NATURA MONTENEGRINA, PODGORICA 1, 2002, I-XI

O PELIKANIMA NA SKADARSKOM JEZERU

Ondrej Vizi

UVOD Skadarsko jezero, najveće jezero na Balkanskom poluostrvu i najpoznatiji slatkovodni ekosistem u Crnoj Gori poznato je po pelikanima. Jedna od najsjevernijih kolonija kudravog pelikana (Pelecanus crispus Bruch, 1832) nalazi se na to Skadarsko jezero pruža povoljne uslove za život barskih ptica pa i pelikana. Jezero je veliko (370-530 km2, zavisno od vodostaja), plitko (maksimalna dubina na pučini je 11 m), toplovodno (ne zamrzava). Prostrana zona makrofitske vegetacije stvara obilje hrane za ptice i čini jezero veoma značajnim staništem i zimovalištem ptica. Za pelikane takođe postoje povoljni uslovi za gniježđenje, boravak i ishranu. Prvi podaci Prve podatke o pelikanima na Skadarskom jezeru nalazimo u izvještajima i putopisima prvih stranaca-političara i prirodnjaka koji su posjećivali Crnu Goru. (Bolica, Finger, Frič...). Opisujući prirodne ljepote i bogatstvo Skadarskog jezera neizbježno su pominjali i pelikane. Ali prve naučne podatke imamo tek sa kraja 19 vijeka. Zagrebački zoolog Spiridon Brusina 1890. godine organizovao je "sakupljačku" ekpediciju u Crnoj Gori radi upoznavanja ovdašnje faune i sakapljanja primjeraka za zagrebački Zoološki muzej. Uglavnom su radili na Primorju ali posjetili su i Skadarsko jezero gdje su ulovili dokazne primjerke pelikana. Period upoznavanja Najviše podataka o pelikanima tih vremena prikupio je znameniti Ljudevit Firer (Ludwig fon Führer) u toku višegodišnjeg ornitološkog rada u Crnoj Gori. Njegove podatke objedinio je najpoznatiji ornitolog balkanskih zemalja, sarajevski kustos Otmar Rajzer (Dr Othmar Reiser) u četvrtom tomu svoje čuvene edicije "Materialien zu einer Ornis Balcanica IV - Montenegro" Tako, saznajemo, da je u to vrijeme prosječan broj gnijezdećih parova kudravih pelikana na Skadarskom jezeru bio oko 35 a slična kolonija postojala je i na Zogajskom blatu kod Ulcinja. Sam Firer je u toku svog rada ulovio i preparirao ukupno 18 pelikana od kojih se šest nalazi u Zemaljskom muzeju u Sarajevu. Takođe je iz kolonija na Skadarskom jezeru i Zogajskom blatu sakupio jaja iz

Natura Montenegrina, 1/2002 NAUČNO-POPULARNI DIO

20 gnijezda od čega se 6 jaja nalazi u istom muzeju. Tada se, očigledno, pitanje ugroženosti pelikana nije postavljalo. Period istraživanja Počinje tek nakon Drugog svjetskog rata. Prve detaljnije podatke o pelikanima Skadarskog jezera saopštava Ivanović (1971), koji daje osvrt i na gniježđenje i ishranu pelikana. Ali tek startovanjem projekta "Limnološka istraživanja Skadarskog jezera" 1972. godine počelo je i detaljno i redovno istraživanje života pelikana na Skadarskom jezeru (Vizi, 1975, 1979, 1981, 1997.), koje sa prekidima traje do danas. Gniježđenje pelikana na Skadarskom jezeru. Pelikani su ptice koje gnijezde isključivo na malim ostrvima. Gnijezde kolonijalno, ponekad u velikom broju. Razlog je jasan - na ostrvu su pelikani, njihova jaja i mladi zaštićeni od kopnenih grabljivica, prije svega od lisica, kuna, lasica, lutajućih pasa i mačaka.

"Arbunosi" zgomilani usljed

vjetra i talasa. Na taj način nastaje "ostrvo

pelikana". (1973)

"Arbunos" sa svega tri gnijezda. (1977)

II

O. Vizi: O pelikanima na Skadarskom jezeru

Na Skadarskom jezeru pelikani takođe slijede taj obrazac. Gnijezda su građena na malim, često svega nekoliko kvadratnih metara velikim ostrvcima od tresetnih naslaga. S druge strane, veća, kamenita ostrva uz južnu obalu jezera nikada nijesu bila stanište pelikana, prije svega zbog blizine ljudi. Tresetna ostrvca predstavljaju specifičnost Skadarskog jezera. Naime u prostoru Humskog zaliva, u pojasu bujne močvarne vegetacije raste specifična zajednica barske trave-oštrice (Carex maritima) i obične trske. Gusti trs trave ojačan je sa nekoliko stabljika trske i čini čvrstu stuboliku tvorevinu dužine do 2,5 m, debljine do pola metra. Lokalno stanovništvo zove ih "arbunosi" ili "ambonosi". Zimi, kada vegetacija odumire, vjetar i talasi otkidaju "arbunose" od podloge i zgomilaju ih u male ploveće grupe koje konačno budu blokirane u zoni vegetacije. Takvo ostrvce pelikani pojačaju donoseći dodatni materijal (grančice vrbe, suvu trsku i sl.) i tu izgrade gnijezda.

