Mazowsze. Turystyka wodna

MazowszeTurystyka wodna

DLA AKTYWNYCH Odkryj Mazowsze na nowo

Tekst: Sylwia Kulczyk

Zdjęcia: Włodzimierz echeński

Projekt okładki i grafi ka:PaNCZaKIeWICZ aRT.DeSIGN / Paweł Panczakiewiczwww.panczakiewicz.pl

Korekta: Wydawnictwo Kartografi czne Daunpol Sp. z o.o., www.daunpol-pilot.com.pl

Wydawca: Samorząd Województwa Mazowieckiego03-719 Warszawa, ul. Jagiellońska 26tel.: (+22) 5979-100, faks: (+22) 5979-290e-mail: [email protected]

Druk:PaSaŻ Sp z o.o.Kraków, ul. Rydlówka 24www.pasaz.com

Egzemplarz bezpłatny.

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może być reprodukowana bez pisemnej zgody Wydawcy.

Wydawca zachęca do zgłaszania nowych propozycji obiektów noclegowych, restauracji itp. zamieszczonych w informacjach praktycznych, wszelkie sugestie prosimy kierować na adres: Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego w Warszawie, Departament Kultury, Promocji i Turystyki, ul. Okrzei 35, 03-715 Warszawa, e-mail: [email protected], z dopiskiem „wydawnictwa promocyjne”.

Publikacja współfi nansowana przez Unię europejską ze środków europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego 2007-2013 oraz ze środków budżetu województwa mazowieckiego.

ISBN 978-83-63372-04-0Warszawa 2011

UNIA EUROPEJSKAEUROPEJSKI FUNDUSZ

ROZWOJU REGIONALNEGO



min. 4x4x - pole ochronne

Zasada konstrukcji pola podstawowego i pola ochronnegomoduł konstrukcyjnyx=1/8 wysokości znaku gra�cznego RPO

8x 5x

min. 4x



Nad wodę tak blisko .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

Zielone serce natury .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

Dla plażowiczów i eksploratorów .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Wodniacki rok .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Tury

styk

a w

odna

Maz

owsz

e

Wisła i Zalew Włocławski .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Zobacz koniecznie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Modlin – Nowy Duninów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Informacje praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Bug .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25Zobacz koniecznie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25Niemirów – Serock . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27Informacje praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Narew .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Warto zobaczyć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Nowogród – Serock . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Informacje praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Zalew Zegrzyński .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53Warto zobaczyć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53Wokół Jeziora Zegrzyńskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Informacje praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

Wkra .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Warto zobaczyć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Joniec – Nowy Dwór Mazowiecki . . . . . . . . . . . . . . . . . 71Informacje praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

Pilica .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75Zobacz koniecznie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75Nowe Miasto nad Pilicą – Mniszew . . . . . . . . . . . . . . . 76Informacje praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

Spis treści

6

M azowieckie akweny stanowią miej-

sce weekendowego relaksu miesz-

kańców większych miast. Brzegi Zale-

wu Zegrzyńskiego, Narwi, Bugu,

Liwca, Świdra i jezior w pobliżu

Płocka – to największe skupi-

ska ogródków działkowych

i ośrodków wypoczynko-

wych. Standard tych ostat-

nich ulega systematycz-

nej poprawie. Większość

z nich jest ogólnodostęp-

na, a obok innych atrakcji

oferuje dostęp do plaży

i możliwość wypożycze-

nia sprzętu pływającego.

D la żeglarzy najatrakcyj-

niejsze są zalewy: Ze-

grzyński i Włocławski. Nad tym

pierwszym serce wodniaka niewąt-

pliwie zabije najmocniej – liczne ma-

riny, wypożyczalnie sprzętu wodnego,

kluby oferujące możliwość udziału w kursach

(umożliwiających zdobycie stopni żeglarskich) i ta-

werny pełne szant kuszą swoimi propozycjami.

MAZOWSZE.TURYSTYKA WODNA

WSTĘP

7

8

Mazowsze. TurysTyka wodna

nad wodę Tak blisko

Siedzisz w biurze, a wiatr hulają-

cy za oknem nieodmiennie przywo-

dzi Ci na myśl jacht pod pełnymi ża-

glami? Licząc dni do letniego urlopu,

marzysz o dzikiej rzece i prawdziwym

kajakowym wyzwaniu? Nie musisz

czekać do wakacji ani jechać po przy-

godę setki kilometrów. Na pełen wra-

żeń spływ wystarczy Ci weekend –

wiatr w żagle zdążysz załapać nawet

w ciągu kilku godzin. Na terenie woje-

wództwa mazowieckiego każdy ama-

tor wodnych przygód znajdzie coś

dla siebie – od wciąż dziewiczej Wisły,

gdzie łatwiej spotkać bobra niż czło-

wieka, po tętniące portowym życiem

przystanie Zalewu Zegrzyńskiego.

Już z mapy wynika, że wody na Ma-

zowszu nie brakuje. Kręgosłupem Ma-

zowsza jest dolina Wisły. Ku najwięk-

szej z polskich rzek toczą swe wody

liczne dopływy. Od południa płyną

Pilica, Świder, Jeziorka i Bzura; od pół-

nocy – Wkra. Od wschodu ku Wiśle

zmierzają dwie spośród największych

polskich rzek. Narew zbiera wody rzek

przecinających atrakcyjne przyrodni-

czo rejony Puszczy Zielonej, w tym

popularnej wśród kajakarzy Omulwi.

Do Bugu wpada od południa Liwiec,

nad którego leniwym nurtem leżą

najpopularniejsze mazowieckie letni-

ska. W granicach Mazowsza leży też

fragment Pojezierza Gostynińsko-W-

łocławskiego, którego krajobraz żywo

przypomina tereny typowe dla pół-

nocnej Polski. Na amatorów sportów

wodnych czeka tu kilkadziesiąt jezior,

ukrytych wśród pól i lasów. Najwięk-

sze jest Jezioro Zdworskie. Pas wody

o powierzchni ponad 350 ha malow-

niczo połyskuje wśród polodowco-

wych wzniesień. Ponieważ ten płytki

zbiornik ma zaledwie 5 m głęboko-

ści, jego wody łatwo osiągają tempe-

raturę wymarzoną do kąpieli. Chcąc

zanurkować głębiej, trzeba pojechać

nad (głębokie na ponad 33 m) Jezio-

ro Białe. Kąpiel będzie przyjemna, bo

jest to jednocześnie jeden z najczyst-

szych zbiorników na Mazowszu. Po-

pularnymi miejscami wypoczynku

są również jeziora: Lucieńskie i Łąc-

kie Duże.

Wodna panorama Mazowsza nie

byłaby pełna bez sztucznych zbiorni-

ków. Pod względem powierzchni pal-

mę pierwszeństwa dzierży największy

w Polsce Zalew Włocławski, ale naj-

gorętszym wodniackim życiem tęt-

ni podstołeczne Jezioro Zegrzyńskie.

Trzy mniejsze zalewy – Soczewka koło

Płocka, Ruda w pobliżu Mławy i Nowe

Miasto w powiecie płońskim – słu-

żą przede wszystkim weekendowym

plażowiczom i wędkarzom.

zielone serce naTury

Doliny mazowieckich rzek są bardzo

atrakcyjne pod względem przyrodni-

9


czym. Zachowały one duży stopień

naturalności i są prawdziwymi dzikim

oazami w krajobrazie Mazowsza. Nie-

uregulowane, meandrujące koryta po-

trafią zmieniać swój bieg po każdym

przyborze wód. Typowa roślinność

nadbrzeżna – wielogatunkowe lasy łę-

gowe – ze względu na swoje bogac-

two przyrównywana bywa do dżun-

gli. Dla krajobrazu Mazowsza charak-

terystyczne są wysokie skarpy dolin

rzecznych. Z wierzchowin, wyniesio-

nych nieraz kilkadziesiąt metrów po-

nad poziom rzeki, roztaczają się roz-

ległe widoki. Do najpiękniejszych na-

leżą panoramy doliny Wisły w pobliżu

Góry Kalwarii i koło Zakroczymia. Doli-

ny mazowieckich rzek są domem wie-

lu gatunków ptaków. W nadrzecznych

skarpach gniazdują jaskółki i zimorod-

ki, na piaszczystych łachach spotkać

można siewieczki, rybitwy i mewy.

Późną wiosną w nadbrzeżnych lasach

rozlegają się trele słowików.

Od kilkunastu lat stan czystości

wód na Mazowszu ulega systema-

tycznej poprawie. Najczystsze wody

niesie Narew i jej prawobrzeżne do-

pływy. Najgorzej przedstawiają się

perspektywy poprawy stanu wód rzek

przepływających przez większe ośrod-

ki miejskie.

10


dla plażowiczów i eksploraTorów

Mazowieckie akweny stanowią

miejsce weekendowego relaksu

mieszkańców większych miast. Brze-

gi Zalewu Zegrzyńskiego, Narwi,

Bugu, Liwca, Świdra i jezior w pobli-

żu Płocka – to największe skupiska

ogródków działkowych i ośrodków

wypoczynkowych. Standard tych

ostatnich ulega systematycznej po-

prawie. Większość z nich jest ogól-

nodostępna, a obok innych atrakcji

oferuje dostęp do plaży i możliwość

wypożyczenia sprzętu pływającego.

Dla żeglarzy najatrakcyjniejsze

są zalewy: Zegrzyński i Włocławski.

Nad tym pierwszym serce wodnia-

ka niewątpliwie zabije najmocniej –

liczne mariny, wypożyczalnie sprzę-

tu wodnego, kluby oferujące możli-

wość udziału w kursach (umożliwia-

jących zdobycie stopni żeglarskich)

i tawerny pełne szant kuszą swoimi

propozycjami.

Większość rzek Mazowsza nada-

je się na spływ kajakowy. Wisła, Bug

i Narew stwarzają możliwość po-

smakowania podróży wielką rze-

ką. Spośród ich dopływów do ła-

twiejszych należą między innymi:

Omulew, Świder, Wkra i Pilica. Nie-

pozorna podwarszawska Jeziorka

może być wyzwaniem nawet dla

11


doświadczonych kajakarzy. Nieza-

leżnie od stopnia trudności spływu

baza turystyczna zawsze pozostaje

bardzo skromna. Istnieją już jednak

wyspecjalizowane firmy, które na ży-

czenie zorganizują spływ na dowol-

nej mazowieckiej rzece. Można li-

czyć nie tylko na wypożyczenie

sprzętu, ale również na organizację

biwaków, kuchnię polową, a nawet

dodatkowe atrakcje.

wodniacki rok

Sezon na Mazowszu zaczyna się

długim majowym weekendem. Wod-

niackie życie wybucha od razu całą

pełnią, ale przycicha w okresie waka-

cyjnym, kiedy jachty i kajaki eksploru-

ją odległe od stolicy akweny. Jesienne

weekendy są, jeżeli tylko pozwala po-

goda, przedłużeniem letnich dni. Naj-

więksi twardziele żeglują i wiosłują po

Mazowszu nawet w listopadzie. Jeżeli

zima dopisze i wody Zalewu Zegrzyń-

skiego skuje lód, można zaznać emo-

cji żeglarstwa lodowego.

12

Mazowsze. Tur ysTyka wodna

wis

ła i z

ale

w w

łocł

aw

ski

13

Mazowsze. TurysTyka wodnaWISŁa I ZaLeW

WŁOCŁaWSKI

wisła i zalew włocławski

Najdłuższa rzeka Polski przepły-

wa przez województwo na odcinku

ponad 320 km. Jej bieg można po-

dzielić na 3 części: powyżej Warsza-

wy, między Warszawą a Płockiem

i poniżej Płocka. W większej części

swego biegu Wisła pozostaje dziką,

nieuregulowaną rzeką. Szerokość

jej koryta w wielu miejscach prze-

kracza kilometr. Taflę wody urozma-

icają liczne łachy, kępy i starorzecza.

Stan wody w rzece zmienia się zgod-

nie z wahaniami pogody. Najpłycej

jest od końca sierpnia do paździer-

nika. Największe stany wód obser-

wowane są w marcu i kwietniu oraz

na przełomie czerwca i lipca. Wisła

łatwo zmienia swój bieg. Po każdym

przyborze wygląd koryta może ulec

zmianie.

Nieco inaczej przedstawia się Wi-

sła w okolicach Płocka. W tym rejonie

wody rzeki zostały spiętrzone przez

zaporę wybudowaną we Włocławku

w latach sześćdziesiątych ubiegłe-

go wieku. Zbiornik Włocławski ma

największą powierzchnię i jest drugi

pod względem objętości w Polsce.

Zapora wpływa na zmiany wyglądu

rzeki na odcinku blisko 60 km, aż po

leżącą powyżej Płocka Kępę Polską.

Zbiornik Włocławski nie jest typo-

wym sztucznym jeziorem, a raczej

nieco spowolnioną i szerzej rozlaną

rzeką. Od brzegu do brzegu jest za-

zwyczaj około 2 km.

Zobacz koniecznieNajwiększą atrakcją spływu Wisłą

jest niewątpliwie kontakt z przyro-

dą. Na wyspach osiedliły się bobry;

strome skarpy zamieszkują kolorowe

zimorodki. Łatwo je wypatrzysz, bo

jest ich tu znacznie więcej niż w in-

nych częściach Polski. W środkowym

biegu Wisły gniazduje też najliczniej-

sza populacja mew pospolitych. ale

Wisła to nie tylko natura. Od wieków

rzeka była ważnym szlakiem trans-

portowym, a nad jej brzegami wyra-

stały grody obronne, klasztory i mia-

sta. W wodach Wisły przeglądają się

dwa miasta ważne w historii Mazow-

sza: Płock i Warszawa. Wizyta w każ-

dym z tych miast może być celem

osobnej wyprawy. Po drodze mijać

będziesz wiele mniejszych, ale cieka-

wych miejscowości. Warto zmierzyć

grubość murów twierdzy w Modli-

nie, wsłuchać się w ciszę romańskiej

bazyliki w Czerwińsku, a w Wyszo-

grodzie sprawdzić, co zostało z naj-

dłuższego mostu w europie.

Zanim wyruszysz...Szlak wodny Wisły jest oznakowany,

ale stan jego konserwacji pozostawia

wiele do życzenia. Obowiązkowym

wyposażeniem większych jednostek

powinna być lornetka do wypatrywa-

nia tyk oznaczających mielizny. Orien-

tację na rzece ułatwiają ustawione

14

WISŁa I ZaLeW WŁOCŁaWSKI Mazowsze. Tur ysTyka wodna

na brzegach metalowe tablice, wska-

zujące liczbę kilometrów, jaka dzieli

dane miejsce od ujścia.

