1390

10 صنف

هـ . ش

تاريخ

كتاب هاى درسى متعلق به وزارت معارف بوده خريد وفروش آن در بازار جدا ممنوع است. با متخلفين برخورد

قانونى صورت مى گيرد.

وزارت معارفمعينيت انكشاف نصاب تعليمي،

تربية معلم و مركز ساينسرياست عمومي انكشاف نصاب

تعليمى و تأليف كتب درسى

ف ا زا

www.ael.af

تـاريـخصنف دهم

1390

الف

وزارت معارفمعينيت انكشاف نصاب تعليمي، تربية

معلم و مركز ساينسرياست عمومي انكشاف نصاب تعليمى

و تأليف كتب درسى

ف ا زا

www.ael.af

پوهنوال محمدرسول باوريمؤلف محمدحسين احمدزى

مؤلف محمدابراهيم حقپال

پوهنمل زلمى هوتك

سيد محمود خليق

ب

طرح و ديزاين:- عنايت االله غفارى

كميتة دينى، سياسى و فرهنگى:- داكتر عطاء االله واحديار مشاور ارشد وزارت معارف و رئيس نشرات.

- دكتور عبدالصبور فخرى- حبيب االله راحل مشاور وزارت معارف در رياست انكشاف نصاب تعليمى.

كميتة نظارت:- دكتور اسد االله محقق معين انكشاف نصاب تعليمي، تربية معلم و مركز ساينس

- دكتور شير على ظريفى مسؤول پروژة انكشاف نصاب تعليمى - معاون سرمؤلف عبدالظاهر گلستانى رئيس عمومى انكشاف نصاب تعليمى و تأليف كتب درسى.

www.ael.af

ج

www.ael.af

د

دا وطن افغانستـــــــان دى

کور د سول３ کــــور د تورې

کـــــور دى دا وطن د ！ولو

د پ＋تــــون او هــــزاره وو

دي －وجـــــر عرب، ورسره

دي قزلباش دي، براهوي

دا هيـــواد به تـــــل ＄لي８ي

به آسيــــــا د ک３ سينــه په

رهبــــــر مو دى د حق نوم

دا عزت د هــــــر افغان دى

هر بچی ي３ قهرمــــــان دى

د بلو＇ــــو د ازبکــــــــــــو

د ترکمنــــــــو د تاجکــــــو

نـــورستانيــــان پاميــريان،

４ــان پشـه هم ايمــاق، هم

آسمـــان شنه پر لمـر لکــه

جــــاويــدان وي زړه لکـه

اکبر االله وايو اکبر االله وايو

سرود ملی

www.ael.af

هـ

بسم االله الرحمن الرحيمپيام وزير معارف

معلمان و شاگردان عزيز،تعليم و تربيه اساس انكشاف و توسعة هر كشور را تشكيل مى دهد، نصاب تعليمى يكى از عناصر مهم تعليم و تربيه مى باشد كه مطابق انكشافات علمى معاصر و نيازمندى هاى جامعه ر وضع مى گردد، واضح است كه انكشافات علمى و نيازمندى هاى جامعه همواره در حال تطومى باشد؛ بناء لازم است نصاب تعليمى نيز به صورت علمى و دقيق انكشاف نمايد. البته نبايد

نصاب تعليمى تابع تغييرات سياسى، نظريات و تمايلات اشخاص گردد.كتابى كه امروز در دسترس شما قرار دارد بنابر همين مشخصات تهيه و ترتيب گرديده است، موضوعات علمى مفيد در آن اضافه شده، فعال نگه داشتن شاگردان در عملية تدريس جزء

پلان تدريس گرديده است.اميدوارم تدريس اين كتاب با استفاده از روش هاى آموزش فعال مطابق رهنمود ها و پلان با كيفيت دختران نيز در تعليم و تربية تعليمى تعيين شده صورت گيرد، و اولياى شاگردان و پسران خود همكارى متداوم نمايند، تا اهداف و آرزوهاى نظام معارف برآورده گرديده،

نتايج و دست آوردهاى خوبى براى شاگردان و كشور ما داشته باشد.باور دارم كه معلمان گرانقدر ما در تطبيق مؤثر نصاب تعليمى مسؤوليت خود را صادقانه ادا

مى نمايند. مبين اساسات دين تعليمى معارف مطابق تا نصاب نمايد وزارت معارف همواره تلاش مى ما مبرم جامعة نيازمندى هاى نظرداشت با در معيارهاى علمى اسلام، حس وطن دوستى و

انكشاف نمايد.در اين عرصه از تمام شخصيت هاى علمى و دانشمندان تعليم و تربية كشور و اولياى محترم شاگردان تمنا دارم، تا با ارائة نظريات و پيشنهادات سالم و مفيد خويش مؤلفان ما را در بهبود

بيشتر تأليف كتب درسى يارى نمايند.از همة دانشمندانى كه در تهيه و ترتيب اين كتاب سهم گرفته اند، و از مؤسسات محترم ملى و بين المللى و ساير كشور هاى دوست كه در تهيه و تدوين نصاب تعليمى جديد و طبع و توزيع

كتب درسى همكارى نموده اند، صميمانه اظهار امتنان و قدردانى مى نمايم.

و من االله التوفيقفاروق وردگ

وزير معارف جمهورى اسلامى افغانستان

www.ael.af

فصل اول:آريايى ها ........................................................................................................ 1اهداف فصل اول ........................................................................................................... 24 -3 ............................................................................................. درس اول: تمدن آريانا 8 -5 ........................................................................................... درس دوم: مدنيت ويدى درس سوم: مدنيت اوستايى ..................................................................................... 9- 1012 -11 ............................................................... درس چهارم: : تاريخ اساطيرى افغانستان 14 -13 ................................................................... درس پنجم: تاريخ اساطيرى افغانستان درس ششم: تاريخ اساطيرى افغانستان ................................................................... 15- 1618-17 .............................. درس هفتم: افغانستان قديم هخامنشيها، يونانى ها و موريايى ها درس هشتم افغانستان قديم و يونانى ها ................................................................... 22-19درس نهم: افغانستان قديم و موريايى ها ................................................................ 23- 24فصل دوم: مدنيت هاى اوليه در افغانستان ..................................................................... 2526 .............................................................................................................. اهداف فصل: 30 -27 .................................................................. درس دهم: مدنيت هاى اوليه افغانستان درس يازدهم: خصوصيات مدنيت يونانو باخترى ................................................... 31- 3234 -33 ....................................... درس دوازدهم: آى خانم شهرمشهور دوره يونانوباخترى 36-35 ............................................................................. درس سيزدهم: ساكهاوپارت ها درس چهاردهم: امپراتورى كوشانيها ..................................................................... 37- 4042 -41 ......................................................... درس پانزدهم: سه مركزعمده دوره كوشانى درس شانزدهم:هده مركزفرهنگى امپراتورى كوشانيا ............................................. 43- 4448 -45 ............................................................................................. درس هفدهم: باميان 50-49 ....................................................... درس هجدهم: كيداريان يا كوشانيان كوچك 54-51 ............................................................................ درس نزدهم امپراتورى يفتلى ها درس بيستم: اوضاع افغانستان مقارن ظهوراسلام ...................................................... 55- 56فصل سوم: مدنيت هاى قديم جهان ............................................................................. 57

و

عناوين..................................................................................................................... صفحه

www.ael.af

اهداف فصل: ............................................................................................................. 5860 -59 ......................................................... درس بيست و يكم: مدنيت هاى قديم جهان 64 -61 .................................................................... درس بيست و دوم:تمدن بين النهرين درس بيست و سوم: تمدن وفرهنگ بين النهرين ................................................... 65- 6670 -67 ........................................................................ درس بيست و چهارم: تمدن مصر 74 -71 ............................................................ درس بيست و پنجم: فرهنگ وتمدن مصر 78 -75 ......................................................................... درس بيست و ششم: تمدن فارس

درس بيست و هفتم: تمدن هند ............................................................................. 79- 82 درس بيست و هشتم: تمدن چين ............................................................................ 83- 86درس بيست و نهم:تمدن يونان .............................................................................. 90-8794-91 ........................................................................................ درس سى ام: تمدن روم

درس سى و يكم: تمدن آمريكا ........................................................................... 95- 98 فصل چهارم: تاريخ اسلام ........................................................................................... 99

اهداف فصل ............................................................................................................. 100 102 -101 .......... درس سى و دوم: اوضاع جهان و شبه جزيرة عربستان مقارن ظهور اسلام 106 -103 ..................... درس سى و سوم: زنده گانى حضرت پيامبر(ص) از تولد تا بعثت 110 -107 .......................................................................... درس سى و چهارم:بيعت عقبه 118 -111 .............................................................................. درس سى و پنجم: غزوات 122 -119 ............................................ درس سى و ششم: صلح حديبيه – بيعت الرضوان 128 -123 .................................................................. درس سى و هفتم: فتح مكه مكرمه 132 -129 .................................................................. درس سى و هشتم: خلفاى راشدين درس سى و نهم: حضرت عمر فاروق (رض) ................................................... 133- 134136-135 ................................................................... درس چهلم: حضرت عثمان(رض) درس چهل و يكم: حضرت على (رض) ............................................................ 138-137

140 -139 .......... درس چهل و دوم: نگاه مختصرى دورة درخشان خلفاى راشدين (رض) 144 -141 ............................................................................... درس چهل و سوم: امويان درس چهل و چهارم: وضعيت اقتصادى،ادارى،فرهنگى و نظامى درزمان امويها 145- 146درس چهل و پنجم: عباسيان ............................................................................ 147- 150154 -151 ..... درس چهل و ششم: اوضاع سياسى،ادارى،فرهنگى واقتصادى دورة عباسيان

ز

www.ael.af

فصل اول آريايى ها

اين فصل مشتمل بر مطالب ذيل است:- آريايى ها در افغانستان،

- مدنيت ويدى؛- مدنيت اوستايى؛

- تاريخ اساطيرى افغانستان- هخامنشيان، يونانيان و موريائيان؛

1

www.ael.af

اهداف فصلانتظار ميرود تا شاگردان در پايان اين فصل به اهداف ذيل برسند:

- در مورد تمدن آريايى ها، مدنيت ويدى، اوستايى معلومات حاصل نمايند؛- تاريخ اساطيرى افغانستان را بدانند؛

- به ارتباط هخامنشى ها، يونانى ها، و موريايى ها معلومات حاصل كنند؛- اوضاع افغانستان قديم (آريانا را ) تحليل و بررسى نموده بتوانند؛

- مدنيت هاى ويدى و اوستايى را باهم مقايسه كرده بتوانند؛- اوضاع افغانستان را در زمان هخامشى ها، يونانى ها و موريايى ها تحليل و باهم مقايسه

نموده بتوانند؛- به تاريخ كشور علاقه مندى پيدا نمايند.

2

www.ael.af

آرياناى كهن(افغانستان امروز) از دو تا سه هزار سال قبل از ميلاد داراى زراعت و آبيارى دستى، صنايع ميلاد از قبل اول سال هزار طى در بود. پرنفوس و توانگر شهر و پيشرفته مسكوكات، طب، نجوم، نساجى و فلز كارى داشت و جايگاه پنجم كانونهاى تمدن جهانى

را به خود اختصاص داده بود. افغانستان قديم مسكون شده بودند. اين مردمانى كه تقريبا 2500 سال قبل از ميلاد در افاده مى كند. در رابطه به محل قبايل خود را آرين ميناميدند كه معنى اصيل و نجيب را اقامت نخستين ايشان اطلاعات دقيق بدست نيآمده، ولى اين ثابت شده است كه آرياييان از طرف شمال افغانستان (آمو دريا و سير دريا) وارد شمال افغانستان خاصتا بلخ شده و در آنجا

نخستين مدنيت عصر آريايى را اساس گذاشته اند، و وطن خود را آريانا نام نهادند.مى ها آريايى شناخت به دررابطه مآخذ و منابع مهمترين از يكى ويدى هاى سروده باشد . در سروده هاى ويدى معلومات زيادى راجع به قبايل آريايى موجود است. . آريايى ها محل اقامت خويش را (آريانا ويجه) يا (آرياناورشو) ميناميدند. در سروده هاى ويدى از قبيلة بنام الينا تذكر بعمل آمده است كه ساكنين الينگار كنو نى بوده اند. ساكنين بولان را

بنام بهالانه ياد كرده اند.

تمدن آريانادرس اول

ا آ ا ز ا ا لا از ل ق ال ا تا از ز) ا ان (افغان ك انا آ

در اين درس پيرامون چگونگى زنده گى آريايى ها در افغانستان معلومات حاصل خواهيد كرد

تصوير از جريان كوچ كشى آريايى ها

3

در سرود هاى ويدى از مناطق تحت حاكميت آريايى ها نيز تذكر بعمل آمده كه قسمت زيادى از اين مناطق طبق ارزيابى جغرافيه دانان تاريخى در افغانستان كنونى تشخيص و شناسايى شده است.

به عنوان نمونه از هريوا (هرات) هراوتى (دهراوت) بلهيكه (بلخ) مى توان ياد كرد.

www.ael.af

افزون بر اسامى مناطق در ريگويدا از دريا ها و كوها نيز نام برده شده، بطور مثال منجوان نام كوهى است كه در ميان نورستان و بدخشان كنونى موقعيت دارد.

آريايى ها قبل از آمدن به بلخ زنده گى كوچى گرى داشتند و بربنياد تحقيقات كه در سال 1939م در (تالى برزو) سمرقند، صورت پذيرفته، تصوير يكى از شاهان آريايى كه به روى ظرف گلى نقش شده بوده بدست آمده كه به باور دانشمندان اين تصوير مربوط به كيومرث شاه قديم آريايى ها مى باشد. در سرودهاى ويدى حاكم مشهور كوچى ها بنام كيومرث ياد شده است ذكر كلمه پادشاه در سروده هاى ويدى به اثبات ميرساند كه آرياييان

در زمان زنده گى باديه نشينى خويش داراى نظام شاهى بوده اند.زيادت نفوس آريايى ها در بلخ و اطراف آن موجب شد تا آنها بصورت دسته جمعى به جانب،جنوب و جنوب شرق و غرب شروع به مهاجرت نمايند آريايى ها بعد از مسكون شدن در فارس تمدنى را بنياد نمودند كه به تمدن فارس معروف بوده و در بحث تمدن ها

از آن ياد آورى مى شود.يك شاخة آريائيها به طرف غرب مهاجرت نمودند كه ابتدا به ايران و بعدا به تركيه و نمودند، به جنوب شرق حركت اروپايى رسيدند، دسته ديگرى به كشورهاى تا سرانجام به هند شمالى و بعد به مناطق مركزى هندقديم رسيدند. آنعده از آريائيان كه در دو طرف هندوكش مقيم ماندند به ترتيب دو تمدن (ويدى و اوستايى) را يكى بعد ديگرى در افغانستان

قديم اساس گذاشتند، كه تفصيل آن را در دروس آينده خواهيد خواند .

فعاليت داخل صنف

م

اقامت آريايى ها دربلخ و دسته به به دو دسته تقسيم شوند، دستة اول راجع شاگردان دومى راجع به هجرت اخير آنها، بوسيله نماينده خود به يكديگر معلومات ارائه دارند.

سؤالاتآريايى ها چه وقت به افغانستان آمدند؟ معلومات خويش را بنگاريد. .1

آريايى ها از بلخ به كدام جهات مهاجرت كردند؟ مختصرا معلومات دهيد. .2

فعاليت هاى بيرون صنفبه كمك معلمان و منابع دست داشته راجع به آريايان قديم معلومات جمع آورى نموده

و آن را در صنف به ديگرهم صنفان خويش ارايه نماييد.

4

www.ael.af

از ويدى كلمه ميگردد، ياد ويدى بنام افغانستان در آريايى مدنيت قديمترين نام اين به بخاطرى مدنيت اين ميكند. افاده را دانش و مفهوم علم ويد گرفته شده كه ويدا، اتهرو (ريگويدا، ويدى كتاب چهار از آن معلومات كه شده مسمى (ويدى) ساماويدا و ويجور ويدا) بدست آمده است. آغاز سروده ها به (2000) سال قبل از ميلاد از قبل قرن شش و شده منتقل ديگر نسل به نسل يك از شفاهى بصورت كه ميرسند

ميلاد به زبان سانسكريت به رشتة تحرير درآمده است.مركز نخستين و پايتخت عنوان به را قديم بخدى شهر ويدى عصر هاى آريايى باغدارى و زراعت به نشينى كوچى گى زنده كنار در و نمودند تعيين خويش ادارى نيز ها شهر ايجاد به ساختندو فراخ هاى خانه معيشت امرار براى شدند، كار به دست بلند هاى برج و عريض هاى ديوار آن اطراف در شهر از حفاظت براى شدند. مؤفق

مدنيت ويدىدرس دوم

از د كل گ ا د نا ان افغان ا آ ت دن قد

در اين درس راجع به چگونگى وضع اجتماعى، سياسى، اقتصادى و فرهنگى عصر ويدى آشنا مى شويد.

بقاياى شهر قديم بلخ (بخدى)

5

www.ael.af

احداث نمودند كه آثار و علايم آن تا هنوز باقى مانده است.مردمان عصر ويدى احتياجات اولية خويش را از راه زراعت و مالدارى مرفوع مى ساختند، حيوانات را اهلى كرده بودند. برعلاوه استفاده از گوشت و شير، از پوست حيوانات نيز براى خويش لباس گرم و پاپوش مى ساختند، تبادلة حيوانات بجاى سكه اساس مبادلات

داد و ستد بود كه آنرا پيسو مى گفتند ومعاملات جنس به جنس صورت مى گرفت.را حبوبات و غلات اقسام بودند، شده نايل هاى پيشرفت به زراعت عرصة در ميشناختند و زرع مى نمودندكه در سروده هاى ويدى به صراحت از آن يادآورى شده است. ساختن ظروف گلى مرسوم بود و زيورات نيز ساخته ميشد و از آن در جشن وميله

ها استفاده صورت مى گرفت.از بيرون را شان شوهران زنان از يكتعداد بود، مشخص ويدى عصر در زنان سهم

خانه همكارى ميكردند و تعداد شان امور منزل را برعهده داشتند.افزون بر آن يك تعداد زنان همچون دانشمندان (ريشى ها) به امور اجتماعى اشتغال داشتند و شعر مى سرودند طورى معلوم مى شود كه سرودن و به خاطر سپردن سروده اما قديميترين حادثه ياد شده در از نظر زمانى بسيار پيش آغاز شده است؛ هاى ويدى مى محسوب ويدى مدنيت آشكار آغاز كه رسد مى م به1800ق ويدى هاى سروده

شود. مدنيت ويدى بطور ناگسستنى (1200- 1000) سال قبل از ميلاد دوام داشت.

6

www.ael.af

بيشتر بدانيد نمونة از فرهنگ عصر ويدى

داماد دست عروس خود را مى گرفت و سه مرتبه عروس را بدور خانه خود چرخ ميداد و اين سرود را مى خواند من دست شما را «به شگون نيك ميگيرم تا

شما با من تا پيرى زنده و خوش باشيد.وقتيكه عروس به خانه داماد ميرسيد داماد اورا به خواندن اشعار ذيل استقبال

مى كرد.«درينجا خوشى نصيب شما باد خانه تان از مال و دولت و اولاد پر شود اى عروس مقبول !تو اين خانه را نگهدار و با صاحب خود باش تا به پيرى، اين خانه از تو باشد حال تو در اينجا زنده گى كن و از اينجا هرگز جدا مشو! تو صاحب عمر زياد، نواسه و كواسه هاى زياد باشى تو هم درينجا خوشحال زنده گى كنى

اى بانوى اين خانه!»

7

www.ael.af

فعاليت داخل صنفمعلومات جمع به مدنيت ويدى اول راجع تقسيم شوند، گروپ بدو گروپ شاگردان آورى نموده و گروپ دوم راجع به احوال زنان و سهم شان در عصر مدنيت ويدى معلومات

شان را بواسطه نمايندة گروپ به همصنفان شان توضيح نمايند.

سؤالاتكلمه ويدى چه معنى دارد ؟بنويسيد. .1

در مدنيت ويدى كدام شهر منحيث مركز انتخاب شد؟ معلومات دهيد. .2مدنيت ويدى از نظر زمانى به كدام سالها ارتباط ميگيرد؟بنويسيد. .3

8

www.ael.af

حوالى هزار سال قبل از ميلاد مدنيت اوستايى در بلخ يا بخدى قديم پى ريزى شد. اين مدنيت بخاطر بنام اوستايى ياد ميگردد كه معلومات زيادى در خصوص مدنيت اوستايى در كتاب مذهبى كه اوستا نام دارد و بدست مورخين رسيده است،وجود داشت. اوستا نصايحى است كه توسط زردشت يا سپين تمان نوشته شده و ضمنا يگانه منبع مهم معلوماتى است كه مدنيت هاى اولى آريايى ها و تاريخ اين منطقه خصوصا افغانستان قديم را روشن مى سازد . كتاب اوستا بعد از مرگ سپين تمان يا زردشت جمع آورى و بنام اوستا انتشار يافت. تعداد زيادى از دانشمندان اوستا را به معنى قانون و هدايت تعريف كردند. نخستين متن اوستايى آن زياد قسمتى سكندر حملات زمان در بودكه شده نوشته حيوان پوست (12000) در سوختانده شد. بعد از حملات سكندر پيروان آيين زردشتى بار ديگر بقاياى اوستا را جمع آورى نموده و در پنج بخش كتاب اوستا را به رشتة تحرير در آوردند كه بنام يسنا، ويسپرد،

وينديداد، يشت و خورد اوستا ياد ميشود.به سن 20 سالگى بدنيا آمدو بلخ از ميلاد در گفته مى شود كه زردشت در 660 قبل منزوى گشت تا اينكه در عمر 42 سالگى رهبر آيين خودگرديد.متعاقبا نصايح خويش را آغاز كرد و گشتاسپ پادشاه را به آيين خود دعوت نمود. گشتاسپ دعوت وى را پذيرفت

و به دين زردشتى گراييد.زردشت در آيين خويش آهور امزدا را خدايى نيكويى و اهريمن را خدايى بديها يا شر پيروان خويش به ميدانست. انقطاع قابل نيز هميشگى و غير را آنها ميان دانسته و مجادله توصيه مى كرد با آهورامزدا باشيد تا از شر اهريمن در امان شويد از بيانات مشهور وى پندار

نيك، گفتار نيك و كردار نيك است.از نظر ژوزف هاكن تصاويرى كه در منطقه باستانى (دختر نوشيروان) بلخ بروى سنگ و

كوهپاره ها حك شده، بقاياى آثار و نقاشى عصر زردشتى هويدا است.

مدنيت اوستايىدرس سوم

ن ا شد زى قد خدى ا لخ د تا او ت مدن لاد م از ل ق ال هزا ال ح

در اين درس راجع به ميان آمدن مدنيت اوستايى در بلخ يا (بخدى) معلومات حاصل خواهيد كرد.

9

www.ael.af

آريايى ها در عصر اوستا رسوم و عاداتى داشتند كه تا هنوز هم در ميان يك تعداد اقوام وقبايل معمول است بطور مثال از نيزه بازى، اسپ دوانى، جشن سال نو، اتن، ترانة روزهاى

ميله، موسيقى و غيره مى توان ياد كرد.اوستا يك تعداد سلسله هاى سياسى را معرفى مى دارد.كه در تاريخ بنام تاريخ اساطيرى

شهرت يافته كه در دروس بعدى به تفصيل آن خواهيم پرداخت.

فعاليت داخل صنفشاگردن به دودسته تقسيم شوند. دسته اول راجع به اوستا و دسته دوم در مورد تحقييقات ژوزف هاكن معلومات خويش را بوسيله نماينده هاى گروپ خود به ديگر هم صنفان شان

بيان دارند.

سؤالاتاوستا يعنى چه؟ .1

راجع به زردشت چه مى دانيد؟ بنويسيد. .2

فعاليت هاى بيرون صنفنمايند و در صنف قرائت از معلمان و منابع مطالب را تهيه شاگردان در مورد زردشت

كنند.

10

www.ael.af

بر اساس نوشته هاى متون اوستايى و يك تعداد شهنامه ها، سه دوره بسيار مهم تاريخ افغانستان قديم شناسايى شده است. اين دوره ها بنام هاى پيشداديان، كيانى ها و اسپه ياد

گرديده است كه از اولين حاكميت سياسى مدنيت هاى قديم افغانستان بشمار مى روند.

سلسلة اول: حكمرانى پيشداديانبنام پيشداديان ياد شده است، نخستين حاكميت سياسى كشورما در كتاب اوستا هاى نوشته در البيرونى ابوريحان ميشد. ناميده شاه كيومرث خانواده اين حاكم اولين خويش كيومرث را بنام هوشنگ ياد كرده است. وى اولين حاكم آريايى بود كه اساس حاكميت سياسى بلخ را گذاشت. بعد از كيومرث پسر وى تهمورث به قدرت رسيد در

زمانى پادشاهى موصوف وزيرمدبر و لايق شيداسپ در امور دولتى سهم فعال داشت.مى مردم به نيز را پشم ريستن و لباس ساختن نحوة دولتى، برخدمات علاوه وى

آموخت.يكى از شاهان معروف سلسله پيشداديان يما يا جمشيد ناميده ميشد كه بعد از تهمورث هدايت يما بلخ گذاشت، در را شهر اساس كه بود پادشاهى اولين يما رسيد، بقدرت ساختن شهر را از آهو رامزدا دريافت كرد، يما پادشاه، شهرى ساخت كه طول و عرض مناطق ميدان اسپ دوانى و بود. حوض هاى آب، ميدان اسپ دوانى اندازة يك به آن مناسب براى قريه ها و خانه ها تهيه كرد، در كنار آن يك باغ وحش كه يك يك جوره

از حيوانات وحشى در آن نگهدارى مى شد نيز ساخت.زيادى وجود نعمات مى گرفت، زياد صورت توجه مردم به يما زمان حاكميت در داشت و مردم در رفاه و آرامش بسر مى بردند زمانى كه ضحاك بر يما پيروز گرديد زنده گى مردم به مشكلات مواجه شد، ضحاك به زور و جبر پادشاهى خود را پيش مى برد، كه از اثر آن مردم بسيار آزار و اذيت شدند تا سرانجام كاوة آهنگر چرم روى پاهاى خود را منحيث بيرق بلند نمودو مردم را در مقابل ضحاك به قيام دعوت نمود كه در تاريخ به نام درفش كاويانى شهرت يافت.فريدون نيز حاضر به پذيرش قربانى صد اسپ و يكهزار بين از پيروز شد و ضحاك را نتيجه فريدون قيام كرد، در گاوشد و در مقابل ضحاك

برد.

درس چهارمتاريخ اساطيرى افغانستان

11

خ تا ا د ه ها ه نا ش داد ت ك تا ا ن ت هاى شته ن ا ا

حاكميت وسياسى اقتصادى ،فرهنگى، اجتماعى وضع به راجع درس اين در پيشداديان و چگونگى پايان يافتن اين سلسله معلومات حاصل مينمائيد.

www.ael.af

فريدون قلمرو تحت حاكميت خويش را بين پسرانش ايرج، تور و سلم تقسيم كرد. تور و سلم برادرخود ايرج را كشتند و پادشاهى او را از خود كردند بعد از آنكه پسر ايرج منوچهر بزرگ شد انتقام پدر خويش را از كاكاهايش گرفت و آنها را بكشت و خود بر اريكه قدرت نامور نقش بسيار مهمى در حكومت نشست. در زمان زمامدارى منوچهر يكتعداد پهلوانان داشتند بطورمثا ل رستم،سهراب، نريمان، و تعدادى از پهلوانان ديگركه در مقابل تورانيان

ازحاكميت خويش دفاع كردند.بعداز فريدون پسروى نوذر به قدرت رسيد. در زمان زمامدارى وى، افراسياب تورانى بعد از سه جنگ مؤفق شد تا نيروهاى نوذر را شكست دهد و براى مدتى بلخ را تحت تصرف خويش در آورد. بعد از نوذر اوزه به قدرت رسيد وى مرد عاقل و هوشيار بودبعد از جنگ هاى زيادى با تورانيان، درياى آمو سرحد ميان قلمرو او و تورانيان گرديد. آخرين حاكم سلسله پيشداديان كرشاسپ بود كه بعد از مدت 9 سال زمامدارى به دست افراسياب شكست

خورد، به اين ترتيب زمامدارى پيشداديان پايان يافت.`

فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شونددسته او ل حاكمان سلسله پيشداديان را نام برده و دسته

دوم راجع به ايجاد شهر بلخ معلومات خويش را ارائه نمايند. سؤالات

ه يج ب جع ر وممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممم

مؤسس سلسله پيشداديان كى بود؟ نام بگيريد. .1شهر بلخ از طرف كدام پادشاه بنايافت ؟معلومات دهيد .2

ضحاك كى بود؟ معلومات خويش را بنگاريد. .3 فعاليت هاى بيرون صنف

ضحاك كى .3333333333

شاگردان در مورد شهر بلخ (بخدى يا بلهيكه) مقالات ترتيب و در صنف ارائه نمايند.

12

www.ael.af

بنام كيانيان ياد شده است. كاو در متون ويدى افغانستان سلسله دوم تاريخ اساطيرى و اوستايى به معنى دانا، بزرگ و امير اطلاق شده، اين خانواده به خاطرى كاوى يا كيانى گفته مى شود كه پيشوند (كى) با نام تمامى شاهان (حاكمان) اين سلسله پيوند دارد. نخستين بنابر خواست پدر رستم پهلوان بر تخت كوه نام داشت كه زمامدار خاندان كيانى كيقباد از كيقباد پسر وى بعد يافت. بنشست و زمامدارى وى 15 سال دوام بلخ البرز در حوالى كيكاوس به تخت بلخ نشست. كيكاوس با كسانيكه با فرهنگ و مدنيت آريايى مخالفت مى ورزيدند جنگ هايى هم به راه انداخت. اين دسته جنگجويان كه در جنگلات مازندران از طرف كيكاوس در هم نام ديو ها ذكرشده، به از آن اوستايى متون مى زيستند و در شكست و تمدن آريايى را از حملات وسقوط نجات داد. در اوستا آمده است كه كيكاوس به خاطرى كه از همه مقتدر تر باشد، صد رأس اسپ، يكهزار گاو و ده هزار گوسفند را براى رب النوع (اناهيتا) قربانى كرد. از متون اوستايى بر مى آيد كه كيكاوس در اطراف كوه ارزيفيه هفت قلعه بزرگ آباد كرد و به كشورهاى بزرگى حكم ميراند.كيكاوس وزير عاقل هوشيار ودانا بنام پوره جيره يا اوشنر داشت. كه در زبان پشتوى معاصر بمعنى (پوره

＄ير) (چالاك) استعمال ميشود.كه مرتكب شد را اشتباهات سلسله زمامدارى خويش يك دوره اواخر در كيكاوس سبب ازدست دادن حاكميت وى گرديد. وزير خود را كه قبلا از آن ياد آورى شد كشت، نتيجه به آسمانها نمود و محافظين سرحدى را برطرف كرد،كه در موصوف دعوى رفتن افراسياب تورانى مناطق تحت تصرف كيكاوس را به اشغال خود در آورد و به زمامدارى وى نقطه پايان گذاشت. ولى رستم پهلوان از سيستان قيام كرد. وگليم افراسياب را برچپيد. بعد از كيكاوس سياوش صاحب تاج وتخت بلخ شد. سياوش در متون اوستايى به شكل سياورشن ذكر شده، وى يكى از حكمرانان دلير وشجاع بلخ بود.سياوش در ناحيه آريانا ويجه بنا نهاد كه در متون اوستايى از آن بنام دژكنگ يادشده است.وى بافرنگيس قلعه بزرگى دختر افراسياب پادشاه تورانى ها ازدواج كرد و پسرى از آن ها بدنيا آمد كه كيخسرو نام

داشت.سياوش در جنگ رويارويى با تورانى ها كشته شد و بعد از آن پسرش كيخسرو حكمران

تاريخ اساطيرى افغانستاندرس پنجمسلسلة دوم كيانيان

دى ن ت د كا ت ا شد اد ان ان ك نا تان افغان ى اط ا خ تا د له ل

نن يي ي ييوموموم در اين درس درمورد حاكميت كيانيان، وضع اجتماعى، سياسى مردم و چگونگى

پايان يافتن اين خانواده آشنا خواهيد شد.

13

www.ael.af

بلخ شد. وى به هدف انتقام پدرش جنگ هاى را با تورانى ها به راه انداخت تا آنكه افراسياب زمامدار تورانى ها و برادر وى را با زنجير بست و بعد به قتل رساند در متون اوستايى آمده است كه كيخسرو مناطق مختلف كيانيان را بهم پيوند داد و از اختيار و قدرت امپراطورى برخوردار شد. به همين ملحوظ است كه از وى به عنوان كشور گشا در اوستا تذكر بعمل آمده است. بعد از كيخسرو سلسله حاكميت كياينان به پايان رسيد و حكمرانان خاندان سوم

كه به نام اسپه ياد ميشود به قدرت رسيدند.

فعاليت داخل صنفشاگردان به دو دسته تقسيم شوند دسته اول معنى نام كيانيان و زمامداران مشهور اين سلسله

را نام گرفته و دسته دوم راجع به كيكاوس معلومات خويش را به شاگردان تقديم نمايند

سؤالاتنخستين زمامدار كيانى ها چه نام داشت؟ معلومات خويش را بنوسيد. .1

سياوش كي بود ؟معلومات دهيد. .2آخرين حكمران كيانيان كي بود؟ معلومات خويش را بنوسيد. .3

فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان از بزرگان محل شان يك داستان را نقل نموده و در صنف ارائه نمايند.

تخت رستم در ولايت سمنگان

14

www.ael.af

بعد از خانواده كيانى سلسله ديگرى به قدرت رسيد كه به نام اسپه (خانواده اسپه) شهرت يافته است از اينكه در اخير نام هريك از حكمرانان اين سلسله پسوند «اسپه» آمده، بناء در متون تاريخى به نام خانواده اسپه مشهور شده است . بر اساس روايات تاريخى اولين پادشاه اين سلسله لهراسپ ناميده ميشد. لهراسپ بر تمام بخش هاى قلمرو حاكميت كيانى

ها حاكم بود. به باور عده يى از محقيقين لهراسپ در جنگ با تورانيان به قتل رسيد، قلمرو تحت حاكميت خويش بودو در عالى داراى شخصيت و وى يك شخص عادل دست به عمرانات وسيع زد، آئين زردشتى را پذيرفته ودرراه گسترش آن زحمات زيادى را متحمل شد. از وى دو پسر باقى ماند كه يكى ويشت اسپه و دومى زرى ورى نام داشت. با همكارى خاطر به و شد بخدى حاكم پدرش مرگ از بعد گشتاسپ يا اسپه ويشت زردشت شهرت خاص يافت و هم جهت گسترش آئين زردشتى متحمل زحمات زيادى شد. در نطق (105) زردشت آمده است: (اى ارواح سورا اناهيتا خوب! مرا يارى كن تاپسر انديشه همى گويد و براساس به اساس آئين تا دلير لهراسپ، گشتاسپ را ترغيب نمايم آئين عمل كند، زردشت از گشتاسپ تقاضا كرد كه هوتاوسا همسر خودرا نيز به آيين خود دعوت كند تا آئين زردشت به نواحى دور دست وسعت يابد . بنابر حكم گشتاسپ تمامى

گفتار هاى زردشت (اوستا) در 12 هزار پوست گاو تحرير شد.با تورانيان صورت گرفت، در رابطه در زمان حاكميت گشتاسپ جنگ هاى زيادى بزرگ ويشتاسپ است شده گفته اينطور زردشت 108 بيانيه در جنگها ازين يكى به ده و نر گاو رأس هزار اسپ، رأس صد تقريبا فرازادانا درياى اطراف در (گشتاسپ)

تاريخ اساطيرى افغانستاندرس ششمخاندان سوم (اسپه)

( ا ا ا ) ا ا ك ق گ ل ل ا ك ا ا ا

در اين درس پيرامون تاريخ بقدرت رسيدن خانواده اسپه، وضع اجتماعى و سياسى اين خانواده واضمحلال آن معلومات حاصل مينماييد.

نمونه يى از نوشته مجموعة

گاتما روستا كه در موزيم بريتانيا نگهدارى ميشود

15

www.ael.af

اناهيتا نام به را گوسفند رأس هزار پسران گشتاسپ از بعد كرد. قربانى اينكه با وجود به قدرت رسيدند. وى زمامدارى به راجع زيادى معلومات راجع اما ندارد وجود ورى زرى مى سيستان در كه وى پهلوانى به گفته زيادى تاريخى روايات زيست شده است، اما راجع به حاكميت پسر اسفنديار يا (سپينتوداتا) كه گشتاسپ

هوشيار و دلير پادشاه اسفنديار شود مى گفته است، موجود زيادى معلومات داشت نام بودموصوف بر معبد (آتشكده) بلخ نيزه را استاده گذاشت كه معنى آن دفاع دليرانه از مناطق خود و مانع شدن بيگانه گان بود اين مطلب را طى مكاتيب رسمى به اطلاع تمام همسايگان خويش رسانيد. وى در مناطق خويش كارهاى عمرانى زيادى را به انجام رسانيد. براى آئين زردشتى خدمات چشمگيرى كرد و آن را در تمام نواحى تحت تصرف خويش گسترش داد

با مرگ اسفنديار حاكميت خاندان اسپه به پايان رسيد.

