97
ISSN 2222-9809 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН А К А Д Е М И Я И Т А Њ С И Л О Т И Т О Љ И К И С Т О Н ВЕСТНИК АКАДЕМИИ ОБРАЗОВАНИЯ ТАДЖИКИСТАНА № 1, (26) 2018

ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

  • Upload
    others

  • View
    0

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

ISSN 2222-9809

ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ

ТОЉИКИСТОН

АК

АД

ЕМ

И

ЯИТАЊСИЛОТИ ТОЉИ

КИ

СТ

ОН

ВЕСТНИК АКАДЕМИИ ОБРАЗОВАНИЯ

ТАДЖИКИСТАНА

№ 1, (26) 2018

Page 2: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН Маљаллаи илмї, маърифатї ва таълимию методї

№1 (26), 2018

САРМУЊАРРИР:

АК

АД

ЕМ

И

ЯИТАЊСИЛОТИ ТОЉИ

КИ

СТ

ОН

БОБИЗОДА Ѓ. М. – узви пайвасти Академияи тањсилоти Тољикистон, доктори илмњои биологї ва фармасевтї, профессор, президенти Академияи тањсилоти Тољикистон

МУОВИНИ САРМУЊАРРИР : АМИНОВ С. – узви вобастаи Академияи тањсилоти Тољикистон, номзади илмњои

педагогї, саркотиби илмии Академияи тањсилоти Тољикистон

КОТИБИ МАСЪУЛ: АМОНЇ С. – мудири шуъбаи фанњои филологї ва забони давлатии Пажўњишгоњи

рушди маориф ба номи А. Љомии Академияи тањсилоти Тољикистон

ЊАЙАТИ ТАЊРИРИЯ: ЛУТФУЛЛОЗОДА М. – узви пайвастаи Академияи тањсилоти Тољикистон, доктори

илмњои педагогї, профессор КАРИМОВА И. Х. – узви пайвастаи Академияи тањсилоти Тољикистон, доктори

илмњои педагогї, профессор ШАРИФЗОДА Ф. – узви пайвастаи Академияи тањсилоти Тољикистон, доктори илмњои

педагогї, профессор ЌОДИРОВ Ќ. Б. – узви пайвастаи Академияи тањсилоти Тољикистон, доктори илмњои педагогї, профессор НУЪМОНОВ М. – узви вобастаи Академияи тањсилоти Тољикистон, доктори илмњои педагогї, профессор ШЕРБОЕВ С. – узви вобастаи Академияи тањсилоти Тољикистон,доктори илмњои педагогї, профессор НЕЪМАТОВ С. – доктори илмњои педагогї, профессор ГУЛМАДОВ Ф. – доктори илмњои педагогї БАЙЗОЕВ А. – номзади илмњои филология, дотсент

ЊАЙАТИ МУШОВАРА: САИД Н. С. – вазири маориф ва илми Љумњурии Тољикистон РАЊИМЇ Ф. Ќ. – президенти Академияи илмњои Тољикистон МИРБОБОЕВ Р. М. – муовини аввали вазири маориф ва илми Љумњурии Тољикистон ЗИЁЇ Х. М. – директори Пажўњишгоњи рушди маориф ба номи Абдурањмони ЉомииАТТ ЌУРБОНЗОДА Х. – ректори Донишкадаи љумњуриявии такмили ихтисос ва бозомўзии

кормандони соњаи маориф

Маљалла ба забонњои тољикї, русї ва англисї нашр мешавад Маљалла тањти № 059/МЉ аз 17 апрели соли 2018 дар Вазорати фарњанги Љумњурии Тољикистон сабти ном шудааст. Аз октябри соли 2009 нашр мешавад. Соле 4 шумора чоп мегардад. Муассис: Академияи тањсилоти Тољикистон Суроѓа: 734024 , ш. Душанбе, кўчаи Айнї, 45 Академияи тањсилоти Тољикистон Тел: +992 37 227 46 66, +992 37 227 59 61; E-mail: [email protected]; Сомона www.aot.tj ISSN 2222-9809 Индекси обуна: 77727

Page 3: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

ВЕСТНИК АКАДЕМИИ ОБРАЗОВАНИЯ ТАДЖИКИСТАНА

Научно-просветительский и учебно-методический журнал

№ 1,(26) 2018.

ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОР:

АК

АД

ЕМ

И

ЯИТАЊСИЛОТИ ТОЉИ

КИ

СТ

ОН

БОБИЗОДА Г. М. – академик Академии образования Таджикистана, доктор биологических наук, доктор фармацевтических наук, профессор, президент АОТ

ЗАМЕСТИТЕЬ ГЛАВНОГО РЕДАКТОРА:

АМИНОВ С. – член – корреспондент Академии образования Таджикистана, кандидат педагогических наук, учёный секретарь АОТ

ОТВЕТСТВЕННЫЙ СЕКРЕТАРЬ: АМОНИ С. – зав. отделом филологических наук и государственного языка для нацменьшинств Института развитии образования имени А. Джами АОТ

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ: ЛУТФУЛЛОЗОДА М. – академик Академии образования Таджикистана,доктор педагогических наук, профессор КАРИМОВА И. Х. – академик Академии образования Таджикистана, доктор педагогических наук, профессор ШАРИФЗОДА Ф. – академик Академии образования Таджикистана, доктор педагогических наук, профессор ЌОДИРОВ Ќ. Б. – академик Академии образования Таджикистана, доктор педагогических наук, профессор НУЪМОНОВ М. – член – корреспондент Академии образования Таджикистана, доктор педагогических наук, профессор ШЕРБОЕВ С. – член – корреспондент Академии образования Таджикистана, доктор педагогических наук, профессор НЕЪМАТОВ С. – доктор педагогических наук, профессор ГУЛМАДОВ Ф. – доктор педагогических наук БАЙЗОЕВ А. – кандидат филологических наук, дотсент

РЕДАКЦИОННЫЙ СОВЕТ: САИД Н. С. – министр образования и науки Республики Таджикистан РАЊИМЇ Ф. Ќ. – президент Академии наук Таджикистана МИРБОБОЕВ Р. М. – первый зам. министра образования и науки Республики Таджикистан ЗИЁЇ Х. М. – директор Института развитии образования имени А. Джами АОТ ЌУРБОНЗОДА Х. – ректор Республиканского института повышения квалификации и предподготовки работников сферы образования

Журнал печатается на таджикском, русском и английском языках Журнал зарегистрирован Министерством культуры Республики Таджикистан 17 апреля 2018 года за № 059/МЉ. Начало издания: октябр 2009 года. Издается 4 раза в год. Учредитель: Академия образования Таджикистана Адрес: 734024, г. Душанбе, ул. Айни, 45 Академия образования Таджикистана Тел: +992 37 227 46 66, +992 37 227 59 61; E-mail: [email protected]; Сайт: www.aot.tj ISSN 2222-9809 Индекс: 77727

Page 4: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

М У Н Д А Р И Љ А

МУНОСИБАТИ БОСАЛОЊИЯТ ДАР ТАЪЛИМ БОБИЗОДА Ѓ. М., СОБИРОВ Њ. М Татбиќи муносибати босалоњият дар таълими мавзўи «Нахи лавсан» аз фанни химия дар синфи 11…………………………………………………………. САФАРОВ М. Татбиќи муносибати босалоњият дар таълими фанни физика …………….. НАЗРИЕВА Ф. Вазифаи волидайн дар ташаккули салоњиятњои маърифатии хонандагони синфњои ибтидої …………………………………………………………………. МИРБОБОЕВА Б. М., СУЛАЙМОНОВА Н. Наќши технологияи иттилоотї – иртиботї дар ташаккули салоњияти хонандагон зимни раванди таъли……………………………………………….. НЕЪМАТОВА Б. Истифодаи усули фаъоли таълим дар дарсњои забони модарї.....................

МАСЪАЛАЊОИ УМУМИНАЗАРИЯВИИ ПЕДАГОГИКА КАРИМОВА И. Х. Пажўњишњои бунёдї дар ростои мероси педагогї ....................................... МАЉИДОВА Б. Бозињои ангуштї барои кўдакони синни томактабї...................................... АМОНЇ С. Китоби «Хотироти хонанда»……………………………………………………. УМАРОВА Б. Масоили таълиму тарбия дар «Ахлоќи Носирї»-и Хоља Насируддини Тўсї………………………………………………………………………………….

БОБОЕВА Д. Ю., КАРИМОВА Л. А. Маќом ва ањаммияти забони русї дар рушди технологияњои инноватсионї ва истифодаи он дар соњаи тањсилот ……………………………………………. ЉАЛИЛОВА С. Х. Тарзу усули ѓайрирасмии ташаккули савияи дониши имлоии хонандагон њангоми корњои хаттї аз забони русї…………………………………………..

РУШДИ САЙЁЊЇ ВА ЊУНАРЊОИ МАРДУМЇ АМИНОВ С. Мавќеи њунарњои мардумї дар осори устод Айнї ............................................... МИРЗОЕВА Р. Б. Назаре ба дунёи Сангтўда!............................................................................ САРВИНОЗ Г. Таърихи пайдоиши хати рунї …………………………………………………….

ТЕРРОРИЗМ ВА ИФРОТГАРОЇ БАЙЗОЕВ А. Наќши муносибатњои байнињамии маориф, дин ва фарњанги љомеа дар пешгирї аз экстремизм ва ифротгаройї дар байни љавонон …………………. ИМОМНАЗАРОВ Д. Пешгирии амалњои террористї - таќозои замон........................................ СУЛТОНМАМАДОВА М. Танњо асолати миллї љавононро аз ифротгарої нигоњ дошта метавонад...

ТАЊСИЛОТИ ФАРОГИР ЌОДИРОВА М. Б. Тањсилоти фарогир. Масъалагузорињо………………………………………….. ТУХТАЕВА М. Тайёр кардан ва бозомўзии омўзгорони тањсилоти фарогир…………………. Ба таваљљуњи муаллифон ..................................................................................

7 – 11

12 – 14

15 – 17 17 – 21

21 – 26

27 – 31

32 – 37 38 – 45

45 – 48

48 – 53

53 – 58

59 – 64

65 – 71 72 – 74

75 – 80 80 - 84

84 – 88

89 – 91

91 -95 96

Page 5: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

С О Д Е Р Ж А Н И Е

КОМПЕТЕНТНОСТНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ БОБИЗОДА Г. М., СОБИРОВ Х. М. Реализация компетентностного подхода в обучении по теме «Лавсанное волокно» на уроке по химии в 11 классе ………….…………….……………….. САФАРОВ М. Внедрение компетентностного подхода на занятиях по физике……………. НАЗРИЕВА Ф. Обязанность родителей в формировании познавательной компетенции учащихся начальных классов…………………………………………………….. МИРБОБОЕВА Б. М., СУЛАЙМОНОВА Н. Роль информационно-коммуникационных техологий в развитии компетенции учащихся в процессе обучения……………………………………………………. НЕГМАТОВА Б. Использование интерактивных методов обучения на занятиях родного языка ............................ ..............................................................................

ОБЩЕТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ПЕДАГОГИКИ

КАРИМОВА И. Х. Фундаментальные исследования педагогического наследия........................... МАДЖИДОВА Б. Пальчиковые игры детей дошкольного возраста……………………………… АМОНИ С. Дневник читателя......................................................................................... УМАРОВА Б. Проблемы обучения и воспитания в «Поведение Носири» Хаджа Насируддина Туси ……………………………………………………………….. БОБОЕВА Д. Ю., КАРИМОВА Л. А. Роль и значение русского языка в развитии инновационных технологий и их использование в сфере образования……………………………………………… ДЖАЛИЛОВА С. Х. Нетрадиционные способы и приемы формирования орфографической грамотности учащихся при проведении письменных работ по русскому языку………………………………………………………………………………..

РАЗВИТИЕ ТУРИЗМА И НАРОДНЫХ РЕМЕСЕЛ

АМИНОВ С. Место народных ремесел в творчестве устода Айни………………………….. МИРЗОЕВА Р. Б. Взгляд в мир Сангтуды…………………………………………………………… САРВИНОЗ Г. История возникновения рунической письменности……………………………. ТЕРРОРИЗМ И ЭКСТРЕМИЗМ БАЙЗОЕВ А. Роль взаимоотношений образования, религии и общественной культуры в предотвращении экстремизма и фанатизма среди молодежи......................... ИМОМНАЗАРОВ Д. Предупреждение терроризма - требование времени .....................................

Стр. 7 – 11 12 – 14 15– 17 17– 21 21– 26 27– 31 32 – 37 38 – 45 45 – 48 48– 53 53 - 58 59 – 64 65 – 71 72 – 74 75– 80 80– 84

Page 6: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

СУЛТОНМАМАДОВА М. Национальные ценности – основа предостережения молодежи от терроризма ..................................................................................................

ИНКЛЮЗИВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ

КАДЫРОВА М. Б. Инклюзивное образование. Постановка вопроса ………………………………. ТУХТАЕВА М. Подготовка и переподготовка педагогов в сфере инклюзивного образования К сведению авторов …………………………………………………………........

84 - 88 89 – 91 91 – 95 96

Page 7: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

7 МУНОСИБАТИ БОСАЛОЊИЯТ ДАР ТАЪЛИМ 1(26)- 2018

МУНОСИБАТИ БОСАЛОЊИЯТ ДАР ТАЪЛИМ

ТАТБИЌИ МУНОСИБАТИ БОСАЛОЊИЯТ ДАР ТАЪЛИМИ МАВЗЎИ «НАХИ ЛАВСАН» АЗ ФАННИ ХИМИЯ ДАР СИНФИ 11

БОБИЗОДА Ѓ. М. – узви пайвасти Академияи тањсилоти Тољикистон, доктори илмњои биологї ва фармасевтї, профессор, президенти Академияи тањсилоти Тољикистон, ш. Душанбе, к. Айни 45. E-mail: bobievgm @mail.ru, тел.: (992)907 57 70 25

СОБИРОВ Њ. М. – омўзгори фанни химияи литсей - интернати президентї барои кўдакони болаёќати ЉТ, ш. Душанбе, к. Шерализода 17 А, E-mail: [email protected], тел.: (992) 93 500 77 91

Яке аз нишонањои асосии муносибати босалоњият ќобилияти мустаќилонаи донишандўзии хонандагон мебошад. Барои ташаккули салоњиятњои хонандагон аз фанни химия дарсњо тарзе ба наќша гирифта мешаванд, ки барои аз худ намудани малакањои пайдо намудани љавоб ба саволњои гузошташуда, мустаќилона њал карани масъалањои проблемавї, тањлили далелњо ва хулосањои мантиќї баровардан мусоидат кунанд. Дар хонандагон бояд равандњои тањлилу баррасї ва љамъбаст намудан ташаккул ёфта бошанд. Чунин амалиёт асоси муносибати босалоњиятро дар таълими мавзўи мазкур ташкил медињанд, ки барои омўзгорони муассисањои тањсилоти умумї муфид аст.

Вожањои калидї: салоњият, муносибати босалоњият, тањсилот, химия, нахњо, лавсан, методикаи таълим.

РЕАЛИЗАЦИЯ КОМПЕТЕНТНОСТНОГО ПОДХОДА В ОБУЧЕНИИ ПО ТЕМЕ

«ЛАВСАНОЕ ВОЛОКНО» НА УРОКЕ ПО ХИМИИ В 11 КЛАССЕ

БОБИЗОДА Г. М. – академик Академии образования Таджикистана, доктор биологических и фармацевтических наук, профессор, президент Академии образования Таджикистана, г. Душанбе, ул. Айни 45. E-mail: bobievgm @mail.ru, тел.: (992)907 57 70 25

СОБИРОВ Х. М. – учитель химии президентского лицея - интерната для одаренных детей РТ, г. Душанбе, ул Шерализода 17 А, E-mail: [email protected], тел.: (992) 93 500 77 91

Важнейшим признаком компетентностного подхода является способность обучающегося к самообучению. При формировании компетенций учащихся по химии, учебные занятия планируются таким образом, чтобы они способствовали приобретению навыков самостоятельного поиска ответов на поставленные вопросы, самостоятельного решения проблемных ситуаций, умений анализировать факты, обобщать и делать логические выводы. У учеников должны быть сформированы навыки анализа, синтеза, абстрагирования, обобщения. Такие операции составляют основу компетентностного подхода в обучении на уроках химии.

Ключевые слова: компетентность, компетентностный подход, образование, химия, волокна, лавсан, методика преподавания.

IMPLEMENTATION OF THE COMPETENCY APPROACH IN THE TEACHING PROCESS AT THE LESSON “PET FIBER” ON CHEMISTRY IN THE 11TH CLASS

BOBIZODA G.M, – Academician of the Tajik Education Academy, Doctor of biological and pharmaceutical sciences, professor, President of the Tajik Education Academy, Dushanbe, Aini str. 45, E-mail: bobievgm @mail.ru, mob .: (992)907 57 70 25

SOBIROV KH. M. – teacher of chemistry of the presidential boarding school for gifted children of the Republic of Tajikistan, Dushanbe, 17 A, Sheralizoda str., E-mail: [email protected], mob .: (992) 93 500 77 91

Page 8: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

8 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

The most important feature of the competence approach is the ability of the student to self-education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned in such a way that they contribute to the acquisition of the skills of independent search for answers to the questions posed, the solution of problem situations, the ability to analyze facts, generalize and draw logical conclusions. Students should be organized operations of analysis, synthesis, abstraction, generalization. Such operations constitute the basis of the training based on competence approach on chemistry in secondaryeducation institutions.

Keywords: competence, competence approach, education, chemistry, fibers, PET, teaching methods.

Салоњиятњо: Гуногуншаклии моддањо. Дар асоси сохт ва таркиби моддањо хосияти химиявии онњо пешгўйї гардида, алоќамандии байни синфњои асосии пайвастањои химиявї муайян карда мешавад;

Салоњиятњои асосї: - Хонандагон якљоя дар гурўњњо кор карда, лоињаи иттилоотї тањия мекунанд.

(Иртиботї) - Хонандагон доир ба мафњуми лавсан Синквейн ибрози андеша мекунанд.

(Эљодкорї) - Хонандагон натиљањои корашонро муаррифї мекунанд. (Њамкорї) Маќсади дарс: хонандагон пас аз омўзиши мавзўъ: - дар бораи нахи лавсан маълумот дода метавонанд; - сохт, хосият, истифода ва тарзи истењсоли онро дар саноат шарњ дода метавонанд; - муодилаи реаксияњои њосилшавии нахи лавсанро навишта метавонанд; - ба роњњои асосии тараќќиёти минбаъдаи истењсоли масолењи полимерї бањо дода

метавонанд. Барнома: Синтези полиэтилентерефталат. Истењсоли нахи лавсан. Бартарињои нахи

лавсан. Хосияти лавсан ва истифодаи он. Воситањои аёнї: муаррифї, маводи мултимедї, наќшаю овезањо оид ба нахи

лавсан, намунаи нахи лавсан. Равиши дарс

Санљиши дониш (пурсиши вазифаи хонагї): Блитс пурсиш. Пешакї оид ба мавзўи гузашта 5-6 саволи асосие, ки љавобњои кўтоњ ва мушаххас

мехоњанд, тайёр кунед. Интихобан 4 - 5 хонандаро пурсед. Барои њар як савол 10 - 15 сония истифода баред. Намунаи саволњо:

- Нахи синтезї аз нахи сунъї чї фарќ дорад? - Мономери капрон кадом модда аст? - Сохти макромолекулаи капрон чї гуна аст? - Оид ба хосиятњои капрон ду се мисол оред. - Соњањои истифодаи нахи капронро бо 2-3 мисол шарњ дињед.

1. Нахи синтезї кадом аст: А) мўина В) пахта С) лавсан D) вискоза

5. Агар барои њосил кардани полимер ду навъ мономер гирифта шавад, реаксия чї ном дорад? А) Њидрогенизатсия

В) Полимеритатсия С) Њамполимеризатсия D) Изомеризатсия

6.Њосилкунии капрон ба кадом навъи реаксия шомил аст?

Page 9: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

9 МУНОСИБАТИ БОСАЛОЊИЯТ ДАР ТАЪЛИМ 1(26)- 2018

А) Њидрогенизатсия В) Полимеритасия С) Тарокуми мукаррар D) Изомеризатсия Ќисми асосии дарс. Ташаккул додани салоњиятњо.

Лоињаи иттилоотї – тањќиќотї. Омўзгор дарсро аз маълумоти шавќовар оѓоз мекунад. Хонандагон бояд пай

баранд, ки сухан дар бораи кадом полимер меравад. Ин полимерест, ки:

–- Дар об ва њалкунандањои органикї њалнашаванда аст. - Тањќиќоти аввалин оид ба синтези ин полимер дар Британияи Кабир аз тарафи

олимон Љон Уилфид ва Љеймс Диксон соли 1935 гузаронида шудаанд. Дар ИЉШС бошад он соли 1949 њосил карда шуд.

- Дар истењсолоти нах ва риштањо барои тайёр кардани матоъњои гуногун, тўри моњигирї, ресмон, зарфњои пластикї ва ѓайра истифода мешаванд. Инчунин онро барои истењсоли риштањои дар љарроњї истифодашаванда ва љузъњои сунъии дилу рагњо истифода мебаранд

- Номаш аз номи макони њосилшудаи он (лаборатория высокомолекулярных соединений академии наук) дар ИЉШС гирифта шудааст.

Баъди пай бурдани хонандагон, ки сухан дар бораи нахи лавсан меравад, омўзгор метавонад, ки маълумоти иловагиро доир ба нахи лавсан пешнињод кунад.

Лавсан дар натиљаи тарокуми мукаррари байни љавњари терефталат ва этиленгликол њосил мешавад: HOOC-C6H4-COOH + HO-CH2CH2-OH + HOOC-C6H4-COOH + … → → HOOC-C6H4-CO - O-CH2CH2-O - OC-C6H4-CO - … + nH2O Дар шакли умумї: nHOOC-C6H4-COOH + nHO-CH2CH2-OH → → HO-(-CO-C6H4-CO-O-CH2CH2-O-)n-H + (n-1) H2O

Омўзгор метавонад, сабаби мустањкам будани нахи лавсанро, ки ба сохти молекулаи он вобаста аст, бо истифодаи маълумоти дар китоб овардашуда ба хонандагон фањмонад. Ў метавонад аз маълумоти дар китоби дарсї овардашуда истифода барад: мављудияти гурўњњои -О-СО- ќуввањои байнимолекулиро дар макромолекули лавсан зиёд мекунанд, ки дар натиља полимер дурушт ва хеле мустањкам мешавад. Полимери њосилшудаи гудохта дар њарорати 80-120°С дар шакли нахњо кашида мешавад.

Њангоми фањмонидани истењсол ва истифодаи лавсан омўзгор метавонад аз расмњои дар китоб овардашуда (расмњои 15 ва 16) истифода барад.

Баъзе хосиятњои физикии лавсан:

d = 1,38 - 1,4 г/см³, t гуд = 260°C,

t нармшавї = 245°C, t таљзия = 350°С

Расми 15. Наќшаи умумии истењсоли нахњои синтезї

Page 10: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

10 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

Расми 16. Соњањои истифодаи нахи лавсан

Вазифа ба гурўњњои хонандагон: тайёр намудани буклет. Омўзгор ба хонандагон оид ба сохти буклет супориш медињад ва дар гурўњњои хурд

вазифањоро барои њар як нафар узви гурўњ таќсим мекунад: ќ, њ, ї, љ, ў. • Номи ќисмњои буклет • Кадом саволњои асосї бояд дар ќисмњои буклет инъикос ёбанд? • Маълумоти асосї, ки бо онњо бояд кор кард: сохти мономер, формула, таърихи

кашф, роњњои истењсол, соњањои истифода, бартарї ва камбудињо Шаклњои кор: кор дар гурўњњои хурд. Шакли њимоя/баррасии лоиња: – баррасии бисёррасонаї (мултимедї), буклет ё

аёният. Муњлати иљро: 2 њафта. Мустањкамкунии донишу малака Усули Синквейн.

Хонандагонро метавонед ба гурўњњо људо кунед. Ба онњо чунин супориш дињед: Мавзўи нахи лавсанро бодиќќат хонед ва бо мазмуни он шинос шавед;

Доир ба нахи лавсан як исм ду сифат, се феъл, ибора ё ифодаи иборат аз чор калима ва муродифи ифодагари мафњуми асосї нависед.

Намуна: - лавсан;

Page 11: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

11 МУНОСИБАТИ БОСАЛОЊИЯТ ДАР ТАЪЛИМ 1(26)- 2018

- ба њарорат тобовар, ба таъсири кислота тобовар; - месўзад, дар об њал намешавад, дар истењсоли нахњо истифода мешавад; - полимери зиёд истифодашаванда аст; - полиэтилентерафталат.

Дар ваќти муаррифии гурўњњо байни хонандагон муњокимаронї ташкил намоед. Ба мафњумњое, ки маълумоти муњим доранд, диќќати бештар дињед ва агар лозим шавад, худатон пурра кунед.

Хулосаи кори анљомдодашуда. Бо хонандагон маълумоти њосилшударо ба тартиб дароред ва хулоса кунед.

Анљоми дарс. Корти баромад. Аз хонандагон хоњиш кунед, то мафњумњои фањмидаашон ва мафњумњоеро, ки

нофањмо буданд, дар кортњо дар шакли зер нависанд ва онњоро супоранд. Фањмо буданд Нофањмо буданд

Кортњоро љамъ карда, метавонед, дар дарси дигар 3-5 даќиќа хулосабарорї ва баррасї кунед.

Вазифаи хонагї. Ба хонандагон метавонед супориш дињед, ки дар бораи лавсан дар њаљми то ним сањифа эссе нависанд.

Арзёбї. Дар раванди дарс фаъолияти таълимии хонандагонро мушоњида намуда, дараљаи ба салоњиятњо ноил гаштани онњоро муайян кунед.

Барои арзёбии дониш, малака ва мањорате, ки заминаи ташаккули салоњияти хонанда ба шумор мераванд, ба меъёрњои зерин диќќат дињед:

- хонанда фикрашро озодона баён мекунад? - бо навбат сухан мегўяд? - суханони дигаронро намебурад? - формуларо дуруст менависад?

Фаъолият Метавонад Ќисман метавонад

Наметавонад

Дар бораи нахи лавсан маълумот дињед

Сохт, хосият, истифода ва тарзи истењсоли онро дар саноат шарњ дињед

Муодилаи реаксияњои њосилшавии нахи лавсанро нависед

АДАБИЁТ:

1. Муњаммад Лутфуллозода, Ѓуломќодир Бобизода. Андешањо перомуни салоњиятњо ва ташаккули онњо // Душанбе, 2017. . – 88 с.

2. Бобиев Ѓ. М., Зубайдов У. З., Тухтаев Б. Химия, китоби дарсї барои синфи 11// Душанбе, 2011. – 241 с.

3. Зубайдов У. З. Химия. Роњнамои муаллим. Душанбе, 2011. – 126 с. 4. Абрамов В. А. Компетентностные методы обучения // М.: Недра, 1984. – 184 с. 5. Абрамзон А. А., Зайченко Л.П., Файнгольд С.И. Поверхностно – активные

вещества // - Л.: Химия, 1988. – 260 с. 6. Вербицкий А.А., Ларионова О.Г. Личностный и компетентностный подходы в

образовании. Проблемы интеграции // М.: Логос, 2009. – 250 с. 7. Хуторской А.В. Компетентностный подход в обучении. Научно – методическое

пособие // М.: Издательство «Эйдорс», 2013. – 163 с. 8. Хуторской А.В. Ключевые компетенции и образовательные стандарты //

Интернет-журнал "Эйдос". - 2002. - 23 апреля. http://www. eidos.ru/journa l/2002/0423.htm. - В надзаг: Центр дистанционного образования "Эйдос"

Page 12: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

12 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

ТАТБИЌИ МУНОСИБАТИ БОСАЛОЊИЯТ ДАР ТАЪЛИМИ ФАННИ ФИЗИКА

САФАРОВ М. – мудири лабораторияи технологияи муосири тањсилоти Пажўњишгоњи рушди маориф ба номи Абдурањмони Љомии АТТ, ш. Душанбе, кўчаи Айнї 45. E-mail: [email protected], тел: +(992) 91 874 11 73

Дар маќола масъалаи татбиќи муносибати босалоњият дар таълими фанни физика ва амалї гардонидани салоњиятњои фаннї барои њаёти њаррўза баррасї гардидааст. Њалли масъалањои њаётї вобаста ба ќонуниятњои физикї ва истифода бурдан аз ќонунњои он бо далелу имкониятњо пешнињод шудааст.

Вожањои калидї: салоњият, малака, мањорат, физика, таљриба, фанњои даќиќ, табиат,татбиќ, истифода, мустаќилона, масъала, њал, омўзиш.

ВНЕДРЕНИЕ КОМПЕТЕНТНОСТНОГО ПОДХОДА НА ЗАНЯТИЯХ ПО ФИЗИКЕ

САФАРОВ М. – заведующий лабораторией современной технологии института развития образования им. Абдурахмана Джами АОТ, г. Душанбе, улица Айни 45. E-mail: muhammadsattorovich @ mail.ru, тел: +(992) 91 874 11 73

В статье рассматривается вопрос о практическом подходе к изучению предмета физики и реализации компетенции этого предмета. Решение задач и их использование в повседневной жизни, основываясь на физические законы и доказательства на занятиях по физике.

Ключевые слова: компетенция, умение, навыки, физика, естесственные предметы, природа, реализация, использование, самостоятельно, задача, решение, обучение.

INTRODUCTION OF COMPETENT APPROACHES ON PHYSICS TRAINING

SAFAROV M. – Head of the laboratory of modern technology of the Education Development Institute named by A. Jami, Dushanbe, 45 Ayni str., E-mail: muhammadsattorovich @ mail.ru, mob.: +(992)91 874 11 73.

The main problem of practical approaches on physics tpainings and the realization of the competences of this subject are considered in this article. The ways of solution of promlems and their use in life based on physics laws, facts and possibilities are offered in this article.

Keywords: competence, skills, physics, natural objects, nature, realization, use, independently, task, solution, training.

Таљрибањои чандинсола нишон дода истодаанд, ки сарбории зиёди таълимї дар ташаккули тафаккури хонандагони муассисањои таълимї мушкилоти зиёде эљод менамояд. Танњо љорї намудани муносибати босалоњият дар таълим, бахусус, таълими фанни физика метавонад, малакаву мањорати хонандагонро барои иљро намудани фаъолиятњои амалї, мисли таъмири асбобњои барќии рўзгор, иљрои корњои механикї бо истифода аз ќонунњои физикиро рушд дињанд.

Барои њалли ин мушкилот раванди таълимро такмил дода, рушди тафаккури хонандаро њамчун як инсони босалоњият аз љумла, дар намудњои гуногуни фаъолияти арзишманди инсонї: омўзиш, фањмиш, рушди шахсият, интихоби касб, муносибат бо муњити атроф ва ѓайра таъмин намудан зарур аст. Зеро мутобиќи талаботи санадњои меъёрии њуќуќии муосири соњаи маориф хонандагон њангоми таълим дар муассисањои тањсилоти миёнаи умумї бояд ба «системаи нави дониш, малака, мањорат, фаъолияти мустаќил ва масъулияти шахсї, яъне салоњияти асосии замонавї» соњиб гарданд.

Шахсияти муосир бояд ташаббускор, навовар, пешраванда, тағйирпазир, пурќувват ва созанда бошад.

Page 13: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

13 МУНОСИБАТИ БОСАЛОЊИЯТ ДАР ТАЪЛИМ 1(26)- 2018

Мутахассиси оянда бояд техника ва технологияи навро пурра донад, онро дуруст истифода карда тавонад, ба њаёти касбии иљтимої зуд мутобиќ шавад, дар њайати даста кор карда тавонанд, њалли мушкилотро дарёбад ва аз њолатњои њаяљонї ба зудї худро рањо созад.

Чї тавр барои фањмидани физика омилњои дохилии хонандагонро инкишоф додан даркор?

Бо кадом тарзи фаъолият бояд хонандагонро омўзиш дод? Ба ин саволњо муносибати босалоњият дар таълими фанни физика љавоб медињад. Муносибати босалоњият татбиќи амалии тамоми маълумоти тањсилоти мактабї (аз

он љумла омўзиши фанњо) мебошад. Самти мазкур аз саволњои одї дар бораи он ки хонанда чї гуна метавонад берун аз мактаб фаъолият намояд, оѓоз мешавад. Мазмуни асосии ин самт аз он иборат аст, ки маълумоти гирифташуда бояд дар раванди фаъолияти њамарўза истифода бурда шавад. Махсусан, он дониши назариявиеро дар бар мегирад, ки омўзгор ба шогирдон ба таври амалї шарњ медињад ва барои иљрояш роњнамої менамояд.

Саволи таълими анъанавї −«Чиро бояд таълим дод?», на он ќадар бамаврид аст. Муносибати босалоњият мазмуну муњтавои фаъолияти таълимро таъкид мекунад. Дар ин њолат мазмуну муњтавои асосии таълим ин иљрои амалњо, њалли мушкилот ва тањлили вазъият дар љойи аввал меистад. Мафњумњои «бояд донад», «бояд тавонад» ба «метавонад» табдил меёбад.

Дар барномањои таълимї муњтавои фаъолият дар самтњои малакаву мањоратњо ва таљрибаи љойдоштаи таълим нишон дода мешаванд. Нишондињандаи муњимтарини муносибати босалоњият ин ќобилияти хонандагонро ба худомўзї равона кардан ва дарки моњияти масъала мебошад, аммо ин бе гирифтани дониши амиќ ба даст намеояд. Дониш пурра ба малакаву мањорат вобаста аст. Њангоми омўзиш танњо он донишњое, ки барои ташаккул додани малакаву мањорат зарур аст, истифода мешаванд. Дар баробари ин, хонанда бояд дар ваќти лозима њамаи ин манбаъњои маълумотро барои њалли мушкилот зуд ва бемамоният истифода барад.

Дар доираи салоњиятњои асосии марбут ба тањсилоти мактабї салоњиятњои фаннї низ рушд дода мешаванд, то донишандўзон дар њолатњои ноустувор њангоми њалли проблемањои љорї мустаќилона амал карда тавонанд. Салоњиятњои асосї имконият медињанд, ки инсон, дар њаёти шахсї ва касбї дар шароити пешравии рўзафзуни љомеаи муосир ба комёбињои баланди маърифатї расад.

Муносибати босалоњият ба муаллим ва хонанда чї медињад? Муносибати босалоњият имкон медињад: Њамоњанг сохтани њадафњои омўзгору хонанда имконпазир мегардад; Ба тањсили минбаъдаи касбї бо дарки масъулият хонандагон омода мешаванд. Иљтимоишавии хонандагон таъмин ва бењтар мегардад.; Њавасмандгардонии хонандагон бо назардошти манфиатњо барои зиндагии

имрўз ва оянда афзун мешавад; Ба шарофати боло рафтани мустаќилият ва масъулияти хонандагон кори

омўзгор осон мешавад; Раванди ягонаи таълиму тарбияе, ки омодагии хонандаро ба њаёт бо тарзи

гуногун ваќти дарсї ва ѓайридарсї њал карда метавонад, таъмин мегардад. Барои татбиќи муносибати босалоњият омўзгор бояд: Салоњияти касбї дошта бошад; Ташаббускор ва мустаќил бошад; Манфиатњои њаётии хонандагони худро донад, фањмад ва њимоя намояд; Шогирдони худро гўш карда тавонад ва онњоро шахсият шуморад; Мушкилоти лањзањои таълимро њис намояд; Маводи омўзиширо мувофиќи маќсад интихоб карда тавонад; Аз машѓулиятњои амалї босамар истифода намояд;

Page 14: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

14 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

Дар миёни шогирдон њамкорињои мухталифро аз ќабили гўрўњї ва инфиродї роњандозї карда тавонад;

Њамроњи хонандагон маќсад гузошта, арзёбї кунад; Њолатњои дастрасї ба муваффаќиятро пешбинї карда тавонад; Дар миёни хонандагон бањс ва муњокимаро ташкил карда тавонад; Њангоми арзёбї сатњи рафтору одоби шогирдонро ба этибор бигирад; Арзёбии фаъолияти омўзишии хонандагон ба таври густурда, яъне дар

алоќамандї бо мавзўъњои њаётї анљом дода шавад; Камбудињоро рўйпўш накунад; Барои ислоњи камбудињо њама гуна чорањоро андешад; Ба пешаи худ содиќ бошад. Њангоми ташаккули салоњиятњои хонандагон машѓулиятњо бояд тарзе ба наќша

гирифта шаванд, ки ба њосил намудани малакаву мањоратњои љустуљўї, мустаќилят, имкони њалли мустаќилонаи мушкилот, мањорати далелњоро тањлил намудан, љамъоварї ва хулосаи мантиќї баровардан мусоидат намоянд. Хонандагон бояд дорои малакањои тањлилї, љамъбасткунї, тарњрезии ин ё он масъала гарданд. Чунин амалиёт дар таълими муносибати босалоњият љойи асосиро ишѓол менамоянд. Мустаќилона пайдо кардани љавоб пирўзест дар дарк намудани табиати мураккаби љањон ва эътимод ба хеш. Кашфи мустаќилонаи хурдтарин њаљми дониш барои хонандаи хурдсол фарањбахш асту боиси майлу траѓбат ба омўзиш мегардад.