Szlak Wisły można polecić za-

równo kajakarzom, jak i żeglarzom,

dla których zmierzenie się z kapry-

śnym nurtem wielkiej rzeki może być

prawdziwym wyzwaniem. Jednostka

powinna mieć jednak jak najmniej-

sze zanurzenie, bo inaczej mielizny

mogą odnieść zwycięstwo nad eks-

ploracyjnymi zapędami załogi. Planu-

jąc wyprawę, trzeba przygotować się

na prawdziwie dziki spływ. Poza Za-

lewem Włocławskim, gdzie funkcjo-

nują nieliczne porty, przystanie i klu-

by, trzeba liczyć przede wszystkim

na siebie. Dotyczy to również noc-

legów i posiłków. Biwak na jednej

z wiślańskich wysp to unikalna oka-

zja wizyty w świecie bobrów i zimo-

rodków. Pamiętaj, że jesteś w nim tyl-

ko gościem i zabierz wszystkie śmie-

ci ze sobą!

15


WŁOCŁaWSKI

Trasa:

Modlin – now y duninów

Prezentowana trasa pokazuje obydwa mazowieckie oblicza Wisły. Początkowo będziesz płynąć nieuregu-lowaną rzeką, a Twoimi jedynymi towarzyszami będą wydry i mewy. Pod koniec podróży wypłyniesz na sze-rokie wody Zalewu Włocławskiego. Szlak liczy 99,5 km, dobrze jest nań przeznaczyć od 3 do 5 dni. Trasę moż-na dowolnie wydłużać, spuszczając sprzęt na wodę już w Warszawie, a nawet... w podkrakowskich Niepołomi-cach. Jeżeli polubisz Wisłę, ostatecznym celem podróży będzie zapewne Bałtyk.

Przyjemnie będzie podróżować kajakiem. Woduje-

my (albo wypożyczamy) sprzęt na prawym brzegu Na-

rwi, obok mostu drogowego. Do stacji kolejowej jest stąd

ok. 700 m.

Przed odpłynięciem warto zwiedzić Twierdzę Modlin,

której czerwone mury przeglądają się w ujściu Narwi

do Wisły. Zaskakujący swoimi rozmiarami obiekt wojsko-

wy powstał z inicjatywy Napoleona, który świetnie zdawał

sobie sprawę ze strategicznego znaczenia tego miejsca.

Po powstaniu listopadowym Rosjanie znacznie rozbudo-

wali fortyfikacje, dodając zewnętrzne bastiony i sześć for-

tów. Do I wojny światowej wokół twierdzy wyrosły jeszcze

dwa pierścienie fortów, z których najdalsze zlokalizowa-

no 8 km od twierdzy. Twierdzę wewnętrzną otaczają ko-

szary obronne wzniesione w latach 1864-1875. Mają one

2,3 km długości i uchodzą za najdłuższy budynek w euro-

pie. Na przestrzeni wieków w Modlinie stacjonowały woj-

ska rosyjskie, niemieckie i polskie. Piękną kartą w dziejach

twierdzy była wojna obronna w 1939 r., kiedy to Modlin

bronił się aż do 29 września.

Twierdza do dziś pozostaje terenem wojskowym, dla-

tego wewnętrzną cytadelę można zwiedzać tylko z prze-

wodnikiem (Park Militarny Twierdzy Modlin, ul. Mickiewi-

cza 99, 05-100 Nowy Dwór Mazowiecki, tel. 604 528 293,

0 kmModlin

16


604 607 092, www.twierdzamodlin.pl). Poza architekturą

obronną zachwyca również rozległa panorama okolicy.

Na półwyspie w widłach rzek czerwienią się mury potęż-

nego dziewiętnastowiecznego spichlerza. Po prawej stro-

nie rozciąga się panorama twierdzy, a przed nami widać

już most drogowy na trasie Warszawa – Gdańsk.

Zaraz za mostem, po prawej stronie zaczyna się licząca

blisko 3 km piaszczysta wyspa, porośnięta łęgiem topo-

lowo-wierzbowym. To prawdziwe ptasie królestwo. Dla

ochrony gniazdujących tu rzadkich gatunków ptaków

wodnych utworzono rezerwat „Zakole Zakroczymskie”.

Na wysokiej skarpie (1 km od rzeki) leży jeden z naj-

starszych grodów mazowieckich. Powstał być może już

w XI w. Rzekę przekraczały w tym miejscu dwa ważne

szlaki handlowe: solny i bursztynowy. Od 1374 r. mia-

steczko było stolicą Ziemi Zakroczymskiej. Odbyło się

w nim wiele książęcych zjazdów, na których uchwalano

mazowieckie prawa. Podupadło po potopie szwedzkim,

nigdy nie wrócił do dawnej świetności. Dziś to senne mia-

steczko liczy niecałe 3,5 tysiąca mieszkańców. Na nadwi-

ślańskiej skarpie wznosi się szesnastowieczna fara. Jest

ona typową dla Mazowsza świątynią w stylu gotycko-re-

nesansowym. Charakterystyczne są przylegające do fasa-

dy dwie wieżyczki. W kaplicy południowej znajduje się oł-

tarz z późnorenesansowymi rzeźbami z początku XVII w.

Warto zajrzeć również do barokowego kościoła Kapucy-

nów. Przed wejściem do świątyni znajduje się nastrojowy

dziedziniec, otoczony murem z bramkami, a w klaszto-

rze działa Muzeum Warszawskiej Prowincji Zakonu Braci

Mniejszych Kapucynów.

Prawy brzeg rzeki jest nadal urwisty, a jego wysokość

dochodzi do trzydziestu metrów. Skarpę rozcinają ma-

lownicze wąwozy i jary. W nagich ścianach urwiska zapi-

sana jest historia geologiczna tego rejonu. Tuż nad wodą

6 kmZakroczym

5,5 kmKępa Zakroczymska

0,5 kmujście Narwi

do Wisły

17 kmMiączynek

17


WŁOCŁaWSKI

zobaczysz duże polodowcowe głazy. Nad nimi wznosi się

szarawa ściana glin morenowych. Są one odporne na roz-

mywanie, dlatego skarpa jest tak stroma. W wyższych par-

tiach skarpy można w niektórych miejscach dostrzec wą-

skie paski. To iły wstęgowe. Ciemniejsze warstewki odpo-

wiadają okresom oziębienia klimatu, a jaśniejsze są śladem

okresów cieplejszych.

Wzdłuż lewego (niższego) brzegu zaczynają ciągnąć się

liczne wyspy i łachy. Niektóre z nich są tak rozległe, że trud-

no ustalić, co jest wyspą, a co stałym lądem.

Na wysokim, prawym brzegu Wisły z daleka widać ko-

ścielne wieże. Bazylika została wybudowana w latach 1129-

1156 i jest jednym z nielicznych zabytków romańskich

na Mazowszu. Mimo późniejszych zmian architektonicz-

nych świątynia zachowała wiele pierwotnych elementów.

Kamienne wieże mają wąskie, podwójne okna i strzelnice.

We wnętrzu zachowały się największe w Polsce fragmenty

romańskich malowideł oraz cenne gotyckie freski. W ołta-

rzu głównym umieszczony jest słynący cudami obraz Mat-

ki Boskiej Czerwińskiej. Olejne malowidło jest repliką rzym-

skiego dzieła z bazyliki Santa Maria Maggiore, namalowa-

ną w 1612 r. przez Łukasza z Łowicza.

Od 1923 r. klasztor i kościół pozostają pod opieką Sale-

zjanów. Bracia prowadzą muzeum, w którym umieszczo-

no zarówno ciekawe eksponaty związane z historią kościo-

ła, jak i wystawę poświęconą pracy misyjnej zgromadze-

nia. Z dziedzińca klasztornego roztacza się rozległy widok

na dolinę Wisły i położoną za nią Puszczę Kampinoską.

U stóp klasztoru leży niewielkie, senne miasteczko. Przy

wąskich uliczkach stoją urokliwe, parterowe domki. Jed-

nak nie zawsze było tu tak cicho. W średniowieczu Czer-

wińsk był ważnym ośrodkiem handlu zbożem. Na kartach

historii Polski zapisał się w pierwszych dniach lipca 1410 r.,

kiedy pod miastem zgromadziły się wojska króla Władysła-

wa Jagiełły zmierzające pod Grunwald. armia przeprawiła

się przez Wisłę po specjalnie zbudowanym moście prze-

21,5 kmNowy Secmin

25 kmCzerwińsk

18


nośnym. Był to – jak na owe czasy – cud techniki. Za pod-

porę mostu posłużyło 168 łodzi. Po zwycięstwie pod Grun-

waldem władca złożył w tutejszym kościele wotum – swo-

ją misiurkę. Przyjrzyj się uważnie portalowi bazyliki. Jego

lewa kolumna nosi ślady ostrzenia mieczy, pozostawione

ponoć przez szykujących się do bitwy z Krzyżakami ryce-

rzy.

Wzdłuż lewego brzegu ciągnie się Kępa Wyszogrodzka.

Rozległa wyspa ma ponad 3 km długości. Na prawym, wy-

sokim brzegu widać zabudowania Wyszogrodu. Miejscowość

wzmiankowana była już w XI w., a w 1398 r. otrzymała pra-

wa miejskie. W średniowieczu funkcjonował tu ważny port

rzeczny, składy towarów oraz znane warsztaty sukiennicze.

Dziś Wyszogród jest małym, spokojnym miasteczkiem. Warto

zobaczyć dwie zabytkowe świątynie: gotycko-barokowy ko-

ściół Franciszkanów i późnobarokowy kościół Świętej Trójcy.

Do niedawna Wyszogród słynął z najdłuższego drewnianego

36 kmWyszogród

19


WŁOCŁaWSKI

mostu w europie. Miał on 1285 m długości, a wraz z mostem

na Bzurze – blisko 2 km. Most został zbudowany w 1944 r.

przez jeńców polskich i rosyjskich. Staruszek co roku uszka-

dzany był przez krę i wezbrane wody, dlatego zapadła decyzja

o budowie nowej przeprawy. Na pamiątkę zachowano pra-

wy przyczółek mostu. Jeszcze niedawno pełnił on rolę tara-

su widokowego, ale obecnie grozi mu zawalenie. W oddali,

nad wodami Wisły można dostrzec wieże czerwińskiej bazy-

liki. Piękne widoki roztaczają się również z północnego przy-

czółka wzniesionego nieopodal nowego mostu.

Ujście Bzury jest bardzo lubianym przez wędkarzy miej-

scem. Szczególnie wiosną i jesienią w czystych wodach

można natrafić na duże okazy płoci, klenia i szczupaka. Nic

dziwnego, że na tak dobrym łowisku nie brakuje ptaków

ukrytych w gąszczach bujnej nadrzecznej zieleni.

Ten odcinek Wisły należy niemal wyłącznie do ptaków.

Tor wodny prowadzi między licznymi wyspami. Są one ob-

jęte ochroną ornitologiczną. Gniazdują tu między innymi

mewy, sieweczki i rybitwy.

Płyniesz przez środek ptasiego raju, chronionego przez

dwa kolejne rezerwaty: „Wyspy Białobrzeskie” po prawej

i „Ławice Troszyńskie” po lewej.

Na prawym brzegu znajduje się „Kępa Wykowska” –

ostatni z ciągu rezerwatów ornitologicznych.

Duża wieś na lewym brzegu rzeki. Drewniany kościół

wzniesiono zapewne w połowie XVIII wieku. W środku za-

chowało się gotycko-renesansowe i barokowe wyposaże-

nie wnętrza.

Jedno z najważniejszych miast historycznego Mazow-

sza jest widoczne z daleka. Mieli tu swą siedzibę królo-

wie: Władysław Herman i Bolesław Krzywousty, a w wie-

kach późniejszych książęta mazowieccy. Dzisiejszy Płock

37 kmujście Bzury

53,5 kmWyspy Zakrzewskie

63 kmBiałobrzegi

65,5 kmWykowo

72,5 kmDobrzyków

81,5 kmPłock

20


liczy ponad 130 tysięcy mieszkańców. Zanim dopłyniesz

do centrum, nad Twoją głową przesuną się dwa mosty:

drogowy i kolejowy. Większa część miasta leży na pra-

wym brzegu – po drugiej stronie rzeki znajduje się dziel-

nica Radziwie, a w niej największa w Polsce śródlądo-

wa stocznia rzeczna. Najstarsza część Płocka ulokowa-

na jest na wysokiej skarpie zwanej Tumskim Wzgórzem.

U jego stóp, w pobliżu spacerowej promenady leży że-

glarski klub Morka, najprężniejszy ośrodek wodniacki

w mieście.

W mieście zachowało się wiele interesujących pamią-

tek przeszłości. Najcenniejsze obiekty znajdują się w ob-

rębie Tumskiego Wzgórza. Kościół katedralny pod wezwa-

niem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny wzniesio-

no jako murowany w latach 1126–41. Późniejsze stulecia

przyniosły kilkukrotne przebudowy, stąd w bryle świą-

tyni odnaleźć można ślady kilku stylów. Rozplanowanie

jest pozostałością romańską, dwie wysokie wieże, szczyt

i oszkarpowanie to elementy gotyckie, zaś kopuła z la-

tarnią jest renesansowa. Dzisiejszy wygląd wnętrza kate-

dry zaprojektował na początku XX w. Stefan Szyller. Bo-

gate wyposażenie kościoła pochodzi z różnych epok. Po-

między kruchtą a nawą główną znajdują się słynne drzwi

płockie – kopia dwuskrzydłowych drzwi romańskich

z 1154 r., składających się z czterdziestu ośmiu spiżowych

płyt z płaskorzeźbami przedstawiającymi sceny z Pisma

Świętego, obrazy alegoryczne oraz wizerunki fundatora

i wykonawców. W przylegającej do lewej nawy Kaplicy

Królewskiej pochowane są szczątki Władysława Herma-

na i Bolesława Krzywoustego. Od XI do XV w. grzebano

tu także zmarłych książąt mazowieckich i płockich. Ze

skweru przy katedrze roztacza się wspaniały widok na do-

linę Wisły. Wody rzeki rozlewają się tu szeroko – wyraźnie

zaznacza się już wpływ zapory we Włocławku. Na prze-

ciwległym brzegu widać w oddali duży kompleks lasów

Pojezierza Gostynińskiego.

Na tyłach katedry, w neogotyckim budynku z począt-

ku naszego wieku mieści się Muzeum Diecezjalne. Boga-

21


WŁOCŁaWSKI

te zbiory obejmują ponad osiem tysięcy najróżniejszych

eksponatów. Wśród zbiorów znajdziesz zarówno średnio-

wieczne i barokowe rzeźby sakralne, jak i ludowe świątki.