فعاليت داخل صنفبه خانوادة اسپه دسته دوم در شاگردان به سه گروپ تقسيم شوند: گروپ اول راجع

رابطه به لهراسپ و دستة سوم راجع به گشتاسپ معلومات خود را به ديگران شرح دهند.

سؤالاتخاندان اسپه چرا به اين نام مسمى شده اند؟ معلومات خود را بنگاريد. .1

نخستين حكمران خانواده اسپه چه نام داشت ؟ راجع به آن معلومات دهيد . .2آخرين زمامدار خانواده اسپه كى بود؟معلومات دهيد .3

فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان راجع به معابد (آتشكده ها) باستانى با استفاده از رسانه هاى صوتى، تصويرى و

چاپى مختلف معلومات جديد جمع آورى نموده و در صنف به ديگران تشريح نمايند.

بقاياى معبد آتشكدة نوبهار بلخ

16

www.ael.af

اول: افغانستان قديم و هخامنشى ها تا قرن ششم قبل از ميلاد حكمرانان اوستايى بر قسمت هاى زيادى آريانا حاكميت داشتند در آغاز همين قرن در ماوراى مرزهاى غربى افغانستان حكمرانى هخامنشى ها تأسيس شد. هخامنشى ها علاوه بر مربوطات فارس قديم، مناطق شرقى و غربى خارج از مرز هاى امپراطورى خويش را نيز به تصرف درآوردند. دامنة يك امپراطورى بزرگ را بر فارس قديم

و نواحى آن گسترش دادند.هخامنشى ها در پى برقرارى حاكميت خود بر مربوطات فارس قديم، به فكر توسعه طلبى و گسترش دامنه حكمرانى خود شدند. در زمان حكمرانى كوروش امپراطور هخامنشى در شرق و غرب دست درازى هاى كرد. اين در حالى است كه يك دولت واحد مركزى در افغانستان آن زمان وجود نداشت و در هر گوشة افغانستان حكومات محلى و ملوك الطوايفى

حاكم بود. در سال 549 قبل از ميلاد، لشكرى تحت فرمان كوروش قسمت هاى از افغانستان را براى مدتى به تصرف درآورد. بعد از كوروش پسر وى كمبوجيه به قدرت رسيد، وى بيشتر به مرز هاى غربى فارس توجه كرد، با فرعون مصر جنگيد او را مغلوب ساخت و نواحى تحت

حاكميت فرعون را تصرف كرد، نامبرده حين برگشت به فارس چشم از جهان بست.

افغانستان قديم هخامشى ها، يونانى ها و موريا يى هادرس هفتم

دراين درس پيرامون چگونگى روابط افغانستان و هخامنشى ها و سقوط آنها توسط يونانيان معرفت حاصل مينماييد.

قلمرو هخامنشيان در زمان حاكميت كوروش

17

www.ael.af

داريوش جهت تسخير هنــد درياى سند را عبور كرد و سند و پنجاب را متصرف شد، و سالانه به اندازه اى360 تالانه طلا (واحد پولى آن زمان) به قسم باج به حكمرانان هخامنشى از سوى بوميان سند و پنجاب پرداخت ميشد، داريوش امپراطورى وسيع خويش را كه در تركيب آن 48 نوع نژاد، آئين هاى مختلف، رسوم، عادات و لسان هاى متنوع وجود داشت، با تدبير

خاص اداره مينمود. در يك تعداد سنگ نوشته هايى كه از زمامداران هخامنشى ها باقى مانده آمده است كه دامنه حكمرانى هخامنشى ها به طرف شرق گسترش يافته. يكى از اين سنگ نوشته ها سنگ نوشتة بيستون است كه در آن بيشتر از 21 منطقه تحت حاكميت هخامنشى ها ذكر گرديده

است.ارد دوم، داريوش شاه، خشايار اول، داريوش چون ها هخامنشى مشهور حكمرانان از

شيردوم و تعدادى ديگرى به اريكه قدرت رسيدند.عدة از آنها مناطقى زيادى را متصرف شدند. اما در 333 قبل از ميلاد امپراطورى هخامنشى

ها توسط يونانيان از بين رفت. و متصرفات آن با امپراطورى يونانى ملحق گرديد.

فعاليت داخل صنفشاگردان به دو دسته تقسيم شوند دستة اول حكمرانان مشهور هخامنشى را معرفى نموده و

دسته دو م راجع به سنگ نوشتة بيستون به همصنفان خويش معلومات ا رايه نمايند سؤالات

ب جع ر م و

كدام امپراطور هخامنشى ها براى تسخير افغانستان سعى نمود؟ معلومات دهيد. .1امپراطورى هخامنشى از طرف كى ها واژگون شد؟ مختصرا معلومات دهيد. .2

فعاليت هاى بيرون صنفامپراطورى هخ .22222

شاگردان با استفاده از رسانه هاى همگانى راجع به امپراطورى هخامنشى ها معلومات جمع آورى نموده و متعاقبا به همصنفان خويش آن را بخوانند.

18

www.ael.af

الف- حملات اسكندر و درگذشت وى: اسكندر مقدونى امپراطورى هخامنشى ها را از بين برد و آخرين حكمران هخامنشى ها داريوش سوم به طرف افغانستان فرار نمود. ابتدا به هرات و بعد به اسكندر مقدونى در سال 330 ق.م به قصد تعقيب داريوش سوم طرف باختر سوقيات سپاه را آغاز كرد داريوش سوم از طرف هواداران بسوس والى باختر

در حوالى دامغان به قتل رسيد.اسكندر عساكر و دادند راه اسكندر عساكر به شان ميل طبق هرات حاكمان ابتدا از بعد افتادند. و به حركت باختر به طرف نابودى بسوس به هدف دستگيرى و مقدونى آنكه نيرو هاى اسكندر هرات را عبور كرد، مردم هرات قيام كردند در نتيجه اناكسپ يكى از قوماندانان يونانى نيز به قتل رسيد . وقتيكه اسكندر از اين حادثه اطلاع يافت، بلافاصله تصميم مجدد تسخير هرات را اتخاذ نمود. و به طرف هرات لشكر كشيد در نزديكى هرات

كننده گان قيام تمامى (اريا) باستان دفاع براى جنگلات در كه را در بودند، گرفته سنگر هرات از از آن به آتش كشيد. پس همانجا به هدف حفظ و نگهدارى عساكر را شهر اسكندريه يك بنام يونانى فعلى هرات همانا تاسيس كرد كه هرات تسخير از بعد ميرود. بشمار

افغانستان قديم و يونانيهادرس هشتم

نش هخا ى اط ا ن قد كند ا وى: درگذشت و اسكندر حملات كالف

در اين درس در رابطة افغانستان ويونانى ها بحث مى شود.مرحلة اول كه با حملات اسكندر مقدونى در 330 قبل از ميلاد آغاز و تا مرگ وى دوام ميابد. مرحله دوم عصر حكمرانى قوماندانان يونانى بعد از سكندر كه تا سال 255

قبل از ميلاد ادامه داشت.

تصوير اسكندر مقدونى

19

www.ael.af

عساكر اسكندر بطرف فراه و مربوطات آن حملات خود را آغاز كردند و نواحى سيستان را متصرف شدند، در ادامه اين لشكركشى نواحى همجوار دو طرف هلمند را نيز در تصرف

خود در آورد و مركز بلوچستان (آرياسپ) را نيز تسخير نمود.) آغاز كردند. در سال (329 ق م) قندهار اراكوزيا( را بطرف متقاقبا سوقيات خويش را نظامى پايگاه قندهار هم يك نزديكى در و در همين سال نمودند را تصرف ارغنداب تأسيس نمودند و در اينجا از اهالى محل يك نيروى تازه نفس بومى را تشكيل نمودند و از طرف اسكندر شخصى بنام ممتين در رأس ولايت اراكوزيا منسوب گرديد. باوجود اينكه تا اين زمان اسكندر سه ولايت مهم افغانستان باستان نظير هرات، بلوچستان و قندهار را تحت سلطة خود در آورده بود، اما حاكم قبلى هرات به همكارى بسوس دو هزار عسكر براى دفاع از هرات تهيه ديد و استقلال هرات را اعلان نمودو سكندر جهت سركوب قيام هرات تعداد به محاصره در آورد. ضمن جنگ شديد رهبر شورشيان را زيادى عسكر فرستاد و هرات

هرات (ساتى بارزانس) كشته شد و هرات مجددا در اشغال نيرو هاى اسكندر در آمد.به تعقيب اشغال هرات، سيستان و قند هار، اسكندر متوجه تسخير كابل شد. وى در سال 329 ق. م به كابل رسيد بعد از تسخير اين مناطق از طريق پغمان به كاپيسا رفت و در آنجا براى عساكرخويش اسكندرية قفقاز(بگرام كنونى) را بنا نهاد در بهار همين سال از راه اندراب بالاى عساكر بسوس حملات خود را آغاز نمود، بسوس به همت هشت هزار عسكر دست به مقاومت زد اما در مقابل عساكر زياد اسكندر تاب مقاومت نياورد از قسمت علياى درياى آمو گذشت و از آنجا به همت نيروهاى باخترى به حملات خود بر عساكر اسكندر ادامه داد. اين وضعيت تا سال327 قبل از ميلاد دوام نمود، در همين حـال اسكندر بايكى از قوماندانان نيروى باخترى دست دوستى داد و با دخترى جوانى به نام رخشانه ازدواج نمود، به اين ترتيب

مناطق باخترى را در تصرف خويش نگهداشت.

20

www.ael.af

اسكندر بعد از تسخير باختر از راه كاپيسا به كابل برگشت و در آنجا با استفاده از راه درونته به نواحى كنر و اسمار رسيد در مناطق ياد شده طى جنگ هاى سنگين با يوسف زايى

ها مجروح شد پس از آن به طرف باجور و چترال رو آورد اين مناطق را متصرف شد.اسكندر جريان تصرفات اين مناطق را تداوم بخشيد و در سال 325 ق.م در بندر بحرى كراچى اسكندريه يى ديگرى ساخت از آنجا به طرف گدروزيا (بلوچستان) رو آورد وى زمانيكه به بابل رسيد در آنجا به مرض ملاريا مبتلا شد كه در نتيجه آن به عمر32 سالگى

وفات يافت.قوماندانان ميان اسكندر از مرگ بعد اسكندر: از بعد يونانيها امپراطورى - ب وى برسر قدرت اختلاف پيداشد و جنگ هاى خونين بوقوع پيوست در نتيجه شخصى بنام كاسندر يكى از قوماندانان او در شهر مقدونيه به قدرت رسيد وى مادر اسكندر را در شهر

پيرنا محاصره نموده و بعدا به قتل رساند. به اين ترتيب، هرج و مرج در امپراطورى بزرگ اسكندر به ميان آمد. نتيجه همان شد تا

امپراطورى يونانى به سه مركز بزرگ تقسيم شود.بعد از مرگ اسكندر بطليموس مصر را ازپيكر امپراطورى يونان جدا كرد و به تصرف خويش در آورد، بعد از بطليموس به صورت دوامدار اعضاى خانوادة او تا سال 30 ق. م بر

مربوطات مصر حاكميت داشتند. در پايتخت امپراطورى يونانى (مقدونيه) انتى گوس به قدرت رسيد انتى گوس و خانوادة

وى از سال 306 تا 146 ق. م بر مقدونيه و حوالى آن حكمرانى نمودند.شرقى متصرفات و رسيد قدرت به سوريه در سليكوس بنام ديگر يونانى حكمران از جمله افغانستان تاهند تحت تصرف خود در آورد كه از سوريه را يونانى امپراطورى مناطق تحت حاكميت سليكوس به حساب مى آمد. سليكوس و عده يى از حكرانان اين

21

www.ael.af

نيروهاى بين پى درپى بودند، ولى جنگهاى افغانستان حاكم بر زمان ديودتس تا سلسله بطليموس و سليكوس زمينه را براى ديودتس فراهم ساخت تا در سال 255 ق.م استقلال اين سرزمين را اعلام نمايد كه تفصيل بيشتر آن را در درس مربوط به دورة يونانو باخترى

خواهيم خواند.

فعاليت داخل صنفشاگردان سمت لشكر كشى اسكندر مقدونى را در نقشه نشان دهند.

سؤالات1. اسكندر مقدونى در كدام سال امپراتورى هخامنشى ها را از بين برد؟ معلومات خويش

را بنوسيد.2. اسكندر مقدوني در باختر با كدام دختر ازدواج نمود ؟ بنوسيد.

گرديد؟ روبرو سرنوشتى چه با يونانيها امپراتوري مقدوني اسكندر مرگ از بعد .3معلومات دهيد.

فعاليت هاى بيرون صنفاسكندر جمع را در مورد معلومات از كتاب درسى، بجز منابع از استفاده با شاگردان

آورى نموده و در صنف بيان دارند.

22

www.ael.af

اولين حاكم موريايى ها چندراگو پتا نام داشت كه در سال 324 ق.م زمامدارى آن بر نواحى مختلف هند توسط چند راگوپتا آغاز شد. چندراگوپتا برخى نقاط شرقى افغانستان نيروهاى را كه تحت حاكميت حكمرانان يونانى قرار داشت، تصرف نمود در اين زمان سليكوس يونانى ابتدا، باختر و بعد از آن وادى كابل را متصرف شد. و چندراگوپتا را تا پيروزى هاى مؤقت عساكر سليكوس راند. ولى در پى يك سلسله به عقب درياى سند دوباره مورد حملات پى درپى نيروهاى چندراگوپتا قرار گرفت تا بالاخره وى مجبور شد كه به چندرا گوپتا دست دوستى بدهد و دختر خويش را به عقدنكاح وى در آورد. علاوه بر آن گنده هارا، اراكوزيا و گدروزيا را نيز به نيرو هاى چندرا گوپتا وا گذاشت در همين وقت بود كه باختررا در اختيار ديودتس سپرد بعد ها همين حكمران باخترى استقلال خود

را اعلام كرد.چندرا گوپتا درسال 300 ق.م درگذشت، پسر وى بندو سارا به قدرت رسيد،درين وقت مراكز مختلف امپراطورى يونانى ايجاد شد و جنگ ميان آنها ادامه داشت با وجود اينكه جنگ ميان نيروهاى يونانى جريان داشت؛ اما روابط حسنه بين سلوكيديان و موريايى ها روز به روز زياد مى شد. ابو ظفر ندوى مؤرخ هندى مى نويسد: حكمران هند بندوسارا به

انتياكوس پيام فرستاد كه برايم يك تن طبيب، شراب شيرين و يك مقدارى انجير خشك بفرست انتياكوس به جواب

خواهيم برايت خشك انجير و شراب كه نوشت فرستاد ولى در قانون يونانى ها فروش عالم و طبيب

ممنوع مى باشد.زمينة ها موريايى و سلوكيديان بين نيك روابط

انتقال اموال تجارتى هندى را مساعد ساخت تا به نواحى

افغانستان قديم و موريا يى هادرس نهم

ب آن زمامدارى م ق 324 سال در كه داشت نام پتا چندراگو ها مورياي حاكم ن آ4اول گ

در اين درس در مورد حكومت موريايى ها و اوضاع سياسى افغانستان آن زمان معلومات حاصل خواهيد كرد.

شيرين ب

سكة طلايى از عصر چندراگوپتا

23

www.ael.af

باختر و مناطق تحت تسلط سلوكيديان و حتى فراتر از آن برسند وبرعكس اموال تجارتى اين مناطق به طرف هند سرازير شود اين روابط تجارتى سبب شد تا زمينة اختلاط فرهنگ هندى و يونانى فراهم شود. بعد از بندو سارا حكمران معروف سلسلة گوپتايى (آشوكا) به قدرت رسيد. وى در راه نشر دين بودايى زحمات زيادى را متحمل شد و مبلغان زيادى را به افغانستان و نقاط مختلف جهان فرستاد. وى در قلمرو تحت سلطة خويش فرامينى را برروى و ننگرهار(درونته) ، قندهار در نمود نماينده گى مى بودايى آئين از نوشت كه ها سنگ بعضى مناطق ديگر، ازين گونه سنگ هايى كه فرمان هاى آشوكا به روى آنها مرقوم شده بدان اين ايتودموس(ايتيديوم) وجودندارد، نام از نشانة آشوكا فرمانهاى در است. موجود معنى است كه در زمان حاكميت آشوكادر افغانستان حكمرانى ايتيديوم شروع نشده بود. با آغاز زمامدارى ايتيوديم، يكى از واليان آشوكا كه بر حوزة كابل وگنده هارا حكم مى راند به شكست مواجه شد. به اين ترتيب حكمرانى موريايى ها در قسمت هاى جنوبى افغانستان از بين رفت. تا سال 254 ق.م ايتيوديم حملات باختر را تا مناطق جنوبى هندوكش رسانيد و

استقلال افغانستان را اعلام كرد.

فعاليت داخل صنفبه ترتيب قلمرو و سرحدات حكمرانى شاگردان به سه گروپ تقسيم شوند هر گروپ

هخامنشى ها، يونانى ها و موريايى ها را بروى نقشه نشان دهند.

سؤالاتراجع به نخستين حكمران موريايى ها چه مى دانيد؟ تحرير داريد. .1

بندوسارا به سلوكيدى چه نوشت؟ . جواب چه بود؟ معلومات دهيد. .2راجع به به عقيدة آشوكا چه مى دانيد ؟ بنويسيد. .3

24

www.ael.af

فصل دوم مدنيت هاى اوليه در افغانستان

اين فصل مشتمل بر درس هاى زير مى باشد:1- دولت هاى مستقل يونانو باخترى.

2- خصوصيات مدنيت يونان- باخترى.3- شهر مشهور دوره يونان- باخترى(آى خانم).

4- عصر حكمرانى ساكها و پارتها.5- امپراتورى كوشانيها.

6- بگرام پايتخت امپراتورى بزرگ كوشانى.7- هده مركز فرهنگى امپراتورى كوشانى.

8- باميان يا اماكن بزرگ بودايى.9- كيداريان يا كوشانيان كوچك.

10 - امپراتورى يفتلى ها.11- افغانستان مقارن ظهور اسلام.

25

www.ael.af

اهداف فصلاز شاگردان انتظار ميرود كه در پايان اين فصل به اهداف ذيل برسند:

امپراتورى پارتها، باخترى، شهر آى خانم، حكمرانى ساكها و با دولت يونانو شاگردان كوشانيها و مراكز عمدة آنها، حاكميت كيداريان، امپراتورى يفتلى ها و وضعيت افغانستان

مقارن ظهور اسلام آشنا شوند.خصوصيات مدنيت يونانو باخترى و طرز ساختمان شهر آى خانم را بيان كرده بتوانند.

ارزش ساحات باستانى بگرام، هده و باميان را درك كنند.با ساحات باستانى وتوريستى كشور علاقمند شوند.

26

www.ael.af

باختر باشد. وى در سال 255 ق.م در باخترى مى بانى دولت يونان- ديودتس اول استقلال خويش را از سلوكيد ها اعلام نمود. حكمرانى ديودتس داراى دو مرحله است. در مرحله نخست وى سكه هاى را ضرب زد كه در يك روى آن عكس ديودتس و در روى ديگر آن چهرة انتيكيوس نقش شده بود؛ اما در مسكوكات مرحله بعدى حكمرانى او دريك طرف سكه چهرة ديودتس و در روى ديگران جيوپيتر (الهه رعد و برق) ترسيم

شده است.مناطق سغد، باختر كه شامل استقلال اعلام با در زمان حكمرانى ديودتس هم زمان مرو، بلخ و تخار ميشد. ديودتس اول در سال 250 ق. م وفات يافت بعد از مرگ او پسر حكمرانى باختر سرزمين بر م ق. 230 سال تا وى رسيد. قدرت به دوم ديودتس وى تحت قلمرو به نيز هريرود حوزة و هرات همچون ديگرى مناطق زمان اين در كرد. كنترول ديودتس دوم ملحق شد و روابط بين دولت پارت به رهبرى ارساس و ديودتس با سلوكيديان برابر در يافته استقلال تازه دولت دو ترتيب، اين به يافت. استحكام هم از يافت زيرا يك تن نه هم متحد شدند. زمامدارى سلسله ديودتس مدت زيادى دوام قوماندان به نام آى تيديوم در سال 220 ق. م بر ضد وى قيام نمود و به حاكميت سلسله ديودتس نقطة پايان گذاشت. آى تيديوم در سال 220 ق. م حاكم مستقل جديد باختر شد اين درحالى است كه حكمران يونانى شام آنتيكيوس دولت مستقل نو بنياد پارتى را

مورد حمله قرار داد و بعد از سقوط دولت پارت حملات خود را به طرف باختر آغاز كرد. به موزة هريرود شتافت و در نفوذ دشمن از تيديوم غرض مقابله و جلوگيرى آى

مدنيت هاى اوليه افغانستاندرس دهم(دولت هاى مستقل يونانو باخترى)

باختر در ق.م 255 سال در وى باشد. مى باخترى يونان- دولت بانى اول اديودتس ق 255 ال ا ا ا ل ا ل ا

در اين درس در مورد تأسيس دولت يونانو باخترى، وضع سياسى باختركه شامل مناطق سغد، مرو، بلخ و تخار مى شد آشنا مى شويد.

27

www.ael.af

مركز خود به طرف آن از بعد مواجه شد، به شكست سنگينى هاى در طى جنگ آنجا زرياسپ رو آورد. او درآنجا به هدف دفاع از سرزمين تحت حاكميت خود كمر همت در اش حاكميت زير مناطق مدت همين طى انجاميد. طول به سال دو دفاع اين بست. بين دو جناح مصالحه صورت از دو سال بعد اينكه تا محاصرة حاكم شامى قرار داشت،

گرفت. به تعقيب آن زمينة توسعه و گسترش هرچه بيشتر حكمرانى او مساعد گرديد . آى تيديوم اولين حكمران باختر بود كه هنر يونانى را تا نيم قارة هند رساند. به باور يك تعداد مؤرخين بر اساس سنگ نوشته هاى خروشتى كه در هند بدست آمده است معلوم

مى شودكه صنعت كاران و هنرمندان يونانى تأثير خود را بر مناطق هند گذاشته است بعد از آيتيديوم پسر وى ديميتروس در سال 190 ق.م جانشين او شد. موصوف قلمرو تحت تسلط خويش را گسترش داد و نواحى تاكسيلا، كاتياوار و موريا پته را از قيد سلطة پادشاه هندى خارج ساخت ديميتروس در نواحى مختلف قلمرو خود كار ساخت و ساز شهر هاى جديد را آغاز كرد.كه شهر كلات در اراكوزيا، سيالكوت و پتياله در سندو هند

از نمونه هاى بارز آن است.

نمونة از مسكوكات ديمتروك

28

www.ael.af

از تن يك جانب از كه بود ديميتروس باخترى يونان- سلسله حكمران آخرين را ايواكراتيد سلسسلة حكمرانى جديد ايواكراتيد شكست خورد. نام به قوماندانان خود اساس گذاشت. وى در سال 181 قبل از ميلاد در بلخ به قدرت رسيد و بر تمام آرياناى باستان حكم مى راند. در زمان حكمرانى ايواكراتيد بقاياى خانوادة آى تيديوم به همكارى

پارس بر ضد او دست به يك سلسله فعاليت هاى زد. در نتييجة همين فعاليت ها بود كه حاكميت ايواكراتيد دچار ضعف و تزلزل شد، و در سال 135 ق.م مركز حكمرانى خويش را به جنوب هندوكش يا كاپيسا انتـقال داد. بعد از ايواكراتيد پسر او هيلوكليس بر مسند قدرت نشست. وى كه آخرين حكمران دورة يونان-باخترى شناخته مى شد، دامنة قلمرو تحت سلطة خود را از شمال هندوكش تا گندهارا و جهلم وسعت داد. جمعا سى وشش تن از حاكمان يونان - باخترى بر سر زمين باختر حكمراندند. در سال صدم ( 100 ) قبل باستان رويكار شدند و افغانستان نام ساكها در نواحى جنوبى به از ميلاد سلسلة ديگرى روز به روز مناطق تحت تسلط خود را وسعت ميدادند. و به صورت تدريجى حكمرانان

محلى دورة يونانو باخترى را خلع نموده و به سقوط مواجه ساختند.

نمونة از مسكوكات ايوكراتيد

29

www.ael.af

فعاليت داخل صنفشاگردان موقعيت كاپيسا، پتياله و جهلم را در نقشه ها نشان دهند.

سؤالاتكدام يكي از حكمرانان يونانو باخترى اولين بار استقلال باختر را از سلوكيديان .1

اعلام كرد؟ معلومات خويش را بنويسيد.آى تيديوم كي بود؟ معلومات خويش را بنويسيد! .2

باختر حاكميت داشت چى بر تمام حوزة باختر كه يونان امپراتور دورة آخرين .3نام داشت؟ مختصرا معلومات خويش را بنويسيد.

فعاليت هاى بيرون صنفوكتابهاى نشرات از استفاده با را باختري يونانو دورة مسكوكات تصاوير شاگردان

ديگر جمع آوري نموده و درصنف نمايش دهند.

30

www.ael.af

افغانستان از نظر عدة زيادى از مؤرخين و محققين يك منطقة مهم استراتژيك محسوب ميشود. مؤرخ شهير انگليسى (تاينبى) از افغانستان به عنوان كانون مدنيت هاى قديم و محل تلاقى آنها ياد كرده است، اما باستان شناسان جاپانى (ماوريزويوتوزى) افغانستان باستان را چهار راه تجارتى لقب داده است؛ ولى علامه حبيبى افغانستان را مهد تمدن ها در منطقه معرفى كرده است. به همين ترتيب، القاب و عناوين ديگر نيز راجع به اهميت افغانستان قديم ذكر

شده است.از جمله مدنيت هاى مشهور تاريخى كه در افغانستان و منطقه قابل شناخت است، مدنيت

يونانو باختر مى باشد.مدنيت يونانو باخترى اساسا مجموعة آميزش دو تمدن است. يكى از اين دو مدنيت بوسيلة يونانى ها و همراه با آنها به افغانستان و منطقه رسيده است و ديگر آن مدنيت ساكنين باختر بود كه بر بنياد مدنيت هاى قديم آريايى انكشاف كرده بود. تزويج اين دو تمدن در افغانستان و منطقه اساس مدنيت جديد را گذاشت. كه در تاريخ بنام مدنيت يونان- باختر شناخته شده

است.يونانى ها در كشور شان مراحل مختلف تفكر و انديشة عالى را متواليا پشت سرگذاشته بودند. يكى از اين مراحل مرحلة هيراكلت، افلاطون، بطليموس و ديگر فيلسوفان بود اين مرحله با امپراطورى يونانى يكجا تجلى يافت. در امور عمرانى تجارب مختلف را آزموده و از آن استفاده كرده بودند كه از نمونه هاى آن مى توان از هنر هيكل تراشى نام برد كه به مرحلة كمال رسيده بود.يونانيان همينگونه دست آوردهاى مدنى ديگر نيز در كشور شان داشتند. يونانيان يكجا با فتوحات خود دست آورد هاى مدنى خويش را به مناطق تحت تسلط شان آوردند كه نمونه هاى آن در تمام مناطق تحت نفوذ ايشان خصوصا درافغانستان قديم آشكار است. معماران يونانى براى ساختن پايگا هاى عسكرى مناطقى را انتخاب مينمودند كه از دو يا سه طرف به همكارى موانع طبيعى محافظت مى شد. نمونة اينگونه معمارى در مناطق مختلف افغانستان ديده مى شود؛ بطور مثـال: محل باستانى آى خانم كه در مقاطع درياهاى كوكچه و آمو اعمار شده است و نيز محل باستانى بگرام يكى ديگرى از نمونه اين معمارى ميباشد كه

در محل مقاطع رود شتل و پنجشير بنا يافته است. افغانستان قديم به مجسمه سازى و هيكل تراشى از نمونه هاى هنر يونانى است كه در

خصوصيات مدنيت يونانو باخترىدرس يازدهم

وب مح اتژيك است مه منطقة يك ن محقق و ن مؤرخ از زيادى عدة نظ از تان كافغان ك

در اين درس پيرامون اهميت و خصوصيات مدنيت يونانو باخترى در افغانستان قديم آشنا ميشويد.

31

www.ael.af

مساعى هنرمندان افغانى زياد انكشاف كرد. اين هنر با موجوديت مجسمه هاى باميان در ادوار اخير به حيث ميراث فرهنگى جهانى شناخته شده است.

نمونة رسم الخط يونانى به روى سنگ نوشته ها بسيار قابل رويت است كه در آن زمان در قسمت هاى مختلف كشور معمول بود. اين رسم الخط ها منبع مطمئن ومهم حوادث تاريخى

افغانستان ميباشد.مثال هاى مختلف تمدن يونانى كه در روش هاى معمارى در مجسمه سازى و كاربرد رسم الخط ديده مى شود، به همت افغانها در افغانستان و منطقه انكشاف و توسعه يافت. ابتدأ مردم اين نو آورى ها را پذيرفته و پس از آن غرض تعميم و ازدياد آن زحمات زياد كشيدند به همين ملحوظ در دورة تمدن يونان و باختر تمامى دست آوردهاى يونان قديم و باختر بصورت يونانى باقى نماند بلكه مطابق به اساسات و ارزشهاى افغانى رشد كرد و چهرة يك تمدن مشترك را

بخود اختيار كرد كه در تاريخ قديم بنام مدنيت يونانو باختر مسمى شده است.

فعاليت داخل صنفشاگردان به چند گروپ تقسيم شوند و هر گروپ در بارة اينكه چرا مؤرخان به افغانستان قديم

القاب و نام هاى مختلف داده اند با هم بحث نموده و نتيجه را يكى به ديگران باز گونمايند. سؤالات

ى م و ب

مؤرخين، افغانستان باستان را به كدام القاب ياد نموده اند؟ سه نمونه آنرا تحرير داريد. .12. تأثير متقابل هنر معمارى يونانو باختر چه بود؟

هنر مجسمه سازى يونانى در افغانستان چه تأثير داشت؟ معلومات خود را بنويسيد. .3

فعاليت هاى بيرون صنفشاگران راجع به شكل، نوع و ساختمان، معمارى قديم از بزرگان خويش معلومات به دست

آورده و آنرا در صنف به ديگران تشريح نمايند.

32

www.ael.af

در محل تقاطع دريا هاى كوكچه و آمو در ولايت تخار 2300 سال قبل يك شهر دفاعى تأسيس شد كه نشانة از مدنيت يونانو باخترى مى باشد. كه در سال 1946 م از طرف باستان

شناسان فرانسوى مورد كاوش و تحقيق قرار گرفت.آى خانم اسم تركى است كه آى بمعنى (ماه) و خانم به معنى زن استعمال ميشود. بعضى اوقات اهالى محل براى اين منطقه نام ماه خانم را هم استعمال ميكنند با آنكه مشخص نيست كه نخستين بنيانگذار اين منطقه باستانى چه كسى بوده است، ولى بر اساس شواهدى كه ازين محل به دست آمده است و يا از بعضى متون تاريخى بر مى آيد، آشكار ميسازد كه نخستين بار اساس اين شهر را اسكندر مقدونى گذاشته است، جغرافيه دان معروف يونانى بطليموس در آثار خود بنام اسكندريه اكسوس از يك محل تذكر داده كه بدون شك آى خانم كنونى

است.تحقيقات باستان شناسان فرانسوى نشان داد كه اهالى نخستين اين شهر با مهارت و دقت كامل ميتود نوين معمارى را از ميان روش هاى معمارى شرقى و غربى بوجود آوردند كه از جايگاه و مقام خاصى برخوردار است. بطور مثال جهت استحكام بعضى از عمارات، در از به مقصد جلوگيرى تهداب بجاى خشت خام از خشت پخته كار گرفته شده، از زغال رطوبت يك لايه (طبقه) بخصوص ساخته شده و براى تزئين اين بنا ها از سنگ چونه(آهك)

كار گرفته شده است.تحقيقات پى هم باستان شناسان نشان داد كه آى خانم كانون ممزوج تمدن يونانو باخترى

آى خانم شهر مشهور دورة يونانو باخترىدرس دوازدهم

فا ش ك ل ق ال 23 تخا ت لا آ ك ك ا ا تقاط ل

در اين درس در رابطه به آثار وشواهد بدست آمده از محل باستانى آى خانم كه جزء تاريخ قديم افغانستان محسوب ميشود آشناميشويد.

33

و وو جج ز و مم م پى

ستون هاى آى خانم

www.ael.af

ميباشد، اين شهر باستانى بوسيلة ديوار بزرگى احاطه شده كه طول آن به 1500 و ارتفاع آن به 10 متر ميرسد. اگر بقاياى عمارات بدست آمده از اين محل و ويرانه هاى كه مورد كاوش قرار گرفته از نظر موقعيت و حالت ملاحظه شود به وضاحت آشكار ميشود كه در بخش مركزى اين شهر دفاتر و در حوالى آن خانه هاى مسكونى آباد شده بود. قسمت وسطى اين شهر كه 300 در 300 متر ساحه را احتوا ميكند، به شكل حويلى نمايان ميشود كه در اصل پايتخت

حاكمان و مركز ادارى همان وقت بوده است.اين حويلى كه 130 متر طول و 180 متر عرض داشت به شكل مستطيل ساخته شده و در چهار اطراف خود داراى (116) ستون ميباشد. و همينطور يك تالار بزرگ كه طول آن 27 و

عرض آن به 17 متر رسيده در وسط حويلى بزرگ ديد بيننده را به خود جلب مى كند.از خانه ها و اتاقهاى داخل محوطه آى خانم آثار و شواهد زيادى بدست آمده كه از عظمت

مدنيت يونانو باخترى نماينده گى ميكند.

فعاليت داخل صنفشاگردان به دو دسته تقسيم شوند، گروپ اول راجع به بنيانگذار آى خانم معلومات ارائه

داشته گروپ دوم راجع به موقعيت آى خانم معلومات ارائه بدارند.

سؤالاتراجع به وجه تسميه و موقعيت آى خانم چه ميدانيد؟ بنويسيد. .1

درآى خانم مسكوكات كدام دوره دريافت شده؟ معلومات دهيد. .2

فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان با استفاده از صحبت با بزرگان و شخصيت هاى فرهنگى راجع به ولايت تخار و

آى خانم معلومات جمع آورى نموده و در صنف آنرا توضيح نمايند.

34

www.ael.af

آخرين حكمران دوره يونانو باخترى امپراتور هيلوكليس بود، وى بر تمام امپراتورى يونانو باخترى حاكميت داشت. بعد از او حاكمان محلى بوجود آمدند كه هر يكى از ايشان بر منطقة كوچكى حكم ميراند. اين وضعيت تا صد سال قبل از ميلاد ادامه يافت. در اين زمان در مناطق جنوب و جنوب شرقى افغانستان قديم زمامدارى سلسلة جديدى به نام ساكه يا ساكها

آغاز شد.قوم (سيستان) (كندهار) سكستان اراكوزيا باستان چون، افغانستان در ساحات جنوب نيرومندى به نام ساكها حاكميت خويش را اساس گذاشتند. نخستين حاكم اين نيروى جديد به نام هرايوس شناخته شد است، وى همچون امپراتوران يونانو باخترى به نام خود سكه ضرب

ميزدند.بولان حوالى و سند تاكسيلا، تا را متصرفات خود دامنه كوتاهى مدت به سلسله اين گسترش دادند، و نواحى جنوب و جنوب شرقى امپراتورى يونانو باخترى را نيز تحت كنترول

خويش در آوردند.بعد از هرايوس، مايوس در (72) سال قبل از ميلاد به قدرت رسيد. وى به روى مسكوكات خويش عنوان شهنشاه را نوشت، يك نامه كه از زمان حاكميت وى بدست باستان شناسان رسيده و بر روى پارچه مسى تحرير شده، ازين نامه استنباط ميشود كه در اين ناحيه 78 سال قبل از ميلاد، استفاده از رسم الخط يونانى و خروشتى آشكارا ظاهر ميشود. هفت قسم مسكوكات

زمان مايوس به دست باستان شناسان رسيده است.بعد از مايوس دو تن از وارثين وى شناسايى شده كه حكمرانى هردوى ايشان 50 سال قبل از ميلاد در اثر فشار اقوام سيتى پايان يافت و امپراتوران كوشانى ايشان را از قدرت خلع نموده

و متصرفات ايشان را نيز تحت سيطرة خود در آورند.

ساكها و پارتهادرس سيزدهم در اين درس راجع به حاكميت ساكها و پارت ها در ساحات جنوب افغانستان

چون اراكوزيا«كندهار» سكستان«سيستان» معرفت حاصل مى نماييد.

35

www.ael.af

فعاليت داخل صنفشاگردان بين هم راجع به ساكها و پارتها گفتگو نموده، و از يكديگر سوال كنند و جوابات

آنرا نيز خود ايشان ارزيابى كنند.

سؤالاتاولين مركز ساكها در كجا بود؟ معلومات دهيد. -1

نخستين حكمران ساكها چه نام داشت؟ مختصرا معرفى نماييد. -2

فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان از بزرگان شان بپرسند كه آيا قريه يى را به نام ساك ها ميشناسند، يا خير هر كدام

معلومات خويش را در صنف ارائه بدارند.

36

www.ael.af

نام كوشانيها از كلمة كوشان گرفته شده است، كوشان يكى از جمله اقوام يوچى بود كه دريا آمو را عبور نمودند و در بلخ به حاكميت يونان- باخترى خاتمه بخشيدند. در آغاز امپراتورى جديد را بلخ ملحق شد و اساس يك با حكمرانى كوشانيان، سه ولايت ديگر گذاشتند. در آن زمان چهار امپراتورى بزرگ بر مناطق وسيع آسيا و اروپا حاكميت داشت كه

يكى از آنها امپراتورى كوشانيها بود.