Усули татбиќи муносибати босалоњият дар таълими фанни физика ташкили фаъолияти мустаќилона њангоми њалли масъалањои физикї мебошад. Масъалањои физикї ба намудњои зерин таќсим карда мешаванд: њисобї, графикї, сифатї, тестї, омехта, таљрибавї, ғайристандартї. Технологияи пешнињодшуда барои њалли масъалањои гуногуни физикї, аз худ кардани онњо ба хонандагон имкон медињад, ки курси таълими муносибати босалоњиятро дар фанни физика ба роњ монанд. Самаранокии таълими мазкур дар он аст, ки он ба хонандагон имкон медињад, то худро барои њалли мустаќилонаи масъалањои физикие, ки дар њама гуна шакл пешнињод карда шаванд, омода созад. Ин гуна барномаи таълим барои омўзгорони муассисањои тањсилоти умумї, гимназияњо ва литсейњо муфид буда, татбиќи он ба тањсили хонандагон барои омўзиши даќиќи фанни физика, барои њавасмандии онњо самарабахш хоњад буд.

Натиљањои пешбинишуда: пањн намудани технологияи усули фаъолияти таълимии байни муаллимони шањр; баланд бардоштани сифати таълими фанњои даќиќ; таъмини сифати фаъолияти омўзгор дар шароити нав.

АДАБИЁТ: 1. Болотов В.А., Сериков В.В. Компетентностная модель: от идеи к образовательной

программе.// Педагогика. 2003, № 10 2. Гетманская А.А. Формирование ключевых компетентностей у учащихся. Сайт

ИД «Первое сентября». Сайт фестиваля 2003-2004. 3. Зеер Э.Ф., Павлова А.М., Сыманюк Э.Э. Модернизация профессионального

образования: компетентностный подход. М. -2005. – 190 с. 4. Лебедев О. Е. Компетентностный подход в образовании //Школьные технологии.

-2004. -№5. - С. 3-12. 5. Коган Е. Я. Компетентностный подход и новое качество образования /

Современные подходы к компетентностно-ориентированному образованию/ Под ред. А. В. Великановой. – Самара: Профи, 2001. – 179 с.

6. Шишов С.Е., Агапов И.И. Компетентностный подход к образованию как необходимость // Мир образования. 2001, № 4.

Page 15: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

15 МУНОСИБАТИ БОСАЛОЊИЯТ ДАР ТАЪЛИМ 1(26)- 2018

ВАЗИФАИ ВОЛИДАЙН ДАР ТАШАККУЛИ САЛОЊИЯТЊОИ МАЪРИФАТИИ ХОНАНДАГОНИ СИНФЊОИ ИБТИДОЇ

НАЗРИЕВА Ф. – ходими калони илмии шуъбаи тањсилоти томактабї ва ибтидоии Пажўњишгоњи рушди маориф ба номи Абдурањмони Љомии АТТ, ш. Душанбе, кўчаи Айнї 45. тел: +(992) 915 51 61 95

Дар маќола сухан дар бораи вазифаи падару модар дар ташаккул додани салоњияти даркнамоии хонандагони синфњои ибтидої меравад. Муаллифи маќола њамкории падару модаронро бо омўзгорони синфњои ибтидої оид ба ташаккул додани салоњиятњои хонандагон тањлил менамояд.

Вожањои калидї: ташаккули салоњият, падару модарон, вазифа, оила, мактаб, омўзгор, хонанда.

ОБЯЗАННОСТЬ РОДИТЕЛЕЙ В ФОРМИРОВАНИИ ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ

КОМПЕТЕНЦИИ УЧАЩИХСЯ НАЧАЛЬНЫХ КЛАССОВ

НАЗРИЕВА Ф. – старший научный сотрудник отдела дошкольных учреждений и начального образования Института развития образования имени А. Джами АОТ, г. Душанбе, ул. Айнї 45. тел: +(992) 91 551 61 95

В статье рассматривается вопрос об обязанностях родителей в формирование познавательной компетенции учащихся начальных классов. Автор подчеркивает взаимодействие учителей начальных классов и родителей по компетентностному подходу к обучению учащимся начальных классов.

Ключевые слова: формирование компетенция, родители, обязанность, семья, школа, учитель, ученик.

THE DUTY OF PARENTS ON FORMATION OF INFORMATIVE

COMPETENCE FOR ELEMENTARY LEVEL STUDENTS

NAZRIEVA F - senior researcher of the department of preschool and Primary Education of the Education Development Institute named by A. Jami, Dushanbe, 45 Ayni str., mob: +(992) 91 551 61 95

The main duties of parents on formation of informative competence for elementary level students are considered in this article. The author underlines interaction of teachers of elementary grades and parents for competent approach to pupils learning.

Keywords: competence formation, parents, duty, family, school, teacher, students.

Чунон ки дар суханронияш Асосгузори сулњу вањдати миллї – Пешвои миллат, Президенти Љумњурии Тољикистон муњтарам Эмомалї Рањмон ќайд менамояд, «Таърих гувоњ аст, ки аз ќадимулайём мардуми соњибтамаддуни мо ба тарбияи фарзанд ањаммияти хосса зоњир намуда, барои дар рўњияи ватандўстиву хештаншиносї, донишандўзиву маърифатпарварї, љавонмардиву ахлоќи њамида ва нангу номус ба воя расонидани фарзандони худ њамеша кўшиш мекарданд».

Аз ин рў, оила муњити ташаккулдињандаи ќобилияту истеъдоди инсонї, забон, тафаккур, ирода, шавќу њавас, урфу одат ва ѓайра ба њисоб меравад. Махсусан, аќидаи падару модарон ба рафтору кирдори кўдакон таъсири бузург мерасонад ва минбаъд тарбиятгарон онро идома медињанд. Оила мактаби аввалин ва асоситарини тарбияи фарзанд мебошад ва агар дар ин зина ягон каљравие ба вуљуд ояд, ислоњи он барои падару модар ва дар оянда барои муаллимони мактаб њам кори басе душвор мегардад. Фарзанд барои њар кас азиз аст, вале одобаш аз он азизтар аст.

Ин аќидаро шоири бузург Низомии Ганљавї чунин шарњ медињад: Хишти аавал гар нињад меъмор каљ, То ба охир меравад девор каљ.

Page 16: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

16 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

Дар ќалби фарзанди кўчак бедор кардани њисси эњтиром ба илму маърифат, пеш аз њама, аз волидон вобаста аст. Масалан, аз бузургони миллати мо панде ба мерос мондааст, ки «Агар давлату сарватро сарф намої, кам мешавад ва агар илмро сарф намої, зам мешавад». Ќисме аз падару модарони арљманд баробари таваллуд гаштани тифл худро ба хўронидану пўшонидани ў масъул дониста, ба таълим додани онњо кам таваљљуњ менамоянд. То мактабхон шудан (агар кўдакистон мављуд набошад), ќисме аз кўдакон чї будани китобу чї манфиат доштани онро намедонанд. Модар, ки бештари ваќти фарзандон бо ў мегузарад, боре афсонааш нагуфтааст, боре китоби рангину шавќовареро ба ў нишон надодааст. Баъзе модарон ба љойи ин амалњои неку манфиатовар соатњо дар кўча нишаста, машғули суњбатњои бењуда мешаванд. Ба ин тариќ, фарзандашро ба дасти омўзгор месупорад. Омўзгори бечора бошад, бо хуни љигар ўро ба таълим фаро мегирад. Тўли чор – панљ соат њамарўза бо ў кор мекунад. Вазифаи хонагї месупорад, то дар хона бо ёрдами падару модар онро иљро намояд.

Рўзи дигар хонанда бо њамон вазифаи нотайёр ба мактаб меояд. Чї тавр омўзгор дилгарм шавад аз амали ин хонанда? Њаргиз не! Њамин тариќ, хунукназарї оғоз меёбад. Шогирде, ки вазифањои супурдаи муаллимонро сари ваќт иљро менамояд, маълум аст, ки падару модар нисбат ба ў бепарво нестанд. Барои фарзанди хуб тарбия намудан аз рўзњои нахустин бояд падару модар тарбияи ўро дуруст ба роњ монанд, бо мактаб алоќаи хуб намоянд. Бинобар ин, падару модар дар тарбияи фарзанд бояд сањм гузошта аз рўзњои аввал барои ба воя расидани инсони сазовори љомеа кўшиш намоянд. Падару модарон, ки асоси оиларо ташкил мекунанд, бояд ба таълим ва тарбияи фарзандон диќќати љиддї зоњир намоянд. Барои таълиму тарбияи фарзанди худ њељ чизро дареѓ надоранд.

Љомеа имрўз ба наврасону љавонони соњибистеъдоду ихтироъкор ниёз дорад. Аз ин рў, волидайнро зарур аст, ки фарзандони хешро аз хурдсолї ба мутолиаи китоб машғул доранд. Дилбастагї ба китоб онњоро ба илмомўзї њавасманд мегардонад. Малакањои донишу тањсил худ аз худ пайдо намегардад ва ин љо пеш аз њама назорати падару модар зарур аст. Падару модарон бояд, ки дар ваќти холї фарзандони худро ба муассисањои фарњангї баранд, инчунин, њамроњ китоб хонанд. Лањзањои љолибу пандомўзро ба фарзандонашон наќл кунанд. Барои кўдакону наврасон дар кишвар китобњои љолибу хонданї ба табъ мерасанд, ки метавон онњоро барои фарзандон харидорї намуд, то ки шавќи китобхонї дар онњо бедор гардад.

Дар тўли садсолањо хонаводаи тољик њазорон фарзандони фарзонаро ба дунё овардаву ба камол расонидааст, ки онњо барои халќи худ ва тамаддуни башар хизматњои зиёди таърихиро ба анљом расонидаанд. Падару модароне, ки аз фарњанги тарбия бархўрдоранд ва аз равишњои хос бањраманд, фарзандони худро хубтар тарбия медињанд.

Бинобар ин, насли ояндаи мо бояд аз хурдї ањаммият ва зарурияти хонаводаро дар зиндагї дарк намояд, дар њамин синну сол дар ќалби поку беѓубори онњо муносибатњои инсондўстї, шафќату мењрубонї, ќатъияту талаботи ягона парварида шавад. Фарзандони мо њанўз дар хурдсолї барои худ намунаи ибрат интихоб мекунанл, барои духтарон бештар модар ва барои писарон падар намунаи бењтарини ибрат дар тарбия мебошад.

Аз ин рў, падару модар вазифадор аст, ки њиссиёти мусбати кўдакро нисбат ба љањон ва љањониён ташаккул дињад. Рафтору гуфтори волидайн ин намунаи ибрати њар як фарзанд аст. Мо набояд фаромўш созем, ки оила ин макони асосии ташаккули салоњият ва шахсияти кўдакон аст ва онро њељ кас иваз карда наметавонад. Ташаккули шахсияти кўдак аз муњаббати бепоёни падару модар оѓоз мегардад. Падару модарони арљманд бояд рисолати муќаддаси худ – тарбияи поктинативу зебоипарастї, башардўстиву инсонпарварї ва зањматкашиву ободкориро дар замири фарзандон љой дода, насли навраси кишвари соњибистиќлоламонро дар рўњияи ифтихори бузурги ватандорї ба камол расонанд, то онњо тавонанд парчами давлатамонро дилпурона ба сўи ояндаи ободу осуда баранд. Дар баробари ин, эњтиром намудани падару модар ва расидан ба ќадри зањмати онњо ќарзи фарзандии њар як инсони бонангу номус мебошад. Шахс дар сурате метавонад ба пирўзиву комёбињо ноил гардад, ки агар дуои неки падару модарро гирад ва ба ќадри ранљу зањмат ва дилсўзиву ѓамхориашон расад.

Page 17: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

17 МУНОСИБАТИ БОСАЛОЊИЯТ ДАР ТАЪЛИМ 1(26)- 2018

Барои њалли мушкилоти бамиёномада њамкории байни оила ва мактабро мустањкам кардан лозим аст. Шароити имрўза масъулияти падару модаронро дар тарбияи насли наврас дучанд менамояд ва вазъият таќозо мекунад, ки волидайн ба тарбияи ахлоќии кўдакон аз њарваќта дида, бештар кўшиш ба харљ дињанд. Дар Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд» таъкид шудааст, ки «падару модарон донишандўзї ва иштироки фарзандро дар раванди таълим назорат карда, бо омўзгорон, њайати кормандон ва роњбари муассисаи таълимї оид ба таълими фарзанд мунтазам њамкорї намоянд. (6, с.57). Дар асосї фароњам сохтани шароити њамкорї байни њамдигар шахсияти кўдак ташаккул меёбад. Дар барќарор намудани робитаи байни волидайн ва омўзгорон, роњбари синф наќши муњим мебозад. Чї хеле, ки волидайн нисбат ба мактаб муомила намоянд фарзанд низ њамон хел муносибатро раво мебинад. Ба комёбї ноил гардидани кўдак дар мактаб аз кўшиши волидайн хеле вобаста аст. Чи тавре ки дар боло зикр кардем, онњо бояд робитаи худро бештар кунанд ва дар дарсњо иштирок намоянд ва аз рафтору кирдори фарзандони худ огоњ шаванд. Оила барои кўдак њам сарчашмаи малакањои мењнатї ва њам ахлоќї ба њисоб меравад. Насли ояндасозро падару модар мепарварад. Вазифаи волидайн фаќат ба дунё овардани фарзанд нест, вазифаи асосии онњо тарбия намудан ва чун инсони бомаърифат ба воя расонидан аст. Љањонбинї, эътиќод, одат, тарзи рафтор, хулќу одоб ва сифатњои муњимми ахлоќї аз оила ибтидо мегиранд. Аз ин љињат волидайн ба тарбияи фарзанд љавобгар њам аст.

Кош њамаи падару модарон дорои њамин гуна фазилатњои инсонї бошанд ва дар таълиму тарбияи фарзандашон сањмгузор гарданд. Дар ин сурат зери шиори «Пиндори нек, гуфтори нек, рафтори нек» тарбияи фарзанд аз тарафи волидайн бањри ба њадафњои асосї расидани давлату миллат, пешрафту шукуфоии Ватани азизамон мусоидат хоњад кард.

АДАБИЁТ: 1. Ананьева Б.Г. Избранные психологические труды // В2-х т. Т.1. М., Избранные

психологические труды: М., Педагогика, 1980. – 287 с. 2. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму

тарбияи фарзанд» . (Ахбори Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон соли 2011, №7-8). 3. Лутфуллозода Муњаммад. Педагогикаи шафќат // Душанбе , 1994. – 48 с. 4. Сухомлинский В.А. Избр. Пед. соч.,// в 3-х т. Т.3. М., Педагогика, 1981.– 640 с.

НАЌШИ ТЕХНОЛОГИЯИ ИТТЛООТЇ – ИРТИБОТЇ ДАР ТАШАККУЛИ САЛОЊИЯТИ ХОНАНДАГОН ЗИМНИ РАВАНДИ ТАЪЛИМ

МИРБОБОЕВА Б. М. – мудири бахши омўзиши масъалањои мактабњои камнуфуси Пажўњишгоњи рушди маориф ба номи Абдурањмони Љомии АТТ, ш. Душанбе, к. Айнї 45, E-mail: mirboboeva [email protected]; тел.: +(992)93 923 64 52.

СУЛАЙМОНОВА Н. – омўзгори синфњои ибтидоии муассисаи тањсилоти миёнаи умумии № 15, ш. Душанбе, к. Айнї, тел.: + (992)91 935 76 10

Муаллифи маќола моњияти истифодаи технологияи иттлоотї – иртиботиро барои ташаккули салоњияти хонандагон дар раванди таълим тањлил намуда, нишон додааст, ки инкишофи муносибатњои љамъиятї ва пешрафти тараќќиёти илму техника аз хонандаи имрўза дониш, маърифат, заковат, мушоњидакорї ва дарки њаёти воќеиро талаб менамояд.

Омўзгорони муассисањои таълимї имконоти васеъ доранд, ки технологияи гуногуни муосири иттлоотї – иртиботиро дар дарсњояшон истифода бурда, савияи дониши хонандагонро баланд бардоранд.

Вожањои калидї: технологияи иттлоотї –– иртиботї, дониш, маърифат, таљриба, технологияи муосир, корњои мустаќилона.

Page 18: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

18 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

РОЛЬ ИНФОРМАЦИОННО-КОММУНИКАЦИОННЫХ ТЕХОЛОГИЙ В РАЗВИТИИ КОМПЕТЕНЦИИ УЧАЩИХСЯ В ПРОЦЕССЕ ОБУЧЕНИЯ

МИРБОБОЕВА Б. М. – зав. сектором изучения вопросов малокомплектных школ Института развития образования имени Абдурахмона Джоми АОТ, г. Душанбе, ул. Айнї 45, E-mail: mirboboeva [email protected]; тел: +(992)93 923 64 52.

СУЛАЙМОНОВА Н. – учительница начальных классов среднего общеобразовательного учреждения №15 района Шахмансур, города Душанбе, ул. Айнї 47, тел.: + (992) 91 935 76 10

Целью использования информационно-коммуникационных технологий для развития компетенции учащихся в процессе обучения, по мнению автора является формирование активной творческой личности учащихся, способных самостоятельно строить и корректировать свою учебно-познавательную деятельность.

Учителя образовательных учреждений имеют возможность для широкого внедрения разнообразных современных технологий в практическую работу, применять информационно-коммуникационную технологию для активной деятельности учащихся на занятиях.

Ключевые слова: информационно-коммуникационная технология, знание, культура, опыт, современная технология, самостоятельная работа.

THE ROLE OF INFORMATION AND COMMUNICATION TECHNOLOGY FOR

DEVELOPING COMPETENCE OF STUDENTS IN THE TRAINING PROCESS

MIRBOBOEVA B. M. – Head of the sector of studying the problems of small schools of the Education Development Institute named by A. Jami, Dushanbe, 45 Ayni str., mob.: +(992)93 923 64 52.

SULAYMONOVA N. – teacher of primary grades of secondary general education institution No. 15, Shahmansur district, Dushanbe, 47 Ayni str., mob.: + (992) 91 935 76 10

The purpose of using information and communication technologies to develop the competence of students in the learning process, by the authors’ opinion, is the formation of an active creative personality of students, capable of independently building and adjusting their educational and cognitive activities.

Teachers of educational institutions have the opportunity to widely introduce various modern technologies into practical work, to use information and communication technology for the activities of students in classroom.

Keywords: information and communication technology, knowledge, culture, experience, modern technology, independent activity.

Аз љониби Асосгузори сулњу вањдати миллї – Пешвои миллат, Президенти Љумњурии Тољикистон, муњтарам Эмомалї Рањмон барои њалли масоили иљтимоии соњаи маориф ва минбаъд баланд бардоштани маќому манзалати омўзгор дар љомеа њамаи чорањои зарурї андешида мешаванд. Аз нигоњи ў омўзгор дар мењвари соњаи маориф ќарор дорад ва сатњу сифати дониши шогирдон ва тарбияи шоистаи онњо мањз ба донишу таљриба, малакаву мањорати касбї, усули таълим ва дигар пањлуњои фаъолияти шахсии ў вобаста аст, зеро омўзгорон тарбиятгарони наслњои ояндасози миллат ва давомдињандагони анъанаву суннатњои пурифтихори миллии мо мебошанд.

Ин моро огоњ менамояд, ки роњу равишеро бояд пеш гирем, то шогирдонамон тавассути таълим ба зиндагии оянда омода бошанд. Тамоми саъю кўшиш ва талоши низоми соњаи маорифи имрўзаи кишвар ба хотири ин аст, ки мактаб инсонеро ба камол расонад, то насли баркамол ва ояндасози љомеаи навини Тољикистони азизамон бошад.

Инкишофи муносибатњои љамъиятї ва пешрафти тараќќиёти илму техника аз хонандаи имрўза дониш, маърифат, заковат, мушоњидакорї ва дарки њаёти воќеиро талаб менамояд. Аз ин рў, омўзгорони муассисањои таълимиро лозим аст, ки барои ташаккули зењнии хонандагон нигоњ ва андешаи тоза дошта бошанд.

Page 19: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

19 МУНОСИБАТИ БОСАЛОЊИЯТ ДАР ТАЪЛИМ 1(26)- 2018

Бо назардошти пешрафти илм ба назария ва принсипњои дидактикии таълим низ тағйироти зиёде ворид шуда истодааст, ки онро ба назар гирифтан зарур аст. Яке аз сабабњои асосии тағйирот дар муносибати таълим (мундариља ва раванди таълим) талабот ва наќшањои Стратегияи миллии рушди маорифи Љумњурии Тољикистон то соли 2020 мебошад. Тибќи он “Низоми нави маориф, ки мутобиќи тамоилоти љањони муосир на ба дониш, балки ба салоњиятнокї асос ёфтааст, бояд ба хонандагон имконияти азхуд намудани салоњияту малакањои асосии иљтимоиро, ба монанди ќабули масъулиятнокии ќарорњо ва банаќшагирии пешравї дар касб, илмомўзї дар давоми тамоми њаёт, тайёрии касбии дар бозори мењнати талаботдошта, донишу малакаи барои худтакмилдињї зарур, малакаи тарзи њаёти солим, арзишњои љомеаи шањрвандї, таъмин намояд.”1

Як масъалаи муњимми дигаре, ки зарурати ворид намудани тағйиротро таќозо менамояд, ин ба сохтори масъала ва тањлилњои амиќи илмию методї њамљониба назар кардан аст. Зеро бо ворид шудани муносибатњои нав дар таълим ба њамгироии истифодаи донишњои хонанда дар њаёт мусоидат мекунад ва ба баланд бардоштани сифати таълим оварда мерасонад.

Баланд гардидани самараноки таълим бе истифодаи усули муосири таълим ѓайриимкон аст, зеро истифодаи технологияи иттлоотї-иртиботї барои омўзгор роњњои имконияти навро дар омўзонидани фанни таълимї мекушояд. Омўзиши њар як низом бо истифода аз технологияи иттлоотї-иртиботї барои андеша намудан ва иштирок дар лањзањои дарс имконият медињад, ки дар ташаккули њавасмандии хонандагон ба омўзиши фан мусоидат мекунад. Дарсњои интерактивї нисбат ба анъанавї, ки бо ёрии мултимед матнњо ва маводи барномањоро муаррифї менамоянд, ба хонандагон имконият медињанд, ки донишашонро амиќ намоянд ва аз натиљаи омўзиш сатњи маънавиашонро баланд бардоранд. Бо ин роњ онњо метавонанд малакаи худомўзию худташаккулдињиро инкишоф дода, дар њалли супоришоти амалї фаъолона иштирок намоянд.

Масъалаи салоњиятњои таълимї бошад, ин њадафњои дурнамои тањсил буда, њамчун мањаки асосии меъёри сифати таълим ва стандартњои он хизмат мекунад. Вазифањои асосии таълими босалоњият аз он иборат аст, ки љараёни таълимиву маърифатї дар хонандагон хусусияти тазаккурї доштани таълимро ташаккул медињад. Яъне хонандагон шунидан, хондан ва бозгўйї ё дар асоси намунањо, ќоидањо иљро кардани мисолу масъаларо њамчун фаъолияти асосии маърифатї њисоб мекунанд.

Дар чунин шароит ба роњ мондани шакли нави машѓулиятњои таълимї муносибатро ба навъњои фаъолияти хонандагон таѓйир дода, барои њавасмандгардонии фаъолияти хониш ва ташаккули шавќи хонандагон ба фанњо љустуљўро талаб менамояд.

Яке аз роњњои самарабахши таълим ин истифода намудани воситањои дидактикии муосир дар љараёни таълим ба шумор меравад, ки ба фаъолияти касбии омўзгор ва фаъолияти њамарўзаи хонандагон таъсири мусбати худро расонида метавонад.Технологияи иттилоотї-иртиботї яке аз воситањои дидактикии муосири таълим буда,барои ташаккули салоњияти хонандагон дар раванди таълим наќши муњим дорад ва худи омўзгор бояд онро пурра истифода карда тавонад.

Технологияи иттилоотї ба худи омўзгорон барои тайёр намудани маводи шарњдињанда имкониятњои навро фароњам меорад. Бояд ќайд намуд, ки чунин маводи таълимї барои хонандагон дарк кардан, ба хотир гирифтани маводи таълимї ва њавасмандї пайдо кардан ба омўзиши њодисањоро бенињоят осон мегардонад.Дарк намудани иттилоот ин марњилаи муњимми азхудкунии мавод буда, аз он дуруст ташаккул ёфтани савияи дониш ва дарк кардани моњияти он вобастагї дорад.

Бояд ќайд кард, ки “салоњият”-ро таълим намедињанд, салоњият дар натиљаи аз худ кардани дониш, мањорат ва малакањо ташаккул меёбад. Босалоњиятї натиљаи амалии дониш, мањорат ва малака аст. Дар ташаккули муносибати босалоњият дар таълим ва раванди он хусусиятњои ба худ хос доранд. Хусусиятњои мазкур муносибати хонандаро ба таълим, наќши омўзгорро дар раванди таълим, муносибати омўзгору хонандагон, хонандагону маводи таълим ва муносибати байни њамдигарии хонандагонро муайян мекунанд. Донистан ва дар амал татбиќ кардани ин хусусиятњо ба омўзгор имконият

1Стратегияи миллии рушди маорифи Љумҳурии Тољикистон то соли 2020. Душанбе, 2012.

Page 20: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

20 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

медињанд, ки сатњи азхудкунии малака, мањорат ва дар маљмўъ салоњиятњоро баланд бардошта, њамзамон барои омода кардани шахси масъулиятнок, ботарбия ва маърифатнок замина гузорад.

Технологияи иттилоотї – иртиботї њамчун марњилаи нав дар соњаи маориф буда, дар фаъолияти таълим ва корњои эљодии хонандагон имкониятњои навро фароњам меоварад. Дар раванди истифодаи ТИИ (технологияи иттилоотї – иртиботї) дар дарсњо њавасмандгардонї ба таълим баланд бардошта мешавад,дар хонандагон шавќи маърифатї пайдо мегардад ва самаранокии корњои мустаќилонаро инкишоф медињад. Дар навбати аввал чунин вазъиятро ба амал меорад, ки омўзиши ТИИ (технологияи иттлоотї – иртиботї) яке аз воситаи асосии фаъолияти касбии ояндаи шахс њисобида мешавад. Ташаккули мањорати тањќиќотї ва пайдо намудани шавќу њаваси хонандагон ба тањќиќоти илмї танњо дар раванди коркади супоришоти лоињавї ва бо назардошти омўзиш дар сохтори ќолабњои мазмуни самти таълими «Технологияи иттлоотї» асоснок карда мешавад.

Дар раванди истифода намудани ТИИ ба амалї гардидани њамаи неруњои шахсият: маърифатї, ахлоќї – маънавї, иртиботї ва эстетикї кўшиш намудан лозим аст. Њамаи ин зарфиятњо, пеш аз њама салоњияти педагогї дар доираи технологияи иттилоотї бояд дар сатњи баланд амалї гардонида шавад. Барои такмил додани ќисматњои иртиботии фаъолияти худ омўзгор метавонад аз барномањои гуногуни ташхиси равонии компютерї истифода намояд. Яке аз самтњои афзалиятноки иттилооткунонии љомеа ин иттилооткунонии раванди таълим ба шумор меравад, ки истифодаи васеи омўзиши технологияи иттилоотиро зарур мешуморад.

Бинобар ин, барои омўзгорон донистан ва истифода намудани якчанд барномањои компютерї заруриятро ба миён меорад, ки истифодаи онњо дар фаъолияти касбии омўзгорон таќозои замон мебошад. Бо истифода аз чунин имкониятњо мазмуни кори таълим мукаммал гардида, њавасмандии хонандагонро ба таълим зиёд мегардонад ва дар маљмўъ ба ташаккули муносибати босалоњияти хонандагон дар таълим замина фароњам мегардад. Аз ин рў, омўзгоронро зарур аст, ки аз чунин барномањои компютерї самаранок истифода баранд, то ки барои ташаккули салоњияти касби эшон ва салоњиятнокии хонандагон дар таълим самараи хуб бахшад.

Тањрири матнї Microsoft Word. Яке аз муњимтарин принсипњои дидактикї – аёният ба шумор меравад, ки барои амалї гадонидани он тањрири матнї имкониятњои бузургро фароњам меорад. Бо ёрии он аёният, маводи гуногуни барномањо, вараќањои дидактикї, тайёр кардани матнњои суратдор, машкњо ва таљњизоти синфхонањоро тайёр кадан мумкин аст. Тањрири матнї барои корњои эљодї бисёр имконият фароњам меорад, ки бо ёрии он лоињањои эљодї, машѓулиятњо, тањкиќот, маърўзањои шавќоварро дар шакли љолиб иљро кардан мумкин аст.

Тањрири графикї Adobe Photoshop. Таљриба нишон медињад, ки маводи бо ранги сурх тасвиршуда хуб аз худ карда мешавад.Технологияи иттлоотї – иртиботии муосир ба омўзгор имконият медињад, ки аз сканер, принтер, тахтаи электронї ва проекторњо самаранок истифода намояд.

Имконияти истифода намудани тахтаи интерактивї нисбат ба зиёд истифода бурдани аёниятњо афзалиятнок буда, бештар диќкати кўдаконро ба раванди таълим љалб намуда, њавасмандкунии онњоро ба таълим баланд мебардорад.

Технологияи иттлоотї на танњо дастрасиро ба иттилоот осон мегардонад, балки имконияти роњњои фаъолияти таълими њамгироию тафриќавиро ба вуљуд меорад ва ба ташкил намудани њамкории њамаи субъектњои таълим имконият дода, системаи таълимро бунёд менамояд, ки хонанда бояд фаъол ва иштирокчии баробарњуќуќи љараёни таълимї бошад. Ин роњ ба хонандагон имконият медињад, ки дониш, мањорат ва малакаашонро дар амал татбиќ намоянд ва салоњиятнокиашонро ташаккул дињанд.

Барномањои давлатии компютеркунонї дар муассисањои таълимї имконият медињанд, ки на танњо омўзгорону шогирдон дар дарсњои таълими технологияи иттилоотї аз маводи технологияи муосири иттилоотї – иртиботї истифода намоянд, балки онњо метавонанд дар лањзањои дарс ва дар њамаи намуди фаъолияти таълимї аз он самаранок истифода намоянд. Барои аксарияти омўзгорон маълум аст, ки барномањои мултимедии

Page 21: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

21 МУНОСИБАТИ БОСАЛОЊИЯТ ДАР ТАЪЛИМ 1(26)- 2018

муосири компютерї хамчун маводи ёрирасон ва самарабахш дар таълим ба шумор мераванд. Инчунин, дар раванди фањмонидани маводи нави таълимї ва гузаронидани корњои амалї аз рўйи бобњои барномањои таълимї аз якчанд барномањои компютерї истифода намудан ба маврид аст, ки он метавонад салоњияти хонандагоро дар таълим ташаккул дода, њавасмандии эшонро ба омўзиши фанњои таълимї зиёд гардонад.

Аз ин рў, омўзгоронро зарур аст, ки барои сайќал додани мањорати касбии худ аз барномањои компютерї ва технологияи муосири таълим самаранок истифода баранд, то ки барои амалї гардонидани донишњои аз худкардаи шогирдон заминаи хуб фароњам оварда тавонад. Шогирдон бо ин васила тавонанд малакањои асосии иљтимоиро, ки талаботи бозори мењнат ба шумор меравад, амалї намоянд. Наќши муассири чунин дарсњо метавонад барои баланд бардоштани самаранокї ва љоннок намудани раванди таълим замина гузорад.

АДАБИЁТ: 9. Апатова Н.В. Информационные технологии в школьном образовании //-М,

Школа-Пресс, 2002. – 67с. 10. Горц. Н. А. Применение информационных технологии на уроках. Материалы

конф. «Школа и компьютер» - М,-2004. – 167с. 11. Муњаммад Лутфуллозода, Ѓуломќодир Бобизода. Андешањо перомуни

салоњиятњо ва ташаккули онњо. - Душанбе, 2017 – 88 с. 12. Рахмонов Э. Ш. Ответственность за будущее нации. Послание Президента в

Маджлиси Оли Таджикистана // Народная газета.-2003, 9 апреля.- С.1-2. 13. Рахмонов Э.Ш. Таджикистан на пороге ХХI века // Душанбе: Шарки

озод,2001. – 67с. 14. Стратегияи миллии рушди маорифи Љумњурии Тољикистон то соли 2020. -

Душанбе, 2012. – 135 с. 15. Шарифзода Ф. Педагогика: назарияиинсонофарваљомеаифарњангї // Душанбе,

2010 - 545с.

ИСТИФОДАИ УСУЛИ ФАЪОЛИ ТАЪЛИМ ДАР ДАРСЊОИ ЗАБОНИ МОДАРЇ

НЕЪМАТОВА Б. – омўзгори калони кафедраи методикаи таълими фанњои гуманитарии Муассисаи давлатии донишкадаи љумњуриявии такмили ихтисос ва бозомўзии кормандони соњаи маориф, шањри Душанбе, к.Маяковский 70/2. E –mail.:[email protected] тел.: +(992)502075841

Агар омўзгорони забони модарї аз истифодаи усули фаъоли таълим огањ бошанду равиши дарсро ќадам ба ќадам ба роњ монанд, дарс на дилгиркунанда, балки шавќовар ва писанди хонандагон мегардад. Омўзгорон бояд аз усулњои навтарини таълим васеъ истифода намоянд, дарсњоро њамаљониба бо низоми нави таълими салоњиятнокї ба роњ монанд ва аз санъати сухану технологияи компютерї хуб бохабар бошанд.

Вожањои калидї: усул, тањсилот, омўзгор, хонанда, дарс, усули интерактивї, забони давлатї, усули таълим.

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИНТЕРАКТИВНЫХ МЕТОДОВ ОБУЧЕНИЯ

НА ЗАНЯТИЯХ РОДНОГО ЯЗЫКА

НЕГМАТОВА Б. – старший предподователь кафедры методики предподования гуманитарных предметов Государственного учреждения республиканского института повышения квалификации и предподготовки работников сферы образования, г. Душанбе, ул. Маяковского 70\2, E-mail: [email protected] тел: +(992)50 207 58 41.

Если учитель родного языка шаг за шагом применяет на своём уроке активные методы обучения, то урок проходит на высоком методическом уровне, интересным и содержательным. Автор считает, что учитель родного языка обязан систематически использовать различные современные методы обучения с использованием современных

Page 22: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

22 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

иновационных технологий. Свои уроки всесторонне должен связать, интегрировать с учётом компетенностного подхода и применением информационных технологий.

Ключевые слова: метод, оброзование, учитель, ученик, урок, интерактивные методы, государственный язык, методика преподавание.

USING INTERACTIVE WAYS OF TEACHING ON

NATIVE LANGUAGE CLASSES

NEMATOVA B. – Senior Teacher of the Teaching Methods Department of Humanitarian Subjects at the Central Institute of Teachers’ Training. Dushanbe, 70 /2 Mayakovski str., E-mail: [email protected], mob.: +(992)50 207 58 41

According to author’s conclusion if the native language teacher uses step-by-step active methods of teaching during lessons, he can conduct classes in high methodical level, interesting and informative. The teacher of native language is obliged to use such modern methods systematically. He should links his classes comprehensively, integrates with the consideration of the competence approach and using of information technologies.

Keywords: method, education, teacher, student, lesson, interactive methods, native language, teaching methods.

Омўзгор њамчун тарбиятдињандаи насли наврас, созандаи ояндаи Ватану миллат ва љомеаи солим бояд дар радифи навоварии касби худ мунтазам аз навгонињои соњаи маориф (усули фаъоли таълим, дарси њамгиро, омўзиши усули нави соња ва технологияи иттилоотии муосир) огоњї дошта бошад. Зеро таълиму тарбия барои омўзгорон раванди эљодиест, ки доимо пайдо намудани методу воситањои љаддидро таќозо менамояд. Мањз дар натиљаи бохабар будан аз усули навтарини таълим ва таљрибаи пешќадам метавон ба комёбињои назаррас ноил гашт.

Имрўзњо мо шоњиди он њастем, ки раванди дарс бисёр мураккаб буда, аз омўзгор муносибатњои гуногуни дидактикї, психологї, методї, дониши њаматарафаи касбї ва мањорати баланди педагогиро таќозо менамояд. Омўзгорон дар Донишкадаи љумњуриявии такмили ихтисос ва бозомўзии кормандони соњаи маориф давоми 5 сол як маротиба аз курси такмили ихтисос гузашта, малакаву мањорати худро баланд бардошта, аз усули интерактивї огањї пайдо менамоянд. Ин шањодат аз он аст, ки сифати таълим дар љумњурї рушду нумў меёбад.