W posiadaniu muzeum znajdują się także cenne inkuna-

buły i starodruki, między innymi Biblia Płocka z XII w.

Niegdyś najważniejszą budowlą na Tumskim Wzgó-

rzu była siedziba władcy. Z Zamku Książąt Mazowieckich

zachowały się jedynie dwie gotyckie wieże (Zegarowa

i Szlachecka) i fragment muru obronnego. Obecny wy-

gląd budowli nadało mieszczące się tu opactwo bene-

dyktyńskie. Zamek jest siedzibą Muzeum Diecezjalnego.

Przechadzając się wzdłuż ul. Tumskiej, pod nr 8 znajdziesz

z kolei Muzeum Mazowieckie, znane przede wszystkim

z największego w kraju zbioru sztuki secesyjnej. Prezen-

towane są dekoracyjne meble, przedmioty użytkowe

o płynnych liniach, bajecznie kolorowe szkło i fantazyj-

na biżuteria. Można podziwiać też płótna najwybitniej-

szych artystów epoki i rewelacyjną kolekcję rzeźby.

22


Spora wieś na wyższym, prawym brzegu. Warto za-

trzymać się tu dla drewnianego kościoła rokokowego

z 1710 r. Wewnątrz zachowało się późnorenesansowe

i barokowe wyposażenie.

Na lewym brzegu, za wąskim półwyspem kryje się let-

niskowa wieś Soczewka. W tym miejscu do Zalewu Wło-

cławskiego uchodzi Skrwa Lewa, ale jej wody są przegro-

dzone zaporą, za którą powstał niewielki sztuczny zbior-

nik – ulubione miejsce weekendowego wypoczynku

mieszkańców Płocka.

Na lewym brzegu rozpościera się Brudzeński Park Krajobra-

zowy, przez który przepływa uchodząca w tym miejscu do Wi-

sły Skrwa Prawa. O uroku tego miejsca decyduje zróżnicowa-

na rzeźba i urozmaicone zbiorowiska leśne, w tym przepięk-

ne grądy.

Na lewym brzegu – solidny i niemal zawsze pusty port

w Duninowie, dogodne schronienie w razie sztormowej

pogody i dobry punkt do zakończenia spływu. Przed od-

jazdem warto odwiedzić romantyczne pozostałości dzie-

więtnastowiecznej rezydencji rodziny Ike-Duninowskich.

Dużemu pałacowi towarzyszą: pałacyk myśliwski i neo-

gotycki zameczek z okrągłą wieżą. W parku krajobrazo-

wym rosną wiekowe drzewa: rozłożysta lipa drobnolist-

na oraz świerk sitkajski i platany klonolistne.

92 kmBrwilno

95 kmujście Skrwy Lewej

96 kmujście Skrwy Prawej

98 kmNowy Duninów

23


WŁOCŁaWSKI

Informacje praktyczne

Płock: PTTK Oddział Nadwiślański „Morka”,ul. Rybaki 10, tel. (24) 262 25 43.

Nowy Duninów: Stanica Wodna Zgierskiego Klubu Sportów Wodnych, ul. Kasztanowa 1, tel. 603 314 577.

Nowy Duninów: MOSiR, Ośrodek Rekreacyjno – Żeglarski, ul. Portowa 1, tel. 500 027 410, 509 180 805

Władysławów 11a k. Sochaczewa: Ekoturyzm, tel. 602 265 239, www.przystan.ekoturyzm.pl; organizacja

spływów kajakowych m.in. Wisłą, wypożyczalnia sprzętu

24


bug

25

Mazowsze. TurysTyka wodna BUG

bug

Gdyby wśród polskich rzek ogło-

szono konkurs piękności, Bug

z pewnością miałby poważne szan-

se na wygraną. Uroda idzie w parze

z rozmiarami. Źródła rzeki znajdują

się na ukraińskiej Wyżynie Podol-

skiej, 772 km od jej ujścia do Zalewu

Zegrzyńskiego. Na dużym odcinku

Bug jest rzeką graniczną. Przez po-

nad 300 km wytycza granicę pań-

stwa, a przez kolejnych kilkadziesiąt

oddziela Mazowsze od Podlasia.

Bug niewiele zmienił się od cza-

sów średniowiecza, kiedy był jed-

nym z ważniejszych odcinków

bursztynowego szlaku. Rzeka za-

chowała swój naturalny charakter.

Głębokość Bugu i szerokość jego

koryta są bardzo zmienne. Woda

osiąga najwyższe stany w kwiet-

niu, po zimowych roztopach, oraz

po czerwcowych deszczach. Naj-

płycej jest zazwyczaj we wrześniu.

Rzeka ma stosunkowo wartki nurt,

niekiedy jest bardzo kapryśna. Two-

rzy liczne zakola, meandry i malow-

nicze wysepki. Dolina rzeki jest sto-

sunkowo wąska. Jej dno wypeł-

niają zielone łąki, a uroku przydają

nachylone, wysokie zbocza. Walo-

ry krajobrazowe doliny Bugu doce-

niono, tworząc na jej terenie dwa

parki krajobrazowe „Podlaski Prze-

łom Bugu” i „Nadbużański Park Kra-

jobrazowy”.

Zobacz konieczniePłynąc Bugiem masz niepowta-

rzalną okazję oderwania się od cy-

wilizacji. Widoki zmieniające się

za każdym zakrętem, kołujące nad

naszą głową ptaki i pluskające

w wodzie ryby – spragnieni kon-

taktu z naturą znajdą tu wszystko,

o czym marzą. Rzeka daje również

niepowtarzalną okazję zapozna-

nia się z zabytkami i wielonarodo-

wą kulturą pogranicza. Na Podla-

siu leży m.in. urokliwy Mielnik oraz

Drohiczyn – dawna stolica regionu.

Koniecznie odwiedź maleńką Zu-

zelę, rodzinną wieś prymasa Ste-

fana Wyszyńskiego i przyjrzeć się

koronkowemu sklepieniu kościoła

w Broku. Nad brzegami rzeki, przy

piaszczystych plażach zlokalizowa-

ne są lubiane letniska. Do najpopu-

larniejszych należą Serpelice i Ka-

mieńczyk.

Zanim wyruszysz…Płynąc Bugiem, napotkasz bardzo

wiele rozwidleń. Na szczęście szlak

jest oznaczony i, zwłaszcza przy ni-

skim poziomie wody, warto z tego

oznavkniesz rozległych i licznych

mielizn. Nad brzegami Bugu nie

ma specjalnie przygotowanych sta-

nic wodnych, ale w sezonie działa

wiele ośrodków wypoczynkowych.

Stosunkowo często mija się miej-

scowości, w których można zrobić

zakupy czy zaopatrzyć się w wodę.

Załamanie pogody można przecze-

26

Mazowsze. Tur ysTyka wodnaBUG

kać też w jednej z licznych kwater agroturystycznych.

Miejsc dogodnych do odpoczynku i na biwak jest nad

rzeką bez liku.

27


Trasa:

nieMirów – Serock

Proponowana trasa obejmuje cały szlak Bugu – od gra-nicy państwowej po Zalew Zegrzyński. Szlak nie jest trud-ny, nadaje się dla początkujących. Na przebycie dwustu kilometrów z okładem, trzeba przeznaczyć 8 – 10 dni.

O miejskiej przeszłości tej pięknie położonej nad Bu-

giem wsi świadczy potężny kościół pod wezwaniem

św. Stanisława. Biało otynkowaną budowlę wzniesiono

w roku 1620, a po zniszczeniach odbudowano w 1791

roku. W Niemirowie – poza kościołem – nie ma wielu

murowanych budynków. Chociaż pełne uroku, podla-

skie chaty są dziś w większości domkami letniskowymi,

zachowały jednak swój tradycyjny charakter. Warto wie-

dzieć, że w okresie letnim (od maja do końca września)

uruchamiane są przeprawy promowe.

Warto dobić do plaży ośrodka wypoczynkowego.

Ta popularna miejscowość letniskowa leży w obrębie Par-

ku Krajobrazowego „Podlaski Przełom Bugu”. Obszar chro-

niony ciągnie się przez kilkadziesiąt kilometrów wzdłuż

południowej części doliny rzeki. Bug rozcina tu moreno-

we wzgórza, wysokość brzegów doliny dochodzi do kil-

kudziesięciu metrów. W dolinie przeważają osuszone łąki,

na wysoczyznach rosną sosnowe bory.

Do osobliwości Serpelic należy tzw. Kalwaria Podlaska,

będąca repliką Drogi Krzyżowej z Jerozolimy. Najwięk-

sza z kaplic Ukrzyżowania Pańskiego stoi na najwyższym

wzniesieniu w serpelickich lasach.

Letniskowa wieś rozłożona wśród nadbużańskich łąk.

Działa tu wiele kwater agroturystycznych.

Jedno z najpiękniejszych nadbużańskich miasteczek

rozłożyło się malowniczo na wysokiej skarpie. Rozległe wi-

0 kmNiemirów

10 kmSerpelice

14 kmZabuże

15 km Mielnik

28


16,9 kmProm

22 kmStare Mierzwice

26,2 kmmost kolejowy

na trasie Hajnówka – Siedlce

30,9 kmmost drogowy

na trasie Białystok – Lublin

48,5 kmDrohiczyn

doki, szeroko rozlewające się wody Bugu i wiele historycz-

nych pamiątek burzliwej przeszłości czynią Mielnik intere-

sującą miejscowością turystyczną. Warto obejrzeć tajem-

nicze ruiny kościoła zamkowego z początku XV wieku oraz

XIX-wieczną bożnicę żydowską i cerkiew prawosławną.

W sezonie (maj-wrzesień) prom jest ruchliwy jak

mrówka, bo łączy piękny Mielnik z turystycznym zagłę-

biem na lewym brzegu. Uważaj na stalową linę zawie-

szoną nisko nad wodą.

W sosnowych lasach na lewym brzegu kryją się liczne

ośrodki wypoczynkowe.

Pod nim wyspa. Niecały kilometr dalej rzeka skręca

w lewo i dzieli się na cztery wąskie koryta.

Bez trudu go rozpoznasz. Niebieska konstrukcja świet-

nie komponuje się z otaczającą rzekę zielenią i błękit-

nym niebem. Po Twojej lewej stronie rozciąga się ob-

szar chroniony „Kózki”. Jego celem jest zabezpieczenie

środowiska bytowania i stanowisk lęgowych ptaków ta-

kich jak: kulon, sieweczka obrożna, rybitwa białoczelna.

Migrują tutaj m.in. świergotek rdzawogardlisty czy nur

czarnoszyi.

Dawna stolica Podlasia prezentuje się od strony wody

wyjątkowo pięknie. U stóp skarpy znajduje się przystań

promowa z czynnym w sezonie barem. Nieopodal zapra-

sza do kąpieli szeroka, piaszczysta plaża. Warto wdrapać się

pod górkę, aby odetchnąć senną atmosferą podlaskiego

miasteczka i zobaczyć liczne zabytki architektury sakralnej,

takie jak: katedrę i Kolegium Pijarów z XVIII w., pofrancisz-

kański kościół i zespół klasztorny z przełomu XVII i XVIII w.,

kościół z klasztorem Sióstr Benedyktynek z XVIII w., uzna-

ny za zabytek klasy „0”, oraz cerkiew prawosławną z XIX w.

pod wezwaniem Mikołaja Cudotwórcy. Z dawnego gro-

29


dziska, zwanego Górą Zamkową, roztacza się zapierający

dech w piersiach widok na dolinę Bugu.

Kiedy zabudowania wsi znikną po lewej stronie, Bug po-

każe, jak bardzo jest zmienny. Początkowo rzeka mocno się

rozszerza, opływając dużą wyspę. Poniżej wyspy Bug skrę-

ca najpierw w lewo, potem ostro w prawo, a dalej zwęża

się do niewielkiej jak na tę rzekę szerokości 60 m.

Po przyjęciu niewielkiego lewostronnego dopływu Bug

mocno skręca w lewo. Za zakrętem otwiera się wspaniały

widok na ogromną, piaszczystą skarpę. Wokół szybują sta-

da gniazdujących w niej jaskółek.

Na lewym brzegu – ruiny XIX-wiecznej cerkwi i zespół

klasztoru prawosławnego. Roztacza się stąd rozległy widok

na rozszerzającą się w tym miejscu dolinę Bugu.

Być może najpiękniejsze miejsce na całej trasie spływu.

Bug skręca szerokim łukiem w lewo. Lewy brzeg objęty jest

ochroną jako rezerwat przyrody. Gniazduje tu wiele gatun-

ków rzadkich ptaków wodnych. Możesz zaobserwować

między innymi siewieczkę obrożną, biegusa zmiennego

i rybitwę białoczelną. Za zakrętem rzeka wpływa między

dwie skarpy, tworząc pocztówkowy przełom. Po lewej znaj-

duje się drugi rezerwat – „Skarpa Mołożewska”. Na wysokiej

krawędzi Bugu rosną rzadkie gatunki ciepłolubnych roślin.

Na lewym brzegu rzeki rozsiadła się letniskowa wieś. Mo-

żesz spróbować wypatrzyć ślady wczesnośredniowieczne-

go grodu i pozostałości umocnień. Warto odwiedzić drew-

niany kościół z XVIII w. Pierwotnie była to cerkiew greckoka-

tolicka. Poniżej miejscowości, w nurcie Bugu pojawiają się

liczne mielizny i wysepki. Szlak prowadzi lewą stroną.

56,7 kmujście Myśli

59,5 kmmost drogowy na trasie między Sokołowem Podlaskim a Drohiczynem

50,5 kmBużyska

63 kmWirów

66 kmRezerwat „Wydma Mołożewska”

71 kmGródek

30


Seria kilku sporych wysp ciągnie się przez ponad 10 ki-

lometrów..

Nurzec jest największym prawobrzeżnym dopływem

Bugu na terenie Polski. W przeciwieństwie do swoich do-

pływów rzeka nie jest uregulowana; przy ujściu płynie

dosyć wąskim korytem, ale w okresie wiosennych roz-

topów występuje z niego i zalewa powierzchnię terasy.

Przed samym jego ujściem również natrafisz na zieloną

wyspę.

Wpływasz na teren Nadbużańskiego Parku Krajobrazo-

wego. Największy tego typu obszar w Polsce obejmuje po-

nad 57 tys. ha, ciągnąc się aż po Zalew Zegrzyński. Obej-

muje malowniczą dolinę rzeki z licznymi starorzeczami,

łąki, pastwiska, a także rozległe kompleksy leśne.

