalnych,

budynków związanych z przemysłową hodowlą zwierząt,

trwałych obiektów usługowych i produkcyjnych,

cmentarzy i grzebania zwierząt,

wysypisk śmieci oraz składowania i utylizacji odpadów, a także zbiorników paliwa i innych

środków chemicznie aktywnych,


153

trwałych ogrodzeo stanowiących barierę dla przepływu mas wody.

W przypadku istniejącej zabudowy należałoby w terenach zalewowych o wysokim

prawdopodobieostwie wystąpienia powodzi (raz na 10 lat) nie dopuszczad do odtwarzania budynków

wcześniej zniszczonych. W przypadku zmiany granicy lub kategorii obszaru zalewowego w wyniku

rozwiązao technicznych (budowa lub podwyższenie wałów, budowa zbiorników lub polderów) wyżej

wymienione zakazy traciłyby moc.

Na obszarach zalewowych o średnim i niskim prawdopodobieostwie wystąpienia powodzi

(100-500 lat) można dopuścid rozbudowę na warunkach określonych w planie miejscowym (mpzp).

Najbardziej istotnymi warunkami ustalonymi w tych planach powinny byd:

skupianie nowej zabudowy i sytuowanie jej w sąsiedztwie już istniejącej, co powinno ułatwid ochronę

przed podtopieniem i pomoc w przypadku zalania,

zakaz podpiwniczania budynków z posadzką poniżej powierzchni terenu,

stosowanie co najmniej w przyziemiu konstrukcji szkieletowych lub ścian z betonu monolitycznego,

zakaz stosowania betonu komórkowego ze względu na wysoką nasiąkliwośd.

Stanom powodziowym w 2010 r. towarzyszyły w dużym nasileniu podtopienia i osuwanie się

gruntów. Masowe występowanie tych zjawisk może byd bardzo groźne dla ludzi i ich mienia. Stąd

i w tych przypadkach konieczne są działania prewencyjne.

Na obszarach podtopieo powinien byd ustanowiony bezwzględny zakaz:

wznoszenia budynków i ogrodzeo trwałych w obniżeniach terenowych będących naturalnymi

zbiornikami spływających wód deszczowych i roztopowych. Obszary te powinny byd

wyznaczone w planach miejscowych (mpzp) w oparciu o odrębne opracowania wykonane

przez RZGW;

zmian w konfiguracji terenu nie wynikających z formalnie akceptowanych projektów

i programów ochrony przed powodzią bądź koncepcji odprowadzenia wód opadowych.

Na obszarach osuwiskowych powinien byd ustanowiony bezwzględny zakaz wznoszenia jakichkolwiek

obiektów budowlanych, a wcześniej granice tych obszarów powinny byd w trybie pilnym wyznaczone

na obszarze całego kraju w skali min. 1:10 000 umożliwiającej przeniesienie tych granic do planów

miejscowych (mpzp) wykonywanych najczęściej w skali 1:1000 (obecnie dostępne mapy w skali 1:50

000 nie pozwalają na ustalenie granicy zakazu).

Na obszarach zalewowych, obszarach podtopieo i osuwiskowych plany miejscowe powinny

byd ściśle powiązane ze scaleniami gruntów. Takie rozwiązanie dałoby szanse uzyskania działki

budowlanej zamiennej dla tych, którzy nie mogą odbudowad domu na terenach zalewowych.

Pilnej zmiany wymaga ustalony w Prawie wodnym (art. 27 ust. 1) parametr odległości

ogrodzeo od powierzchniowych wód publicznych wynoszący nie mniej niż 1,5 m od linii brzegu. Ten

bardzo nierozważny krok w stronę właścicieli nieruchomości powinien byd jak najpilniej skorygowany,

biorąc pod uwagę następujące przesłanki:

linia brzegowa nie jest stałym punktem odniesienia, gdyż po powodziach i deszczach

nawalnych brzegi są podmywane, a koryto rzeki często zmienione,

ogrodzenia towarzyszące najczęściej obiektom budowlanym są wznoszone jako trwałe,

nierzadko murowane z cegły lub kamienia w większości przypadków stanowią istotną barierę

dla spływu wód powodziowych,

pas terenu wzdłuż brzegu służy nie tylko służbom odpowiedzialnym za oczyszczanie koryta

i dokonywanie napraw lub innych zabiegów, ale także jest potrzebny dla poprowadzenia

ciągów pieszych i rowerowych wyprowadzających użytkowników tych tras z terenów

zurbanizowanych w tereny otwarte.