Моњияти истифодаи усули фаъоли таълим дар дарси забони давлатї дар он аст,ки љараёни таълим тарзе ташкил карда мешавад, то тамоми хонандагон ба мазмуни дарс љалб мегарданд ва касе аз он берун намемонад.

Истифодаи усули фаъоли таълим дар замони муосир бо роњњои гуногун дар муассисањои тањсилоти миёнаи умумї ба роњ монда шудааст. Њадаф аз истифодаи ин усули таълим дар таљрибаи кории омўзгорон, аз љумла манбањои бењтарини ба хонандагон дастрас намудани донишро аз фанњои мухталиф нишон медињад. Барои аз худ намудан ва истифода бурдан аз ин усул ба омўзгор зарур аст, аз усули дидактикии таълим бохабар бошад. Чунки усули фаъоли таълим метавонанд њамдигарфањмї, бањамтаъсиррасониро таъмин намоянд. Ин усул дар ягон маврид дарсњои лексиониро иваз карда наметавонанд, аммо имконият медињанд, ки маводи лексионї бењтар аз худ карда шаванд.

Забони модарї њамчун фан дар муассисањои тањсилоти миёнаи умумї таълим дода мешавад. Њангоми истифодаи усули фаъоли таълим дар дарси забони модарї иштироки фаъоли хонанда, њамкории ў барои ноил гаштан ба маќсади дарс ва натиљањои таълим, арзёбии дуруст ва сариваќтї наќши калон мебозад. Масалан, агар омўзгор дар баёни њар мавзўъ бо усули “Ангезиши зењн” омўзиши мавзўъро ба роњ монад, њамаи хонандагон фикру аќидањои худро доир ба мазвзўъ баён карда метавонанд.

ДИАГРАММАИ “БАРОИ ЧЇ” силсилаи муњокимаронињо барои муайян кардани асос ва сабаби пайдоиши натиља аст. Онро дар мавридњои њалли мушкилот / проблемањо, муайян кардани сабаби рух додани њодисаву воќеањо истифода мебаранд. Бо истифода аз

Page 23: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

23 МУНОСИБАТИ БОСАЛОЊИЯТ ДАР ТАЪЛИМ 1(26)- 2018

ин усул кулли хонанда барои њалли мушкилоти дарпешистода саъю талош менамоянд. Мисол: Умед имрўз ба дарс наомад.Чаро?

ДИАГРАММАИ ВЕНН усулест барои ёфтани фарќ ва умумияти мафњум, њодиса, ашё ва муќоисаи онњо. Омўзгор метавонад онро дар муќоисаи симоњои мусбат ё манфии матн, фарќи ашёи гуногун аз рўйи мазмуни он истифода барад. Бо истифода аз ин усул хонандагон метавонанд ду мавзўъро хуб аз худ намоянд. Масалан “Хамса “-и Низомї Ганљавї ва “Хамса”-и Амир Хусрави Дењлавї ё ин ки умумият ва фарќи “Сифат аз зарф”.

Мисол: Умумият ва фарќи сифат аз зарф.

ДИАГРАММАИ “ЧЇ ТАВР” силсилаи муњокимаронињо барои муайян кардани роњњои ба даст овардани натиља аст. Ин усул ба хонанда имконият медињад,ки натиљаи корро муайян намояд. Бо ин усул метавонем, мавзўъњои таълимиро низ гузаронем. Мисол: Мунира баъди хатми Донишгоњ дипломи сурх гирифт? Чї тавр?

КЛАСТЕР усули гирдоварии андешањои хонандагон доир ба ягон мавзўъ, мафњум

буда, дар шаклњои гуногун тасвир меёбад. Хонандагон андешањои худро доир ба мавзўъ (мафњум) баён карда, онњоро бо њам алоќаманд мекунанд. Ин имкон медињад, ки хонандагон њамаи андешањои баёншударо дар як љо гирдоварї намоянд. Омўзгор пеш аз он ки усули “Кластерро” истифода кунад, наќшае интихоб намояд, ки ба тамоми гуруњ шинос бошад. Ин усул бештар пеш аз мавзўи нав истифода мешавад, зеро хонандагон барои дарк кардани маълумоти нав тайёр шуда , фаъолияташон низ зиёд мегардад. Кластер аслан ду навъ мешавад: сода ва мураккаб. Омўзгор метавонад, кластерро дар мавридњои гуногуни дарс аз руйи зарурат кор фармояд. Фикру мулоњизањои хонандаро

Page 24: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

24 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

мањдуд насозад, балки баръакс, аќидањоро байни њам алоќаманд созад. Дар усули хўша иртибот, пайванди мантиќї, пайдарпайии фикру андешањо муњим аст, то дарки он ба хонанда осон гардад. Ин усулро дар машғулиятњои гуногун ва фанњои мухталиф истифода бурдан мумкин аст. Маънои кластер «хўша», «шохча» аст.

Мисол: Њаёт ва фаъолияти Садриддини Айнї.

“МДД “ усули МДД (ихтисораи «медонам», «донистан мехоњам», «донистам») – ин усули љустуљўйї-тадќиќотї буда, барои фаъолона омўхтани мавзўи нав ёрї мерасонад. Њар як хонанда доир ба мавзўъ чизи донистаашро баён менамояд. Баъдан, хонандагон аз омўзгор доир ба мавзўъ тавонанд маълумоти пурра гиранд ва саволњояшонро дар тахтаи синф ё ба шакли хатти ба омўзгор пешнињод намоянд. Модоме ки омўзгор мавзўъро пурра ба хонандагон фањмонид, хонандагон ќаноатманд гардида, ба саволњои пешнињодгардида љавоб мегиранд. Ва љавобњоро дар тахта менависанд. Хонандагон њељ гоњ наќшаи дар тахтаи синф кашидашударо фаромўш намекунанд.

Мисол: Њаёт ва фаъолияти Абўалї ибни Сино.

М Медонам

М Мехоњам донам

Д Донистам

шоир табиб донишманд

олими љањонї соли 980 таваллуд

шудааст. соли 1037 вафот

кардааст.

Шумораи китобњои илмии шоирро мехоњем донем?

Дар кадом аср зиндагї кардааст?

Китоби барои табибон мерос гузоштаи олим чї ном дорад ва дар кадом аср таълиф шудааст?

Дар дењаи Афшанаи вилояти Бухоро таваллуд шудааст.

Дар Њамадонии Эрон вафот кардааст.

Дар асрњои X-XI зиндагї кардааст. 300 китоби илмию бадеї

навиштааст. Китоби “Алќонун ”-ро барои

табибон дар асри XI навиштааст.

РЎЗНОМАИ ДУБАХША – ин усулро њангоми кор бо луѓат, шарњу тафсири ягон мафњум, маънидод кардану тадќиќи мазмуни матн истифода мебаранд. Истифодаи усули мазкур дар дарси забони давлатї хело бамаврид аст , зеро мафњумњои нофањмо њаллу фасл мегарданд.. Агар омўзгорони забони давлатї ин усулро дар охири њар як дарс истифода намоянд, дониши луғавии хонанда бой мегардад. Усули мазкурро омўзгор метавонад, дар охири њар дарс гузаронад. Муаллим метавонад ба хонандагон супориш дињад, ки кадом вожањои нофањмое, ки дар мавзўъ љой доранд, дар тахта навишта шавад, ва маънои луғатњо шарњ ёбанд. Усул ба хонанда имконият медињад, ки дар навиштани корњои хаттї ба мушкилот рў ба рў нашуда, сифати иншо, эссе ё наќли хаттї пурмуњтаво мегардад. Мисол:

Page 25: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

25 МУНОСИБАТИ БОСАЛОЊИЯТ ДАР ТАЪЛИМ 1(26)- 2018

Калима Шарњ Мењан – тољикї Осорхона – арабї-тољикї Наргис – тољикї Эњсон – арабї Арш – арабї Тароват – арабї

Вожаи тољикї буда, маънои ватан, зодгоњ, макон, љойи зист ва ғайраро ифода мекунад. Аз љузъњои арабию тољикї таркиб ёфта, љоест, ки нигорањои ќадима дар он љо нигањдорї мешаванд. Вожаи тољикї буда, маљозан, маънояш чашм аст, синоними калима гавњар, дида ва ғайра. Вожаи арабї буда, маънояш саховатмандї аст, ки муродифи калимаи сахопеша, некхоњ ва ғайра мебошад. Вожаи арабї, маънои зебої, нафосат ва ғайраро ифода мекунад. Вожаи арабї буда, маънояш осмон аст.

Т-наќша усулест барои љамъоварии аќидањои ба њам зид, ки љадвали он шаклан ба њарфи «Т» монанд аст. Ба воситаи усули мазкур саволе гузошта мешавад, ки љавобњои «ња – не», «тарафдор – муќобил», «бартарият – камбудї», «+ - », «мусбат – манфї»-ро талаб мекунад. Он барои ба мубоњиса омода шудан ёрї мерасонад.Омўзгор дар тахтаи синф саволњоеро менависанд, ки дар зери љавобњо хат кашида шавад.Аз хонандагон хоњиш карда мешавад,ки дурустї ва нодурустии љавобро муайян созанд. Ин усулро дар мустањкамкунии мавзўъ ва дунафарї иљро намудан хело мувофиќ аст. Мисол: Сифат он њиссаи нутќест, ки ;

Номи аломат ва чигунагии ашёро мефањмонад? Ња

Не

Ба савол љавоб мешавад? Ња Не Дар љумла ба вазифаи мубтадову хабар меоянд? Ња Не Ба вазифаи муайянкунанда, пуркунанда чи? Ња Не Шахсу шумора дорад ё не? Ња Не Ба гурўњњо таќсим мешавад ё не? Ња Не Дараља дорад ё не? Ња Не Дар нохунак гирифта мешавад ё не? Ња Не Тасриф мешавад ё не? Ња Не Бандаки изофї ќабул мекунад ё не? Ња Не Мураккаб мешаванд ё не? Ња Не Таркибї чї? Ња Не Љамъбандї доранд ё не? Ња Не

ЭССЕ –аз калимаи лотинї “exzagium”(санљиш) ва франсавї “essia” (кўшиш, љустуљў ; тањлил) гирифта шуда, ба маънои очерк њам меояд. Яъне эссе як навъи очерк аст ва онро иншои мухтассар(кўтоњ) низ гуфтан мумкин аст. Њангоми навиштани ин гуна иншо хонанда дар баёни фикр озод аст: ў андешаи худро доир ба мавзўи пешнињодшуда мухтасар ва асоснок (бо далел )баён менамояд. Дар эссе љањонбинї ва андешањои шахсии муаллиф (ё эссенавис) доир ба ягон мавзўи иљтимої ва ё фарњангию таърихї инъикос меёбад. Хонанда дар навиштани эссе (дар барасии мавзўъ) бояд аз пургўйї , истифодаи калимањои мушкилфањм,шева ки ба меъёри забони адабї мувофиќ нестанд , худдорї намояд. Сохтори эссеро асосан аз рўйи мавзўъ ва талабот чунин муайян намудаанд: - сарсухан - тезис, далелњо - ќисми асосї - хулоса

Курсии сењрнок ин бозї барои такрори мавзўъњои гузашта хизмат расонида, имконият медињад,ки хонанда дарсњои гузаштаро хуб такрор намуда, њозирљавоб бошад. Хонандае, ки дар курсии сењрнок менишинад бояд ба њамаи саволњои њамкасбон ва омўзгор љавоби мушаххас дињад.

Пас, омўзгоронро зарур аст, ки дар равиши дарсњо аз бозињои гуногун ба монанди “Муаммо”, ”Бозии курсии сењрнок”, “Љумлаи дарозтарин” ва ғайра истифода намояд,

Page 26: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

26 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

зеро ин метавонад, хонандаро фаъол, њушёр ва тафакури зењниашро сайќал дињад. Бозињои дидактикї метавонанд, шавќу њаваси хонандаро бедор намуда, муносибат ва фикркуниашро ташаккул дода, эљодкорї ва хаёлоту андешарониро дар хонандагон таъмин намояд.

Мо ба чунин хулоса омадем, ки агар омўзгорони фаннї забони давлатї аз истифодаи усули фаъоли таълим огањ бошанду равиши дарсро ќадам ба ќадам ба роњ монанд, дарс на дилгиркунанда, балки шавќовар ва писанди хонандагон мегардад. Омўзгорон бояд аз методњои навтарини таълим васеъ истифода намоянд, дарсњоро њамаљониба бо низоми нави таълими салоњиятнокї ба роњ монанд ва аз санъати сухану технологияи компютерї хуб бохабар бошанд.

АДАБИЁТ: 1. Низоми таълими салоњиятнокї (Дастур барои омўзгор). Модули 1. Мураттибон:

Ниёзов Ф., Алиев А., Нусратов Б., Љонмирзоев Э., Ќодиров Н., Иргашева М., Зиёев Ќ.- Душанбе, 2016.-36с.

2. Сафин Д., Мусина Р., Мухторї Ќ., Ќурбонов С. ва диг. Усулњои таълим ва омўзиши њамфаъол. Дастури таълимї. -Душанбе, 2007.- 376 с.

3. Шербоев С. Методикаи таълими забони тољикї (барои донишљўёни факуктетњои филологии мактабњои олии Тољикистон). Нашри 2, бо тањрир ва иловањо.–Душанбе: Сабрина, 2012.- 458 с.

4. Шогунбек Б, Имомназаров Б. Усули муосири таълим ва истифодаи он дар дарсњои забон ва адабиёти тољик.–Душанбе, 2017.- 111 с.

5. Мухторї Ќ., Мирзоёров Ф. Модули таълимии курсњои омўзишии омўзгорони фанни забони тољикї ба гузариши муносибатњои босалоњият дар таълим.- Душанбе- 2017. – 143 с.

Page 27: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

27 МАСЪАЛАЊОИ УМУМИНАЗАРИЯВИИ ПЕДАГОГИКА 1(26)- 2018

МАСЪАЛАЊОИ УМУМИНАЗАРИЯВИИ ПЕДАГОГИКА

ПАЖЎЊИШЊОИ БУНЁДЇ ДАР РОСТОИ МЕРОСИ ПЕДАГОГЇ

КАРИМОВА И. Х. – узви пайвастаи Академияи тањсилоти Тољикистон, ноиби президенти АТТ, доктори илмњои педагогї, профессор, ш. Душанбе, кўчаи Айнї 45. E-mail: [email protected], тел.: +(992) 90 772 55 94.

Сиёсатњои навини соњаи маориф, дигаргунињои методологию љањонгароии илми педагогика, стандартизатсияи муосири тањсилот, демократикунонии раванди таълим дар марњилаи кунунї ва пажўњишњои илмии гузаштаву имрўза дар маќола тањлил гардидааст.

Вожањои калидї: сиёсат, маориф, илм, педагогика, академия, љањони муосир, омўзиш, тањлил.

ФУНДАМЕНТАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ПЕДАГОГИЧЕСКОГО НАСЛЕДИЯ

КАРИМОВА И. Х. – академик Академии образования Таджикистана, вице-президент АОТ, доктор педагогических наук, профессор, г. Душанбе, ул. Айни 45. E-mail: [email protected], тел.: + (992) 90 772 55 94.

В статье проанализирована новая политика в сфере образования, методологические новинки педагогической науки в мире, новая стандартизация и демократизация в сфере образования, а также прошлые и нынешние научные разработки.

Ключевые слова: политика, образование, наука, педагогика, академия, современный мир, обучение, анализ.

FUNDAMENTAL RESEARCHES OF PEDAGOGICAL HERITAGE

KARIMOVA I. Kh. – Academician of the Tajik Education Academy, the Vice-president of TEA, doctor of pedagogical sciences, professor. Dushanbe, 45 Ayni str., E-mail: [email protected], mob.: +(992)90 772 55 94.

The article s The new policy on education system, the new methodological initiatives of pedagogical science in the world, the new standardization and democratization in the education field, as well as past and current scientific developments are analyzed in this article.

Keywords: politics, education, science, pedagogy, academy, modern world, teaching, analysis.

Њукумати Љумњурии Тољикистон аз нахустин марњилаи ташаккулёбии истиќлоли миллї ба нерўњои аќлонии мамлакат ањаммияти аввалиндараља зоњир менамояд.

Эмомалї Рањмон њамеша таъкид менамояд, ки таърихи адабиёту фарњанги тољик аз ќалами сењрофарини олимону адибони оламшумул, китобњои базму рамз, диловарию ќањрамонї, одобномањои беназир, дастури омўзандаи хулќу атвори њасанаи гузаштагони пурифтихори халќњои ориёинажод, аз пирўзию нокомињои аљдоди мо сабти љовидонї дорад, аз ин рў, эњтирому арљгузорї ба ин манбаи ибратбахшу омўзанда ва фалсафаи њастиофарин вазифаи муќаддаси њар як сокини соњибнанги диёр аст.

Воќеан, Абуабдуллоњи Рўдакї, Абулќосим Фирдавсї, Абуалї Сино, Румию Њофизу Саъдї ва садњо олимону адибони шинохтаи башар ба сифати шахсиятњои покгуњару нобиѓа, достонсароёни бењамто ва амирони шеъру адаби форсигўёни олам фалсафаву адаби моро ёвару мададгор ва љонбахши мардум гардониданд.

1. Таъсиси Академияи тањсилоти Тољикистон ва равандњои нави демократї, ки дар Тољикистон ба амал омаданд, дар соњаи илми педагогї тањаввулоти чашмгиреро ба вуљуд оварданд. Њамзамон Академия дар таќвияти арзишу анъанањои педагогикаи миллї мавќеъ ва љойгоњи вижаеро доро гардид.

2. Дар сиёсатгузорињои навини соњаи маориф дар Тољикистони соњибистиќлол дигаргунињо ва бознигарињои куллї рўйи кор омаданд. Фалсафа ва методологияи илми

Page 28: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

28 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

педагогика ва маориф мушаххас гардиданд, љањонгароии илми педагогика ва стандартизатсияи муосири тањсилот, тамоилњои рушди тањсилот, назария ва амалияи илми педагогика дар љањони муосир, љараёни ибтикорї дар омўзиш, демократикунии тањсилот ва раванди таълим дар марњилаи кунунї равандњои муњимми пажўњишњои илмиро ба бор оварданд.

3. Инсонгароии тањсилот ва тарбия, масоили њамгирої ва тафриќа, самтњои асосии ислоњоти маориф дар Љумњурии Тољикистон, тањќиќи афкори педагогии ниёгон ва мавќеи он дар педагогикаи миллї, ворид намудани, технологияи навгонї дар таълим ва тарбият, масъалаи тарбияи динї – мазњабї дар мактаби муосир яке аз дигар ибтикори Академия дар ин самт мебошад.

4. Масоили мубрами фарњанги хонавода, тарбия ва таълими кўдакони истисної, масъалањои методологияи навини тањќиќоти педагогї, проблемањои педагогикаи фарњангу фароѓат, педагогикаи муќоисавї масоили умда ва муњимми фаъолияти Академия гардиданд.

5. Дар фаъолиятњои Академияи тањсилоти Тољикистон тањлилу тањќиќи педагогикаи миллї, масъалањои тарбияи шахсияти фаъол, созанда ва эљодкор, Ватану ватандорї, эњсоси худогоњии миллї, равнаќ ва ташаккули андешаи миллї, худшиносии таърихї, њамгироии арзишњои миллї ва умумибашарї, педагогикаи мардумї, сифат ва самаранокии дониш ва тањсилот, хусусиятњои таълиму тарбияи бачањои лаёќатманд мавриди тањќиќ ва бањрабардорї ќарор гирифтанд.

Дар баррасињои илмии фавќ мавќеъ ва љойгоњи Академияи тањсилоти Тољикистон чашмрас будааст.( 11,с.2.) Дар иртибот бо ин “Барномаи давлатии рушди илмњои педагогї барои солњои 2016-2025” аз љониби Академияи тањсилоти Тољикистон тањия гардидааст. Тањќиќи бунёдии педагогикаи халќи тољик яке аз масъалањои муњимми илмї арзёби гардидааст. Дар ин росто тањќиќи бунёдї дар самти педагогикаи муќоисавї ба наќша гирифта шудааст. Ин тањќиќ имконият фароњам меоварад, ки масъалањои назарияї ва амалї бар асоси муќоиса низоми тарбияти чандин кишварро фаро гирад. Њадафи асосии ба тањќиќи масъалањои мазкур машѓул гаштан он аст, ки монандию тафовутњои мављудаи низомњои гуногуни таълиму тарбият ошкор гардад. Педагогикаи муќоисавї масъалањои гуногунро фаро мегирад: педагогикаи муќоисавї дар ростои тањќиќи мероси ниёгон самтњои асосии стратегияи низоми маорифи миллї; ошкорсозии роњњои тањлили буњрони тарбияи маънавии љавонон дар љањони муосир; тањлили самтњои асосии њамгироии муњтаво ва методњои корњои таълимию тарбиявї дар муассисањои томактабї ва синфњои ибтидоии кишварњои гуногун; наќши тањќиќоти байналмилалї дар рушди методњои муосири тањќиќоти педагогии тањсилоти мактабї; ташкили тањлили самтњои асосии стратегияи низоми нави миллии тањсилот дар кишварњои Иттињоди давлатњои мустаќил ва ѓайрањо. Тањќиќоти бунёдї дар ростои мероси педагогї дар ќадами аввал анљом мегирад, ба шарте ки заминањои тањќиќ фароњам оянд. Мутаассифона доираи фаъолияти кормандону аъзои раёсати Академияи тањсилот аксаран ба тањияву такмил ва баррасии њуљљатњои меъёрии њуќуќї, Барномањои давлатї, мутолиаву баррасии маводи марбути соња, навиштани њисоботу маълумотномањо оид ба иљрои ин ё он кор сарф мешавад. Хуб мешуд, ки сарфи ваќт ва неруи инсонї бештар ба пажўњишњои бунёдї равона карда шаванд. Лозим ба ёдоварист, ки Академия бояд сирф ба масоили тањќиќи бунёдї машѓул бошад ва вазифаи функсионалии он сирф ба њаллу фасли масоили бунёдї меъроси ниёгон сафарбар карда шавад.

Чанде аз рисолаву китоби дарсї, дастурњои методї ва барномањое, ки дар иртибот бо мероси ниёгон нашр шудаанд.(1.с.6-7)

• Рисолаи Фарзанд - њадяи Худованд - Душанбе.- 2014.- 240с. • Рисолаи Мавлоно Љомї - рамзи хоксорї ва дасторхондории тољикон. Душанбе,

2014. - 50с. • Донишномаи навини ислом.- Душанбе: Матбаа, 2014.- 1100с. • Педагогическая школа ислама: сущность и основные направление. - Душанбе,

2014. - 176с.

Page 29: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

29 МАСЪАЛАЊОИ УМУМИНАЗАРИЯВИИ ПЕДАГОГИКА 1(26)- 2018

• Китоби «Фарњанги китобдорї». - Душанбе, 2014. - 140с. • Китоби дарсии «Фарњангшиносї» барои донишљўён. –Душанбе: Ирфон, 2014. –

179с. • Китоби «Донишномаи фарњангшиносии навин». - Душанбе, 2014. - 566с. • Китоби «Ќуръон ва мањоратњои зиндагї».-Тењрон, 2014.-142с. (9.с17-18) Ба назари мо зарур аст, ки стратегияи тањќиќи проблемањои улуми педагогї тањия

гардад. Стратегияи тањќиќи проблемањои улуми педагогї самтњои асосї ва афзалиятноки рушди њаёти иљтимої ва омўзиширо дарбар мегирад.

Бо таваљљуњ ба ин зарур аст: • тањияи тавсияњо оид ба истифодаи натиљањои тањќиќоти илмї дар соњаи

педагогика; дар иртибот бо мероси фарњангї; • омўхтан ва љамъбасти комёбињои илмии мероси педагогї, њидоят кардан ба

истифодаи самаранокии онњо дар муассисањои омўзишу парвариш; • тањияи барномањо ва лоињањои баландбардории сатњи омўзишї ва тарбияи

маънавии ањолии Љумњурии Тољикистон бо таваљљуњ ба мероси педагогии халќи тољик; • тањия ва муайян намудани пешомадњо оид ба тањќиќи мероси педагогї; • ташкили симпозиумњо, семинарњо, конференсияњо, бањсњо ва дигар чорабинињо

оид ба проблемањои мероси педагогї; • тарбияти неруи мутахассис ва коромади илмї ва такмили ихтисоси гуногуни

соњаи педагогика дар ростои омўзиши ва тањќиќи мероси педагогї; • ба нашр омода сохтани натиљањои тањќиќот аз рўйи мавзўъњо ва проблемањои

педагогика, мавзўъњо проблемањо ва мероси педагогї; • тарѓиби донишњои илмї дар соњаи мероси педагогї; • тањияи тавсияњои методї барои кормандони соњаи маориф доир ба омўзиши

мероси педагогї; • дар асоси тартиботи муќарраршуда таъмин намудани татбиќи фаъолияти

муштарак бо дигар муассисањои илмї ва фарњангии кишварњои хориљї доир ба проблемањои мероси фарњангї;

• баргузории тањќиќоти љомеашиносї ва бозорёбї оид ба проблемањои мероси педагогї;

• нашри маљмўањои даврии илмї – тањќиќотї ва воситањои таълим, ки ба талаботи давлатї ва иљтимоии дигарсозии љомеъа љавобгў бошанд;

• эњёи фарњанги педагогии бисёрасраи њамаи мардуми тољик ва мутобиќнамоии он ба шароити имрўза;

• сањмгузорї дар тањия ва татбиќи сиёсати давлатї дар соњаи мероси педагогї, ки ба мутобиќсозии табаќањои гуногуни ањолї ба ниёзњои нави њаёти иљтимої-фарњангї равона карда шудааст.

Роњкорњои пажўњиши педагогї инъикоси объективона, њамаљониба, маќсадноки имкониятњои воќеї ва нерўи мављудаи љомеаи муосир, манфиатњои таълиму тарбия ва ниёзњои кулли табаќоти ањолї, равобити мантиќии байнињамдигарии назария ва амалия, таъсир ва вобастагии байнињамдигарии равияњо, намудњо ва шаклњои фаъолияти омўзишу парвариш бо кулли соњањои иљтимої - иќтисодии замони муосир мебошад.( 5.)

Татбиќи воќеии соњибихтиёрии миллии омўзишу парвариш, эњё ва рушди фаъолияти кулли равияњо, шаклњо ва намудњои соњаи улуми педагогї танњо дар сурати бевосита мурољиат намудан ба сарчашмањои миллї ва умумибашарї, ба бунёд ва анъанањои фарњангї, ки аз озмоишњои таърих, тањаввули тамаддунњо, фарњанг ва анъанањои дигари мардум, эътиќоди мазњабї ва сохторњои давлатї, воќеа ва њаводиси таќдирсози таърихї гузаштаанд, инчунин дар сурати комил, амиќ ва њамаљонибаи илмї-амалї дарк намудан ва аз худ кардани мероси фарњангии мардум, тарѓибу наќшу ањаммияти омўзишу парвариш ва этнопедагогика, тафаккури имрўзаи илмї ва тасвирї имконпазир мегардад.

Омўзиши вазъият ва эњёи суннатњо, одатњои омўзишу парвариш низ зарур мебошад, зеро мањз тавассути он арзишњои миллиро аз насл ба насл интиќол додан мумкин аст.

Page 30: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

30 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

Бо таваљљуњ ба ин дар назар аст, ки роњкорњои тањќиќи улуми педагогї дар доираи пажўњишњои педагогї дар чунин самтњо сурат гирад:

1. «Таърихи омўзиш, назария, амалия ва афкори педагогии мардуми тољик». Самтњои асосии рушди омўзиш ва афкори педагогии мардум мавриди бањрабардорї ќарор гирад. Бахшњои муњимми ин мавзўъ гуфтугўи педагогии тамаддунњо, самтњои асосии раванди таърихию педагогї, самтњои асосии рушди педагогикаи шарќ: педагогикаи бостонии тољикон, педагогикаи асрњои миёнаи ислом, даврањои асосии таърихии педагогикаи тољикон, рушди самтњои асосии афкори педагогии тољикон, мушкилињои педагогии омўзиш дар даврањои тоинќилобї ва замони Шўравї, таърихи педагогика дар ибтидои ќарни ХХI.

2. «Педагогика ва омўзишу парвариш дар кишварњои Шарќи хориљї». Дар тањќиќ усулњои гуманизми шарќї, тарбияи љавонон, усул ва рањёфти навин дар тањќиќи мушкилињои мавзўъ ва инчунин самтњои љањонишавии омўзиш ва эњёи суннатњои миллї бо таваљљуњ ба мероси ниёгон дар таълиму тарбия мавриди тањќиќ ќарор гирад. Проблемањои омўзиш ва парвариш аз дидгоњи арзишњои исломї ва парадигмаи омўзишу парвариш мењвари аслии пажўњишњо бошад. Инчунин дастгоњи мафњумии фанни педагогика, вожагузинї ва истилоњотсозї дар улуми тарбиятї мавриди бањрабардорї ќарор гирад. Таваљљуњи бештар ба тазкираињои педагогии ниёгон ва арзишњои афкори педагогии њавзаи тамаддуни бостонї дода шавад.( 4.)

Мавзўъњои фавќ дар асоси рањёфти низомёфта, тањлил ва таљзия, тањќиќи назарї ва мантиќї бо истифодаи усули навини герменевтика ва контент-анализ мавриди бањрабардорї ќарор гирад. Дар назар аст, ки дар асоси низом ва категорияњои мафњумии фаннии «омўзиши касбї» мушкилињои мафњумї ва истилоњотї мавриди баррасї ќарор гиранд ва дар ин асос тањќиќи «Истилоњоти фанни педагогика» ба анљом расад.

Дар муассисањои илмию тањќиќотии кишвар фарњангшиносон, санъатшиносон, муаррихони фарњанг ва санъат, файласуфон, шарќшиносон, китобшиносон, педагогњо, љомеашиносон, инчунин публитсистон, рўзноманигорон, мутахассисони соњаи иљтимоию фарњангї, омўзишию парваришї ва кормандони техникї фаъолият доранд. Бо вуљуди ин дар инкишофи илми педагогика проблемањои зиёди њалнашуда, доир ба омўзиши мероси педагогї, ки бо таъминоти илмї вобастаанд, њанўз зиёданд. Масалан, этнопедагогикаи тољик њамчун илм дар оѓози ташаккулёбист.(3.) Барои баланд бардоштани сатњи фаъолияти муассисањои илмию тањќиќотї дар соњаи педагогика, анъана ва одатњои бисёрасраи миллї ва дигар миллатњо пањн намудани натиљањои корњои илмии татбиќшаванда ва тадќиќот имрўз дар навбати аввал зарур аст, ки:

нерўи кадрњои илмї-тадќиќотї аз њисоби ба кор љалб намудани олимон ва мутахассисони хориљї, тайёр намудани кадрњои мањаллии мутахассиси соњањои гуногуни педагогика дар кишвар ва хориљи он мустањкам карда шавад;

барои инвесторони ватанию хориљї, созмонњои ѓайридавлатї, сармоягузорон дар фаъолияти онњо оид ба маблаѓгузорї ба рушди тадќиќоти илмї шароити мусоид фароњам оварда шавад;

барои нигоњ доштани робитањои доимї ва њамкории пурмањсули байни муассисањои илмї ва тадќиќотии соњаи маорифи кишвар бо кишварњои хориљї шароити мусоид фароњам оварда, асноди зарурї такмил гардад;

ба анљоми тадќиќоти сотсиологї дар бораи ниёзњои омўзишии кўдакон, наврасон, љавонон, сокинони дењот ва дигар гурўњњои иљтимої - демографии мардуми тољик аз њисоби маблаѓгузории давлатї, љалб намудани инвесторон, маблаѓњои ташкилотњо ва фондњои байналмилалї дар омўзиши мероси педагоги њамаљониба мусоидат карда шавад;

ба нашр ва пањн намудани асарњои илмию тадќиќотї дар соњаи педагогика ва фаъолияти маърифатї мусоидат карда шавад;

дар кишвар системаи воњиди гирдоварии маводи зарурї оид ба фаъолияти омўзишу парвариш њарчи зудтар љорї карда шавад;

Page 31: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

31 МАСЪАЛАЊОИ УМУМИНАЗАРИЯВИИ ПЕДАГОГИКА 1(26)- 2018

фаъолияти китобхонањои муассисањои омўзиши мероси педагогї илмию пажўњишї такмил дода шавад;

тарбияи кадрњои илмии педагогии тахассуси олии гуногуни нав, коромўзї, бозомўзї ва такмили ихтисоси муњаќќиќони риштаи педагогика бо назардошти арзишњои миллии педагогикаи халќи тољик таъмин карда шавад:

дар алоќамандї бо раванди тањсил ба роњ мондани тањќиќоти илмии дорои асоси бунёдї – назарї ва бунёдї амалї ба њалли проблемањои педагогика равона карда шаванд;

ташкили кори маърифатї- педагогї дар байни ањолї бо маќсади боло бурдани сатњи дониш ва маърифати падару модарон такмил дода шавад.;

равобити байналмилалї дар соњаи педагогика такмил дода шуда, роњњои навини њамкорињо доир ба омўзиши мероси педагогї љустуљў карда шавад.

мувофиќати байни вазифа, омўзиш ва номгўйи ихтисосњое, ки маълумоти миёнаи касбї ва ё олии касбиро талаб мекунад, муќаррар карда шавад;

Китоби дарсии «педагогика» ва дигар маводи омўзиши, бо таваљљуњ ба арзишњои миллї ва мероси педагогї, бо назардошти вижагињои башарї тањия ва таълиф карда шавад. Нашри «Афкори педагогии халќи тољик» ба забони русї ба роњ монда шавад. Розгушої (разшифровка), ва баќайдгирї (инвентаризатсия)-и матнњои классикї роњандозї гардад. Тазкираи «Афкори педагогии халќи тољик» ба забонњои тољикї, русї, ангилисї, форсї ва дигар забонњо роњандозї гардад. Матнњои (хрестоматия) мероси педагогї барои хонанадагон гуногун тањия гардад, ва чопи электронии онњо дар сомонањои Интернет гузошта шавад. Бунёди методологии рисолањои илмї бо назардошти дастовардњои мероси педагогї коркард ва таъмин карда шавад. Тањияи «пайкараи» чењрањои педагогї дар саифањои Интернет ворид карда шавад.

АДАБИЁТ:

1. Каримова И. Х. Мушкилоти такмили пажўњишњои педагогї / И. Х. Каримова // Паёми Академияи тањсилоти Тољикистон. – 2014. – №1. – С. 6-16

2. Лутфуллоев М. Равишњои тањќиќ дар педагогика / М. Лутфуллоев Ќ. Абдурахимов // – Ќурғонтеппа, 2014. – 60 с.

3. Лутфуллоев М. Педагогикаи миллии халќи тољик / М. Лутфуллоев //Душанбе – 2015. – 704 с.

4. Сулаймонї С. Маънавиёт ва мушкилоти омўзишу парвариш: маљмўаи маќолоти илмї / мураттиб /С. Сулаймонї // Пажўњишгоњи рушди маорифи АТТ. – Душанбе: Ирфон, 2008. – 379 с.

5. Раљабов М. Пажўњишшиносї дар илмсанљї / М. Раљабов// зери назари С. Сулаймонї; Академияи тањсилоти Тољикистон. – Душанбе: Ирфон, 2014. – 160 с.

6. Раљабов М. Тањќиќоти педагогї дар фазои илмсанљї / М. Раљабов// Пажўњишгоњи рушди маорифи АТТ. – Душанбе: Ирфон, 2014. – 144 с.6.

7. Раджабов М. Разработка научных работ в русле диссертационных исследований в Таджикистане под общ. ред. профессора /С.Сулаймони / АОТ.-Душанбе: Ирфон, 2014.-154 с.

8. Сулаймонї С. Дурнамои тањќиќи улуми педагогї. (Матн) / Сулаймонї С // Омўзгор.-2013.- 30 август.

9. Сулаймонї С. Таваљљуњ ба осори ниёгон (Матн) / Сулаймонї С // Андешае чанд перомуни китоб ва китобдорї. Тољикистони советї.- 1989.- 1-декабр.

10. Шарифзода Ф. «Барномаи давлатии рушди илмњои педагогї барои солњои 2016-2025» /Шарифзода Ф// – Душанбе: АТТ. - 52с.