82,6 kmwyspy

88,9 kmujście Nurca

93 kmNadbużański

Park Krajobrazowy

31


W średniowieczu na wysokim, prawym brzegu rzeki ist-

niał kasztel obronny. W XVI w. Nur był portem zbożowym

na szlaku wodnym, którym spławiano zboże do miast

nadbałtyckich. Jak głosi legenda, królowa Bona ukryła

tu pod wielkim głazem klucze do skarbca. Głaz ten znajdu-

je się w Bugu i jest widoczny przy niskim poziomie wody.

Dziś Nur jest spokojną wsią letniskową.

Najbliższe 20 km to prosty i dość monotonny odcinek

rzeki.

W małej wiosce na prawym brzegu Bugu urodził się

Stefan Wyszyński – Kardynał i Prymas Tysiąclecia. W Zuzeli

można odwiedzić Muzeum Lat Dziecięcych Prymasa Ty-

siąclecia Kardynała Stefana Wyszyńskiego, zorganizowa-

100,3 kmmost drogowy między Czyżewem Osadą a Ceranowem

105,5 kmZuzela

99,5 kmNur

32


ne w drewnianym, odnowionym budynku dawnej szkoły.

W jednej z izb odtworzono salę szkolną z początku XX w.,

zaś w drugiej – mieszkanie Państwa Wyszyńskich z liczny-

mi pamiątkami rodzinnymi.

Malowniczy krajobraz kształtują otaczające koryto

Bugu starorzecza. Po lewej stronie, niecałe 1,5 km dalej

znajduje się Treblinka – były hitlerowski obóz zagłady.

O wydarzeniach sprzed lat przypominają pomniki i pa-

miątki zgromadzone w Muzeum Walki i Męczeństwa.

Przed mostem wysepka. W czasie drugiej wojny świato-

wej wyburzono jedno przęsło mostu i do tej pory nie zosta-

ło odbudowane.

Dogodne położenie na skrzyżowaniu traktów handlo-

wych, prowadzących znad Bałtyku na Ruś i z Litwy do Kra-

kowa, sprawiło, że już w XIII w. był tu gród kasztelański. Pra-

wa miejskie Brok uzyskał w 1501 r. Wciśnięte między rzekę

a lasy Puszczy Białej miasteczko jest obecnie popularnym

letniskiem. Niemal w centrum miejscowości znajduje się

piaszczysta plaża. Urokliwe uliczki zabudowane są drew-

nianymi domami z początku XX wieku.

Na rynku wznoszą się czerwone mury najcenniejszego

zabytku miasta - kościoła parafialnego pod wezwaniem

św. andrzeja apostoła. Wzniesiono go w latach 1541–1560.

Fundatorem był biskup płocki andrzej Noskowski. Świąty-

nia łączy z sobą dwa style: bryła jest wprawdzie gotycka,

ale szczyt nawiązuje do renesansu. We wnętrzu zasługuje

na uwagę prezbiterium i piękne renesansowe sklepienie

nawy. Charakterystyczny motyw kół połączonych listwa-

mi nazywany jest „pułtuskim”, bo w tamtejszej kolegiacie

również istnieje podobne sklepienie (autorem obydwóch

obiektów jest ten sam architekt – Jan Baptysta Wenecja-

nin). Główny ołtarz barokowy – z obrazem przedstawiają-

cym Chrystusa na krzyżu – pochodzi z 1742 r. Ciekawszy

jest jednak późnorenesansowy ołtarz boczny w kształcie

drzewa Jessego; umieszczony w nim obraz z końca XVI w.,

137,2 kmBrok


na trasie Warszawa – Białystok – Białystok

122,6 kmmost na drodze

z Małkini do Sokołowa Podlaskiego

33


przedstawiający Madonnę z Dzieciątkiem, przypisywany

jest szkole włoskiej.

W kępie drzew na skraju miasteczka odnaleźć można ta-

jemnicze ruiny wieży. To jedyna pozostałość z letniej rezy-

dencji biskupów płockich, wzniesionej nad Bugiem w po-

czątkach XVII w. Istnieją plany odbudowy pałacu.

Od tego momentu Bug nabiera charakteru rzeki mean-

drującej, z licznymi starorzeczami. Zza każdego zakrętu wy-

łaniają się atrakcyjne widoki.

Niegdyś ważny ośrodek spławu drzewa z Puszczy Białej,

dziś duże letnisko na prawym brzegu Bugu.

Duża wieś w widłach Liwca i Bugu. Od XV do XIX w. posia-

dała prawa miejskie i była naprawdę ruchliwą osadą. Z rozli-

czenia cła wodnego, pobieranego w Kamieńczyku w latach

sześćdziesiątych XVI w., wynika, że co roku przepływało tędy

wiele (czasami nawet cztery tysiące) barek ze zbożem i pło-

dami leśnymi. Przy założeniu, że sezon spławny trwał około

czterech miesięcy, daje to średnio trzydzieści barek dzien-

nie. Do lat dwudziestych ubiegłego wieku Kamieńczyk był

ważnym ośrodkiem spławu pozyskiwanego w Puszczy Ka-

mienieckiej drewna. Dziś jest popularnym letniskiem war-

szawskich mieszczuchów, ale zachował urok małego, sen-

nego miasteczka. Wokół neogotyckiego kościoła stoi wiele

tradycyjnych, drewnianych domów.

Z daleka widać most drogowy na trasie Warszawa – Bia-

łystok i białą sylwetkę klasycystycznego kościoła na prawym

brzegu. Największe miasto na trasie spływu było niegdyś re-

zydencją biskupów płockich i ważnym ośrodkiem handlo-

wym. Niestety, zostało poważnie zniszczone podczas ostat-

148 kmUdrzyn

168 kmBrańszczyk

172 kmujście Liwca. Kamieńczyk

179, 7 kmWyszków

137, 7 kmmost drogowy na trasie Ostrów Mazowiecka – Łochów

34


35


36


niej wojny. Dziś jego oblicze tworzy blokowa zabudowa

i kilka zakładów przemysłowych. Chcąc zwiedzić miasto,

dobrze jest zatrzymać się 100 m przed (lub za) mostem.

Niby zwykły żelazny most kolejowy, ale to właśnie na nim

kręcone były sceny do filmów: „Katyń” – andrzeja Wajdy,

”Przedwiośnie” – Filipa Bajona, a także do „Czterech Pancer-

nych”.

To ostatni etap spływu. Rzeka staje się mniej kręta,

a na prawym brzegu ciągnie się właściwie bez przerwy let-

niskowa zabudowa.

Duże letnisko na lewym brzegu Bugu. Przy piaszczystej

plaży działa w sezonie bar. Zalew Zegrzyński już blisko –

można to poznać po wzmożonym ruchu na wodzie. Uwa-

żaj na szybkie motorówki!

W korycie rzeki – trzy wyspy, ulubione miejsca biwakowa-

nia weekendowych wodniaków.

Tutaj rzeka uchodzi do drugiego co do wielkości zbior-

nika wodnego na Mazowszu – Zalewu Zegrzyńskiego. In-

nym razem przygotuj się na wyprawę wokół brzegów je-

ziora (patrz: rdz. Zalew Zegrzyński).

Dobrym miejscem do skończenia spływu jest miejska

plaża. Warto zwiedzić to sympatyczne miasteczko (patrz:

opis Zalewu Zegrzyńskiego).

205,4 kmKuligów

209 kmKania Polska

211,5 kmZalew Zegrzyński

213 kmSerock


na linii Ostrołęka – Tłuszcz

186 kmGulczewo

37



Uhowo: KAYLON, ul. Kolejowa 8, tel. 502 508 060, 502 508 050,

www.kaylon.pl, [email protected]; spływy kajakowe.

Serpelice: Ośrodek Urocza, tel. (83) 359 81 25, www.urocza.pl; spływy kajakowe, rejsy gondolą

i tratwami, wypożyczalnia sprzętu

Kamieńczyk: Kamyk-Kajaki, ul. Różana, tel. 508 638465, www.kamyk-kajaki.pl

Mielnik: Active Adventure, ul. Duboniska 2, tel. (85) 657 70 67, 606 662 225, www.active-adventure.pl;

kajaki, łodzie drewniane „pychówki”

38


na

rew

39

Mazowsze. TurysTyka wodna NaReW

narew

Narew jest jednym z największych

prawostronnych dopływów Wisły.

Rzeka bierze swój początek z bagien

w białoruskiej części Puszczy Biało-

wieskiej. Narew ma 484 km długości,

z czego przez około 160 km płynie

przez Mazowsze. Jest rzeką typowo

nizinną, o bardzo niewielkim spadku

i zazwyczaj łagodnym nurcie.

Wybudowanie stopnia wodnego

w Dębem spowodowało spiętrze-

nie dolnego odcinka Narwi w miej-

scu, gdzie łączy się ona z Bugiem.

Tak powstał Zalew Zegrzyński. Pod-

wyższony poziom wody utrzymuje

się w rzece na długości kilkudziesię-

ciu kilometrów – aż do Pułtuska.

Dla tej rzeki typowe są duże wa-

hania stanu wody. Kiedy w kwietniu

spływają śniegi, Narew może pro-

wadzić aż 2,5 razy wody więcej niż

zazwyczaj. Dlatego wiosną tworzą

się w wielu miejscach wielkie roz-

lewiska.

Zobacz koniecznieW swoim mazowieckim biegu Na-

rew przepływa przez rejony znane

z barwnego folkloru kurpiowskiego.

W wielu wsiach zachowały się drew-

niane domki z charakterystycznymi

zdobieniami. W dni świąteczne miesz-

kańcy – zwłaszcza kobiety – chętnie

zakładają tradycyjne stroje. Nad Na-

rwią położone są również ciekawe

miasta. W ostrołęckim kościele ber-

nardynów bogactwo dekoracji przy-

prawia o zawrót głowy. W Pułtusku

nie sposób zrezygnować ze spaceru

po najdłuższym rynku w europie.

Nadnarwiańskie łąki i lasy są oazą

ptasiego życia. W nadrzecznych skar-

pach licznie gniazdują jaskółki brze-

gówki, na piaszczystych łachach spo-

tkać można rybitwę białoskrzydłą,

a w lasach łęgowych – brodźca piskli-

wego i dudka.

Zanim wyruszysz… W kilku miejscach rzeka jest uregu-

lowana, ale w większości zachowała

naturalny charakter; stąd liczne mie-

lizny. Przy niskim stanie wody w ko-

rycie często odsłaniają się kamienie,

nawet znacznych rozmiarów. W na-

wigacji pomocne jest oznakowa-

nie szlaku, ale trzeba liczyć przede

wszystkim na instynkt i własne do-

świadczenie.

Rzeka stanowi fragment popular-

nego szlaku, łączącego Wielkie Jezio-

ra Mazurskie z Warszawą. Zdecydo-

wanie warto poświęcić cześć żeglar-

skiego urlopu na pokonanie tej trasy.

Najwięcej radości przyniesie ona ka-

pitanom jednostek o niskim zanu-

rzeniu.

Chociaż w sezonie na Narwi sto-

sunkowo często widuje się jachty

i kajaki, rzeka nadal pozostaje dziewi-

cza pod względem bazy turystycznej.

Stanice wodne z prawdziwego zda-

rzenia działają w Pułtusku i Ostrołęce.

40

Mazowsze. Tur ysTyka wodnaNaReW

Trasa:

nowogród – Serock

Przedstawiamy cały mazowiecki fragment biegu Na-rwi, aż po ujście Pisy w Nowogrodzie. Na przebycie trasy kajakiem dobrze jest przeznaczyć około tygodnia, z kolei na przepłynięcie tego odcinka jachtem (wyposażonym w silnik) wystarczą trzy dni.

Niewielkie miasteczko położone jest malowniczo na le-

wym brzegu, naprzeciw ujścia Pisy. Na zielonej, opadają-

cej ku wodzie skarpie połyskują z daleka tyki piorunochro-

nów. Zamontowano je dla ochrony obiektów Skansenu

Kurpiowskiego, jednego z najciekawszych tego typu mu-

zeów w kraju. Ponad trzydzieści zgromadzonych obiek-

tów pochodzi z terenu Puszczy Zielonej, najstarsze z nich

mają ponad dwieście lat. Można tu zobaczyć kurpiowskie

domy z ozdobnymi szczytami i nadokiennikami, charak-

terystyczne spichrze z podcieniami, a także kuźnię, ole-

jarnię, wiatrak i młyn wodny. Chaty i budynki gospodar-

cze wyposażone są w oryginalne sprzęty. eksponowane

są również obiekty związane z tradycyjnymi zajęciami

Kurpiów – bartnictwem i rybołówstwem. W karczmie

warto spróbować lokalnych specjałów, między innymi

piwa kozicowego. (Do przygotowania tego napoju wy-

korzystuje się owoce jałowca). U stóp skansenu znajduje

się dogodne miejsce na postój.

Kilkaset metrów w dół rzeki, w krzakach za mostem

drogowym kryje się bunkier z czasów II wojny świato-

wej. Umieszczona na nim tablica i pomnik na zboczu do-

liny upamiętniają zacięte walki podczas wojny obronnej

1939 r.

Na lewym brzegu jeden z najpiękniejszych nadnar-

wiańskich krajobrazów: rozległe, suche łąki, porośnię-

te drzewiastymi jałowcami i powykręcanymi sosnami.

Rzeka ma płycizny, w upalne dni często wykorzystywa-

0 kmNowogród

8 kmCzartoria

41


ne przez stada krów, które niechętnie ustępują miejsca

przepływającym.

Na tym odcinku dolina Narwi pełna jest ptasich gło-

sów. Nad głową często przelatują czaple, rano i wieczo-

rem można usłyszeć klangor żurawi.

Jeśli wychylisz się z kajaka zobaczysz podłużne jeziorka

zlokalizowane wzdłuż rzeki. Tuż za ujściem, po lewej stro-

nie dopływasz do wysepki, która każdego roku powięk-

sza się coraz bardziej, powoli tworząc starorzecze.

Dopływasz do ujścia Rozłogi. Tutaj Narew skręca na po-

łudniowy zachód – to znak, że już niedługo dotrzesz

do Ostrołęki.

To już przedmieścia Ostrołęki. Na lewym brzegu –

dzielnica przemysłowa, z której czasami rozchodzą się nie

najpiękniejsze zapachy. Nurt przegradzają często pogłę-

biarki, zapewniające ujęcie wody dla zakładów.

Lewy brzeg rzeki (przed mostem drogowym) zamie-

niono w wygodną, betonową keję. Trzeba jednak uwa-

żać na kamienie i wodną roślinność. W stanicy Miejskie-

go Ośrodka Sportu i Rekreacji działa warsztat szkutniczy

i restauracja. Blisko stąd do stacji benzynowej. Chociaż

wszystko, co niezbędne, znajdziesz nad samą rzeką, war-

to przejść się na spacer po zadbanym centrum.