مؤسس امپراتورى كوشانى، كجولاكدفيسيس ميباشد. نامبرده سه حاكم محلى را كه به حاكميت يونانو باخترى خاتمه بخشيده بودند، و در بلخ و نواحى همجوار آن حاكم بودند، يكى را پى ديگر

تحت سيطره خود در آورد.كجولا كدفيسيس قبل از آنكه اعلان پادشاهى

درس چهاردهمامپراتورى كوشانيها

ا اق ل از ك شان ك ت ا شد ف گ شان ك ة كل از ا شان ك نا

در اين درس راجع به تأسيس امپراتورى كوشانى ها،و امپراتوران مهم آنها وكتبيه رباتك آشنا ميشويد.

دو روى يك سكة كجولا كدفيررس

س ت و ر

ى

كتيبة رباتك

37

www.ael.af

كند، رياست (رهبرى) قوم خويش را به عهده داشت. او در سال 40 م اعلان پادشاهى كرد و تا سال 80 بر نواحى زيادى از آرياناى كهن يعنى به مدت 40 سال حكمرانى داشت او در اواخر

دوره حكمرانى خويش لقب شهنشاه را بخود اختيار كرد. بعد از مرگ كجولاكدفيسيس پسر او ويما تكتو بر اريكة قدرت نشست بعداز ويماتكتو پسر وى ويما كدفيسيس تا سال 127 م حاكميت داشت. ويما كدفيسيس اولين امپراتور كوشانيها بود كه حدود كشور را در جنوب تا درياى گنگا وسعت داد. ويما كدفيسيس با كشور چين روابط دوستانه داشت و به دربار امپراتور روم تراجان يك سفير فرستاد و با آنها روابط تجارتى

و اقتصادى برقرار نمود. در اين دوره تأثير هنر سكه سازى روم نمايان گرديد. تازه ترين معلومات راجع به امپراتورى كوشانى از سنگ نوشتة رباتك بدست آمده است. اين سنگ نوشته به صورت غير مترقبه از منطقة به نام رباتك واقع در وسط ولايات سمنگان و بغلان به دست آمد، ازين رو،بنام رباتك مسمى گرديد. در اين سنگ نوشته راجع به عصر

كوشانى ها معلومات تازه كه قبلا از آن اطلاع در دست نبود آشكار شد.بطور مثال: در گذشته باور بر اين بود كه خانوادة كدفيسيس ها و سلسله كوشانى از هم جدا اند، ولى سنگ نوشته رباتك ثابت ساخت كه اين هر دو خانواده يكى بوده و ذهنيت مبنى بر

جدايى اين دو سلسله را نادرست ثابت كرد. كنشكاى كبير پسر ويما كدفيسيس، بعد از مرگ پدرش به قدرت رسيد. كنشكا در تاريخ قديم افغانستان يك امپراتور مقتدر و از شهرت خاصى برخوردار است. حدود امپراتورى وى

از طرف شرق به بنارس هندوستان، از طرف غرب به امپراتورى پارت ها، و از شمال تا كاشغرو يار كند ميرسيد. هم چنان

در شرق با چين و در غرب با روم روابط تجارتى داشت، در زمان كوشانى ها راه مشهور ابريشم خصوصا در زمان

حاكميت كنشكا، شهرت خاص جهانى يافت. كنشكا براى اداره امور امپراتورى خويش دو مركز (پايتخت) داشت. وى پايتخت تابستانى خويش را بگرام و پايتخت زمستانى اش را

ى

ى

سكة طلايى كنشكا

38

www.ael.af

پشاور انتخاب كرده بود.ترتيب به ها كوشانى مهم امپراتوران

زمانى:1- كجولاكدفيسيس از سال 40 ميلادى تا

سال 80 ميلادى.امپراتورى بنيانگذار كجولاكدفيسيس كوشانى ها است كه به مدت 40 سال بر آرياناى

كهن و مناطق باختر حاكميت داشت.2- ويماتكتو از سال 80 م تا 105 ميلادى

حكمرانى نمود نامبرده براى نخستين بار بر اساس سنگ نوشته رباطك شناخته شد. سنگ نوشته رباطك در سال 1372 هـ . ش در منطقه بين بغلان و سمنگان كشف شد.

3- ويماكدفسيس از 105 تا 127 م امپراتور كوشانى ها بود كه مرز كشورش را تا سواحل درياى گنگا رساند و به دربار تراجان امپراتور روم سفير فرستاد.

4- كنشكا از 127 تا 147 م حكومت نمود وى بزرگترين امپراتور سلسله كوشانى است كه وسعت امپراتورى آن از شرق تا گنگا و بنارس هند از طرف غرب به امپراتورى پارتها و از

طرف شمال تا كاشغر وياركند ميرسيد.5- هوويشكا از 147 تا 182 م.

تمام بر كه بود كوشانيان امپراتورى حكمران آخرين م 220 تا 182م از واسوديوا -6امپراتورى بزرگ كوشانى ها حاكميت داشت. بعداز واسوديوا، حكمرانان محلى حاكميت

مركزى را به مخاطره انداختند.عوامل سقوط امپراتورى كوشانى: عوامل سقوط امپراطورى كوشانى ها تا هنوز به صورت درست مشخص نشده، اما مواردى نظير توجه بيش از حد حاكمان كوشانى به طرف هند، نيرومندى روز افزون امپراتورى ساسانى در غرب امپراتورى كوشانى، حملات قبايل يفتلى در شمال كشور، تمرد حاكمان محلى از فرمان حكومت مركزى، حملات پى هم نيرو هاى نو

تصوير مجسمة سنگى كنشكا

39

www.ael.af

ظهور در داخل امپراتورى كوشانى، از جمله عواملى بود كه زمينة فروپاشى امپراتورى كوشانى را مساعد ساخت.

فعاليت داخل صنفشاگردان به سه دسته تقسيم شوند، دستة اول راجع به مؤسس سلسلة كوشانى ها، دستة دوم راجع به سنگ نوشته رباطك و دستة سوم در رابطه به حكمرانان مشهور كوشانى به همصنفان

خويش معلومات ارايه نمايد.

سؤالاتمؤسس كوشانى ها كى بود؟ معلومات خود را بنوسيد. -1

راجع به سنگ نوشته رباطك چه ميدانيد؟ تحرير داريد. -2فهرست اسامى حكمرانان مشهور امپراتورى كوشانى را بنويسيد. -3

فعاليت هاى خارج صنفشاگردان تصاوير مربوط به دورة كوشانى را كه در داخل و خارج از كشور به دست نشر

سپرده شده باشد جمع آورى نمايند.

40

www.ael.af

اول- بگرام پايتخت امپراتورى بزرگ كوشانى

درس پانزدهمسه مركز عمدة دورة كوشانى

كنشكا بزرگترين امپراتور سلسله كوشانى، بگرام را پايتخت تابستانى خويش قرار داد، تحقيقات باستان شناسان اين مطلب را واضح ساخته كه بگرام قبل از آنكه مركز ادارى كنشكاى كبير تعيين گردد، اسكندر

مقدونى در آنجا يك شهر دفاعى را اساس گذاشته بود، در آثار كتبى كه از اسكندر مقدونى به شكل خاطرات بجا مانده راجع به

مناطق بگرام و كاپيسا معلومات مطلوب دارد. در همين خاطرات تحت نام اسكندريه قفقاز تذكرات راجع به بگرام فعلى موجود

است.امپراتورى كوشانى كه سرحدات آن در شرق از تمام مناطق

خوقند، ياركند و نيـپال شروع ميشد و تا مناطق اصفهان و سيستان در غرب و همچنين سرحدات شمالى آن از سير دريا، خوارزم و سغد شروع و تا نواحى پوتالى پوترا، سرى چامپاى هند مركزى الى بحيرة هند ميرسيد. در تابستان از مركز بگرام و در پشاور اداره ميشد.

بگرام براى نخستين بار توسط باستان شناسان فرانسوى در سال 1937 م سروى و مورد كاوش قرار گرفت. از تحقيقات گرشمن باستان شناس فرانسوى استنباط ميشود كه اين شهر

داد، ار ق خويش تان تاب پايتخت را ام بگ ، كوشان له سل اتور ام ين بزرگت كنشكا

ىىى ووو بببزززرر ووووررىى مپپپپررر تت ييي پپپ ممم ررر ببب وووللل

گ گ ك

يعنى افغانستان باستانى محل مورد در دانشمندان تحقيقات به راجع اين درس در بگرام پايتخت تابستانى كوشانى ها معلومات حاصل مينماييد.

41

www.ael.af

بدست ماهرين يونانى ساخته شده باشد، نامبرده شهر بگرام را از نظر ساختمان و مميزات معمارى با شهر هاى يونان مقايسه كرده و در ميان اين شهر ها مشابهت ها و خصايص زيادى را برملا ساخته است. كه نمونه از اين گونه مشابهت ها و خصوصيات بسيار زياد است ولى توجه گيرشمن

به اين نكات معطوف شده است.شهر هاى متذكره در محل تقاطع درياها ساخته شده، از نظر نظامى دفاع از اين شهر ها از سه جهت آسان به نظر ميرسد،و در مكان هاى بلند و نقاط حاكم بر مناطق اطراف خويش اخذ

موقع نموده است.از بگرام به پيمانة وسيع مسكوكات طلايى، آثار عاجى، وسايل ارزشمند برونزى، آثار ناياب و ويژة يونان، روم، مصر، چين، هند و بعضى نواحى ديگر جهان به دست آمده است، اين آثار به صورت متواتر به موزيم ملى افغانستان ارسال ميشد و در موزيم ملى اتاق مخصوص به نام بگرام

افتتاح كه مورد توجه زياد محققين و زايرين واقع شده بود.

فعاليت داخل صنفشاگردان به سه دسته تقسيم شوند، گروپ اول راجع به كاوش ها در بگرام، دسته دوم در رابطه به خصوصيات بگرام و گروپ سوم راجع به آثار به دست آمده از بگرام، معلومات خود

را به همصنفان خويش عرضه نمايند.

سؤالاتكاوشگرى بگرام در كدام سال آغاز شد؟ معلومات خويش را بنگاريد. -1

خصوصيات ساختمانى بگرام چگونه است؟ مختصرا شرح دهيد. -2اسامى چند نوع آثار بدست آمده از بگرام را بنويسيد؟ -3

فعاليت هاى خارج صنفشاگردان راجع به بگرام معلومات بدست آورده و آنرا در صنف براى ديگر همصنفان شان

توضيح نمايند.

42

www.ael.af

به گوشه هاى شمالى هند تا باستان را كه افغانستان مؤرخين و دانشمندان مناطق شرقى كنونى ميرسيد، بنام گندهارا ياد كرده اند.

درس شانزدهمدوم: هده مركز فرهنگى امپراتورى كوشانى

به گوشه هاى شمالى هند تا باستان را كه افغانستان ندمؤرخين و دانشمندان مناطق شرقى االل ش ا ش گگگ تاا كك اا تاان اا تان ااففغان قق ش ناططق نداان اانش خ ؤ

در اين درس پيرامون هده، مركز فرهنگى امپراطورى كوشانى ها، معلومات حاصل خواهيد كرد.

نواحى يونانى مؤرخين استرابون و هيرودت گندهارا را در آثار خويش بنام گنداريس ثبت كرده، كه مناطق ميان كابل و كنر را در بر ميگرفت. افزون بر اينكه در دوره اسكندر مقدونى از گندهارا نامبرده باخترى نشده، ولى در آثار حكمرانان دورة يونانو كه بر تمام حدود افغانستان قديم حاكم بود، از اين يا گنداروا بنام گنداراتى (Gandarati) و منطقه (Gandarwa) تذكر بعمل آمده است. كه مناطق شاپورا پورا (كنر)، كوهش (ننگرهار) را ناگاها

(پشاور)، سراسوتى (سوات) در آن شامل ميباشد.واقع گندهارا فرهنگى بزرگ مراكز از يكى هده منطقة كنونى آباد ل جلا مركز نزديكى در هيلو شده، ياد هيلو بنام كهن متون در كه است، محل متبرك بودائيان قديم و مركز عمده عبادت به از زايرين چينى بود، در سفرنامه هايى كه آنها ميراث مانده، در رابطه به اين محل معلومات مطلوب وارزشمندى وجود دارد. فاهيان اولين زاير چينى بود

43

www.ael.af

كه در سال 420 م از هده ديدن نمود، بعد از آن سوينگ يون در سال 520 م از هده ديدن بعمل آورده و مطالب زيادى در اين باره ثبت كرده است.

چرا هده پايتخت فرهنگى امپراتورى كوشانى محسوب ميشود؟بر اساس تحقيقات و كاوش هاى پى در پى كه باستانشناسان در مورد هده انجام داده اند و نتايجى كه از آن بدست آمده ميرساند، مهمتر از همه اولين عامل مؤثر موجوديت شرايط و امكانات مورد عامل شد، فراهم كنشكا امپراتورى زمان در كه بوده ضرورت دوم تغييرات و نو آورى در بوديزم قلمداد شده است و عامل سوم ذكاوت و ظرافت فكرى گندهارايى ها را ياد كرده كه در تمام عالم بودايى براى نخستين بار ابتكار ساختن مجمسه بودايى را نمود به قول ميسو فوشه باستان شناس فرانسوى مجسمه بودا در گندهار را

توسط گندهارى ها ساخته شد. فعاليت داخل صنف

رى و

شاگردان به سه دسته تقسيم گردند، دستة اول راجع به نام هده، و گروپ دوم در مورد عوامل انتخاب هده به حيث پايتخت فرهنگى و دستة سوم در رابطه به چگونگى ساختن مجسمه

بودا به ديگر هم صنفان خويش معلومات ارايه نمايند.

سؤالاتتاريخ هده را مختصرا شرح دهيد؟ -1

هده چرا پايتخت فرهنگى امپراتورى كوشانيان محسوب ميشود؟ معلومات دهيد. -2

فعاليت هاى خارج صنفشاگردان راجع به هده معلومات تهيه نموده و به همصنفان خود آنرا بخوانند.

44

www.ael.af

تمدن گريكو بوديك اساسا در افغانستان قديم بوجود آمد و انكشاف كرد كه بعدا به ديگر نواحى همجوار انتشار يافت. تا زمانى كه كنشكاى كبير به آئين بودايى نگراييده بود. اين آئين در محدودة هند به عنوان يك عقيدة بى تحرك باقى مانده بود، همينگونه هنرمندانى با يك رشته مشكلات با تفكر شرقى كه از يونان آمده بودند، در راه ترويج هنر خويش مشخص نيز مواجه بودند، كه در زمان حاكميت كوشانى ها اين معضلات بوسيلة هنرمندان و ماهرين افغانى برطرف شد و زمينه براى اتحاد هنر يونانى و ارزش هاى هندى فراهم گرديد

كه در نتيجة تمدن بزرگ تاريخى بوجود آمد كه بنام گريكو بوديك ناميده ميشود.تمدن گريكو بوديك از يكطرف بر جامعة قديم افغانستان تأثيرات همه جانبه از خود بجا گذاشت، و از طرف ديگر اين مدنيت مناطق جاپان، چين،كوريا، و از سريلانكا گرفته تا

سوم: بامياندرس هفدهم

در اين درس راجع به تمدن گريكو بوديك و اهميت باميان باستان آشناميشويد.

45

www.ael.af

هند و سير دريا و تاجكستان را تحت تأثير خود در آورد. از نقاط مختلف جهان غرض اداى مراسم مذهبى تعداد زيادى راهبان، زايرين و توريست ها نيز به هدف ديدار از معابد بودايى به افغانستان بويژه به باميان باستان سفر مينمودند. قديميترين معلومات راجع به باميان بواسطه زايرين چينى نوشته شده، فاهيان يكى از جمله قديميترين زايرين چينى است كه در رابطه به

باميان تحقيقات نموده است.وى در سال 400 م از باميان ديدن نموده و راجع به مجسمه هاى بزرگ معلومات مفيد

را برشتة تحرير در آورده است.نامبرده مينويسد دره هاى باميان سرسبز و پاك است، اطراف مجسمه هاى بزرگ هر روز شسته ميشود، تعداد زياد مدارس مذهبى موجود است، هر روز زايرين و تاجران به اين منطقه در رفت و آمد هستند، صومعه هاى خاص براى راهبان ايجاد شده و براى مواشى و حيوانات محلات جداگانة وجود دارد. بعد از فاهيان هيونتسنگ از باميان ديدن بعمل آورد و در سفر نامه هاى خويش مطالب مهم را گرد آورده است. به قول وى در باميان بيشتر از ده خانقا

46

www.ael.af

وجود دارد كه در آن ها كم از كم يكهزار تن واعظين براى تبليغ مذهب بودايى گماشته شده، دها مدرسه موجود است كه در يكى از آنها كم و بيش يكهزار شاگرد است.

هيونتسنگ مجسمه هاى خورد و كوچك را ديده است، اما يكى ازين مجسمه ها هر صبح در مقابل نور آفتاب رنگ طلايى را بخود ميگرفت و طورى ظاهر ميشد كه گويا از

طلا ساخته شده باشد.بعد از آغاز كاوش ها و تحقيقات رسمى در افغانستان در سال 1922 م ، براى اولين باستان شناس فرانسوى (الفردفوشه) مورد تحقيق قرار باميان از طرف بار مجسمه بزرگ گرفت. او در تحقيقات خود ثابت كرد كه در قرن هاى چهارم و پنجم ميلادى دو مجسمه

بزرگ بودا به نام صلصال و شمامه ساخته شده است.باستانشناسان بوسيلة بزرگ هاى اين مجسمه به راجع علمى تحقيقات و كار كاوش فرانسوى آغاز شد و در پى آن باستانشناسان از كشور هاى ديگرى هم در اين خصوص تحقيقات و نوشته هاى كرده اند كه به عنوان مثال ميتوان از باستانشناسان هندى، جاپانى،

چينى و افغانى ياد كرد.دو مجسمة بزرگ بودا در باميان در سال 2001 م در زمان تسلط طالبان از بين رفت. دو سال بعد از تخريب اين مجسمه ها در سال 2003 م باميان در فهرست ادارة ميراث هاى

فرهنگى ملل متحد يا يونسكو شامل شد.

47

www.ael.af

فعاليت داخل صنفدر چينى زايران هاى ديدگاه به راجع اول دستة شوند، تقسيم دسته سه به شاگردان خصوص باميان، گروپ دوم در رابطه به معلومات دانشمندان اروپايى، و دستة سوم بعد از كاوش هاى رسمى در افغانستان راجع به باميان معلومات خويش را با ديگر هم صنفان شان

شريك سازند.

سؤالاتتحرير را معلومات چه باميان خصوص در خود هاى سفرنامه در چينى زايرين -1

نمودند؟ بنويسيد.معلومات ابتدايى دانشمندان اروپايى در رابطه به باميان چه بود؟ بنويسيد. -2

بعد از تحقيقات رسمى راجع به باميان چه ميدانيد؟ تحرير داريد. -3

فعاليت هاى خارج صنفشاگردان با استفاده از بزرگان خويش راجع به ولايت باميان معلومات جمع آورى نموده

و در صنف آنرا به ديگران شرح دهند.

48

www.ael.af

شد، آغاز كوشانى امپراتورى در محلى حاكمان دوران واسوديوا، مرگ از بعد مركزيت ادارى اين امپراتورى بزرگ ازبين رفت، حكمرانان محلى بر اساس منافع و سيلقة خود اداره امور را به پيش ميبردند، در قسمت هاى غربى امپراتورى كوشانى حاكمان متمرد روابط خود را با امپراتورى نو بنياد ساسانى برقرار كردند كه در حقيقت اين روابط سعى

براى حفظ موجوديت شان بود، كه كم از كم نيم قرن دوام يافت. نيروهاى ساسانى قادر نشدند تا تمام افغانستان را متصرف شوند، گاهى بر يك منطقه و گاهى بر منطقة ديگرى از راه تفاهم با حكمرانان محلى و بعضا با استفاده از نيرو ميخواستند امپراتورى شانرا توسعه بخشيده و ريشه دار سازند، اما به قدرت رسيدن كيداريان در بلخ و وجود روحية استقلال طلبانه در حكمرانان كيدارى سبب شد تا جريان جنگ هاى پى در پى ايشان با ساسانيان به درازا بكشد و مقاومت در برابر ايشان تقويت گردد، روى همين ملحوظ

بود كه اوقات بيشترى كيداريان در جنگ با ساسانيان گذشت. كيداريان از بقاياى حكمرانان كوشانى اند. يك شهزاده مربوط خانواده كوشانى كه كيدار نام داشت، ادارة امور حكومتى را در بلخ بدست گرفت، اما از حاكميت كيداريان در بلخ ديرى نگذشت كه در شمال، مورد حملات پى هم قبايل يفتلى قرار گرفت؛ بنابر آن، كيدار پايتخت (مركز ادارى) خود را به سمت غرب هندوكش منتقل كرد و بدون جنگ كابل و گندهارا را تحت تسلط خويش در آورد. حاكميت كيدار مصادف با سال 325 م

آغاز دوران كوشانى هاى كوچك محسوب ميشود.راجع به دورة كيداريان و كابل شاهان معلومات زيادى تا به حال يا بر اساس مسكوكات و ياهم مبنى بر نوشته هاى چينى ها بدسترس قرار گرفته است. از مسكوكات كيدارى طورى ظاهر ميشود كه جنگ هاى زيادى ميان كيداريان وساسانيان واقع شده و حملات زيادى نيز با ساسانيان اند، در زمان حاكميت كيدار جنگ و مخالفت انجام داده بر يكديگر متقابلا هشت (8) سال دوام داشت. در خصوص جنگ ها بين كيداريان و ساسانيان، فوستس مؤرخ

كيداريان يا كوشانيان كوچكدرس هجدهم

شد آغاز شان ك ات ا ل ان اك ان ا ا گ از د

در اين درس در مورد حاكميت كيداريان و آغاز حكومت هاى محلى در امپراتورى كوشانى ها در بلخ و وضع سياسى آن ها معلومات حاصل مينماييد.

49

www.ael.af

ارمنستانى نوشته است «در سالهاى 367 و 368م جنگ هاى سختى صورت گرفت كه در نتيجة آن ساسانيان شكست سختى را متحمل شدند.»

در زمان حكمرانى كيدار در كابل از پسر وى كنگاس نيز ذكر شده وى در زمان حكمرانى پدرش ادارة يك تعداد مناطق را بر عهده داشته است. بعد از مرگ كيدار پسر ديگر او بنام مقدار داشت. يك بدست را امور زمام م 380 الى 375 از نامبرده رسيد، قدرت به پيرو

مسكوكات طلايى نيز ازين دوره بدست آمده است.بعد از پيرو بهرام، يكى ديگر از حكمرانان كابل شاهان يا كيداريان زمام امور را بدست گرفت. بعد از بهرام نواحى جنوبى هندوكش تحت حملات نيروهاى يفتلى قرار گرفت كه

در نهايت به حكمرانى كيداريان و يا كوشانيان كوچك نقطه پايان گذاشت.

فعاليت داخل صنفشاگردان به دو دسته تقسيم شوند، بعد از مباحثه دسته، اول راجع به نخستين حكمران كيداريان و دستة دومى در رابطه به حكمرانان بعدى اين سلسله به هم صنفان خويش معلومات

دهند. سؤالات

نخستين حكمران كيداريان كى بود؟ -1راجع به روابط بين ساسانيان و كيداريان چه ميدانيد؟ -2

حكمرانان بعدى كيداريان كى ها بودند؟ معلومات دهيد. -3

فعاليت هاى خارج صنفبه كيداريان معلومات منابع ديگر راجع از استفاده با بر كتاب مكتب، شاگردان علاوه

جمع آورى نموده و در صنف درسى آنرا به خوانش بگيرند.

50

www.ael.af

بنابر عقيده سراولف كارو مؤرخ انگليسى، يفتليان از آسياى مركزى به طرف جنوب در حركت افتادند و نخستين ادارة خود را در سال 425 م در تخار ايجاد نمودند، تخار و بعضى از مناطق هندوكش را از سيطرة كيداريان يا كوشانيان كوچك خارج ساختند و به تصرف خود در آوردند، اما در پى جنگ هاى سنگين با ساسانى ها مجبور به دفاع از مناطق خود شدند. اين قبايل تعداد زيادى از عمارات بودايى را ويران نمودند و عبادت گاه هاى آفتاب پرستى را به حال خود گذاشتند. جنگ ميان يفتليان و ساسانيان زمانى شدت گرفت حكمرانان بين جنگ اولين بودند، نشده حاكم هندوكش جنوب مناطق بر ها يفتلى كه يفتلى و ساسانى در سال 427 م اتفاق افتاد كه بهرام گور ساسانى بالاى مرو و مرغاب حمله

امپراتورى يفتلى هادرس نزدهم

ن ف ط ك ا آ از ان ل ف انگل خ ؤ كا لف ا د ق نا

در اين درس پيرامون ايجاد امپراتورى يفتلى ها، امپراتوران مهم آنها و سقوط اين امپراتورى آشنامى شويد.

سرحدات افغانستان در زمان يفتلى ها

51

www.ael.af

نيروهاى و دفاع كرد قاطعيت با قلمرو حاكميت خود از (خاقان) يفتلى نمود، ولى حاكم ساسانى را به شكست مواجه ساخت. در سال 438 م پسر بهرام يزدگرد دوم بازهم بر نواحى متصرفه يفتلى ها حمله كرد وى نيز به شكست سختى مواجه شد به تعقيب آن فيروز اول هم با يفتلى ها را در پيش گرفت، ولى اين بار حكمران يفتلى اخشنور يكبار ديگر راه جنگ تا جهت حفظ مجبور شد و وى تحميل كرد ساسانى فيروز به را فرسايى طاقت شكست حاكميت خويش قباد پسر خود را تسليم اخشنور نمايد. وى براى مدت دو سال ماليات زيادى

به حاكمان يفتلى پرداخته و سرانجام خود را رهايى بخشيد.كند، تأمين مجددا را قديم آرياناى تا وحدت توانست فيروز با از جنگ بعد اخشنور نواحى جنوبى هندوكش را متصرف شد زابل را منحيث مركز خود انتخاب كرد و از همانجا پلان هاى تسخير مناطق ديگر را اتخاذ مى نمود. اين در حاليست كه جنگ و تشنج ميان وزراى از يكى بوسيلة فيروز برادر ولاش كه تاحدى بود، يافته افزايش ساسانى حاكمان ميان حكمرانان در ها و مرج بعدازين هرج نيز محروم شد. نعمت چشم واز خويش عزل ساسانى، پسر فيروز، قباد كه مدتى زيادى نزد اخشنور گروگان باقى مانده بود، به حكمرانى

مسكوكات يفتلى ها

52

www.ael.af

توجه حال درين گرفت. پيش در را دوستى راه يفتلى حاكمان با قباد رسيد. ها ساسانى حكمرانان يفتلى بطرف هند معطوف شد.

اخشنور كم از كم نيم قرن حاكميت داشت، حكمرانان ساسانى مثل ولاش و قباد خراج گذار وى بودند، او در هند خاندان گوپتا را درهم كوفت، تا سال 460 م بيشتر از 40 ولايت آنرا تحت تسلط خويش در آورد، بعد از اخشنور پسر وى تورمنه به قدرت رسيد وى در حاكميت قلمرو تورمنه است. كرده ياد تورمنه زابل امپراتور را مسكوكات خويش خود خود را تا نواحى مركزى هند وسعت داد و در سال 502 م وفات يافت. بعد از وى پسر او مهراكولا بقدرت رسيد. مهراكولا جهت وسعت دامنة حاكميت خود بر هند حملات انجام

داد و خاندان گوپتا را مجبور به پرداخت باج كرد.كرد، منهدم را بودايى مراكز زياد تعداد و كرد هايى جنگ نيز بنگال حكمرانان با مهراكولا در سال 542 م فوت كرد و همزمان با مرگ او زوال امپراتورى يفتلى هم آغاز شد. هند و بنـگال دوباره بدست حكمرانان محلى افتادند و در افغانستان نيز زمينة قدرتمند شدن حاكمان محلى فراهم شد. در پى فروپاشى امپراتورى يفتلى در افغانستان دورة ديگرى بنام كوشان- يفتلى كه همانا دورة حكمرانان محلى بود آغاز شد. در اين دوره ميتوان از كابل شاهان رتبيل شاهان، شيران باميان و تگين شاهان ياد كرد كه در نقاط مختلف هر يكى حاكم بودند از ويژه گى اين دوره در افغانستان حاكميت حكمرانان محلى و مقاومت هاى پى در از نيروهاى اسلامى صورت گرفته است. برابر افغانستان در نقاط مختلف پى است كه در نظر زمانى اين دوره عمدتا از قرن ششم ميلادى الى اواخر قرن هشتم ميلادى دوام مييابد كه

مصادف ميشود با آغاز حكومات مستقل اسلامى در افغانستان .

53

www.ael.af

فعاليت داخل صنفشاگردان به دو دسته تقسيم شوند، گروپ اول كار و نظرية مورخ انگليسى را در خصوص حكمرانان يفتلى بيان داشته و دستة دوم معلومات خويش را در رابطه به حاكميت اخشنور به

ديگر هم صنفان خود ارايه دارند.

سؤالاتيفتليان از كجا آمدند؟ معلومات دهيد. -1

راجع به اخشنور حكمران يفتلى چه ميدانيد؟ -2راجع به تورمنه هرچه ميدانيد؟ بنويسيد. -3

فعاليت بيرون صنفشاگردان در رابطه به يفتلى ها مطالب را تهيه و آن را در صنف ارايه نمايند.

54

www.ael.af

اوضاع افغانستان مقارن ظهور اسلامدرس بيستم

در اواخر قرن ششم واوايل قرن هفتم ميلادى سرزمين افغانستان به وسيلة امراى محلى و بعضى از بقايايى كوشانيان و يفتليان اداره ميشد. براى اينكه تصوير جامعى از اوضاع افغانستان مقارن ظهور دين

مبارك اسلام ارائه گردد بايد اين بحث را به طور مختصر تحت دو عنوان مطالعه نماييم.الف: اوضاع سياسى

مقارن ظهور دين مقدس اسلام، افغانستان از لحاظ سياسى در حالت پراكنده گى و تشتت بسر مى برد. از يك طرف موجوديت دو امپراتورى نيرومند در شرق ( امپراتورى گوپتاها) و در غرب (امپراتورى ساسانيها) و از جا نب ديگر عدم ادارة قوى مركزى ، زمينة مساعدى را براى به وجود آمدن

حكومت هاى محلى مهيا ساخت.هيونتسنگ زاير چينى كه در قرن هفتم ميلادى به افغانستان سفرنموده و مطالب زيادى در مورد اوضاع و حالات افغانستان نوشته است، پيرامون وضع سياسى آنزمان افغانستان مى نويسد كه : اين سرزمين به

واحد هاى جداگانه منقسم شده كه هر حوزة جغرافيايى آن بوسيلة شاه مستقل اداره مى گردد.رتبيل شاهان زابلى از جمله خانواده هاى مشهورى بودند كه با كابلشاهان روابط حسنه داشته وبر زابل و غزنه تا سيستان حاكميت داشتند. هم چنان خانواده هاى چون شيران در باميان، كابلشاهان در كابل و تعداد ديگر ى ازين گونه حكومت هاى محلى در گوشه و كنار افغانستان حاكميت داشتند. به

اين ترتيب،حكومت سراسرى قومى مركزى وجود نداشت.ب: اوضاع ديني و اجتماعى

مردم اين ديار از لحاظ دينى به كيشهاى مختلف اعتقاد داشتند. آئين زردشتى كه مبدأ آن در بلخ بود. و كيش بودايى كه مبداى آن در هند بود ، پيروانى در افغانستان داشتند. علاوه بر آن عقايد

تصويرمسجد نه گنبد بلخ كه اولين مسجد در افغانستان شمرده ميشود

55

www.ael.af

ديگرى نيز تا رسيدن مبلغين مسلمان اعراب در اين سرزمين وجود داشت. يكى از دلايل موجوديت عقايد متعدد، وضعيت خود مختار حكومات محلى بود. اما كلتور و فرهنگ مردم افغانستان آن زمان بنياد عظيمى از تهذيب هاى ويدى و اوستايى گرفته بود. از ين جهت هيچ كلتور عادى و عقب مانده نميتوانست بر مردم اين مرز بوم فايق آيد، ولى آن عده از فرهنگها و تهذيبهاى كه تازه به ميان مى آمد و نوآورى در آن به ملاحظه مير سيد مردم اين سرزمين همان فرهنگ را با فرهنگ بومى و اصلى خويش يكجا مى نمودند و به آن چهرة جديد داده و بعدا به جهانيان عرضه مى نمودند. براى ثبوت اين مدعاميتوان به عنوان نمونه از مدنيت هاى دوران يونانو با خترى و گريكوبوديك ياد آورى كرد كه هر دو از ابداعات مردم اين سرزمين است كه از ميراث هاى مهم فرهنگى در تاريخ قديم جهان

بشمار مى رود.خلاصه اينكه دراواخرقرن هفتم ميلادى آخرين شاه ساسانى بنام يزد گرد سوم ، به وسيلة احنف ابن قيس سر لشكر سپاه اسلام در سال 651 ميلادى شكست خورد. و به تعقيب آن سپاه اسلام به سمت افغانستان پيشروى كرد. در سال 22 هـ در عهد خلافت حضرت عمر فاروق ()لشكر اسلام به افغانستان رسيد. فتوحات مسلمانان در اوقات مختلف ادامه يا فت تا سر انجام درعهد حضرت عثمان() خليفه سوم مسلمين، لشكر اسلام تحت قيادت عبد االله ابن عامر تا حدود كابل رسيد و به اين ترتيب زمينه براى سقوط حكومات محلى قبل از اسلام در افغانستان مساعد شد. عساكر فاتح مسلمين براى ثبات حكومت اسلامى تقريبآ دوقرن جنگهاى پى در پى را انجام دادند تا اينكه زمينه

براى ظهور دولت هاى مستقل اسلامى در افغانستان مساعد گرديد.

فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند. گروپ اول وضع سياسى افغانستان مقارن ظهور اسلام را در صنف بيان كنند، و گروپ دوم وضع اجتماعى و دينى افغانستان را مقارن ظهور دين مبين اسلام در

صنف شرح دهند. سؤالات

رح

1 – مقارن ظهور اسلام وضع سياسي افغانستان چگونه بود شرح دهيد ؟2 – وضع اجتماعى و دينى افغانستان مقارن ظهور اسلام چگونه بود توضيح دهيد؟

3 – آخرين شاه ساسانى بنام ....... به وسيلة احنف ابن قيس در سال 651 ميلادى شكست خورد. فعاليت هاى خارج صنف

ننين ر

شاگردان ازبزرگان خويش درمورد حكايات آمدن دين مقدس اسلام در افغانستان بپرسند، و معلومات خويش را در صنف بيان كنند.

56

www.ael.af

فصل سوم مدنيت هاى قديم جهان

اين فصل مشتمل بر درس هاى زير مى باشد:1- چگونگى به ميان آمدن تمدن و خصوصيات آن.

2- تمدن بين النهرين.3- تمدن و فرهنگ بين النهرين.

4- تمدن مصر.5- فرهنگ و تمدن مصر.

6- تمدن فارس.7- تمدن هند.

8- تمدن چين.9- تمدن يونان.

10 - تمدن روم.11- مدنيت هاى امريكا.

57

www.ael.af

اهداف فصلاز شاگردان انتظار ميرود كه در پايان اين فصل به اهداف ذيل برسند:

النهرين، مصر، فارس، هند، چين، يونان، روم و امريكا آشنا با تمدن هاى بين شاگردان شوند.

شاگردان دست آورد هاى علمى و فرهنگى تمدنهاى متذكره را بيان كرده بتوانند.شاگردان از اطلس ها و نقشه هاى تاريخى استفاده كرده بتوانند.

شاگردان ارزش تمدنهاى قديم جهان را درك كنند.شاگردان با تمدنهاى قديم جهان و دست آورد هاى آنها علاقمند شوند.

58

www.ael.af

تمدن كلمه عربى بوده كه به مفهوم شهر نشينى اطلاق مى گردد.در رابطه به چگونگى به ميان آمدن تمدن نظريات مختلف از طرف مؤرخين و جامعه شناسان ارائه شده است. ابن خلدون مؤرخ مشهور جهان اسلام بدين باور است كه تمدن بر بنياد فرهنگ هاى بدوى بوجود مى آيد و تحت حملات همين فرهنگ بدوى نيز دوباره از بين ميرود و اين جريان به شكل دايروى پايان مى يابد. آرنولد تايبنى نظرية چالش ها و عكس العمل را عامل به وجود آمدن تمدن مى داند، بنابر باور آرنولد تاينبى مشكلات پى در پى، انسان ها را مجبور

به تلاش نمود، اين عمل باعث به ميان آمدن تمدن گرديد.يك تعداد مؤرخين به اين باور اند كه تمدن بشرى داراى منشأ واحد بوده و از يك

حوزة باستانى آغاز شده است. گوردن چايلد يكى از مؤرخين است كه تمام مدنيت ها را برآمده از يك هستة واحد ويا محل واحد مى داند، تمدن هاى مصر، بين النهرين و سند را تحت مطالعه قرار داده و شباهت هاى ميان اين تمدن را برملا كرد و سر انجام سرچشمة تمام تمدن ها را مصر

عنوان نمود.گروه دوم مؤرخين معتقد اند كه منشأ تمدن ها يكى نيست و تمدن هاى دنيا از يك تمدن

سرچشمه نگرفته ، بلكه نظر به شرايط هر منطقه تمدنى به ميان آمده و انكشاف كرده است.خصوصيات مدنيت هاى اوليه

1- انقلاب شهرى: تقريبا 3000 سال قبل از ميلاد انسان ها به يك مرحلة مهم تمدن وارد شدند كه آن عبارت از ايجاد شهر ها بود. جدا شدن زراعت از مالدارى به نوبة خود بستر مناسب را براى ايجاد شهرها بوجود آورد. شهر ها مراكز تغييرات دينى، سياسى، فرهنگى،

اجتماعى و اقتصادى شدند.در تاريخ بشريت اين انكشاف را به نام انقلاب شهرى ناميده اند.