Page 32: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

32 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

БОЗИЊОИ АНГУШТЇ БАРОИ КЎДАКОНИ СИННИ ТОМАКТАБЇ

МАЉИДОВА Б. – доктори илмњои педагогї, профессори кафедраи назария ва методикаи тањсилоти томактабии ДДОТ ба номи Садриддин Айнї, ш. Душанбе, к. Рудакї 65. E-mail: Bibixafiza @mail.ru, тел.:+ (992) 98 583 19 02

Аз нигоњи муаллифи маќола бозињои ангуштиро фарњангу маданияти маънавии халќ њисобидан мумкин аст, чунки онњо бо баробари дар худ таљассум кардани таљриба њаракату такмилдињии кори муњаррикњои панљаву дастон калимаву иборањои њамќофия, рангу тобишњои њаловатбахши лафзи модарї, оњанги мењрубонию навозишомезро њамроњї мекунанд, ки барои кўдакони синни томактабї њаловатбахшу гуворо ва таъсирбахш мебошанд. Талаботи педагогии нишондодашуда оид ба бозињои ангуштї барои баланд бардоштани самаранокии тарбия мусоидат менамоянд.

Вожањои калидї: бозї, бозињои ангуштї, бачањо, таъсир, амалњои аќлонї, ташаккули нутќ, бозї - машќњо, самаранокї.

ПАЛЬЧИКОВЫЕ ИГРЫ ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА

МАДЖИДОВА Б. – доктор педагогических наук, профессор кафедры теории и методики дошкольного образования, ТГПУ имени Садриддина Айни, г. Душанбе, ул. Рудаки 65. E-mail: Bibixafiza @mail.ru, тел.: +(992) 98 583 19 02

В данной статье автором проанализированы пальчиковые игры, как средство развитие мелкой моторики, развитие речи и активизация умственной деятельности детей раннего и дошкольного возраста. Отмечается, что в пальчиковых играх одним из основных приемов является массаж, поглаживание, способствующие повышению тонуса руки левшецов. Предъявляются педагогические требования, способствующие повышению воспитательной эффективности пальчиковых игр.

Ключевые слова: игра, пальчиковые игры, дети, воздействие, умственные действия, развитие речи, игры-упрожнения, эффективность.

FINGER GAMES OF CHILDREN OF PRESCHOOL AGE

MADZHIDOVA B. – Doctor of pedagogical sciences, professor of the Theory and Methods

of Preschool Education Department of TSPU named by Sadriddin Ayni. Dushanbe, 65 Rudaki str., E-mail: Bibixafiza @ mail.ru, mob.: +(992) 98 583 19 02

I na a given article The finger-type games are considered by the author as means of development of the small motor activity, development of speech and activating of cerebration of carly and preschool age children in this article. It is noticed, that in finger-type games one of the basic techniques is massage, stroking promoting to increase the tone of muscle of fingers of a hanol. The pedagogical regurement to the organization and carrying out of finger-type games is demanded.

Keywarols: game, small motor activity, children, interactions celebration, speech development, games-exercises.

Бозињо дар илми муосири педагогикаи томактабї ва психологияи бачагона њамчун воситаи муњимми таълиму тарбия ва фаъолияти пешбаранда, инкишофдињандаи равандњои равонии кўдакон (Л. С. Виготский, Д. Б. Элконин, Р. И. Жуковская, В. Г. Нечаева, А. П. Усова) ва дигарон эътироф карда шудааст.

Бозињои кўдакон њамчун арзиши фарњангии халќи тољик аз тарафи Нурљонов Н.Х., њамчун воситаи муњимми тарбияи сифатњои љисмонию иродавї аз тарафи профессор Турсунов Н.Н. тадќик гардиданд. Дар назария ва амалия таълиму тарбияи томактабии кишвар љанбањои алоњидаи бозињои халќии тољикї аз тарафи М.Нарзуллоева, Г.Ќурбонова мавриди омўзишу тањлил ќарор дода шудаанд. Дар Стандарти давлатии тањсилоти томактабї дар Љумњурии Тољикистон (2014), Стандарти рушд ва омўзиши

Page 33: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

33 МАСЪАЛАЊОИ УМУМИНАЗАРИЯВИИ ПЕДАГОГИКА 1(26)- 2018

барваќтии кўдак (аз рўзи таваллуд то 7(6) солагї (2012), Барномаи тарбия, таълим ва инкишофи кўдакони синни томактабї «Рангинкамон» (2012) истифодаи намудњои гуногуни бозињо вобаста ба хусусияти синнусолии кўдакон ва иљрои маќсаду вазифањои таълиму тарбиявї тавсия карда шудаанд.

Бозињои кўдакон аз љињати мазмун, шакли ташкилшавї, иљрои ќоидањо, усули роњбарї, давомнокї ва ѓайрањо аз њамдигар фарќ мекунанд. Онњо бештар мувофиќи синну сол ва маќсаду вазифањои таълиму тарбиявї интихоб ва истифода бурда мешаванд.

Бозињои ангуштї, яъне иљрои амалњои бозикунї бо њаракатњои ангуштони (панљањо), даст ва истифодаи матнњои адабї, калимаву иборањои њамќофияву њамоњанг дар њаёти кўдакон наќши муњим дорад. Дар таљрибаи амалї онњо воситаи муњимми инкишоф додани нутќ, такмилдињии кори панљањо ва кори узвњои њискунї (ламскунї, биної) ва ѓайрањо истифода мегарданд.

Бозињои ангуштиро фарњангу маданияти маънавии халќ њисобидан мумкин аст, чунки онњо баробари дар худ таљассум кардани таљриба њаракату такмилдињии кори муњаррикњои панљаву дастон калимаю иборањои њамќофия, рангу тобишњои њаловатбахши лафзи модарї, оњанги мењрубонию навсозиашомезро њамроњї мекунанд, ки барои кўдак њаловатбахшу гуворо ва таъсирбахш мебошанд.

Бояд ќайд кард, ки кўдакон оѓози бозињои ангуштиро аз мо, калонсолон, њангоми суњбату муошират ангуштхобонии мо мушоњида намуда, ба иљрои ин амал таваљљўњ зоњир менамоянд.

Маќсади асосии ташкили бозињои ангуштї љалб намудани диќќати кўдакон ба њамоњангсозии муњаррики хурди панљањо ба мазмуну оњанги матн аст, ки ба инкишофи нутќ, диќќат, бахотиргирї, идоракарда тавонистани њаракатњо равона карда мешавад. Њангоми бозињои ангуштї дастрасонї ба даст, шикам ва дигар ќисмњои бадан, калонсол ба рўњия ва њолати психикии кўдак таъсири мусбат мерасонад. Дар натиља кўдак худро бардаму шод њис мекунад. Бозињои ангуштии мардумї «Омад-омад, чї омад?», «Омад-омад кї омад?», «Њавзак-њавзак» ва ѓайрањо мисол шуда метавонанд.

Истифодабарии бозињои ангуштї дар минтаќањои гуногуни кишвар шакл, мазмун ва услуби ба худ хосси лањљавию фарњангї дорад. Дар таљрибаи халќ он ба иљрои вазифањои зерин равона карда шудаанд: таъмин намудани инкишофи нутќ, ташаккулдињии шунавоии фонематикї, шинос намудан ба боигарињои лафзи модарї ва рангу тобишњои он, тарбия намудани мењру муњаббат ба забони тољикї, шавќу раѓбат ба азхудкунии забон ва дар љараёни он барќарор намудани муоширату муносибати эмотсионалї бо кўдак ва ѓайрањо мебошад.

Бозињои ангуштиро ба истифодаи матнњои адабї ба сањначаи театрї табдил додан мумкин аст. Масалан, њангоми ташкили бозии миллии «Њавзак-њавзак» калонсол аввал дасти чапи кўдакро ба кафи дасти худ гирифта, оњиста сила мекунад, молиш медињад. Сипас дар кафи дасти кўдак ба панљаи ишоратии худ хатњои печидаро тасвир намуда мехонад:

Њавзак-њавзак Гирдаш сабзак Оњу омад об хўрд Ору омад об хўрд (бо ангушти худ 2 маротиба мезанад) Сипас панљањоњоро бо навбат хобонда мегўяд: Ин гов гўшт, Ин пўст канд, Ин шўрбо пухт. Ин шўрбо хурду ноз кард Ин майдача (яъне ангушти охирини майдача) куљо буд, ки шўрбо нарасид ва онро

ба шиками кўдак расонида хушњолона мегўяд: Чулу, чулу, барги каду!! Ин бозии ангуштї ба кўдак имконият медињад низоми ботартиб хобондани

ангуштњо ва мувофиќи њаракати ангуштњо хондани матнро мушоњида намоянд аз он

Page 34: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

34 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

лаззату њаловат баранд. Дар натиљаи якчанд маротиба такрор кардан матнро аз худ карда, бозиро бо њамсолону хурдтаракон мустаќилона такрор намояд.

Бояд ќайд кард, ки њангоми бозињои ангуштї бо мадади панљањо ба нуќтањое таъсир расонидан мумкин аст, ки онњо бо фаъолияти ин ё он узв алоќаманд мебошанд. Тасиррасонї бо ин нуќтањо њолати гуворо, оромбахш, њаловату осудагии руњиро таъмин менамояд.

Њаракатњои гуногун-молиши нуги ангуштон, њаракати гирдшакл бо кафи дастон, мањскашии сабуки шикам, китфњо, пой, даст ба саломатии кўдакон манфиатбахш аст. Бозињои ангуштиро тарзе ташкил кардан мумкин аст, ки дар њардуи дастњо иштирок намоянд ва ин амал имконият медињад, то кўдак тасаввурот, мафњумњои фазоии - рост, чап, боло, поён, пеш, ќафо, наздик, дур ва ѓайрањоро аз худ намоянд.

Њаракатњои мањсї дар кафи дастон барои фаъолияти мушакњо фоиданоканд. Ба нафаскашї, кори узвњои нутќронї таъсир расонида мондагї, афсурдагї, хасташавиро пешгирї намуда, сабукию хушњолї мебахшад. Набз ва системаи асабро ором мегардонад, фаъолияти фикрронї ва њаракатиро тез менамояд. Бо назардошти маќсаду вазифањо ва вазъияти бозии ангуштї њаракати дасту панљањо метавонад суръати тез, миёна ва оњиста дошта бошад. Яке аз усули мањс молиш додан мебошад, ки онро дар самти хатти рост, морпеч, даврашакл ва муштарак иљро намудан мумкин аст.

Њангоми бозињои ангуштї ларзиш додани панљањо, ќарсакзанї ба тарафњои гуногун, хаму рост кардани панљањо мушакњоро ќавї мегардонад. Зинањои омўзонидани бозињои ангуштиро ба таври зайл пешнињод намудан мумкин аст:

1. Аввал калонсол худ тарзи бозиро намоиш медињад. 2. Калонсол дасти кўдакро ба кафи дасти худ гирифта, бо њаракати ангуштон тарзи

бозиро нишон медињад. 3. Бо баробари матн ё шарњу эзоњдињї калонсол бо кўдак якљоя бозї мекунад. 4. Кўдак њаракатро бо ёрии калонсол, бо якљоя хондани матн, такрори калимаву

иборањо иљро менамояд. 5. Кўдак њаракати ангуштон, хондани матн, истифодаи калимаву иборањои

њамќофия иљро менамояд ва дар њолати зарурї калонсол ба ў ёрї мерасонад. Саволе ба миён меояд: бо кўдакони хурдсол кадом бозињои ангуштиро интихоб ва

истифода кардан мумкин аст? Ба фикри мо: а) бозињоеро интихоб намудан лозим аст, ки мазмуни онњо ба таассуроту таљрибаи амалии кўдак мувофиќат намояд; б) њаракати дасту панљањо ба мазмуни матн мувофиќ бошад; в) мазмуни матн, супориш ва ќофиябозињо њангоми бозї ба кўдак фањмо бошад; г) кўдак њангоми бозї матнро азхуд намуда, минбаъд бо истифода аз онњо мустаќилона амал карда тавонад: д) бозии ангуштї инкишофи њаракати дасту панљањо ва равандхои маърифатї-эњсоси, идрок, нутќ, тафаккур ва ѓайрањоро таъмин намояд.

Барои кўдакони синни томактабї дар њар як давраи њаёт, яъне аз як- солагї то ба мактаб рафтан бозињои ангуштї тавсия карда мешаванд, ки онњо ба инкишофи муњаррики хурди дастњо ва таъмин намудани рушди аќлию зењнї, равонию љисмони равона карда мешаванд. Омўхтан ва тањлили тадќиќоти илмї (Л.Павлова, В.С.Кукушкин ва дигарон), таљрибаи кормандони муассисањои томактабї, таљрибаи мардум нишон медињанд, ки кўдакони то яксола бозињоро бо тезї ќабул мекунанд. Аз нигоњи илми психологияи бачагона фаъолияти пешбарандаи кўдакони то яксола муоширати эмотсионалї (Л.С.Виготский, Д.Б.Элконин, Т.Авдулова ва дигарон) бо калонсолон мебошад. Мањз бозињои ангуштї, ки бо истифодаи ќофиябозию оњанги махсуси эмотсионалї ташкил карда мешавад, ба кўдак њаловат мебахшад ва дар инкишофи психикии ў таъсири мусбат мерасонад.

Маълум аст, ки инкишофи нутќи кўдак бо мадади калонсолон аз донистан ва номбар кардани номи узвњои бадани хеш: даст, пой, бинї, дањон, чашм, шикам, сар ва ѓайрањо оѓоз мегардад. Ин амалњо гарчанде табиї ва оддї ба назар расанд њам, минбаъд замина барои дарки олами гирду атроф, такмили њаракати дасту панљањо мегардад. Дар охири яксолагї кўдак метавонад супоришњои калонсолон-дењ, ма, гир, мон ва ѓайрањоро

Page 35: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

35 МАСЪАЛАЊОИ УМУМИНАЗАРИЯВИИ ПЕДАГОГИКА 1(26)- 2018

иљро намуда, њаракати дасту панљањои худро идора намояд. Бо ёрии дасту панљањо самти љойгиршавии ашё, ќисмњои онњоро нишон дињад, сифату вазъияти онњоро (гарм, хунук, он љо, ана, нест ва ѓайрањоро) муайян намояд, бо ламскунї ва донистагирии ашёњо кўшиш намояд. Ин давраро давраи тайёрї ба бозињои ангуштї ё худ панљагї номидан мумкин аст.Инчунин ба кўдакони то яксола дар як љой љамъ овардани њама гуна ашё, бозичањо, ба даруни зарфњо, ќуттичањо андохтани онњо амали шавќовар ва гуворо аст. Масалан, ба дарун андохтану баровардани пиёлањо, аз як љой гирифта ба љойи дигар гузоштани ашё, ба табаќ андохтану холї кардани мевањо ва ѓайрањо.

Баъди якунимсолагї ба кўдак иљрои супоришњои душворро пешнињод намудан мумкин аст. Масалан, меваю сабзавоти хурду калонро људо намудан, бозї бо рег ва об, оварда додан ва бурда ба љое мондани ашё, пўшидан ва баровардани дастпўшак, пойафзол, либос дар банди ѓафс гузаронидани њалќањо, бозї бо маводи сохтмонии пластмасї, ки махсус дар фурўш њастанд ва ѓайрањо.

Соли дуюми њаёт дар инкишофи кўдакон наќши муњим дорад. Кўдак на танњо олами гирду атроф, муносибатњои байнишахсиро аз худ менамояд, инчунин ў метавонад имою ишора бо дасту панљањоро фањмида, њаракату амалњои худро идора намояд. Мувофиќи мазмуну оњанги нутќи калонсолон, таќлидкунї ба онњо њаракату амалњои бозикуниро иљро мекунад. Бояд ќайд кард, ки дар соли дуюм ва сеюми њаёт фаъолияти пешбарандаи кўдакон амал кардан бо ашё буда он дар инкишофи равонї, таълим ва тарбияи онњо наќши муњим дорад. Истифодаи бозињои ангуштї ба даврањои аз худ намудани истифодаи ашё алоќаманд аст. Ин даврањо чунинанд:

а) нишон додани тарзи иљрои амалњо бо ашё аз тарафи калонсолон; б) иљрои амалњои якљоя бо калонсолон; в) ќисман якљоя амал намудан; г)дар асоси супоришњои калонсол мустаќилона иљро намудани амалњо бо ашё. Бо кўдакони соли дуюм ва сеюм њаёт чунин бозї бо ангуштњоро (панљањо, лелакњо)

ташкил кардан мумкин аст. -Лелак бачаяк! Ту дар куљо будї? -Бо ин бародарам ба љангал рафтам. -Бо ин бародарам хўрок пухтам. -Бо ин бародарам хўрок хўрдам. -Бо ин бародарам суруд хондам. Маќсади чунин бозии ангуштї омўзонидани кўдакон мувофиќи мазмуни матн,

њаракат додани ангуштон, дар хотир нигоњ доштани калимаву иборањоест, ки њамќофия мебошанд.

Ба њисоб гирифтан лозим аст, ки ёд додан, омўзонидан, таълимдињии бозињои ангуштї њамчун додани аввалин таљрибаи иљтимої арзёбї гардида, он дар раванди фаъолияти якљояи ташкилкардаи калонсол ба вуќўъ меояд. Дар иљро гардидани ин амал шакли асосии кор ин махсус ташкилу баргузории маљмўи бозињое мебошанд, ки майлу раѓбати кўдакро барои бозї бо бозичањои сода, њаракаткунанда, љобаљогузорї ва бо њам пайваст кардани ќисмњои бозичањо, аз ќисмњо сохтани ашё, њамчун бозичањо ва ѓайрањо равона карда мешавад.

Барои он, ки ашёву бозичањои истифодашаванда барои кўдак дилгиркунанда набошанд, лозим аст, ки онњо тез-тез иваз карда шаванд, рангоранг ва гуногунњаљм бошанд, барои истифодабарї ашё мувофиќи маќсаду вазифањои таълиму тарбия бошанд.

Дар муассисањои томактабї тибќи талаботи барнома мураббї бо кўдакони аз 1 солу 6 - моња то 3 - солањо барои инкишоф додани эњсос, идрок ва тасаввурот оид ба ранг, шакл, сифату хусусияти ашё, такмилдињии њаракати дасту ангуштон (муњарррикњои хурди њаракатї) аз тарафи мураббия маљмўи махсуси бозї-машќњо, бозї-машѓулиятњо, бозињои дидактикї ба наќша гирифта мешавад. Дар заминаи ин бозї ва амалкунї ашё бозикунї бо бозичањою ашёи атроф (минбаъд фаъолияти созандагарои (конструктивї), бозињои сохтмонї, мазмундори наќшофарї, сањнавикардашуда (аз рўйи мазмуни асарњои бадеї) ва ѓайрањо ба вуљуд меоянд.

Page 36: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

36 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

Дар таълиму тарбияи кўдакони хурдсол барои инкишоф додани њаракати ангуштон, инкишофи нутќ ва амалњои фикрронї, волидайну кормандони муассисањои томактабї ба ѓайр аз бозињои ангуштї аз воситањои дигари дастрас низ истифода бурда метавонанд.

Барои хурдсолон ташкил кардани «Бозї-бандакњо» хеле муњим аст. Аз нуќтаи назари баъзе калонсолон гузаронидани тугмањо, њалќањо ба ресмони ѓафс, бастани банди пойафзол ва ѓайрањо барои кўдак мушкил аст. Онњо ба иљрои ин амал ќодир нестанд ва зури панљањояшон намерасад. Набояд фаромўш кард, ки кўдакон дар ин давра на танњо кунљкоб, зираку њушёр буда, дар асоси мушоњида ва таќлид иљрои бисёр амалњо, аз љумла гузаронидани тугма, њалќањо, бастану кушодани бандњоро азхуд мекунанд.

Дар машѓулиятњои расмкашї пешнињод намудани тасвири дасту панљањо дар ќоѓаз (бо роњи кафи дастро ба рўйи ќоѓаз гузоштан) имконият медињад, ки шавќи кўдак бо бозињои ангуштї бедор карда шавад. Мураббї метавонад, аз рўйи расм муайянкунии љойгиршавии ангуштонро номбар карда, онро бо ангуштони дасти худ муќоиса ва монанд намояд.

Дар назария ва амалияи педагогии Мария Монтессорї ва пайравони ў дар тамоми љањон исбот гардидааст, ки бозї бо рег, об ва дигар маводи табии воситаи муњимми инкишофи узвњои сенсорї (биної, ламскунї), такмилдињии муњаррики ангуштон, донистагирии сифату хусусиятњои ашёи гирду атроф шуда метавонад. Бинобар ин, дар барномаи кўдакистон чунин бозї ба кўдакон тавсия карда шудааст.

Љамъоварї намудани тугмањои гуногунњаљму њарранга ва аз маводи гуногунсохташуда, истифодаи онњо дар инкишофи нутќ таљрибаи њиссии кўдакони синни 3-7 сола аз ањаммият холї нест. Ба мадад ва пешнињоди калонсолон кўдакон метавонанд тугмањоро аз рўйи њаљм, ранг, маводи сохташуда (пластмасї, шишагї, металлї, чубин) ва номбар кардани хусусият, умумият ва фарќи онњо гурўњбандї намоянд. Барои ташаккулдињии тасаввурот, мањорату малакањои њисобкунии тартибию миќдорї, каму зиёдкунї дар болои матои ѓафси якранг часпонда (дар шакли панно) онњоро истифода бурдан мумкин аст.

Барои кўдакони аз 2-3- сола то ба мактаб рафтан кошинкорї-бозї бо мазайкањо хеле шавќовар мебошанд. Дар ваќти бозии кошинкорї њамоњангарии њаракати дасту панљањо бо фаъолияти фикрронї (монанду муќоисакунї, тањлилу таркиб намудан), мањорату малакањои эљодкорї, зебоиофарї, сифатњои тањамммулпазирї, сабру тоќат, ба охир расонидани корї оѓозкарда ва ѓайрањо шакл мегиранд. Махсусан, нусхабардорї аз дастурњо-намунаи пешнињодшудаи бозии кошинкорї ба рушди хотира, мутамарказ шудани диќќат, сифатњои аќлию зењнї хеле муњим аст, ва ин мањорату ќобилиятњо дар тањсилоти мактабї ба кўдак хеле зарур арзёби мегарданд.

Ташкилу баргузории бозї-машќњо, бозињои дидактикї барои кўдаконе, ки онњо диќќати худро идора карда наметавонанд (гиперактив), хеле муњим аст. Онњо метавонанд шавќу раѓбати кўдакро ба худ љалб намоянд ва воситаи муњимми тарбияи зењн гарданд.

Бозии дидактикии чопии руимизї, ки дар љараёни бозї интихоб кардан, бо њам мувофиќ сохтану љобаљогузории расмњо дар инкишофи нутќ, тарбияи фикрї ва такмилдињии њаракати ангуштон ањаммияти калон дорад. Ба монанди, бозињо бо расмњои љуфт ва буррида (1/4, 1/8), домино, лабиринт (дар давраи омодагї ба мактаб) бозии пазлњо, кошинкорї ва ѓайрањо ањаммияти калон дорад. Афзалияти ин бозињо боз дар он аст, ки дар кўдакон сабру тоќат, иљрои амалњои фикрї тарбия карда мешаванд.

Сангчабозї ба гурўњи бозињои ангуштии миллї мутааллиќ аст, ки он иљрои амалу њаракатњои гуногун: тела додан, ба як љо љамъ овардан, ба баландї њаво дода, дошта гирифтани сангњо, аз дарвозаи рамзї, ки бо ангуштон сохта шудаанд, гузаронидани сангњо ва ѓайрањоро талаб мекунад, дохил шуда метавонанд. Дар ин бозї, ки он одатан аз 5 дона сангњои њаљман ва шаклан (гирдшакл) бо њам монандро дар бар мегирад, аз бозингар бо чашм идора кардани самти њаракати сангчањо ва иљрои амалњо бо онњо (дошта гирифтан, дона дона љамъ овардан, якчанд донаро тела додан ва ѓайрањо) талаб карда мешавад. Иљрои ин њаракату амалњо ба кўдак имконият медињад идоракунандаи кафи даст ва ангуштони худ

Page 37: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

37 МАСЪАЛАЊОИ УМУМИНАЗАРИЯВИИ ПЕДАГОГИКА 1(26)- 2018

бошад, аз як зина ба зинаи баландтари инкишофи имкониятњои аќлию љисмонии худ барояд, донишу мањорат ва малакањои њаётан заруриро такмил дињад.

Бозињои ангуштиро дар машѓулиятњои таълимї дар њамаи гурўњњои синнусолии кўдакистон истифода бурдан мумкин аст. Масалан, дар машѓулиятњои ташаккулдињии тасаввуроти аввалини математикї бо ёрии ангуштон њисобкуниро ёд додан мумкин аст. Дар омўзонидани амалњои каму зиёд намудани ашё ва истифодаи маводи таълимии таќсимшаванда (шаклњои геометрии њаљму рангашон гуногун, бозичаву маводи табиї ва ѓайрањо) низ аз бозињои ангуштї истифода бурдан мумкин аст. Набояд фаромўш кард, ки дар мардуми тољик буѓум, ангушт ва ваљаб, ќулоч ченаки дарозї, мушт, каф, ченаки маводи пошхўрда (хок, биринљ, гандум) ва моеъ (об, шир) ќабул шудаанд, ки онњоро низ дар бозињои ангуштї истифода бурдан мумкин аст. Махсусан, њангоми ёддињии шумурдани тартибї-бо хобондан ва бардоштани ангуштон, ки њар яки онњо номи худро доранд: нарангушт -яъне ангушти аз њама аввал, ѓафс; дуюм ишоратї; сеюм-дароз; чорум- беном ва охирон, панљум майдача аз ањаммият холї нест. Худи донистани номи ангуштон мувофиќи љойгиршави, иљрои вазифањо, масалан, ишорати будани ангушти дуюм, беном будани ангушти чорум ба кўдакон шавќовар аст. Хуб мешуд масъалаи усули истифодаи мафњумњои ифодакунандаи ченакњои миллї дар љараёни таълим мавриди омўзиш, тањлил ва баррасї ќарор гирад.

Дар асоси бањисобгирии хусусиятњои синнусолї, имкониятњои омўзишї ва шавќу раѓбати кўдакон ба истифодаи бозињои ангуштї ба калонсол риоя кардан ба талаботњои муайяни педагогї пешнињод карда мешавад.Талаботи асосї барои омўзонидан ва самарабахшии бозињои ангуштї аз инњо иборат мебошанд:

- калонсол бо кўдак бозї карда истода, дилбастагии худро ба ў ва бозї нишон дињад;

- њангоми бозї матн, калимаву иборањои њамќофияро аз аввал то охири бозї якчанд маротиба такрор намояд, то кўдак онњоро азхуд кунад ва минбаъд мустаќилона аз онњо истифода бурда тавонад;

- калонсол бояд бозињои ангуштї, матну иборањои њамќофияро бо мурури замон иваз намояд ва такмил дињад;

- иљрои њаракати дасту ангуштон, азхудкунии тарзи иљрои амалњо, матни калимањо, иборањо, ќофибозї бо имконияту тавоної, синну соли кўдак мувофиќ бошад;

- бозии ангуштии дилписанду маъќулшударо такрор кардан зарар надорад; -кўдакро барои бозї маљбур кардан мумкин нест. Сабаби рад намудани бозиро

муайян намуда, онро бо дигар бозї иваз кардан хубтар аст; -ба кўдак иљрои машќњои мушкил, бозии давомнокро пешнињод кардан мумкин

нест. Давомнокї ва њаљми диќќати кўдак мањдуд аст. Иљрои машќи душвор ва ваќти тўлонии бозї шавќу завќи ўро аз фаъолият дур месозад.

Риоя намудан ба талаботи педагогї оид ба ташкилу роњбарї бо бозињои ангуштї имконият медињад, ки њаёти кўдакон гуворою рангин гардад, иљрои вазифањои таълиму тарбиявї мувофиќи имкониятњои синнусолї ва талаботи барномавї роњандозї карда шавад. Албатта бозињои ангуштї аз нигоњи фарњангї, психологї, педагогї, тиббї солимгардонї тањќиќу баррасии илмию амалии худро талаб менамоянд.

АДАБИЁТ: 1. Дидактические игры и занятия с детьми раннего возроста. /Москва, 1982. -160 с. 2. Кукушкин В.С. Этнопедагогика./ Москва, 2002.-262с. 3. Маљидова Б. Фаъолиятњои кўдакон./ Душанбе, 2015.-180с. 4. Павлова Л. Фольклор для маленьких. Дошкольное воспитание./ Москва, 1990,

№4. 43-48. 5. Развитие личности ребенка. От рождения до трех. / Екатеринбург. 2014.-528с. 6. Современный ребенок. Эциклопедия взаимопонимания. Под. ред. Вари.

Москва. 2006. - 604с. 7. Шермухаммадов Б. Назми бачагони халќи тољик./ Душанбе. 1973.-158с.

Page 38: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

38 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

КИТОБИ «ХОТИРОТИ ХОНАНДА»

АМОНЇ С. – мудири шуъбаи фанњои филологї ва забони давлатї барои аќаллиятњои миллии Пажўњишгоњи рушди маориф ба номи Абдурањмони Љомии АТТ, ш. Душанбе, к. Айнї 45. E-mail: h.аmoni @mail.ru, тел.: +(992) 90 790 90 62.

Аз назари муаллифи маќола хондани китоб ба мо сабаќи дўстиву бародарї, накукорї ва созандагї медињад, рањму шафќатро дар диламон љой мекунад. Дар даќиќањои танњої њамдаму њамроз гашта, роњу равиши дурустро нишон медињад, дардњоро шифо мебахшаду ранљњоро сабук мекунад, зиндагиро ширину одамонро ба оянда хушбин месозад.

Чунин андешањо дар маќола љой дошта, тарзи китобхонї ва фењристи адабиёт барои хонандагони синфњои 1, 2, 3 ва 4 пешнињод шудааст.

Вожањои калидї: китоб, адабиёти бадеї, хондан, дустиву бародарї, хонандагон, муассисаи таълимї, омўзгор.

ДНЕВНИК ЧИТАТЕЛЯ

АМОНИ С. – зав. отделом филологических наук и государственного языка для нацменьшинств Института развитии образования имени А. Джами АОТ, г. Душанбе, ул. Айни 45. E-mail: h.аmoni @mail.ru, тел.: +(992) 90 790 90 62.

По мнению автора статьи, чтение книг воспитывает детей в духе дружбы и братства, благодеяния, созидательности и доброты. В минуты одиночества она становится близким другом, указывает правильный жизненный путь, облегчает болезни и лечит раны, повышает чувство оптимизма и жизнедеятельности.

Учитывая возрастные особенности детей при чтении книг в статье указаны способы чтения, книга памяти и список художественной литературы для учащихся 1, 2, 3 и 4 классов.

Ключевые слова: книга, художественная литература, чтение, дружба и братство, учащихся, образовательное учреждение, учитель.

PUPIL'S MARK BOOK OF THE READER

AMONI S. – Head of the Philological Sciences and the State Language for National Minorities Department of the Education Development Institute named by A. Jami. Dushanbe, 45 Ayni str., E-mail: h.аmoni @mail.ru, mob.: +(992) 90 790 90 62

According to author's opinion, reading books helps to children on creating of friendship and brotherhood, good deeds, creativity and kindness. During moments of loneliness, reading books becomes a close friend, indicates a regular life path, facilitates illness and heals wounds, increases feelings of optimism and vitality.

Taking into account these ideas the author offers the maimn methods of reading anr the list of literature for 1, 2, 3 and 4 grades.

Keywords: book, fiction, reading, friendship and brotherhood, students, educational institution, teacher

Инсон аз овони хурдї бо китоб ошно мешавад ва китоб инсонро тамоми умр њамроњї менамояд, дар њалли масоили душвор кумак карда, чун роњнамо хизмат мерасонад. Китоб барои мо даричаеро ба љањони бузургу нав боз месозад. Ба љањони беканоре, ки моро ба оѓўши худ фаро мехонад. Аз ин рў, њама гуна китоб муфид ва дўстдоштанист.

Осори таърихї аз корномаи гузаштагони мо њикоят мекунанд ва барои бањо додан ба вазъиятњои гуногуни кунунї ёрї мерасонанд.

Мо дар паси мизи мактаб нишаста, ба омўзиши адабиёти илмї машѓул мешавем. Китобњои дарсии фанни адабиёт, забони модарї, физика, химия, биология…моро

Page 39: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

39 МАСЪАЛАЊОИ УМУМИНАЗАРИЯВИИ ПЕДАГОГИКА 1(26)- 2018

роњнамої мекунанд. Китобњо хомўшанд, вале чї асрореро дар худ нињон медоранд ва чї шодиву суруреро барои мо эњдо мекунанд. Мо танњо бояд хондану дарёфти арзишњои онњоро ёд бигирем.

Осори бадеї моро водор месозанд, ки кулбор баста, ба дунёи худ сафар кунем. Мо њамроњи ќањрамонон нафас мекашем, шодї мекунему ѓамгин мешавем ва њамеша анљоми неки њаводиси љолибро чамшдорем.

Китоб ба мо сабаќи дўстиву бародарї, накукорї ва созандагї медињад, рањму шафќатро дар диламон љой мекунад. Дар даќиќањои танњої њамдаму њамроз гашта, роњу равиши дурустро нишон медињад, дардњоро шифо мебахшаду ранљњоро сабук мекунад, зиндагиро ширину одамонро ба оянда хушбин месозад.

Китоб воќеан, дўсти беѓараз ва боэътимодест. Дари дилу дидааш њамеша ба рўйи мо боз аст. Њар чи мехоњї бипурс, посухи дилхоњ хоњї гирифт. Магар фарњангњову ќомусњо чунин нестанд?

Наќши китоб дар њаёти инсон хеле бузург аст. Бе китоб на илм асту, на фарњангу на осоиш. Хирадномаи ањли замонањо ва нўшдоруи њама дардњову њама ранљњост. Пас, биёед, соате боз китоб бихонем.

Чаро хонанда бояд китоби хотирот дошта бошад ва он барои чї зарур аст? Яке аз вазифањои асосии хонандаи хурдсол инкишоф додани техникаи хониш аст, ки пайомадњои зиёде ба он вобастагї доранд. Масалан, тарзи ташаккули шахсият, ќобилияти тањсил, муносибат нисбат ба омўзгор, дўстон, падару модар, атрофиён ва худшиносиро метавон ба ин даста пайомадњо шомил кард.

Аз ин рў, ташкил намудани тарзи муносибати хуби кўдак ба китобхонї, ноил шудан ба натиљањои дилхоњ оид ба донистани техникаи китобхонї вазифаи асосї ва муњимми њар падару модар ба шумор меравад. Чун кўдак бисёр китоб хонду ба хондан одат кард, барои ў тартиб додани китоби «Хотироти хонанда» нињоят муњим аст. Аз рўйи ќоида баробари ба охир расидани соли тањсил кўдакон ба таътил мебароянд ва барои дар давраи дамгирї китоб хондан ба онњо рўйхати асарњои бадеї пешнињод карда мешавад. Албатта кўдак пас аз фориѓшавї аз тањсил намехоњад, ки боз бештар китоб хонад вале ба њар њол бояд кўшиш кард, ки китобхониро фаромўш накунад. Кори аввалине, ки дар ин давра мо бояд анљом дињем, барои вай тартиб додани рўзнома ё китоби хотирот аст. Ў бояд фањмад, ки китобхонї барояш кори муњим аст, вагарна чаро њар рўз дар дафтари махсус фаъолияташ ќайд карда мешавад.

Тартиб додану ба кор бурдани рўзнома, яъне китоби хотирот чї зарурате дорад? Чун кўдак китоб мутолиа мекунад, ў бояд ба мазмуни он сарфањм равад ва борои худ чизе кашф намояд. Зеро ин донишњо ба ў дар оянда зарур мешаванд. Масалан њангоми тањсил, дар мањфилу суњбатњо маводи хондааш ба хотираш мерасад ва бо ифтихор аз он истифода мекунад.

Агар кўдак китобро хондаву мазмуни онро фаромўш карда бошад, пас, бењуда хондааст. Мањз ба хотири он ки чунин зањмати тўлонї бењуда набошад, ба китоби хотирот зарурат пайдо мешавад. Бисёре аз падару модарон ќайд кардаанд, ки кўдакони синфњои 1-2 дар тањлили матн ва истифодаи китоби хотирот душворї мекашанд ва бе кумаки калонсолон муваффаќ намешаванд. Хушбахтона ин мушкил дар синфњои 3-4 њал мешавад ва хонандагон озодона матнро тањлил намуда, андешањои заруриро дар дафтарашон ќайд мекунанд. Фањмидан худ як падидаи олист, вале боз онро полуда, дар дафтар ќайд намудан, яъне навиштан ањаммияти вижа дорад. Чизеро дарк кардану дар љойе навиштан боиси таќвияти малакањои љиддии эљодї ва тањќиќї мегардад, ки шахсият ба онњо имрўз беш аз њар ваќт ниёз дорад.

Асарњо барои синфи 1. 1. Љўра Њошимї. Сурудаке дар бораи њарфи «О». Душанбе: Маориф, 2015. 2. Муњаммад Субњон. Рўбоњ ва гурги нодон. Душанбе: Маориф, 2015. 3. Убайд Раљаб. Гулрў. Душанбе: Маориф, 2015. 4. Муњаммад Субњон. Рўбоњ ва хирси нодон. Душанбе: Маориф, 2015.