Gnijezda pelikana na plovećem tresetnom ostrvu (1977).

U uslovima tople mediteranske klime, plodna tresetna podloga, dodatno nađubrena izmetom pelikana, odmah nakon zavšenog gniježđenja obraste bujnom trskom tako da više nije pogodna za gniježđenje. Skoro svake godine pelikani moraju tražiti novo ostrvce. Gnijezda pelikana su raspoređena na jednom ili više ostrvaca. Prečnika su oko 1 metar i u njih pelikani snesu svoja uobičajena dva jajeta. Ponekad ima samo jedno jaje a biva i gnijezda sa tri jaja. Nije potvrđeno mišljenje da u gnijezdu sa tri jaja jedno biva "podmetnuto" tj, da je neka ženka pelikana pogrešila

III

Natura Montenegrina, 1/2002 NAUČNO-POPULARNI DIO

gnijezdo. Jedini nalaz gnijezda sa čak četiri jajeta indirektno ide u prilog toj tvrdnji.

Tek izleženo, potpuno bespomoćno, mladunče pelikana. Tada je najosjetljivije na

napad vrana i svraka, jako sunce, hladnu kišu ... Veličina jaja, vrijeme inkubacije i početak leženja mladih pelikana na Skadarskom jezeru uklapaju se u poznate podatke sa drugih lokaliteta. Mladi se legu obično u razmaku od 1-3 dana, tako da se mladunci u istom gnijezdu često razlikuju po veličini. Legu se kao nidikolni, tj. goluždravi i bespomoćni Nakon dvije nedjelje dostižu veličinu krupne kokoške i pokriveni su sitnim sivim paperjem. U uzrastu od mjesec dana počinje da im raste perje. Nakon dva mjeseca već mogu letjeti ali u blizini kolonije se zadržavaju do jeseni. Ishrana pelikana Zanimljive podatke pružilo je istraživanje ishrane pelikana na Skadarskom jezeru. Istraživana je riba koju pelikani donose mladima u koloniju. Pojava da mladi, preplašeni od istraživača, povrate pojedenu ribu kako bi se lakše kretali, značajno je olakšala istraživanje. Rezultati prve faze istraživanja ishrane mladih dati su na grafiku br. 1. Uočljiva je dominacija vrste lola (Scardinius

Prvi udisaj.pelikani leže na

jajima 40-42 dana(1975).

IV

O. Vizi: O pelikanima na Skadarskom jezeru

erythrophthalmus scardafa) i po broju i po težini. Druga po značaju riba u ishrani mladih pelikana je žutalj (Rutilus rubilio). Obije vrste spadaju u ekonomski malo značajne ribe na Skadarskom jezeru. Procenat važnih vrsta kao što je jegulja (Anguilla anguilla) i ukljeva (Alburnus albidus arborella) je veoma mali. Zanimljivo je da u ovoj fazi istraživanja uopšte nije konstatovano prisustvo krapa (Cyprinus carpio) brojne i ekonomski važne ribe jezera. Istraživanje ishrane nastavljena su i kasnije, iako neredovno. Podaci su opet veoma zanimljivi. Od 1975. godine, kada je prvi put konstatovana u Skadarskom jezeru, unesena vrsta srebrni karaš (Carrassius auratus gibelio) se jako namnožio i u ishrani pelikana je potpuno istisnuo lolu, tako da je to danas najzastupljenija riba u ishrani mladih pelikana i po broju primjeraka, još više u ukupnoj masi jer pelikane love srazmjerno krupne karaše. U tom periodu je utvrđeno i minimalno prisustvo krapa i skakavice (Mugil cephalus). Ostale vrste riba su prisutne u ranijem procentu. Iz navedenog se može zaključiti da pelikani ne ugrožavaju ribarstvo na Skadarskom jezeru. Nasuprot opšte raširenom vjerovanju da love isključivo krapa, upravo ta riba je veoma malo prisutna u ishrani pelikana. Lovom ekonomski beznačajnih vrsta pelikani pomažu uspostavljanju (već opasno narušenih) odnosa između te dvije kategorije riba.