مدنيت هاى قديم جهاندرس بيست و يكمچگونگى به ميان آمدن تمدن و خصوصيات آن

چگونگ به رابطه در دد گ م اطلاق نشين شه مفهوم به كه بوده ب ع كلمه گگتمدن گ ط گگ ق ط ك كل

در اين درس در بارة نظريات دانشمندان راجع به چگونگى به ميان آمدن تمدن ها و خصوصيات آنها معرفت حاصل مى نمائيم.

59

www.ael.af

2- ساختار هاى نظامى وسياسى: همزمان با آغاز زنده گى شهرى ادارات حكومتى نيز به وجود آمد تا جامعه را به طرف رشد و ترقى سوق نموده و به خواست آنان پاسخ بدهد.

نيروى نظامى نيز به منظور حفظ قدرت سياسى و تصرف مناطق جديد تشكيل گرديد.3- ساختار اجتماعى جديد بر اساس نيروى اقتصادى: پادشاهان، روحانيون ، طبقة بالا، رهبران سياسى و جنگجويان اهرام قدرت را به دست گرفتند و خود به طبقة ممتاز در جامعه مبدل شدند. زارعين و صنعت كاران در طبقة دوم و غلامان در طبقة پايين جامعه جاى داده

شدند.4- تشكيلات دينى: در مدنيت هاى اوليه تشكيلات و ساختار هاى دينى حايز اهميت خاص بودند. پس از انحراف برخى از مردم جوامع قديم از جادة توحيد و آغاز جريان هاى شرك و خرافات كه از طريق ساختارهاى دينى به منظور تلقين و باور مردم آغاز شده، براى ارباب الانواع كاذب شان نقش مهمى در موفقيت جامعه قايل شدند و به همين طريق براى انكشاف

مدنيت و ساختار سياسى بوجود آمده در تلاش بودند.

فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروه تقسيم شوند. گروپ اولى در مورد چگونگى به ميان آمدن تمدن و

گروه دوم در بارة خصوصيات تمدن معلومات جمع آورى و به همصنفان خود ارائه نمايند.

سؤالاتدر مورد به ميان آمدن تمدن نظر ارنولد تاينبى را واضح سازيد. -1

در مورد منشأ تمدن نظريات دانشمندان را بيان نمايد. -2 فعاليت هاى خارج صنف

ور ر

شاگردان در مورد نمونه هاى تمدن معلومات جمع آورى و به همصنفان خود ارائه نمايند.

60

www.ael.af

آن مناطقى كه در ميان دو درياى (دجله و فرات) موقعيت دارد به نام بين النهرين ياد مى گردد، در اين منطقه قديمترين تمدن جهان به وجود آمده است كه مؤرخين عامل به وجود آمدن آن را سواحل دجله و فرات مى دانند. به نظر مؤرخين طوفان نوح عليه السلام در همين

منطقه اتفاق افتاده است. قديمى ترين محل بين النهرين به نام (تل حسونا) ياد مى شود كه 5000 سال قبل از ميلاد در آن قلعة بزرگى وجود داشت و مردم آن به زراعت اشتغال داشتند. ليكن با ازدياد نفوس در اين محل در سال هاى 5000- 4000 قبل از ميلاد به بين النهرين هجرت نمودند و در آنجا

تمدنى را بنياد نهادند كه به نام تمدن (سومريان) ياد مى شود.در سومر محل سكونت سومرى ها شهر هاى زيادى ايجاد شد كه از جمله شهر هاى اور،

اوروك، كيش، لاگاش، لارسا و وينپور قابل ذكر است.اين شهر ها به صورت مستقل اداره شده، روى همين ملحوظ دولت هاي شهري محسوب مى شدند، در ميان اين شهر ها عبادتگاه هاى وجود داشت كه در آن مجسمة خداى حافظ شهر

حفاظت مى شد.وضع سياسى بين النهرين

شهر هاى دولت سومرى از سوى كاهنان كه بزرگان شان به نام (انسى) گفته مى شد به صورت مستقل اداره مى شد و حاكميت مركزى وجود نداشت يكى از حكمرانان سومر (ايتن)

بود كه بر تمام دولت هاى سومرى تسلط داشت.در سال 2400 قبل از ميلاد اقوام اكدى حكمران سومرى (گيل گميش) را از ميان برداشتند و قدرت را به دست آوردند، اولين حكمران اين سلسله سارگون بود كه قلمرو خود را از خليج

تمدن بين النهريندرس بيست و دوم

آ

در اين درس راجع به قدامت محلات باستانى و اوضاع سياسى تمدن بين النهرين معلومات حاصل مى نمائيم.

61

www.ael.af

فارس تا شمال بين النهرين گسترش داد، او از همين لحاظ در تاريخ سياسى بين النهرين از شهرت زيادى برخوردار است و نخستين امپراتور به حساب مى آيد. اين سلسله بعد از دو قرن

حكمرانى از طرف يكى از اقوام شمال شرق (گوتى) از بين رفت.گوتى ها يك قرن حاكميت كردند و سر انجام به وسيلة سومريان محو شدند ، بعد از مدتى سومرى ها واكدى ها باهم متحد شدند و حكومت (اور) را ايجاد كردند، در اين زمان ايلامى ها كه در غرب و جنوب ايران حاكم بودند و تازه تابع حكومت اور شده بودند، يكبار ديگر به استقلال دست يافتند، در برابر سومرى ها به جنگ پرداختند و در 2007 قبل از ميلاد به

حاكميت آنها نقطة پايان گذاشتند.در پى از بين رفتن حاكميت اور در بين النهرين جنوبى جنگ آغاز شد كه در اثر آن سلسلة

بابلى ها كه در قرن 19 قبل از ميلاد تأسيس شده بود، قسمت اعظم اين كشور را متحد بابليان امپراتورى را ايجاد نام به ساخت و

كرد.بابليان كه سه باستانى امپراتورى عصر جهان تاريخ مهم فصل نمود، دوام قرن اين مشهور حكمران مىگردد، محسوب سلسله حمورابى بود كه وحدت بين النهرين را تأمين كرد و قلمرو خود را توسعه بخشيد و يك امپراتوري را اساس گذاشت، علاوه بر آن زراعت و تجارت را انكشاف داد و قانون نام به كه را ساخت قانون سه تصوير از يك مجسمة حمورابىهم يك

62

www.ael.af

حمورابى ياد مى گردد، پايتخت حمورابى شهر بابل بود كه يكى از شهر هاى معمور و بزرگ دنياى قديم به حساب مى آيد.

با مرگ حمورابى در بين النهرين شورش هاى آغاز شد كه در نتيجة آن بابلى ها از بين رفتند و آشوريان به قدرت رسيدند، آشورى ها قوم جنگى بودند كه در آشور حاكميت داشتند.

نخستين حكمران اين سلسله سارگون بود كه 1900 سال قبل از ميلاد شهر اور را به دست آورد. در قرن 9 قبل از ميلاد آشوريان موفقيت هاى زيادى به دست آوردند و قلمرو خويش را تا سواحل مديترانه وسعت دادند. و بعد از مدت زمانى مصر را نيز متصرف شدند، آخرين حكمران اين سلسلة آشور بنپال بود كه نواحى زيادى را به تصرف خود در آورد و به اقتدار سياسى ايلامى ها نقطة پايان گذاشت. مركز اين سلسله شهر نينوا بود كه در ادارة متذكره توسعه

يافته بود.قوم بعدى كه بيشتر از يك قرن در بين النهرين حكومت كردند كلدانى ها بودند و به نام بابلى هاى نو نيز ياد مى شدند، زيرا آنها پايتخت خود را از نينوا به شهر بابل انتقا ل دادند و سعى

قسمتى از قانون حمورابى اگر كسى فرد را به قتل متهم كرد و آن را به اثبات نرساند، اتهام كننده بايد به قتل

برسد.اگر كسى به غلام فرارى پناه داد، بايد كشته شود.

اگر كسى غلام ديگرى را كشت، در بدل آن بايد غلام بدهد.اگر يك فرد آزاد يك فرد آزاد ديگر را كشت، در بدل آن بايد جريمة نقدى پرداخت

كند و اگر فرد بابلى را كشت شصت 60 دره بايد زده شود.

63

www.ael.af

كردند تا تمدن بابلى ها را احيا نمايند و قانون حمورابى را پياده كنند، اما مؤفق نشدند.در سال 539 قبل از ميلاد هخامنشى ها حكمران اخير كلدانيان (بخت نصر) را از بين بردند و

شهر بابل را متصرف شدند، به اين ترتيب بين النهرين به قلمرو هخامنشى ها ملحق شد.بعد از هخامنشى ها ساسانى ها بر بين النهرين تسلط يافتند و منطقة مذكور در قرن هفتم

ميلادى از طرف مسلمانان تسخير شد.

فعاليت داخل صنفشاگردان به سه گروپ تقسيم شوند. گروپ اول در مورد سومرى ها، گروپ دوم در مورد اكدى ها و گروپ سوم در مورد بابلى ها معلومات جمع آورى نموده و نمايندة هر گروپ به

ديگر اعضاى صنف آنرا ارائه نمايند.

سؤالاتنخستين تمدن بين النهرين چه نام دارد و علت به ميان آمدن آن چه بود؟ -1

در مورد شهرى هاى سومرى چه ميدانيد؟ واضح سازيد. -2در مورد حكومت اور معلومات خويش را بگوييد؟ -3

حمورابى كدام كار ها را انجام داد واضح سازيد؟ -4

فعاليت هاى خارج صنفشاگردان در مورد وضع سياسى بين النهرين معلومات جمع آورى و به ديگر هم صنفان خود

ارائه نمايند.

64

www.ael.af

دين: مردم بين النهرين به خدايان زيادى چون آسمان، ستاره گان، مهتاب، زراعت وغيره باور داشتند. آنها مجسمه هاى خدايان شانرا ساخته بودند و مشغول پرستش آنها بودند. در مراكز شهر ها به روى تپه ها معابد چند طبقه يى وجود داشت كه در هر معبد آن مجسمة

خدايان حافظ شهر گذاشته شده بود. مردم بين النهرين به هدف رضاى خدايان مراسم مختلفى را اجرا ميكردند. قربانى مى كردند و مشتركا سروده هاى مذهبى مى سرودند. آنها به زنده گى بعد از مرگ معتقد بودند،

بنا بر آن با مرده ها در قبر وسايل را دفن ميكردند.بر اساس نصوص دينى و روايات تاريخى خداوند () حضرت ابراهيم عليه السلام را

فرستاد تا مردم را به ترك پرستش معبودان باطل و عبادت خداى واحد دعوت نمايد.دعوت توحيدى ابراهيم (ع) به مقاومت شديد نمرود پادشاه آن وقت و سران شرك مواجه

شد ولى بزودى از مرزهاى بين النهرين گذشت و به فلسطين و جزيرة العرب رسيد.زراعت: منابع سرشار آبى دجله و فرات عامل مهم در توسعه و انكشاف زراعت در بين النهرين بود كه به اثر آن سيستم منظم آبيارى به ميان آمد و راه براى زنده گى اجتماعى هموار

شد. گندم و جو از مهمترين پيداوار بين النهرين بود.خط: لوايح زيادى گلى از بين النهرين بدست آمده كه نوشته هاى مختلف بر روى آنها ظاهر ميشود. تحقيقات مؤرخين ثابت كرده است، لوايح كه قدامت آن به 5000 سال ق.م ميرسد، در واقعيت امر كتاب هاى همان زمان است، برين اساس گفته ميتوانيم كه قديم ترين كتابخانة جهان در بين النهرين بوجود آمده است. اين لوايح مطالب زيادى راجع به تعليم و تربيه، عبادت خدايان، مسايل حقوقى، جنگ ها، داد و ستد وغيره را دارا مى باشد كه به خط ميخى

نوشته شده پس گفته ميتوانيم كه نخستين خط به ميان آمده در بين النهرين خط ميخى است.علوم: علم نجوم در بين النهرين به پيشرفت هاى قابل ملاحظه يى دست يافته بود. دليل آن هم پرستش ستارگان بود. آنها ستاره ها را كه در حال حاضر عطارد، زهره، مريخ، مشترى و زحل ناميده ميشوند مى شناختند. سواحل درياى دجله و فرات براى مردم بين النهرين بهترين مشوق بود تا در مورد تنظيم سيستم آبيارى و استفاده از آن و تعيين حدود زمين هاى شان فكر كنند. به اين ترتيب نخستين فعاليت هاى رياضى و هندسى به ميان آمد و به تعقيب آن عمليه هاى جمع، منفى، ضرب و تقسيم نيز ايجاد شد، مردم بين النهرين هر سال را به دوازده ماه قمرى

و هر ماه را به چهار قسمت تقسيم كرده بودند كه به اين شكل هفته بوجود آمد.

تمدن و فرهنگ بين النهريندرس بيست و سوم

ه وغ زراعت مهتاب، گان، ستاره آسمان، چون زيادى خدايان به ين النه ن ب دم م گدين: آ ل

اوضاع و علمى آوردهاى دست النهرين، بين دينى عقايد پيرامون درس اين در اجتماعى، سياسى و اقتصادى مردم بين النهرين معلومات حاصل خواهيد كرد.

65

www.ael.af

توضيح: بابل، شهر بزرگ و پر آوازة جهان باستانبابل يكى از شهر هاى قديم بين النهرين است. به نظر مؤرخين اين شهر از 4000 سال ق.م بدينسو وجود داشته و از اولين شهر هاى جهان به حساب مى آمد. شهر بابل در زمان حكمرانى قديم بابلى و خصوصا در زمان حكمرانى حمورابى بسيار انكشاف يافت. در سال 539 ق.م شهر بابل تحت تصرف كوروش، زمامدار هخامنشى هاقرار گرفت شهر بابل در كرانة درياى فرات واقع است مساحت اين شهر بزرگ 520 كيلومتر مربع تخمين شده است. در دورا دور اين شهر استحكامات بلند و محكم موجود بود اين استحكامات تقريبا 250 برج و 100 دروازه داشت كه در دورا دور آن حفره هاى عميق پر از آب وجود داشت و ديوارهاى به طول 90 كيلومتر اين شهر را احاطه نموده بود درياى فرات از وسط شهر ميگذشت هر دو طرف اين شهر توسط دو پل مقبول و زيبا وصل مى گرديد. تعميرات شهر از سنگ اعمار گرديده بود روى اين سنگ ها توسط رنگ سفالى پوشانده شده بود و بلند ترين عمارت جهان شمرده مى شد طرف بيرونى اين تعمير توسط كاشى اين منطقه النهرين آمدند بين به هاى منقوش زيبا تزئين شده بود هنگاميكه يونانى ها مورد توجه اسكندر قرار گرفته و آنرا مقر خويش قرار داد در نتيجة جنگ هاى جانشينان اسكندر اين شهر خساراتى را متحمل شد و بعد از آن بسوى سقوط مى رفت. از روى آيات قرآن كريم ثابت است كه حضرت ابراهيم (ع) در بابل بت ها را شكستاند و بنابرامر حاكم بابل نمرود در آتش افگنده شد- خرابه هاى شهر بابل در85 كيلومترى جنوب شهر

بغداد در نزديكى هاى كوفه همين حالا هم موجود مى باشد.

فعاليت داخل صنف- شاگردان به سه گروپ تقسيم شوند.

- گروپ اول در مورد عقايد مذهبى مردمان بين النهرين . - گروپ دوم در مورد پيشرفت علوم در بين النهرين.

- گروپ سوم درمورد شهر بابل بطور عام معلومات خود را در صنف بوسيله نماينده ارائه نمايند. سؤالات

ور ر وم روپ

آنچه را كه در بارة عباد تگاه هاى بين النهرين ميدانيد معلومات خود را بنويسيد.1- در مورد پيشرفت علوم در بين النهرين توضيحات دهيد؟

2- در مورد شهر بابل معلومات دهيد. فعاليت هاى خارج صنف

ب ب هر ور ر

شاگردان در مورد «نمرود» حاكم بابل معلومات خود را تحرير داشته و به همصنفان خود آنرا ارائه نمايند.

66

www.ael.af

كشور مصر در افريقا واقع شده است، به نظر مؤرخين عامل به وجود آمدن تمدن بشرى در مصر درياى نيل بود كه در حاشيه و سواحل خود شهر ها و قريه ها را به ميان آورد، فرهنگ

را انكشاف داد و بسيارى از فعاليت هاى تمدن شهري را اساس گذاشت.در مصر از 5000 الى 3200 قبل از ميلاد حكومت مركزى مقتدرى دروادى نيل وجود نداشت، ولى با وجود آن هم بعضى از حكماى محلى متحد شدند و دو حكومت را يكى در

جنوب و ديگرى در شمال ايجاد كردند.در اين دوره هنر انكشاف كرد، بر اساس رسوم و عادات قانون ساخته شد و همچنان خط و

تقويم به ميان آمد كه از پيشرفت علمى اين عصر شمرده مى شود.با وحدت دو حكومت شمالى و جنوبى يك حكومت ميلاد همزمان از قبل در 3200

مركزى ايجاد شد.بنيان گذار اين حكمرانى مينز اول(menz) بود كه بانى دورة اول نيز شمرده مى شود.

مراحل تكاملى مصر باستانمؤرخين تاريخ مصر را از زمان مينز تا ورود هخامنشى ها به سه دوره تقسيم نموده اند:

1- سلطنت قديمسلطنت قديم با به قدرت رسيدن مينز آغاز مى گردد، در اين سلطنت شش خاندان پى در پى همديگر به قدرت رسيدند، سيستم حكومتى در اين دوره تيوكراسى (دينى) بود، پادشاه رهبر سياسى و هم رهبر دينى بود، زيرا نيروى شاه به اصطلاح نيروى خدايى شمرده مى شد و

در ميان مردم از احترام زياد برخوردار بود، از همين لحاظ لقب فرعون به وى داده مى شد.

تمدن مصردرس بيست و چهارمدر اين درس پيرامون عوامل بوجود آمدن تمدن مصر ، مراحل تكاملى آن و هم

چنان به ارتباط وضعيت سياسى مصر باستان معلومات حاصل خواهيم كرد.

67

www.ael.af

سلطنت قديم مصر، نيروى نظامىكافى در اختيار نداشت و از روش مسالمت آميز پيروى مى نمود. اين دوره در سال 2300ق- م پايان يافت كه همراه با آن عصر جديد آغاز شد و به مدت

دو قرن دوام كرد و به نام دورة فيودالى(حكومت زمينداران بزرگ) ياد مىگردد.در دورة ياد شده هرج و مرج حاكم بود، نجبا از قدرت زيادى برخوردار بودند كه به همين

دليل وقتا فوقتا قيام هاى از سوى طبقات پايين اجتماعى به ميان مى آمد.

2- سلطنت ميانهدر 2100 قبل از ميلاد خاندان يازدهم به قدرت رسيد كه درنتيجة آن هرج و مرج ها پايان

يافت و صفحة جديدى در تاريخ مصر باز شد كه به نام سلطنت ميانه ياد مى گردد.اين سلطنت در مقايسه با سلطنت قديم ضعيف تر بود، فرعونيان يكى پى ديگر به قدرت مى رسيدند، ولى قدرت اصلى به دست حاكمان كوچك بود، خاندان دوازدهم زمانى كه به قدرت رسيد به اين وضعيت خاتمه داد، فرعونيان را صاحب قدرت بيشتر ساخت، عدالت تأمين شد و مردم بدون تفاوت و تبعيض نژادى به كار گماشته شدند، پس گفته مى توانيم كه خاندان دوازدهم نخستين بنيانگذار دموكراسى بود، اين حاكميت از نظر عدالت اجتماعى و پيشرفت علمى يك دورة زرين بود كه با ختم آن مصر يكبار ديگر دستخوش هرج و مرج و تجاوزات بيگانه ها قرار گرفت كه بيشتر از دو قرن دوام نمود، سرانجام پيشرفت هاى علمى وا جتماعى از بين رفت و هكسوس ها كه در آسياى غربى حكمرانى داشتند ، مصر را متصرف شدند. اين تسلط تأثيرات مهم از خود به جا گذاشت. نه تنها ايشان را با اصول جنگى آشنا ساخت، بلكه به اتحاد در برابر خارجى ها نيز آنها را ترغيب كرد. حكمرانان مصر در مقابل هكسوس ها قيام را آغاز كردند و نيروهاى بيگانه را از سرزمين خويش اخراج نمودند. قهرمان اين پيروزى اهموز

اول مؤسس خاندان هژدهم بود.

68

www.ael.af

3- دورة امپراتورى( 1580ق م تا 1090 ق م)اين دوره با خروج هكسوس ها و به قدرت رسيدن اهموز اول آغاز مى گردد، اهموز در

مقايسه با گذشته يك نظام فراگير را ايجاد كرد ، فلسطين را تسخير نمود و تا به سوريه رسيد ، حملات و لشكر كشى هاى مؤفق اين دوره در زمانى توتمس سوم رخ داد كه نواحى وسطى رود هاى دجله وفرات

را به قلمرو مصر ملحق ساخت.در پى مرگ امپراتور بازهم شورش و تشنج به ميان آمد كه فرعون هاى مصرى در فروكش كردن آن عاجز ماندن و در پى آن انقلابات يكى بعد ديگر آغاز شد و تا قرن دوازهم قبل از ميلاد مناطق مفتوحه

را از دست داد و حكمرانى ايشان روبه تنزل نهاد. در 670 ق م مصر از سوى آشوريان تصرف شد و تا 662 ق- م تحت استعمار آنها باقى ماند، بعد از اين مصر يكبار ديگر نيرو گرفت و فرهنگ انكشاف يافت، ولى اين حالت ديرى دوام نياورد، در 525 ق م مصر به تصرف امپراتورى فارس در آمد كه بعد از اين تمدن گذشته

حيات دوباره نيافت.آن در فرعونيان از كثيرى تعداد و رسيدند قدرت به مصر در خاندان بيست مجموعا حكمرانى كردند كه رامسس دوم يكى از اين حكام بود كه در زمان حكمرانى او حضرت

موسى(ع) ظهور كرد.

جسد مومايى شده ى فرعون

69

www.ael.af

فعاليت داخل صنفشاگردان به سه گروپ تقسيم شوند. گروپ نخست در مورد سلطنت قديم، گروپ دوم راجع به سلطنت ميانه و بالآخره گروپ سوم راجع به عصر امپراتورى معلومات جمع آورى

نموده و هر گروپ به واسطه نمايندة گروپ خويش به ديگر اعضاى صنف ارائه نمايند.

سؤالاتدر وادى نيل چه وقت و توسط كى حكومت مركزى بوجود آمد؟ -1

راجع به ادوار تاريخى مصر معلومات خود را بنويسيد؟ -2حضرت موسى (ع) در زمان كدام حاكم ظاهر شد؟ نام بگيريد. -3

فعاليت هاى خارج صنفتقديم صنف اعضاى ديگر به و نموده جمع معلومات مصر فراعنه به راجع شاگردان

نمايند.

70

www.ael.af

دين:- در زنده گى اجتماعى مصريان دين نقش بارزى داشت و تمام شئون زنده گى را تحت تأثير قرار داده بود، سيستم حكومتى در سلطنت قديم تيوكراسى (دينى) بود در دورة

سلطنت ميانه و حتى امپراتورى، امور كشور از طريق دين اداره مى شد.در سلطنت قديم اديان مختلفى با هم يكجا شد و يك دين واحد به ميان آمد، همچنين از ميان خدايان متعدد آمون رى (رب النوع آفتاب) كه حافظ عدالت، صداقت و امور اخلاقى كائينات محسوب مى شد و اوسيروس (رب النوع نيل) كه خداى نباتات شمرده مى شد به

وجود آمد، در عصر سلطنت ميانه و امپراتورى دين به تكامل نهايى خود رسيد.پول مقابل مردم در مبدل شد، اديان خرافاتى به اين مذهب ها تجاوز هكسوس در زمان بخششنامه كه به روى پاپيروس نوشته ميشد مىگرفتند و در كنار مرده آن را در قبر مى گذاشتند

، در اين نامه براى مرده از ارباب الانواع طلب مغفرت مى شد.

درس بيست و پنجمفرهنگ و تمدن مصر

در اين درس راجع به دين, وضع اجتماعى, سيستم اقتصادى, دستآوردهاى علمى، فعاليت هاى هنرى و آثار باستانى مصر قديم معلومات حاصل مينماييد.

اهرام هاى مصر

71

www.ael.af

بجا به محيط تأثير سوء اجرا در مىآمد، به منصة از سوى روحانيون اين خرافات كه رخداد، قيام امينوهوتپ چهارم رهبرى به ميلاد از قبل 1375 در آن اثر در كه گذاشت مذهب قديم از بين رفت و به جاى آن دين جديد به ميان آمد، در آن خداى اتون كه نام قديم آفتاب بود مورد پرستش قرار مى گرفت، امينوهوتپ به اخناتون تغيير نام داد، فرعونيان با اين دين علاقمندى چندانى نداشتند، گذشته از آن توتن خامون خرافات دينى را اخير

مجددا ترويج كرد و دين اتون را از ميان برد.تا حدى زياد احرام ها، موميايى ها، عبادتگاه ها، مقبره ها، ميراث هاى فرهنگى مصر ساية در ها آن تمامى كه است دينى هاى سرود و ها نوشته تصاوير، سنگ ها، مجسمه

مذهب شكل گرفته است.از حيوانات نيل و بعضى انواع عقيده داشتند، آفتاب، مهتاب،درياى ارباب به مصريان را مقدس مى پنداشتند و به مقصد احترام تصاوير و مجسمة آنها را در معابد مىگذاشتند. مگر اين را نيز ناگفته نبايد گذاشت كه در كنار اين همه خرافات و اوهام پرستى و شرك را السلام عليهم پيامبران پرستى يكتا و توحيد بطرف مردم هدايت براى ()خداوندفرستاده است. موسى و برادرش هارون در مصر به پيامبرى مبعوث شدند. موسى عليه السلام و پيروانش بيرق توحيد و يكتا پرستى و زنده گى در پرتو تعليمات الهى را بر افراشت و با فرعون زمان در گير شد. قيام موسى عليه السلام عليه شرك و خرافات و ظلم و بى عدالتى فرعون در نهايت به يك حركت مردمى تبديل شد و در فرجام فرعون غرق

گرديده و دعوت توحيد بار ديگر اوج گرفت.در آغاز مصريان مرده هاى شان را به پارچه ها مى پوشانيدند و در قبر مى گذاشتند، ولى بعد ها اين شيوه را تغيير دادند و غرض حفظ جسد آنها را موميايى مىكردند و اشياء مورد

ضرورت آن را همراه با مرده در قبر دفن مىكردند.اوضاع اجتماعى

جامعة مصر در واقعيت از چهار طبقه تشكيل شده بود، در هر طبقة آن افراد و در رأس آن فرعون جاى داشت، در ميان طبقات تفاوت زنده گى زياد محسوس نبود، تمام افراد در

برابر قانون برابر بودند، علاوه بر اين تفاوت هاى اقتصادى موجود بود.به جز از اعضاى خانوادة شاهى ديگر موقعيت اجتماعى هيچ فردى مشخص نبود وحتى

نوكران و غلامان مى توانستند تا از يك طبقه به طبقة ديگر ترفيع كنند.به خدمات عسكرى ها بعد به كار هاى شاقه گماشته مى شدند، اوايل غلامان كه در

72

www.ael.af

شامل شدند و در زنده گى ايشان تغييرات رونما گرديد تا سر انجام صنف يا طبقة غلامان كاملا از بين رفت.

در جامعة مصرى زنان از مقام والاى اجتماعى برخوردار بودند تا حدى كه مى توانستند به تاج و تخت فرعونى برسند، عروسى و ازدواج در ميان فاميل ها زياد معمول بود مبنى بر

آن فرعونيان با خويشاوندان و اقارب نزديك خود در فاميل ازدواج مىكردند.در عرصة تعليم و تربيه نيز مصر به پيشرفت قابل توجه نايل آمده بود، دركنار مكاتب دولتى مكاتب خصوصى نيز وجود داشت و افراد وابسته به هر طبقه مى توانست در آنها به

كسب تحصيل بپردازد.سيستم اقتصادى

اساس اقتصادى مصر بر زراعت و مالدارى استوار بود، زراعت بسيار توسعه يافته بود و زمين حاصلات خوبى مىداد، بنابر فرهنگ همان زمان تمام اراضى ملكيت فرعون محسوب مى شد و در مقابل ماليه به مردم به اجاره داده ميشد. بعد از قرن 20 ق.م تجارت به سرعت

توسعه يافت و در استحكام بنيه اقتصادى از همه بيشتر كسب اهميت كرد. مصريان با كشور هاى خارجى روابط تجارتى شانرا گسترش داده بودند كه مثال

خوب آن رسيدن سنگ لاجورد افغانستان به مصر در 3000 ق.م بود.صنعت نيز در توسعة اقتصادى مصرحايز اهميت بود، كشتىسازى، شيشه سازى، كلالى، اشتغال به كار زيادى افراد در آن بودند كه از صنايعى عبارت نساجى و صيقل سنگ

داشتند، در ضرب سكه فلزى نيز مصر شهرت جهانى كسب كرده بود.تا دورة امپراتورى، زمين در ميان مردم تقسيم شده بود و از كنترول عملى دولت خارج محسوب مى شد، اما مصارف گزاف اين دوره موجب شد تا ماليات بر زارعين افزايش يابد

كه به اينگونه فرعونيان صاحب زمين، و زارعين به نوكران آنها مبدل شدند. افزون بر آن به منظور به دست آوردن سود بيشتر تجارت خارجى نيز به انحصار دولت در آمد.غير از دورة اخناتون ديگر در تمام دورة امپراتورى روحانيون از ماليه معاف بودند و در بودجة دولت سهم خاص داشتند، علاوه بر آن (يك هفتم حصة) زمين زراعتى سهم

روحانيون شمرده مى شد و همچنين مالك هزاران حيوانات و تقريبا صدكشتى نيز بودند.

ادبياتمصريان نخستين كسانى بودند كه خط تصويرى (هيرو گليف) را ايجاد كردند، كاهنان اين خط رابه منظور نوشتن مطالب مربوط به عبادتگاه ها، قصرها و قبور فرعونيان به كار هيروگليف بر دادند. علاوه مى تعليم به شاگردان را آن مكاتب خاص در و بردند مى

73

www.ael.af

رسم الخط ديگرى به نام ديموتيك نيز مروج بود كه مردمان طبقات متوسط و تاجران از آن استفاده مى كردند.

كاهنان به تدريس علوم مختلف و تربيت فرزندان اشراف در مكاتب اشتغال داشتند، در اين مكاتب از كاغذ پاپيروس بهره گرفته مى شد.

به ميان آوردن سالنامه نيز قابل ذكر است كه در حقيقت همچون كتب تاريخ آن زمان شمرده مى شد، و در آن ظفر پيروزى فرعونيان و مسايل مربوط به آنها به وسيلة منشى ها

تحرير مى شد.هنر و معمارى

مواريث كلتوري به يادگار مانده تا حدى زيادى به تمدن مصر، شهرت داده است.اين آثار عبارت از اهرام ها، عبادتگاه ها، قصرها، مجسمه ها وتصاويرى است كه بزرگى و دانايى حاكمان وقت را بيان مى كند. كه اهرام هاى سه گانه مصر بهترين مثال آن است بر علاوة اهرام ها، عبادتگاه هاى زيادى نيز اعمار گرديده بود كه در اطراف آن براى غلامان،كاهنان و كارگران نيز محل بود و باش وجود داشت، در اين عبادتگاه ها مجسمه هاى حيوانات مقدس

گذاشته شده بود و ستون هاى آن مملو از تصاوير و نوشته هاى دينى بود.

فعاليت داخل صنفشاگردان به سه گروپ تقسيم شوند. گروپ اول راجع به مذهب مصرى ها، گروپ دوم در رابطه به سيستم اقتصادى مصرى ها و گروپ سوم راجع به هنر و معمارى مصريان بوسيلة

نماينده گروپ شان به ديگر اعضاى صنف معلومات دهند.

سؤالاتراجع به عقايد مذهبى مصرى ها چه ميدانيد؟ معلومات خود را بنگاريد! -1

راجع به اوضاع اجتماعى مصريان معلومات خود را تحرير داريد. -2راجع به ادبيات مصريان معلومات دهيد. -3

فعاليت هاى خارج صنفشاگردان معلومات خويش را در رابطه به دست آورد هاى مصرى ها نوشته و به هم صنفان

شان تقديم كنند.

74

www.ael.af

دشت هاى بزرگ ، دريا ها و منابع طبيعى غنى فارس سبب شد تا در اين كشور زراعت، مالدارى و صنعت انكشاف يابد و تمدن هاى بشرى به ميان آيد.

سيالك، گوران، مارلك، جيروفت و شهر سوخته از مناطق معروف باستانى ايرانى با مناطق همجوار خود همچون منديگك، موهنجودارو و هراپه اهالى آن است كه به وجود ايلام را از ميلاد در فارس تمدن ايلامى ها 3000 سال قبل ارتباط داشت. آوردند. معلومات بيشتر تاريخى در مورد اين تمدن از شهر شوش كه مركز سياسى ايلامى ها بود به دست آمده است. ايلام در بخش هاى ادب، هنر و صنعت به پيشرفت هاى قابل ملاحظه دست يافت، اما با به قدرت رسيدن بابلى ها و آشورى ها، ايلامى ها رو به ضعف نهادند كه درنتيجه در سال 645( ق.م) ايلام از طرف آشور بناپال فتح شد. نوشته هاى آشورى از دو قبايل متذكر مى شود كه در شمال غرب فارس اقامت

داشتند كه عبارت از مادها و پارس ها بودند.به روايت هيرودت در اواخر قرن هشتم قبل از ميلاد شخصى به نام دياكو قبايل ماد

را تحت تسلط خود در آورد و حكومت ماد ها را بنيان گذاشت.آنها از جملة يكى كه رسيدند قدرت به معروف پادشاه سه سلسله اين در استياگ بود كه در زمان حاكميت او اقتدار ماد ها به اوج خود رسيد و به قلمرو ماد

ها وسعت زيادى داد.

تمدن فارسدرس بيست و ششم

ك گ

زمانى كه آريايى ها در بخدى(بلخ) متوطن گشتند به دليل ازدياد نفوس به داخل آريانا، جانب شرق و غرب آريانا مهاجرت نمودند، آنانيكه به سمت غرب به مهاجرت پرداختند كه در شمال و فارس ايران امروزى مسكن گزين شدند بنام ماد ها و فارس ها شهرت يافتند و تمدنى را پى ريزى نمودند كه بنام تمدن فارس معروف است، كه در

اين درس در مورد آن معلومات حاصل خواهيم كرد.

75

www.ael.af

توسعه طلبى قلمرو ماد ها توسط قبايل پارسى متوقف شد، پارسى ها به رهبرى كوروش باهم متحد شدند و در سال 553 ق.م حاكميت ماد ها را از بين بردند، در پى فروپاشى حكومت ماد ها، قدرت به دست هخامنشى ها افتاد، حاكم مشهور اين سلسله

كوروش كبير بود كه شهر بابل را به تسلط در آورد و خود را پادشاه بابل ناميد. بعد از كوروش پسر وى كمبوجيه به قدرت رسيد، كمبوجيه به مصر هجوم برد و مصر را به قلمرو خود ملحق ساخت، هشت حكمران هخامنشى يكى بعد ديگر به قدرت رسيدند كه سر انجام در 335 ق.م حكمران اخير هخامنشى ها داريوش سوم در اثر تهاجم اسكندر مقدونى شكست خورد با اين وضعيت حكومت هخامنشى نيز

پايان يافت.فرهنگ و تمدن

دين: در نتيجة ضعف عقايد و باورها و انتشار شرك و خرافات پرستى در فارس قديم پرستش بعضى از حيوانات، زمين، آسمان، آب و آتش بيشتر معمول بود. پرستش قديم فارسيان دين در داشت، خاصى نقش آفتاب پرستش خصوصا و گان ستاره عبادتگاه ها وجود نداشت، مراسم دينى، دعا و قربانى در محلات مناسبى انجام مى شد.

ولى بعد ها عبادتگاه ها اعمار گرديد كه در آن مجسمه هاى خدايان گذاشته مى شد و مردم آن را عبادت مى كردند.

ايلامى ها به زنده گى بعد از مرگ باور داشتند و با مرده هاى شان ظروف گلى (سفالى) را دفن مى كردند و همچنان از كانال ها آب به قبر ها مى ريختند تا مرده ها

تشنه نشوند.با ظهـــور زردشت مذهب رسمى فــــارس زردشتى شد و ارزش زياد نيز كسب كرد.

76

www.ael.af

هنر، صنعت و معمارىو سازى مجسمه سفالى، و فلزى ظروف ساختن در قديم فارس در ها ايلامى

نقاشى بر روى سنگ بسيار مهارت داشتند.قلعه هاى مستحكم مى بين بلند و در ماد ها خانه هاى شان را در جا هاى ساختند، اطراف اين قلعه ها به وسيلة ديوار ها احاطه شده و برج هاى بلند حفاظتى نيز

داشت كه منحيث سنگر دفاعى از آن استفاده مى شد. ماد ها براى شاهان شان در كوه ها قبر ها حفر مىكردند، آثار سفالى و فلزى به دست آمده توسط باستان شناسان بيانگر مهارت هاى هنرى و معمارى ماد ها مى باشد.