Page 40: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

40 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

5. Муњаммад Субњон. Нолаи харгўшоча. Душанбе: Маориф, 2015. 6. Наљмиддин Салоњиддинзода. Кори имрўзаро ба фардо магузор.Душанбе:

Маориф, 2015. 7. Афсонаи халќи тољик. Нафс-зањр. Душанбе: Маориф, 2015. 8. Афсонаи халќи тољик. Иттифоќ . Душанбе: Маориф, 2015. 9. Афсонаи халќи тољик. Харљи се танга. Душанбе: Маориф, 2015. 10. Афсонаи халќи тољик. Давлат чист? Душанбе: Маориф, 2015. Падару модарон ва омўзгорони муњтарам! Шумо метавонед илова бар фењристи пешнињодшуда боз асарњои муносибу дархўри

матлабро интихоб намоед. Китоби хотироти хонандаи синфи 1 ба фикри шумо бояд чї гуна бошад? Барои

китоби хотироти хонандагони синфњои 1-2 њамагї панљ-шаш сутун кифоя аст: «Номи асар», «Муаллифи асар», «Ќањрамонони асосї» «Мазмуни асар» – хеле мухтасар, дар њаљми 1-3 љумла, «Андешаи хонанда дар бораи асар» ва љой барои тасвирњо оид ба мазмуни асар. Агар кўдак расмкаширо дўст дорад, метавонад, ки мазмуни маводи хондаашро дар вараќи алоњида тасвир намояд ва он ба сањифаи рўзнома ширеш карда мешавад. Агар кўдак расм кашида натавонад, шумо метавонед ба ў иљозат дињед, то болои тасвири китоб коѓази нусхагузарон гузошта, суратро нусхабардорї кунад. Ин таљриба кўдакро ба расмкашї ва истифодаи воситањои самарабахш дилгарм месозад. Танњо тарзи истифодаи безарари онро ба кўдак таъкид бояд кард, то варакњои китобу рўзномаашро чиркин накунад. Њамин тавр кўдак метавонад расмњои заруриро дар сањифаи дафтараш озод, бе истифодаи васоити ёрирасон тасвир намояд. Аз ин хотир, дар сањифаи китоби хотирот барои тасвир каме љой мондан њам мумкин аст.

Намунаи китоби «Хотироти хонанда» барои синфи 1 Номи муаллиф _________________________________________________________________ Номи асар _____________________________________________________________________ Ќањрамоноии асар: Мусбат_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Манфї_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Мазмуни асар__________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Фикри шахсии шумо доир ба мазмуни асар __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Тасвирњо оид ба мазмуни асар __________________________________________________ _____________________________________________________________________________ Имзои падару модар__________________

Таърихи рўз____________ Асарњо барои синфи 2.

1. Афсонаи халќи тољик. Нахўдак. Душанбе: Маориф, 2015. 2. Њабибулло Имодї. Мошон. Душанбе: Маориф, 2015. 3. Афсонаи халќи тољик. Аќлро Худо барои чї додаст? Душанбе: Маориф, 2015. 4. Мављуда Њакимова. Кї хушрў? Душанбе: Маориф, 2015. 5. Наримон Баќозода. Озода шав. Душанбе: Маориф, 2015. 6. Наљмиддин Салоњиддинзода. Муќаддасоти Ватан. Душанбе: Маориф, 2015. 7. Муњаммад Субњон. Гурги зард. Душанбе: Маориф, 2015. 8. Муњаммад Субњон. Хирси малла. Душанбе: Маориф, 2015. 9. Кароматуллоњи Мирзо. Ќањрамон. Душанбе: Маориф, 2015. 10. Кароматуллоњи Мирзо. Гўшвора. Душанбе: Маориф, 2015.

Page 41: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

41 МАСЪАЛАЊОИ УМУМИНАЗАРИЯВИИ ПЕДАГОГИКА 1(26)- 2018

Китоби хотироти хонандаи синфи 2 бояд чї тавр бошад? Онро ба шакли зайл метавон тартиб дод: «Номи муаллиф», «Номи асар», «Жанри асар», «Номбар кардани ќањрамонони асосї ва маълумоти мухтасар оид ба онњо», «расмњо», «Тасвири мазмуни мухтасари асар», «Тасвир намудани мазмуни асар тавассути «Назари ман (хонанда) дар бораи асар». Њар як падару модар метавонанд њамроњи кўдак боз роњњои дигари сохтани чунин рўзномаро пайдо кунанд. Хонандаи синфи 2 метавонад, ки мустаќилона шакли дилхоњашро интихоб намояд. Дар њар сурат хотираномањо як хел шуда наметавонанд, вале мавридњои асосї ва умумї дар онњо љой доранд.

Намунаи китоби «Хотироти хонанда» барои синфи 2 Номи муаллиф_________________________________________________________________ Номи асар_____________________________________________________________________ Жанри асар____________________________________________________________________ Ќањрамоноии асар: Мусбат___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Манфї___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Мазмуни асар__________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Фикри шахсии шумо доир ба мазмуни асар _________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Тасвирњо оид ба мазмуни асар ____________________________________________________ _______________________________________________________________________________ Имзои падару модар_______________________ Таърихи рўз____________

Китоби «Хотироти хонанда»-и хонандаи синфи 3 бояд чї тавр бошад? Барои хонандаи синфи 3 метавон супоришњоро каме мураккабтар намуд. Барои ў дар хотир нигоњ доштани номи нависандаи китоб хеле муњим аст, зеро донистани ному насаби муаллиф ба хонанда имкон медињад, ки дар бораи асарњои дигари ў иттилоъ пайдо намояд. Пайдо намудани иттилооти зењнї дар маљмўъ ба ташаккул ва рушди мањорату ќобилиятњои эљодї ва салоњиятњои гуногуни иљтимої мусоидат менамояд. Бартар аз њамаи ин муњаббат ба китобхонї дар нињоди кўдак хона карда, ба рўњу равонаш равшанї мебахшад. Тавре ки пештар ёдовар шудем, тарзи тањияи китоби хотирот талаботи ягона надорад ва омўзгорон њар кадоме ба таври хеш онро тавсия медињанд. Маќсади љорї намудани он зиёд кардани сарбории хонанда ва падару модарон набуда, балки ба хонандагон ёд додани хулосакунї ва инкишофи маданияти нутќ аст. Аксари падару модарон аз дўконњо китобњои хотиранависии тайёр мехаранд, вале он китобњо ба талаботи гузоштаи омўзгорон мутобиќат намекунанд.

Дар ин сурат мо метавонем дафтари калонњаљми одиеро гирифта, мувофиќи гуфтањои омўзгор дар сањифањои он хат кашида, сутунњоро људо кунем. Барои навиштани фикру андешањо дар китоби хотироти хонандаи синфи 3 љойи бештаре (назар ба дафтари хонандањои синфњои1-2) гузоштан лозим аст, зеро онњо бояд бисёртар нависанд.

Муќоваи онро тавассути расму тасвирњо оро додан низ мувофиќи маќсад аст. Барои падару модарон донистани жанри дилхоњ ва дўстдоштаи кўдакашон тавассути чунин дафтарњо хеле осон мегардад.

Асарњо барои синфи 3. 1. Убайд Раљаб. Шамол хунук мехўрад? Душанбе: Маориф, 2015. 2. Аз осори Њаким Саноии Ѓазнавї (Бозгўйи Гулназар). Искандар ва кафи холї.

Душанбе: Маориф, 2015.

Page 42: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

42 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

3. Аз осори Њаким Саноии Ѓазнавї (Бозгўйи Гулназар). Зангї ва оина. Душанбе: Маориф, 2015.

4. Аз осори Њаким Саноии Ѓазнавї (Бозгўйи Гулназар). Яхфурўш ва гармо. Душанбе: Маориф, 2015.

5. Аз осори Њаким Саноии Ѓазнавї (Бозгўйи Гулназар). Рўбоњи пир ва Нома. Душанбе: Маориф, 2015.

6. Аз осори Њаким Саноии Ѓазнавї (Бозгўйи Гулназар). Дўстї ва ќарз.Душанбе: Маориф, 2015.

7. Муњаммад Субњон. Гусола «Бе» гуфт. Душанбе: Маориф, 2015. 8. Афсонаи халќи тољик. Писараки хуб. Душанбе: Маориф, 2015. Шумо метавонед маслињату тавсияњои моро ба этибор гирифта, дафтари хотироти

кўдакатон (хонандаи синфи 3)-ро бо салоњдиди хеш тартиб дињед. Дар муќова: «Китоби хотирот», дар сањифаи дуюм: «Расми хонанда, ному насаб, рўз, моњ ва соли таваллуд ва маълумоти мухтасар дар бораи худ» Дар сањифаи сеюм: «Рўйхати адабиёт барои мутолиа» ва ѓайра…

Барои њар як сањифа расм ё тасвири алоњида интихоб кардан низ аз фоида холї нест. Зеро аз рўйи тасвир ёфтани сањифаи даркорї осон мегардад. Китоби хотиротро бо ранги кабуд хонапурї карда, сарлавњањоро бо рангњои дигар навиштан мумкин аст. Китоби хотирот сањифагузорї карда мешавад ва дар охири он фењристи матолибро љой донан зарур аст. Хонанда пас аз анљом додани мутолиаи китоби навбатї унвони онро дар фењрист љой мекунад.

Инчунин дар китоби хотирот сањифае људо кардан даркор аст, ки дар он суръати хониши хонанда дар як даќиќа нишон дода шавад. Баъди сањифаи «Рўйхати адабиёт…» меъёрњои суръати хонишро љой додан лозим аст.

Меъёрњо: Синфи 1– 25-30 калима дар як даќиќа Синфи 2– 40-50 калима дар як даќиќа Синфи 3– 65-75 калима дар як даќиќа Синфи 4– 85-95 калима дар як даќиќа Суръати муќаррарии хониш барои одамон 120-150 калима дар як даќиќа муътадил

дониста шудааст. Њамин тариќ, китоби хотироти хонандаро барои синфњои дигар низ тартиб додан мумкин аст. Чунин китоби хотиротро дар шакли электронї хам сохтан мумкин аст, ки бо кумаки падару модарон ороиш ва рангу бори сањифањо шавќовартар мегардад.

Саранљом бояд ќайд намуд, ки китоби хотироти хонанда дар маќоми хеш нињоят муњим ва зарур дониста мешавад. Китоби хотирот ба ѓайр аз ањаммияте, ки њар рўз дорад, боз пас аз гузаштани корвони ваќт ва фосилае аз умр ширинињои кўдакї ва љавонии тифли шуморо ба хотир меорад. Агар имрўз фарзанди шумо бо кумаки шумо китоби хотирот мураттаб карда бошад, пас, мутмаин бошед, ки ояндаи неку ўро интизор аст, фаќат назоратро суст накунед.

Намунаи китоби «Хотироти хонанда» барои синфи 3 Санаи оѓози мутолиа____________________________________________________________ Санаи анљоми мутолиа__________________________________________________________ Номи муаллиф _________________________________________________________________ Номи асар _____________________________________________________________________ Соли таълифи асар (нашриёт)____________________________________________________ Жанри асар____________________________________________________________________ Њаљми асар (…сањ.)_____________________________________________________________ Вазъи короии китоб њангоми ба дасти шумо расидан (нав (олї), хуб, ќаноатбахш, фарсуда (ѓайриќаноатбахш))_____________________________________________________________ Мансубияти асар (шахсї, моли китобхонаи мактаб, китобхонаи ноњиявї, шањрї….) _______________________________________________________________________________

Page 43: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

43 МАСЪАЛАЊОИ УМУМИНАЗАРИЯВИИ ПЕДАГОГИКА 1(26)- 2018

Арзиши асар___________________________________________________________________ Ќањрамоноии асар: Мусбат___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Манфї___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Мазмуни асар _________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Фикри шахсии шумо доир ба мазмуни асар ________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Тасвирњо оид ба мазмуни асар __________________________________________________ ___________________________________________________________________________ Имзои падару модар___________________________ Таърихи рўз__________________________________

Адабиёт барои синфи 4. 1. Аз њикоёти Бўстони Саъдии Шерозї (Бозгўйи Гулназар). Зоѓ ва каргаси лофзан.

Душанбе: Маориф, 2015. 2. Аз осори Њаким Саноии Ѓазнавї (Бозгўйи Гулназар). Шакарфурўш ва харидори

аблањ. Душанбе: Маориф, 2015. 3. Аз осори Њаким Саноии Ѓазнавї (Бозгўйи Гулназар). Зани додхоњ ва Султон

Мањмуд. Душанбе: Маориф, 2015. 4. Аз осори Њаким Саноии Ѓазнавї (Бозгўйи Гулназар). Марди кўр ва гавњар.

Душанбе: Маориф, 2015. 5. Кароматуллоњи Мирзо. Маоши аввал. Душанбе: Маориф, 2015. 6. Кароматуллоњи Мирзо. Одами наѓз. Душанбе: Маориф, 2015. 7. Кароматуллоњи Мирзо. Хонаи бобо. Душанбе: Маориф, 2015.

8. Афсонаи халќи тољик. Аљоибот. Душанбе: Маориф, 2015. 9. Афсонаи халќи тољик. Хаёлпараст. Душанбе: Маориф, 2015. Талаботи ба китоби «Хотироти хонанда»-и синфи 4 айнан мисли талаботи синфи 3

буда, танњо каме васеътар гузошта шудааст. Зеро хонандаи синфи 4 метавонад доир ба мазмуну муњтавои китоби хондааш бештар мустаќилона изњори андеша намояд ва ба муаллиф бањо дињад. Ў агар муаллифро шиносаду бо ў вохўрда бошад, низ метавонад таассуроташро дар як гўшаи китоби хотироташ ќайд намояд.

Намунаи китоби «Хотироти хонанда» барои синфи 4 1. Китоби хотирот њар рўз хонапурї карда мешавад ва хонанда бояд њар рўз

пайваста мутолиа кунад; 2. Њатман бояд ќайд карда шавад: Таърихи мутолиа (агар бо сабаби њаљман калон будани асар барои мутолиаи он

ваќти бештаре сарф гардида бошад, санаи оѓоз ва анљоми мутолиаро нависед); Муаллифи асар; Номи асар; Ќањрамонони асосї: -ќањрамонони мусбат -ќањрамонони манфї 3. Баёни мазмуни мухтасари асар (5-6 љумла); 4. Баёни андешаи шахсї дар бораи идеяи асар (4-5 љумла); 5. Имзои падару модар дар охири ќайдњои њаррўза; 6. Гузоштани љой дар њар сањифа барои расмкашї оид ба мазмуни маводи

мутолиашуда;

Page 44: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

44 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

7. Гузоштани бањо барои муваффаќияти њаррўзаи хонанда вобаста ба матни хондашуда;

8. Љадвали ќайдњо оид ба техникаи хониш дар шароити хона њафтае як маротиба; 9. Давомнокии китобхонї дар як рўз (на камтар аз як соат бо шумули тафрењот).. Љадвали ќайдњо оид ба техникаи хониш Ёддошт: 1. Кўшиш намо, ки њангоми китобхонї нигоњат аз болои сатрњо гузарад. 2. Агар дар љумлаи китоб њамаи калимањо бароят фањмо бошанд, онро такроран

нахон. 3. Њангоми хондан ба њар як калима диќќат бидењ. 4. Кўшиш кун,то маънии матни хондаатро фањмї. 5. Њангоми китобхонї агар тавонї, ѓоза (саќич), ширинињо ва донагињоро истифода

набар, зеро онњо гуворо бошанд њам,таваљљуњи асосиро аз мутолиа дур мекунанд. 6. Тарзи дурусти ваќгардон кардани китобро риоя кун (бо ду ангушт аз тарафи

рости оѓози сањифа људо кардани он) ва њељ гоњ ангуштатро ба оби дањон тар карда, вараќ нагардон, зеро њам ба саломатиат зарар дораду њам китобро ифлос мекунад.

7. Њангоми хондан хатбаракро истифода намо. 8. Њар рўз китоб бихон: беовоз,боовоз. Меъёри ситоиш бар суръати хониш: Муъљиза! 131-140 Хеле олист! 121-130 Хуб аст! 111-120 Офарин! 101-110 Ќобилак! 90-100 Мешавад! 70-89 Бењтар! 50-69 Бад нест! 40-49 Эњ, камтар шудааст! 29-39

Љадвали суръати хониш: Таърих Номи асар ва номи муаллиф Суръати

хониш Имзои падару модар

Имзои омўзгор

Хотироти хонанда (синфи 4) Санаи оѓози мутолиа____________________________________________________________ Санаи анљоми мутолиа__________________________________________________________ Номи асар_____________________________________________________________________ Номи муаллиф_________________________________________________________________ Соли таълифи асар (нашриёт)____________________________________________________ Жанри асар____________________________________________________________________ Њаљми асар (…сањ.)_____________________________________________________________ Вазъи короии китоб њангоми ба дасти шумо расидан (нав (олї), хуб, ќаноатбахш, фарсуда (ѓайриќаноатбахш))_____________________________________________________________ Мансубияти асар (шахсї, моли китобхонаи мактаб, китобхонаи ноњиявї, шањрї….) _______________________________________________________________________________ Арзиши асар___________________________________________________________________ Ќањрамоноии асар: Мусбат___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Page 45: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

45 МАСЪАЛАЊОИ УМУМИНАЗАРИЯВИИ ПЕДАГОГИКА 1(26)- 2018

Манфї___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Мазмуни асар __________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Фикри шахсии шумо доир ба мазмуни асар ______________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Тасвирњо оид ба мазмуни асар ___________________________________________________ ____________________________________________________________________________ Имзои падару модар________________________ Таърихи рўз______________________________

Хонандаи азиз! фаромўш макун, ки дўстї бо китоб бењтарин анвои дўстї ва китоб ягона дўсти беѓарази туст. Ту агар ин дўстиро бипазирї, дар зиндагї ва рўзгори хеш роњнамо ва маслињатгари хубе пайдо хоњї кард, дар набарди њаёт дастболо ва барои ёрону атрофиён азиз хоњї буд.

Њама донишњо аз китоб сарчашма гирифтаанд ва мардуми оќил дар љустуљўйи китобу донишњои наванд. Бароят комёбї мехоњам.

Наёбад мурод, он ки љўянда нест, Ки љўяндагї айни ёбандагист.

Хољў

АДАБИЁТ: 1. Ермолаева В. Г. Дневник юного читателя. Издательство Бином / Ювеста, 2016. –

163 с. 2. Селивестрова Н. А. Читательские интересы молодежи // Знание. Понимание.

Умение. – 2005, – №4. 3. Узорова О. В., Нефедова Е. А. Новый дневник юного читателя. Издательство

АСТ, 2014. – 243 с.

МАСОИЛИ ТАЪЛИМУ ТАРБИЯ ДАР «АХЛОЌИ НОСИРЇ»-И

ХОЉА НАСИРУДДИНИ ТЎСЇ

УМАРОВА Б. – ходими пешбари илмии шуъбаи педагогика, психология ва тањсилоти фарогир (инклюзивї)-и Пажўњишгоњи рушди маориф ба номи Абдурањмони Љомии АТТ, ш. Душанбе, кўчаи Айнї 45, тел: +(992) 91 553 15 31

Муаллиф дар маќола дар мавриди аќидањои Хоља Насируддини Тўсї оид ба таълиму тарбияи кўдакон, даврањои таълиму тарбия, барномањои таълимї, ки дар китоби арзишманди «Ахлоќи Носирї»-и вай баён шудаанд, изњори андеша намудааст. Ў ќайд мекунад, ки осори бузургони гузаштаи миллатамон саросар дорои арзишњои тарбиявї буда, метавонанд воситаи муњимми парвариши наслњои созанда бошанд.

Вожањои калидї: Насируддини Тўсї, Ахлоќи Носирї, таълим, тарбия, барнома, тањсил, илм, дониш, муаллим.

ПРОБЛЕМЫ ОБУЧЕНИЯ И ВОСПИТАНИЯ В «ПОВЕДЕНИЕ НОСИРИ»

ХАДЖА НАСИРУДДИНА ТУСИ УМАРОВА Б. – ведущий научный сотрудник отдела педагогики, психологии и

инклюзивного образования Института развития образования имени А. Джами АОТ, г. Душанбе, ул. Айнї 45, тел: +(992) 91 553 15 31

Page 46: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

46 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

В данной статье говорится о понимание Хаджа Насируддуна Туси в воспитание и обучение детей, период обучения и воспитания, образовательные программы, которые изучаются и находится в его великой книге «Поведение Носири». Также подчеркнута роль творческих наследий таджикских мыслителей в воспитании нового молодого здравомыслящего поколения.

Ключевые слова: Насируддин Туси, Поведение Носири, обучение, воспитание, программа, образование, знание, учитель.

THE PROBLEM OF TEACHING AND EDUCATION IN NOSIRI'S

"BEHAVIOR" BY KHOJA NASIRUDDIN TUSI

УМАРОВА Б. – Leading researcher of the department of pedagogy, psychology and inclusive education Institute for the Development of Education named after A. Jami AOT, Dushanbe, 45 Ayni str., mob: +(992) 91 553 15 31

This article talks about the concept of Khoja Nasiruddun Tusi in the upbringing and education of children, the period of education and upbringing, the educational programs that are being studied, and is in his great book "Behavior of Nosiri". Majesty of creative legacies of the Tajik thinkers in education of the new young sensible generation is also underlined.

Keywords: Nasiruddin Tusi, Behavior Nosiri, education, upbringing, program, education, knowledge, teacher.

Абуљаъфар Муњаммад ибни Њасан, маъруф ба Хоља Насируддини Тўсї (1200-1273) сиёсатмадор, шоир ва яке аз олимони маъруфи энсиклопедисти ќарни дувоздањуми форс-тољик буда, доир ба илмњои гуногун, аз ќабили нуљум, риёзиёт, тиб, фалсафа, мантиќ, адабиёт, сиёсат, ахлоќ ва ѓайра беш аз 200 асари хурду бузург таълиф намудааст. Дар миёни ин осори гаронбањо китоби «Ахлоќи Носирї»-и вай, ки ба номи њокими Ќањистон Носируддин Абдулрањим таълиф гардидааст, маќому манзалат ва шуњрати хос дорад.1

«Ахлоќи Носирї» љомеътарин асар дар риштаи њикмати амалї буда, муаллиф дар он дар баробари дигар масоили муњим аќидањои худро доир ба таълиму тарбия баён намудааст. Ин асар дар соли 1235 бо истифода аз осори донишмандони бузурге, чун Абунасри Форобї, Абуалии Мискавейњ ва Абуалї Ибни Сино дар муќаддима ва се маќола (боб) ба риштаи тањрир кашида шудааст. Ќисми аввали «Ахлоќи Носирї» дорои њафт фасл ва ќисми дуввуми он дорои дањ фасл мебошад.

Аќидањои Насируддини Тўсї доир ба омўзишу парвариш бештар дар боби дуввуми китоб зикр шудаанд. Вай ба тарбияи ахлоќї ањам ияти зиёд дода, онро асоси омўзишу парвариш медонад. Вай дар тарбияи ахлоќї ба муњити парвариши кўдак ањаммияти бузург медињад.

Дуввумин назари ў ин аст, ки амали тарбия дар кўдакї осон аст. Вай кўдакро шабењ ба шохаи тару нозуки дарахт карда, ки рост кардани он ба осонї даст медињад. 1.Бињиштї М., Абуљафъарї М., Фаќењї А. Орои донишмандони мусулмон дар таълиму тарбият ва мабонии он. – Тењрон, 2000.-с.116. Манзур аз таълиму тарбия, ба аќидаи Хоља Насируддин, дарки саодат аст. Барои расидан ба ин манзур кўдакро чунон тарбият бояд кард, ки «фазоилро дўст бидорад ва аз разоил дурї љўяд ва дар баробари лаззат ва шањват забти нафс кунад».

Аз назари Насируддини Тусї макони аввалияи тарбия хона, сипас мактаб аст. Муаллим бояд оќил, ширинсухан, бовиќор ва бомурувват бошад. Дар навбати худ донишомўз бояд њурмати муаллимро нигоњ дорад.

Насируддини Тўсї маќому мартабаи муаллимро бартар аз мартабаи падар медонад. Зеро муаллим зиндагї, њаёти маънавї ва фарогирро муњайё месозад ва падар заминаи њаёти моддии кўдакро фароњам меоварад.

Page 47: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

47 МАСЪАЛАЊОИ УМУМИНАЗАРИЯВИИ ПЕДАГОГИКА 1(26)- 2018

Аз назари Хоља Насируддини Тусї барномаи тањсил бояд шомили маводи зайл бошад: омўзиши асосњои дин, таърих, бењдошт, њифз намудани ашъор, ахлоќ, одоб, илму санъат, варзиш. Дар ин барнома вай ба омўхтани њунар ањаммияти зиёд медињад.

Аз љумла, мегўяд: чунин менависад: «Бояд, ки бисёр нагўяд ва сухани дигаре ба сухани худ ќатъ накунад. Ва њар ки њикояте ё ривояте кунад, ки ў бар он воќиф бошад, вуќуфи худро бар он изњор накунад, то он кас он сухан ба итмом расонад. Ва чизеро, ки аз ѓайри ў пурсанд, љавоб нагўяд. Ва агар суол аз љамоате кунанд, ки ў дохили он љамоат бувад, бар эшон сабќат нанамояд. Ва агар касе ба љавоб машѓул шавад ва ў бар бењтар аз он љавобе ќодир бувад, сабр кунад, то он сухан тамом шавад. Пас, љавоби худ бигўяд, бар ваљње, ки дар мутаќаддим таън накунанд ва дар муњовароте, ки ба њузури ў миёни ду кас равад, хавз нанамояд. Ва агар аз ў пўшида доранд, истироќи самъ накунад ва то ўро бо худ дар он сари мушорикат надињанд, мудохила накунад.

Ва овоз на баланд дорад ва на оњиста. Балки эътидол нигоњ медорад. Ва агар дар сухани ў маънї ѓализ афтад, дар баёни он ба мисолњои возењ љањд кунад ва илло шарти эљоз нигоњ дорад. Ва алфози ѓариб ва киноёти номустаъмал ба кор надорад ва то сухане, ки ба ў таќрир мекунанд, тамом нашавад, ба љавоб машѓул нагардад. Ва то он чї хоњад гуфт, дар хотир муќаррар нагардонад, дар нутќ наёрад ва сухан муќаррар накунад, магар ки ба д-он муњтољ шавад. Ва агар ба д-он муњтољ шавад, ќалаќ ва заљрат нанамояд ва фањш ва шатм бар лафз нагирад. Ва агар ба иборати аз чизе фоњиш музтар гардад, бар сабил таъризи киноят кунад аз он ва мазоњ мункар накунад».1 Масъалаи дигаре, ки мавриди таваљљуњи Насируддини Тўсї ќарор дорад, тарбиятпазирї, минљумла тарбиятпазирии кўдакон мебошад. Вай бар ин бовар аст, ки тарбиятпазирии кўдакон ва нављавонон нисбат ба љавонон ва миёнасолон бештар аст. Дар робита ба ин Насируддини Тўсї аз њаёти файласуфи Юнони ќадим Суќрот (469том.- 399том.) мисол оварда, чунин менависад: «Ба ў (яъне Суќрот) гуфтанд: Чаро мањфили ту бештар бо навхостагон ва нављавонон аст? Ў посух дод: Зеро шохањои тар ва нозуки дарахт чун каљ шавад, ба осонї метавон онро рост кард. Вале чўбњои сахт ва хушк аз таровату шодобї холианд, њаргиз ба пойдорї ва истиќомат нагароянд»2. Бинобар ин тарбиятпазирии кўдак корест муњим, ки њаргиз набояд мавриди ѓафлат ќарор гирад ва бояд ба ин кор саъю кўшиши зиёде ба харљ дод ва аз ибтидо рўњи кудаконро аз мењру муњаббат сероб сохт, њамзамон бояд аз муоширати кўдакон бо ашхоси бадгуфтору бадрафтор љилавгирї кард.3

Насируддини Тўсї марњилаи таълиму тарбияро ба панљ давраи зерин таќсим кардааст: ширхорагї, адабомўзї, омўзиши ахлоќ, омўзишњои такмилї ва машѓул шудан ба кор. Марњилаи ширхорагї аз рўзи таваллуди кўдак то дусолагии онро фаро мегирад. Дар ин давра вазифаи падару модар ин аст, ки барои фарзанди худ номи нек ва зебо интихоб кунанд. Зеро, агар номи номуносиб бар ў нињанд, дар тўли умр

1.Тўсї, Насируддин. Ахлоќи Носирї.-Тењрон, 1990.- С.184. 2.Њамон љо. – С. 229. 3.Тўсї, Насируддин. Оѓоз ва анљоми љањон. –Тењрон, 1987.- С.59

аз ин ном ранљур ва озурдахотир боќї мемонад.Њамчунин дар сурати интихоби доя барои кўдак волидайн шахсеро ба њайси доя интихоб намоянд, ки дорои ахлоќи шоиста ва соњибистеъдод бошад. Агар доя шахси бадгуњар ва бефањму фаросат бошад, ин сифатњо аз тариќи шир бар кўдак асари бад мегузоранд.

Пас аз поён ёфтани давраи ширхорагї бояд тарбияи кўдак оѓоз ёбад. Дар ин давра падару модар бояд пеш аз њама кўшиш намоянд, ки фарзандашон бо шахсони ноањл њамнишин ва њамбозї нагардад. Зеро дар ин синну сол кўдак аз њамсолон, њамбозињо ва њамнишинони худ бисёр таъсирпазир аст.1

Ваќте кўдак омодаи аз худ намудани донистанињо ва донишњо шуд, пеш аз њама бояд ба ў ахлоќро таълим дод ва ба хислатњои неку писандидаи ахлоќї ошно сохт. Насируддини Тўсї таъкид менамояд, ки дар ин марњила бояд кўдакро аз одоби бад ва зиштињо боздошт. Зеро кўдак дар оѓози рушд бештар ба бадињо рўй меоварад.

Page 48: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

48 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

Насируддини Тўсї тавсия менамояд, ки пас аз таълими ибтидої бояд таълимоти такмилї, яъне пурра кардани дониш оѓоз шавад ва аз он љо, ки ин марњала поёни давраи кўдакї аст, барномарезии таълимї ва тарбиятии даќиќро талаб мекунад. Аз ин рў, бо таваљљуњ ба истеъдод ва ишќу алоќаи шахс ин барномарезї бояд воќеъбинона бошад. Дар сурате, ки агар нављавон ба омўзиши илм алоќаманд аст, дар оѓоз бояд илми ахлоќро биомўзад ва пас аз он илмњои њикмати назариро фаро гирад. Дар ин марњала лозим аст ўро бо одоби муоширати иљтимої ва омилњои созгории иљтимої ошно сохт. Ваќте давраи такмилии омўзиш ба поён расид, бояд заминаи кор ва шуѓли љавон фароњам шавад ва аз ин роњ ширинии кор ва иштиѓолро биёбад ва бо зањмати худ умр ба сар бурданро омўзад.2

1.Тўсї, Насируддин. Ахлоќи Носирї.- Тењрон, 1990.- С.222. 2.Бињиштї М., Абуљаъфарї М., Фаќењї А. Орои днишмандони мусулмон дар

таълиму тарбият ва мабонии он. – Тењрон, 2000. – С.150. Хуллас аз ошної бо ин асари гаронбањои Насируддини Тўсї бармеояд, ки

масоили таълиму тарбияи инсон, пеш аз омўзишу парвариши кўдакон, нављавонон ва љавонон дар тарбияи ахлоќии ин донишманди энсиклопедисти халќи тољик мавќеи бисёр волоро дорад.

АДАБИЁТ: 1. Бињиштї М., Абуљаъфарї М., Фаќењї А. Орои донишмандони мусулмон дар

таълиму тарбият ва мабонии он // - Тењрон, 2000. – 187 с. 2. Диноршоев М. Философия Насириддина Туси // – Душанбе, 1968. – 177 с. 3. Ибни Ќурбон. Дар дуроњаи фано ва эњёи миллати ќадим. – Душанбе, 2007. – 67 с. 4. Мамедбейли Г. Д. Основатель марагинской обсерватории Насирэдина Туси // –

Баку, 1961. – 189 с. 5. Нуралї М., Комилов Р. Фарњанги мухтасари љањонбинї // – Душанбе, 2002. – 73 с. 6. Разавї М. Ањвол ва осори Насируддинм Тўсї // – Тењрон, 2007. – 183 с. 7. Тўсї К. Ахлоќи Носирї // – Тењрон, 1990. – 367 с. 8. Тўсї Н. Асос-ул-иќтибос // – Тењрон, 1947. – 141 с. 9. Тўсї Н. Оѓоз ва анљоми љањон // – Тењрон, 1987. – 213 с. 10. Энциклопедияи советии тољик. љ. 5.- Душанбе, 1984. – 467 с.

РОЛЬ И ЗНАЧЕНИЕ РУССКОГО ЯЗЫКА В РАЗВИТИИ ИННОВАЦИОННЫХ

ТЕХНОЛОГИЙ И ИХ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ В СФЕРЕ ОБРАЗОВАНИЯ

БОБОЕВА Д. Ю. – старший преподаватель кафедры культуры предпринимальства и языка Института предпринимательства и сервиса, г. Душанбе, пр. Борбад 40, тел.: 237 19 49

КАРИМОВА Л. А. – старший преподаватель кафедры культуры предпринимальства и языка Института предпринимательства и сервиса, г. Душанбе, пр. Борбад 40, тел.: +(992)90 719 33 88

Русский язык широко используется в различных сферах жизни современного общества. Главное значение русского языка в современном мире инновационных технологий состоит в том, что каждое программное обеспечение, несмотря на то, что программные коды написаны на английском языке, переведены на русский язык, так как русский язык один из международных языков, признанный в ООН.

Использование новых информационных технологий в обучении на занятиях по русскому языку позволяет рассматривать студента, как центральную фигуру образовательного процесса и ведет к изменению стиля взаимоотношений между его субъектами. При этом преподаватель перестает быть основным источником информации и занимает позицию человека, организующего самостоятельную деятельность учащихся и

Page 49: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

49 МАСЪАЛАЊОИ УМУМИНАЗАРИЯВИИ ПЕДАГОГИКА 1(26)- 2018

управляющего им. Его основная роль состоит теперь в постановке целей обучения, организации условий, необходимых для успешного решения образовательных задач.

Ключевые слова: образования, язык, предмет, оценивание, речевая деятельность, говорение, аудирование, чтение, письмо.

МАЌОМ ВА АЊАММИЯТИ ЗАБОНИ РУСЇ ДАР РУШДИ ТЕХНОЛОГИЯЊОИ

ИННОВАТСИОНЇ ВА ИСТИФОДАИ ОН ДАР СОЊАИ ТАЊСИЛОТ

БОБОЕВА Д. Ю. –– устоди калони кафедраи фарњанги соњибкорї ва забони Донишгоњи соњибкорї ва хизмат, ш. Душанбе, хиёбони Борбад 40, тел.: 237 19 49

КАРИМОВА Л. А. –– устоди калони кафедраи фарњанги соњибкорї ва забони Донишгоњи соњибкорї ва хизмат, ш. Душанбе, хиёбони Борбад 40, тел.: +(992)90 719 33 88

Забони русї дар тамоми самтњои њаёти љањони муосир истифода бурда мешавад. Моњияти аслии он дар њолатњои мухталифи дастрасї ба иттилооти зарурї дар робира ба технологияи инноватсионї беш аз пеш њамчун воситаи баёни матлаб арзёбї мегардад.

Истифодаи технологияи нави иттилоотї дар дарсњои забони русї имкон медињад, ки донишљў њамчун наќши марказии раванди тањсилот муносибати худро бо субъектњои иљтимої таѓйир дињад. Њамзамон омўзгор аз маќоми расонандаи иттилоот канор рафта, наќши мушоњид ва назораткунандаро мебозад. Вазифаи асосии ў ташкил намудани шароит барои фаъолияти мустаќилона ва эљодкорї буда, дар айни њол таъкид бар иљрои супоришњои тањсилї дониста мешавад.

Вожањои калидї: тањсилот, забон, фан, бањогузорї, фаъолияти нутќ, гуфтан, шунидан, хондан, навиштан.

THE ROLE AND IMPORTANCE OF THE RUSSIAN LANGUAGE IN INNOVATIVE TECHNOLOGIES DEVELOPMENT AND THEIR USE IN EDUCATION FIELD

BOBOEVA D. Yu. – Senior Lecturer of the Entrepreneurship Culture and language Department, Business and Service Institute. Dushanbe, 40 Borbad str., mob.: 237 19 49

KARIMOVA L. A. – Senior Lecturer of the Entrepreneurship Culture and language Department, Business and Service Institute, Dushanbe, 40 Borbad str., mob.: +(992)90 719 33 88

Russian language is widely used in various spheres of modern society. The main significance of the Russian in the modern world of innovative technologies is that every software, despite the fact that the software codes are written in English, has been translated into Russian, since Russian is one of the international languages recognized by the UN.

