Nuôi Dưỡng Hạnh Phúc: 5 Phương Pháp Bạn Không Thể Bỏ Qua

Thích Nhất Hạnh

Ai trong chúng ta cũng muốn hạnh phúc. Có rất nhiều đầu sách và những người thầy trên thế giới cố gắng giúp mọi người hạnh phúc hơn. Thế nhưng chúng ta vẫn tiếp tục đau khổ.

Vì lẽ đó, có thể chúng ta nghĩ rằng mình đang “đi sai hướng.” Dường như ta đang “thất bại trong việc tìm kiếm hạnh phúc.” Sự thật không phải vậy. Không chịu bất cứ nỗi đau nào không có nghĩa là ta sẽ hạnh phúc. Thật ra, nghệ thuật của hạnh phúc cũng chính là nghệ thuật của sự chịu đựng. Khi ta học được cách nhận biết, chấp nhận và thấu hiểu nỗi đau của chính mình, thì nỗi đau đó sẽ vơi đi. Không những thế, ta còn có thể tiến xa hơn và chuyển hóa nỗi đau thành sự thông tuệ, lòng trắc ẩn và niềm vui dành cho bản thân và những người khác.

Đối với chúng ta, một trong những điều khó khăn nhất là chấp nhận rằng không có nơi nào chỉ có hạnh phúc và vắng bóng khổ đau. Điều này không có nghĩa là chúng ta nên tuyệt vọng. Ta có thể chuyển hóa nỗi đau. Ngay khi thốt ra từ “đau khổ”, ta biết rằng thứ đối nghịch với nó cũng đang hiện diện. Ở đâu có đau khổ, ở đó cũng có hạnh phúc.

Trong quyển kinh thánh Genesis, Chúa bảo rằng, “Hãy để ánh sáng chiếu rọi.” Tôi thích tưởng tượng ánh sáng trả lời rằng, “Thưa Chúa, con còn phải chờ người anh em song sinh của mình, bóng tối, đến với con. Con không thể tồn tại mà không có bóng tối.” Chúa hỏi, “Tại sao ngươi phải đợi? Bóng tối đang ở đằng kia mà.” Ánh sáng đáp, “Nếu vậy thì con cũng đang ở đó.”

Nếu chỉ tập trung theo đuổi hạnh phúc, chúng ta sẽ xem đau khổ là thứ mà mình nên phớt lờ hoặc chống lại. Ta nghĩ đau khổ cản trở ta đến với hạnh phúc. Nhưng nghệ thuật của hạnh phúc cũng chính là nghệ thuật học cách chịu đựng đau khổ. Nếu biết cách tận dụng nỗi đau của bản thân, ta có thể chuyển hóa nỗi đau đó và làm nó vơi đi. Biết cách chịu đựng đau khổ là điều không thể thiếu để có được hạnh phúc đích thực.

Phương thuốc chữa lành

Nỗi phiền muộn chính trong cuộc sống văn minh hiện đại là chúng ta không biết cách đối phó với nỗi đau bên trong và cố che đậy nó bằng đủ mọi hình thức triệt tiêu nỗi đau. Các nhà bán lẻ rao bán hàng tá những thiết bị giúp ta che giấu nỗi đau bên trong. Nhưng trừ khi và cho tới khi có thể tự mình đối diện với nỗi đau, chúng ta mới thật sự sống, và hạnh phúc sẽ không còn né tránh ta nữa.

Có nhiều người chịu nỗi đau to lớn và không biết cách xử lý nó. Nhiều người đã bắt đầu chịu khổ từ khi còn rất nhỏ. Vậy tại sao trường học lại không dạy con em chúng ta cách kiểm soát nỗi đau? Nếu một học sinh cảm thấy rất không vui, em ấy không thể tập trung và cũng chẳng học hành gì được. Nỗi đau của mỗi người ảnh hưởng lên những người khác. Chúng ta càng học được nhiều điều về nghệ thuật chịu đựng nỗi đau thì thế giới này sẽ càng ít đau khổ.

Chính niệm là cách tốt nhất để sống chung với nỗi đau mà không để nó lấn át tinh thần. Chính niệm là khả năng tập trung vào hiện tại, nhận biết những gì đang diễn ra ở đây, tại thời điểm này. Ví dụ, khi nhấc hai cánh tay lên, ta cảm nhận được là mình đang nhấc nó lên. Tâm trí của ta tập trung vào hành động nhấc tay mà không hề nghĩ đến quá khứ hay tương lai, bởi hành động đó chính là điều đang diễn ra ở hiện tại.