شاهان هخامنشى به هدف نمايش اقتدار شان قصر هاى زيادى را اعمار مى كردند كه از جملة آنها يكى هم تخت جمشيد است.

آلات و ابزار به دست آمده و هم چنان سكه ها، سلاح ها و ظروف خود گوياى پيشرفت صنعت در همان زمان است.

تخت جمشيد از جمله قصر هاى مجلل است كه به وسيلة هخامنشى ها ساخته شده بود، داريوش اين محل را براى قصر خود انتخاب كرد و براى آبادى آن تعداد كثيرى هنرمندان را از تمام كشور به كارگماشت، بعد از داريوش تمام حاكمان هخامنشى در

همين محل براى شان قصر ساختند.در اين منطقه هر سال مراسم جشن

ىها را ىرا ز ر

ن

تصوير تخت جمشيد

77

www.ael.af

نو روز برپا ميشد كه از ولايات مختلف درآن افراد و نماينده ها با تحفه هاى قشنگ اشتراك مى ورزيدند، با ورود اسكندر مقدونى وسايل ارزشمند اين تخت از بين رفت

و عمارت آن نيز متضرر شد.

فعاليت داخل صنففارسيان، و مادها حكومت به راجع اول گروپ شوند. تقسيم گروپ سه به شاگردان گروپ دوم در مورد مذهب ايران قديم و گروپ سوم در باره هنر و معمارى معلومات جمع

آورى كرده و نماينده هر گروپ به همصنفان خويش ارائه بدارند.

سؤالاتمناطق باستانى ايران كدام ها اند واضح سازيد؟ -1

بنيان گذار حكومت هخامنشى كى بود و چه وقت به ميان آمد؟ -2در باره هنر و معمارى حكومت مادها چه ميدانيد واضح سازيد؟ -3

فعاليت هاى خارج صنفشاگردان راجع به تخت جمشيد معلومات جمع آورى و به همصنفان خويش ارائه كنند.

78

www.ael.af

هند در آسيا يكى از كانون هاى باستانى تمدن شمرده مى شود، و عبارت از منطقة قشنگ و زيبايى مى باشد كه مدنيت ها و مذاهب زيادى رادر آغوش خويش پرورانيده است.

در سال 1924 م باستان شناسان، بقاياى دو محل باستانى هراپه و موهنجودارو را در هند دريافتند كه قدامت آن به 3000 سال ق م ميرسد. هراپه و موهنجودارو در نزديكى كراچى پاكستان موقعيت دارد و مربوط مى شود به اقوام دراويدى، اين نواحى از تمدن قديمة هند محسوب مى شود. تمدن هراپه و موهنجودارو در غرب سند به ميان آمد، از آثار به دست مالدارى و به زراعت، اين منطقه بر مى آيد كه در 3000 ق.م مردمان اين محل از آمده

تمدن هنددرس بيست و هفتم

نطقة از ت ا ش ش دن ت ان ا ا ن كان از ك ا آ ند

در اين درس پيراموان چگونگى به ميان آمدن تمدن هند، وضع سياسى، اجتماعى، معلومات باستان هند در معمارى و هنر علمى، هاى آورد دست همچنان و فرهنگى

حاصل مينماييد.

ديوارهاى باقيمانده شهر موهنجو دارو

79

www.ael.af

پرورش اشجار ميوه دار مشغول بوده اند، آنها با استفاده از برونز وسايل كار، ظروف و سلاح بقاياى هراپه و موهنجودارو و بودند، آثار تاز پيش اين گونه صنايع مى ساختند و هم در نشان مى دهد كه در اين محل تعداد كثيرى خانه هاى ساخته شده از خشت پخته و همچنين دكاكين و ديگر عمارات موجود بوده كه عموم منازل آن دو طبقه يى و داراى كوچه هاى وسيع بود، در اين شهر ها وجود تالار ها، چاهاى آب، حمام ها، كانا ل هاى آبى و سيستم

كاناليزاسيون، ثابت مى كند كه اهالى اين منطقه حايز تمدن مترقى بوده اند.تمدن داراى كه دراويدى اقوام و شدند مهاجر هند به ها آريايى ق.م 1500 سال در پيشرفته بودند، به تابعيت خود در آوردند، آريايى ها بعد از ورود شان به هند سيستم كاست (روحانيون) برهما مثل طبقه چهار تقسيمات اين اساس بر آوردند، وجود به را (طبقاتى)

كشتاريان (جنگجويان) ويستا (تجار و زارعين) و سودرا(كارگران) به ميان آمدند.آريايى ها در هند يك سيستم واحد حكومتى را ايجاد نكردند، بلكه هر قبيله يك ساحة كوچك را براى خود انتخاب كردند و در آن ساكن شدند كه در اثر آن زمينه براى حملات

بيگانه گان مساعد گرديد. داريوش حكمران هخامنشى مناطق شمال هند را فتح كرد، ولى با از بين رفتن هخامنشى ها به وسيلة اسكندر، شمال هند به دست يونانيان افتاد، ليكن با مرگ او، يك قوماندان هندى

به نام چندراگوپتا در مقابل يونانى ها قيام كرد و آنها را از قدرت بر انداخت. وى در وقت كم حكمرانان محلى را با هم متحد ساخت و يك حكومت نيرومندى را به وجود آورد كه به نام حكمرانى موريا ياد مى شود. از حكمرانان معروف اين سلسله يكى هم آشوكا بود كه در تاريخ از شهرت زيادى برخوردار است، بعد از موريايى ها حكمرانى

گوپتا ها به وجود آمد كه براىچند قرن دوام يافت.

80

www.ael.af

فرهنگ و تمدندين: بدون شك و با در نظرداشت باورهاى درست دينى و حقايق تاريخى توحيد و يكتا پرستى در تاريخ دينى بشر اصل است و رو كردن به طرف پرستش چيزهاى غير از خدا انحراف است. بر اساس همين انحراف قبل از ورود آريائيان در هند، حيوانات و طبعيت را مورد پرستش قرار مى دادند. از خدايان بزرگ و مهم آن آگنى(خداى آتش) و انديرا (خداى باران) بود، در هند قديم آئين هاى زيادى به وجود آمد كه يكى از آنها برهمن بود،

آئين برهمن به دولت مقام خدايى قايل بود و پادشاه را مقدس مى دانست.در قرن ششم قبل از ميلاد در هند دين بودايى به ميان آمد كه مورد حمايت اشراف قرار

گرفت و گسترش زياد يافت.

علم، هنر و معمارى مردم هند قديم در رياضى و طبابت پيشرفت هايى داشتند، اعداد از يك الى 9 و سيستم

اعشارى و غيره توسط هنديان به وجود آمد.از انتخاب كنند، قربانى و احساس مىكردند كه روز هاى جشن ها ضرورت هندى

همين لحاظ به علم نجوم نيز توجه زيادى داشتند. در هند باستان هنر و معمارى نيز به پيشرفت هاى دست يافته بود، كه مثال هاى آن در خرابه هاى هراپه و موهنجودارو به چشم مى خورد، همزمان با گسترش كيش بودايى در تمام كشور معابد زيادى اعمار شد، علاوه بر آن براى شاهان قصور بزرگ و زيبا نيز از پيشرفت هنر و معمارى هند قديم تا حـال وجود دارد كه بقاياى آن ساخته شد، كه

نماينده گى مى كند. يكى از كار هاى هنرمندان هندى مجسمه سازى (هيكل تراشى) بود، آنها براى بودا و خدايان شان با استفاده از چوب و سنگ مجسمه هاى زيادى ساخته بودند، كه از طرف

81

www.ael.af

مردم مورد پرستش و عبادت قرار مىگرفت.

فعاليت داخل صنفبه هند، ها به مهاجرت آريايى اول راجع تقسيم شوند. گروپ به سه گروپ شاگردان قديم هند در معمارى و هنر بارة در سوم و گروپ قديم هند دين مورد در دوم گروپ

معلومات جمع آورى و نمايندة هر گروپ به همصنفان خويش ارائه كند.

سؤالاتدر مورد مناطق باستانى هند چه ميدانيد واضح سازيد. -1

ميان به را طبقاتى سيستم نوع چه و كردند مهاجرت هند به وقت چه ها آريايى -2آوردند؟

راجع به پيشرفت علم در هند قديم معلومات خويش را بنويسيد. -3

فعاليت هاى خارج صنفشاگردان راجع به فرهنگ مردم هند معلومات جمع آورى و به همصنفان خويش ارائه

نمايند.

82

www.ael.af

كشور چين در شرق آسيا موقعيت دارد و يكى از تمدن هاى قديم جهان است. تمدن چين در سواحل درياى هوانگهو به ميان آمد، اين منطقه كه داراى زمين هاى حاصل خيز بود و مردم آن به زراعت اشتغال داشتند، نخستين حكومت در چين باستان در 1500 ق. م به وجود آمد كه به نام شانگ ياد مى شود. از دست آورد هاى مهم تمدن چين در دورة شانگ

ايجاد خط، سالنامه و ظروف سازى مى باشد. سلسلة دوم حكومتى كه در چين به وجود آمد، به نام (چو) ياد مى شود، كه حكمرانان آن از 1028 – 256 ق.م حكمرانى كردند ، در اواخر دورة حكمرانى چو جنگ هاى داخلى و شورش در چين رونما شد كه در نتيجة آن قبيله يى به نام (چه اين) برچين مسلط شد و

بنياد يك حكومت مشهور را در چين باستان گذاشت. فرمانرواى قبيلة (چه اين) شى هوانگ تى بود كه در تاريخ چين شهرت بسيار دارد ، شى هوانگ تى از نيروى نظامى مقتدر برخوردار بود, روى همين ملحوظ وى مؤفق شد تا حكومات كوچك را از ميان بردارد و بر كشور وسيع چين تسلط يابد و خود را اولين سلطان

يا امپراتور اعلام نمايد، در اين دوره زمينه براى رشد و شگوفايى تمدن چين آغاز شد.از منظور جلوگيرى به و اعمار گرديد ها آمد، جاده به وجود قوانين دوره درين

حملات خارجى يك ديوار اعمار شد كه هم اكنون به نام ديوار بزرگ چين ياد مى شود.پس از مرگ شى هوانگ تى در چين هرج و مرج حاكم شد كه در اثر آن سلسله هان به قدرت رسيد، در زمان حكمرانى هان مبلغين بودايى به چين سفر هايى كردند و در اين

كشور آئين بودايى را گسترش دادند.

تمدن چين درس بيست و هشتم

ك آ

تاريخي آثار و اقتصادى فرهنگى، اجتماعى، پيرامون وضع سياسى، اين درس در چين باستان معلومات ارائه مى گردد.

83

www.ael.af

تمدن و فرهنگاز مىكردند، عبادت را خود نياكان و زمين آسمان، مردم، باستان چين در دين: مذاهب مشهور قديم چين، دين تاو و كنفسيوس بود، از نظر اين كيش انسان و طبعيت با

هم نزديك اند و يكى بر ديگر تأثيرات متقابل دارد.آئين تاو محاسن يك زنده گى ساده و ترك خواهشات نفسانى را تبليغ مى كرد. آئين به اين آئين نمود. تأكيد مى انسانها بين اجتماعى و روابط به داشتن روابط كانفسيوس

رسوم قديم، بزرگان، خوبى ها و وحدت خانواده تأكيد داشت.در زمان سلطنت هان كيش بودايى به اين كشور آمد و تعداد كثيرى پيروان براى خود

دريافت كه به زنده گى فرهنگى چينايي ها تأثير به سزايى از خود برجا گذاشت.

ادبياترسم الخط چينايى مشابه به رسم الخط هيروگليف يك رسم الخط كهن است. اين رسم الخط در زمان سلطنت (چه اين) معيارى گشت و در تمام چين رونق يافت كه تا به حـال به كار گرفته مى شود. اين رسم الخط به ديگر كشور ها نيز انتشار يافت و اساس

رسم الخط جاپانى ها، كوريايى ها و ويتنامى ها را گذاشت.بر روى استخوان ها و چوب نوشته مى شد، در قرن اول ميلادى درگذشته ها خط درچين كاغذ به ميان آمد كه يك انقلاب بزرگ را در عرصه سواد (نوشتن) ايجاد كرد

و به بسيارى مردم دانش را انتقـال داد. ، نثر هاى زياد ادبيات هموار ساخت، براى غناي الخط چين, راه را پيشرفت رسم كتب قصايد و آثار تاريخى تحرير گرديد، در بخش شعر هم انكشاف قابل توجه به ميان

آمد.

84

www.ael.af

علم، صنعت و هنر چينى ها در بخش رياضيات، نجوم و جغرافيه پيشرفت هايى داشتند، در زمان سلطنت چو براى ايالات متعددى نقشه ها ساخته شد و راجع به جغرافياى كشور نيز معلومات زيادى حاصل گرديد. چينى ها راجع به زلزله هم معلومات داشتند و براى تشخيص زلزله يك آله يى را ايجاد كرده بودند. آنها به خصوصيات مقناطيسى آهن پى بردند، كه بعد ها قطب نما نيز ساخته شد. چينايى ها در قسمت اناتومى انسان نيز اطلاعاتى داشتند و در رابطه به يك

تعداد امراض و روش علاج آن نيز مطلع بودند.شهرهاى ، بودند آشنا فلزكارى سفالگرى، با كه بودند كسانى نخستين از ها چينى بزرگ چين مملو از دانشمندان و صنعت كاران بود، به وجود آوردن كاغذ و فن چاپ قطب نما و باروت سازى از افتخارات چينايى ها ميباشد، صنعت ظروف سازى و نساجى

در چين انكشاف يافته تر بود. در چين باستان هنر و معمارى نيز رشد زياد نموده و در شهرهاى چين تعداد كثيرى معابد و قصر ها اعمارگرديده بود، ديوار بزرگ چين يك مثال واضح معمارى آن زمان

است.

ديوار بزرگ چين

85

www.ael.af

ديوار بزرگ چين يك اثر مشهور جهان است، اين ديوار از سواحل بحر آرام آغاز و در سرحدات تبت به پايان مى رسد، اين ديوار به فرمان شى هوانگ تى در ظرف صد سال ساخته شده است. ارتفاع اين ديوار 7,5 هفت و نيم متر و عرض آن نيز به همين اندازه است، گفته مى شود وقتى كه كدام كارگر مريض مى شد و يا جان مى باخت، آن را در زير ديوارگور

مىكردند. در هر فاصله صد مترى اين ديوار پوسته هاى امنيتى موجود است.

فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروه تقسيم شوند. گروه اول در مورد حكمرانان چين و گروه دوم راجع به تمدن و فرهنگ چين معلومات جمع آورى و نماينده هر گروپ به همصنفان خويش ارائه

نمايد.

سؤالاتفرمانرواى قبايل چه اين كى بود و كدام كارها را انجام داد؟ -1

راجع به مذاهب چين قديم چه ميدانيد واضح سازيد؟ -2راجع به پيشرفت علمى چينايى ها معلومات دهيد؟ -3

فعاليت هاى خارج صنفر پي ب جع ر

شاگردان در مورد ديوار بزرگ چين معلومات جمع آورى و به همصنفان خويش ارائه نمايند.

86

www.ael.af

تمدن يونان يكى از آن دسته تمدن هاى قديم جهان است كه دنياى غرب از آن الهام گرفت و بر اساس آن فرهنگ خود را بنيان گذاشتند.

در بود. يونان به وابسته جزيرة يك كرت ميشود. ياد كرت نام به يونان اولى تمدن سال 1900م تحقيقات باستانشناسان واضح ساخت كه در جزيره كرت يك تمدن پيشرفته وجودداشت كه با تمدن هاى مصر و بين النهرين رقابت مينمود از اين ناحيه آثارى زيادى سنگى و گلى نظير وسايل آشپزخانه و آثار مشابه ديگرى به دست آمده كه قدامت آن به

2500 -1500ق.م ميرسد. حوالى سال 2000 ق.م در كرت حكومت مركزى به وجود آمد كه پايتخت آن شهر

كنوسوس بود. تمدن كرت در اثر حملات قبايل آريايى از بين رفت. يونانيان: يونانيان از جملة قبايل آريايى است كه از سرزمين اصلى خود (آريانه ويجو) به سوى اروپا مهاجر شدند و در حوالى 2500 قبل از ميلاد وارد يونان شدند. نخستين دسته خود تابع را يونانى اصلى ساكنين آنها شدند. وارد يونان به كه بودند اكينان ها آريايى ساختند و نه تنها يونان، بلكه تمام درياى ايجن (ايژه) را به دست آوردند. در حوالى قرن 16 قبل از ميلاد نخستين بنياد حكومتى از طرف اكينان گذاشته شد وكاخ بزرگ و مجلل در مى سن

اعمار گرديد. تمدن اكينان تا قرن دهم قبل از ميلاد دوام نمود. اكينان ها به زراعت اشتغال داشتند و از وسايل برونزى استفاده ميكردند اين دوره در قرن دهم قبل از ميلاد در اثر تهاجم دوريان ها پايان يافت و به اين ترتيب دوريان در يونان باستان

به حكمرانى رسيدند. بنام كه مشهور حماسى داستان ليكن نداشتند، توجه فرهنگ پيشرفت به دوريان (الياد و اديسه) ياد ميگردد در همين عصر به وجود آمده است. اين داستان كه در ادبيات

جهان حايز مقام رفيع است، به واسطه هومر شاعر نابيناى يونانى گفته شده است.

درس بيست و نهمتمدن يونان

الهام آن از ب غ اى دن كه است جهان قدي هاى تمدن دسته آن از يك يونان تمدن

ن يو ن

ك

در اين درس در مورد تمدن كرت، دولت هاى شهرى يونان،و اوضاع، اجتماعى، حاصل معلومات باستان يونان هنرى و علمى هاى آورد دست چنان هم و فرهنگى

مينماييد.

87

www.ael.af

دولت هاى شهرى يونان موجوديت كوه ها و جزاير زياد در يونان و همچنين تعصبات قبيلوى در اين نواحى سبب شد كه قبايل يونانى از يكديگر جدا و مستقلانه زنده گى كنند. بنابران در يونان دولت هاى با اين دو دولت از دولت هاى مشهور آن بود. بميان آمد كه اسپارت و آتن شهرى زياد يكديگر تمايزات داشتند. مردمان اسپارت در جنگ ها شهرت بسزاى كسب كرده بود، اما

مردم دولت آتن در ترويج دموكراسى، علم و فلسفه از شهرت زيادى برخور دار بودند. دولت هاى شهرى يونان با همديگر در رقابت و دشمنى بودند، آنها بدو دسته تقسيم شده

بودند كه در رأس يكى از آنها اسپارت و در راس ديگر دولت آتن قرار داشت. خانه جنگى ها در يونان كه به نام جنگ پلوپونيز شهرت دارد، تا ديرزمان دوام كرد كه در نتيجة آن اسپارتى ها پيروز شدند، ولى آنها هم از طرف دولت شهر (تبس) مغلوب شدند، اين هرج و مرج ها باعث ضعف دولت يونان شد. در اين حالت فليپ مقدونى كه در شمال يونان در مقدونيه حاكم بود بريونان مسلط شد كه اين عمل راه را براى فتوحات اسكندر پسر فليپ هموار ساخت. اسكندر بعد از تسخير مصر و تركيه به طرف ايران رو آورد و تا336- 323 (قبل از ميلاد) هخامنشيان را مغلوب كرد و تا شمال هند به پيش رفت. بعد از مرگ اسكندر امپراتورى يونان تجزيه شد كه اين وضعيت زمينه ساز گسترش و قدرت يابى امپراتورى روم

گرديد. فرهنگ و تمدن

دين:در اثر انحراف اعتقادى و ضعف و فقدان عقيدة توحيد و يكتا پرستى يونانى ها به خدايان زيادى اعتقاد داشتند و همچون ديگر مردم دنياى قديم متعقد بودند كه آسمان، زمين، زيوس خداى آسمان، دارد. هر يك خدايان خاص دانش و زيبايى و محبت برق، رعدو پاسيدون خداى دريا، اپولو خداى آفتاب و اتينا خداى پيروزى محسوب ميشد. به نظر يونانى ها يك تعداد خدايان شان در كوه المپ قرار داشتند، به همين لحاظ مسابقات ورزشى در نزديكى كوه المپيا برگزار ميگرديد. مسابقات المپيك ياد گار همان زمان است. يونانيان به زنده گى بعد از مرگ باور داشتند و بامرده هاى شان يك مقدار وسايل را به همراه شان در

88

www.ael.af

قبر ميگذاشتند. در شهر هاى يونان معابد زيادى وجود داشت، كه مردم غرض اجراى مراسم دينى به

آنجا ميرفتند.

هنرو معمارىبه معابد و مسكوكات ظروف، ها، مجسمه همچون باستان يونان از زيادى آثارى جامانده است. اما معمارى و مجسمه سازى يونانيان از شهرت زيادى برخودار است. آنها براى خدايان و حاكمان شان مجسمه هاى ساختند خانه هاى ايشان از سنگ وچوب ساخته

ميشد. موسيقى و تياتر هم در يونان مرسوم رايج بود.علم و فلسفه

فراوان علاقة گفتگو و بحث با آنها زيرا بود، نموده بسزاى انكشاف يونان در علم داشتند. يكى از عوامل ديگر رشد علم روابط تجارتى يونان با مصر و آسياى صغير بود كه

نمونة از تمدن يونان باستان

89

www.ael.af

از ينطريق دست آوردهاى علمى آسيا و افريقا به يونان راه يافت و انكشاف نمود. فيلسوفان يونان در جهان مشهور اند كه از جمله آنها سقراط، افلاطون و ارسطو را مى توان نام برد. سقراط فيلسوف بزرگى بود كه در شهر گشت و گذار مى نمود و با مردم به گفتگو مى

پرداخت. او شاگردان بسيارى داشت كه مشهور ترين آنها افلاطون است.

فعاليت داخل صنفشاگردان به سه گروپ تقسيم شوند. گروپ اول راجع به تمدن كرت، گروپ دوم راجع معلومات جمع يونان به فرهنگ و تمدن يونان و گروپ سوم راجع به دولت هاى شهرى

آورى و نمايندة هر گروپ به ديگر همصنفان ارائه نمايد.

سؤالاتراجع به جزيرة كريت چه ميدانيد واضح سازيد؟ -1

دولت هاى مشهور شهرى يونان كدام ها بودند، در مورد معلومات ارائه نماييد؟ -2در مورد عقايد مذهبى يونانيان معلومات ارائه نماييد؟ -3

فيلسوفان مشهور يونان كى ها اند واضح سازيد؟ -4

فعاليت هاى خارج صنفارائه به همصنفان و معلومات جمع آورى المپيك به مسابقات ورزشى شاگردان راجع

نمايند.

90

www.ael.af

تمدن روم در ايتاليا متمركز بود. اين تمدن منحيث پلى محسوب مى گردد كه دست آورد هاى تمدن يونان از اينطريق به ديگر نواحى اروپا منتشر مى شد. ايتاليايى هاى قديم، الفبا، عقايد دينى و هنرها را از يونانى ها آموختند، بنابرآن، نام ايتاليا يك نام يونانى ميباشد. تمدن روم از شش قرن قبل از ميلاد آغاز به انكشاف نمود و بعد از سقوط تمدن يونان، به

مدارج عالى انكشاف خود رسيد. شهر روم (1000) سال قبل از ميلاد در ناحيه لاتيوم ساخته شد. نام قديم زبان رومى ها (لاتينى) از همين كلمه گرفته شده است. در آنزمان يك تعداد اقوام ساكن در روم باهم يكجا شدند كه بنام لاتينى ها شهرت يافتند و بعد از يك مدتى نظام شاهى را بميان آوردند كه تا 509 قبل از ميلاد دوام كرد. بعد از نظام شاهى در روم نظام جمهورى اساس گذاشته

شد كه مجلس اعيان سنتورى يا شوراى مركب از صد نفر اعضا و مجلس قومى بود. تصرف براى را هاى كوشش يافتند تسلط ايتاليا تمام بر ها رومى آنكه از بعد اين انداختند كه در پى آن جنگ ميان رومى ها و كارتاژها رخداد. در براه مناطق ديگر زمان كارتاژ (تونس كنونى) بر جزاير مديترانه و بسيارى از مناطق ساحلى افريقايى شمالى حاكميت داشتند. در ميان روميان و كارتاژها بيشتر از يك قرن اين جنگها ادامه داشت كه در نتيجه روميان پيروز شدند و در سال 146 قبل از ميلاد دولت كارتاژ را از پا در آوردند. رومى ها به تصرفات خود ادامه دادند و با تسخير مصر و آسياى صغير يك حكومت بزرگ

و وسيع را ايجاد كردند. كه به اين ترتيب حكومت روم به امپراتورى روم مبدل شد. اكتاو شخصى بود كه امپراتورى روم را اساس گذاشت كه از سال 27 قبل از ميلاد الى 14 ميلادى بر روم حكمرانى داشت. پس از اين صفحه جديدى از تاريخ روم آغاز شد

كه بنام امپراتورى روم ياد ميگردد و تا سال 476 م دوام يافت. اكتاو يك امپراتور برجسته بود، در زمان حكمرانى او اصلاحات زيادى صورت گرفت.

درس سى امتمدن روم

گ

در اين درس در مورد ايجاد امپراتورى روم و اوضاع سياسى، اجتماعى، فرهنگى و هم چنان دست آوردهاى هنرى روم باستان معلومات حاصل مى نمائيم.

91

www.ael.af

فساد از بين رفت. نظم و قانون تقويت شد، محاكم جديد ايجاد گرديد و خدمات پستى نيز پى ريزى شد. بعد از اكتاو تعداد زيادى حكمرانان به قدرت رسيدند كه بسيارى ايشان از

كفايت چندانى برخوردار نبودند. پس از قرن سوم ميلادى امپراتورى روم به مشكلات روبرو شد و از قدرت آن كاسته گرديد. وقتيكه كستانتين امپراتور روم شهر بيزانتوم (قسطنطنيه) را پايتخت خود ساخت. اين اثر حملات امپراتورى روم را بدو بخش شرقى و غربى تجزيه كرد. مردم غربى در عمل اجانب روبه ضعف نهاد. ليكن روم شرقى تا زمانى باقى ماند كه پايتخت آن در سال 1453 م از طرف مسلمانان تركى(تركان عثمانى) فتح شد. به اين ترتيب امپراتورى بزرگ جهان از

بين رفت. فرهنگ و تمدن

دين: رومى ها نيز مانند يونانيان به خدايان متعددى معتقد بودند و براى آنها به عبادت ميپرداختند. مريخ خداى امداد دهنده در هنگام جنگ ها، جونو خداى حافظ زنان، مشترى

خداى باران، و عطارد خداوند پيام دهنده محسوب مى شدند. در روم عبادتگاه هاى زيادى اعمار گرديده بود. در اين عبادتگاها كاهنان (غيب گويان)

وجود داشتند كه مردم برآنها باور داشتند. انتشار مسيحيت در روم در زنده گى اجتماعى مردم تأثير بسزاى از خود بجا گذاشت ابتدأ با مخالفت مامورين دولتى مسيحيان به خدايان رومى باورنداشتند، به همين سبب در و كاهنان مواجه شدند. ليكن، باگسترش مسحيت اين دين (دين مسيحى) جاى نظريات و

اعتقادات گذشته را گرفت و به عنوان دين رسمى روم شناخته شد.

زنده گى اجتماعىاصلى روميان يعنى اصلى؛ گروه سه از رومى جامعه روم تشكيل حكومت هنگام در مردم غير رومى و غلامان تركيب شده بود. حق مالكيت زمين و اشتراك در انتخابات تنها به طبقه عالى محدود ميشد، ليكن با گذشت زمان اين حالت تغييركرد و گروه دوم هم در

92

www.ael.af

اول مستفيد شدند. در روم حالت امتيازات گروه از اعتراضات و تلاش هاى شان نتيجة غلامان بسيار به صورت ناگوار سپرى ميشد. از همين لحاظ بعضى اوقات شورش هاى را برپا ميكردند. در جامعة رومى مردم به وظايف مختلفى اشتغال داشتند. طبقات سرمايه دار وقت زياد خود را در تياتر ها و رقابت هاى ورزشى سپرى ميكردند. از منازل بسيار بزرگ كه شامل اتاقهاى خواب، حمام، آشپزخانه و جاى براى بود و باش غلامان، اختصاص داده

شده بود برخوردار بودند. براى جهان روميان هاى تحفه بهترين روم ادارى اصول و قوانين و دولت: قانون است. قانون روم سه بخش داشت كه يكى از آنها قانون مدنى و خانواده بود كه تنها براى اتباع رومى وضع شده بود. دومى آن قانون مردم بود كه بر تمام ساكنين امپراتورى عملى

ميشد و ديگرى هم قانون طبيعى بود كه به تناسب محاكم با فلسفه زياد سروكار داشت. قوانين رومى در وحدت امپراتورى، تشبثات تجارتى و نشرتوليدات كمك شايانى

نمونة از تمدن روم باستان

93

www.ael.af

نمود. اساس حكومت داراى قوة قضاييه و مقننه بود كه از طرف رومى ها پى ريزى شد و نظريه جمهوريت طلبى را نيز رومى ها انكشاف دادند.

هنر و معمارى: در بخش هنر و معمارى روميان پيشرفت بسزاى نموده بودند، ولى طريقة هنرى آنها تحت تأثير هنر يونانى قرار داشت، از همين سبب هنر رومى ادامه هنر يونانى به حساب مى آمد. آثار زيادى چون ظروف، سكه ها، مجسمه ها و غيره از روم باستان به دست آمده كه نمايانگر تمدن رومى مى باشد. رومى ها در ساختن پل ها، سكه ها، مجسمه ها و

عمارات بسيار پيشتاز بودند كه نمونة آن تا هنوز هم در اين كشور موجود است.

فعاليت داخل صنفشاگردان به سه گروپ تقسيم شوند. گروپ اول در مورد به ميان آمدن امپراتورى روم ها رومى دولت و قانون مورد در سوم گروپ و ها رومى مذهب مورد در دوم گروپ

معلومات جمع آورى و نمايندة هر گروپ به همصنفان خويش ارايه نمايد.

سؤالاتدر مورد نظام جمهورى روم معلومات خود را ارايه نماييد؟ -1

اكتاو كى بود و كدام كارها را در حكومت خويش انجام داد؟ -2جامعه رومى به چند بخش تقسيم شده؟ معلومات ارائه نماييد. -3

راجع به قانون روم چه ميدانيد واضح سازيد؟ -4

فعاليت هاى خارج صنفشاگردان راجع به تصرف روم شرقى توسط مسلمانان معلومات جمع آورى نموده و به

همصنفان ارائه نمايند.

94

www.ael.af

مدتها قبل تصور بر اين بود كه تمدن هاى امريكا از قدامت بسيار كم برخوردار بوده. و باور بر اين بود كه در اين قسمت از جهان انسانها بسيار به تاخير آمده اند؛ اما تحقيقات دانشمندان واضح ساخت كه هزاران سال قبل زنده گى انسانها درامريكا آغاز شده و مراحل

مختلف انكشاف خود را پيموده است. راجع به اهالى بومى امريكا ديدگاه هاى متفاوتى وجود دارد، ولى نظرى كه همه بدان اتفاق دارند اينست كه جمعيت ابتدايى اين منطقه مغول بود كه از طريق سايبريا به الاسكا مهاجر شده اند و بعضى از ظواهر تمدنى را نيز با خود انتقال داده اند. آثار بدست آمده از تمدن هاى فرهنگ هاى وجود داشت كه بعضى قديم ساليان در ميكند كه ثابت امريكا ديگرى را كه بعدها به حاكميت هاى بزرگى مبدل گشتند تحت ثاثير قرار داد. اين تمدنها

عبارت بود از تمدن ماياها و آزتك ها در امريكاى مركزى و تمدن اينكاها در امريكاى جنوبى.

تمدن مايا تمدن مايا كه تاريخ آن تقريبا به 1500 ق.م ميرسد، تا قرن نهم ميلادى خيلى انكشاف انتشار مركزى امريكاى در يوكاتان و هاندوراس مكسيكو، گواتيمالا، نواحى به و كرد يافت. بقاياى اين تمدن از مناطق چون تيگال، نابونامپاك، پالينكو، گواتيمالا و گوپان در هاندوراس يافت شده است. در اين مناطق عمرانات و آبادى كشف شد كه توسط تصاوير

مزين شده است. ماياها تقويم، الفبا و خط تصويرى را ايجاد كردند. با صفر و اعداد آشنايى داشتند و به

درس سى و يكمتمدن امريكا

ك

در اين درس، چگونگى اوضاع سياسى، اجتماعى، اقتصادى و فرهنگى تمدن هاى قديم امريكا معلومات حاصل خواهيد كرد.

95

www.ael.af

حساب نيز مى فهميدند. آنها به گذشت سال توجه داشتند و براى هر دوره بيست ساله يك يادگارى ميساختند كه كاتون ياد ميشد.

مايايان خدايان متعددى مثل خداى آتش، خداى باران، خداى آفتاب و خداى هنر و صلح را پرستش ميكردند و براى رضا و خوشى آنها قربانى ميدادند. در قرن نهم قبل از ميلاد

دسته هاى تازة مردم وارد درة مكسيكو شدند و تمدن مايا را از ميان بردند. آزتك ها: آزتك ها در قرن (نهم) قبل از ميلاد در مكسيكو ظاهر شدند. آنها مردمان جنگجو بودند و بعد از مدتى حكمرانان همين منطقه شدند. آزتك ها امپراتورى بزرگى را به وجود آوردند كه به سى وهشت ولايت تقسيم شده بود و هر بخش (ولايت) آن توسط

يك نفر والى اداره ميشد. پادشاه آزتك ها در عين حا ل يك راهب نيز بود، از طرف شوراى اشراف، و جنگجويان به طبقات نظير جنگجويان، تاجران و كسبه كاران تقسيم شده تعيين ميشد. جامعه آزتك بود. آنها يك تعداد خدايان را مثل خداى آفتاب مى پرستيدند. و باذوب آهن و استفاده از آن در ساختن ابزار و وسايل كار آشنا بودند. زبان آزتك ها ناهوت بود كه تا حال مروج است و خط ايشان تصويرى بود. در سال 1521 م اين امپراتورى بوسيله اسپانيايى ها از ميان

برداشته شد. تمدن اينكا ها: تمدن اينكا ها در قرن يازدهم ميلادى از طرف قبيلة اينكاها كه از آسيا به امريكا مهاجر شده بودند به ميان آمد. اينكاها نيز امپراتورى بزرگى را بنيان نهادند كه مناطق اكوادور، پيرو و چيلى را شامل ميشد. حاكم اينكا ها به همكارى كاهنان مذهبى در قلمرو خود حكومت ميكرد و خود را پسر خدا و نمايندة او معرفى ميكرد. اختيار سياسى به دست پادشاه بود و مردم از هيچ نوع صلاحيتى برخوردار نبودند بلكه آنها تحت فرمان پادشاه

96

www.ael.af

و كاهنان امرار حيات ميكردند، مقررات سختى براى مردم وضع شده بود. زمين ملكيت دولتى محسوب ميشد، كچالو و جوارى محصولات عمده زراعتى را تشكيل ميداد، زارعين يك سوم پيدا وار خود را به دست مى آوردند، يك قسمت را براى دولت و يك قسمت ديگر آن را براى امپراتور جدا ميكردند. پيداوار صنعتى و زراعتى از طرف كارمندان دولتى

ميان خود شان توزيع ميشد. اينكاها تقويم داشتند و در معمارى، مهندسى و صنايع دستى نيز به پيشرفت هاى نايل آمده بودند. شهرهاى اينكا ها از ساختار هاى بزرگى چون قصر ها، عبادتگاها، گدام هاى رسمى و قلعه هاى جنگى برخوردار بودند. هنر و صنايع دستى انكشاف نموده بود. اينكا ها ظروف مسى، سلاح و زيورات را با استفاده از تركيب مس و طلا مى ساختند. آنها با آزتك ها روابط تجارتى داشتند و توليدات صنعتى خود را به امپراتورى آزتك صادر

بقاياى تمدن اينكا

97

www.ael.af

ميكردند. در سال 1532م هسپانيايى ها به قلمرو اينكا ها داخل شدند و آخرين امپراتور اينكاها (اتاهولپا)را از بين بردند و در ظرف دوسال برتمام امپراتورى اينكا ها مسلط شدند، به اين

ترتيب اين امپراتورى نيز خاتمه يافت.

فعاليت داخل صنفشاگردان به سه گروپ تقسيم شوند. گروپ اول در مورد تمدن مايا، گروپ دوم در رابطه به تمدن آزتك و گروپ سوم راجع به تمدن اينكا ها معلومات جمع آورى نموده و نماينده

هر گروپ آنرا به ديگر اعضاى صنف ارائه نمايد.

سؤالاتجمعيت بومى امريكا كى ها بودند؟ در مورد آن معلومات دهيد. -1

تمدن مايا چه وقت ايجاد شد و در كدام مناطق انتشار يافت؟ -2راجع به آزتك ها چه ميدانيد؟ معلومات دهيد. -3

فعاليت هاى خارج صنفبه و بدست آورده معلومات بودند ها امريكا كى بومى مردم اينكه مورد در شاگردان

همصنفان خود بيان دارند.