Nie zawsze było tu tak spokojnie jak dzisiaj. Miasto i jego

okolice wiele razy stawały się polem bitewnym. 16 lutego

1807 r. znaczące zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi od-

nieśli pod Ostrołęką Francuzi. Dla upamiętnienia tego faktu

nazwę miasta umieszczono na Łuku Tryumfalnym w Paryżu.

Kolejną odsłoną wojenną w dziejach Ostrołęki było powsta-

nie listopadowe. Klęska, jaką w bitwie z Rosjanami poniosły

26 maja 1831 wojska polskie, uważana jest za początek koń-

ca zrywu narodowego. Każdego roku w rocznicę bitwy od-

grywana jest barwna inscenizacja tego wydarzenia.

14 kmujście rzeki Ruż

19 kmujście rzeki Szkwy

28,5 kmujście rzeki Rozogi

30 kmWojciechowice

33 kmOstrołęka

42


Ostrołęcki rynek nazwano imieniem generała Józefa

Bema, bohatera bitwy pod Ostrołęką w 1831 r. Na środ-

ku placu stoi duże popiersie generała. W południowo-w-

schodniej pierzei rynku stoi klasycystyczny ratusz z 1824 r.

W budynku dawnej poczty (z 1828 r.) mieści się Muzeum

Kultury Kurpiowskiej. Można w nim obejrzeć ciekawą eks-

pozycję etnograficzną, a na podświetlanej makiecie śle-

dzić przebieg bitwy z 1831 r.

Najcenniejszym zabytkiem Ostrołęki jest pobernar-

dyński zespół klasztorny. Świątynię wzniesiono w latach

1666–96. Do jednonawowej budowli przylegają od za-

chodu krużganki z trzema wieżyczkami. Wewnątrz za-

chwyca bogaty barokowy wystrój i ciekawa polichromia

z drugiej połowy XVIII w.

Ciekawa architektonicznie konstrukcja przypomina za-

wieszone nad wodą gigantyczne żebro wieloryba. Wzo-

rowano ją na moście z Sewilli wybudowanym na eXPO

1992.

Omulew to również interesujący szlak kajakowy o po-

nad stukilometrowej długości.

Na tym odcinku trzeba uważać na nieoznakowane ka-

mienie pod mostem.

Przed wyspą, przy lewym brzegu sterczy z rzeki potęż-

ny głaz narzutowy – różowy granit o obwodzie dwunastu

metrów, nazywany Kamieniem Batorego. Wprawne oko

dostrzeże na nim wykutą literę B. Według legendy polu-

jący w okolicznych lasach król Stefan Batory został zra-

niony przez jelenia i w tym miejscu był opatrywany przez

medyka. Według innej wersji król zapędził się w puszczę

za olbrzymim jeleniem i zabłądził. Dopiero obok kamienia

odnalazł swoją drużynę. Zachowaj ostrożność, bo w ko-

rycie rzeki czyha mnóstwo innych kamieni. Trzy kilometry

poniżej Dzbenina, na lewym brzegu rzeki zaczynają się

34 kmnowy most drogowy

w Ostrołęce

35 kmujście rzeki Omulew

36 kmmost kolejowy

na trasie Ostrołęka – Szczytno

39 kmDzbenin

43


44


dobre miejsca biwakowe. Bliżej Ostrołęki nie warto się za-

trzymywać ze względu na zanieczyszczenie wody.

Na środku rzeki wyspa, a przy niej nieoznakowane ka-

mienie.

Tutejsze płycizny były postrachem wielu pokoleń że-

glarzy przeprawiających się na Mazury. Wielkie rozlewi-

sko zostało zwężone ostrogami na prawym brzegu rze-

ki, ale nadal bywa tu płytko. Układ mielizn zmienia się

bardzo często, więc nie sugeruj się specjalnie oznakowa-

niem nawigacyjnym. Na szczęście dno jest piaszczyste.

Za płyciznami Narew tworzy ostre zakole.

Różan poznasz po charakterystycznej sylwetce wyso-

kiego mostu drogowego na trasie Ciechanów – Ostrów

Mazowiecka. W średniowieczu istniał tu ważny port.

Miasto znane było z handlu zbożem i płodami leśnymi.

W 1581 r. założono tu skład soli dla całego północnego

Mazowsza. Wśród współczesnej zabudowy zrównanego

z ziemią podczas ostatniej wojny miasteczka wyróżnia

51 kmKruszewo

60 kmDyszobaba

64 kmRóżan

45


się neogotycki kościół według projektu Stefana Szylle-

ra. W bocznych kaplicach zachowano fragmenty starszej,

gotyckiej budowli.

Prosty odcinek rzeki kończy się ostrym zakrętem w pra-

wo. Zaraz za zakrętem jest wieś, dogodnie położona nad

samą rzeką.

Letniskowa wieś na lewym brzegu rzeki. Warto zajrzeć

do drewnianego kościoła z 1890 r. We wnętrzu zwraca-

ją uwagę dzieła sztuki: XVIII-wieczne obrazy świętych,

chrzcielnica i rokokowy prospekt organowy, przeniesio-

ne z wcześniejszej świątyni.

To miejsce z najsilniejszym prądem wody na całym

szlaku. Przez następnych 5 kilometrów trzeba także uwa-

żać na kamienie.

Rzeka wypływająca z bagien z Wyniesień Mławskich,

płynie m.in. przez Równinę Kurpiowską. Po lewej stronie

rozciągają się gęsto zalesione tereny.

Nad pełną letniskowych działek okolicą góruje potęż-

na bryła XIX-wiecznego kościoła.

Najbardziej urokliwe miasto na trasie spływu. Z pewną

przesadą nazywane bywa Mazowiecką Wenecją. W XIV w.

Pułtusk był już sporej wielkości grodem. Przez następne

dwa wieki miasto bogaciło się na handlu i rzemiośle,

stając się jednocześnie ważnym ośrodkiem życia arty-

stycznego, umysłowego i duchowego. W połowie XIX w.

do szkoły w Pułtusku uczęszczał późniejszy pisarz i poeta

Wiktor Gomulicki. W swojej powieści Wspomnienia nie-

bieskiego mundurka obrazowo przedstawił ówczesną at-

mosferę i wygląd miasta.

Pułtusk leży głównie na prawym brzegu rzeki. Ponad

koronami przybrzeżnych drzew dostrzec można krytą

dachówką wieżę z powiewającym na niej proporcem.

69 kmDzbądz

79 kmLubiel Nowy

80 km

97 kmujście rzeki Orzyc

99 kmZambski Kościelne

117 kmPułtusk

46


47


Kierując się w jej stronę, wpłyniesz do wygodnego por-

tu u stóp dawnego zamku biskupów płockich. Budow-

la była zawsze silnie związana z wodą – wzniesiono

ją na sztucznym nasypie, oblanym przez Narew, będącym

pozostałością wcześniejszego grodziska. Gotycka bu-

dowla z XIV w. była wielokrotnie niszczona i odbudowy-

wana. Obecny, dwukondygnacyjny budynek – o kształcie

wielobocznej podkowy – jest odbudowaną po ostatniej

wojnie klasycystyczną formą z pierwszej połowy XIX w.

Obecnie obiekt pełni rolę Domu Polonii – centrum hote-

lowo-konferencyjnego, które zawiaduje również stanicą

wodną. Miło jest zjeść ciepły posiłek w jednej z kilku nad-

wodnych restauracji, a potem wybrać się na przejażdżkę

gondolą lub motorowym stateczkiem. Być może najbar-

dziej fantazyjnymi jednostkami poruszającymi się po Na-

rwi są tutejsze rowery wodne – można popływać gigan-

tyczną kaczką albo łabędziem.

Chociaż zamkowe obiekty sportowe i rekreacyjne po-

trafią zatrzymać na dłużej, nieodwiedzenie miasta byłoby

niepowetowanym błędem.

Najważniejsze zabytki Pułtuska zgrupowane są w po-

bliżu prostokątnego rynku. Liczący 400 m długości rynek

jest często wymieniany jako najdłuższy w europie. Wśród

okalających rynek budynków znajduje się kilka klasycy-

stycznych kamienic z pierwszej połowy XIX w. Przyjrzyj

się bliżej domowi pod numerem 29: na przełomie 1806

i 1807 r. kwaterował w nim Napoleon. Na południowym

krańcu rynku wznosi się niewielki, okrągły kościółek – ka-

plica zamkowa pod wezwaniem św. Marii Magdaleny, na-

zywana popularnie Magdalenką. Renesansowa świąty-

nia, wzniesiona w pierwszej połowie XVI w., jest rzadkim

w Polsce przykładem wolno stojącego kościoła o planie

centralnym. Wznoszący się pośrodku rynku ratusz skła-

da się z gotyckiej, ośmiokondygnacyjnej wieży oraz do-

budowanego do niej po II wojnie światowej budynku

o klasycystycznym wyglądzie. W wieży działa muzeum

regionalne. Warto przyjrzeć się zgromadzonym tu zna-

leziskom archeologicznym i etnograficznym. Nie zapo-

48


mnij sprawdzić, jak wygląda meteoryt pułtuski. W 1868 r.

na pola nieopodal miasta spadło w postaci kamiennego

deszczu ponad 9 ton materiału o dużej zawartości żelaza.

Jego odłamki posiadają wszystkie szanujące się kolekcje

geologiczne świata.

Północną pierzeję rynku zamyka charakterystycz-

na sylwetka klasycystycznej dzwonnicy kolegiaty. Kie-

dy w XV w. planowano wzniesienie w Pułtusku okaza-

łej rezydencji biskupiej, powstała potrzeba wybudowa-

nia równie wspaniałego kościoła. Gotycką, trzynawową

49


świątynię pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej

Marii Panny i św. Mateusza wzniesiono w 1443 r. W poło-

wie XVI w. architekt Jan Baptysta z Wenecji, zatrudniony

przez biskupa andrzeja Noskowskiego, dobudował bocz-

ną kaplicę w stylu renesansowym i przebudował sklepie-

nie nawy głównej, nadając mu charakterystyczną formę

kół połączonych pasami. Imponujące sklepienie pokryte

jest renesansowymi malowidłami. Nawy boczne zacho-

wały gotyckie sklepienia krzyżowo-żebrowe. Większość

wyposażenia kościoła pochodzi z okresu baroku. W tym

50


stylu utrzymanych jest piętnaście ołtarzy bocznych, stal-

le, ambona oraz osiem nagrobków ufundowanych przez

biskupa Ludwika Załuskiego dla członków swojej rodziny.

Na zewnątrz kościoła – po prawej stronie od wejścia –

znajduje się w ścianie kamień przypominający kształtem

ludzką głowę. Jedna z legend z nim związanych opowia-

da o złodzieju, który wraz z łupem usiłował wydostać się

z kolegiaty i został na zawsze przytrzaśnięty przez mury.

Inne podanie dopatruje się w kamiennej masce głowy

pogańskiego bożka.

Po opuszczeniu z przystani Domu Polonii przepłyniesz

pod kładką dla pieszych, a następnie pod mostem drogo-

wym na trasie z Pułtuska do Wyszkowa. Od tego miejsca

Narew rozlewa się coraz szerzej – zaznacza się już wpływ

zapory w Dębem. Na rzece znajduje się wiele malowni-

czych wysp i wysepek. Jeżeli płyniesz jednostką o więk-

szym zanurzeniu, a nie znasz dobrze tego akwenu, lepiej

trzymaj się toru wodnego.

51



Ostrołęka: Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji, Stanica Wodna, ul. Witosa 1; ul. Wioślarska 1, tel. (29) 760

68 68; warsztat szkutniczy, restauracja

Pułtusk: Dom Polonii, Stanica Wodna i Kasztel, ul. Szkolna 11, tel. (23) 692 90 01; wypożyczalnia sprzętu, przejażdżki gondolą i statkiem, noclegi, restauracje i bar.

Pułtusk: Oddział PTTK Wodny „Pełta”, ul. Solna 9; sezonowa wypożyczalnia kajaków,

rejsy stateczkiem motorowym.

Pułtusk: KEJA, Stare Miasto 41, tel. 602 592 212, 500 208 114, www.keja-inter-max.pl;

wypożyczalnia kajaków, organizacja spływów kajakowych, również nocnych.

Podmokła dolina rzeki pełna jest świergotów, kląskań

i kwakania. Płyniesz przez tereny Nadbużańskiego Par-

ku Krajobrazowego. Największy w Polsce obszar chro-

niony tego typu obejmuje również fragment doliny Na-

rwi. Troszcząc się o miejsca lęgowe wielu gatunków pta-

ków, na lewym brzegu utworzono rezerwat „Stawinoga”,

a wyspy nieco w dół rzeki objęto ochroną jako rezerwat

„Dzierżenińska Kępa”.

Na wysokim, prawym brzegu widoczna jest z daleka

czerwona sylwetka neogotyckiego kościoła.

Most na trasie Serock – Wyszków. Za nim szerokie

wody Zalewu Zegrzyńskiego. Na prawym brzegu zaczy-

nają się zabudowania Serocka.

Dobrym miejscem zakończenia spływu będzie pla-

ża miejska. Koniecznie przespaceruj się po ładnym mia-

steczku (patrz: opis Zalewu Zegrzyńskiego). Możesz też

płynąć dalej, przez Zalew Zegrzyński do Warszawy.

141 kmSerock

139 kmWierzbica

135,5 kmDzierżenin

132 kmStawinoga

52


zale

w z

egrz

yńsk

i

53

Mazowsze. TurysTyka wodna ZaLeW ZeGRZyńSKI

zalew zegrzyński

Trudno sobie wyobrazić, że czter-

dzieści lat temu go nie było. Ten dru-

gi pod względem wielkości zbiornik

retencyjny Mazowsza powstał w la-

tach 1958–1963. Wody Narwi prze-

grodzono zaporą w Dębem. Tama

jest wałem ziemnym o wysokości

24 m. Normalny poziom piętrzenia

to niecałe 7 m, co wystarcza, aby

w stosunkowo wąskiej dolinie po-

wstało jezioro o powierzchni 33 km².

W razie potrzeby może się w nim

zmieścić 94 mln m³ wody. W naj-

głębszym miejscu Zalew ma 15 m.

Jezioro Zegrzyńskie jest piątym

pod względem powierzchni i dwu-

nastym pod względem objętości

sztucznym zbiornikiem w Polsce.