Mladi pelikan u uzrastu od 20 dana. Tada je već siguran od prirodnih neprijatelja. (1987)

V

Natura Montenegrina, 1/2002 NAUČNO-POPULARNI DIO

Neprijatelji pelikana Stradanja pelikana na Skadarskom jezeru su česta i samo mali broj mladunaca uspješno odraste. Uzroci su prirodni i antropogeni. Najznačajniji prirodni uzrok su vremenske prilike. Skadarsko jezero leži u mediteranskoj zoni i odlikuje se velikim padavinama u hladnom periodu godine sa dva izražena maksimuma - jesenjim i proljećnim. Ponekad proljećne kiše padnu u vrijeme gniježđenja pelikana, tada se desi da kolonija bude preplavljena i dio ili sva jaja (kao što je bilo 1975. godine) budu uništena. Dešavalo se da jak vjetra naprosto prevrne tresetno ostrvo a godine 1989. kompletan nasad uništio je grad. U prirodne uzroke stradanja pelikana spadaju i vrane i svrake koje uništavaju jaja ili tek izležene mladunce. Ovaj faktor ipak moramo povezati sa najvažnijim antropogenim faktorom - uznemiravanjem. Ljudi često posjećuju koloniju pelikana, najčešće iz čiste radoznalosti. Uznemireni pelikani napuste koloniju i ona postane dostupna vranama. Ako pelikani imaju obezbijeđen mir, štete od vrana i svraka su minimalne. Pored toga uznemiravanje pelikana povećava procenat neizleženih jaja i uginulih, tek izleženih mladunaca. Iako nije dokazano da je bilo odnošenja jaja iz gnijezda, određeni broj jaja nestao je bez objašnjenja.

Pelikani imaju mnogo neprijatelja dok su mali. Ovo mladunče ubila je siva vrana

(Covus cornix). (1974)

VI

O. Vizi: O pelikanima na Skadarskom jezeru

Skica Crnog žara sa obilježenim položajem kolonija pelikana kudravog u godinama

istraživanja. Na grafikonu br. 2 prikazana je uspješnost gniježđenja pelikana na Skadarskom jezeru u odnosu na ukupan broj izgrađenih gnijezda. Vidi se da je i "dobrih" godina efikasnost gniježđenja bila zapravo veoma niska što govori da je već tada populacija balansirala na ivici opstanka. Ribari Skadarskog jezera u principu štite pelikane i nije zabilježen značajniji broj ubijenih ptica. Problem prave neodgovorni lovci koji, uz nedostatak kontrole na jezeru povremeno pucaju na odrasle pelikane, tako da su u

VII

Natura Montenegrina, 1/2002 NAUČNO-POPULARNI DIO

posmatranom periodu sa sigurnošću konstatovana četiri ubistva pelikana. U istom periodu dva pelikana su stradala od infekcija izazvanih progutanim udicama "parima" kojima se lovi jegulja a tri, na taj način nastradala pelikana su na vrijeme otkrivena i spašena. Uzroci uginuća ukupno četiri odrasla pelikana nijesu objašnjena. Zlatno doba Tokom istraživanja, najuspješnija decenija za opstanak pelikana na Skadarskom jezeru bile su sedamdesete godine 20. vijeka. Tada je bilo najviše gnijezda i najviše uspješno odgajenih mladunaca. Naročito je 1977. godina bila dobra, tada je u ukupno 52 izgrađena gnijezda (uključujući i naknadna legla) snešeno 102 jaja i uspješno su othranjena 46 mladunca. (Grafikon II) Izgledalo je da je populacija skadarskih pelikana krenula putem punog oporavka. Ali već iduća godina je bila prava katastrofa. Iako je broj gnijezda bio veći nego prethodne godine, svega osam mladih je pojačalo populaciju. Kombinacija navedenih uzroka stradanja uzela je veliki danak.

Kolonija pelikana "zlatne" 1977. godine. Te godine bilo je ukupno 6 plovećih ostrva sa gnijezdima.

Od tada populacija pelikana postepeno gubi bitku za opstanak. Broj gnijezda se stalno smanjuje da bi na kraju osamdesetih nastale prve "posne godine", bez ijednog izgrađenog gnijezda.

VIII

O. Vizi: O pelikanima na Skadarskom jezeru

Nadu je pružio prelazak pelikana na ostrvce Grmožur, nedaleko od gradića Virpazara 1991 godine. To ostrvo je malo, kamenito, nepotopivo, sa dovoljno prostora i skrovišta. Nažalost, nalazi se suviše blizu čovjekovih staništa tako da je uznemiravanje bilo veoma veliko i nakon dve godine gniježđenja pelikani su napustilo to stanište. Od tada se posrtanje kolonije nastavlja do danas i više se ne može reći da kudravi pelikan predstavlja redovnu gnijezdaricu Skadarskog jezera.