The use of new information technologies in Russian teaching allows the student to be viewed as the central figure of the educational process and leads to a change in the style of the relationship between its subjects. At the same time, the teacher ceases to be the main source of information and takes the position of a person who organizes the independent activity of students and their manager. The teacher’s main role will be consisting of setting the goals of training, organizing the necessary conditions for the successful solution of educational problems.

Keywords: education, language, subject, evaluation, speech activity, speaking, listening, reading, writing.

В условиях глобализационных процессов в современном мире значительно возросла роль русского языка, который после распада СССР не только сохранил свое лингвистическое влияние на просторах СНГ, но и расширил свое поступательное распространение по планете. Сегодня он, наряду с английским языком, является одним из распространенных в мире языков. В Таджикистане согласно ст.2 Конституции статус русского языка возведен до уровня языка межнационального общения, что связано с

Page 50: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

50 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

общим историческим прошлым русского и таджикского народов. Основатель мира и национального единства, Лидер нации, Президент Республики Таджикистан, уважаемый Эмомали Рахмон, отметил: «Русский язык помогает нам изучить достижения русского народа в области науки и техники, познакомиться с новейшими технологиями для развития Республики Таджикистан.» Русский язык широко используется в различных сферах жизни современного общества. Главное значение русского языка в современном мире инновационных технологий состоит в том, что каждое программное обеспечение, не смотря на то, что программные коды написаны на английском языке, переведено на русский язык, так как русский язык один из международных языков, признанный в ООН. Например, операционная система Windows, к которой мы привыкли и хорошо с ней знакомы, переведена на русский язык. При этом около 75% людей, которые пользуются операционной системой Windows, работают по русской версии. Другой пример это всемирная паутина «интернет», к которому все привыкли, с помощью которого мы оперативно получаем необходимую информацию различной направленности практически по всем областям знаний. В интернете можно найти интересующую нас книгу. Здесь следует упомянуть также об офисных и рабочих программах типа «MicrosoftWord», «Photoshop», «MyTestStudent» «GoogleChrome» и многие другие программы на русском языке. Этими программными обеспечениями пользуются, все кто знаком с современными технологиями, чтобы облегчить и улучшить нашу жизнь. Русский язык является одним из самых богатых языков в мире. Он заслуживает очень вдумчивого и серьезного изучения. Высокое достоинство русского языка создано благодаря его огромному словарному запасу, широкой многозначности слов, богатству синонимов. Это неисчерпаемая сокровищница словообразования, многочисленность словоформ, особенность звуков, подвижность ударения, четкий и стройный синтаксис, разнообразие стилистических запасов.

Кроме основных функций, которые присущи каждому языку, русский язык имеет еще одно очень важное назначение, он является объединяющим звеном многих народов и наций. В условиях современных глобальных процессов данное обстоятельство имеет важное значение с учетом тех интеграционных процессов, которые происходят сегодня на пространстве бывшего СССР в экономической, политической и социальной сферах жизни общества.

Включение в образовательной процесс информационных и коммуникативных технологий на русском языке является средством обучения, воспитания и развития технологий. Обучение на русском языке позволяет лучше изучить информационные технологии в сфере робототехники, способствует ускорению развития медицины и улучшает экономику всех государств.

Значение русского языка обусловлено и тем, что он помогает нам приобщиться к достижениям России в области науки и техники, познакомиться с ее технологиями для их использования во благо экономического развития Республики Таджикистан. Владение русским языком не только позволяет пользоваться не только печатными, но и электронными средствами массовой информации, а также новыми технологиями. Следует отметить, что, по мнению американских студентов, русский язык для изучения выбирают те, кто стремится преодолевать препятствия и трудности.

Для нашей республики актуальность знания русского языка обусловлена сложившейся ситуацией в экономике, когда сотни тысяч таджикистанцев вынуждены выезжать в трудовую миграцию в Россию в поисках лучшей доли. Нахождение в России таджикских трудовых мигрантов требует необходимости знания русского языка для того, чтобы адаптироваться к новой языковой и культурной среде. Безусловно, те мигранты, которые не владеют русским языком, чувствуют себя в России дискомфортно, т.к. они не могут в полной мере реализовывать себя.

Знание русского языка необходимо в обычной повседневной жизни. Когда мы идем к доктору на обследование, он назначает нам лекарства, инструкции к употреблению

Page 51: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

51 МАСЪАЛАЊОИ УМУМИНАЗАРИЯВИИ ПЕДАГОГИКА 1(26)- 2018

которых, как известно, написаны на русском языке. Знание русского языка способствует улучшению качества человеческой жизни на территории СНГ.

Своеобразие XXl века состоит в том, что студенты сегодня обучаются в период развития компьютерной коммуникации и интерактивных технологий. Важно заинтересовать студента или ученика на занятии и уроке, привлечь его внимание, мотивировать его стремление к овладению знаниями. Как это сделать, если игра на телефоне интереснее, чем процесс занятия? На наш взгляд, на помощь педагогам могут прийти, как бы к этому не относились, все те же злосчастные мобильные телефоны. Например, на занятии русского языка изучается тема: «Лексика», которая предполагает найти значение того или иного слова. Почему бы не попросить студентов или учеников не убирать телефоны подальше, а наоборот, достать и на протяжении всего занятия ими пользоваться «конечно же, если их модели позволяют выйти в интернет». Можно попросить студентов открыть электронные словари и найти нужное значение слова. То есть таким способом, используя инновационные технологии, легче понять изучаемую проблему на занятиях русского языка.

Использование новых информационных технологий в обучении на занятиях русского языка позволяет рассматривать студента как центральную фигуру образовательного процесса и ведет к изменению стиля взаимоотношений между его субъектами. При этом преподаватель перестает быть основным источником информации и занимает позицию человека, организующего самостоятельную деятельность учащихся и управляющего ею. Его основная роль состоит теперь в постановке целей обучения, организации условий, необходимых для успешного решения образовательных задач.

Таким образом, студент учится, а преподаватель создает условия для учения. Авторитарная по своей сути классическая образовательная технология принуждения трансформируется в личностно-ориентированную. Обучение предполагает общение на занятии как между преподавателем и студентами, так и общение студентов друг с другом. Использование информационных компьютерных технологий позволяет погрузиться в другой мир, увидеть его своими глазами, стать как бы участником того или иного события.

По данным исследований в памяти человека остается 1/4 часть услышанного материала, 1/3 часть увиденного, 1/2 увиденного и услышанного, 3/4 части материала на русском языке для народов СНГ, только, если, обучающийся привлечен в активные действия в процессе обучения.

Обучение этому языку стало модным и популярным, разные страны мира ввели его в курс общеобразовательных специальных школ. Говоря языком цифр, русский язык занимает третье место в ряду мировых языков (среди общего числа говорящих). Такие авторитетные международные организации, как ОБСЕ, ЮНЕСКО, МАГАТЕ, ООН считают русский язык официальным языком. Такая популярность русского языка обусловлена желанием объединить людей различных национальностей, тем более, что язык очень удобен, доступен и понятен в изучении.Это дает возможность, выезжая в деловую командировку в зарубежные страны, не переводить документы, например, такие, как деловой контракт или доверенность на ту или иную недвижимость.

Сегодня престижно разговаривать на красивом русском языке. Также к людям приходит понимание того, что хорошее знание русского языка-важный признак профессионализма людей разных специальностей. В Республике Таджикистан экономическая стабильность государства обеспечивает стойкие позиции и благоприятные условия для функционирования и развития, как государственного языка, так и русского языка, являющегося в нашей стране языком межнационального общения.

Развитие диалога культур на пространстве СНГ, прежде всего в условиях тесных языковых контактов в пределах одного или группы многонациональных государств, занимает сейчас одно из центральных мест в процессе формирования цивилизованных норм взаимопонимания и сотрудничества народов, связанных давними традициями совместного проживания, взаимодействием в духовной, социальной и экономической сферах. Наш народ всегда проявлял большой интерес к русской культуре и русскому языку.

Page 52: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

52 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

Мы изучаем этот прекрасный язык для того, чтобы прикоснуться к шедеврам русской классической литературы и приобщиться к достижениям современной русской культуры.

Один из выдающихся представителей таджикского просвещения XlX века Ахмади Дониш видел в русском языке и литературе мощное средство, способствующее развитию таджикской национальной культуры и литературы. То, о чем говорил и мечтал Ахмади Дониш, сбылось после победы Великой Октябрьской социалистической революции. В советский период, когда Таджикистан был частью огромного союзного государства, взаимовлияние русской и таджикской литературы позволило создать замечательные произведения, обогатившие советскую многонациональную культуру. В период существования СССР были переведены на русский язык произведения классиков таджикско-персидской литературы, а также поэтов и писателей советского периода. Имена таких выдающихся поэтов классического периода, как Рудаки, Абдулкосим Фирдоуси, Омар Хайям, Саади Шерози, Хафиз хорошо известны русским читателям. Хорошо знают в России таких поэтов и писателей советского периода, как Садриддин Айни и Мирзо Турсунзаде. В свою очередь таджикские читатели хорошо знают Пушкина, Лермонтова, Гоголя, Достоевского, Тургенева, Льва Толстого, Некрасова, Чехова, Горького, Шолохова.

Деловая речь – это один из основных компонентов в любой профессии, это же касается и автоматизации любого дела на компьютере или деловых предложений и заключения сделки на создание какого-нибудь проекта. Например, Туркменистану понадобился сайт с системой безопасности, мы, в свою очередь, заключаем деловой контракт на год для создания и обслуживания сайта, или мы создаем архитектурный план новой фондовой биржи с хорошей системой безопасности. Мы разрешаем, им пользоваться нашей системой безопасности или сайтом, заключив сделку на год. Документ естественно будет на русском языке, так как русский язык-это межнациональный язык народов СНГ и членов ООН. Согласно этому документу туркмены переведут деньги на наш счет в банк. Когда мы поедем в Узбекистан, не зная узбекского языка, мы можем снять нужную нам сумму денег, и в этом поможет нам русский язык.

Бизнесмены XXl века работают в своей сфере деятельности при помощи интернет-магазинов и заключают деловые предложения через компьютер. Это значительно облегчает работу бизнесменов нашего времени. На сегодняшний день технологии высоко продвинулись вперед. Это такие технологии, как нано-технологии, робототехника. В сфере образования преподаватели широко используют возможности современных технологий, например, проведения лингафонных занятий английского и русского языка в школах и вузах.

Таким образом, где и в какой бы профессии не трудился человек, для него важно знание русского языка. И как следует из сказанного, человеку, не владеющему русским языком, довольно трудно жить в современном информационном обществе, т.к. знание русского языка позволяет ему свободно работать с робототехникой, без которой, в свою очередь, невозможно эффективно управлять экономическими процессами, а, следовательно, невозможно создать экономическую систему адекватную потребностям современного общества.

ЛИТЕРАТУРА: 1. Белоусов В.Н. Об основных тенденциях употребления русского языка в странах

СНГ // Русский язык как государственный. - М., 1997. – 231 с. 2. Бердичевский А.Л., Колларова Э. Русист XXI века: кто он? Диалог методиста

и культуролога о наболевшем [Электронный ресурс] – www.etnosfera.ru 3. Быстрова Е.А. Диалог культур в преподавании русского языка в

национальной школе // Межкультурная коммуникация: к проблеме формирования толерантной языковой личности в системе вузовского и школьного лингвистического образования. Материалы Всероссийской научно-практической конференции. Часть I. - Уфа: Изд. БашГУ, 2001. – 274 с.

Page 53: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

53 МАСЪАЛАЊОИ УМУМИНАЗАРИЯВИИ ПЕДАГОГИКА 1(26)- 2018

4. Костомаров В.Г. Без языка общее образовательное пространство - иллюзия // Язык, культура и образование: статус русского языка в странах мира. - Москва, Вашингтон, 1997. – 274 с.

5. Костомаров В.Г., Прохоров Ю.Е. Национально-культурная специфика речевого общения и ее роль в диалоге культур // Русский язык и литература в Азербайджане. - Баку, 1998. – 137 с.

6. Челышев Е.П. Культура России в мировом контексте // Образ России. Русская культура в мировом контексте. - М., 1998. – 245 с.

НЕТРАДИЦИОННЫЕ СПОСОБЫ И ПРИЕМЫ ФОРМИРОВАНИЯ ОРФОГРАФИЧЕСКОЙ ГРАМОТНОСТИ УЧАЩИХСЯ ПРИ ПРОВЕДЕНИИ

ПИСЬМЕННЫХ РАБОТ ПО РУССКОМУ ЯЗЫКУ

ДЖАЛИЛОВА С. Х – учительница русского языка среднего общеобразовательного учреждения №8 района Исмоила Сомони, города Душанбе, ул. Сомони 1, тел.: +(992)88 444 14 41

В данной статье отмечается, что изучение русского языка в общеобразовательных учреждениях направлено основной цели – практическому овладению русским языком. В ней рассмотрены способы и методы улучшения письменной грамотности учащихся. Она направлена на развитие у школьников самостоятельного мышления, воображения и контроля над своими ошибками, а так же формирования способностей их исправления и предупреждения.

Ключевые слова: русский язык, билингвизм, методика преподавания, орфографическая зоркость, правописание, диктант, текст, упражнение, домашнее знание.

ТАРЗУ УСУЛИ ҒАЙРИРАСМИИ ТАШАККУЛИ САВИЯИ ДОНИШИ ИМЛОИИ ХОНАНДАГОН ЊАНГОМИ КОРЊОИ ХАТТЇ АЗ ЗАБОНИ РУСЇ

ЉАЛИЛОВА С. Х – омўзгори фанни забони русии муассисаи таълимии №8-и ноњияи Исмоили Сомонии ш. Душанбе, кўчаи Сомонї 1, тел.: +(992)88 444 14 41

Дар маќола ќайд мегардад, ки маќсади асосии омўзиши забони русї дар муассисањои таълимї, ба тарзи амалї истифода бурдани забони русї мебошад. Тарзу усули бењтаргардонии нутќи хаттии хонандагон пешнињод карда мешавад. Ташаккули малакањои мустаќилона фикр намудан, хатоињои худро зери назорат гирифта тавонистан, онњоро мустаќилона ислоњ намудан нишон дода мешавад.

Вожањои калидї: забони русї, дузабонї, усули таълим, зиракии орфографї, ќоидањои имло, имло, матн, машќ, вазифаи хонагї.

NONTRADITIONAL WAYS AND METHODS OF FORMING ORPHOGRAPHIC LITERACY OF STUDENTS IN CONDUCTING WRITING WORKS IN RUSSIAN

LESSONS

DZHALILOVA S. KH. – Russian Language Teacher of the Secondary General Education School N 8, Ismoili Somoni district, Dushanbe. 1 Somoni str., mob.: +(992)88 444 14 41

This article notes that the study of the Russian language in general education institutions is subordinated to the main goal - the practical mastery of the Russian language. It examines ways and methods of improving the written literacy of students. It is focused at developing independent thinking, imagination and control over their mistakes among schoolchildren, as well as the creation of their ability to correct and prevent them.

Keywords: Russian language, bilingualism, teaching methods, spelling, dictation, text, exercise, knowledge.

Владение русским языком дает определенные преимущества титульным нациям в повышении специального и образовательного уровня. Мощный поток научный

Page 54: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

54 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

информации, обусловленный научно-техническим и общественным прогрессом человечества, настоятельно требует знания языков, на которых можно найти максимальный доступ к нужной информации. В пределах советского многонационального государства долгое время таким языком был русский язык, на котором печатается более половины издаваемой в мире литературы по научным и другим проблемам.

Государственная политика Таджикистана в языковой сфере базируется на принципах равноправия всех языков, независимо от их численности и характера расселения носителей языка. Созданы определенные условия для взаимодействия таджикского языка с другими языками, функционирующими в стране. Наиболее важными сферами общества являются, как известно, система образования, наука, средства массовой коммуникации, административная деятельность, сфера обслуживания, социально-политическая сфера, суд и судопроизводство. Из закона о языке Республики Таджикистан следует, что функции русского языка достаточно четко определены во всех основных сферах жизни общества русский язык вполне по своему правовому статусу может функционировать наряду с государственным языком.

Именно на развитие таджикско-русского билингвизма направлен Указ Президента РТ Э.Ш. Рахмонова «О совершенствовании преподавания русского и английского языков в Республике Таджикистан».

Содержание образования в настоящее время изменяется достаточно быстро благодаря использованию новейших информационных технологий. Новые знания по различным учебным дисциплинам школьной программы должны быть в кратчайшие сроки осмыслены, систематизированы педагогами и преподнесены обучаемым на каждой ступени образовательной системы в доступной форме.

Безусловно, в сфере образования, и в частности в области преподавания русского языка, делается немало. Но все же этого недостаточно, чтобы в данной отрасли работать не в режиме выживания, а в условиях нормального рабочего ритма, нацеленного на накопление методического потенциала, его совершенствования, на повышение качества работы учителя, педагога.

С каждым годом увеличивается количество абитуриентов для поступления в Российские вузы, улучшение качества преподавания русского языка является одной из самых актуальных проблем нашего общества. Разработано много современных учебников по русскому языку для средних общеобразовательных школ, ориентированных на активные методы обучения, на практическое овладение русским языком. Осознавая, что от качества изучения русского языка зависят важные навыки устной и письменной речи, аудирования и обучаемости в целом, учителя отмечают, что нужно обновить методы обучения в соответствии с Национальной концепцией образования в Республике Таджикистан. Необходима подготовка и издание учебно-методических пособий по русскому языку с учетом перспективы образовательных процессов и системного языкового образования. Для выполнения этой работы необходимо время, опытные и квалифицированные специалисты в области методики преподавания русского языка. Одной из ключевых проблем, стоящих перед школой и волнующих многих ученых, психологов, методистов и творчески работающих учителей, является орфографическая грамотность учащихся. В изучении русского языка овладение орфографией является неотъемлемой частью одной из важнейших задач. Разнообразие видов письменных работ, упражнений, диктантов способствуют совершенствованию правописания, чтения, обогащению словарного запаса учащихся.

Диктанты применяются в школе часто, но, как правило, это диктанты без изменения текста, служащие только целям правописания. Психологи считают, что даже если преследуются орфографические цели, чисто орфографическими упражнениями обучение не должно ограничиваться, потому что эти упражнения, начиная со списывания с подчеркиванием и кончая самостоятельным диктантом, заключают в себе условия, искусственным образом облегчающие применение правил. Одних правописных упражнений недостаточно и для выработки навыка: для его автоматизации необходимо замещать простые действия действиями более сложными и общими. Еще М.В Ушаков рекомендовал, шире практиковать промежуточные виды письменных работ, которые

Page 55: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

55 МАСЪАЛАЊОИ УМУМИНАЗАРИЯВИИ ПЕДАГОГИКА 1(26)- 2018

одновременно служат и орфографии, и развитию речи. Такими промежуточными видами письменных работ и являются диктанты с изменением текста. Диктантом с изменением текста называется любой диктант, при записи которого продиктованный текст изменяется по заданию учителя: выбирается указанный материал, изменяются конструкции продиктованных предложений, вставляются новые слова или словосочетания.

Выборочный диктант. Это письменная работа, в процессе которой школьники из продиктованного текста выбирают и записывают слова, словосочетания или реже предложения на закрепляемое правило. Цель его: проверить, опознают ли школьники только что изученное лингвистическое явление. Этот диктант дает возможность записать большее количество слов, словосочетаний и предложений на изучаемую тему, чем другие диктанты. В результате проведения выборочного диктанта происходит достаточно прочное закрепление изучаемых орфограмм, вырабатывается орфографическая зоркость и повышается грамотность ученика.

Например, в начале изучения глагола в VI классе можно провести выборочный диктант по тексту «Ночь в Мурманске». Объявляется задание: из продиктованного текста выписать все глаголы. Учитель спрашивает, как дети будут узнавать глаголы, на какие вопросы отвечает эта часть речи. Дается предложение, в котором дети находят глаголы и объясняют, как они это сделали. После этого учитель предлагает прослушать текст и найти в нем глаголы. Затем читается текст диктанта:

Ночь в Мурманске

Наступает полночь. Солнце скрылось за горой, но скоро оно опять запылает над Кольским полуостровом.

В Доме культуры окончился спектакль, и людской поток растекается по площади. Группа моряков с черноморского парохода остановилась на площадке.Моряки с удивлением осматриваются. Ведь на их родине сейчас стоит глубокая ночь, а здесь на улицах толпятся отдыхающие. В городском саду соревнуются физкультурники: над волейбольной сеткой летит мяч. И все это происходит ночью, а не днем. После чтения учитель выясняет, все ли понятно в тексте; если необходимо, дает пояснения. Затем он предлагает достать контрольные (сигнальные) карточки с цифрами дает задание: прослушав каждое предложение, нужно поднять карточку, чтобы показать, сколько в нем глаголов. Учитель читает предложение, школьники поднимают карточки. Если кто-либо определил количество глаголов неправильно, учитель может спросить, какие глаголы нашел ученик, и привлечь ему на помощь других учащихся. После этого преподаватель предлагает положить карточки, еще раз прослушать предложение, повторить про себя имеющиеся в нем глаголы и записать их. При третьем чтении предложения каждый из учащихся проверяет сам, все ли глаголы он выписал. Затем происходит считывание (проверка) текста. Оно может быть заменено чтением выписанных глаголов из учеников.

Распределительный диктант. Когда дети научаться узнавать изучаемое и объяснять его, можно включить материал, с которым легко спутать изучаемое. Цель распределительного диктанта разграничивать материал. Распределительный диктант- это письменная работа, в процессе которой ученики записывают весь диктуемый текст, распределяя его по группам. Чаще всего материал распределяется по указанию учителя. Текст для распределительного диктанта может состоять из слов, словосочетаний, предложений и быть связным. Примерные задания: распределить имена существительные по склонениям; записать в один столбик слова с проверяемыми безударными гласными, а в другой – с непроверяемыми; выписать один столбик предложения с двумя главными членами, а в другой – с одним.

Рассмотрим, как можно провести распределительный диктант при изучении сложного предложения в V классе. Учитель сообщает о предстоящей работе и дает задание: выписать в один столбик простые предложения, а в другой – сложные. Затем предлагается

Page 56: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

56 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

прослушать текст и постараться определить тип каждого предложения в нем. Читается текст диктанта:

Хлеб

Нелегко давался хлеб нашим предкам, поэтому они относились к нему с уважением и любовью. Хлеб – это жизнь. Хлеб – это дар земли, которая зовет пахаря на розовой заре. Хлеб –это горячий пот, который заливает глаза в жаркую косовицу. Хлеб это ночные смены комбайнеров. Хлеб это частица души и тела человека.

После чтения выясняется, все ли понятно в тексте. Учитель выписывает на доске слова: нелегко, заря, горячий. Затем ученики слушают первое предложение и определяют его тип. При чтении предложения по частям записывают предложение в нужный столбик, при третьем чтении его проверяют. После записи всего текста учащиеся читают сначала простые предложения, затем сложные. Если необходимо, учитель отвечает на вопросы о правописании отдельных слов.

Свободный диктант. Свободный диктант позволяет непосредственно перейти от диктанта к изложению, являясь промежуточной работой между ними. С диктантом его сближает то, что текст прослушивается учащимися не только целиком, как в изложении, но и по частям. С изложением – то, что он не записывается под диктовку, а пересказывается свободно.

Начинается он с выбора текста, который должен легко делиться на части в 30-45 слов. Как показал наш опыт, в V – VIII классах отрывки могут быть примерно одинаковыми: ученики V класса, механическая память которых лучше развита, запоминают текст даже легче, чем их более старшие товарищи. Трудность запоминания текста зависит от типа речи: лучше всего запоминаются повествовательные отрывки, труднее – рассуждения, хуже всего запоминаются описания, особенно тексты, состоящие из нескольких описаний. Такие тексты следует разбить для диктовки на небольшие части.

Посмотрим, как провести свободный диктант по картине А.К. Саврасова «Грачи прилетели» (1871 г.) в VIII классе при повторении сложных предложений.

Во вступительном слове учитель сообщает, что будет проведен свободный диктант по картине известного русского пейзажиста Алексея Кондратьевича Саврасова, и дает некоторые биографические данные: художник родился 24 мая 1830 г. в Москве в семье небогатого купца, окончил училище живописи, имел звание академика живописи (1854 г.). Перестав угождать вкусам великосветских заказчиков, был уволен из Училища живописи, лишен квартиры. Скончался 26 сентября 1897 г. в отделении для бедных Второй городской больницы. Затем учитель предлагает рассмотреть репродукцию и представить, как сами школьники описали бы ее, на что обратили бы внимание, какие изображенные предметы выделили. В слабом классе можно и выслушать ответы на предложенные вопросы. Затем предлагается прослушать, как описал эту картину искусствовед.

«Грачи прилетели»

Подойдите ближе, и вы услышите, как звучит картина. Ваш слух уловит музыку весны, звон капели, журчание воды в проталинах, шорох ветвей берез, грачиный гомон, скрип сверкающего наста, шелест весеннего ветра. Время оставило свои следы в выщербленных кирпичах колокольни, в отсыревших досках заборов, в покосившихся домах. Кричат грачи, вьется сизый дымок из трубы деревянного домика, мерцает весеннее солнце.

Весь холст полон удивительного внутреннего движения. Бегут, бегут тени по снегу, дрожат отражения в темных проталинах, еле колышутся голые ветки берез, неспешно плывут перламутровые облака. Мерцают дали, кое-где поблескивая старым серебром.

Прослушав текст, учащиеся 1 – 2 минуты осмысливают его, сравнивая описание с содержанием картины. Анализ и картины, и текста можно провести по вопросам: все ли ясно в тексте? Что является предметом описания в нем? Удачно ли, по-вашему, описана

Page 57: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

57 МАСЪАЛАЊОИ УМУМИНАЗАРИЯВИИ ПЕДАГОГИКА 1(26)- 2018

картина? На какие предметы и краски обратил внимание искусствовед при описании картины? Что помогает художнику подчеркнуть прелесть русской природы?

Диктант по аналогии – это такая творческая работа, в процессе которой ученик прослушивает читаемый учителем текст, а затем описывает самостоятельно составленный связный текст, сходный с продиктованным по композиции и грамматической структуре, но отличающийся от него по содержанию.

С диктантом этот вид работы сближает то, что ученики слушают предлагаемый им текст не только целиком, но и по предложениям. С сочинением – то, что записываемый школьниками текст, составляется ими совершенно самостоятельно.

Диктант по аналогии является хорошим подготовительным упражнением к сочинению по аналогии и отличается от последнего тем, что учитель дает образец для подражания не только целиком, как в сочинении по аналогии, но и по отдельным предложениям. При этом диктуемый текст подсказывает только форму изложения мыслей и подсказывает ее ненавязчиво, а мысли ученик излагает собственные, используя свои знания, воспоминания и наблюдения.

Покажем на примерах методику проведения диктантов по аналогии с различными заданиями в разных классах.

В V классе при изучении имени существительного можно провести диктант по аналогии по тексту «Норка». Учитель сообщает, что текст будет прочитан о лисе, а написать нужно о другом животном по своему выбору. Беседа проводится примерно по таким вопросам:

1. О каком животном вы хотели бы написать? 2. Откуда появилось это животное? 3. Каков был его возраст? 4. Как выглядело животное? 5. Имело ли оно кличку или вы дали ее ему сами? Какую именно? 6. Куда вы поместили своего питомца? 7. Понравилось ли ему это место? 8. Чем вы кормили своего подопечного? Так как школьники будут описывать разных животных, необходимо ответы на каждый

вопрос выслушать у нескольких учеников: это покажет разные варианты выполнения задания. После беседы учитель предлагает прослушать текст и обдумать как описать свое животное.

Норка

Лису мне подарили совсем маленькой. Она еще плохо стояла на своих слабых ножках. Дали ей кличку Норка. Скоро Норка окрепла и через неделю уже резко бегала по комнатам.

Первое время она питалась молоком, а затем стала есть хлеб и различные супы, но больше всего она любила сырое мясо. Постелил я ей в уголке, но она перебралась на диван.

После чтения учитель спрашивает, все ли понятно, и в случае необходимости отвечает на вопросы учащихся. Можно прочесть отдельно каждое из сложных предложений и попросить учащихся определить, как расставлены знаки препинания.

Диктанты с изменением текста помогают организовать самостоятельную работу, показать практическую значимость изучаемого материала, развивают познавательную активность и познавательный интерес учащихся. Применение диктантов с изменением текста помогает поддерживать эмоциональный тонус урока. Диктанты с изменением текста способствуют развитию творческих способностей школьников. Связные тексты, по которым проводятся такие диктанты, дают возможность не только развивать речь учеников, но и оказывать на них воспитательное воздействие.

ЛИТЕРАТУРА: 1. Проблемы функционирования русского языка в Республике Таджкикстан / Х. Д.

Шабмезода; И. М. Дубовицкая; Т.В Гусейнова и др. - Душанбе, 2006. – 263 с.

Page 58: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

58 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

2. Диктанты с изменением текста. / З.Ф Ульченко. Пособие для учителей // Москва “Просвещение” 1982. – 136 с.

3. Сборник диктантов по орфографии. / Н. Д. Знаменская. - Издательство “Просвещение” Москва – 1964 . – 145 с.

4. Программа по русскому языку для общеобразовательных учреждений с таджикским языком обучения (2-11 классы). / Душанбе: POLYGRAPI-GROUP, 2008.

5. Портал “Образование на русском” www.pushkininstitute.ru

Page 59: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

59 РУШДИ САЙЁЊЇ ВА ЊУНАРЊОИ МАРДУМЇ 1(26)- 2018

РУШДИ САЙЁЊЇ ВА ЊУНАРЊОИ МАРДУМЇ

МАВЌЕИ ЊУНАРЊОИ МАРДУМЇ ДАР ОСОРИ УСТОД АЙНЇ

АМИНОВ С. – узви вобастаиАТТ, номзади илмњои педагогї, саркотиби илмии Академияи тањсилоти Тољикистон, ш. Душанбе, к. Айнї 45. тел.: +(992) 90 500 45 08

Муаллифи маќола бар асоси осори поягузори адабиёти муосири тољик устод Садриддин Айнї оид ба касбу њунарњои мардумї, ки дар Бухорои амирї роиљ буданд, маълумот медињад. Ў «Ёддоштњо»-и устодро хазинаи њунарњои мардумї мењисобад, зеро њам хонандаи синну соли мактабї ва њам хонандаи калонсоли осори устод Айнї тавассути он ба касбу њунарњои фаровони мардумї ошно мегарданд. Метавон гуфт, ки омўзиши осори устод хонандагонро барои касбу њунарњои мардумиро омўхтан њидоят мекунад.

Вожањои калидї: њунарњои мадумї, эљодиёт, омўзгор, касбу њунар, дуредгарї, кандакорї, рангсозї, омўзиш, муассисаи таълимї.

МЕСТО НАРОДНЫХ РЕМЕСЕЛ В ТВОРЧЕСТВЕ УСТОДА АЙНИ

АМИНОВ С. – член-корреспондент АОТ, кандидат педагогических наук, учёный секретарь Академии образования Таджикистана, г. Душанбе, ул. Айнї 45. тел.: +(992) 90 500 45 08

Как указывает автор статьи, на уроках литературы при изучении «Ёддоштхо» основоположника таджикской современной литературы Садриддина Айни, можно предложить учащимся более подробно рассмотреть жизнь и быт народа Бухары, развитие народных промыслов. Автор считает, что изучение народных ремесел в творчестве устода Айни, может вызвать большой интерес у читателей и желание заняться в будущем каким-либо из них.

Ключевые слова: народные ремесла, творчество, учитель, профессия, плотник, резьба по дереву, моляр, изучение, образовательное учреждение.

THE PLACE OF NATIONAL HANDICRAFTS IN THE AYNI’S WORKS

AMINOV S. – Corresponding Member of TEA, Candidate of pedagogical sciences, Scientific Secretary of the Tajik Education Academy. Dushanbe, 45 Ayni str., mob.: +(992) 90 500 45 08

The author of the article points out that by teaching the “Yoddoshtho” (Memories) of the founder of the Tajik modern literature Sadriddin Aini, we can attract students to study the history of Bukhara Emirat, the life and traditions of the people, development. It should be mentioned that the learning of the folk crafts in Ayni’s works leads readers to be master of the folk crafts.

Keywords: folk crafts, creativity, teacher, profession, carpenter, wood carving, molar, study, educational institution.

Устод Садриддин Айнї яке аз забардастарин адибони даврони навини адабиёти тољик ба њисоб меравад. Ў њам дар назм ва њам дар наср ќувваозмої карда, дар њар ду комёб шудааст. Њанўз яке аз шеършиносони њамон давра Садри Зиё дар «Тазкори ашъор» - и хеш ба ќудрати шоирии устод Айнї бањои баланд дода буд. Ў чунин нигоштааст:

Яке аз наљибони равшанравон, Ки дорад ватан Хиттаи Ѓиљдувон Ба фазлу њунар шуњраи хосу ом, Лаќаб Айниву Садриддинхоља ном… Ба мулки сухан Айнии хушбаён, Чу шамъ аст урёну равшанзабон.

Page 60: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

60 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

Ба назму ба насри сухан довар аст, Зи насраш вале назми ў хуштар аст… Суханњои Айнист хуштар зи љон, Агар боварат не, биёву бихон.

Баъдтар дар таълифи осори насрї мањорату истеъдоди устод Айниро пас аз мутоилаи мактуби навиштаи ў даќиќан пай бурда, Садри Зиё соли 1902 њангоми дар Каркї ќозї буданаш хитобан ба устод мегўяд: «Ман дар тазкираи худ (ў тазкираи шуарои манзум навишта буд) туро дар назм муќтадир, аммо дар наср ќувват надорад, аммо Мирзо Абдулвоњидро дар наср муќтадир ва шеъраш суст аст, - гуфта бањо дода будам. Маълум шуд, ки ман хато карда будаам. Ту њам дар назм ва њам дар наср аз вай муќтадиртар будаї, - гуфт» (Кул.,љ. 1,1958, сањ. 57).

Аз навиштањои нависанда маълум аст, ки авлодан соњиби савод буда, баробари он дар њунарњои дастї, дўконбофї, дуредгарї, сангиосиётарошї, наќќошї, кандакорї ва ѓайрањо шуѓл меварзидаанд. Нависанда дар «Ёддоштњо» чунин ишора мекунад: «Назар ба наќли падарам, Сайидмуродхоља - падари ў Сайид Умархоља одами хату саводнок буда, аз њунарњои дастї дўконбофї ва дуредгариро хуб медонистааст. Хусусан дар дуредгарї шуњраташ дуруст будааст»(Кул., љ. 6, 1962, сањ 12).

Айёми кўдакию хурдсолии ў дар дењањои Соктаре ва Мањаллаи Боло гузаштааст. Худи адиб ин нуктаро борњо зикр кардааст: «Ба њамин тариќа, таваллуди ман дар дењаи Соктареи ноњияи Ѓиждувон воќеъ шуда, айёми бачагии томактабиам тобистон дар Соктаре ва зимистон дар Мањаллаи Боло гузаштааст» (Кул., љ.6,1962, сањ. 15).

Устод Айнї зењни тез дошта, аз хурдиаш басо кунљков будааст, њар як чизи намефањмидаашро борњо пурсида мегирифтааст ва ин хислати худро то охири умр нигоњ доштааст. Ин нуктаро зимни суњбат бо падар, Устоамак ва дўстонаш пай бурдан мумкин аст.

Тавассути осори устод Айнї хонандаи зирак на танњо ба таърихи Бухорои амирї, балки бо зиндагии мардум, расму одатњои он, њунару касб ва пешањои маъмули мардумї, тарзу тариќаи зиндагии ањолї, вазъи таълиму тарбия дар мадрасањои он даврон, зулму ситами амирони манѓит ба ањолї, ќашшоќию бенавоии мардуми зањматкаш, дар сатњи паст ќарор доштани саводнокии ањолии Бухорое, ки як ваќтњо мардум онро мањди илму фарњанг мењисобиданд, ошноии комил пайдо мекунад. Азбаски давраи тифлию наврасии ў, тавре ки ишора шуд, дар дењот сипарї шудааст, ќариб тамоми њунарњои мардумиро, ки бештар дар дењот роиљ будааст, дар осораш инъикос намудааст. Дар ќадами аввал дар асарњои таълимиаш хонандаи хурдсолро тавассути матнњои сохтааш бо касбњо ошно месозад ва ањамияти онњоро бисёр дар шакли муљаз баён медорад. Масалан, дар китоби дарсии «Духтарбача ё ки Холида» худ матнњои хурд тањти унвони «Холида» њунари дастиро меомўзад», «Холида - дўзанда», «Њаёти якшабонарўзии Холида -ро сохтааст, ки духтарбачањоро ба фаро гирифтани њунари дўзандагї њидоят мекунанд.