Bliskość stolicy sprawia, że od wio-

sny do jesieni Zalew Zegrzyński tętni

życiem. Chyba nie ma takiego spor-

tu wodnego, którego by tu nie upra-

wiano. W upalne weekendy tafla je-

ziora jest biała od żagli. Wielu kapi-

tanów stawiało tutaj swoje pierwsze

żeglarskie kroki. Kiedy powieje wiatr,

windsurferzy fruwają na swoich de-

skach niczym barwne motyle. Szyb-

kie ślizgacze z hukiem prują po-

wierzchnię wody, śmiałkowie pró-

bują akrobacji na nartach wodnych

lub gigantycznym plastikowym ba-

nanie. Przy brzegach śmigają kaja-

ki, rowery wodne i wiosłowe łódki.

Zimą jezioro cichnie, ale nie zamiera.

Kiedy jego powierzchnię skuje mróz,

nad przeręblami zasiadają miłośnicy

wędkarstwa podlodowego, a z han-

garów wydobywane są bojery. Kto

raz spróbował ślizgać się pod żagla-

mi, ten zawsze będzie tęsknił za po-

czuciem wolności, jakie daje ten

sport.

Jezioro Zegrzyńskie połączo-

ne jest z Wisłą Kanałem Żerańskim.

Wodniacy chętnie korzystają z tej

najkrótszej drogi do stolicy. Przy

minimalnej wysokości piętrzenia

woda podwyższona przez tamę się-

ga na Narwi do Pułtuska, a na Bugu

do Popowa.

Zobacz koniecznieNad brzegami Zalewu mnóstwo

jest letniskowych miejscowości, któ-

rych największy atut stanowi beztro-

ska atmosfera i melodie szant, roz-

legające się w nadwodnych barach.

Znajdzie się jednak i coś dla tych,

którym zimne piwo nie wystarcza.

Przespaceruj się wśród pomniko-

wych dębów w Wąwozie Szaniaw-

skiego, odwiedź malowniczy Se-

rock, a o świcie złap do ręki lornetkę

i wybierz się na ornitologiczne safari

w ujściu Bugu.

Zanim wyruszysz…Pamiętaj, że Zalew – wbrew po-

zorom – jest dosyć płytki, a jego

dno muliste. Jeżeli pływasz jednost-

ką o większym zanurzeniu, zwracaj

uwagę na boje szlaku żeglowne-

54

Mazowsze. Tur ysTyka wodnaZaLeW ZeGRZyńSKI

55


Wystarczy spędzić tu jeden dzień, aby dostrzec, że Za-

lew dzieli się na trzy wyraźne części. Szukając spokoju,

warto odwiedzić akwen między Dębem a mostem dro-

gowym w Zegrzu. Rozlewisko między Zegrzem na zacho-

dzie a Rynią na wschodzie, nazywane potocznie Patelnią

jest najruchliwszą częścią jeziora. Węższy fragment wio-

dący w stronę wideł Narwi i Bugu uchodzi za najbardziej

malowniczy.

Koroną (kilkusetmetrowej długości) wału zapory pro-

wadzi droga z Legionowa do Nasielska. Ze środka tamy

roztacza się ładny widok w obie strony: na rzekę i na Za-

lew. Wokół Dębego rozłożone są liczne ogródki działko-

we. Co roku w okolicy wyrastają nowe kolonie domków

należących do mieszkańców stolicy. Pomiędzy drogami

do Serocka i Zegrza wznoszą się – ukryte wśród działek

– szare mury ciekawego zabytku sztuki wojskowej. Nie-

wielki fort w Dębem miał za zadanie wzmocnienie pół-

nocno-zachodniego odcinka Warszawskiego Rejonu For-

tecznego. Umocnienia zostały wzniesione przez Rosjan

na przełomie XIX i XX wieku – jako element łączący Twier-

dzę Zegrze z Twierdzą Modlin. Fort w Dębem zachowany

jest w o wiele lepszym stanie niż – pochodzący z tego sa-

mego okresu i spod ręki tego samego architekta, genera-

ła Wieliczki – fort w Beniaminowie. Była to – jak na swoje

czasy – bardzo nowoczesna konstrukcja.

3,5 km od zapory, na wysokim północnym brzegu leży

miejscowość Jachranka, która dalej na wschód płynnie

przechodzi w Skubiankę. Oprócz działek znajdują się tu

liczne ośrodki wypoczynkowe. Niektóre z nich, o wyso-

go i dodatkowe znaki – kije wbite

w mielizny. Ponieważ w weekendy

potrafi tu panować niezły tłok, przy-

pomnij sobie wszystko, co wiesz

o prawie drogi i zastosuj te wiado-

mości w praktyce.

Wokół Jeziora Zegrzyńskiego

Dębe

Jachranka

56


57


58


kim standardzie, są chętnie wykorzystywanymi centrami

konferencyjnymi.

Naprzeciwko Jachranki, w Wieliszewie, działa punkt

poboru wody do wodociągu zaopatrującego mieszkań-

ców Warszawy. Przefiltrowana woda płynie stąd do pół-

nocnych dzielnic stolicy.

2 km na południowy zachód od zabudowań wodo-

ciągu do brzegów Zalewu schodzą podmokłe łąki. Przyj-

rzyj się bliżej rosnącym tu roślinom, ale ich nie zrywaj,

gdyż są pod ochroną. Wieliszewskie Łęgi to najbogatsze

pod Warszawą skupisko storczyków. Rośnie tu między in-

nymi kruszczyk błotny o delikatnych, kremowo-różowych

kwiatkach.

Za łąkami, na lewym brzegu pojawiają się zabudowa-

nia miejscowości Zegrze. Z daleka widać nowoczesny

Wodociąg Północny

Rezerwat „Wieliszewskie

Łęgi”

most w Zegrzu

59


most na trasie Warszawa – Pułtusk. Najnowsza przeprawa

przez Narew będzie się składała z dwóch identycznych

mostów. Północny został oddany do użytku w 2003 roku.

W trakcie jego budowy odkryto pozostałości niemieckie-

go drewnianego mostu z czasów I wojny światowej. Prze-

prawa południowa zostanie wybudowana zamiast istnie-

jącego do niedawna charakterystycznego mostu łuko-

wego. Początkowo planowano wyremontowanie ponad

siedemdziesięcioletniego zabytku techniki, ale jego stan

na to nie pozwolił. Kamienne wieżyczki, wyłaniające się

z wody w pobliżu mostu – to pamiątki starszej konstruk-

cji, wzniesionej jeszcze przez Rosjan. W zatoczkach przy

moście często żerują kaczki i łabędzie. Jeżeli pływasz ża-

glówką, to chcąc przedostać się na drugą część Zalewu,

będziesz musiał złożyć maszt.

Południowa część Zegrza zajmuje duży cypel, wcinają-

cy się w wody Zalewu. Od strony wody długi ciąg ośrod-

ków żeglarskich czeka na amatorów szaleństwa pod ża-

glami. Można tu wypożyczyć sprzęt, zapisać się na kurs

żeglarski, odpocząć w restauracji lub na piaszczystej pla-

ży. O popularności tego miejsca decyduje jego dogod-

ne połączenie z Warszawą. autobusem komunikacji miej-

skiej nr 735 (odjeżdża co godzinę) z przystanku Żerań FSO

w około 40 minut dotrzesz do centrum Zegrza. Dźwięko-

chłonne ekrany i ruchliwa szosa oddzielają od wody dru-

gą część miejscowości, którą zajęła jednostka wojskowa.

amatorzy ładnych widoków mogą przespacerować się

na most, skąd roztacza się szeroki widok na główną część

Zalewu, popularnie nazywaną Patelnią. W pogodne dni

trudno zliczyć widoczne stąd żagle.

Już w średniowieczu nad brzegiem Narwi istniał ważny

port i komora celna. Przekazy z drugiej połowy XV w. mó-

wią o istnieniu w tym miejscu zamku. Na przełomie XVIII

i XIX wieku, dzięki przerzuconemu przez rzekę drewnia-

nemu mostowi, Zegrze stało się ważnym punktem stra-

tegicznym. Po upadku powstania styczniowego władze

Zegrze Południowe

Zegrze Północne

60


carskie zbudowały tu potężną twierdzę. Zaplanowano ją

jako część pasa fortyfikacji, jaki otoczyć miał europejską

część Rosji. Umocnienia były kilkukrotnie przebudowy-

wane i wzmacniane, odegrały dużą rolę w czasie I woj-

ny światowej. Wojsko rezyduje w Zegrzu do dzisiaj. Przez

ostatnich 30 lat działała tu Szkoła Oficerów Łączności,

obecnie zaś szkoleni są wojskowi informatycy. Nad brze-

giem Zalewu znajduje się też duża przystań wodna.

Na wschód od jednostki wojskowej, na półwyspie ob-

lanym wodami jeziora stoi XIX-wieczny pałacyk myśliw-

ski. Jego białe ściany połyskują między pomnikowymi dę-

bami. W tym uroczym zakątku mieści się ośrodek i cen-

trum szkoleniowe Polskiej agencji Prasowej.

Na bezleśnym, południowym brzegu Zalewu, wzdłuż

drogi prowadzącej do Warszawy co roku powstają nowe

bary, plaże i przystanie. W słoneczne dni bywa tłoczno.

Jak na dłoni widać stąd całe jezioro.

Mniej więcej 4 km od Zegrza, na południowym brzegu

Zalewu znajduje się wejście do Kanału Żerańskiego. Sie-

demnastokilometrowe połączenie między Jeziorem Ze-

grzyńskim a Warszawą zbudowano w latach 1960–1966.

Ten sam przebieg miał mieć projektowany już w XVI w.

Kanał Królewski. Trzymetrowa różnica poziomu wody jest

wyrównywana śluzą na Żeraniu. Kanał nie ma wyłącznie

znaczenia rekreacyjnego – kursują tędy barki ze żwirem

wydobywanym z dna Narwi.

Duża wieś ciągnie się wzdłuż Kanału Żerańskiego. Kolej-

ne nowe osiedla willowe wydłużają ją w stronę Warszawy.

Niegdyś szumiała tu Puszcza Nieporęcka, w której chęt-

nie polowali polscy królowie. Zygmunt III Waza wzniósł

tu modrzewiowy dwór. Do naszych czasów przetrwał ba-

rokowy kościół, ufundowany przez króla Jana Kazimie-

rza w 1651 r. Na murowanym portalu umieszczono herb

Wazów. Na teren świątyni prowadzi XVIII-wieczna brama

– dzwonnica.

Kanał Żerański

Nieporęt

Zegrze – Nieporęt

61


62


Od Kanału Żerańskiego po ujście Rządzy wschodni

brzeg Zalewu Zegrzyńskiego wypełniają ośrodki wypo-

czynkowe. Największy ruch na wodzie panuje w pobli-

żu Nieporętu. Niewielka zatoka pełni rolę prężnie dzia-

łającego portu jachtowego. Swoją bazę ma tu wiele

warszawskich klubów. Można tu wyczarterować sprzęt,

zjeść smaczny obiad, zrobić żeglarskie zakupy i pospa-

cerować wśród równo przystrzyżonych trawników.

Na motorowodniaków czeka nadwodna stacja benzy-

nowa. Piaszczystą plażę na cyplu opanowali windsur-

ferzy. Możesz tu wypożyczyć deskę i skorzystać z porad

fachowców.

Nieco dalej na wschód widoczne jest przy brzegu be-

tonowe molo, do którego latem przybijają statki białej

floty. Rejs z przystani u stóp warszawskiej Starówki trwa

trzy i pół godziny.

W większości obiektów wypoczynkowych można wy-

pożyczyć sprzęt wodny. Najlepsza restauracja działa

w Marinie Diana. atutem ośrodków w tej części Zalewu

Pilawa – Białobrzegi

– Rynia

63


są piaszczyste plaże i balsamicznie pachnące sosnowe

lasy, których duży kompleks rozciąga się na brzegu. Je-

żeli masz już dość wody, wybierz się na spacer do odle-

głego o ok. 3 km fortu w Beniaminowie, „bliźniaka” fortu

w Dębem. Potężne fortyfikacje robią duże wrażenie.

Około 6,5 km na północny zachód od Kanału Że-

rańskiego uchodzi (od wschodu) do Zalewu niewiel-

ka rzeka Rządza. W jej ujściu leży zalesiona wyspa, na-

zywana przez bywalców „euzebią”. Lubią ją nie tylko

wodniacy, ale również zwierzęta – wystarczy chwila

spokoju i łut szczęścia, aby zaobserwować wychylają-

cy się z wody pyszczek wydry. Za wyspą robi się płytko,

a po kilkuset metrach Rządzę przegradza most.

Zachodni, wysoki brzeg Zalewu Zegrzyńskiego pora-

stają drzewa. Odbijający się od nich wiatr robi z żagla-

mi dziwne rzeczy. Ten wąski fragment jeziora wymaga

uważnej żeglugi. Od strony wody niewidoczny jest – oto-

czony stuhektarowym parkiem – pałacyk Radziwiłłów, je-

den z najciekawszych zabytków architektury nad jezio-

rem. Wzniesiono go w latach 1890–92 według projektu

francuskiego architekta Franciszka arveufa. Rezydencja

nawiązuje stylowo do architektury francuskiej epoki re-

nesansu. Budowla wyróżnia się nieregularnym planem

z wieloma niesymetrycznie skomponowanymi bryłami.

Pałac jest częściowo parterowy, a częściowo piętrowy.

Wsparto go na podmurówce z polnych kamieni, a ele-

wacje wyłożono czerwonymi ceramicznymi płytkami.

We front pałacu wkomponowana została dwukondy-

gnacyjna, kwadratowa wieża. Całość pokryta jest man-

sardowym dachem z drewnianymi lukarnami, pokryty-

mi blachą w formie „rybiej łuski”. Zrekonstruowany park

ma charakter zbliżony do pierwotnego, z partiami w sty-

lu barokowym i angielskim. Obecnie pałac wrócił do rąk

potomków pierwszych właścicieli i nie jest udostępniany

do zwiedzania, możliwe że niedługo budowla stanie się

obiektem hotelowym.

ujście Rządzy

Jadwisin

64


Na zachodnim brzegu jaśnieją na tle drzew kamien-

ne mury dawnej Stanicy PTTK. Ciekawy architektonicz-

nie obiekt – chwilowo niezagospodarowany – zamienia

się w romantyczną ruinę. Stanica powstała w latach pięć-

dziesiątych na gruntach należących do znanego drama-

turga Jerzego Szaniawskiego. Ruiny dworku pisarza leżą

na terenie rezerwatu „Wąwóz Szaniawskiego”. Ochroną

objęto nadbrzeżną skarpę, porośniętą malowniczym sta-

rodrzewem sosnowo-dębowym.