154

Uwzględniając te przesłanki, ogrodzenia wzdłuż cieków i zbiorników wodnych szczególnie tych

nieobwałowanych powinny byd odsunięte od brzegu co najmniej 8-10 m na terenach budowlanych

i 5-7 m poza terenami budowlanymi oraz byd lekkie, ażurowe i łatwo rozbieralne.

Pilnego ucywilizowania wymaga także procedura decyzji o warunkach zabudowy. Brak jej

powiązania z ustaleniami studium jest niezgodny, moim zdaniem, z Konstytucją gdyż stawia chcących

inwestowad obywateli na nierównych pozycjach wobec prawa. Procedura decyzji WZ pomija szereg

kroków właściwych dla studium i planu miejscowego (wyłożenie do publicznego wglądu, uchwała

rady gminy i inne), co stawia korzystających z tej procedury w uprzywilejowanej sytuacji i często poza

polityką przestrzenną wyrażoną w studium i uchwaloną przez radę gminy. Przypomina to stosowane

w PRL do lat siedemdziesiątych tzw. odstępstwa od planu. Procedura WZ zatraciła już wszelkie

podobieostwa do pierwowzoru stosowanego w Niemczech i z tego powodu jej utrzymywanie

w obecnej formie powinno byd zakazane nie tylko na obszarach narażonych na niebezpieczeostwo

powodzi i podtopieo oraz na terenach osuwisk i w ich sąsiedztwie.


155

Jan Żelazo, Profesor w Zakładzie Inżynierii Rzecznej w Katedrze Inżynierii Wodnej na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego

Modyfikacja systemu zarządzania i kształcenie kadr – działania ważne dla poprawy stanu

gospodarki wodnej

Współczesne gospodarowanie zasobami wodnymi powinno mied charakter zintegrowany,

czyli obejmowad kompleks działao z zakresu wykorzystania i kształtowania zasobów wodnych, a także

ich ochrony. Taki kierunek postępowania jednoznacznie wskazuje Ramowa Dyrektywa Wodna

(RDW).

Te złożone oczekiwania w stosunku do gospodarki wodnej, w istotny sposób determinują

system zarządzania szeroko rozumianą branżą wodną oraz wymagania w stosunku do kwalifikacji

kadr zajmujących się tą problematyką. Z punktu widzenia współczesnych potrzeb i trendów rozwoju

gospodarki wodnej, aktualny system zarządzania oraz stan kadr specjalistycznych można ocenid jak

niezadowalający i wymagający istotnych zmian. Istniej pilna potrzeba stworzenia systemu

zarządzania gospodarką wodną, w którym kluczowe wydają się następujące elementy:

Rozdzielenie zarządzania zasobami wodnymi (polityka wodna, planowanie itp.) od

gospodarowania wodą i infrastrukturą gospodarki wodnej (wykorzystania i kształtowania

zasobów, utrzymanie obiektów itp.),

Powiązania instytucjonalne w zarządzaniu zasobami wodnymi,

Powiązania instytucjonalne w gospodarowaniu (wykorzystaniu) wód i infrastruktury gospodarki

wodnej,

System finansowania gospodarki wodnej.

Wydaje się, że odnośnie pierwszego problemu występuje duża zbieżnośd poglądów. Większośd

specjalistów widzi potrzebę instytucjonalnego rozdzielenia funkcji zarządzania zasobami wodami od

funkcji gospodarowania wodą i infrastrukturą gospodarki wodnej. Większośd specjalistów wyraża

także przekonanie, że zarządzanie zasobami wodnymi powinno byd atrybutem administracji

rządowej, mied charakter zlewniowy i obejmowad wszystkie wody (możliwości organizacyjne w tym

zakresie mogą byd różne).

Brak jest natomiast zgodności w poglądach dotyczących modelu realizacji zadao związanych

z gospodarowaniem wodą i infrastrukturą gospodarki wodnej. Wydaje się, że najprostsze

rozwiązanie, aby (podobnie jak w zarządzaniu zasobami wodnymi), gospodarowanie wszystkimi

wodami i infrastrukturą (rzeki duże i małe, kanały, obiekty hydrotechniczne i melioracyjne) zostało

skoncentrowane w jednej jednostce organizacyjnej (rządowej lub samorządowej) nie jest racjonalne.