Њамин тариќа, зина ба зина ин корро дар асарњояш устод Айнї идома дода, дар «Ёддоштњо» ба ављи аъло расонидааст, яъне маљмўи њунарњои мардумиро ба таври фаровон тасвир кардааст.

Дар адабиёти тољик ёддоштнависї таърихи куњан дорад, ки «Сафарнома» - и Носири Хусрав, «Бадоеъ – ул - ваќоеъ» - и Зайниддин Восифї, «Наводир – ул -ваќоеъ» - и Ањмади Дониш, «Субњи љавонии мо» - и Сотим Улуѓзода намунаи барљаста мебошанд. Дар асарњои зикршуда љо – љо њунарњои мардумї, махсусан дар «Бадоеъ – ул - ваќоеъ» бештар инъикос шудаанд. Дар муќоиса бо он асарњои ёддоштї «Ёддоштњо» - и устод Айнї ба куллї фарќ мекунад. «Ёддоштњо» - и устод Айниро ќомуси «њунарњои мардумї» номем, њељ муболиѓае нахоњем кард.

Устод Садриддин Айнї шояд ин корро ба хотири он карда бошад, ки, аввалан, хонандаро бо њунарњои мардумии дар Бухоро ва туманњои он роиљбуда ошно созад. Сониян, барои њар инсони оќилу бофаросат гўшзад менамояд, ки «њунар чашмаест зоянда ва давлатест поянда», солисан, соњибњунар будани мардуми тољикро новобаста ба мушкилоти сунъии эљодкардаи амирони давр нишон додааст ва, нињоят, ба хотири ин ки

Page 61: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

61 РУШДИ САЙЁЊЇ ВА ЊУНАРЊОИ МАРДУМЇ 1(26)- 2018

ин њунарњои мардумї гумном нагарданду минбаъд ривољ ёбанд ва наслњои минбаъда донад, ки аљдодонаш чї њунарњоеро доро будаанд, дар осораш баъзан муфассал шарњ додааст.

Агар устод Айнї дар шањр ба дунё меомаду бузург мешуд, шояд аз дастёбии иттилооти густурда доир ба њунарњои мардумї ва баъзе расму одатњои хуби миллї, ки имрўз онњоро бо номи анъанањои миллї ё њунарњои мардумї ном мебаранд, бебањра мемонд. Ин корро танњо Айнии зираку мушоњидакор ва кунљков анљом дода метавонисту бас. Дар ин гуфта бояд тардиде набошад, зеро аксари адибон, ба хусус адибони дар дењот ба воярасида, номи гулу гиёњњои одиро намедонанд ва ташхис карда њам наметавонанд.

Устокории устод Айнї дар ин кор он аст, ки он амалро , яъне тарзи сохтану пухтан ва тайёр кардани таљњизот, хўрок, бозињои мардумї ва амсоли инњоро чунон ба ќалам медињад, ки аз рўйи навиштањояш њар як шахси болиѓ метавонад, онњоро худ тањия намояд. Масалан, оид ба тарзи тањияи пиёба (пиёзоба) чунин навиштааст: «Пирамард: Маќсудљон! – гўён садо кард. - Ту писарам, ба дег як – ду ќошуќ равѓан андохта, доѓ кун ва дар вай ду сар пиёзро пора карда бирён кун, баъд аз сурх шудани пиёз ду – се коса об андохта, дар вай чор дона ќаламфур њамроњ карда љўшон, ки як пиёбаи (пиёзобаи) тунд шавад. Ба бемор дар њамин ваќт аз ин бењтар даво нест ва аз ин хубтар хўрок њам нест. Дар ин њавои гарм барои худамон њам таоми хубе мешавад» (Кул., љ. 7, 1962, сањ.215). Ва ё дар бораи «байтбарак», ки миёни мардуми мо ќаблан роиљ буда ва имрўзњо низ дар макотиб ба таври фаровон истифода мешавад. Ба итминони комил метавон гуфт, ки ин анъанаи миллии мо њисоб меёбад. Аз рўйи ин шарњ чї будану чї тавр гузаронидани «байтбарак» - ро пурра дарк кардан ва ба роњ мондан мумкин аст:

« - Байтбарак чист? – Ман аз ў пурсидам. Ў баъд аз он ки ба ман бодиќќат нигоњ кард: - Савод дорї? – гуфта пурсид. - Каме хонда метавонам. - Аз ёд байт медонї? - Якчанд байт медонам. - Байтбарак њамин аст, ки ман як байт аз ёд мехонам, охири он байт бо кадом њарф,

ки тамом шавад, ту дар љавоб байте мехонї, ки аввали он бо он њарф сар шавад ва баъд аз он ман ба ту љавоб медињам. Њар кас ки љавоб дода натавонад, банд шудагї – бой додагї њисоб меёбад.

- Ин тавр бошад, сар кунед. Ў хонд ва ман хондам, тахминан 50 – 60 байт бо њам бањсу љавоб кардем. Ў дар охир

дар «Ж» банд шуд…» (Кул., љ.1, 1958, сањ.26). Воќеан, бо гузашти рўзгор ва дигар гаштани сохтори љомеа муносибат бо анъанањо,

расму одатњои миллї ва њунарњои мардумї дигар шудааст. Як муддат шиорњои мењнат шараф аст, садо медод. Њоло аѓлаби мардум (чи пиру чи љавон) роњи ба осонї ба даст овардани маблаѓро мељўянд. Технологияи навин љойи таљњизоту маводи миллиро мањдуд мегардонад ва мардумро аз њунарњои дастии миллї дур месозад.

Ба хотири пешгирии ин амал Асосгузори сулњу вањдати миллї – Пешвои миллат, Президенти Љумњурии Тољикистон муњтарам Эмомалї Рањмон дар Паёми хеш аз 22 декабри соли 2017, соли 2018 – ро дар кишварамон Соли рушди сайёњї ва њунарњои мардумї эълон доштанд. Њамзамон таъкид карданд, ки барои рушди њунарњои мардумї ба соњибкорону хунармандон тавассути фонди дастгирии соњибкорї ќарзњои имтиёзнок ба роњ монда шаванд. Инчунин ба маќсади њавасмандгардонии ањолї љињати дар хона истењсол кардани молњои ниёзи мардум ва рушди њунарњои мардумї аз 1 январи соли 2018 фурўши чунин молу мавод аз пардохти њамаи намуди андозњо озод карда шавад. Ин пешнињоду тадбири андешидашуда басо сариваќтист. Имкон фароњам меоварад, ки бисёр њунарњои мардумии фаромўшгашта аз нав эњё гарданд, соњибкорон дар рушди он њиммат гуморанду њам ба фоидаи хеш ва њам ба манфиати кишвар содиќона фаъолият кунанд ва дар маљмўъ сармояи худ ва хазинаи давлатро ѓанї гардонанд.

Page 62: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

62 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

Чунон ки дар боло ишора гашт, осори устод, ба хусус «Ёддоштњо» - и Садриддин Айниро ќомуси касбу пеша ва њунарњои мардумї номидан муболиѓае нањоњад буд. Дар осори ў оид ба касбу пешањои гуногун: тоќиядўзї, гачабозї, шоњибофї, кафшдўзї, рехтагарї, пиёбапазї, савтхонї, байтбарак, гир - гиракбозї, подшоњбозї, њалвопазї, њалвои ќоќтипазї, њалвои собунпазї, сандуќсозї, дарздўзї, шустагарї, шиннипазї, чархиосиётарошї, найи оташпуфкун, косагарї, чилликресї, дуредгарї,бофандагї, чархресї, чўбтарошї, кандакорї, наќќошї, дарсозї ва ѓайрањо маълумот пайдо кардан мумкин аст, ки љумла њунарњои мардумї мањсуб мегарданд.

Чун муште аз хирвор баъзе порчањо – матнњоро дар шакли мухтасартар манзур месозем, то ки барои њамагон ошкор гардад, ки асарњои устод Садриддин Айнї мубаллиѓи бењтарини касбу пеша ва њунарњои мардумианд.

Устод Айнї њалвои ќоќтипазии модарашро бодиќќат нигариста, дар «Ёддоштњо» бо тамоми љузъиёташ чунон тасвир менамояд, ки њар як хонанда онро мутолиа карда, чунин њалво мепазад: «Модарам њалвои ќоќтї пухт, ман ба ў дар оташмонї ёрї додам: аввал як миќдор ордро дар дег бо равѓан бирён карда гирифт. Баъд аз он аз шиннии тут, ки аз Соктаре пухта оварда буд, як коса барин дар дег андохта ќиём гирифт. Ваќте ки ѓафсии шиннї атола барин шуд, орди бирёнро дар вай њамроњ карда лат зад. Баъд аз лат задан орду шиннї хамир барин шуд. Пас аз он бар рўйи лаълї орд пошида, он хамирро ба рўйи вай гардонида пањн кард ва баъд аз сард ва сахт шудан аз вай як порча бурида ба дасти ман дод, дигарашро порча – порча бурида, ба рўяш орд пошида, дар ќуттї чида монд» (Кул.,љ.6,1962, сањ. 26).

Дар повести «Ятим» чилликресиро ин тавр тасвир кардааст: «Соро ба рўйи як баландии бомчамонанд нишаста, ба чилликаресї даромад. Чиллики ў бисёр сода буд, ў як ќайроќи дарозрўяро ёфта, ба вай як чўбчаро кўндаланг баста буд.

Ў дар домани худ пашмњои ѓозу шонакардаи бузро дошта, аз он пашм як њовучашро ба мушташ гирифт, як тарафи он пашми дар мушташ будагиро ресмонмонанд тофта, ба нўги чўбчаи чиллик баст ва дасти пашмдорашро баланд бардошта, бо дасти дигараш ќайроќро гирд гардонда сард од. Њар боре ки чиллик гирд мегардид, пашм пеш – пеш тоб хўрда ресмон мегашт.

Њар ваќт ки як мушт пашм ёзида, борик шуда, чиллик ба замин мерасид, Соро ресмони тобхўрдаро ба ќайроќ чапучилеб карда мепечонд ва боз як мушт пашм гирифта кори худашро давом медод» (Кул.,љ. 4, 1961, сањ. 216).

Бозињои мардумро, ки бо номи «Гачабозї» ва «Подшоњбозї» ёд мешаванд, шарњ додааст. Масалан, оид ба гаљабозї чунин омадааст:

Гачабозї њамин буд, ки ањли маљлис ду таќсим шуда, рўбарўи њам менишастанд, як сангча ё шабаро гача ном медоданд, одамњои як тарафи муќобил гачаро дар байни худ гирифта, дастонашонро дар зери кўрпаи сандалї медароварданд, яке аз он одамњо гачаро дар мушти худ пинњон мекард, аммо њамагї муштњояшонро гирењ карда, аз зери кўрпа бароварда, ба тарафи муќобил дастњояшонро дароз карда, бо як овоз фарёд кардан мегирифтанд.

Гача дар дасти ман аст! Ба кадом дасти ман аст!

Одамњои тарафи муќобил дастњои дарозшударо ягон – ягон гирифта дошта, ба чењраи онњо бо диќќат чашм медўхтанд. Дар охир яке аз онњо ба кадом даст будани гачаро тахмин кунад, он дастро мањкам дошта фарёд мекард:

Гача дар дасти ту аст! Ба њамин дасти ту аст!

Ин одам агар њаќиќатан гачаро ёфта бошад, тарафи ў бурдагї, вагарна бой додагї ба шумор мерафт. Агар шумораи бурди як тараф ба сад расад,марра пурра ва бозї тамом мешуд ва тарафи бурдагї аз тарафи бой додагї ду танга (30 тин) мегирифт. Маѓлубшудагон ин пулро аз байни худ ѓундошта медоданд. Аммо бойбурдагон ин пулро дар байни худ таќсим карда нагирифта, сањари њамон шаб ба вай аз нахўдпазї шўрбои

Page 63: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

63 РУШДИ САЙЁЊЇ ВА ЊУНАРЊОИ МАРДУМЇ 1(26)- 2018

нахўд харида оварда, ѓолиб ва маѓлуб дар як љо бо њам мехўрданд (Кул., љ.7, 1962, сањ. 110 – 111).

Дар мавриди тарзи пухтани њалвои собунии Шофиркомї чунин маълумот додаст: «Њалвои собунї њалвоест, ки онро аз орд, равѓан ва шакар пухта, ба лундањои чормаѓзмонанд људо карда,ба фурўхтан ва хўрдан тайёр мекунанд. Ин гуна њалвои собуниро дар Бухоро, Самарќанд ва њар љойи Осиёи Миёна, ки њавлогарї бошад, мепазанд.

Њалвои собунии шофиркомї њам айнан аз њамон масолењ, яъне аз орду равѓан ва шакар тайёр карда мешавад, аммо тарзи пухтани он дигаргуна буда, ин корро дар райони Шофирком баъзе одамони махсус медонанд… Њалвои собунии Шофиркомро ба лундачањо људо намекарданд, дар ваќти гармиаш ба табаќчањои сафолии бесири нав мерехтанд ва баъд аз сард шуда бастанаш дар миёна як порча ќоѓази сафед монда, њар ду табаќро ба рўйи њам мегардонанд ва ба њар куљо баранд њам, њамин тарз табаќњоро љуфт – љуфт мебурданд». (Кул., љ.7, 1962, сањ. 286).

Љойи дигар устод Айнї мефармояд, ки устоњо танњо ба фаро гирифтани як касб ќаноат намекарданд. Барои њамеша бо кор таъмин кардани худашон чанд пеша - касбро ёд мегирифтанд. Ў зиндагию кори Устоамакро чунин тасвир кардааст: «Устоамак ѓайр аз кандакории худ ба устохонањои дигар њам наќшњои шинам кашида медод, аз ин љумла косагарон, читгарон ва гилкорон барои кори худ ба ў наќшњо фармуда мегирифтанд. Ў барои косагар ё читгар дар ќоѓаз наќшањои муносиб мекашид ва атрофи њар гул ва наќшаро сўзан мезад. Онњо он наќшаро бурда ба рўйи кори худ монда, аз рўйи коѓаз хокаи ангишт мезаданд ва баъд аз он ќоѓазро аз рўйи кор бардошта гирифта, љойи хокаи ангишт нишонкардаро, ба тарзе ки дар коѓази наќша ишора шудааст, бо рангњои гуногун наќш мекарданд» (Кул.,љ.6, 1962, сањ.101).

Устод Айнї зимни шарњи дуредгарии Устоамак таъкидњое дорад, ки њар як хонандаро ба фикру андеша кардан во медорад, яъне шогирд танњо побанди таълими омўзгор нагардад, ў бояд њамеша дар такмили чизи омўхтааш бошад, бияндешаду мустаќилона амал намояд:

«Рўзе ман аз вай (Устоамак) пурсидаам: - Амак: Шумо ин ќадар њунарро ба ки шогирд шуда омўхтед? - Ў љавоб дод: - Хешовандони мо њама дуредгариро медонанд. Намебинї, ки падарат усто, амакат

усто, амакбобоят њам усто буданд, бобо ва бобокалонњои мо њам усто буданд. Аммо њељ кадоми онњо ба касе шогирд нашудаанд ва аз якдигар дида омўхтаанд, баъд аз он мувофиќи ќобилият ва ѓайрати худ баъзењояшон бисёр њунарманд ва баъзашон камњунартар шуда мондаанд. Ман њам тешазаниро ба кори падару бобо нигоњ карда омўхтам. Баъд аз он аќли худро кор фармуда, њунари худро пеш бурдам. Дар кандакорї ман аввалин намунањоро аз сангњои мазори худамон гирифтам ва баъд аз он бо аќли худ наќшњои шинами хушнамо ёфтам.

Устоамак як наќшро, ки дар коѓазе кашида шуда буд, ба ман нишон дода гуфт: - Ин наќшро дувоздањгирењ меноманд, - ва ќоѓази дигареро ба ман нишон дода

давом намуд: - ин њам дувоздањгирењ аст, фарќ дар ин љост, ки дар ин коѓаз дар байни гирењњои дувоздањгона ситорањо ва бодомчањо наќш ёфтаанд. Мебинї, ки ин дувоздањгирењ назар ба он дувоздањгирењи ќадимї чї ќадар хушнамо ва назаррабо шудааст. Ана њамин майдакориро ба дувоздањгирењи ќадимї ман аз аќли худ бароварда њамроњ кардам.

Устоамак ќоѓазњоро, ки онњоро худ андоза меномид, ба љузгири чармини худ гузошт ва боз сухани худро давом дод:

- Агар шогирд танњо ба омўхтани њунари устои худ ќаноат мекард, дар дунё њељ њунар пеш намерафт, ривољдињандаи њунарњо он шогирдон мебошанд, ки аз аќли худ чизњо ёфта, ба њунари устои худ зам мекунанд, - гуфт ва баъд аз он: - исто – исто, ман ба ту як чизи ѓалатї сохта дињам, - гўён аз љояш хеста ба њавлии дарунаш даромад ва аз он љо як

Page 64: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

64 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

най гирифта баровард, ки ним метр дарозї дошт ва сўрохии дарунаш њам тахминан ним сантиметр меомад» (Кул.,љ.6,1962, сањ.66-67).

Љойи дигар усули дигари пухтани шиннии кўзагиро ин тавр нигоштааст: «Мўйсафед ба пухтани шиннии кўзагї сар кард: ў шарбати софи аз љувол гузаштаро

бо як ёми шарбати софи дигар, ки вай аз лойи шарбатњои кулўхзада ба воситаи аз љувол гузаронидан тоза карда монда шуда будааст (дар ин бора махдум ба ман маълумот дод), дегњои шиннипазиро пур кард ва Тоњирљон оташ мондан гирифт. Мўйсафед ин шарбатро ба дараљае љўшонд, ки њубобњои дар ваќти љўшиш бар рўйи шиннї пайдошуда ба дараљаи калонии чашми шутур расиданд. Ранги ин шиннї њам аз ранги шиннии аввалї фарќ дошт: шиннии аввалї сиёњчатоб буд, ин шиннї ранги тиллої пайдо кард» (Кул., љ.7, сањ. 221).

Навиштаи зерини устод Айнї аз даќиќбаёниаш шањодат медињад. Њиндуњои дар Бухоро зиндагидошта нўшокие бо номи «Сабзоб» тањия мекарданд ва устод тарзи тайёр кардани онро хеле равшану возењ шарњ додааст.

«Сабзоб як нўшокии масткунанда буд, ки њиндуњо вайро аз алафи барги канабмонанд мекашиданд. Ин алафро тар карда, дар ўѓурча кўфта, монанди оби кўкнор аз латтаи софї мегузарониданд ва баъд он оби софкардашударо дар ќадањњои филизии (металли) њиндустонї рехта менўшиданд» (Кул., љ.7, 1962, сањ. 57).

Ва ё аз чўби гуљум дарсозии Устохољаро ин тавр тасвир кардааст: «Устохоља дар њавлии беруни худ, дар зери айвончае дарсозї мекард: дарњое, ки вай месохт, аз чўби гуљум буд. Ў тахтаи чўби гуљумро чунон сайќал мезад, ки акси њар чиз хира бошад њам, аз вай намуда меистод. Дар он тахтачањои сахт, ки онњоро «тахтањои оњанин» номидан мумкин аст, бо ќаламњои пўлодини худ кандакорї мекард (Кул., љ. 6, 1962, сањ. 65).

Ва ё сањњофи њунарманд будани Миродилро хеле хуб ба риштаи тањрир кашидааст: «Миродил аз њунармандтарини сањњофон аст. Ў њарчанд коѓазпорчањоро бо њам часпонда ќаламдон месозад, чунон њунар ба кор мебарад, ки монанди чўб сахт ва обногузар мешавад. Коѓази рўяшро аз ќоѓази равѓании Самарќанд мекунад, ки ин коѓаз обу намро ба худ намегирад» (Кул. , љ. 6, 1962, сањ 115).

Њамин тариќ, осори устод Айнї, ба хусус «Ёддоштњо» - и ў, оид ба бисёр касбу њунарњои мардумї маълумот медињанд, ки онро аз асарњои адибони дигар пайдо кардан мушкил аст. Дар ин асарњо борњо таъкид шудааст, ки дар интихоби касб ва фарогирии њунарњои мардумї наќши падару модар басо бузург асту дар асл ин кор рисолати падару модар мањсуб мегардад. Касбу њунарро аз хурдї ба бачагон бояд омўхт. Рисолати падару модар аст, ки ба фарзандон аз тифлї талќин намоянд, ки «њар як дониш мисли њар як касбу њунар муќаддас ва сазовори ситоиш аст». Чун падари устод Айнї «Дар рўњ ва дили фарзандон тањкурсие гузошт, ки њељ яке аз зарбањои таќдир ба он рахнае зада натавонад». Ана њамин таъкиду њидоятњои падар буд, ки устод Айнї ба чунин мартаба расид. Яъне њамаи кори таълиму тарбияро ба дўши мактаб гузоштан корест ношуданї. Бунёдгузори асосии кори таълиму тарбия оила мањсуб мегардад. Оилањо рисолати хешро њам дар назди фарзандон ва њам дар назди давлат содиќона бояд иљро намоянд. Агар имкони иќтисодї даст надињад, шиори «Фарзанд камтар – зиндагї бењтар» -ро сармашќи кори хеш намоянд. Бебозгашт рафт, он давлате, ки барои серфарзандон наќлиёти махсус ва кумакпулињо људо мекард. Сохтори љомеаи кунунї дигар аст.

Месазад, ки ин пањлуњои осори устод Айнї аз љониби муњаќќиќони љавон ба тањќиќ гирифта шава

АДАБИЁТ: 1. Лутфуллоев М. Педагогикаи миллии халќи тољик / М. Лутфуллоев //Душанбе-

2015. – 704 с. 2. Сулаймонї С. Маънавиёт ва мушкилоти омўзишу парвариш: маљмўаи маќолоти

илмї / мураттиб /С. Сулаймонї // Пажўњишгоњи рушди маорифи АТТ.-Душанбе: Ирфон, 2008. – 379 с.

3. Раљабов, М. Пажўњишшиносї дар илмсанљї / М. Раљабов// зери назари С. Сулаймонї; Академияи тањсилоти Тољикистон. – Душанбе: Ирфон, 2014. – 160 с.

Page 65: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

65 РУШДИ САЙЁЊЇ ВА ЊУНАРЊОИ МАРДУМЇ 1(26)- 2018

НАЗАРЕ БА ДУНЁИ САНГТЎДА (Сангтўда њам метавонад мавзеи сайёњї гардад!)

МИРЗОЕВА Р. Б. – ходими калони илмии шуъбаи фанњои филологї ва забони давлатї барои аќаллиятњои миллии Пажўњишгоњи рушди маориф ба номи А. Љомии АТТ. ш. Душанбе, к. Айнї 45, тел.: (992) 98 537 66 46

Моро зарур аст, ки ба масъалаи муњимми рўз, таълиму тарбия, ки аз дўстдории Модар – Ватан оѓоз мегардад, таваљљуњи бештар зоњир намоем, то ин ки њар як кўдаку љавон, њар як фарди ватандор ба ќадри сарзамини хеш бирасад.

Чун имрўз љараёни таълиму тарбияи насли наврас бар асоси корбурди муносибати босалоњият сурат мегирад, дарку фањми дурусти мазмуни фаъолияти омўзишї ба хулосабарории дуруст ва амалкарди мувофиќи хонандагон дар шароити иљтимоии љомеа мусоидат намуда, боиси покии андеша ва сайќали завќу зењн мегардад.

Вожањои калидї: Ватан, таърих, фарњанг, ќањрамонї, тарбия, муассисаи таълимї, хонанда, осорхона, осори таърихї.

ВЗГЛЯД В МИР САНГТУДЫ

МИРЗОЕВА Р. Б. – старший научный сотрудник отдела филологических наук и государственного языка для нацменьшинств Института развития образования имени А. Джами АОТ, г. Душанбе, ул. Айни 45, тел.: +(992) 98 537 66 46

Нам необходимо сосредоточиться на самой важной проблеме образования воспитание в духе патриотизма и любви к Матери - Родине, к родным местам. Изучение и знание истории, культуры, обычаев, героизма и мужества народа воспитывает молодое поколения в духе патриотизма, отмечается в статье.

Так как в систему образования внедряется обучение на основе компетентностного подхода формирование активной творческой личности учащихся в условиях социального развития общества, способствует развитию интеллекта, восприятию культурных ценностей.

Ключевые слова: Родина, история, культура, героизм, воспитание, образовательное учреждение, ученик, музей, историческое наследие.

A VIEW OF SANGTUDA’S WORLD

MIRZOEVA R. B. – Senior Researcher of the Philology and State Language for National Minorities Department, Education Development Institute named by A. Jami. Dushanbe, 45 Ayni str., mob.: +(992) 98 537 66 46

According to author’s opinion, we need focus on the most important problem of education which is educating students on the spirit of patriotism and love for the Motherland, homeland. The study and knowledge of history, culture, customs, heroism and courage of the people educates the younger generation in the spirit of patriotism.

Since the training based on the competence approach is implementing in education system, the formation of an active and creative personality of students in the conditions of social development of society, promotes the development of intelligence, the perception of cultural values.

Keywords: homeland, history, culture, heroism, education, educational institution, pupil, museum, historical heritage.

Боиси хушнудист, ки Љумњурии Тољикистон бо вуљуди таѓйирёбии вазъи сиёсию иќтисодї ва амниятии љањон дар њама самтњои зиндагї рў ба бењбудї нињода, рўз ба рўз бо роњи пешгирифтаи худ бо ќадамњои устувор ба маќсадњои деринтизору њаёти шоистаи мардумаш наздик шуда истодааст.

Яке аз самтњои асосии тараќќиёти бемайлони кишварњои пешрафта дар љањони муосир ин инкишофи соњаи сайёњї, нишон додани макону имкониятњои сайёњии онњо

Page 66: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

66 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

мебошад. Боиси хурсандист, ки Асосгузори сулњу вањдати миллї - Пешвои миллат, Президенти Љумњурии Тољикистон, муњтарам Эмомалї Рањмон дар паёми хеш, санаи 22 декабри соли 2017 ба моњияти ин масъалаи нињоят муњим рўшанї андохта, соли 2018 - ро «Соли рушди сайёњї ва њунарњои мардумї» эълон намуд. Чун Тољикистони азиз сарзамини бостонист, таваљљуњ ба ин масъала ба манфиати мардумаш хоњад шуд.

Акнун фурсате расидааст, ки бо истифода аз имконоти дастрас кўшиши кунем, то гирењњо боз гарданду розњо ифшо шаванд ва одамон дар шинохту бузургдошти макони поки хеш муваффаќ бошанд.

Дар кишвари азизи мо аксари љойњо чун далеле аз фарњанги бостон ва гузаштаи пурасрору рангин шањодат медињанд. Ин моро муваззаф месозад, ки рўйи ин мавзўъ жарф андеша намуда, бозёфту дастовардњои илмиро фаротар аз коѓазу маљолиси илмї дар хизмати мардум ќарор бидињем.

Моро зарур аст, ки ба масъалаи мубрами рўз, таълиму тарбия, ки аз дўстдории Модару зодгоњ, Ватан оѓоз мегардад, таваљљуњи бештар дињем, то њар як кўдаку љавон, њар як фарди ватандор ба ќадри сарзамини хеш бирасад.

Чун имрўз љараёни таълиму тарбияи насли наврас бар асоси корбурди муносибати босалоњият сурат мегирад, дарку фањми дурусти мазмуни фаъолияти омўзишї ба хулосабарории дуруст ва амалкарди мувофиќи хонандагон ба шароити иљтимоии љомеа мусоидат намуда, боиси покии андеша ва сайќали завќу зењн мегардад.

Њарчанд, ки тараќќиёти бемайлони техникї шароити омўзиши осону имкониятњои зиёдеро ба миён овардааст, вале боз аз љониби дигар, миёни инсонњо тафриќа бунёд карда истодааст. Дунёи нав бо вуљуди пешрафт гурўњњоеро ба миён овардааст, ки дар байни ин ё он давлатњои абарќудрат љанг андохта, бо бањонањои касношунид фарњангу таърихи кишварњои ќадимаро аз миён бурда истодаанд. Ба ин давлатњои Сурия, Афѓонистон, Ироќ, Ливан ва дигарњо мисол шуда метавонанд.

Президенти кишварамон, муњтарам Эмомалї Рањмон дар паёми навбатии пурмуњтавои худ доир ба ин маъалаи муњимми давру замон зикр кардаанд: «Тамоили љањонишавии фарњанг ба яке аз проблемањои глобалии асри 21 табдил ёфта, талабот нисбат ба сатњи маънавиёти инсон, тарбия ва ташаккули наслњое, ки вазифањои азими бунёди љомеаи навин дар даврони соњибистиќлолии миллати тољик ба зимаи онњо гузошта хоњад шуд, торафт меафзояд.

Дар ин марњилаи муњим маќсаду вазифањои фарњанг бештар ба масъалањои ташаккули маънавиёт, омўзиши амиќи таъриху фарњанги гузаштаю муосири халќи тољик, баланд бардоштани ифтихори миллї ва њисси ватандўстию ватандорї, инчунин, дар тафаккури мардум ва махсусан, наврасону љавонон густариш додани эњсоси эњтиром ба муќаддасоти милливу рамзњои давлатї равона мегардад».

Дар ин робита таъкид гардид, ки доир ба сарватњои табиї, тамаддуни бостонї ва фарњанги миллии кишварамон тањќиќоти љиддї ва густурда анљом дода шавад.

Соли 2008 китоби банда низ бо номи «Назаре ба дунёи Сангтўда ва олињаи он – Охшо (Вахш)» аз чоп баромад, ки дар он оид ба таъриху тамаддуни Сангтўдаи бостонї сухан меравад. Чанд сол аст, ки китоби мазкур њамчун маводи иловагї барои омўзиш ба донишљўёни Донишгоњи давлатии Ќўрѓонтеппа ба номи Носири Хусрав пешнињод шудааст ва мавриди ошної ќарор дорад.

Китоб рољеъ ба таърихи корњои бостоншиносї дар шинохти дењаи Сангтўда наќл намуда, далелу бурњонњои љолибу муътамадро пешнињод менамояд. Чун Сангтўда (бо номи Вахш) аз ќадим макони тамаддуну илму њунар будааст, бо дарёфти нишонањои таърихї, имкон пайдо кардем, ки бори дигар инро тасдиќ намоем. Њамчунин, он ќалъаву кушкњое, ки бо номњои тољикии асили худ мондаанд (ќариб, ки њамаи онњо аз беањаммиятї ва каммасъулиятї хароб шудаанд), он наќбњои азиме, ки дар зери дењаи Сангтўда то њол мављуданд ва он бузургоне, ки махсус Сангтўдаро макони охирини худ ихтиёр намудаанд, бешубња далели дурустии ин гуфтањо њастанд.

Ќабл аз он ки дар бораи Сангтўдаи бостонї ва мавзеъњои таърихии он њарф занем, лозим шуморидем, барои асоснок намудани навиштањоямон ќисме аз њисоботи гурўњи

Page 67: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

67 РУШДИ САЙЁЊЇ ВА ЊУНАРЊОИ МАРДУМЇ 1(26)- 2018

кории бостоншиносони Институти таърих, бостоншиносї ва мардумшиносии Академияи фанњои Љумњурии Тољикистонро (аз њафриёти соли 2006, ки дар дењаи Сангтўда гузаронида шудааст), пешкаш намоем (Њисобот аз асл ба забони тољикї тарљума гардидааст).

Моњи октябр - ноябри соли 2006 бар асари кофтуковњои бостоншиносї дар роњи дарѓоти Неругоњи «Сангтўда -1», дар ќабристони назди он дар чуќурии 2,4 м, марќади андозааш 3x4м ёфт шуд, ки ба асри биринљї тааллуќ дорад.

Аз ќабрњо кўзачањои гилин, табари сангини наќшунигоркардашуда дарёфт карда шуд, ки аз тамаддуни ќадимаи Вахш дарак медињанд. Дар миёни бозёфтњо зерсутунњои сангини манзили истиќоматї хеле љолиб буданд. Чизи дигари ќобили таваљљуњ ќайроќсанги кабуди наќшини нўгтез аст, ки аслан дар гўри шоњон мегузоранд.

Тавре ки маълум аст, дар асрњои 4-1 пеш аз милод дар ин љо кушониён умр ба сар мебурдаанд, ки ќасри калоне дар мавзеи Сари Кўпрук (Њоло дар он љо дарѓоти Неругоњи «Сангтўда - 1» бунёд шудааст) сохта будаанд. Бозёфтњои минбаъда аз бунёди ибодатгоњу дигар биноњои љамъиятию маъмурї дарак медињанд. Дар сохтмони биноњо сангу масолењи хосси ороишї низ истифода шудааст.

Пажўњишоту њафриёт дар Ќалъаи Љир -Љирак, ки дар тарафи рости дарёи Вахш љойгир аст, низ натиљаи хуб дод. Зеро ин ќалъа 3 км дуртар аз Дарѓоти Сангтўда-1 љойгир буда, дар баландии 50 метр аз сатњи дарёи Вахш сохта шудааст ва ба се ќисм таќсим мешавад. Дар ќисми якум дидбонгоњ сохта шудааст. Маркази Ќалъа чоркунљашакл буда, гирдогирд бо девори сангини бараш 1,5 м ињота карда шудааст. Хонањои истиќоматї гирдогирд сохта шуда, дар марказ майдонча будааст. Дар ќисми аќибгоњи ќалъа тарњи хонањоеро пайдо кардем, ки росткунља буда, зинањои сангин доранд.

Хонањо аз лой буда, бо истифода аз сангрезањои калон ва реги сурх сохта шудаанд. Ѓафсии деворњо 70-80 см.- ро ташкил мекунад. Замини хонањо њамвор ва сахт буда, ќумпошї шудааст. Дар хонањо се навъ танўрро дидан мумкин аст: танўр барои сандалї, танўр барои нонпазї ва танурњои сангини дар девор мустањкамкардашуда, ки печро ба хотир меоранд.

Аз байни бозёфтњо, махсусан зарфњои гилинро ќайд кардан бамаврид аст, аз ќабили: коса, пиёла, гулдон, кўзаи обгирї ва табаќ. Тобасанги гулобї дарёфт гардид, ки чуќурињои доирашакл дорад ва ба ќанддон ё мевагирак монанд аст. Диќќати моро санге ба худ љалб намуд, ки дар он муњра тайёр мекардаанд. Аз ин маълум мегардад, ки дар Ќалъаи Љир -Љирак на танњо мардум ба рехтагарї машѓул будаанд, балки аз порањои сафоли гудохташуда маълум мегардад, ки дар ин љо мањсулоти шишагї низ истењсол карда мешудааст, вале афсус онњоро дарёфт карда натавонистем. Фаќат якчанд ашёи суфтаи хурд ёфт гардид. Буљули сангин низ дар миёнашон буд.

Ковишњо дар минтаќаи Анористон нишон доданд, ки ќабристони давраи биринљ дар он љо набуда, ќўрѓонњо низ вуљуд надоштаанд. Аммо оид ба он ки дар ин љо њаёти асри сангї вуљуд дошт, њаминро бояд гуфт, ки њангоми кандани 5 чуќурї (масоњати 3х4м, чуќуриаш аз 1,2 то 2м) ќабати хок мушоњида нашуд. Дар ќисми болоии њамаи чуќурињо хоки регдор пайдо гардид, ки њангоми омадани сел биноњои давраи сангро вайрон намудааст. Аз ин рў, чизњои ёфтшуда дар минтаќаи харобгардида аз давраи неолит-охирњои ин аср (6-4 њазораи то милод) дарак медињанд.

Бањорак, дар тарафи рости дарёи Вахш љойгир аст. Ќабрњо дар гўристон баланд набуда, (0,3 ва 0,4м) масоњати 2,5х1,5 м - ро ташкил медињанд ва хоки он дурушту ќумолуда мебошад. Чуќурии ќабрњо 1,3 м аст. Як чиз боиси њайрат аст, ки устухонњои маит бо тартиби табиї љойгир нашудаанд. Шояд тибќи аќоиду боварњо мурдаро аввал ба ќисмњо људо карда, баъд дафн мекардаанд.

Њангоми кофтукови мавзеи Газако дар масоњати 2 га се пораи тобасанг дарёфт гардид, ки 3 сўрохии калон доштанд. Ќутри њар як сўрохї то ба 15-20 сантиметр мерасид.

Кофтуков маълум намуд, ки дар њаќиќат тобасангњо ба оташкада тааллуќ доранд. Ѓайр аз ин дар мавзеи Катасанг харсангњои бузургеро дидан мумкин аст, ки дар

миёни худ сўрохњои калон доранд ва маркази онњо чун истењкоми љангї аз худ дарак

Page 68: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

68 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

медињад. Дар маркази майдон се тўдаи харсангро дидан мумкин аст, ки онњо аз кўњи Сарсарак афтидаанд. Чунин харсангњои сўрохкардашударо дар ду тўдаи харсангњо – марказ ва ќисми шимол дидан мумкин аст. Яке аз харсангњо «Санги курсї» -ро мемонад, ки маркази он њам сўрох аст. Љамъи харсангњои тарафи шимолї, наќши паноњгоњро бегуфтугў бозї мекардаанд ва 3 адад буда, монанди њарфи «П» љойгир шудаанд, ки охири онњо бо сангпорањои майда дароз карда шудааст. Дар зери сангпораи марказї, ки болопўшро ташкил мекард ва ба таври амудї љойгир аст, сўрохии чуќуре вуљуд дорад.