98

www.ael.af

فصل چهارم

تـاريـخ اســلام

اين فصل مشتمل بر درس هاى زير ميباشد:1- اوضاع جهان و شبه جزيرة عربستان مقارن ظهور اسلام.

2- زنده گى حضرت محمد() از تولد الى بعثت؛ و از بعثت الى رحلت.3- بيعت اول و دوم عقبه.

4- غزوات.5- صلح حديبيه.

6- فتح مكه..()7- حضرت ابوبكر صديق

.()8- حضرت عمر فاروق.()9- حضرت عثمان

10- حضرت على(كرم االله وجهه)..()11- نگاه مختصرى به دورة خلفاى راشدين

21- امويان.31- وضعيت اقتصادى و ثقافتى و كلتورى مسلمانان در زمان اموى ها.

41- عباسيان.51- اوضاع سياسى ادارى و كلتورى عباسى ها.

99

www.ael.af

اهداف فصلاز شاگردان انتظار ميرود در پايان فصل به اهداف ذيل دست يابند:

آشنايى شاگردان به اوضاع عربستان مقارن ظهور اسلام.بدست آوردن معلومات راجع به سيرت پيامبر بزرگ اسلام.

كسب معلومات در مورد غزوات.آشنايى با طرز اداره و نظام خلفاى راشدين.

شاگردان حوادث و رويدادهاى دوران امويان را تحليل كرده بتوانند.شاگردان حوادث و رويداد هاى عصر عباسيان را تحليل و تفسير كرده بتوانند.

با نقشه ها و اطلس آشنايى حاصل نمايند.

100

www.ael.af

درس سى و دوم اوضاع جهان و شبه جزيرة عربستان مقارن ظهور اسلام

از به اوضاع سياسى، اجتماعى و كلتورى جهان و عربستان قبل درين درس راجع ظهور دين اسلام معلومات ارائه مى گردد.

قبل از ظهور دين مبين اسلام، در روى زمين كفر و وحشت حكمفرما بود و در هر جايى حق تلفى ها صورت مى گرفت اگر چه مردم قسمت هاى بيشتر اروپا، افريقا و

را خويشتن غربى آسياى قسما و موسى حضرت دين پيروان السلام) (عليهما حضرت عيسى مى دانستند؛ ولى در اديان خود را زيادى تغييرات و انحرافات و اساسى راه و آورده بوجود اصلى دين را به كلى رها نموده بودند. ظلم به اوج خود رسيده استبداد يگانه روش زور و بود وقت حاكمان دارى حكومت

ساسانى ظالم حكام پرستيدند مى را آتش وقت آن خراسان و فارس(ايران) مردم بود. بر آنها حكومت مى راندند در سرزمين هند، چين، خراسان و قسمت هاى جنوبى براعظم آسيا مذهب بودايى رائج بود و شكل بت پرستى را به خود گرفته بود. باشنده گان مكه در ساية جهالت و خود كامگى بسر مى بردند. شبه جزيرة عرب به چند قسمت يمن، حجاز و نجد تقسيم شده بود، دريمن حبشى ها و طرفداران ايشان حكومت مى راندند و مردم شان

يهودى، نصرانى و بت پرست بودند.اكثريت مردم حجاز بت مى پرستيدند. اقليت از يهودى و نصرانى نيز در آن بودوباش

داشتند.علاوه بر آن، در جزيرة عرب پرستش آفتاب، مهتاب و ستارگان نيز مروج بود. بيشتر باشنده گان شبه جزيرة عربستان به تجارت، زراعت و مالدارى مشغول بودند.

مراسم اعراب قبل از اسلام

101

www.ael.af

افراد سرمايه دار و زور مند غرق در انحرافات و فساد بودند. مساكين و بينوايان در وضعيت بدى روزگار تلخ را مى گذرانيدند. تجاوز و تعدى بر يكديگر، به آخرين حد خود رسيده بود. همچنان عده يى، دختران خود را از خوف گرسنگى و يا از روى ننگ و عار زنده به گور ميكردند. زنان در نزد آنها، بى ارزش بوده مانند متاع عادى مورد خريد و فروش قرار

ميگرفتند.پيامبر اثر عوامل مزبور،االله () حضرت محمد مصطفى() را به حيث آخرين در مبعوث و مامور نمود. در نتيجه دعوت وتلاش هاى خستگى ناپذير، آن حضرت توانست در ظرف كمتر از يك ربع قرن نه تنها از شبه جزيرة عرب و اطراف آن جهالت ها را ريشه كن سازد؛ بلكه تاريكى ها و جهالت را از جهان از بين برد تا جايش را انوار قرآنى و ارشادات

نبوى() فرا گيرد.

فعاليت داخل صنفدربارة دوم و گروپ اديان به راجع اول شوند. گروپ تقسيم دو گروپ به شاگردان اوضاع اقتصادى عربستان قبل از اسلام بين خود شان مباحثه نموده و نتيجة آن را در صنف

ارائه نمايند.

سؤالاتاقوام عرب قبل از اسلام با زنان و دختران چگونه برخورد مينمودند؟ -1

چرا خداوند() حضرت محمد() را به پيامبرى مبعوث نمود؟ -2اقوام عرب قبل از اسلام به كدام اديان و اشيا معتقد بودند؟ -3

فعاليت هاى خارج صنفشاگردان راجع به اديان و اعتقادات اعراب قبل از اسلام از علما، امامان مساجد و منابع

دست داشته معلومات حاصل و در صنف ارائه نمايند.

102

www.ael.af

درس سى و سومزنده گانى حضرت پيامبر () از تولد تا بعثت

در اين درس راجع به نسب حضرت پيامبر()، دوران طفوليت، چگونگى مبعوث شدن به پيامبرى و اولين هجرت مسلمانان معلومات ارائه مى گردد.

حضرت پيامبر خاتم يعنى محمد() بتاريخ 20 ماه اپريل سال 571 ميلادى مطابق به پا الفيل عام دوشنبه روز فجر) طلوع دم(هنگام سپيده در الاول ربيع دوازدهم يا نهم عرصة وجود گذاشتند. حضرت محمد() يتيم تولد يافت؛ زيرا او هنوز جنين دو ماهه در بطن مادرش بود كه پدرش عبداالله در گذشت. حضرت محمد() پس از تولد مدت چهار سال در ميان قبيلة بنى سعد تحت تربيت بى بى حليمة سعديه قرار داشت. و زمانيكه حضرت به شش سالگى قدم گذاشت مادرش آمنه نيز رحلت كرد و كفالتش بعد از آن، به دوش پدر كلانش عبدالمطلب گذاشته شد. وقتيكه پيغمبر() به هشت سالگى رسيد پدر كلانش نيز وفات يافت كه بعدا كفالت او به كاكايش ابوطالب تعلق گرفت، تا اينكه

جوان رشيد و برومند گرديد.ابوطالب، حضرت محمد() را بيشتر از همه فرزندانش دوست مى داشت و از هيچ گونه ترحم و شفقت در موردش مضايقه نمى نمود. حضرت محمد() در سن دوازده سالگى به همراهى كاكاى خود، غرض تجارت به شام سفر نمود، در سرزمين شام، بحيرا يكى از علماى مسيحى، از سيماى محمد() دريافت كه وى پيامبر آخر زمان است؛ لذا

به ابوطالب گفت كه در حفاظتش سعى بليغ بخرچ دهد.برترى عقلى و مزيت اخلاقى پيغمبر، هميشه او را از ديگران ممتاز ميساخت كه حادثة با ()خداوند است. گفته اين واضح دليل كعبه خانة ديوار در حجرالاسود گذاشتن كه بزرگ ريزى از يك خون را اعراب قبايل پيامبرش، نظير بى و حكمت خردمندى به راست قومش ميان در پيامبر() در جوانى بخشيد. رهايى ميرفت، انتظار لحظه هر گويى، امانت دارى معاملة نيكو، وفا به عهد، نيك سيرتى و آبرو مندى مشهور بود. با در نظر داشت صفات پسنديده، حضرت محمد() مورد توجه بى بى خديجه، زن نجيب و سرمايه دار قريش، قرار گرفت. وى از حضرت محمد مصطفى() خواهش نمود تا

103

www.ael.af

سر پرستى كاروان تجارتى اش را كه رهسپار شام بود به عهده گيرد. اين پيشنهاد را حضرت محمد() پذيرفت و اموال تجارتى را به شام برده با فايدة بسيارى باز گشت نمود. حينيكه قافله به مكه رسيد غلام بى بى خديجه كه همسفر حضرت رسول اكرم() بود، از فضايل و خصايل نيكوى حضرت محمد() به بى بى خديجه حكايت نمود. به اثر همين صداقت و راستكارى، بى بى خديجه بيشتر مايل به حضرت محمد() گرديده تقاضاى ازدواج با او نمود كه اين تقاضا هم از جانب حضرت محمد() پذيرفته شد. در اين هنگام حضرت

محمد() 25 ساله و بى بى خديجه() 40 ساله بودند.زندگى و سيرت پيغمبر اكرم() صحيح ترين سيرت در تاريخ زنده گانى همه پيامبران الهى مى باشد زنده گى فرستادة خدا، در تمام مراحل حياتش واضح و روشن است. تمام رويدادهاى زندگى آن حضرت از ولادت، كودكى، جوانى، كار و شغلش قبل از بعثت و سفرهايش به خارج مكه و خلاصه اينكه تا زمانيكه خداوند() ايشان را به رسالت مبعوث

گردانيد مثل آفتاب روشن است.

از بعثت الى هجرت مدتها قبل از بعثت، خداوند () براى حضرت محمد()، رفتن به غار حراء را دلپذير ساخت. پيغمبر همه ساله يك ماه را در آن سپرى مى كرد و در جهان آفرينش و قدرت عظيم

پروردگار به انديشه فرو مى رفت و تا زمان آمدن وحى و نزول قرآن كريم به اين عادت خود دوام ميداد.

تكميل را سالگى چهل سن ()پيغمبر زمانيكه كرده بود، روز دو شنبه دوازدهم رمضان، جبرئيل امين، غار در او آورد. فرود وى بر را ()خداوند وحى و آمد اش نزد به فرشته بود كه عبادت مشغول حراء گفت: بخوان پيامبر() فرمود من خوانده نمى توانم. پيامبر() ميگويد كه آن فرشته مرا در آغوش گرفت

غار حراء

104

www.ael.af

و سخت فشار داد چنان كه تاب و توانم را از دست دادم و سه بار اين عمل تكرار شد. بعد از فشار دادن بار سوم فرشته گفت:« اقرا باسم ربك الذى خلق....»! ترجمه: بخوان بنام پروردگارت كه آفريد آدمى را از لختة خون، بخوان، كه پروردگارت كريم ترين كريمان از مدت بعد تعليم داد. به آدم آنچه را نمى دانست قلم آموخت و به است، خدايى كه االله على(كرم ابوبكر صديق()، حضرت دوستانش حضرت ترين نزديك كوتاهى وجهه) و از زنان، حضرت بى بى خديجه() به رسالت وى ايمان آوردند. با گذشت

مدت اندكى ده ها تن از اقشار مختلف مردم به دين اسلام گرويدند.

هجرت مسلمانان به حبشهحضرت محمد()، خانة حضرت ارقم() را مركز دعوت خويش تعيين نموده بود و در همين جا با مردم ديد و باز ديد مى نمود و مردم را به دين اسلام طور سرى دعوت ()ميكرد اين دعوت مخفى سه سال دوام كرد. بعد از گذشت اين مدت حضرت محمدبر فراز تپة صفا دعوت اسلام را آشكار نمود. بدنبال اين رويداد ابولهب، ابوجهل و ساير مشركين به آزار و اذيت مسلمين مبادرت ورزيدند و چون ظلم و ستم كفار از حد بگذشت، تا به حبشه كه پادشاهش يك شخص حضرت رسول اكرم() به مسلمانان اجازه داد

عادل بوده و نجاشى نام داشت مهاجرت نمايند. سال پنجم بعثت ماه رجب بود كه براى اولين بار يازده تن از مسلمانان كه چهار تن شان زن بودند به حبشه هجرت كردند. هنگاميكه مشركين از اين هجرت آگاه شدند به شقاوت خود افزودند كه در نتيجه در سال ششم نبوت به تعداد 83 تن مسلمانان رهسپار لطف مورد مسلمانان شدند خبر همينكه مكه كفار رفتند. حبشه به و شده ديار هجرت نجاشى قرار گرفته اند تحايف و هيئتى را تحت رهبرى عمرو بن عاص، اعزام نمودند، اما در اثر درايت ذاتى نجاشى و دانستن حقيقت دعوت اسلام توسط نمايندة مهاجرين، نه تنها

تحايف كفار مكه را رد نمود بلكه به حمايت مهاجرين توجه بيشترى مبذول داشت.

105

www.ael.af

سفر طايف پس از آن هم مسلمانان همواره مورد آزار و شكنجة مشركين قرار داشتند وعده اى در

اثر تعذيب كفار جان خود را از دست دادند و فضا بر پيامبر تنگ آمد.سال دهم بعثت حضرت بى بى خديجه الكبرى() و ابوطالب كه از هرحيث نزديكترين اقارب و حمايت كنندة حضرت محمد() بودند وفات نمودند اين دو حادثة الم ناك بر روح پاك حضرت محمد() چنان تأثير كرد كه اين سال را بنام عام الحزن مسمى نمود، ولى باز هم اين چنين حوادث درد ناك نتوانست كه كوچكترين وقفه را در برابر اداى فريضة رسالت دعوت بوجود آورد. روى همين اصل، حضرت رسول اكرم() براى انجام دادن وظيفة رسالت جهت دعوت مردم به طايف كه شهرى در نزديكى مكه بود، سفر نموده. سران مردم را به اسلام دعوت نمود. ولى آنها نه تنها دعوت پيامبر اسلام() را قبول نكردند؛ بلكه پسران خوردسال و جوانان را وظيفه دادند تا به آزار و اذيت حضرت محمد() بپردازند

و از شهر بيرونش كنند.

فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند، گروپ اول در مورد دعوت حضرت محمد() و

گروپ دوم در مورد هجرت مسلمانان به حبشه معلومات حاصل و در صنف ارائه نمايند.

سؤالاتدر مورد نسب حضرت محمد() معلومات دهيد؟ -1

چرا مسلمانان به كشور حبشه مهاجرت نمودند؟ -2عكس العمل مردم طايف در مقابل دعوت حضرت محمد() چه بود؟ -3

فعاليت هاى خارج صنفشاگردان در مورد زنده گى حضرت محمد() از بزرگان پرسيده معلومات خود را در

صنف ارائه نمايند.

106

www.ael.af

درس سى و چهارمبيعت عقبه

در اين درس شاگردان راجع به بيعت عقبه و هجرت مسلمانان به مدينه معلومات حاصل مينمايند.

الف- بيعت اول عقبه: در درس گذشته خوانديم زمانيكه پيغمبر از ايمان آوردن اهل مكه مأيوس گرديد به طائف رفته قبيلة بنى ثقيف را به اسلام دعوت نمودند كه آنها هم نپذيرفته بلكه آنحضرت را با سنگ ها زدند. بناء رسول اكرم () در مواقع حج قبايل مختلف عرب را به دين اسلام دعوت مى نمودند تا اينكه در سال يازدهم نبوت حضرت محمد() با شش تن يثربى و خزرجى خارج از مكه در جايى به نام عقبه ديدار نموده برايشان اسلام را عرضه كرد و آيات چندى از قرآن مجيد را تلاوت كرد، آن شش تن دعوت اسلام را قبول نموده وعده سپردند كه سال بعد نيز در همين جا با هم ديدار نمايند. در سال دوازدهم بعثت در محل مذكور 12 تن يثربى ها با حضرت محمد() ديدار نموده وروى يك سلسله موضوعات با هم به موافقه رسيدند كه بنام بيعت عقبه معروف شد

مندرجات بيعت مذكور قرار ذيل است:هيچ كس و يا چيزى را با خداوند() شريك نمى سازيم- دزدى و ساير اعما ل نا شايسته را انجام نمى دهيم- اولاد هاى خود را نمى كشيم- دروغ نمى گوييم – به كسى تهمت نمى بنديم و نافرمانى رسول خدا() را نمى نماييم. حضرت محمد() بعد از عقد قرارداد به حضرت مصعب بن عمير () دستور داد تا همراه اين 12 تن به مدينه رفته امور تعاليم اسلامى و دعوت مردمان به اسلام را به پيش برد، كه در نتيجه از اثر مساعى

مخلصانة ايشان تعداد زيادى از يثربى ها به دين مقدس اسلام مشرف شدند.ب- بيعت دوم عقبه: در سال سيزدهم بعثت 73 تن مرد همراه با دو زن براى بار سوم در عقبه با حضرت رسول اكرم() ديدار داشتند. طى اين ديدار آن ها، تعهد سپردند

107

www.ael.af

كه بر علاوة اينكه مردم را به اسلام دعوت مينمايند با رسول خدا () نيز هر نوع كمك و همكارى مى نمايند. اين بيعت به نام بيعت دوم عقبه مسمى گرديد. طى اين بيعت تعهدات

ذيل به ميان آمد:ما به هر حكم پيامبر خداوند() جواب مثبت ميدهيم- مصارف مالى اش را به عهده نوع هر ما بياورد تشريف مدينه به مكه از ()هنگاميكه حضرت محمد و مى گيريم كمك و همكارى همرايشان نموده و چنان از او حمايت خواهيم نمود، مثليكه از اولاد و ساير اعضاى فاميل خويش حمايه به عمل مى آوريم و ما در برابر اين خدمات خويش تنها و تنها جنت مى خواهيم- اين بيعت و تعهد در حقيقت سنگ تهداب حكومت اسلامى بود

كه گذاشته شد.

هجرت هنگامى كه حضرت محمد() از مردم يثرب وعدة هرگونه كمك را دريافت نمود به دنبال آن هجرت مسلمانان به جانب يثرب آغاز گرديد و جناب پيامبر يكماه بعد، از مكه جانب يثرب هجرت نمودند. در حين آغاز هجرت، خانة حضرت محمد توسط مشركين ()خواست از خانه بيرون شود حضرت على محاصره بود در آن شب كه حضرت محمد ()را توظيف نمود در بسترش بخوابد تا بدين گونه كفار قريش اغفال گرديد. حضرت محمد

()صديق ابوبكر را با خود همراه نموده ثور رفتند، به غار كوه در را روز شبانه سه

108

www.ael.af

آنجا سپرى نمودند. گرچه كفار تا به دهن غار هم رسيدند، اما خداوند() اين دو دوست خود را حفاظت نموده ايشان را از شر كفار در امان داشت. روز چهارم هر دو به سوى يثرب رهسپار شدند. بعد از سپرى نمودن 9 شبانه روز بتاريخ 8 ربيع الاول بروز دوشنبه به قبا كه در مسافت دو ميلى يثرب موقعيت دارد، رسيدند. در آنجا تهداب اولين مسجد را گذاشته و بعدا به جانب يثرب حركت نمودند. حضرت نبى كريم() در محلة بنى سالم بن عوف اولين نماز جمعه را ادا كردند و طى خطابة مسلمانان را به وظايف اصلى شان ملتفت نموده و چنين ايراد فرمودند: حاكميت اصلى به خداوند() تعلق دارد تنها اورا بپرستيد و با او شريك مياوريد، رهنماى حقيقى خويش، كتاب خداوند() يعنى قرآن و سنت پيامبرش را بدانيد و آنرا بر خود حاكم نماييد دشمنان خدا را دشمنان خود بدانيد و جهت غلبه دين به جهاد چنگ زنيد نام اسلامى شما مسلمان بوده و همه تان مسلمان و افراد يك جامعه هستيد كه به نام امت اسلامى ياد مى شويد؛ پس از آن بين مهاجرين و انصار عقد مواخات بوجود آمد و از اثر فيض و بركت دين مبين اسلام جنگ هاى ده ساله بين قبايل اوس و خزرج از بين برده شده و به برادرى مبدل گرديد. امتيازات نسبى، منطقوى و نژادى از بين برده شد و در عوض تقوى و عمل نيكو معيار برترى قرار گرفت و طى يك منشور 52 ماده

يى عملا تهداب يك حكومت اسلامى گذاشته شد.

109

www.ael.af

فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند، گروپ اول راجع به بيعت اول عقبه و گروپ دوم

راجع به هجرت حضرت محمد() به يثرب، معلومات خود را در صنف ارائه نمايند.

سؤالاتمتن بيعت اول عقبه شامل كدام موضوعات بود؟ -1

بيعت دوم عقبه در كدام سال عقد گرديد؟ -2حضرت محمد() اولين نماز جمعه را در كجا ادا نمودند؟ -3

فعاليت هاى خارج صنفشاگردان در مورد هجرت حضرت محمد() به مدينه منوره از علما و دانشمندان محل

خويش معلومات جمع آورى نموده و آنرا در صنف ارائه نمايند.

110

www.ael.af

درس سى و پنجم غزوات

در اين درس راجع به غزوات، عوامل به وقوع پيوستن و نتايج آنها معلومات ارائه مى گردد.

بيشتر بدانيداز بعد هجرى، سال اولين در ()محمد حضرت بين قبايل و استقرار در مدينه جهت تنظيم امور زنده گى ساكنان مختلف آن پيمانى را عقد نمود كه در تاريخ بنام

منشور مدينه مشهور است.عدالت و انسانيت به ارجگذارى مبين مذكور پيمان فشرده طور به آن مواد بعضى از كه باشد مى اجتماعى

تذكر به عمل مى آيد:وحدت امت اسلامى بدون تفرقه. -1

تساوى مسلمانان در حقوق و كرامت انسانى. -2همكارى با امت مسلمان بخاطر پايان دادن به ستم، -3

گناه و تجاوز.نبرد بى امان در برابر ياغيان دولت اسلامى و امتناع -4

ورزيدن از يارى و همكارى با آنها.دولت مصارف در تا است لازم مسلمانان غير بر -5

اسلامى مانند مسلمانان سهم گيرند.خطرات دفع بخاطر است لازم مسلمانان غير بر -6

خارجى در حالت جنگ با مسلمانان همكارى نمايند.بر دولت اسلامى لازم است تا از وقوع ظلم و ستم -7بر غير مسلمانان جلوگيرى به عمل آورد، طوريكه اين كار نيز عملى مى قرار مى گيرند، مورد ستم مسلمانانى كه با

گردد.گناهكار و ستمگر حمايت نمى شود. -8

جامعه بر پايه هاى همكارى، نيكو كارى و پرهيز -9كارى اساس گذارى مى شوند، نه بر پاية گناه و تجاوز.

10- هيچ كس به گناه كس ديگرى گرفته نمى شود و حدود تنها بالاى جانى تطبيق مى گردد.

()پس از آنكه پيامبر و مسلمانان در مدينه منوره مستقر گرديدند و پايه هاى اولين دولت اسلامى ريخته شد، دشمنى هاى مستقيم دشمنان اسلام نيز آغاز گرديد و در نتيجه غزوات بين مسلمانان و كفار آغاز گرديد. سيرت نويسان و مورخان مسلمان هر نبردى را كه ميان مسلمانان و مشركان انجام پزيرفته و فرستادة حضور آن در شخصا خدا نبرد آن بنام«غزوه»و بود يافته آن در ()پيغمبر كه هايى «سريه» نام به نداشتند، حضور

ياد ميكنند. تأسيس حكومت اسلامى بطور را كفار منوره، مدينه در عموم و مشركين مكه را بالاخص به حالت ترس مواجه نموده در به هر وسيلة تا برآمدند پى آن ممكنه جلو پيشرفت مسلمانان را

111

www.ael.af

بگيرند. مسلمانان نيز مى فهميدند كه اگر جهاد نكنند با زوا ل حتمى روبه رو مى شوند؛ لذا اين ها هم آماده گى هاى دفاعى نظر به امر خداوند() را مى گرفتند. و به غزوات آغاز نمودند كه به ترتيب

آتى از مهمترين آنها تذكر به عمل مى آيند.

غزوة بدر اين غزوه در هفدهم رمضان المبارك سال دوم هجرى به وقوع پيوست. سببش اين بود رهسپار مكه سوى شام از كه را قريش تجارتى قافله خواستند مى مسلمانان كه بود بدست آورند. پيامبر() نيت جنگ نداشت؛ اما رئيس قافله ابوسفيان به قريش پيام فرستاد تا قافله او را از تعرض مسلمانان حمايت كنند. بناء يك هزار مرد جنگى قريش كه شش صد تن آن زره بر تن داشتند با يكصد راس اسپ كه سوار كارانش نيز لباس زره به تن داشتندو با هفتاد شتر اماده جنگ شدند. سيره نويسان هم اتفاق دارند كه: اين تعداد را كنيزان خوش آواز و نوازنده، با دف زدن ها و هجو كردن مسلمانان، همراهى ميكردند. اما مسلمانان تعداد شان به سه صد و سيزده و يا سه صد و چهارده تن بالغ ميگرديد كه اكثريت آنها انصارى بودند. با اين جمع هفتاد شتر و دو يا سه راس اسپ نيز بود كه مسلمانان آن شتر ها را به نوبت سوار مى شدند. با آنكه پس از اندكى مشركين قريش اطلاع يافتند كه قافلة شان نجات يافته

112

www.ael.af

با آن هم راه جنگ را در پيش گرفتند و با غرور و تكبر گفتند كه مى خواهيم مسلمانان را گوشمالى دهيم و عرب را مغلوب سازيم. زمانى كه هردو لشكر رو در روى هم قرار از بويژه يارانش از تا نبردشود، خواست داخل اينكه از قبل ()فرستادة خدا گرفتند انصار مشوره بخواهد، مهاجرين همه به غزا مشوره دادند وقتى كه انصار فهميدند پيامبر، () خواهان ديدگاه آن هاست، سعد بن معاذ به نماينده گى از انصار گفت: اى رسول االلهما به تو ايمان آورديم و نبوت تو را تصديق كرديم و گواهى داديم آنچه تو آورده يى حق است و به سمع و طاعت از فرامين تو پيمان بستيم و عهد كرديم. اى فرستاده خدا، به سوى نيز مثل سعد حرفهايى با تو همراه هستيم. ديگران آنچه مى خواهى حركت كن ما همه

زدند، اين گفتار ها، خوشى زايدالوصفى در پيامبر() ايجاد كرده ايشان فرمودند:در پناه بركت الهى حركت كنيد و بشارت باد بر شما كه خداوند يكى از اين دو نيكويى را برايم وعده فرموده است، يا كاروان و يا غلبه بر نيروهاى جنگى قريش كه براى نجات كاروان آمده اند. بدين ترتيب جنگ در گرفت. در اين غزوه، هفتاد تن از مشركين كه ابوجهل و برخى زمامداران شان نيز در جمله شامل بودند، كشته شدند و هفتاد تن ديگر به

اسارت افتادند.پيامبر اكرم() امر فرمود تا كشته شده گان را دفن و خود به مدينه برگردند و همراه

با يارانش در مورد سرنوشت اسيران مشوره نمودند.

غزوة احدانتقام غزوه به غرض گرفتن به وقوع پيوست. قريش، اين غزوه در سال سوم هجرى بدر سه هزار تن را كه ملبس به زره بودند با دوصد اسپ و سه هزار شتر به مدينه در ساحة كوه احد آمادة جنگ شدند. حضرت محمد() نقشه جنگ را طورى ترتيب كردند كه پشت سپاه اسلام، به جانب كوه احد و روى شان طرف دشمن باشد و به حضرت عبداالله بن جبير() و ظيفه سپرده شد تا با پنجاه تن تيرانداز، از جانب كوه كه به جبل الرماة شهرت داشت، به محافظت و نگهبانى مسلمين بپردازند، و حتى در صورت كاميابى و ناكامى

113

www.ael.af

مسلمين هم آنجارا ترك ننمايند، و در عين حال قوماندانى سواره نظام را به حضرت زبير بن قوماندانى و () عوام حضرت به را نظام پياده واگذار ()حمزهمصعب حضرت و نموده بحيث ()عمير بن گرديد. تعيين علمبردار

درنتيجه و درگرفت جنگ كفار شكست خورده پا به فرار نهادند. مسلمانان به جمع كردن غنايم پرداختند. تعداد زيادى از آنانيكه در تنگة كوه احد توظيف بودند آنها هم آمدند تا از غنيمت محروم نمانند- خالد كه تنگه كوه احد را خالى ديد از همان مسير با گروهى سواره نظام خود آمده حضرت عبداالله بن جبير() را با چند تن محدودى كه با او باقى مانده بودند به شهادت رسانيده و از عقب بر مسلمانان كه سرگرم جمع آورى غنايم بودند هجوم آوردند و مشركين توانستند كه خود را به نزد پيامبر اكرم() برسانند و سنگ هاى كه پرتاب مى كردند به پيامبر() رسيد و رخسار مباركش مجروح گرديده و دندان مبارك اش به شهادت رسيد و70 تن به شمول حضرت حمزه() كاكاى حضرت محمد() را به شهادت رسانيد. در اين غزوه تعداد

مسلمين 700 تن بود.

غزوة بنى نضير بنى نضير يكى از قبيله هاى يهودى بوده و در نزديكى مدينه سكونت داشتند و با خزرج هم پيمان و با مسلمين پيمان صلح و تعاون بسته بودند؛ ولى از آنجايى كه شرارت، غدر و خيانت با سرنوشت يهودان مزج و عجين بود و اين اوصاف در ژرفاى دل شان ريشه داشت، آن ها را نگذاشت تا به عهد خود وفا كنند. روزى فرستادة خدا() و بعضى از يارانش در ميان بنى نضير بودند و پيامبر() به ديوار خانه يى تكيه زده بود، يهودان در اين لحظات

كوه احد

114

www.ael.af

توطئة قتلش را سنجيدند و خواستند با انداختن سنگ بزرگى از فراز بام خانه به زنده گى مبارك پيامبر() خاتمه بدهند. پيامبر() از طريق وحى از دسيسه شان آگاه شد و به سرعت از جايش بر خاسته و به دشمن چنان وانمود كرد كه گويا دنبال كارى مى رود و به سوى مدينه رهسپار شد كه يارانش نيز به دنبالش رفتند. پس از آن پيامبر() محمد بن

مسلمه را به نزد بنى نضير فرستاد تا اين پيام را بر ايشان برساند كه:از كشور خارج گرديد و شما نمى توانيد با من در مدينه سكونت كنيد؛ زيرا شما نقض

عهد كرديد و تصميم به غدر و خيانت گرفتيد.محمد بن مسلمه، بعد از ابلاغ فرمان پيامبر اكرم() بر ايشان ده روز مهلت داد تا در

اين مدت منطقه را ترك كنند.بنى نضير نيز با شنيدن اخطار فرستاده خداوند() آماده ترك آن ديار شدند، ولى زعيم منافقان عبداالله بن ابى براى شان پيام فرستاد كه منطقه راترك نگويند و در ضمن براى شان وعده داد كه دو هزار نفر را به كمك و دفاع از آن ها خواهد فرستاد. بنى نضير باشنيدن اين پيام، از تصميم خود برگشتند و سنگرهاى خويش را مستحكم ساخته و از ترك ديار خويش ابا ورزيدند و به رسول خدا() پيام فرستادند كه سر زمين خويش را ترك نمى كنند تا اينكه رسول خدا() با جمعى از يارانش به سوى بنى نضير حركت كرد و غزوه اتفاق افتاد. بنى نضير شكست خورده و تحت شرايط خاص كه پيامبر خداوند() براى

شان وضع نمود محل را ترك گفتند.

غزوة خندق يهود بنى نضير كه از اثر سركشى قرارداد، از مدينه اخراج و در خيبر مسكن گزيده بودند با مسلمانان كينه زياد داشتند و از اينكه نمى توانستند با مسلمانان بجنگند رئيس خود حبى بن اخطب را به مكه فرستادند تا كفار مكه و قبيلة غطفان را بر ضد مسلمانان به جنگ تحريك نمايد. آن ها در كار خود مؤفق شدند در ماه ذوالقعده سال پنجم هجرى ده هزار

115

www.ael.af

تن به سركرده گى ابوسفيان به سوى مدينه در حركت شدند حضرت محمد() در مدينه به مشورة حضرت سلمان فارسى() براى حفر خندق به طول 12 هزار«ذراع» دست به كار شدند خود حضرت رسول اكرم() شخصا با كمال جديت در حفر خندق سهم گرفت. هنگاميكه كفار قريش به مدينه رسيدند درين وقت كار حفر خندق به اتمام رسيده بود. براى مسلمانان از يك طرف خندق و از جانب ديگر باغ هاى خرما سنگرهاى خوبى بود كه مانع هجوم كفار مى شد، اما يهود بنى قريظه هم پيمانان مسلمانان بودند و نمى توانستند بر ضد مسلمانان عمل كنند ولى حبى بن اخطب سر انجام به اين مؤفق شد تا كعب بن اسد سركردة بنى قريظه را وا دارد تا قرارداد خود را با مسلمانان بشكند. اين كار اسباب پريشانى مسلمانان را فراهم نمود. در همين وقت حضرت نعيم بن مسعود() بدين اسلام مشرف گرديد؛ اما كفار از مسلمان شدن وى آگاهى نداشتند وى از پيامبر بزرگ اسلام () اجازه گرفت تا

با استفاده از جنگ روانى متفرق هم از را كفار بنى نزد نامبرده نمايد. شان براى رفته قريظه گفت: اگر قريش شكست بخورند به مكه ميروند، اما رفت؟ خواهيد كجا شما نصيحت طور به بعد براى شان گفت كه چند نزد خود را از قريش تن آنها تا بگيريد گروگان نگذارند، تنها را شما سپس نزد مشركين مكه و

116

www.ael.af

بنى غطفان رفته براى شان گفت بنى قريظه از تعهدى كه همراه شما نموده اند پشيمان شده همراه پيامبر() ديدار نموده و مى خواهند چند تن شما را بگيرند و به او بسپارند خلاصه از قريش چند تن را طورى گروگان به مناسبت روز شنبه جنگ نكرد و بنى قريظه اينكه مطالبه نمودند تا به وفادارى آنها مطمئن شوند. سخنان حضرت نعيم() كه در اين مورد سخت كارگر افتاده بود با خواستن گروگان از طرف بنى قريظه بدگمانى قريش و غطفانيان اضافه تر شده و اين عمل ايشان مشركين مكه را نا اميد و خسته ساخته بود كه در همين هنگام به امر خداوند() طوفان شديد توأم با گرد و خاك، ريگ و سنگ ريزه ها به وزيدن آغاز نمود اين طوفان چنان شديد بود كه همه خيمه ها، ديگ ها و ساير اشياى كافران و مشركين را چپه و سرنگون نمود. اين حادثه كفار را سخت جبون و وارخطا كرد و سر انجام ابوسفيان حكم نمود لشكريان آنجا را ترك كرده و به مكه برگردند. و به اين ترتيب فتح و كاميابى

نصيب مسلمانان شد.

غزوة بنى قريظهبود اين بوقوع پيوست، علتش بدنبال غزوه احزاب در سال پنجم هجرى اين غزوه كه بعد از آنكه پيامبر اكرم() غدر، خيانت و همبستگى يهود را با قريش و همپيمانانش مشاهده كرد، و در جنگ احزاب، اين قبيلة خيانت پيشه، پيمانش را با پيامبر اكرم() نقض نمود، چون اين قبيلة خيانت پيشه همراه با پيامبر() و مسلمانان در مدينه سكونت داشتند، بناء شر بزرگى از آنها انتظار ميرفت و هرگاه غزوه احزاب پايان نمى پذيرفت، خطر جدى مسلمانان را از جانب آنها تهديد ميكرد. همان بود كه پيامبر() خواست تا آن را تأديب كرده، مدينه مقر جهاد و دعوتش را از وجود آنها پاك سازد. تا شرايط بار ديگر طورى نيايد

كه آن ها بالاى مسلمانان حمله كنند.حضرت رسول اكرم() مطابق حكم خداوندى با لشكر سه هزار نفرى جانب بنى قريظه حركت نمود و مدت بيست و پنج شبانه روز آنها را در محاصره گرفتند كه سر انجام يهوديان

117

www.ael.af

تسليم شدند و پيغمبر اكرم() سعد بن معاذ را در ميان شان حكم قرار داد. حضرت سعد حكم خويش را در مورد بنى قريظه صادر نمود.

هاى توطئه و ها دسيسه بر و فرموده تنفيذ را معاذ بن سعد فيصله ()خدا فرستادة بود، اطراف آن و مدينه اسلامى در و دعوت ()پيامبر نابودى يهوديان كه هدف شان

خاتمه بخشيد.

فعاليت داخل صنفشاگردان به سه گروپ تقسيم شوند؛ گروپ اول راجع به غزوة بدر، گروپ دوم در مورد غزوة احد و بنى نضير و گروپ سوم راجع به غزوة خندق و بنى قريظه معلومات حاصل و در

صنف ارائه نمايند.

سؤالاتدر غزوة بدر به چه تعداد كفار به قتل رسيدند؟ -1

علت غزوة احد را توضيح نماييد؟ -2علت شكست كفار در غزوة خندق چه بود مختصرا توضيح نماييد؟ -3

فعاليت هاى خارج صنفشاگردان در مورد نتايج غزوات احزاب، بنى نضير و بنى قريظه از بزرگان، امامان مساجد

و منابع دست داشته معلومات حاصل و در صنف ارائه نمايند.

118

www.ael.af

صلح حديبيه – بيعت الرضوان درس سى و ششمپيرامون غزوات خيبر و موته به صلح حديبيه، مواد آن، و هم اين درس راجع در

معلومات ارائه مى گردد.