Istnieje obawa, że może to spowodowad pewną dysharmonię w rozwiązywaniu problemów z zakresu

gospodarowania wodą, która szczególnie może dotyczyd szczebla lokalnego (np. lokalne sprawy

odprowadzenia nadmiaru wody czy zapobiegania suszą mogą byd zdominowane przez

przedsięwzięcia o charakterze regionalnym). Wskazuje to na potrzebę przeprowadzenia wnikliwej

i wieloaspektowej analizy wariantów struktur organizacyjnych, w tym wariantu zakładającego

podział zadao między różne instytucje, według różnych kryteriów (np. wielkośd obiektu, rodzaj

urządzeo, znaczenie lokalne czy regionalne itp.).

Jednakże, niezależnie od modelu zarządzania infrastrukturą gospodarki wodnej i melioracji,

bardzo ważnym problemem będą kadry na szczeblu gminy. Wymagania wynikające z RDW a także

liczne problemy związane z kształtowaniem, wykorzystywaniem i ochrona wód w skali lokalnej

wyraźnie wskazują, że na poziomie gminy powinien byd specjalista, który będzie znał lokalne


156

problemy gospodarki wodnej i koordynował wszystkie działania z tego zakresu. Wymienid tu można

działania związane z rozpoznaniem i przeciwdziałaniem podtopieniom i zagrożeniom powodziowym,

zagrożeniom suszą i brakiem wody, utrzymaniem wód, i ochroną zasobów i ekosystemów wodnych

itp. Obecny stan kadr w urzędach gminnych jest w tym zakresie daleki od zadowalającego. Jedynie

w sporadycznych przypadkach w urzędach gminnych zatrudnieni są specjaliści posiadający

odpowiednia wiedzę z zakresu gospodarki wodnej i ochrony zasobów wodnych. Bez wątpienia jest to

jeden z najważniejszych powodów degradacji wód powierzchniowych i ekosystemów wodnych, strat

i szkód powodziowych oraz trudności w przygotowaniu i prowadzeniu doraźnych akcji

powodziowych. Również zadania wynikające z wdrażania zapisów RDW wskazują na potrzebę

koordynowania problemów gospodarki wodnej na szczeblu lokalnym.

System finansowania gospodarki wodne, zapewniający odpowiednie środki na działania

inwestycyjne oraz związane z utrzymaniem wód a także na działania studialne, planistyczne

i projektowe oraz wspomagające je badania naukowe jest najczęściej wskazywany jako warunek

wykorzystania i ochrony zasobów wodnych oraz ograniczenia zagrożenia skutkami powodzi i suszy

zgodnie z wymogami rozwoju zrównoważonego. Jednocześnie należy jednak stwierdzid, że jest to

najtrudniejszy element w reformowaniu szeroko rozumianego zarządzania gospodarką wodną.

Ogólne oczekiwania w modyfikacji systemu finansowania można sprowadzid do powiększenia puli

środków finansowych przeznaczonych na gospodarowanie wodą. Wydaje się, że szansa na

zwiększenie środków na ten cel w budżecie Paostwa jest niewielka. Z tych względów, w celu

zwiększenia środków na gospodarkę wodną, nieuniknione może okazad się zwiększenie odpłatności

za wykorzystane zasobów wodnych lub jej wprowadzenie tam gdzie takiej odpłatności nie ma.

To wskazuje na potrzebę zachowania rozwagi i dużej ostrożności w modyfikacji systemu odpłatności

za wykorzystanie i użytkowanie a także przemyślanej i rzetelnej kampanii informacyjnej.

Realizacja celów gospodarki wodnej, cechujących się dużą różnorodnością, wymaga, m. in.

kompleksowego planowania, racjonalnego zabezpieczenia przed powodzią i skutkami suszy oraz

projektowania i wdrażania programów inwestycyjnych z zachowaniem zasad równoważenia rozwoju

i ochrony. Działania te powinny w harmonijny sposób łączyd efektywnośd ekonomiczną z akceptacją

społeczną i ochroną środowiska. Kadry, realizujące te skomplikowane zadania, powinny posiadad

specjalistyczne wykształcenie.