Najpiękniejsze chyba miasteczko nad Zalewem poło-

żone jest w północnej części akwenu, naprzeciwko uj-

ścia Bugu. Serock ma prawa miejskie od 1417 r. a wśród

współczesnej zabudowy zachowało się niewiele histo-

rycznych akcentów. Pozostałością dawnego układu urba-

nistycznego jest kwadratowy rynek.

Najcenniejszym zabytkiem miasta jest kościół para-

fialny pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Maryi

Panny. Późnogotycka budowla, wzniesiona przez ksią-

żąt mazowieckich Janusza i Stanisława, została przebu-

dowana w 1526 r. Świątynia jest rzadkim przykładem

budowli sakralnej o charakterze obronnym. Kościół ma

jedną nawę; charakterystyczna jest czworoboczna wieża

nakryta wspólnym z nawą dachem. Ozdobą wnętrza jest

barokowe wyposażenie z XVIII w. Przez kilkaset lat swojej

historii Serock nieraz znajdował w centrum dziejowej za-

wieruchy. W północnej ścianie kościoła tkwi pocisk arty-

leryjski z czasów I wojny światowej. Świątynia jest malow-

niczo położona na wysokiej skarpie, z której roztacza się

szeroki widok na ujście Bugu.

Wodniacy chętnie odwiedzają Serock, być może, dla-

tego, że miasteczko jest bardzo zadbane i czyste. Mię-

dzy centrum a brzegiem jeziora rozciąga się ładny park,

a wzdłuż brzegu prowadzi promenada spacerowa.

Na wysokości Serocka łączą się ze sobą Bug i Narew.

Żeglugę w górę tej ostatniej utrudnia most w Wierzbi-

cy, nieco powyżej Serocka. Chętnie odwiedzanym ce-

wyspy w ujściu Bugu

Zegrzynek

Serock

65


lem są trzy wyspy położone dwa i pół kilometra w górę

Bugu. Jest tu bardzo malowniczo. Podmokłe łąki w oko-

licy zamieszkuje mnóstwo ptaków. Nad głową przelecą

Ci czaple siwe i łabędzie. Przy odrobinie szczęścia na ga-

łęzi nadbrzeżnego drzewa wypatrzysz przypominające

rękawicę gniazdo remiza.

66


67



Nieporęt: Emper Yacht Sp. z o.o., ul. Wojska Polskiego 3, tel. (22) 772 50 00, 509 162 229, www.emper.obitur.

pl; największy port nad Zalewem; czartery, szkółka windsurfingowa, przejażdżki motorówką, regaty, sklep,

restauracja i stacja benzynowa.

Zegrze Południowe: Ośrodek Sportów Wodnych „Marina” (jedna z trzech przystani Warszawskiego Towarzystwa

Wioślarskiego), ul . Warszawska 1, tel. (22) 793 02 72, 608 341 646; czartery, bar.

Zegrze Północne: Ośrodek Szkoleniowy Wojskowej Akademii Technicznej, ul. Groszkowskiego 2,

tel. (22) 688 32 65, faks (22) 688 34 33, www.wat.edu.pl.

Rynia: Wojskowy Dom Wypoczynkowy, ul. Wczasowa 59, gm. Białobrzegi tel. (22) 768 01 66, (22) 688 28 50,

www.wdwrynia.pl; ośrodek wypoczynkowy o wysokim standardzie; czartery, restauracja.

Jadwisin: YACHT KLUB POLSKI, ul. Konstantego Radziwiłła 2, tel. (22) 519 190 545; bezpieczna przystań o długiej

tradycji; czartery po uzgodnieniu z bosmanem.

Warszawa: Academia Nautica – Licencjonowana Szkoła Żeglarstwa, ul. Lentza 35, tel. (22) 651 90 35, www.anw.pl;

szkolenia na stopnie żeglarskie i motorowodne, również na patent sternika lodowego.

Warszawa: Wandrus, Biuro Turystyki Aktywnej, ul. Nowy Świat 18/20, tel. (22) 828 34 24, faks (22) 828 34 52,

www.wandrus.com.pl; szkolenia na stopnie żeglarskie i motorowodne.

Warszawa: Tramwaj wodny, www.tramwajwodny.waw.pl;, rejsy z Warszawy na Zalew Zegrzyński statkiem „Zefir”;

przedsprzedaż biletów ZTM: Punkt Obsługi Pasażera na stacji Metro Centrum.

68


wk

ra

69

Mazowsze. TurysTyka wodna WKRa

wkra

Prawy dopływ Narwi ma 249 km.

Wkra bierze swój początek ze zme-

liorowanych bagien na Garbie Lu-

bawskim. W górnym odcinku nosi

nazwę Nida, a w pobliżu Działdowa

nazywana jest Działdówką. Właściwą

Wkrą staje się dopiero na Mazowszu,

od okolic Żuromina. Wkra jest rzeką

typowo nizinną, o bardzo małym

spadku. Płynie wśród morenowych

wzgórz, przez ukwiecone łąki. Las

zbliża się do wody tylko w kilku miej-

scach. Nad rzeką żyje wiele gatun-

ków zwierząt. Z większych ssaków

wodnych można tu spotkać bobry

i wydry.

Dopełnieniem nadwkrzańskie-

go krajobrazu są mazowieckie wsie

i miasteczka z interesującymi zabyt-

kami, przede wszystkim ciekawy-

mi kościołami. Większość z nich wi-

doczna jest z kajaka.

Zobacz koniecznieW górnym biegu Wkry leży Bie-

żuń z jedynym w Polsce Muzeum

Małego Miasta, w którym dosko-

nale odtworzono atmosferę przed-

wojennej mazowieckiej prowincji.

Urokliwie położona nad rzeką wio-

ska Malużyn szczyci się ciekawym

kościółkiem. Do murowanego go-

tyckiego prezbiterium z XVIII w. do-

budowano murowaną nawę. Ład-

ną drewnianą świątynię z XVII w.

można podziwiać również w Kró-

lewie.

Najatrakcyjniejsze krajobrazowo

fragmenty doliny Wkry podlega-

ją ochronie. W rezerwacie „Dziek-

tarzewo” wysoką skarpę nadrzecz-

ną porasta mieszany las o bardzo

bogatym runie. O miano najpięk-

niejszego odcinka rzeki konkuruje

z „Dziektarzewem” rezerwat „Doli-

na Wkry”, obejmujący przełomowy

fragment doliny w Lasach Pomie-

chowskich.

Zanim wyruszysz…Wkra jest dostępna dla kajaka-

rzy od wysokości Działdowa. Od-

cinek Działdowo – Joniec uchodzi

za trudny. Dalej do Modlina jest już

prosto, chociaż chwilami męcząco.

Rzeka jest częściowo zmeliorowa-

na, dlatego często trzeba przenosić

kajak przez jazy. Wkra, chociaż ni-

zinna, wcale nie jest leniwa – miej-

scami jej prąd jest całkiem silny.

Nad rzeką nie istnieją stanice że-

glarskie ani inna infrastruktura tury-

styczna, ale nie ma żadnych proble-

mów z zaopatrzeniem w sklepach

w licznie mijanych miejscowo-

ściach.

70

Mazowsze. Tur ysTyka wodnaWKRa

71


Trasa:

Joniec – now y dwór Mazowiecki

Prezentujemy trasę spływu Dolną Wkrą. Ten malow-niczy, ale niedługi szlak świetnie nadaje się na weeken-dowy wypad.

Zwoduj kajak na dużej łące koło mostu.

Drogę przegradza rozmyta przegroda z kamieni. Mo-

żesz ją bezpiecznie przepłynąć w miejscu, gdzie prąd jest

największy.

Mały tor z przeszkodami. Przed wyspą w rzece tkwią słu-

py, będące prawdopodobnie pozostałością mostu. Poniżej

wyspy, po lewej stronie – pozostałości kamiennej ostrogi.

Uważnie obserwuj wodę. Unikaj miejsc, gdzie się burzy.

Wyjątkowo malownicze miejsce. Gałęzie wielkich

drzew prawie całkiem przesłaniają niebo.

Uwaga na kamienie!

Wzdłuż prawego brzegu, na wzgórzach widać domy

długiej wsi Dobra Wola.

Wzdłuż uchodzącej w tym miejscu (z prawej strony)

rzeczki Nasielnej ciągnie się letniskowa wieś Cieksyn. War-

to odwiedzić tutejszy kościół pod wezwaniem św. Doroty.

Projekt gotycko-renesansowej świątyni przypisywany jest

słynnemu architektowi Janowi Baptyście z Wenecji. Intere-

sujące jest wyposażenie wnętrza. Oko przykuwają późno-

gotyckie rzeźby oraz manierystyczne i barokowe ołtarze.

Zachowały się też dwie XVI-wieczne płyty nagrobne. Tuż

za kościelnym ogrodzeniem rośnie potężna lipa drobno-

listna o największym na Mazowszu obwodzie pnia.

0 kmJoniec

2,0 kmPopielżyn Górny

3,0 kmPopielżyn Dolny

3,5 kmujście Sony

7, 5 kmujście rzeki Naruszewki

10 kmCieksyn

6 km

72

Mazowsze. Tur ysTyka wodnaWKRa

Poniżej mostu drogowego natrafisz na poprzedzielane

małymi wysepkami pozostałości zapory. Przeszkodę naj-

lepiej pokonać przy prawym brzegu.

Rzekę przegradza jaz młyński. Kajak można przenieść,

ale można też przepłynąć. Kieruj się tam, gdzie prąd jest

najsilniejszy. Za przeszkodą znajduje się duża głębia, ulu-

bione miejsce kąpieli miejscowych i letników.

Poniżej Błędowa brzegi stają się strome i wysokie, po-

rośnięte malowniczą roślinnością. W nurcie rzeki tkwią

dobrze widoczne olbrzymie głazy.

Przepływasz pod wiszącym mostem. Jego pylon ma

26 m wysokości. Według pierwotnego projektu dokładnie

tak miał wyglądać most im. gen. Stefana Grota-Roweckiego

w Warszawie. Ze względów finansowych projekt zarzuco-

no, a w Goławicach można oglądać pięciokrotne zmniej-

szenie oryginału. Od tego miejsca rzeka staje się płytsza.

Przy niskim stanie wody czasem trzeba wysiąść z kajaka.

Zaczyna się wyjątkowo ładny odcinek. Dolina ograni-

czona jest zalesionymi, urwistymi brzegami. Utworzono

tu rezerwat krajobrazowy.

Przeprawa przez pozostałości jazu jest najniebezpiecz-

niejszym miejscem na trasie spływu. Mniej wprawni po-

winni przenieść kajak, bardziej doświadczeni poczują

uderzenie adrenaliny.

Znana wieś letniskowa. Na lewym brzegu ciągnie się

willowa zabudowa. Przepływasz pod mostami – dro-

gowym i kolejowym. Brzegi obniżają się i przechodzą

w podmokłe łąki.

Na lewym brzegu widoczna wysoka wieża kościelna.

Świątynię budowano od 1544 r. Łączy w sobie cechy go-

tyckie, renesansowe i barokowe. Najstarszą częścią bu-

dowli jest prezbiterium.

11 kmBorkowo

13 kmBłędowo

17 kmGoławice

22 kmSzczypiorno

24 kmKosewko

27 kmPomiechówek

29 kmPomiechowo

73


Rzeka tworzy tu szeroki stożek napływowy. Jest tak

płytko, że właściwie nie da się przepłynąć. Zaraz za wa-

chlarzem ujścia zaczynają się narwiańskie głębiny.

Ostatnia część szlaku jest może mniej malownicza, ale

podmokłe, nadrzeczne łąki są świetnym miejscem do ob-

serwacji przyrodniczych. Przebiega tędy szlak ptasich

przelotów, więc najciekawiej jest wiosną i jesienią.

Niestrudzony spływem możesz dalej płynąć Narwią

do Modlina. Jest to dobre miejsce do zakończenia spływu.

Do stacji kolejowej jest stąd tylko 700 m. Przed odjazdem

warto zwiedzić Twierdzę Modlin (patrz: opis szlaku Wisły).

31 kmujście Wkry do Narwi

36 kmModlin


Sobieski 8 k. Jońca: KAJA, tel. 505 501 762, www.kaja-sobieski.pl;

organizacja spływów kajakowych, wypożyczalnia sprzętu, pole namiotowe, bar.

Władysławów 11a k. Sochaczewa: Ekoturyzm, tel. 602 265 239, www.przystan.ekoturyzm.pl,

organizacja spływów kajakowych, wypożyczalnia sprzętu

74


pili

ca

7575

Mazowsze. TurysTyka wodna PILICa

pilica

Bieg Pilicy przez wieki wyzna-

czał południowy kraniec Mazowsza.

Rzeka wypływa z krasowych źródeł

na Wyżynie Krakowsko-Częstochow-

skiej. Ze swoimi 319 km jest najdłuż-

szym lewym dopływem Wisły i ósmą

pod względem długości rzeką w Pol-

sce. Dolny, mazowiecki odcinek obej-

muje jedną trzecią całej długości Pi-

licy. W tej części rzeka ma charakter

nizinny. Silnie meandruje, tworzy

wyspy oraz malownicze starorzecza.

Przeciętna szerokość koryta sięga stu

metrów, a zdarzają się miejsca trzy-

krotnie szersze. Pilica jest rzeką sto-

sunkowo czystą, wskaźniki fizyko-

chemiczne odpowiadają normom

pierwszej i drugiej klasy czystości.

Dolina Pilicy w jej dolnym odcinku

ma charakterystyczną budowę. Le-

wemu brzegowi towarzyszy wysoka

krawędź, zbudowana z glin moreno-

wych. Skarpa porośnięta jest zarośla-

mi, a na wysoczyźnie rozciągają się

sady. Prawy brzeg jest płaski, towa-

rzyszy mu kilkukilometrowej szero-

kości równina pełna łąk i pastwisk.

Zobacz koniecznie Naturalna roślinność łęgowa

w dolinie rzeki jest domem wielu

gatunków ptaków. Nad Pilicą licz-

nie spotyka się wiele gatunków

mew, rybitw i brodźców. Często

nad wodą błyskają turkusowe pióra

zimorodka.

W pobliżu rzeki można podziwiać

wiele ciekawych zabytków architek-

tury. Odpocznij w arystokratycznej

atmosferze Świdna, obejrzyj cieka-

wą ekspozycję w rodzinnej siedzibie

Kazimierza Pułaskiego – wareckich

Winiarach i zachwyć się XVIII-wiecz-

nym kościółkiem w Łęgonicach. Je-

żeli znajdziesz się nad Pilicą jesienią,

przygotuj się na ucztę. Jabłka z po-

bliskich sadów to prawdziwe niebo

w gębie. Można je kupować niemal

prosto z drzewa.