حضرت محمد() در سال ششم هجرت جهت زيارت بيت االله و اداى عمره با يك هزار و چهارصد نفر رهسپار مكة معظمه گرديدند. در نزديكى مكه، قريش راه مسلمانان ()حضرت عثمان () را گرفتند و نگذاشتند تا اداى عمره كنند. حضرت محمدرا كه شخصى مورد احترام زياد براى قبايل متنفذ مكه بود، بحيث نماينده نزد مردم مكه اند. اداى عمره آمده بلكه جهت نه به جنگ نمايد كه مسلمانان به آنها تفهيم تا فرستاد بناء چنان آوازه قريش حضرت عثمان() را از وقت معينه بيشتر با خود نگه داشتند شايع شد كه گويا حضرت عثمان() را به شهادت رسانيده اند اين موضوع حضرت نمايد روى همين اصل با قريش آماده به جنگ تا خويشتن را محمد() را وا داشت آنحضرت در حاليكه در حديبيه زير يك درخت ايستاده بود در رابطه با جنگ از مسلمانان بيعت گرفت اين بيعت در تاريخ بنام بيعت الرضوان ياد مى شود. هنگاميكه قريش از اين تصميم مسلمانان واقف شدند مشركين مكه سهيل بن عمرو را در رأس هيئتى نزد پيامبر

() فرستادند مذاكرات آغاز و طرفين متعهد به قرار دادى شدند به شرح ذيل:1- هردو جانب بايد براى مدت ده سال با هم صلح نموده جنگ نه كنند.

2- حضرت محمد () با اصحاب خويش امسال برگردند حج را ادا كرده نمى توانند و سال آينده بيايند آن هم در حالى كه غير شمشير چيز ديگرى نزد شان نباشد و آن هم

در غلاف.مختار ()محمد حضرت با روابط برقرارى در قريش از غير عرب قبيله هر -3

است.

119

www.ael.af

از اگر اما نمايند مسترد بايد ويرا مسلمانان ببرد پناه مسلمانان به قريش از اگر كسى -4مسلمانان كسى به كفار مكه پناه برد محمد() حق ندارد ويرا مطالبه كند.

اين صلح در مقام حديبيه صورت گرفت كه در قرآن كريم از اين صلح بنام فتح مبين ذكر به عمل آمده است. و يكى از فوائد عمدة اين معاهده اين بود كه مسلمانان از طرف

قريش در امن شدند و فرصت يافتند تا توجه خود را به ساير قبايل عرب متمركز نمايند. اصحاب ذريعة ها نامه دعوت ارسال با ()پيامبر حضرت حديبيه صلح از بعد كرام() به قيصر روم، شاه ايران، عزيز مصر مقوقس، نجاشى پادشاه حبشه، و به رؤساى يمامه و شام آغاز نمودند و آنها را به شرف يابى به دين مبارك اسلام دعوت كردند. پادشاه حبشه، عمان و بحرين اين دعوت را پذيرفتند، پادشاه ايران ( خسرو پرويز) نامه را پاره كرد، بعضى ديگر ايشان سكوت اختيار كردند و اما حارث غسانى نه تنها دعوت را نه پذيرفت بلكه نماينده حضرت رسول اكرم() شجاع بن وهب را به شهادت رسانيد كه همين حركت غير

انسانى حارث، سبب غزوة موته گرديد.

بسم االله الرحمن الرحيم

ا فتحنا لك فتحا مبينا (1) إن

120

www.ael.af

غزوة خيبر در ماه محرم سال 7 هجرى، بعد از آنكه كفار جانب از ()پيامبر حضرت خاطر مكه جمع گرديد خواست تا به پيمان شكنان گوش مالى دهد، بنا بر آن، لشكرى را آماده كرده شباشب خود را با لشكر به منطقة رجيع رسانيدند تا شب صبح مى شد و يهوديان پى كارهاى خويش مى رفتند مسلمانان به خيبر رسيدند يهوديان كه مسلمانانرا ديدند پا به فرار نهادند و به قلعه ها يشان پناه بردند، غطفانيان ميخواستند به ايشان كمك نمايند، اما ديدند

كه درة رجيع در تصرف مسلمانان است و جهت رسيدن به خيبر كدام راه وجود ندارد، از تصميم خود منصرف شدند، سر انجام قلعه هاى خيبر در اثر جان فشانى ها و قهرمانى هاى مسلمانان از جمله على بن ابى طالب() فتح گرديده و يهوديان خيبر تسليم شدند. در جريان بازگشت آن حضرت از غزوة خيبر دو تن از سران و قهرمانان قريش خالد بن وليدو عمرو بن عاص به نزد

پيامبر() آمده اعلان اسلام نمودند.

غزوة موتهچون از يكطرف غسانى ها نمايندة حضرت پيامبر () را به شهادت رسانيده بودند از جانب ديگر وقت آن رسيده بود تا ايشان دو باره بدين اسلام دعوت شوند بنا برآن حضرت پيامبر() در سال 8 هجرى جهت سركوبى آنها لشكرى سه هزار نفرى را تحت قيادت

121

www.ael.af

()فرستادند و براى ايشان فرمودند كه اگر حضرت زيد () حضرت زيد بن حارثهشهيد شد سپس حضرت جعفر() قيادت لشكر را به عهده گيرد و اگر او هم شهيد شد سپس حضرت عبداالله بن رواحه() قيادت لشكر را عهده دار گردد. همينكه مسلمانان با لشكر مركب از اعراب و روميان مواجه شدند جنگ در در سرزمين شام در قرية موته اسلام سپاه با لآخره رسيدند به شهادت ديگرى پى يكى اسلام لشكر قوماندانان گرفت، نمودند تعيين قوماندان خويش به حيث را ()وليد بن يعنى حضرت خالد االله سيف وى لشكر پراگندة خويش را دوباره جمع و منظم نمود و بعد از آنكه جنگ سختى را به راه انداخت و بعد از دو روز جنگ به دامنة كوه پناه برد و دشمن هم از ادامة جنگ دست

كشيد. بالاخره لشكر اسلام به مدينه برگشت.

فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند؛ گروپ اول در مورد صلح حديبيه و گروپ دوم

راجع به غزوة خيبر معلومات خويش را در صنف ارائه نمايند.

سؤالاتبيعت الرضوان چيست معلومات دهيد؟ -1

دعوت اسلام دين به را شاهان كدام حديبيه صلح از بعد ()محمد حضرت -2نمودند؟

علت غزوة موته چيست بيان نماييد؟ -3

فعاليت هاى خارج صنفارائه صنف در نموده آورى جمع معلومات حديبيه صلح فوايد به راجع شاگردان

نمايند.

122

www.ael.af

فتح مكه مكرمهدرس سى و هفتمدر اين درس راجع به فتح مكه، چگونگى به وقوع پيوستن غزوة حنين، حجه الوداع

و رحلت حضرت محمد() معلومات ارائه مى گردد.

مردم مكه پيمانى را كه در سال ششم هجرى با مسلمانان بسته بودند بر اساس آن مى بايست با قبيلة خزاعه كه هم پيمان مسلمانان بودند جنگ نمى كردند، و مسلمانان هم

ايجاد آنها پيمانان هم و مكيان به بايد مزاحمت نمى نمودند؛ اما بنى بكر، هم پيمان قريش به همكارى قريش چند تن به يى بر سر چشمه را بنى خزاعه افراد بنى ملحوظ همين بر بنا رسانيدند، قتل و كمك خواستار مسلمانان از خزاعه بود كه حضرت داد رسى شدند. همان قريش كه دانست ()اكرم رسول پيمان صلح را شكسته لذا لشكر ده هزار نفرى را آماده و به جانب مكه در حركت شدند. هنگاميكه مردم مكه از اين رويداد وارخطا سخت نمودند حاصل اطلاع

شده، ابوسفيان و ساير بزرگان قريش به حضرت رسول كريم() تسليم شدند و حضرت محمد () نيز به آنها مهربانى نموده آنها را تحت حمايت خويش قرار دادند. بر علاوه امتيازاتى را كه اصلا در فكر ابوسفيان هم نمى گشت به وى و سايرين عنايت فرمود؛ از جمله آنكه حضرت محمد() فرمودند: هر كه به خانه كعبه يا خانة ابوسفيان پناه ببرد و يا در خانة هاى خويش باقيمانده در را عقب خود ببندد در امان است، طى اين رويداد كدام جنگ مهمى بوقوع نه پيوست. پيغمبر() بعد از ورود به مكه پيرامون خانة كعبه را طواف نموده و سه صدو شصت بت اطرافش را نابود كرد، سپس داخل خانة كعبه گرديده، در آن دو ركعت

مكة معظمه

123

www.ael.af

نماز اداء نمود. بعد از اداى نماز به دروازة كعبه ايستاده شده و قريش منتظر بودند كه پيغمبر چه ميكند؟ در جملة حرفهايى كه فرستادة خدا() گفتند يكى اين بود كه: اى قريش، شما چه

گمان داريد كه من در برابر شما چه خواهم كرد؟ قريش گفتند:برادر زادة مهربان هستى. رسول االله()، گفت: برادر مهربان و تنها خير و خوبى، تو

امروز من براى شما آنچه را ميگويم كه برادرم يوسف () قبلا به برادرانش گفته بود:امروز سرزنشى به شما نيست برويد همة تان آزاد هستيد. بعد از اين اعلان براى مردم مكه چنان خورسندى دست داد كه تازه از مادران خود تولد شده باشند. سپس مردم پيرامون صفا گرد آمدند تا با پيغمبر() بيعت كنند. رسول االله() بالاى كوه صفا نشست و بيعت آنها

را مبنى بر سمع و طاعت فرامين خداوند() قبول فرمود.

غزوة حنين بعد از فتح مكه، حضرت پيامبر() جهت تنظيم و ترتيب يك سلسله امور مربوط به مسلمين مدت 15 روز در مكه باقى ماند در همين وقت احوا ل رسيد كه قبيلة هوازن به فرزندان اموا ل، زنان و اند؛ ثقيف آمادة جنگ قبيله با كمك سركردگى مالك بن عوف

اند آورده جنگ ميدان به نيز را خود در را جنگ انگيزة آنها موجوديت تا را شكست و كند تقويت شان وجود هزار 12 با ()پيامبر نپذيرند. حضرت از اصحاب كه 2 هزار تن آن جديدا تن بودند شده مشرف اسلام مبين دين به جهت سركوبى آنها عازم آن ديار شدند. هنگاميكه اين لشكر به تنگى حنين رسيد،

دشمن در كمين نشسته بود، جنگاوران هوازن به ناگهانى بر مسلمانان هجوم آوردند. از اثر اين حملة غير پيش بينى شده مسلمانان با يك نوع شكست روبه رو شدند، حضرت محمد() كه

124

www.ael.af

در عقب سپاه تشريف داشتند به حضرت عباس() فرمود تا با صداى رسايش مسلمانان را به جهاد دعوت نمايد از اثر شنيدن اين صدا مسلمانان دوباره با هم جمع شدند و بر كفار هجوم بردند كه از اثر آن دشمن راه فرار را گم كردند. زنان، مال و اولاد خود را در جاى خودگذاشتند و خود پا به فرار نهادند. مالك سر كردة هوازن به طايف گريخت. طايف نيز از سوى مسلمانان محاصره شد و بعد از مدتى پيامبر() از ادامة محاصره دست برداشته به مكه باز گشت. بعد از اندكى مردم هوازن خود از مخالفت دست برداشته به پيامبر() تسليم از آنها پيامبر هم تمام غنايمى را كه در جنگ حنين شدند و اسلام خود را اعلان نمودند.

گرفته بود به ايشان بازگردانيد.

غزوة تبوكدر سال نهم هجرى به پيامبر اسلام اطلاع رسيد كه امپراطورى روم سپاه چند صد هزار نفرى را جهت نابودى دولت نوبنياد اسلام آمادة جنگ ساخته است لذا در ماه رجب سال نهم هجرى يك لشكر 30 هزار نفرى مسلمانان تحت قيادت حضرت رسول اكرم() رهسپار تبوك گرديد، هنگاميكه اين لشكر به تبوك رسيد رومى ها هراسيدند و جرئت مقابله را در وجود خويشتن نديده و هر سو پراگنده شدند. لشكر اسلام در تبوك مدت 20 روز اقامت نمود و چون دشمن حاضر به جنگ نشد لشكر اسلام دو باره به مدينه پيروزمندانه برگشت-

رفت، آمد و اقامت در تبوك مدت 5 روز را در برگرفت.

حجة الوداع بعد از نماز ظهر دو شنبه 25 ذوالقعده الحرام سال دهم هجرى بود كه حضرت رسول اكرم - جهت اداى مراسم حج با بيشتر از يكصد هزار تن اصحاب كرام راه مكه مكرمه را در پيش گرفتند. شب اول اين سفر پر ميمنت را در ذوالحليفه گذراندند. در روز احرام بستندو بعد از هشت شبانه روز سفر به مكه مكرمه رسيدند. طواف خانة خداوند جلت عظمته و سعى صفا و مروه را به پايان رسانيدند و در بلندى مكه در نزديكى حجون اقامت گزيدند و در روز هشتم ذالحجه رخت سفر بسوى منا بستند. شبى در آن جا ماندند و روز نهم ذوالحجه بعد از

125

www.ael.af

طلوع آفتاب، رهسپار عرفات گرديدند. در آنجا حضرت رسول االله چنان بيانية پر محتوا، همه جانبه و ارزشمندى را ايراد فرمودند كه مؤرخين، آنرا به مثابة معقولترين قانون اساسى

اسلامى و جهانى تلقى نموده اند. بعضى از نقاط مهم اين بيانيه قرار ذيل مى باشد:اى مردم، حرف شنوى كنيد و از آن اطاعت نماييد! شايد من قادر نشوم سال آينده -1

معيت شما را داشته باشم.خوردن مال و ريختاندن خون يك ديگر تان بر شما حرام مى باشد. -2

تمام امور مربوط به زمان جاهليت ممنوع است. -3در مورد زنان از خدا() بترسيد زنانرا بر شما و شما را بر زنان حقوقى هست. -4

من براى شما آنچه را كه گذاشته ام اگر بر آن چنگ زنيد هرگز گمراه نخواهيد شد -5و آن عبارت از كتاب االله و سنت من است.

تنها و تنها خداى يگانه را بپرستيد، نماز هاى پنجگانه را بر پا داريد، روزه بگيريد و -6زكات مال هاى خويشرا به خوشى خاطر بپردازيد، حج بيت االله را ادا و از اولوالامر اطاعت

نموده به جنت خداوند داخل شويد.در مورد من از شما پرسيده خواهد شد پس شما را اندر باب من جواب چه خواهد -7بود؟ اصحاب گفتند ما شهادت ميدهيم كه شما براى ما احكام ذات كبريايى را رسانيديد. و

خير ما را خواستيد آنرا جستجو نموديد و حق را ادا كرديد.سپس فرمود:

«اى خداى پاك من، شما شاهد باشيد»در روز دهم در منا، طى خطبة ديگرى فرمود:

«آيا من احكام خداى تبارك و تعالى را به شما رسانيدم؟»شاهد شما بزرگ، خداى «اى فرمود: اكرم رسول حضرت بلى، گفتند: اصحاب

باشيد»و سپس افزود مردمان حاضر اين سخنانرا به مردم غايب برسانند.

بعد از گذشتاندن ايام تشريق بتاريخ 13 ذوالحجه از منا به بيت االله شريف تشريف فرما گرديدند و بعد از طواف و وداع راه مدينه را در پيش گرفتند.

126

www.ael.af

رحلت حضرت رسول اكرم صلى االله عليه وسلم حضرت نبى كريم در باز گشت مدتى منوره مدينة به الوداع از حجة بعد دچار مريضى و سر دردى شديد

گرديدند.ياب صحت اندكى همينكه شدند در حاليكه سر مبارك شانرا به پارچة تكه بسته بودند به مسجد تشريف آوردند، بعد از آنكه در حق مغفرت و خير دعاى احد شهداى انصار تا فرمودند سفارش كردند نيكى واز گيرند قرار احترام مورد هاى شان ياد نمودند سپس فرمود:

خداى عزوجل از بندگان خويش يك بنده را مخير نمود كه از دنيا و آخرت يكى آنرا انتخاب نمايد، او آخرت را انتخاب كرد. با شنيدن اين سخن حضرت ابوبكر صديق() گريست. ()و گفت: پدر و مادر خود را قربان تو ميكنم و مردم بحالت حضرت ابوبكر صديقتعجب كردند كه او چرا گريه ميكند و چنين سخن ميگويد ولى بعد از رحلت حضرت نبى كريم() دقت فهم حضرت ابوبكر صديق() براى مردم ثابت شد كه مفهوم سخن پيامبر() را به سرعت درك كرده بود! حضرت نبى كريم فرمود: «اى ابوبكر، آرام باش» حضرت رسول اكرم به سخنان خويش ادامه داده فرمودند: «به غير از دروازة ابوبكر تمام دروازه هائيكه به سوى مسجد باز بود بسته شوند و اضافه نمودند من نميدانم كه در رابطه با صحبت و رفاقت نسبت به ابوبكر كسى ديگرى حق بيشتر بر من داشته باشد و اگر مى توانستم از بين بندگان خداوند كسى را بحيث خليل انتخاب نمايم يقينا آن شخص ابوبكر مى بود. ()ولى باز هم بين مادوستى و برادرى بر قرار است تا وقتيكه ما همه در برابر خداوند بزرگپيش كرده مى شويم، هم چنان فرمودند: لعنت خداوند() بر يهود و نصارا باشد كه قبور پيامبران شانرا مسجد و عبادتخانه قرار داده اند. از قبر من و ثن(بت) نسازيد. در همين ضمن

فرمودند:

127

مسجد نبوی

www.ael.af

«اگر كسى را لت و كوب نموده يا به كسى نا سزا گفته باشم انتقام خودرا بگيرد و يا اگر از كسى قرضدار باشم و حقى بر من داشته باشد آنرا مطالبه نموده مى تواند.» از جمله اصحاب يكى گفت من بر شما سه درهم قرض دارم. حضرت رسول اكرم به حضرت

فضل بن عباس() امر فرمود تا مبلغ متذكره را به وى بپردازد.چهار روز قبل از رحلت در حاليكه مريضى شان شديد گرديده بود در مسجد به حاضرين فرمودند: در يك زمان مناسب يهود، نصارا، و مشركين از جزيرة العرب بيرون كرده شوند.

نماز به پرداختند ولى امامت مسلمين به پنجشنبه الى شام روز () مبارك حضرت خفتن نتوانستند به مسجد تشريف بياورند، به حضرت ابوبكر صديق() امر فرمودند تا ()حضرت ابوبكر صديق -() امامت كنند. بعد از همين خفتن تا رحلت آن حضرت17 نماز را امامت نمود. حضرت محمد () قبل از رحلت غلامان خود را آزاد فرموده مبلغ هفت دينارى كه در خانه داشتند آنرا صدقه نموده و سلاح جنگى خود را به مسلمانان بخشيدند. حضرت رسول هنگام چاشت روز دو شنبه دوازدهم ربيع الاول سال يازدهم

هجرى به عمر 63 سالگى از اين جهان فانى وداع نمودند و به رحمت حق پيوستند.

فعاليت داخل صنفشاگردان به سه گروپ تقسيم شوند؛ گروپ اول در مورد فتح مكه، گروپ دوم در مورد غزوة حنين و گروپ سوم در مورد حجه الوداع معلومات خويش را در صنف ارائه نمايند.

سؤالاتمكه در كدام سال فتح شد و علت آن چه بود؟ -1

غزوة حنين چه گونه به وقوع پيوست معلومات دهيد؟ -2حضرت محمد() در كدام سال، ماه و روز رحلت نمود معلومات دهيد؟ -3

فعاليت هاى خارج صنفشاگردان در مورد شخصيت حضرت محمد() معلومات جمع آورى نموده در صنف

ارائه نمايند.

128

www.ael.af

درس سى و هشتم خلفاى راشدين

()ابوبكر صديقدر اين درس در مورد نسب، چگونگى به خلافت رسيدن و وقايع مهم دورة خلافت

حضرت ابو بكر صديق() معلومات ارائه مى گردد.

اسم حضرت ابوبكر صديق، عبداالله و اسم پدرش ابوقحافه و اسم مادرش ام الخير () سلما بنت صخر بود و به لقب هاى صديق و عتيق از جانب حضرت رسول اكرمملقب گرديده اند. دو سال و چند ماه بعد از عامل الفيل در شهر مكه ديده به جهان گشود نسب او در جد ششم با حضرت رسول اكرم() يكجا مى شود. پيشه اش تجارت بود. هنگاميكه حضرت محمد() به پيامبرى مبعوث گرديد ابوبكر صديق() از مردان اولين شخصى بود كه به دين مبين اسلام مشرف گرديد. وى در راه اعتلاى اسلام و جهاد فى سبيل االله تمام دارايى خود را نثار نمود. در حين گرفتن آماده گى هاى حربى براى غزوة تبوك در حاليكه تمام اموا ل خانة خود را به مسجد نبوى() آورده هر آنچه از ملك و ما ل داشت همه اش را فداى اسلام نمود. بعد از رحلت حضرت رسول اكرم() انصار در سقيفية بنى ساعده جمع شده و مى خواستند حضرت سعد بن عباده() را به خلافت برگزينند، حضرت ابوبكر صديق() و حضرت عمر() با شنيدن اين خبر بطرف سقيفه روان شدند. در راه حضرت ابو عبيده بن جراح () نيز با ايشان همراه شد و چون به سقيفه رسيدند حضرت ابوبكر() با ايراد بيانيه انصار را به اين متقاعد ساخت تا از ()به حضرت ابوبكر صديق ()داعية خلافت دست بردار شوند. حضرت عمربحيث خليفه و جانشين پيامبر بيعت نمود بعد از وى سايرين همه به حضرت ابو بكر صديق() بيعت نمودند. به اين ترتيب مسئله خلافت بوجه نيكويى حل و فصل گرديد.

129

www.ael.af

فرداى آنروز حضرت ابوبكر صديق() در مسجد نبوى طى يك بيانية مختصر ولى پر محتوا خط مشى خود را به مسلمانان ابلاغ فرمودند: «اى مردم، من بر شما خليفه شدم در حالى كه از شما بهتر نيستم. اگر كارهاى خوب انجام ميدادم مرا كمك و يارى كنيد و اگر كار بد مى كردم مرا منع كنيد. قوى شما نزد من ضعيف و ضعيف تان نزد من قوى است تا حق او را از قوى بگيرم و برايش بسپارم، قومى كه جهاد نكند االله تعالى آن قوم را ذليل مى

سازد و در قومى كه بد كارى رواج پيدا كرد آن قوم به بلاها دچار مى گردند.»افراد بد بخت چون مسيلمة كذاب، طليحه الاسدى و پيامبر() يك تعداد با رحلت غيره دعواى نبوت كردند و هم بعض مردم از دادن زكات به بيت المال ابا ورزيدند. حضرت ابوبكر صديق لشكر اسلام را توظيف نمود تا كار مسيلمة كذاب و طليحه الاسدى كه دعواى پيغمبرى ميكردند و آنانيكه از دادن زكات به بيت الما ل اسلامى ابا ورزيده بودند و ياهم مرتد شده بودند را يك طرفه نمايد. اين جنگ ها بيشتر از يكسال دوام كرد تا سر انجام مسليمة كذاب و ساير مرتدين به جزاى اعمال خود رسيدند. مرتدين كشته شدند و ابا ورزيده

گان از دادن ذكات به راه آمدند و دادن زكات را قبول كردند.به سر كردگى را لشكرى اسلام مبين دين اشاعة بكر()، جهت ابو حضرت حضرت اسامه بن زيد() به شام فرستاد وى نيز مؤفق از وظيفه بر گشت. طى اين جنگ به كه بود همان رسيدند. شهادت به كريم قرآن حافظان و قاريان از زيادى تعداد به ها پيشنهاد حضرت عمر() حضرت ابو بكر صديق() امر نمود تا قرآن كريم را كه بود ها محفوظ سينه در توسط صحابه و نوشته شده متفرق به صورت پيامبر زمان در از آنكه وضع داخل كشور اصلاح شد حضرت بعد نمايند. در يك مصحف جمع آورى

130

www.ael.af

خالدبن وليد() را در رأس يك لشكر چهار هزار نفرى به عراق فرستاد وى طى يك سال و دوماه اهالى منطقه رود فرات را به اسلام مشرف نمود در حاليكه مسلمانان مصروف فتوحات بودند روميان از فرصت استفاده نموده لشكر 240 هزار نفرى را جمع آورى نمودند عمروبن حضرت ايشان دفع براى ()صديق ابوبكر حضرت بجنگند. مسلمانان با تا عاص را به فلسطين، حضرت ابوعبيده بن جراح() را به حمص، حضرت يزيد ابن ابى سفيان() را به دمشق و حضرت شرحبيل بن حسنه() را به سوى اردن فرستاد، و به حضرت سيف االله خالدبن وليد() حكم نمود كه عراق را به مثنى بن حارث بگذارد و خود به شام برود. درين وقت تعداد عساكر حضرت خالد() به سى و شش هزار تن مى رسيد. در جنگى كه طى سال 13 هجرى در كنار درياى يرموك بوقوع پيوست دشمن با شكست تاريخى رو برو شده و يكصد وسى هزار تن آنها به قتل رسيد در حالى كه از طرف مسلمانان فقط سه هزار تن به شهادت رسيده بودند، و هر قل هر اكليوس مأيوس از شام پا به فرار نهاد. در اين جنگ قوماندان اعلاى تمام قوت هاى عسكرى مسلمانان، حضرت خالدبن وليد() بود وى لشكر خود را به 38 قسمت تقسيم نمود و همزمان از سه طرف بالاى دشمن حمله ور گرديد اين عمليه و تاكتيك عجيب دشمن را چنان مبهوت و حيرت زده نمود كه تمام طرح هاى خود شان را ازياد بردند و جز دادن تلفات ديگر هيچ كارى از ايشان ساخته نبود. يكى از كارهاى عمدة ديگرى كه در زمان خلافت حضرت ابو بكر صديق() رخ داد آن بود كه به مشورة حضرت عمر فاروق عده اى از متخصصين را به سر كردگى زيد بن ثابت مكلف به جمع آورى قرآن كريم نمود و اين كار سبب شد

كه مسلمانان در مورد قرآن متحد بمانند.

131

www.ael.af

خليفة اول، در مدت دوسال و سه ماه خلافت شان چنان كاروايى ها و خدمات قابل قدر و فراموش ناشدنى به اسلام و مسلمانان انجام دادند كه در تاريخ اسلام و جهان نظيرى ندارد

و تاريخ اسلام به آن مى بالد.

فعاليت داخل صنف شاگردان بدو گروپ تقسيم شوند، گروپ اول راجع به كارهاى مهم دورة خلافت ()و گروپ دوم راجع به اولين خطبة حضرت ابوبكر ()حضرت ابوبكر صديق

معلومات خويش را در صنف ارائه نمايند.

سؤالاتحضرت ابوبكر صديق () چه گونه به خلافت رسيد؟ -1

حضرت ابوبكر صديق() چند سال خلافت نمود؟ -23- از كاركرد هاى مهم حضرت خالد بن وليد() نام ببريد؟

فعاليت هاى خارج صنفشاگردان راجع به حضرت ابوبكر صديق () با استفاده از دانش علماى دينى و افراد دانا در قريه و محلات شان معلومات جمع آورى نموده و به ديگر اعضاى صنف آن را شرح

دهند

132

www.ael.af

درس سى و نهم() حضرت عمر فاروق

در اين درس راجع به نسب، شخصيت حضرت عمر فاروق()، فتوحات و دست آورد هاى دورة خلافت ايشان معلومات حاصل مى نماييد.

اسم اصلى خليفة دوم اسلام، عمر بن خطاب ملقب به فاروق است كه در 13 عام الفيل در يك خانوادة محترم قريش پا به عرصة و جود گذاشت. سلسلة نسبش در جد نهم به حضرت رسول اكرم() ميرسد. در سال ششم بعثت به دين مبين اسلام مشرف گرديد. حينيكه اسلام آورد مسلمان شدن خود را آشكار اعلان نمود و هم در وقت هجرت آشكارا اعلان كرد كه به هجرت ميرود و فرمودند هر كه با او كدام حسابى داشته باشد و يا ميخواهد كه پسرش يتيم و خانمش بى شوهر گردد به عقب من بيايد. حضرت عمر() همراه با حضرت بردن مرتدين بين از نموده و در اشتراك تمام غزوات رسول اكرم() در از كارها تمام در اول خليفة نورزيد. دريغ همكارى نوع هيچ از ()ابوبكر صديقبا اصحاب حضرت از مشورة بعد وى مشوره مى گرفت. حينيكه خليفة اول مريض شد عمر() را به حيث جانشين خويش تعيين نمود. كه از طرف انصار و مهاجرين تاييد گرديد. حضرت عثمان() در موردش گفت: حضرت عمر() سخت گير است

اما در بين ما نسبت به او سزاوارتر به خلافت كسى ديگرى هم موجود نيست.فتوحات: دورة خلافت خليفة دوم مسلمانان يك دورة بسيار روشن و پر فتوحات بوده از نگاه عدل، انصاف و نظم در تاريخ اسلام كاملا بى نظير است فتوحاتى كه در دورة ده ساله امارت اميرالمؤمنين حضرت عمر فاروق() صورت گرفته با تمام فتوحاتى كه در دورة هاى امويان و عباسيان صورت گرفت برابر است. فتوحات دورة خلافت حضرت تا سودان و در تاليبيا، در جنوب تا تركستان و خراسان، در غرب عمر() در شرق در ()فاروق ميرسيد. حضرت عمر سياه بحيرة و شام الى آخرين سرحدات شمال نتيجة جنگ هاى نهاوند و قادسيه امپراتورى فارس را درهم كوبيد و فارس(ايران) را بدين اسلام مشرف گردانيد. در جنگ قادسيه تعداد غازيان مسلمان سى هزار تن و قوماندان شان حضرت سعد بن وقاص() بود، در حاليكه تعداد سپاه فارس به 150000 هزار تن مى رسيد. اين جنگ در سال 14 هجرى واقع شد، قوماندان سپاه فارسى ها رستم نام داشت.

133

www.ael.af

وى حين گريز و فرار خود را در آب انداخت ولى به اثر ضرب شمشير هلال بن علقمه كشته شد. در زمان خلافت حضرت عمر فاروق() شهر هاى كوفه، بصره جديدا آباد و رونق خوبى به آن ها داده شد، پل ها اعمار، كانا ل ها و انهار حفر گرديد. قشله هاى منظم عسكرى ايجاد شد، نظام بيت الما ل منظم و امارت اسلامى براى هر ولايت والى تعيين و مقرر نمود، نظام ادارى نيز منظم شده تشكيلات ادارى، نظامى، دفاتر مالى و غيره تأسيس گرديد قضات اطفا ل خراج گرفته نمى پير مردان، زنان و از نمود فعاليت به نظام خراج آغاز تعيين شدند شد. تاريخ هجرت به مشورة صحابه كرام در زمان خلافت حضرت عمر() تصويب و منحيث مبداء تاريخ مسلمانان قرارگرفت حضرت عمر فاروق () بعد از ده سال و پنج ماه خلافت به تاريخ 27 ذوالحجه سال 23 هـ توسط ابولولو به شهادت رسيد. دورة خلافت وى از نگاه فتوحات، نظم، عدل، انصاف، مساوات، رفاه عامه و تأمين سهولت هاى زندگى

يكى از درخشان ترين مراحل تاريخ اسلام است.

فعاليت داخل صنفشاگردان به دو دسته تقسيم شوند؛ گروپ اول در مورد نقش دولت حضرت عمر() در پخش

و نشر اسلام و گروپ دوم در مورد عدل حضرت عمر () با هم گفتگو و مباحثه نمايند.

سؤالاتحضرت عمر فاروق () چه وقت به دين مبين اسلام مشرف شدند؟ -1

حضر عمر() چگونه به خلافت رسيد؟ -2حضرت عمر فاروق() چه وقت و به دست كى به شهادت رسيد؟ -3

فعاليت هاى خارج صنفشاگردان با استفاده از منابع دست داشته و به كمك علماى دين راجع به زندگى حضرت

عمر فاروق() و عدالت شان معلومات حاصل و در صنف ارائه نمايند.

134

www.ael.af

حضرت عثمان ()درس چهلم در اين درس در مورد نسب و شخصيت حضرت عثمان()، چگونگى رسيدن

او به خلافت، فتوحات، و پيشرفت هاى زمان خلافت وى معلومات حاصل مى نماييد.

نام ايشان عثمان بن عفان و لقبش ذوالنورين بود، از حيث نسب در جد پنجم به حضرت رسول اكرم() ميرسيد. پنج سال بعد از سال فيل در مكه در يك فاميل صاحب دعوت حضرت به بود. مشغول تجارت به جوانى آوان از جهان گشود. به عزت چشم نرم () شخص عثمان گرديد. حضرت مشرف اسلام دين به ()ابوبكرصديقخو، حليم و پرهيزگار بود، در راه انتشار دين مبين اسلام قسمت اعظم سرماية شخصى خود را صدقه نمود، بجز از غزوة بدر در همه غزوات پيامبر بزرگ اسلام را همراهى نموده است. كاتب وحى بود و هنگاميكه حضرت عمر فاروق() توسط ابولولو زخمى شد و قبل از اينكه روح از بدن شان جدا گردد جهت انتخاب خليفه، هفت تن از كبار صحابه هر يك حضرت عثمان بن عفان، على بن ابى طالب، طلحه بن عبيداالله زبير بن عوام، سعد بن ابى وقاص، عبدالرحمن بن عوف و عبداالله بن عمر () را تعيين نمودند و اضافه كرد كه عبداالله بن عمر() حق راى دارد اما حق انتخاب شدن را ندارد. بعد از سه روز بحث انتخاب با اكثريت آراء حضرت عثمان() بحيث خليفة مسلمين انجام و مباحثه سر

گرديد و همه به او بيعت كردند. فتوحات دورة حضرت عثمان() دو بخش عمده را احتوا مى نمايد، يكى اينكه رى، مانند بغاوت كردند () عمر از شهادت حضرت بعد كه را مناطقى آن مردم همدان، اسكندريه و آذربايجان، دوباره تحت اثر حكومت اسلامى در آورده شدند، دوم مناطق قبرس و تركيه در هنگاميكه حضرت معاويه() والى شام بود زير اثر حكومت اسلامى آورده شد. همين گونه در افريقا نيز يك تعداد مناطق به تصرف مسلمانان در آمد. را كه جمع قرآنكريم و ايجاد را بحرى قوة () حين خلافت شان عثمان حضرت

135

www.ael.af

ابوبكر صديق () صورت گرفته بود بصورت مصاحف، آورى آن در زمان خلافت تحرير و به مناطق مفتوحه فرستادند.

حضرت عثمان() بعد از دوازده سال خلافت، در سال 36 هجرى توسط شورشيان حينيكه به تلاوت قرآن كريم مشغول بودند به شهادت رسانيده شد.

فعاليت داخل صنف () شاگردان به دودسته تقسيم شوند، دستة اول راجع به زنده گى حضرت عثمانروشنى انداخته و دستة دومى در بارة فتوحات دورة خلافت آنحضرت معلومات حاصل و

در صنف پيشكش نمايند.

سؤالاتحضرت عثمان() چگونه به خلافت برگزيده شد؟ -1

كدام مناطق درزمان خلافت حضرت عثمان () فتح شد؟ -2حضرت عثمان () چه وقت وچگونه به شهادت رسيد؟ معلومات دهيد. -3

فعاليت هاى خارج صنفو علما معلومات از استفاده با () عثمان حضرت گى زنده به راجع شاگردان

دانشمندان و منابع دست داشتة خويش معلومات حاصل و در صنف ارائه نمايند.

136

www.ael.af

حضرت على ()درس چهل و يكمدر اين درس راجع به نسب، چگونگى شخصيت و وقايع مهم دورة خلافت حضرت

على(كرم االله وجهه) معلومات حاصل مى نماييد.

حضرت على() بن ابوطالب، پسر كاكا و داماد پيامبر() مى باشد. لقب مبارك وى اسداالله و حيدر بوده و به كنيت ابوالحسن وابو تراب نيز معروف بود. ايشان 21 سال قبل از هجرت در مكه زاده شد، ده ساله بود كه بدين اسلام مشرف گرديد. وى در راه اسلام از هيچ گونه ايثار و فداكارى دريغ نورزيد. درشب هجرت رسول اكرم () در بستر شان خوابيد تا آن عده كفاريكه خانة پيامبر() را محاصره كرده بودند اغفال شوند و مطمئن گردند كه پيامبر()جايى نرفته و در بستر خود خواب است. حضرت على كرم االله وجهه باب علم و دانش بوده. و در عقد مواخات شخص حضرت رسول اكرم() به وى دست برادرى داد.