Chính niệm nghĩa là có ý thức. Đó là năng lượng nhận biết những gì đang diễn ra trong hiện tại. Ta nhấc hai cánh tay lên và biết rằng mình đang làm gì – đó là chính niệm, khả năng nhận biết hành động của bản thân. Ta hít vào và biết rằng mình đang hít vào, đó là chính niệm. Khi ta bước một bước và biết mình đang bước đi, ta nhận thức rõ những bước chân của mình. Đó chính là năng lượng giúp ta biết rõ điều gì đang diễn ra ngay bây giờ, ngay tại đây – trong cơ thể, cảm giác, nhận thức của ta và xung quanh ta.

Bằng chính niệm, bạn có thể nhận ra sự tồn tại của nỗi đau trong bạn và trong thế giới. Và cũng bằng năng lượng ấy, bạn dịu dàng ôm lấy nỗi đau. Bằng cách chú ý đến hơi thở, bạn tạo ra năng lượng chính niệm và nhờ đó có thể tiếp tục nâng niu nỗi đau. Những người thực hành chính niệm có thể giúp đỡ và hỗ trợ lẫn nhau trong việc nhận biết, chấp nhận, và chuyển hóa nỗi đau. Có chính niệm, chúng ta không còn sợ đau đớn. Ta thậm chí có thể tiến xa hơn và tận dụng nỗi đau để tạo ra năng lượng của sự thấu hiểu và lòng trắc ẩn. Năng lượng đó sẽ chữa lành chúng ta, và ta cũng có thể giúp người khác chữa lành và trở nên hạnh phúc.

Tạo ra chính niệm

Để bắt đầu tạo ra phương thuốc chính niệm, chúng ta phải dừng lại và hít thở, tập trung hoàn toàn vào hơi thở hít vào và thở ra. Khi làm theo cách này, tâm trí và cơ thể hòa làm một và quay trở lại với ta. Chúng ta cảm nhận cơ thể mình rõ ràng hơn. Chỉ khi tâm trí và cơ thể hợp nhất với nhau, ta mới thật sự sống. Tin tuyệt vời là ta có thể nhận thức sự hợp nhất của cơ thể và tâm trí chỉ bằng một lần hít vào. Có lẽ đôi lúc ta không đủ tử tế với cơ thể mình. Nhận ra sự căng thẳng, đau đớn và sức ép trong cơ thể, ta có thể gột rửa tình trạng đó bằng chính niệm, và đó là khởi đầu của quá trình chữa lành.

Nếu chăm sóc nỗi đau bên trong, ta sẽ thông suốt hơn, có nhiều năng lượng và sức mạnh hơn để giúp những người ta yêu quý lẫn cộng đồng và thế giới xử lý nỗi đau. Tuy vậy, nếu để nỗi sợ và sự tuyệt vọng xâm chiếm mình, ta sẽ không thể giúp những người khác trút bỏ nỗi đau. Có một nghệ thuật chịu đựng rất hay. Nếu biết cách chăm sóc nỗi đau của bản thân, ta không chỉ cảm thấy bớt đau khổ hơn rất nhiều mà còn tạo ra nhiều hạnh phúc hơn quanh ta và trên thế giới.

Tại sao Đức Phật luôn thiền định

Khi còn trẻ, lúc mới xuất gia, tôi từng tự hỏi tại sao Đức Phật luôn thực hành chính niệm và thiền định ngay cả sau khi Ngài đã thành phật. Giờ đây, tôi thấy câu trả lời thật đơn giản. Giống như mọi thứ khác, hạnh phúc là vô thường. Để kéo dài và tái tạo hạnh phúc, bạn phải học cách nuôi dưỡng nó. Không thứ gì có thể sống mà thiếu nguồn dinh dưỡng, cả hạnh phúc cũng vậy; hạnh phúc của bạn có thể chết đi nếu bạn không biết cách nuôi dưỡng nó. Nếu bạn cắt một cành hoa nhưng không nhúng nó vào nước, vài tiếng sau hoa sẽ héo tàn.

Dù đang hạnh phúc thì ta vẫn phải tiếp tục nuôi dưỡng nó. Việc này đôi lúc được gọi là rèn luyện, và nó rất quan trọng. Ta có thể rèn luyện cơ thể và tâm trí để quen với hạnh phúc bằng 5 phương pháp, bao gồm: buông bỏ, nuôi dưỡng hạt giống tích cực, chính niệm, tập trung, và sáng suốt.