Pelikani na Grmožuru. Pokušaj gniježđenja na malom kamenitom ostrvu sa ostacima

nekadašnje turske tvrđave, nažalost, nije bio uspješan (1992). Što dalje? Za najznačajniji uzrok opadanja broja pelikana, pored već navedenih, smatramo nedostatak mjesta za gniježđenje. To je svakako posljedica eutrofizacije jezera. U Skadarsko jezero se slivaju otpadne vode nekoliko najvećih crnogorskih gradova, praktično bez prečišćavanja. Tome treba dodati ostatke mineralnih đubriva koja se obilno koriste u poljoprivrednom zaleđu jezera i koji preko propusne podloge lako dospijevaju u jezero. Rezultat je sve veće bujanje makrofitske vegetacije na Skadarskom jezeru pa i u zoni gdje gnijezde pelikani. Skoro čitav prostor Humskog zaliva danas je obrastao gustim pokrovom, vrba, trske, lokvanja i vodenog oraška. Slobodne vode skoro da i nema. Time je opalo dejstvo vjetra u zimskom periodu, talasanje je manje i ostrva "arbunosa" se više ne stvaraju. Pelikani jednostavno nemaju gdje da gnijezde.

IX

Natura Montenegrina, 1/2002 NAUČNO-POPULARNI DIO

Sve veće prisustvo ljudi na jezeru, sve više jakih motornih čamaca (iako je u NP "Skadarsko jezero" dozvoljeno korišćenje motora samo do 4 KS jačine), takođe veoma nepovoljno djeluje na pelikane. Postavlja se konačno pitanje: Da li je moguće spasiti skadarske pelikane? Koristeći neka iskustva sa strane, uz potpuno poznavanje uslova na jezeru, stručnjaci Prirodnjačkog muzeja Crne Gore i NVO "Centar za zaštitu i proučavanje ptica, u saradnji sa UNDP, izradili su program spašavanje pelikana. Cilj programa je postaviti splavove za gniježđenje koji bi, usidreni na pogodnim mjestima omogućili oporavak, pa i značajno povećanje populacije pelikana.

Pored toga, ovaj sistem omogućava i razvijanje ornitološkog i tzv. "eko" turizma. Moguće je organizovati obilazak kolonija uz osmatranje pelikana, naravno sa bezbjedne daljine. Očekuje se da program, bude finansiran u 2002. godini, tako da bi već godine 2003. pelikanima stajala na raspolaganju najmanje dva splava kao i posebna, maskirana kućica za osmatranje. Time bi kudravim pelikanima Skadarskog jezera bila pružena nova šansa.

Jato pelikana na vodi Skadarskog jezera. Nekada uobičajen prizor, danas rijedak (1973).

X

O. Vizi: O pelikanima na Skadarskom jezeru

Fotografije: Dokumetacija Prirodnjačkog muzeja Crne Gore. Snimio: Ondrej Vizi Korišćena literatura: B r u s i n a S. (1891): Beitreag zur Ornis von Cattaro und Montenegro.-Ornithol. Jahrb., 2 (1): 1-27, Hallein; F i r e r Lj. (1894): Jedna godina ornitoloških izučavanja u Crnoj Gori. -Glanik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, 6: 543-608, Sarajevo; I v a n o v i ć B. (1970): Neka ornitološka zapažanja na Skadarskom jezeru. - Larus, 21-22: 137-160, Zagreb; R e i s e r O. und L. F ü h r e r (1896): Materialien zu einer Ornis Balcanica IV. Montenegro. - Carl Gerold's Sohn, Wien; V i z i O. (1975): O gnežđenju pelikana kudravog (Pelecanus crispus Bruch, 1832) na Skadarskom jezeru i problem njegove zaštite. -Glasnik. Republ. zavoda zašt. prirode-Prirodnjačkog muzeja, 8: 5-13, Titograd; V i z i O. (1979): New data on breeding of Dalmatian Pelican, (Pelecanus crispus Bruch, 1832) on Lake Skadar. - Glasnik. Republ. zavoda zašt. prirode-Prirodnjačkog muzeja, 12: 125-139, Titograd); V i z i O. (1981): Dalmatian Pelican of Lake Skadar. - Biota and limnology of Lake Skadar, Karaman G.S. and Beeton A.M. eds. Ttitograd; V i z i O. (1997): Crni žar - nova kolonija močvarnih ptica na Skadarskom jezeru. - Zbornik radova CANU "Prirodne vrijednosti i zaštita Skadarskog jezera". Naučni skupovi, knjiga 44: 309-320, Podgorica. V i z i O, & V a s i ć V.(1980): Istorijat ornitoloških istraživanja Crne Gore sa bibliografijom. - Glasnik. Republ. zavoda zašt. prirode-Prirodnjačkog muzeja, 13: 33-55, Titograd;

Pelikani u letu. Te krupne ptice su odlični letači (1973).

XI