Zanim wyruszysz…Spływ Pilicą nie przedstawia więk-

szych trudności, również początku-

jący kajakarze poradzą sobie bez

problemu. Nie zwalnia to oczywi-

ście od uważnej obserwacji wody.

Im niższy stan wody, tym więcej na-

potkasz uciążliwych mielizn.

76

Mazowsze. Tur ysTyka wodnaPILICa

Trasa:

nowe MiaSto nad Pilicą – MniSzew

Proponujemy przepłynięcie niemal całego mazo-wieckiego odcinka Pilicy. Proponowana trasa ma 79 km długości. Na jej przepłynięcie należy przeznaczyć 3 dni. Jeżeli chcesz zdążyć w weekend, rozpocznij spływ od Białobrzegów.

Malowniczo położone (na wysokim, lewym brzegu Pi-

licy) miasto uzyskało prawa miejskie już w 1400 r. Naj-

cenniejszym zabytkiem w Nowym Mieście jest baroko-

wy kościół i klasztor Kapucynów. Bazylikę o trzech na-

wach ukończono w 1786 r., a w następnym stuleciu

rozbudowano. Zgodnie z regułą zakonu barokowe wnę-

trze jest skromne, utrzymane w tonacji ciemnego brązu.

Obrazy w ołtarzach wyszły spod ręki znanych artystów

epoki: Franciszka Smuglewicza, Szymona Czechowi-

cza i Józefa Buchbindera. W tutejszym klasztorze prze-

bywał – od 1892 aż do swojej śmierci osiemnaście lat

później – charyzmatyczny spowiednik i założyciel wie-

lu zgromadzeń zakonnych, ojciec Honorat Koźmiński.

W 1988 papież Jan Paweł II powołał go w poczet błogo-

sławionych. Do Nowego Miasta licznie przybywają pąt-

nicy. W klasztorze można obejrzeć muzeum poświęcone

postaci świętego i konfesjonał, w którym spowiadał.

Charakterystycznym elementem pejzażu Nowego

Miasta jest także późnobarokowy pałac, wybudowa-

ny w 1753 r. dla generała Franciszka Gronowskiego.

Spośród innych mazowieckich rezydencji nowomiej-

ską wyróżnia półkolisty ryzalit, umieszczony od strony

opadającego ku Pilicy ogrodu. Ryzalit wieńczy baroko-

wa attyka, a towarzyszy mu półkolisty taras, wsparty

na kolumnach. Jednak pomimo potencjału pałac nie

jest na razie zagospodarowany i niszczeje. Park nato-

miast jest otwarty dla wszystkich, odbywają się tu im-

0 kmNowe Miasto

nad Pilicą

7777


prezy i koncerty. W pogodne dni roztacza się stąd roz-

legły widok na dolinę rzeki.

Kajak najlepiej zwodować poniżej mostu, bo przy fi-

larach znajdują się niewidoczne przy wyższym stanie

wody drewniane pale.

We wsi znajduje się otoczony parkiem XIX-wiecz-

ny dworek, w którym mieści się hotel. Za nim do Pilicy

wpada rzeczka Lubanka. Niżej rzeka tworzy malowni-

cze meandry. Za piątym zakrętem dopływa do rezerwa-

tu „Tomczyce”. Ochronie podlega piękny las mieszany,

charakteryzujący się stromą i porozcinaną wąwozami

skarpą. Stare sosny sąsiadują z potężnymi dębami i mo-

drzewiami, bliżej rzeki rosną jesiony i olchy.

Przepłyń most pod środkowym przęsłem. Po lewej

wieś położona malowniczo na wysokiej skarpie. Późno-

klasycystyczny pałac wzniesiono w połowie XIX w. Piasz-

czyste plaże na drugim brzegu zachęcają do kąpieli.

Na prawym brzegu – mała wieś Górki. Warto zatrzymać

się po przeciwnej stronie rzeki i wybrać na krótką wyciecz-

kę do Świdna, malowniczo położonego na skarpie za dwu-

kilometrowym pasem łąk. Znajduje się tam pałac, którego

budowę rozpoczęto w pierwszej połowie XVIII w. dla Sta-

nisława antoniego Świdzińskiego, wojewody rawskiego.

Pałac i rozległy otaczający barokowo-klasycystyczną bu-

dowlę park są własnością prywatną. Były plany utworze-

nia tu centrum konferencyjno-wypoczynkowego, jednak

do tej pory nie zostały one zrealizowane.

Pierwszy właściciel świdnieńskiego pałacu ufundo-

wał również kościół w pobliskich Michałowicach. Baro-

kowa świątynia kryje w swoim wnętrzu dobrze zacho-

wane iluzjonistyczne malowidła.

Rzeka rozlewa się szeroko, w korycie osadzone są wy-

spy. Łatwo tu o spotkanie z małymi ptakami nadrzecz-

nych zarośli: zimorodkiem albo remizem.

5 kmGostomia

11 kmTomczyce

17 kmGórki, Świdno, Michałowice

23 kmDębnowola

78


7979


80


Okolica słynie z upraw ogórków i cebuli. Nad położo-

ną na lewym brzegu wsią i otaczającymi ją plantacjami

góruje kościelna wieża. Neogotycką świątynię wzniesio-

no pod koniec XIX w. według projektu Konstantego Woj-

ciechowskiego. W krypcie pochowany jest bohater po-

wstania kościuszkowskiego, generał antoni Madaliński.

Za Przybyszewem skarpa zbliża się do rzeki, ogra-

niczając dolinę stromym brzegiem. Po prawej stronie

jest płasko. Łąki i pastwiska ciągną się szerokim pasem,

w oddali widoczne są dachy wiosek.

Przepłyń most pod lewym przęsłem.

Kolejny most również trzeba pokonać po lewej stro-

nie.

Sympatyczne miasteczko leży na prawym brzegu,

w pewnym oddaleniu od rzeki. Pilica rozlewa się tu sze-

roko. Krajobraz doliny urozmaicają kępy wierzb i topól.

W Białobrzegach miniesz dwa mosty. Stary – z charaktery-

stycznymi łukami – znajduje się tuż przed miastem. Nowy

most – będący elementem niedawno oddanej do użytku

obwodnicy miasta – miniesz poniżej miasta. Biegnie nim

ruchliwa droga z Warszawy do Radomia. Warto zajrzeć

do kościoła parafialnego. Budowla jest stosunkowo nowa

– wzniesiono ją w połowie XX w. według projektu zna-

nego architekta Stefana Szyllera. Wewnątrz zachowały się

cenne elementy wyposażenia, pochodzące z poprzedniej

świątyni: barokowa chrzcielnica i boczne ołtarze. Obok ko-

ścioła stoi drewniana dzwonnica z XVIII w.

Latem Białobrzegi są ruchliwym letniskiem. W dolinie

Pilicy znajduje się wiele ogródków działkowych i ośrod-

ków wypoczynkowych.

31 kmadamów

34 kmBiałobrzegi

29 kmPacewo

27 kmPrzybyszew

24 kmmost na drodze

Osuchów – Wyśmierzyce

8181


Na prawym brzegu – ośrodki wczasowe.

Pilica zbliża się znowu do stromej skarpy, od której

odeszła przed Białobrzegami. Jej krawędź wznosi się

ponad dwadzieścia metrów nad lustro wody.

Most to za dużo powiedziane. Przeprawa przez Pilicę

jest raczej dla odważnych, nawet piesi nie są tu częsty-

mi gośćmi. Uważaj na głowę, osuwające się fragmenty

belek mogą być niemiłą niespodzianką. Planowany jest

remont drogi i samego mostu.

Przepłyń przy prawym brzegu. Po tej samej stro-

nie widoczne są w oddali lasy uroczyska Majdan. Dla

ochrony przepięknych grądów i olsów utworzono tu

rezerwat. W okolicy widywane są bociany czarne.

Wioska zawdzięcza swoją nazwę wydmie, która jest

atrakcyjnym punktem widokowym. W lasach w pobli-

żu wsi leżą ośrodki wczasowe. Na rzece leży kilka wysp

porośniętych wysokimi olchami. Zwalone drzewa mogą

przegradzać nurt.

Największe miasto na trasie spływu leży na lewym

brzegu rzeki. Most kolejowy przepłyń po lewej stronie.

Poniżej znajduje się teren byłej stanicy wodnej PTTK.

Półtora kilometra dalej nad Pilicą przerzucono most

drogowy. Nurt w tym miejscu jest sztucznie zwężony.

Liczące ponad dziesięć tysięcy mieszkańców mia-

sto znane jest przede wszystkim jako siedziba znane-

go browaru i miejsce urodzenia bohatera dwóch naro-

dów – Kazimierza Pułaskiego. Położona na ruchliwym

szlaku handlowym z Mazowsza do Małopolski, Warka

otrzymała prawa miejskie w 1321 r. Nazwa miasta na-

wiązuje prawdopodobnie do tradycji warzenia piwa,

które znane było daleko poza granicami Mazowsza. Po-

40 kmBrzeźce

41,5 kmmost w Biejkowie

44 kmmost na drodze do Brankowa

46,5 kmmost w Budach Michałowskich

50 kmBiała Góra

61,5 kmWarka

37 km

82


noć w XVI w. papież Klemens VIII, który przed objęciem

stolicy apostolskiej był nuncjuszem w Polsce, upodo-

bał sobie piwo z miejscowego browaru. Na łożu śmier-

ci chciał się widać jeszcze napić, bo wyszeptał „Biera

di Warka”. Zgromadzeni przy łożu księża sądzili, że cho-

dzi tu o jakąś świętą, więc rozpoczęli modlitwę: „Santa

Biera di Warka ora pro nobis”. Chory, słysząc to, wybuchł

śmiechem, a wrzód, z którego cierpiał pękł i w rezulta-

cie aldobrandini zaczął zdrowieć.

Warka zachowała historyczny układ urbanistyczny.

Przy kwadratowym rynku wznosi się niewielki klasy-

cystyczny ratusz. Na skarpie, przy drodze do Kozienic

wznosi się kościół farny pod wezwaniem świętego Miko-

łaja. Budowlę wzniesiono na początku XVII w., ale kolejne

przebudowy pozbawiły ją cech stylowych. Wewnątrz ko-

ścioła zachowały się ciekawe późnorenesansowe ołtarze.

Najbardziej okazałą budowlą Warki jest pofranciszkański

zespół klasztorny. W podziemiach barokowego kościoła

pochowani są książęta mazowieccy: Trojden I i Ziemowit

II oraz Danuta anna – żona Janusza I.

8383


We wschodniej części miasta, w dzielnicy Winiary

schodzi ku rzece rozległy park. Na skarpie znajduje się

tzw. Biały Pałac (obecnie siedziba Muzeum im. Kazimie-

rza Pułaskiego), zbudowany pod koniec XVII w. według

projektu augustyna Locciego. 4 marca 1747 r. w Winia-

rach przyszedł na świat Kazimierz Pułaski, późniejszy

uczestnik konfederacji barskiej i bohater walk o niepod-

ległość Stanów Zjednoczonych. Muzeum gromadzi pa-

miątki związane z postacią Pułaskiego i innych Polaków,

którzy działali na terenie Stanów Zjednoczonych. eks-

ponowane są również stylowe meble i dywany. Na pię-

trze budynku prezentowane są ciekawe wystawy cza-

sowe. Nieregularnie odbywają się tu również koncerty

muzyki poważnej,

Nad lewym brzegiem Pilicy archeolodzy znaleźli gro-

dzisko, które dało początek odległemu o kilka kilome-

trów miasteczku. Do wody ponownie zbliża się urwi-

65 kmWiniary

68 kmStara Warka

84


sta skarpa. Przecina ją duży wąwóz, nazwany wąwozem

Czarnieckiego na pamiątkę bitwy stoczonej przez woj-

ska polskie ze Szwedami w 1656 r.

Na prawym brzegu znajduje się wieś Boguszków,

na lewym – otoczona sadami Pilica. Stroma skarpa skrę-

ca tu na północ, tworząc krawędź doliny Wisły.

Na skraju łąk stoi neogotycki kościół. Za wsią, z prawej

strony uchodzi Kanał Trzebieński. Niezbyt szczęśliwa po-

wojenna inwestycja wykorzystuje dawne, średniowiecz-

ne koryto Wisły. Na prawym brzegu widać w oddali wy-

sokie wydmy, na których stoją zabudowania Mniszewa.

Z leżącej na lewym brzegu wsi pochodził średnio-

wieczny siłacz Stanisław Ciołek. Jan Długosz podaje,

że wciągnął on na wieżę krakowskiego kościoła Ma-

riackiego dzwon, którego nie mogło unieść czterdzie-

stu ludzi. Na prawym brzegu rozpościerają się piękne,

porozcinane starorzeczami łąki.

Spływ kończy się obok mostu na trasie Warszawa –

Kozienice, po prawej stronie. Jeżeli masz jeszcze siłę, wy-

bierz się do skansenu wojennego, który zajmuje wielką

wydmę na przeciwległym krańcu wsi. W dniach 9–16 VIII

1944 w okolicach Warki, Studzianek, Magnuszewa i Mni-

szewa toczyły się ciężkie walki o tak zwany przyczółek wa-

recko-magnuszewski. Utrzymanie wysuniętej na zachód

pozycji zapewnić miało połączonym siłom I armii Wojska

Polskiego i armii Czerwonej punkt wyjściowy do dalszej

ofensywy na zachód. Od czasu swego powstania w la-

tach siedemdziesiątych muzeum nieco podupadło, ale

dalej jest rajem dla małych i dużych chłopców. W sosno-

wym lasku prezentowana jest broń i środki transportu

wykorzystywane podczas walk o przyczółek. Odtworzo-

no również sieć okopów, ziemianek i zasieków.

69, 5 kmBoguszków, Pilica

71 kmRozniszew

75,5 kmOstrołęka

79 kmMniszew

8585



Warka: Klub kajakowy Korek, ul. M. Konopnickiej 7, tel. 504 878 209, www.kkkorek.yoyo.pl; wypożyczalnia

sprzętu, organizacja spływów.

Warka: Ster, ul. Mostowa 30, tel. (48) 667 22 81, 601 418 860, www.stero.pl; spływy kajakowe.

Władysławów 11a k. Sochaczewa: Ekoturyzm, tel. 602 265 239, www.przystan.ekoturyzm.pl, organizacja

spływów kajakowych, wypożyczalnia sprzętu.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

noTaTki

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

noTaTki

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

noTaTki

Documents

Mazowsze. Turystyka wodna