1. Buông bỏ

Phương pháp đầu tiên để tạo ra niềm vui và hạnh phúc là buông bỏ, để lại phiền muộn phía sau. Có một hình thức vui vẻ bắt nguồn từ việc buông bỏ. Nhiều người trong chúng ta bị ràng buộc bởi quá nhiều thứ. Ta tin rằng nó cần thiết cho việc sinh tồn, sự an toàn và hạnh phúc của ta. Nhưng trong đó có nhiều thứ – hay chính xác hơn là những niềm tin của ta về sự cần thiết tuyệt đối của nó – thật sự cản trở ta đến với niềm vui và hạnh phúc.

Đôi khi bạn nghĩ việc có sự nghiệp, bằng cấp, lương bổng, nhà cửa, hay bạn đời là cực kỳ cần thiết để sống hạnh phúc. Bạn cho rằng mình không thể sống thiếu những điều này. Ngay cả khi đã đạt được vị trí đó, hoặc đang ở bên người đó, bạn vẫn tiếp tục đau khổ. Đồng thời, bạn vẫn lo sợ tình hình sẽ trở nên tồi tệ hơn nếu bạn buông bỏ những gì mình đã đạt được; bạn sẽ càng tuyệt vọng hơn khi không còn những thứ mình đang níu giữ. Bạn không thể sống với thứ đó, và bạn cũng không thể sống thiếu nó.

Chính niềm tin của ta về sự cần thiết tuyệt đối của mọi vật cản trở ta hạnh phúc. 

Nếu xem xét sâu hơn sự đeo dính đáng sợ của mình, bạn sẽ nhận ra rằng sự đeo dính này chính là hòn đá cản đường bạn đến với niềm vui và hạnh phúc. Bạn có khả năng buông bỏ nó. Đôi lúc, bạn phải thật can đảm mới có thể buông bỏ. Nhưng một khi bạn đã làm được, hạnh phúc sẽ nhanh chóng đến với bạn. Bạn sẽ không phải tìm kiếm hạnh phúc ở khắp nơi nữa.

Hãy tưởng tượng bạn là một người ở thành thị đi đến nông thôn vào cuối tuần. Nếu bạn sống một đô thị lớn, nơi đó sẽ rất ồn ào, bụi bặm, ô nhiễm và có đủ loại mùi, nhưng đồng thời cũng mang lại rất nhiều cơ hội và những điều thú vị. Một hôm, một người bạn rủ bạn đi xa vài ngày. Ban đầu, có lẽ bạn sẽ nói, “Không được. Tớ có quá nhiều việc. Có thể tớ sẽ lỡ mất một cuộc gọi quan trọng.”

Nhưng cuối cùng, người bạn ấy cũng thuyết phục được bạn lên đường, và sau một hoặc hai tiếng đồng hồ, bạn có mặt ở vùng nông thôn. Bạn nhìn thấy một không gian rộng mở. Bạn thấy bầu trời, và cảm nhận gió mát thổi qua hai má. Hạnh phúc được tạo ra từ việc bạn thôi quyến luyến chốn thành thị. Nếu không rời khỏi đó, làm sao bạn có thể trải nghiệm niềm vui thế này? Bạn cần phải buông bỏ.

2. Nuôi dưỡng những hạt giống tích cực

Có nhiều loại “hạt giống” nằm sâu trong ý thức mỗi người chúng ta. Những hạt giống được ta tưới nước sẽ phát triển và len vào nhận thức của ta, và từ đó biểu hiện ra bên ngoài.

Thế nên trong tâm trí ta có địa ngục lẫn thiên đường. Ta có khả năng động lòng trắc ẩn, thấu hiểu và mừng vui. Nếu chỉ chú ý đến những điều tiêu cực bên trong, nhất là những nỗi đau trong quá khứ, ta sẽ đắm chìm trong đau khổ và không thu được chất dinh dưỡng nào. Ta có thể rèn luyện sự tập trung đúng mực, nuôi dưỡng những phẩm chất tốt đẹp bằng cách tiếp xúc với những điều tích cực vốn luôn hiện hữu bên trong và xung quanh ta. Đó chính là nguồn dinh dưỡng lành mạnh cho tinh thần ta.

Ta có thể lựa chọn nuôi dưỡng hạt giống tích cực và hạn chế tưới nước cho hạt giống tiêu cực. 