او به منوره مدينة مردم در عثمان() در روز دوم، از شهادت حضرت بعد حضرت وى خلافت دورة در كردند. انتخاب اميرالمؤمنين حيث به ويرا نموده بيعت معاويه() و هم نظرانش اصرار داشتند تا قصاص قاتلين حضرت عثمان() دفعتا داخلى آرام شدن وضع تا كه مى كرد استدلال ()على اما حضرت و گرفته شود حضرت طرفداران بصره نزديكى در انجام سر كشيد. بايد مى انتظار اندكى حكومت، على() و طرفداران قصاص حضرت عثمان() آمادة جنگ شدند قبل از وقوع قرار بر طرفين صلح بين كه بود نزديك ()قعقاع ميانجى گرى حضرت به جنگ گردد اما به اثر تحريك عبداالله بن سباى يهودى منافق، جنگ در شب آغاز شد حضرت طلحه و زبير() دوتن از اصحاب عشرة مبشره به شمول تعداد زيادى از اصحاب شهيد ()پايان يافت حضرت ام المؤمنين عايشه ()شدند و جنگ به نفع حضرت على ()كه بالاى شتر سوار بود دستگير شده و با برادرش با احترام زياد به امر حضرت على

به مدينة منوره فرستاده شدند.جنگ صفين

اين جنگ بين حضرت على() و حضرت معاويه () در سال 37 هجرى در پنج سال خلافت از بعد االله وجهه) (كرم على واقع گرديد. حضرت مقام صفين در

137

www.ael.af

سال 40 هجرى روز 19 رمضان مبارك توسط عبدالرحمن ابن ملجم يكتن از پيروان تفكر خوارج، در حالى كه جهت اداى نماز فجر به سوى مسجد روان بود مجروح گرديد كه سر انجام از اثر همين جراحات دو روز بعد به تاريخ 21 رمضان مبارك به درجة عالى شهادت نايل گرديد. وى امور خلافت را با كمال عدالت، انصاف، شفقت و مهربانى بر رعايا به پيش ()مسلمانان پسر ارشدش حضرت حسن ()مى برد. پس از شهادت حضرت علىرا به خلافت برگزيدند، ايشان بعد از بحث و تحقيق به اين نتيجه رسيد كه بايد بخاطر حفظ ابوسفيان دست برداشته از با معاويه بن جان و مال و وحدت مسلمانان از دشمنى و رقابت داعية خلافت بگذرد. اين امر سبب گرديد كه با حضرت معاويه رابطه برقرار نموده از خلافت به نفع او درگذشت و باهم اتفاق نمودند كه بايستى معاويه بعد از خود امور خلافت را به خود مسلمانان واگذارد تا آزادانه خليفة خويش را برگزينند و به همين شكل توافق صورت

پذيرفت بدين ترتيب خلافت به دودمان اموى انتقال نمود.

فعاليت داخل صنفشاگردان بدو دسته تقسيم شوند. دسته اول راجع به چگونگى به خلافت رسيدن حضرت على كرم االله وجهه و دسته دوم در مورد حوادث دوره خلافت موصوف معلومات حاصل و

با ديگر همصنفان خويش شريك سازند.

سؤالات1- راجع به نسب حضرت على كرم االله وجهه چه ميدانيد؟ بنويسيد.

2- جنگ صفين ميان كى ها واقع شد؟ 3- حضرت على كرم االله وجهه در كدام سال و از طرف كى به شهادت رسيد؟

فعاليت هاى خارج صنفشاگردان راجع به احوال زنده گى حضرت على كرم االله وجهه با طرح سوالات در رابطه داشته منابع دست و امامان مساجد و علما از ،()زنده گى آنحضرت به همه جوانب

معلومات حاصل و در صنف ارائه نمايند.

138

www.ael.af

درس چهل و دوم نگاه مختصرى به دورة درخشان خلفاى راشدين (رضى االله تعالى عنهم)

در اين درس در مورد چگونگى سياست خلفاى راشدين()، دست آوردها و ساير حوادث و تحولات معلومات ارائه مى گردد.

دورة خلفاى راشدين () كه از رحلت پيامبر بزرگ اسلام در سال 11 هجرى آغاز و با شهادت اميرالمومنين حضرت على كرم االله وجهه در سال 40 هجرت به پايان مى

رسد كه نمايانگر شهكارى هاى تاريخى و ماية افتخار عالم اسلام مى باشد. طى اين مدت زمان، خلفاى اسلام مى كوشيدند تا به اندازة ذرة از احكام، اوامر و نواهى قرآن كريم و سنت پيامبر() عدول ننمايند. و با تمام قوت بر آن احكام و اوامر استوار و عامل باشند. آنها مانند رسول كريم() با مردم رفتار نيك نموده و به هدايات و رهنمايى تبليغ، ترويج، تحكيم و برابرى و برادرى را ايشان مى پرداختند. عدل، انصاف، مساوات،

تعميل مى نمودند.خلفاى راشدين كسانى بودند كه خود را در برابر خداوند() و مردم مسؤل و جوابده مى شمردند و هر لحظه هم به حساب دهى حاضر بودند و جز از خداوند() از هيچ كس

ديگر ترس نداشتند.آنها از خداوند() و ضايع نمودن حقوق مردم سخت در هراس بودند از سؤال و جواب روز جزا غافل نبودند. شوكت و د بدبه را نمى پسنديدند. هركس مى توانست هر وقت و در هرجا با ايشان ملاقات كند دارالخلافة شان مساجد، فرش شان بوريا و قصر شان همين مساجد متبرك بود. به شكم سير غذا نمى خوردند در خانه و محل كار خود نگهبان نداشتند. آنها در راه خداوند() لحظة از جهاد قولى و فعلى باز ننشستند. در وحدت و اتحاد مردم سعى بليغ ميكردند ايشان كه از جانب بزرگان صحابه و اهل حل و عقد انتخاب شده بودند امور مردم را به صاحبان استعداد و اهل تقوى يعنى كار را به اهلش مى سپردند و از آن مراقبت جدى ميكردند. در دورة خلفاى راشدين نظام هاى عسكرى، قضايى، مالياتى، پستى، محاسبه،

تعليمى و تربيتى و هم ديوان خراج بطور عام بوجود آورده شدند. فتوحات در دورة خلفاى راشدين وا بسته به عوامل ذيل بود:

1- در همه امور ترس از خدا() و رضاى او تعالى نزد شان مطرح بود. 2- عزت و فلاح را در پايدارى به اسلام مى ديدند.

ايشان مؤفقيت عامل جهاد در صادقانه خدمت و ايماندارى نفسى، پاك اتحاد، -3

139

www.ael.af

شمرده مى شد.4- مسلمانان به اين عقيده مى جنگيدند كه اگر با كفار در جنگ كشته شوند شهيد و اگر

زنده ماندند غازى مى شوند. 5- مسلمانان با مردم كشورهاى مفتوحه صميمانه و برادرانه برخورد مى نمودند.

6- اين عقيدة شان بود كه اجل تغيير نمى كند؛ لذا با خاطر جمعى مى جنگيدند. 7- تكيه و توكل بر خداوند() نيز يكى از عوامل ديگر فتوحات بود.

8- حفظ اسرار و مشوره را ارج مى گذاشتند.9- به نظم و قومانده واحد و اطاعت از اولوالامر گردن مى نهادند.

10- شكيبا و صابر بودند.11- در برابر گرسنه گى، تشنه گى، و هر گونه مشكلات استقامت كرده مى رزميدند.

چنين صفات و قاطعيت خلفاى راشدين باعث شد كه دين مبين اسلام تا دور ترين نقاط جهان انتشار نموده و تعداد زيادى از ساكنان جهان به آن مشرف شوند.

فعاليت داخل صنفشاگردان بدو دسته تقسيم شوند، دستة اول راجع به احوا ل شخصى خلفاى راشدين(رضى

االله تعالى عنهم) و دسته دوم راجع به عملكرد هاى دورة خلافت آنها تبصره نمايند.

سؤالاتپيروى مشى خط نوع چه از شان شخصى و رسمى گى زنده در راشدين خلفاى -1

ميكردند؟را خويش معلومات راشدين خلفاى دورة در اسلامى فتوحات عوامل به راجع -2

بنگاريد؟

فعاليت هاى خارج صنفشاگردان راجع به همه جريانات زنده گى خلفاى راشدين() با كمك علماى محل و

منابع دست داشته معلومات حاصل و در صنف ارائه نمايند.

140

www.ael.af

اموياندرس چهل و سوم41- 132هـ 661- 750م

در اين درس راجع به حضرت معاويه()، خلفاى مشهور اموى، فتوحات اموى ها و حماسه عاشورا معلومات ارائه مى گردد.

مؤسس اين خاندان حضرت معاويه() مى باشد، از اين خانواده14 تن حكومت اين باشد، در اند كه نخستين آن حضرت معاويه() و آخرين آن مروان مى نموده دوره دامنه فتوحات اسلامى در غرب تا هسپانيه و فرانسه و در شرق الى تركستان، چين و

هند رسيد.

حضرت معاويه(رضى االله عنه):حضرت معاويه() پسر ابوسفيان() و نواسه حرب مى باشد 15 سال قبل از از بزرگان قوم ()ابوسفيان هجرت در مكه معظمه تولد شده است پدرش حضرت به دين مبين اسلام مشرف گرديدند. با همه خانواده اش قريش بود. و در روز فتح مكه ()يكى از كاتبان وحى نيز ميباشد كه از طرف حضرت محمد ()حضرت معاويهوظيفه كتابت و حى برايش سپرده شده بود. در زمان خلافت حضرت عثمان() والى شام بود. زمانيكه حضرت على() به شهادت رسيد و حضرت امام حسن() به خلافت برگزيده شد بعد از گذشت چند ماه با حضرت معاويه() كه والى شام بود به اين توافق رسيد كه حضرت معاويه() نمى تواند بعد از خودش كسى را به حيث اين ترتيب به به مسلمانان واگذار نمايد. امر را اين بايد بلكه جانشين خويش تعيين كند حضرت معاويه() امير تمام كشور اسلامى گرديد. و حضرت امام حسن از خلافت دست كشيد. حضرت معاويه دمشق را پايتخت خود قرار داد، به بنى هاشم احترام زياد قايل بود او مراكش و المغرب را در غرب، تركيه را در شمال، سيستان و خراسان را در شرق

فتح نمود. به مؤفقيت هاى اين راه نيرومند بحرى سعى فراوان مبذول داشته و در ايجاد قوة در

شايانى دست يافت. حضرت معاويه در سال61 هجرى وفات يافت.

141

www.ael.af

يزيد61- 64هـ ق / 681- 684 م

حضرت پدرش وفات از بعد ق هـ 61 سال در و شده تولد ق هـ 25 سال در يزيد به وقوع پيوست كه معاويه()به قدرت رسيد. در دوران حكمرانى وى حماسة كربلا طى آن حضرت امام حسين () با 72 تن از يارانش به شهادت رسيدند يزيد در سال 64

هـ ق وفات نمود.

عبدالملك بن مروان65- 86 هـ / 685- 705 م

پس از وفات يزيد پسرش معاويه ثانى به سلطنت رسيد زمامدارى وى 40 روز زياد دوام نكرد، در عوض مروان بن حكم زمام امور را به دست گرفت. وى وعده نمود كه زمام امور را به خالد پسر معاويه دوم بسپارد آوانيكه قدرت در دست وى متمركز شد با مادر خالد نكاح كرد و در عوض خالد، پسر خود عبدالملك و عبدالعزيز را يكى پى ديگرى وليعهد تعيين

نمود.بعد از مرگ مروان عبدالملك به قدرت رسيد وى بصره، كوفه و ساير مناطق را كه در دست عبداالله بن زبير() بود تحت تصرف خويش در آورد. بعدا فتنة خوارج را از بين برد در شرق دامنة فتوحات را تا كابل امتداد داد، در شمال قسطنطنيه را تصرف نمود. عقبه بن نافع سرزمين هاى شمال افريقا را كه از دست رفته بود واپس بدست آورد. عبدالملك بن مروان بعد از 21 سال پادشاهى در سال 86 هجرى به عمر 63 سالگى وفات نمود. نامبرده اولين زمامدار اسلامى بود كه سكه را بنام خود ضرب نمود در حاليكه قبل از وى در مملكت سكه هاى رومى و ساسانى رواج داشت و هم در دوران پادشاهى وى زبان عربى در تمام دواير

دولتى رسميت پيدا كرد.

142

www.ael.af

عمر بن عبدالعزيز99-101 هـ .

در خاندان اموى حضرت عمر بن عبدالعزيز() كسى بود كه از دانش، تقوا و عدل راشدين حركت گام خلفاى به گام تا ميكرد داشت. وى سعى بدان شهرت و برخوردار نمايد. او بعد از مرگ سليمان در سال 99 هـ . به خلافت رسيد موصوف مطابق دساتير قرآن و احاديث نبوى رفتار مى نمود وى به سبب رعايت عدالت به عمر ثانى و خليفة راشده پنجم

مسمى شده است. حضرت عمر بن عبدالعزيز() در دورة خلافت خويش تمام واليان وقضات دورة اموى را عزل كرد و به جاى آنها اشخاص باتقوا، عادل، پاك نفس و با ايمان را مقرر نمود. در اصول خراج و ماليات تغييرات وارد كرد، خراج سنگين و طاقت فرسا را از مردم لغو و آنرا مطابق توان مردم عيار ساخت. سوء استفاده از بيت المال و دارايى هاى عامه را مانع شد، با خاينين، رشوه خوران، مفسدين با قاطعيت مبارزه ميكرد و از همچو افراد نا سالم شديدا

نفرت داشت.تمامى ()، خوارج و بن عبدالعزيز بر خورد عادلانه حضرت عمر و نسبت روش و ها مردم شفاخانه و سلامتى رفاه براى بادولت دست كشيدند. وى مخالفت از مخالفين نهرها، بندهاى آب و كانالهايى را احداث نمود كه به اثر آن زمين به كشت و زراعت آماده ()شد و هم مقدار اراضى به مستحقين آن توزيع گرديد. هم چنان عمر بن عبدالعزيزاولين كسى بود كه رسما به جمع آورى احاديث نبوى() دستور داد. حضرت عمر بن عبدالعزيز () بعد از دو سال و پنج ماه خلافت به توطئة دستة از خاينين به دست يك

غلام خاين شهيد شد.امويان در حدود يك قرن بالاى جهان اسلام حكومت راندند كه مشهور ترين امراى آنها

قرار ذيل است:1- معاويه بن ابو سفيان() 40- 60هـ ق

2- يزيد بن معاويه 60 - 64هـ ق3- عبدالملك بن مروان 65- 86هـ ق4- وليد بن عبد الملك 87- 96 هـ ق

143

www.ael.af

5- سليمان بن عبد الملك 97- 99 هـ ق6- عمر بن عبدالعزيز() 99- 101هـ ق7- يزيد دوم بن عبد الملك 101- 105هـ ق

8- هشام بن عبدالملك 105- 125هـ ق9- وليد بن وليد بن عبدالملك دوم 125- 126هـ ق

10- يزيد بن وليد بن عبد الملك سوم 126- 127هـ ق11- مروان بن محمد 127- 132هـ ق

حكومت اموى ها تقريبا بعد از يك قرن حكمروايى رو به انحطاط نهاده و آخرين حكمران آن مروان در نزديكى حران شكست خورده و در حالت فرار به جانب مصر كشته شد و به

اين ترتيب دودمان عباسيان به قدرت رسيد و تاريخ اسلام وارد مرحلة جديد گرديد.

فعاليت داخل صنفشاگردان بدو دسته تقسيم شوند، دسته اول در رابطه به چگونگى به قدرت رسيدن خاندان اموى و دسته دوم راجع به كاركرد هاى حضرت معاويه () معلومات حاصل در صنف

ارائه نمايند.

سؤالاتحضرت معاويه() پسر كى و نواسه كى بود؟ -1

دامنة فتوحات اسلام در زمان حضرت معاويه() تا كدام مناطق ميرسيد؟ -2كدام خليفة اموى به نام عمر ثانى و خليفة راشدة پنجم ناميده مى شد؟ -3

فعاليت هاى خارج صنفشاگردان راجع به چگونگى خلافت حضرت معاويه() از دانشمندان محل و منابع

دست داشته معلومات شانرا افزوده و متعاقبا در صنف آنرا توضيح نمايند.

144

www.ael.af

درس چهل و چهارموضعيت اقتصادى، ادارى، فرهنگى و نظامى در زمان اموى ها

41- 132 هـ ق

امويان عصر نظامى و كلتورى اقتصادى، سياسى، مسايل مورد در درس اين در معلومات ارائه مى گردد.

در دورة اموى ها يك سلسله تغييرات مهم از نگاه اقتصادى به ميان آمد.تحت عناوين غنيمت، عشر، خمس، امـوال و اجناس زيادى از كشورهاى مفتوحة آسيايى و افريقايى به دارالخلافه دمشق ارسال ميگرديد. روابط تجارى درميان ممالك متصرفه بيشتر در جريان

افتاد. از لحاظ تمدنى و ثقافتى شهرهاى زيادى در دوره امويان اعمار شد، اين شهرها داراى برج هاى بلند بوده و در عين حال شكل قلعه هاى دفاعى را نيز داشت. دمشق كه از طرف خاندان اموى منحيث پايتخت مورد استفاده بود در آن زمان يكى از شهرهاى قشنگ

جهان محسوب مى گرديد.براى اولين بار در دوره اموى، در زمان عبدالملك سكه ضرب زده شد. قبل از آن سكه اراضى ()عبدالعزيز بن زمان حضرت عمر در و ساسانى رواج داشت. هاى رومى بايرو خرابه تحت آب قرار گرفته و براى زراعت آماده شد. شفاخانه ها براى علاج مريضان و حفر نهرها زراعت پيشرفت براى و گرديد. مبذول بيشتر توجه زراعت به شد، ايجاد

بندهاى آبى نيز ايجاد گرديد.تمدن اسلامى در دورة امويان رشد سريع داشت كه تأسيس مؤسسات خيريه، مساجد و از جمله اعمار مسجد جامع دمشق نمونة بارز آن است. ادبيات اسلامى، علوم و فنون، هنر و صنايع گسترش يافت كه از اينطريق نظام اسلام در جهان به عنوان يك معيار براى متمدن

شدن ديگران مورد استفاده قرار گرفت.بن نصير در رأس دسته هاى عسكرى مانند موسى دانا افراد شايسته و نظامى بعد در (اردو) قرار گرفت، موسى بن نصير و طارق بن زياد درشمال افريقا وجنوب غرب اروپا

145

www.ael.af

دامنة اسلام را تا هسپانيا رسانيد، قطيبه بن مسلم دامنه فتوحات و متصرفات خود را تا كشور هاى آسياى ميانه، تركستان و كاشغر وسعت داد و هم به دربار چين هئيت اسلامى را گسيل

داشت.محمد بن قاسم در هند توانست فتوحات خود را تا كراچى و ملتان وسعت دهد. مسلمه بن عبدالملك در آسياى صغير فعال بود و سرحد فتوحات خويش را تا شهر انطاكيه توسعه

بخشيد.

فعاليت داخل صنفشاگردان بدو دسته تقسيم شوند. گروپ اول به بخش امور اجتماعى در دورة اموى ها بصورت همه جانبه روشنى بيندازند و گروپ دوم راجع به فعاليت هاى نظامى در اين دوره

باهم گفتگو كنند.

سؤالاتراجع به ماليات اسلامى توضيح دهيد؟ -1

اموى ها كدام يك حلب، بغداد و يا دمشق را پايتخت خود انتخاب كردند؟ -2اموى ها به منظور رفاه عامه كدام كارهايى را انجام دادند؟ -3

محمد بن قاسم كدام قسمت ها را تصرف نمودند؟ -4

فعاليت هاى خارج صنفشاگردان معلومات شانرا در رابطه به راز هاى مؤفقيت دورة اموى ها در عرصه تمدنى و نظامى با مطرح نمودن سؤالات از اشخاص آگاه و علماى محل شان بيافزايند بعد از كسب

معلومات آنرا در صنف ارايه نمايند.

146

www.ael.af

عباسياندرس چهل و پنجم 132- 656 هـ/ 750- 1258 م

انتقال خلافت از امويان به عباسيانبه اميه بنى خاندان از حكومت انتقال چگونگى و عباسى خاندان با درس درين

عباسيان معلومات ارائه مى گردد.

بعد از فوت وليد بن عبدالملك در سال 96هـ ق حكومت اموى 36 سال ديگر نيز دوام كرد اما وضع خوبى نداشت. خانوادة عباسى پنهان مبارزه مى كرد. علويان نيز با اموى ها از قبل كينه داشتند، ولى موضوع مهمى كه اين خصومتها را شكل علنى بخشيد آن بود كه امام ابراهيم به امر مروان به قتل رسيد. قتل وى سبب شد تا ديگر عباسيان مخالفت خود را علنى كنند ابو مسلم خراسانى در سال 129 در مرو بيرق سياهى بلند نموده و حاكم اموى نصر بن سيار را كه حاكم نيشاپور بود به عقب نشينى مجبور ساخت و بعد با يك لشكر صد هزار نفرى در كنار درياى زاب لشكر 120 هزار نفرى مروان را شكست داد. مروان آخرين خليفة اموى به موصل گريخت ابو مسلم بيرق سياه را در دمشق به اهتزاز در آورد. مروان در كنار رود نيل توسط عساكر عباسى به قتل رسيد و به اينترتيب خاندان عباسى به

قدرت رسيد. ابوالعباس سفاح

132 - 136هـ ق نام اصلى ابوالعباس عبداالله بن محمد بن عبداالله ميباشد، زمانيكه مروان كشته شد. ابوالعباس رسما خودش را خليفه اعلان كرد. او اولين خطبه خود را در روز جمعه قبل از نماز براى مسلمانان ايراد نمود و طورى وانمود كرد كه مشى خلفاى راشدين() را در رهنمايى و خدمت به مسلمانان ملاك عمل قرار مى دهد. بناء اين بيانيه بر مردم شهر دمشق مؤثر واقع شد. بعد از آن به كشتار دسته جمعى اعضاى خاندان اموى آغاز كرد. و در ريختاندن خون ايشان از نهايت شدت كار گرفت كه از اثر آن در كشور بزرگ اسلامى بنام سفاح يعنى سفاك مشهور و معروف شد. دورة خلافت وى كه مدت چهار سال بود در ضرب، شتم، تهديد و

كشتار مخالفين سپرى شد و در سال 136هـ وفات يافت.

147

www.ael.af

ابوجعفر عبداالله المنصور(136-158هـ ق / 754-775م)

بعداز مرگ ابوالعباس وليعهدش منصور براريكة خلافت نشست. او فرد دانا، عالم و زيرك و از وسعت بينش و تيز هوشى فكرى خاصى برخوردار بود. براى استحكام خلافت عباسيان ماليات، امور در و بود مؤفق دولتى امور تنظيم در وى همچنان نمود. زيادى هاى تلاش معارف، زراعت و احداث راهها زحمات زيادى كشيد. در دورة خلافت او كدام حادثه الم ناك واقع نشد بلكه مردم زنده گى خود را به آرامش بسر مى بردند. تنها حادثة كه از اين دوره قابل ذكر است قيام عبداالله بن على بود كه آن هم از طرف منصور به شدت سركوب

گرديد. منصور مركز خلافت را از دمشق به بغداد انتقال داد.وى بعداز 22 سال حكومت در سال 158م در مسير سفر به حج وفات نمود.

محمد المهدى بن جعفرالمنصور(158-169هـ ق / 775-785م)

مهدى بعد از مرگ پدرش به خلافت رسيد. او صاحب اخلاق پسنديده، حسن سلوك، تقوا و تواضع بود. از اولين كارنامه هاى او عفو عمومى تعدادى از زندانيانى بود كه بدون گناه زندانى شده بودند. مهدى ملكيت ها و جايدادهاى تمام مخالفين راكه در زمان منصور مصادره شده بود دوباره به صاحبان آن برگردانيد و در مجموع با همة انسانها برخورد نيك داشت. به قضا و قضات احترام زياد داشت و در برابر ايشان همچو يك فرد عادى مى ايستاد و عملى كردن فيصله آنها را براى خود يك مكلفيت و مسؤوليت جدى و حتمى ميدانست. مسجد بيت الحرم را وسعت داد و به آبادانى شاهراه ها، كاروان سراها، مهمانخانه ها و راه هاى فرعى همت گماشت. در امور پستى خدمات شايانى را انجام داد و در اين راستا سيستم منظم پستى ميان مكه معظمه، مدينه منوره، يمن و بغداد را به ميان آورد. براى خانواده هاى زندانيان از بيت الـمال معاش مقرر كرد. در روز هاى واپسين حيات خويش پسران خود را بدين ترتيب هادى وليعهد اول و هارون را به وليعهدى دوم تعيين نمود. او بعداز يازده سال

خلافت در سال 169هـ . دنياى فانى را وداع گفت.

148

www.ael.af

موسى الهادى(169-170هـ)

بيست زمان درين او نشست قدرت برمسند الهادى موسى المهدى، مرگ تعقيب به و چهار سال داشت. الهادى محافظين دروازه هاى دربار را برطرف كرد تا مردم مستقيما مشكلات شانرا باوى بازگو كنند. در زمان خلافت او ادريس در مراكش و موريتانيا دولت

مستقل اعلام نمود. المهدى بعد از تقريبا دو سال خلافت در سال 170هـ وفات نمود.

هارون الرشيد بن مهدى(170-193هـ / 786-809م)

هارون الرشيد بنابر وصيت پدرش بعداز مرگ موسى الهادى به خلافت رسيد. وى نه تنها در خاندان عباسى بلكه در تاريخ اسلام يك شخصيت بزرگ بود. در اثر مساعى او بود كه بغداد به پايتخت علوم در سطح جهان مبدل شد هارون الرشيد انسان مدبر و دانشمند بوده. همسر او زبيده نيز يك زن هوشيار، عالمه ويك خانم مهربان و دلسوزى بود. براى زيورات شخصى خود، فروش با تا شد مكه حاضر مردم آشاميدنى مشكلات آب رفع پروژه حفر نهر را از طايف به مكه با مؤفقيت به پايان رساند. كه اين جوى آب تا امروز هم بنام نهر زبيده مشهور است. هارون الرشيد با كفايت و درايت شخصى خود تمام آن شورش ها و بغاوت ها را كه در زمان هادى برادرش بميان آمده بود بصورت مسالمت آميز فرو نشاند. علما و فضلا را احترام مى نمود. علوم و فنون در دورة او به اوج خود رسيده بود. وى مكاتب، مدارس، شفاخانه ها، كاروانسراها، پل ها نهرهاى بزرگ و بندهاى آب را احداث نمود. يكى از دست آوردهاى مهم زمان او ساختن ساعت در بغداد بود. هنگاميكه ساعتى را به شارلمان شاه فرانسه به شكل تحفه فرستاد، شاه فرانسه از ديدن آن ساعت به تعجب افتاد. و با وزيران خود گفت اين مسلمانان مردم عجيبى اند كه دريك قطعه آهنى بدين كوچكى جنيات را محبوس كرده اند كه اين اشياى كوچك را به حركت در مى آورند و صداى تك تك ميكشند. هارون الرشيد اولين شخصيت اسلامى است كه با كشورهاى چين و فرانسه روابط برقرار كرد و به اين كشورها سفرا فرستاد و سفراى آن كشورها را در

بغداد پذيرفت.موصوف (9) بار مكه مكرمه و مدينه منوره را همراه با حجاج زيارت نمود و بعد از (23) سال

خلافت در طوس (مشهد) كنونى وفات نموده و در همانجا به خاك سپرده شد.

149

www.ael.af

مامون الرشيد(199-218هـ)

مرو والى به صفت برادر وى كه مامون به خلافت رسيد. الرشيد هارون امين درپى مرگ ايفاى وظيفه مينمود. خلافت امين را پذيرفت، اما وقتيكه امين به تحريك فضل بن ربيع مامون را ازوليعهدى برانداخت، مامون مجبور شد تا به شمشير دست ببرد. و درين وقت از طرف مامون، طاهر فوشنجى كه از سرزمين افغانستان امروزى بود، رهبرى لشكر را به عهده داشت و از طرف امين على بن عيسى، سردارى سپاه را عهده دار بود. درين گيرودار امين به قتل رسيد و با مرگ امين

لشكر وى نيز شكست خورد و خلافت اسلامى رسما به مامون واگذار شد.مامون الرشيد به معارف توجه جدى معطوف داشت. دراين دوره علومى طب، رياضيات، فلسفه، ادب، منطق و ديگر علوم رشد زياد نمود. از بسا زبان هاى خارجى خصوصا زبان لاتين آثار زيادى ترجمه شده و در مجموع كوشش ميشد تا نظام سير تمدنى خود را همچو دوران

هارون الرشيد بسوى پيشرفت ادامه دهد.ولى بعداز آنكه مامون وفات كرد و معتصم به قدرت رسيد. او طوريكه لازم بود به امور مملكت حاكميت چندانى نداشت. بتدريج و با به ميان آمدن حكومات اندلس (اسپانيا) و فاطميان در مصر عملا دامنة خلافت بغداد محدود شد. در سمت شرقى خلافت اسلامى، طاهر فوشنجى كه به عنوان والى خراسان از سوى مامون مقرر شده بود. در سال (204هـ) اعلان استقلال نمود.

در بغداد هم قدرت اصلى بدست تركان افتاد.آخرين خليفه اين سلسله مستعصم باالله بود كه بدست نواسه چنگيز (هلاكو) در بغداد بقتل

رسيد و بدينترتيب در سال (656هـ ق) حاكميت خاندان عباسى پايان يافت. فعاليت داخل صنف

ر يب ر ي ب و ي ر

تمام شاگردان بدو دسته تقسيم شوند، دستة اول راجع به چگونگى به قدرت رسيدن عباسى ها و دستة دوم در مورد حاكميت هارون الرشيد معلومات حاصل و در صنف ارائه نمايند.

سؤالاتم

شخصيت بازر و مهم خاندان عباسى چه نام داشت و از طرف كى به قتل رسيد؟ -1آخرين حكمران خانوادة عباسى، از طرف كى به قتل رسيد؟ -2

در دورة خلافت مامون الرشيد در كدام بخش هاى علمى پيشرفت ها صورت گرفت؟ -3منصور خليفة عباسى در كدام سال وفات نمود؟ -4

فعاليت هاى خارج صنفشاگردان راجع به پيشينة تاريخى خاندان عباسى و عملكرد آنها در دورة خلافت، با استفاده از فهم،

دانش و آگاهى اشخاص آگاه و دانشمند محل شان معلومات حاصل و در صنف ارائه نمايند.

150

www.ael.af

درس چهل و ششم اوضاع سياسى، ادارى، فرهنگى و اقتصادى دروة عباسيان در اين درس راجع با ابعاد مثبت و منفى سياست عباسيان، چگونگى امور ادارى و پيشرفت هاى كه در دوران زمامدارى خاندان عباسى دربخشهاى مختلف زنده گى

بخصوص در عرصة علم و هنر بوجود آمده بود معلومات حاصل مينماييد.

عباسيان از ابتدا طورى بمردم وانمود ميكردند كه اموى ها از مشى حضرت پيغمبر (صلى االله عليه وسلم) و خلفاى راشدين () انحراف كردند و ايشان اند كه بصورت مستقيم مسير شريعت محمدى () و روش خلفاى راشدين () را تعقيب ميكنند. يكى از نمونه هاى اين گونه ادعا، خطبة تاريخى ابوالعباس بود كه در هنگام به خلافت

رسيدن قبل از نماز جمعه توسط وى ايراد گرديد. توجه شايانى صورت به سياست ابوالعباس، در دورة جعفر منصور بعداز مرگ كار مشاورين صفت به عصر دانشمندان از كه بود شخصى منصور جعفر ابو گرفت، ميگرفت، مشاوريت مغز متفكر و تيز هوش يزيد بن مسلم بهترين مثال براى ثبوت استفادة ابو جعفر منصور از مشاورين است. يكى از خصوصيات سياست نظامى دورة عباسيان اين بود كه قبل از وقوع حادثه متوجه آن مى شدند، وقتيكه از كدام كسى و يا كدام جهت خطرى احساس ميكردند، كوشش مى نمودند تا حملة تعرضى و يا ضربة باز دارنده را بر ايشان وارد نمايند بطور مثال وقتيكه ابوجعفر منصور از طرف ابو مسلم احساس خطر كرد،

براى از بين بردن او دست به كار شده به زنده گى اش خاتمه داد. خصوصيت ديگر حكومت عباسى ها بر قرار ساختن روابط ديپلوماسى جهانى بود كه براساس آن اعزام سفراى حسن نيت دايمى و مؤقتى به كشور هاى جهان و برعكس پذيرش و سكونت نماينده گان كشورهاى متعدد در قلمرو تحت حاكميت عباسيان بوده

است.

151

www.ael.af

به عنوان نمونه زمانيكه هارون الرشيد خليفه مملكت وسيع اسلامى بود، وى عملا با بسيارى از كشور هاى جهان روابط ديپلماتيك برقرار ساخت كه مى توان از كشورهاى نظير

هند، چين، فرانسه، يونان وغيره نام برد. در عرصة علمى و فرهنگى در اين دوره پيشرفت بوجود آمد. طبابت نهايت رشد و انكشاف كرد و براى بسيارى از امراض انسانى، حيوانى و نباتى، دوا و دارو ساخته شد. در بغداد از بسيارى كشورهاى جهان دانشمندان؛ علما، اهل فن، فلاسفه، جغرافيه دانان، علماى علم نجوم، رياضى دانان، هندسه دانان، نقاشان، خطاطان، موسيقى دانان، معماران و باآلاخره ماهرين هر فن و مسلك جمع شده بودند و از طرف خلفاى عباسى كاملا حمايت مى شدند

و مورد احترام قرار ميگرفتند، و از امتيازات بلند برخوردار بودند. در بغداد از هر دين و مذهب مردم وجود داشت. براى هيچ كسى محدوديت دينى، مذهبى و كلتورى موجود نبود. عيسويان، يهوديان، مجوسيان، بت پرستان و صاحبان عقايد و افكار مختلفه با آزادى كامل به اجراى مراسم دين خود مى پرداختند و به تحقيقات شان

در بخش هاى مختلف علمى و فنى مشغول بودند.در اين دوره علم، فن و معارف رشد خوبى داشت، بسيارى از كتب علمى و هنرى كه به زبان هاى متعدد در كشورهاى مختلف جهان تأليف گرديده بود. به زبان عربى ترجمه شد. تاريخ و جغرافيا نويسان غرض گرد آوردن معلومات به نواحى مختلف جهان سفر هايى انجام دادند و در اين راستا زحمات زيادى را متقبل شدند. در اين سفرها جغرافيا نويسان كشفيات زيادى كردند و مؤرخين نيز آثار قابل قدر و ستودنى را به رشته تحرير در آوردند. دريغ زحمات قبول و سعى نوع هيچ از تربيه و تعليم تعميم راه در غيره و فن اهل ادبا، نورزيدند، ترويج زبان عربى در تمام مناطق آسيايى و افريقايى صورت گرفت. در بخش

152

www.ael.af

الجبر و رياضيات خدمات فراموش ناشدنى بعمل آمد. در دورة عباسيان، كشف و كار برد قطب نما به منظور تسهيلات در فن كشتيرانى و اسطرلاب منحيث لابراتوار براى علم جغرافيه، از جمله چيزهايى بودند كه در اين دو رشته شكل انقلاب را داشت. زيرا قطب نما از يكطرف در سير و سفر كشتى ها سهولت فوق العاده را فراهم مى نمود و از طرف ديگر آله اسطرلاب دورى و نزديكى ستاره ها را تشخيص مى داد. اين آله را شخصى بنام اغريق اختراع كرد. همچنان مسلمانان آن عصر طلايى در صنعت ساعت سازى، كاغذ سازى و باروت سازى استادان اروپايى ها بودند. مؤرخين بر اين عقيده اند كه اروپايى ها علوم چون هندسه، نجوم، رياضى و بسيارى فنون وهنرهاى ديگر را از مسلمانان فرا گرفته

اند. پيشرفت هايى كه در بخش هاى مختلف علوم چون كيميا، الجبر و جيولوژى در دورة

عباسيان صورت گرفت، از دستاورد هاى آن دوره بشمار ميرود.كار استخراج معادن نمك، سرب، گوگرد، آهن و ديگر احجار كريمه بصورت منظم در اين دوره شروع و ادامه يافت. در دورة عباسيان علاوه بر بغداد، شهرهاى بصره، كوفه، قاهره، قيروان، مرو، رى، بخارا و نيشاپور از لحاظ علم و فن و هنر در سطح جهان مقام هنر، براى تحصيل علم، دانش، نقاط مختلف جهان مردم از احراز كردند كه را شامخ و مادى زيبايى و از فضايل و مناطق مى آمدند به آن مهارتهاى گوناگون، كسب كار

معنوى آن لذت برده وكسب علوم و فضايل مى كردند.در عصر عباسيان براى پيشرفت و تعالى همه جانبة مدنيت انسانى كارهاى زيادى انجام شد كه داراى ارزش خاص بوده تاريخ و تمدن اسلامى تا به ابد به آن مى بالد. در مورد ساخت آلات جنگى و دسپلين عسكرى نيز توجه خاص در اين دوره صورت گرفت. بناء

153

www.ael.af

گفته ميتوانيم كه عباسيان در بخش نظامى نيز مؤفقيت هاى داشته اند.

فعاليت داخل صنفشاگردان بدو دسته تقسيم شوند. دستة اول راجع به بخش فرهنگى و ثقافتى دورة عباسيان باهمديگر گفتگو نموده و دستة دوم به عملكرد نظامى در اين دوره معلومات حاصل و در

صنف ارائه نمايند.

سؤالاتشهر هايى را نام ببريد كه در دورة عباسيان، مراكز تمدن جهان محسوب مى شدند. -1

در بخش الجبر و رياضيات در دوران كدام خليفة عباسى مؤفقيت هاى بزرگى به -2ميان آمد؟

در دوره عباسيان در عرصة ديپلوماسى در سطح جهان چگونه اساسات به ميان آمد؟ -3

فعاليت هاى خارج صنفشاگردان در ارتباط به دورة عباسيان با استفاده از منابع و هم از علما و افراد آگاه قريه و

محل خويش معلومات حاصل و در صنف ارائه نمايند.

154

www.ael.af