Przez ostatnie kilkanaście lat w Polsce nie kształcono kadr dla gospodarki wodnej

odpowiadających współczesnym wymaganiom. Z konieczności, w branży gospodarki wodnej

zatrudniano absolwentów kierunków: inżynieria środowiska, budownictwo, ochrona środowiska,

których wiedza z zakresu szerokiej i złożonej problematyki gospodarki wodnej, z uwagi na specyfikę

ukooczonego kierunku studiów i związane z tym wymagania, jest ograniczona.

Rysuje się jednak szansa poprawy w tym zakresie. W roku akademickim 2011/2012

uruchomiono kierunek studiów inżynieria i gospodarka wodna (UP we Wrocławiu). Absolwenci tego

kierunku będą posiadad stosowną wiedzę z zakresu zjawisk związanych z przepływem wody,

kształtowania zasobów wodnych, funkcjonowania ekosystemów wodnych i będą potrafili planowad

działania i projektowad przedsięwzięcia niezbędne dla racjonalnego kształtowania, wykorzystania

i ochrony zasobów wodnych. Jednakże absolwenci tego kierunku zasilą branżę gospodarki wodnej

dopiero za kilka lat (zakładając, że kształcenie podejmą także inne uczelnie). Niezbędne są więc

działania doraźne. Powstałą lukę kadrową z zakresu gospodarki wodnej może złagodzid kształcenie

podyplomowe. Ten rodzaj edukacji jest mało popularny w naszym kraju, a w związku z istotnym

zmianami w realizacji zadao gospodarki wodnej, wydaje się niezbędny.


157

Bardzo ważnym uzupełnieniem systemu kształcenia kadr dla gospodarki wodnej jest nadanie

specjalistom z tego zakresu stosownych uprawnieo zawodowych, potwierdzających uzyskane

wykształcenie oraz nabyte umiejętności praktyczne. Jest to warunkiem aby realizację

specjalistycznych zadao planistycznych, projektowych i wykonawczych z zakresu gospodarki wodnej,

prowadzili specjaliści posiadający odpowiednią wiedzę. Niezbędne jest więc wprowadzenie

mechanizmu weryfikacji kwalifikacji zawodowych (podobnie jak w przypadku innych działao

inżynierskich). W tym celu powinna byd stworzona możliwośd nadawania uprawnieo budowlanych w

zakresie hydrotechniki (takie uprawnienia nadawano specjalistom w przeszłości). Inicjatywa w tym

zakresie powinna byd podjęta jak najszybciej.


158

Lista uczestników debaty

Uczestnicy: Olgierd Dziekooski Dariusz Młotkiewicz Jerzy Regulski Leszek Bagioski Grzegorz Chmielak Stanisław Gawłowski Jan Grabiec Jerzy Grela Marek Gromiec Krzysztof Jadczak Edmund Kaca Marek Kaczmarczyk Janusz Kindler Jacek Kozłowski

Ryszard Lewandowski Andrzej Maciążek Piotr Michaluk Waldemar Michna Elżbieta Nachlik Piotr Otawski Edward Pierzgalski Waldemar Rudowski Andrzej Sadurski Ryszard Wilczyoski Jan Winter Janusz Wiśniewski Jan Żelazo

Obserwatorzy: Marek Chibowski Przemysław Chylarecki Halina Czarnecka Szczepan Ludwik Dąbkowski Wiesław Dembek Andrzej Dobrowski Andrzej Drabioski Dariusz Gronek Lidia Gutowska-Siwiec Krzysztof Iwaniuk Beata Janowczyk Jerzy Jeznach Sławomir Kamioski Zbigniew Kledyoski Irena Kopaoska-Araszkiewicz Iwona Koza Andrzej Kreft Magdalena Krzepkowska Dariusz Krzyżaoski Janusz Kubiakowski Halina Lorenc Mieczysław Mateoko Waldemar Mioduszewski Krzysztof Mościcki Jerzy Nasiadko Ireneusz Niewiarowski Krzysztof Ostrowski Zofia Oszacka

Ryszard Pakuła Zenon Pijanowski Maria Porada Michał Rosa Janusz Rzepka Sławomir Salach Marcin Stankiewicz Janusz Stąpór Witold Sumisławski Edward Trojanowski Franciszek Wasik Krzysztof Wierzbicki Artur Wójcik Zygmunt Ziobrowski Wojciech Nalazek Jan Żelazioski

Documents

Nr 8. – FDP Gospodarka wodna