Một cách chăm sóc nỗi đau là nuôi dưỡng hạt giống mang bản chất trái ngược với nỗi đau. Bởi không gì tồn tại mà không có thứ đối nghịch với nó, nếu bạn có một hạt giống của sự kiêu ngạo thì bạn cũng sẽ có một hạt giống của lòng trắc ẩn. Mỗi người đều có hạt giống của lòng trắc ẩn. Nếu bạn thực hành chính niệm với lòng trắc ẩn mỗi ngày, hạt giống này cũng sẽ lớn hơn trong bạn. Bạn chỉ cần tập trung vào nó, và nó sẽ trở thành một vùng năng lượng mạnh mẽ.

Một cách tự nhiên, khi lòng trắc ẩn mạnh lên thì sự kiêu ngạo sẽ yếu đi. Bạn không cần phải chống lại hay chế ngự nó. Ta có thể lựa chọn nuôi dưỡng hạt giống tích cực và hạn chế tưới nước cho hạt giống tiêu cực. Điều này không có nghĩa là phớt lờ nỗi đau, mà là tạo điều kiện cho hạt giống tích cực được quan tâm và nuôi dưỡng.

3. Niềm vui nhờ chính niệm

Chính niệm không chỉ giúp ta kết nối với nỗi đau, để ta có thể chấp nhận và chuyển hóa nó, mà còn giúp ta kết nối với những điều kỳ diệu trong cuộc sống, bao gồm cả cơ thể của chính mình.

Khi ấy, việc hít vào là niềm vui, và thở ra cũng là niềm vui. Bạn thật sự yêu thích việc hít thở của mình.

Vài năm trước, tôi bị nhiễm vi-rút làm phổi mình xuất huyết. Tôi đã nôn ra máu. Tôi đã thở rất khó khăn bằng hai lá phổi như thế, và tôi cũng khó cảm thấy vui khi hít thở. Sau khi được điều trị, phổi tôi đã lành lại và tôi thở dễ hơn rất nhiều. Giờ đây khi hít thở, tất cả những gì tôi cần làm là nhớ lại thời điểm phổi tôi bị nhiễm vi-rút. Sau đó, mỗi hơi thở của tôi đều trở nên thật dễ chịu, thật sảng khoái.

Khi tập hít thở  hoặc đi bộ với tâm chính niệm, ta đưa tâm trí mình trở về với cơ thể và thật sự sống trong hiện tại. Ta cảm thấy thật may mắn; ta có sẵn rất nhiều trạng thái hạnh phúc. Niềm vui và hạnh phúc xuất hiện ngay. Vì vậy, chính niệm là nguồn cội của niềm vui và hạnh phúc.

Chính niệm là năng lượng mà bạn có thể tạo ra suốt cả ngày thông qua việc thực hành. Bạn có thể rửa chén đĩa, nấu bữa tối, lau sàn bằng tâm chính niệm. Và bằng tâm chính niệm, bạn có thể kết nối với những trạng thái hạnh phúc và vui vẻ vốn có. Bạn là một nghệ sĩ thực thụ. Bạn biết cách tạo ra niềm vui và hạnh phúc bất cứ khi nào bạn muốn. Đây chính là niềm vui và hạnh phúc sinh ra từ chính niệm.

4. Tập trung

Sự tập trung đến từ chính niệm. Sự tập trung có sức mạnh vượt qua trở ngại, xua tan nỗi phiền muộn đang giày vò bạn và mở đường cho niềm vui và hạnh phúc đến với bạn.

Để sống trong thời khắc hiện tại, bạn cần có sự tập trung. Những nỗi lo lắng về tương lai lúc nào cũng hiện diện và chỉ chực cuốn ta đi. Ta có thể nhìn thấy, công nhận những nỗi lo lắng đó và tập trung trở về với giây phút hiện tại.

Khi tập trung, ta có rất nhiều năng lượng. Ta không bị những ký ức đau đớn trong quá khứ hay nỗi sợ về tương lai cuốn đi. Nhờ tập trung vào hiện tại nên ta có thể kết nối với những điều kỳ diệu của cuộc sống, và tạo ra niềm vui và hạnh phúc.

Tập trung nghĩa là luôn chú tâm vào điều gì đó. Khi tập trung vào hơi thở của mình một cách nhẹ nhàng, thư thái, bạn đang bắt đầu nuôi dưỡng sức mạnh nội tại. Khi cảm nhận lại hơi thở của mình, hãy tập trung vào hơi thở toàn tâm toàn ý. Tập trung không phải là việc khó nhọc. Bạn không cần phải căng thẳng hay quá cố gắng. Hạnh phúc đến một cách nhẹ nhàng và dễ dàng.

5. Thông tuệ

Với tâm chính niệm, ta nhận ra trạng thái căng thẳng của cơ thể, và dù tha thiết muốn thoát khỏi trạng thái đó nhưng đôi lúc ta không làm được. Thứ mà ta cần chính là sự sáng suốt.

Sáng suốt là nhìn thấy những gì đang hiện hữu. Đó là sự thông suốt giúp giải phóng ta khỏi những nỗi khổ như lòng ghen tị hoặc tức giận, và tạo điều kiện cho hạnh phúc đích thực xuất hiện. Mỗi người đều có hiểu biết, nhưng ta thường không tận dụng nó để gia tăng hạnh phúc.

Ví dụ, có thể ta biết rằng điều gì đó (lòng tham hoặc oán giận) cản trở mình đến với hạnh phúc, rằng nó khiến mình lo lắng và sợ hãi. Tuy ta biết điều này không đáng bận tâm. Tuy vậy, ta vẫn cứ tiếp tục tốn thời gian và năng lượng để suy nghĩ về nó. Ta tựa như một con cá từng mắc câu và biết miếng mồi có gắn lưỡi câu; nếu con cá tận dụng sự hiểu biết đó, nó sẽ không ăn mồi vì biết mình sẽ lại mắc câu.

Chúng ta thường cắn miếng mồi của lòng tham và sự oán hận, và để bản thân mắc câu. Ta mắc kẹt trong những tình huống vốn không đáng bận tâm. Nếu biết chính niệm và tập trung, ta sẽ sáng suốt và tận dụng hiểu biết để thoát thân và được tự do.

Hãy nuôi dưỡng hạnh phúc mỗi ngày, bằng sự công nhận, thấu hiểu và lòng trắc ẩn dành cho bản thân và những người xung quanh. 

Vào mùa xuân khi không khí có nhiều phấn hoa, một số người bị dị ứng và khó thở. Ngay cả khi không cố chạy nhảy và chỉ muốn ngồi hoặc nằm xuống, ta vẫn khó có thể hít thở bình thường. Vì vậy, khi đông đến và trong không khí không có phấn hoa, thay vì phàn nàn về thời tiết giá lạnh, ta nên nhớ lại khoảng thời gian tháng Tư hoặc tháng Năm – khi ta không thể ra ngoài. Giờ thì phổi ta đã sạch, ta có thể đi dạo và hít thở thoải mái. Ta cố tình nhớ lại những trải nghiệm trong quá khứ để biết trân trọng những điều tốt đẹp mà ta đang có trong hiện tại.

Trong quá khứ, có thể điều gì đó đã khiến ta đau khổ. Thậm chí đó có thể là nỗi đau khổ tột cùng. Nếu nhớ đến nỗi đau đó mà không để nó xâm chiếm mình, ta có thể lấy nó để nhắc nhở bản thân rằng, “Mình hiện may mắn biết bao. Mình không còn ở trong tình huống như vậy nữa.

Mình có thể hạnh phúc được rồi” – đó chính là sự sáng suốt; và trong khoảnh khắc đó, niềm vui và hạnh phúc của ta có thể tăng rất nhanh.

Có thể nói cốt lõi của bài tập là chuyển hóa nỗi đau thành hạnh phúc. Đó không phải là một bài tập phức tạp, nhưng nó đòi hỏi ta phải rèn luyện tâm chính niệm, tập trung và sáng suốt.

Đầu tiên, ta phải trở về với bản ngã, hòa thuận với nỗi đau, đối xử với nó một cách dịu dàng và nhìn sâu vào nguồn gốc của nỗi đau. Ta cần phải buông bỏ những nỗi ưu phiền vô ích và không cần thiết, và xem xét kỹ hơn khái niệm hạnh phúc của mình.

Cuối cùng, ta cần phải nuôi dưỡng hạnh phúc mỗi ngày, bằng sự công nhận, thấu hiểu và lòng trắc ẩn dành cho bản thân và những người xung quanh. Ta tự tập phương pháp này, hướng dẫn cho những người mà ta yêu thương và cho cộng đồng lớn hơn. Đây chính là nghệ thuật chịu đựng đau khổ và nghệ thuật hạnh phúc. Qua mỗi hơi thở, ta khiến nỗi đau vơi dần và tạo ra niềm vui. Qua mỗi bước đi, đóa hoa thông tuệ lại nở rộ.

Tác giả: Thiền sư Thích Nhất Hạnh