Дар танаи харрсангњо машъалљо дида мешавад. Дар маркази харсангњо майдони масоњаташ ба 10 х 3 м њаст, ки аз сатњи майдони асосї ним метр паст буда, фарши сангкорї дорад.

Ин бозёфтњо ва боз 87 номгўи ашёи дигар мутааллиќ ба асрњои 6 - 4 то милод дониста мешаванд.

Бозёфти дигар дар хамгашти дарѓоти Нерўгоњ ёфт гардид, ки њоло дар ин љо ќабристон аст.

Дар љойи Дарѓоти Нерўгоњи «Сангтўда-1», дар он љое, ки наќб ва идораи Нерўгоњ љойгир аст, осори давраи кушониён пайдо карда шуд (асрњои 3-1 то милод).

Минтаќа Эшонобод ном дорад, ки макони одамони муќаддас дониста мешавад. Мазори њазрати Хољаи Зинда бар он далолат мекунад.

Дар масофаи 700 м аз Бунгоњи назоратї, дар дуроњаи Данѓараву Ќўрѓонтеппа марќади рамзї (кенотафї) – е ёфт шуд, ки дар дохилаш маит надорад ва он ба асри биринљ (њазораи 3-2 то милод) мансуб дониста шуд, ки яке аз бозёфтњои нодиртарини ќисми Љанубии Тољикистон шуморида шуд. Боварї њаст, ки дар ин мавзеъ ќабристони калони он замон низ вуљуд дорад.

Ќалъаи Сари Кўпрук макони тобистонаи њокими Вахшонзамин ба њисоб меравад, ки маркази онро шањри Њеловард – њозира ноњияи Љалолиддини Балхї њисобидаанд. Ќалъа дар тобазамин ќарор дошта, дар соњили дарёи Вахш љойгир шудааст. Њоло ин мавзеъ ё соњил, маркази сохтмони дарѓоти нерўгоњи «Сангтўда-1» ба њисоб меравад. Ваќти ковиш ќисме аз соњил пурра вайрон шуда буд. Як тарафаш тамоман фурў рафта ва ќисми љанубии онро ќир рехтаанд. Ќисми марказиашро бошад, роњ гирифтааст. Барои њамин њам, ковишњо дар ќисми шимолї ва марказї гузаронида шуданд. Дар натиљаи њафриёт маълум гашт, ки дар ин љо анборњои мањсулоти хољагї љойгир будаанд. Саќфи анборхонањо ё калотњо (искалотњо) њамвор буда, деворњои онњо сангинанд. Дар дохили њар яке хумњои бузург барои нигоњ доштани ѓалладона ба тартиби муайян чида шудаанд. Дар пањлуи онњо асбоби ѓаллатозакуниро низ пайдо кардем.

Ќалъа ду давраро аз сар гузаронидааст – ќисми поёнї ба давраи Кўшониён (4-3 то милод), ќисми болої ба асрњои аввали миёна (6-8 њазораи милодї) тааллуќ дорад, ки он ба даврањои асосии давлатдории тољикон ва пойтахти Њеловард рост меояд. Ќисми поёнии он дар чуќурии 3 - 4,5 м (товасанг) љойгир буда, якчанд ќишр дорад. Даромадгоњаш дар ќисми марказии девори ѓарбї буда, пайроњаи дохил аз тобасангњо сохта шудааст.

Дар натиљаи ковишњо миќдори калоне аз зарфњои гилин: мисли кўза, пиёла, коса ва љомњо ёфт шуданд. Дар Ќалъа на танњо зиндагї мекарданд, балки бо њунармандї низ машѓул будаанд. Онњо матоъ ва гилемњои њархела мебофтаанд, ки дастгоњњои бофандагї ва ресандагї, њаллољї ва сангњои бофандагии бозёфтшуда, аз он дарак медињанд. Санъати устухонтарошї низ тараќќї карда будааст. Дар сатњи замини асримиёнагї низ шохњои бузи кўњї дарёфт гардид. Њатто шохњои калоне дарёфт гардиданд, ки аз калла људо карда нашуда буданд. Ќисми дигарашон људо ва њамвор карда шудаанд, ки шояд барои дастањои корд ва ханљару шамшерњо истифода мегардиданд.

Оњансовњо њам дарёфт гардиданд, ки нишоне аз тараќќии оњангарї ва оњангудозї ба шумор мераванд.

Тасвири бозёфтњо аз ковишњои бостоншиносии мавзеъњои Бањорак, Газако, Сари Кўпрук, Ќалъаи Љир -Љирак, Катасанг ва Эшонобод:

Page 69: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

69 РУШДИ САЙЁЊЇ ВА ЊУНАРЊОИ МАРДУМЇ 1(26)- 2018

Сангтўда ба ѓайр аз он ки дар боло иброз доштем, боз бисёр мавзењои дигари

таърихї низ дорад, ба монанди: ќадамљойњои њазрати Хољаи Зинда, Хоља Абу Тоњир, Хољаи Ќошѓарї (Хоља Ќушќор), Хољаи Сабзпўш («Шамси Табрезї бо номњои Шамсиддин, Шамсулњаќ, Шамси Табрезї, Шамси Парранда ва Шамси Сабзпўш машњур мебошад. Баъзе таърихнигорону тазкиранависон, аз љумла Давлатшоњи Самарќандї гузаштагони ўро аз Хуросон донистаанд, ки бо маќсади тиљорат ба Табрез омада, дар ин љо ба таври доимї сукунат ихтиёр мекунад. Чун то ба имрўз оромгоњи Шамси Табрезї, ки мегўянд ногањон аз Ќуния ѓайб зад, даќиќан муайян нашудааст (Аз китоби «Чењрањои мондагор»- и Асосгузори сулњу вањдати миллї - Пешвои миллат, Президенти Љумњурии Тољикистон, муњтарам Эмомалї Рањмон. Сањ. 250)». Боиси хушнудист (гарчанде касе аз таърихи пайдоиши ин ќадамљо чизе намедонад) мазори њазрати Сабзпўши Сангтўда, ки љойи зиёрати мардуми љумњурист, побарљост ва ањли илм метавонанд тањќиќот баранд ва ин масъалаи бањсталабро низ њаллу фасл намоянд.), Мазори Симолї, Мазори Шунго, Чилламазор, Бибї Рўшної, Биби Ширбибї, Њазрати Имон, њамчунин кўњи Тарноз, Ќалъаи Сангтўда (бозгўйи даврони мирии Сафобї), Сангтўп (Чунон ки медонем номи дењаи Сангтўда аз сангтўпи он гирифта шудааст, ки сангтўп монанд аст ба Ањромњои Миср, яъне секунљашакл ва шояд асроре нуњуфтааст зери сангњои он, ки бузургтарин сангтўп аст дар марзи Тољикистон. Сангњои ќисми болоии он оташзадаанд. Тибќи ривоятњо болои он тўйи арўсию домодии Рухшона ва Искандари Маќдунї гузаштааст. Чун аз таърих медонем Рухшона духтари њокими Вахш – Оксиарт (Вахшварт) мебошад. Њамчунин, аќидаи дигаре низ вуљуд дорад, ки сангтўпи Сангтўда мумкин аст мавзеъи дини масњабии давлату мардуми кадом даврае бошад. Гузаронидани тањќиќоти бостоншиносии амиќ љавобе мегардад ба њамаи ин саволњою эњтимолиятњо.), дараи Ќалоќ, Дарвоза (ин дар кўњи Сарсарак аст), мавзеъњо ва дењањои таърихии Бањорак, Катасанг, Санљити обхўрак,

Page 70: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

70 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

Ќалъаи дев, Беборонак, дараи Ќурум, Дашти кўлак, Испаддара, Суми дулдул, чашмаи Оби Зард, оби Ќутурбулоќ, Темуртакон, Почаки Њасан, зиндони Њасанпањлавон, Ќазонгузар, ќабристони Тўѓаи калон, Љилдара, Чакак, Кўњи Ширбибї, Туббак, Љаннат, Мањаттон (шояд он Мањаттоне бошад, ки бо намаки бењамтояш дар љањон машњур буд), Масљиди Сангин, султони кўњњо - Сарсарак, Хољамастон, Бурчуќур, Хушкакдара, Ќимишлиќ, Тутбулоќ, Анљир, Тошќутан, Ќарачоч, Беобак, Кони санг, Майдон, Яхдон, Паталик, санги Душох, Боѓлиќ, Ќарабош, Новбулоќ, Ќамав, Навобод, Мулло Амон, чашмаи Найзабулоќ, Обиборик, кўњї Ќира, Саросёб, Терак, чашмаи Дамбўс, Пехо, Шибонсой, Калфи Оќсоќ, Чимилиќ, Марѓак, Шайдон, Оби Чол, Њиљроќ, Оби Њуппа ва ѓ.. Ќиссаю ривоятњо нисбат ба шахсиятњои таърихиаш: Тарноз, Њасанпањлавон, Рухшона, Мавлоно Љалолидини Балхї, Мир Сафобї, Камуш, Юсуф пањлавон, Шоњмаљнун, Домулло Гулмуњаммад, Њасани Майсара, Суфи Калдам, Мўсо пањлавон, Зебои љасур ва дигарон, ки њар яке ниёз ба ковишњои бостоншиносї ва тадќиќоти илмї доранд.

Нишонањои ќадимати Сангтўда: 1) Ќалъаи Сангтўда ва роњњои зеризаминии он, яъне наќбњое, ки зери дења бо

маќсади эмин шудан аз душману мубориза бурдан бо онњо сохта шуда буданд, ки албатта мероси гаронбањои таърих ба њисоб мераванд. Шояд ин наќбњо аз љумлаи камшумортарин наќбњо дар Осиёи Миёна бошанд, ки њам мањорату санъати роњсозии он давра ва њам моњияти стратегї доштани чунин меъморию шањрсозии мардуми тољикро бори дигар исбот менамоянд. Мутаассифона, аз беањамиятии бархе аз роњбарони даврони Шўравї ва кунунї дар Сангтўда њам худи Ќалъа ва њам ќалъањои гирду атрофии он, ки ќалъањои муњофизатї ба шумор мерафтанд ва њама он наќбњое, ки зери дења мављуд њастанд, ќариб, ки ба нестї рафта истодаанд.

2). Ба ќавле ватани достони «Гўрўѓлї» будани Сангтўда. Яъне барои рўшанї андохтан ба ин масъалаи пурбањси давру замонњо якчанд мисолро пешнињод менамоям.

Воќеањои достон дар Чамбули Мастон сурат мегирад. Чамбули Мастон, шояд Хоља Мастон бошад. Дуюм, аз далерию шуљоати Њасан ном пањлавони тољик миёни мардуми Сангтўда ќиссањо ва ривоятњо боќї мондааст ва дар дењањои Ќазонгузару Булакдашт нишонањои ин пањлавонро бо номњои Почакии Њасан, охури хари Њасан (охур аз санг тарошида шудаасту мутаассифона дар мавзеи Нерўгоњи «Сангтўда 2» аз он ним мондааст, ки 1м дарозї ва 1м пањної дорад), зиндони Њасан (он њам ваќти тарконидани мањалли роњи оњани Сангтўда нобуд гардидааст) дидан мумкин аст. Њамчунин, он Ќалъаи соњили рости дарёи Вахш, ки бо санъати нотакрор сохта шудаасту Ќалъаи Дањана ном дошта, тибќи ривоятњо мансуб ба Тарноз ном шоњдухтар будааст. Ба ривоятњои то ба мо расида, Њасан аз тарафи чапи дарё парида як пояшро ба санги азими (почакии) миёни дарё ва пойи дигарашро ба соњили рости дарё монда, ба назди дўстдоштааш Тарноз рафта, бо њамин роњ боз бармегаштааст.

3). Кўњи Тарноз ва асрори он. Маликае, ки бо номаш кўње ёдгорист ва ба љуз он (ин њам дар Сангтўда боќї мондааст), нишонаи ин маликаро дар дигар љой намебинем. Бисёр хуб мешуд, агар Ќалъаи Тарноз - яъне боќимондањои Ќалъаи Дањана ва худи кўњи Тарноз мавриди тањќиќоти бостоншиносон ќарор мегирифт, чунки Ќалъа бо як санъати бенињоят махсус, ки шояд дар дунё нодиртарин бошад, бо омехта кардани лою пахта сохта шудааст. Бояд гуфт, ки пахта барои он бо лой њамроњ карда шудааст, ки овози баланди дарё, ки тибќи ривоятњои то ба мо расида, Вахш дарёи бенињоят саркашу пуртуѓён будааст, оромии ќалъаро халалдор намекардааст. Як ќисме аз деворњои Ќалъа, то солњои 2007 мављуд буд, ки бозгўйи санъати баланди хонасозию деворсозии тољикон мебошад.

4). Даште, ки дар он њарбу зарби достон бояд гузашта бошад. Он дашт, шояд дашти Калташўр бошад ва воќеањои достон дар он љо гузаштааст. Чун аз таърих медонем, љангњову њарбу зарбњо барои эмин мондани мардуми њамон мавзеъ, њамеша берун аз шањрњо гузаронида мешуд.

5). Шањри Леваканд будани Сангтўда. Инро Ќалъаи дењаи Ќазонгузар, масљиди назди он (каме аз он девор ва якчанд ќабр то њол боќї мондааст) аз љумла, маќбараи шахсияти бузурге, ки дар дараи Љаркескан бо хиштњои асримиёнагї сохта шудааст, тасдиќ хоњад кард.

Page 71: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

71 РУШДИ САЙЁЊЇ ВА ЊУНАРЊОИ МАРДУМЇ 1(26)- 2018

6). Зодгоњи Љалолиддини Балхї будани Сангтўда. Муњаќќиќи амрикої Ф. Люис, ки њаёти худро ба омўзишу тањќиќи зиндагиномаи Љалолиддини Балхї бахшидааст ва асари ягонаи тарљумањолии падари бузургвори Љалолиддини Балхї – Бањоуддини Валадро њамаљониба мавриди омўзиш ќарор дода, ба хулосаи амиќе омадааст, ки Мавлавї зодаи Вахшонзамин аст ва Вахш дар фањмиши ў чунин маъно дорад: «Вахш, ки одатан њамчун шањри асримиёнагии Леваканд (ё Ловаканд) ё Сангтўда муаррифї мегардад, дохили марзњои Тољикистони муосир, тахминан 65 километр дар љанубу шарќи Душанбе, 35 километр дар шимолу шарќи Ќўрѓонтеппа ва 500 километр дуртар аз сарњади Хитой ќарор дорад» (Аз китоби Люис Ф. Румї. Гузашта ва њозира, Шарќ ва Ѓарб. Њаёт, таълимот ва ашъори Љалолиддини Румї. – Оксфорд, 2000, сањ. 47). Дар њамин хусус ў дар иловањо ба татќиќоти фавќуззикри худ харитаи ин мавзеъро низ бо номи «Минтаќаи Вахш, ки Румї дар он љо таваллуд шудааст» меоварад (сањ. 647), ки њоло пешнињоди шумо менамоем:

Сангтўда мулки пурасрор аст. Он бешубња осорхонаи зиндаи миллист, ки њар сангу кулўхаш баёнгари сањнањои пурталоши рўзгори дуру наздик ва нишони зиндагии мардони поку оламгир ба шумор меравад.

Дар ин соли басо таърихї - «Соли рушди сайёњї ва њунарњои мардумї» бисёр мехостем, ки Сангтўда минтаќаи сайёњї эълон гардад ва нодиртарин ганљњои давру замонњо, ки дар он нуњуфтаанд, мавриди тањќиќоти бостоншиносию таърихдонњо ќарор бигиранд, зеро њар яке њикоёте аз гузаштањои дур, аз фарњангу тамаддуни воло ва созандаанд. Кушодани розу рамзњои нуњуфтаи онњо сарбайти таронаву ќиссаву достонњои талху ширини ниёгони ѓаюру сарбаланди миллати тољик хоњад буд.

АДАБИЁТ: 4. Эмомалї Рањмон. «Чењрањои мондагор». Душанбе «ЭР - граф», 2016, сањ - 250. 5. Мирзоева Р. «Назаре ба дунёи Сангтўда ва олињаи он Охшо (Вахш)». Душанбе,

2008. – 290 с. 6. Люис Франклин. «Румї. Гузашта ва њозира. Шарќ ва Ѓарб. Њаёт, таълимот ва

ашъори Љалолиддини Румї». Оксфорд, 2000, сањ.- 42-56. 7. Паёми Президенти Љумњурии Тољикистон «Дар бораи самтњои сиёсати дохилї ва

хориљии Љумњурии Тољикистон». Душанбе «Шарќи озод», 2017, сањ. – 29. 8. Достї Шариф. «Таърихи Хатлон». Кўлоб «Сада», 1999. – 163 с. 9. Сайвалї Нуров «Мактаби њаёт». Кўлоб «Сада», 1996, сањ. – 38.

Page 72: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

72 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

ТАЪРИХИ ПАЙДОИШИ ХАТТИ РУНЇ

САРВИНОЗ Г. – магистранти курси якуми ихтисоси забони англисии Донишгоњи давлатии омўзгории Тољикистон ба номи Садриддин Айнї, ш. Душанбе, к. Борбад 106/2, тел: +(992) 90 566 61 10

Дар маќола таърихи пайдоиши хатти рунї ва навиштаљоти олмонї тањлил карда шудааст. Инчунин алифбои рунии асосї, сењри касбии коњинона, алифбои рунии ќадим, рунии љадид ва наќши онњо дар инкишоф ва ташаккули хатти Олмонї тањлил карда шудааст. Ањаммияти алифбои рунї, зуњуроти грамматикї ва фонетикии калимањо бозкушої карда шудааст.

Вожањои калидї: хатти рунї, алифбои олмонї, алифбои рунї футарак, алифбои пешинаи руни, калима.

ИСТОРИЯ ВОЗНИКНОВЕНИЯ РУНИЧЕСКОЙ ПИСЬМЕННОСИ

САРВИНОЗ Г. – магистрант первого курса по специальности английского языка Таджикского государственного педагогического университета им. С. Айни г. Душанбе, ул. Борбад 106/2, тел: +(992) 90 566 61 10

В статье рассматривается история возникновение рунической письменности и футаракского алфавита. Также рассматривается основной алфавит руни футарак, профессиональная тайна жрецов, древний и современный алфавит руни, а также их роль и значимость в развитии письменности Германии. Раскрывается значение алфавита руни, их грамматические и фонетические свойства.

Ключевые слова: руническое письмо, германский алфавит, рунический алфавит футарак, древний алфавит руни, слово.

HISTORY OF THE RUNNING OF THE GERMAN WRITTEN

SARVINOS G. – The First Year Master of English language, Tajik State Pedagogical University named by S. Ayni. Dushanbe, 106/2 Borbad str., mob.: +(992) 90 566 61 10

The article analyzes the history of the origin of the runic letter, the German writing. Also the

Runic Futhark alphabet, the professional secret of the priests, the ancient and modern runic alphabets and their role in the development of the German writing are analyzed. The Runic alphabet’s meaning and its grammatical and phonetic phenomenon is came to light.

Keywords: Runic letter, Germanic alphabet, Runic alphabet futarak, wounded alphabet rune, word.

Хатти рунї яке аз хатњои ќадимтарини олмонињо ба шумор меравад. Татсит дар китоби худ «Германия» навишта буд, ки олмонињо ба фолбинї ва ќуръапартої ањаммияти зиёд медоданд. Онњо дар порчаи матоъ чўбчањои дорои аломатњои махсусро партофта, ибодат мекарданд. Коњин тахминан се чўбчаро гирифта, аз рўйи аломатњояш фол медид. Ин аломатњои сењдор аввалин њарфњои рунї ба њисоб мерафтанд. Истилоњи «руна» аз калимаи готии «runa»- «асрор», олмонии «raunen» гирифта шуда, маънои «пурасрор ва пинњон гуфтан»-ро дорад.

Инчунин Татсит дар бораи маросимњое зикр мекунад, ки хусусияти љамъиятї дошта, ба манфиати љомеа ва хусусан, ба сардори оила равона карда шуда буданд.

Рунињо афзалияти сењрро бо њадафњои динї истифода мекарданд. Донистани онњо сирри махфї буда, аз як насл ба насли дигар мегузашт. Ин аломатњо «Руинхо» ном доштанд ва алифбои аввалини олмонињо њисобида мешуданд. Руинњо аз 24 аломат иборат буда, 6-тои аввали онро "Футарк" (асосї) мегуфтанд. Руинњоро бо маќсадњои љодуї ва иљтимої истифода мебурданд. Руинњоро асосан дар чўби дарахтон, устухон, сангњо метарошиданд. Каме дертар бошад, дар металл низ, аз љумла дар ашёи тилої кандакорї карда мешуданд. Шахсе, ки бо худ чунин ашёро дошт, гўё аз њамаи офатњ нигоњ дошта мешуд, аз душманон эмин мешуд ва хешу аќрабои вай, ки аз дунё гузашта буданд, гўё дар ќабрњо ором

Page 73: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

73 РУШДИ САЙЁЊЇ ВА ЊУНАРЊОИ МАРДУМЇ 1(26)- 2018

мехобиданд. Ќадимтарин намуди хатњои олмонї, навиштањои рунї ба шумор мераванд, ки ба асри 3 рост меояд. Зикр кардан зарур аст, ки навиштањо дар тоскулоњ (шлем) низ кандакорї карда мешуданд, ки намунаи боќимондаи он то замони мо «тоскулоњ аз Негау» ба њисоб меравад, ки он дорои сана ва баъзе навиштаљот аст.

Хатти рунї дар асоси яке аз алифбоњои итолёвии шимолї ба вуљуд омада, дар аввалњои асри пеш аз эраи мо бо кўчонидани ќабилањои олмонї аз худ карда шуд. Тахмин мекунанд, ки ќабилањои олмони шарќї рунањои аввалинро ихтироъ ва пањн карданд. Аз њама ќадимтарин намуди хатти рунї аз 24 аломати пурра иборат буда, дар санги Клюверї (Готланд, Шветсия, солњои 350-47), Водстенї ва Мотоликї (Эстереъетланд, Шветсия, солњои 500-550) ва Барактеатањ навишта шуданд:

Навиштаљоти алифбои рунии асосї ба асрњои 2-7 рост меояд. Онњо асосан дар

љануби Шветсия, дар нимљазираи Ютландия ва Шлезвинг истифода мешуданд. Навиштаљот бо ќолаби чопї аз формулаи рамзї, номи соњиб, усто ё номи худи ашё иборат буд. Табиати динии рунињо на танњо дар фаровонии намуди формулањо, инчунин дар такрори расму оинњо низ зоњир мегардид.

Як ќатор хатњои рунии ќадим вобаста ба мањал ба дигаргуншавї дучор шуданд, ки дар натиља 32-намуди хатти рунии англо-фризњо ва 16-намуди хати рунии скандинавиягињо пайдо шуданд.

Дар хатти рунии љадид таѓийроти муњим ба вуљуд омад. Дар хатти рунии ќадим низ як ќатор таѓйирот дида мешуд, аз љумла, садонокњои ќисмати миёна аз байн бурда шуданд, муродифот байни садонокњои таѓйирёбанда ва садонокњои таѓйирнаёбанда вуљуд надошт.

Содатар кардани алифбо эњтимол ба таркиби нави овозї асос ёфта буд. Мањдуд кардани миќдори алифбои рунї, ки садонокњоро ифода мекард, эњтимол бо мустањкам кардани алифбои ѓайрирунї, муайян кардани овозњо ва бо якљоя кардани њамаи аллофонњо, ки дар натиљаи намудњои мухталифи падидањои фонетикї ва шикаста талаффуз кардан ба вуљуд омадааст, вобаста мебошад. Дар системаи њамсадоњо (консонантизм) эњтимоли ивази муќобилгузорї бо садонок /бесадо (мисолd/t) дида мешавад. Як ќатор хатти рунии љадид намуди зеринро дошт:

Бо хатти рунии љадид ќариб 500 навиштаљот дар рўйи сангњо ва дарњои калисо то

замони мобоќї мондаанд. Дар миёнаи асри 9 дар љануби Шветсия ва баъзе ќисматњои Норвегия хатти

шведонорвегї ё рунањои майдашакл ба вуљуд омад, ки бо пайдо шудани тамоил дар навиштаљоти оддии рунї оварда расонд.

Хатти хелсенкї хеле кам истифода бурда мешуд. Дар баробари хатњои рунї, дар матнњои олмони ќадим хатњои готї низ истифода мешуданд. Дар асари 6-и эраи мо ихтирои усќуфи вулфилї дар асоси алифбои юнонї бо илова кардани баъзе аломатњо аз алифбои лотинї ё рунї ба чашм мерасид. Баъди насроникунонии олмонињо хатти лотинї дар шакли минискулї, ки дар 2 вариант: инсулярї (англо-саксонї) ва континенталї (умумї) вуљуд дошт, бештар пањн шуд. Аз асри 12 сар карда, хатњои готї ќабул шуд. Дар забони идиш љадвали яњудї истифода мешуд.

Page 74: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

74 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

Дар асрњои 3-8 ќариб 150 ашё бо навиштаљотњои рунї, ки аксарияташон калимањои алоњида буданд, ёфт гардид. Њар як навиштаљоти рунї маънои рамзї дошт. Одатан тамоми алифбо ё ќисмати он навишта мешуд, ки бояд барор меовард ё аз бадбахтињо эмин медошт.

Навиштиљоти рунии ќитъаи олмонињо асосан ба давраи Меровингњо тааллуќ дорад. Асосан ин бозубандњо ва ашё бо њарфњо ва бо навиштаљоти кутоњи хосияти рамзї дошта тафсир дода мешуданд. Охирин бозёфти бузург соли 1945 дар Калисои Фулда ба ќайд гирифта шуда буд, ки ин сабти дастхати футарк мебошад.

Миќдори лањљањои рунии англосаксњо бо хусусияти фонетикии худ 28-торо ташкил менамуданд. Миќдори ин дастхатњо дар асри 7 бономи «Кодекси Залтсбургї» ва дар Англияи ќадим «Достонирунї» дар асрњои 9-10 ќариб ба 33 навиштаљоти рунї мерасид. Њамин тавр, алифбои асосии Англияи ќадим ва рианти континенталии васеъшуда ба њисоб меравад.

Забони ќадимтарини навиштаљоти рунї фосила байни забони олмонї мебошад ва шакли асосии таљдиди ёдгорињои ќадимаи хатњои халќиятњои гуногуни олмонро таљассум мекунад. Дар ќадимтарин дастхатњои куњнаи готњо зуњуроти грамматикии ќадим ва ќисман, садонокњо асос пайдо карда, нигоњ дошта шуданд.

Феъли англисии «toread» «хондан» аввал маънои «маълум шудан, ёфта шудан» ва феъли «towrite» «навиштан» аввал маънои «харошидан, ханљол кардан»-ро дошт.

Дар љараёни насроникунонии олмонињо, ќабилањои олмонї бо алифбои лотинї ошно мешаванд, ки дар натиља давлати Франкњо дар асари 9 ва дар љазирањои Британия дар асри 11 хатти рунї пурра ба алифбои лотинї мегузарад.

Дар Скандинавия анъанањои рунї хеле устувор боќї монда буданд, хатњои рунї ба пергамент (пусти њайвонот, ки то ихтироъ шудани коѓаз барои китобат кардан истифода мешуд) кучонида шуданд ва натанњо барои маќсадњои динї, њатто барои сабти ќонунњо то асри 16 дар Шветия истифода мешуданд.

АДАБИЁТ: 1. Гримм Я. «Грамматика немецкого языка». М., 2012. С. 112-128. 2. Жирмунский В.М. Введение в сравнительно-историческое изучение германских

языков. М.; Л., 1964. – 210 с. 3. Жирмунский В.М. История немецкого языка. 5-е изд., испр.М., 1965. С. 1-15. 4. Иванова И.П., Чахоян Л.П. История английского языка. М., 1976. С. 1-44. 5. Илъиш Б.А. История английского языка. 5-е изд.,испр. и доп. М.,1998. С.229-268,

425-473, С. 601-609. 6. История средних веков: В 2 т.: Учебник / Под ред. С.Д.Сказкина и другие 2-еизд.,

перераб. М., 1977. – 249 с. 7. Левицкий В.В. Введение в германскую филологию: Сб. задач. Киев, 2003. – 235 с. 8. Миронов С.А. Становление литературной нормы современного нидерландского

языка (IX-XVI вв.). М., 1973. – 311 с.

Page 75: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

75 ТЕРРОРИЗМ ВА ИФРОДГАРОЇ 1(26)- 2018

ТЕРРОРИЗМ ВА ИФРОДГАРОЇ

НАЌШИ МУНОСИБАТЊОИ БАЙНИЊАМИИ МАОРИФ, ДИН ВА ФАРЊАНГИ ЉОМЕА ДАР ПЕШГИРЇ АЗ ЭКСТРЕМИЗМ

ВА ИФРОТГАРОЙЇ ДАР БАЙНИ ЉАВОНОН

БАЙЗОЕВ А. – сармутахассиси шуъбаи илм ва инноватсияи Академияи тањсилоти Тољикистон, ш. Душанбе, к. Айнї 45. E-mail: azim_b @mail.ru, тел.: (992) 90 790 70 17.

Дар макола масъалањои марбут ба муайян намудани наќш ва маќоми муассисаи таълимї, дин ва фарњанг дар ташаккули шахсияти наврасон дар заминаи пешгирии гаройиши онњо ба гурўњњои ифротї баррасї шудаанд. Ба робитаи байнињамии ин омилњо, имкониятњо ва мушкилоти бањамойии дин ва низоми тањсилот дар љараёни таълиму тарбия, њамчунин таљдиди назар ба барномањои таълим бо назардошти наќши фанњои мактабї (адабиёт ва таърих) дар ташаккули шахсият таваљљуњи махсус дода шудааст.

Вожањои калидї: экстремизми байналмилалї, таълим, тарбия, сиёсат, дин, фарњанг, барномањои таълим, шахсият.

РОЛЬ ВЗАИМООТНОШЕНИЙ ОБРАЗОВАНИЯ, РЕЛИГИИ И ОБЩЕСТВЕННОЙ КУЛЬТУРЫ В ПРЕДОТВРАЩЕНИИ ЭКСТРЕМИЗМА

И ФАНАТИЗМА СРЕДИ МОЛОДЕЖИ

БАЙЗОЕВ А. – главный специалист отдела науки и инновации Академии образования Таджикистана, г. Душанбе, ул. Айни 45. E-mail: [email protected], тел.: +(992) 90 790 70 17.

В статье рассматриваются вопросы, связанные с определением роли и места школы, религии и культуры в формировании личности подростков в аспекте предотвращения их слияния в экстремистские группировки. Особое место уделяется взаимоотношению этих факторов, возможностям и трудностямь в сближении религии и системы образовании в процессе обучения и воспитания, а также пересмотра учебных программ с учетом роли школьных предметов (литературы и истории) в формировании личности.

Ключевые слова: международный экстремизм, обучение, воспитание, политика, религия, культура, учебные программы, личность

ROLE OF INTERRELATION BETWEEN EDUCATION, RELIGION AND PUBLIC

CULTURE ON PREVENTION OF EXTREMISM AND FANATICISM AMONG YOUTH

BAYZOEV A. - Chief Specialist of the Science and Innovation Department of the Academy of Education of Tajikistan, Dushanbe, 45 Ayni str., E-mail: [email protected], mob.: +(992) 90 790 70 17.

The main problems connected with definition of a role and a place of school, religion and culture on personality formation of the teenagers are considered In this article in the aspect of prevention of their merge in extremist groups. The special place is given to interrelation of these factors, possibilities and difficulties of rapprochement of religion and education system in the education process, and also revision of curriculums taking into account the role of school subjects (the literature and history) in personality formation.

Keywords: international extremism, training, education, religion, policy, culture, curriculums, personality

Руљўе ба љойи муќаддима

Япония: Њама њодисањои мудњишу фољеабори соли 2011-ро дар Япония шояд дар хотир дошта бошанд, ки дар натиљаи сунамии азим заминларзаи сахте ба вуќўъ пайваст ва њазорон ќурбониву харобињоро, аз љумла, дар неругоњи барќи атомии Фукусима, ба бор овард. Он замон ман як маќолаи љолиберо дар бораи корњои барќароркунї хонда будам, ки њељ аз ёдам намеравад: рўзноманигорон бо тааљљуб навишта буданд, ки дар давраи

Page 76: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

76 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

корњои барќароркунї ягон њодисаи дуздиву ғораткунї ва авбошї ба мушоњида нарасидааст! Тасаввур кунед, ки дару тирезањои фурўшгоњи бузург шикастаасту дар дохили он касе нест, низоми амниятии садої (сигнализатсия) кор намекунад (чунки барќ нест), вале њељ роњгузаре ба он љо ворид намешавад, њатто хурдтарин чизеро бо худ намебарад, чунки хуб медонад: ин моли ў нест ва дуздї њаром асту гуноњ [2, 72]!

Тољикистон: Рўзи 22 марти соли равон матлабе дар сомонаи “Азия Плюс” бо чунин мазмун ба табъ расид: дар арафаи љашни бошукўњи байналмилалии Наврўз дар боғи Айнии пойтахт аттраксиони љолибе бо номи зебои “Дунёи афсона” дари худро барои кўдакон боз кард. Маъмурияти њукумати шањр ба хотири болида доштани кўдакони пойтахт ва мењмонони он истифода аз аттраксионро дар рўзњои љашни Наврўз ройгон эълон намуд. Аммо њамон рўзи 21 март то нисфирўзї аллакай чанд ќисмати љонварони маснўї (динозаврњо) осеб дида, ин макон ба партовгоњи коғазу салафанпорањо табдил ёфт ва 15 нафар кормандони боғ ва ба њамин шумора кормандони милитсия натавонистанд тартибро нигоњ доранд [1]. Саволе ба миён меояд: чаро љомеаи мо фарњанги муносибати эњтиёткоронаро бо чунин неъматњо, ки мањз ба хотири болидарўњии худи љомеа эљод шудаанд, надорад? Фарз кардем, ки кўдакон њанўз омода нестанд ва бисёр чизњоро дарк намекунанд, аммо падару модарон ва калонсолоне, ки онњоро роњнамойї мекарданд, куљо буданд?

Андеша Дар шароити тањдиди рўзафзуни экстремизми байналмилалї ва гаройиши љавонон

ба гурўњњои ифротгаро ин ду мушоњидаи љолиб касро ба андешаи амиќ водор месозад. Тибќи эътирофи умум, омилњои асосии ташаккули шахсият дар љомеа маориф, дин ва фарњанг, пеш аз њама, фарњанги хонаводагї аст, ки дар заминаи сиёсати расмї фаъолият мекунанд. Мо ба њадафњои наљиби худ дар мавриди бунёди љомеаи бофарњангу солим замоне метавонем ноил гардем, ки муносибати байнињамии ин омилњоро ба тавозун орем ва таъсири мусбати байнињамии онњоро таъмин намоем. Саволи дигаре, ки аз ин љо ба миён меояд, аз як тараф, муайян намудани имкониятњо ва монеањо дар ин самт ва аз тарафи дигар, пайдо намудани роњу усули њалли мушкилот аст.

Оё мумкин аст, ки муаллиму мулло ва мактабу масљид ба њам оянд? Масъалаи маќом ва наќши дин дар љомеаи мо хеле муњим ва дар айни замон нињоят

нозук аст. Њар як андеша дар ин мавзўъ метавонад аз љониби гурўњи муайян хуш пазируфта шавад, аммо дар айни замон ба арзишњо ва њисси диниву ахлоќии ќисми дигари љомеа халал ворид созад. Ва ин њама новобаста ба он ки мо аз оташи имтињони гуногуни таърих, аз љумла, љангњои байнињамиву бародаркушї гузаштаем.

Њама медонанд, ки муаллими њаќиќї њељ гоњ шогирди худро дар роњи бад тарбият намекунад, уламои дин низ фаќат маслињату насињатњои хуб медињанд. Дар мактаб њам ба хонандагон кору пиндори нек ва кумаку ёрї расонидан ба дигаронро ёд медињанд, дар масљид њам њамагонро ба зиндагии дуруст њидоят мекунанд. Аммо имрўз дар љомеаи мо муаллиму мулло ва мактабу масљид дар ду љониби мухолифи њам ќарор гирифтаанд. Шояд мо гаштаву баргашта ба худ чунин савол мегузорем: Чаро чунин аст? Чї бояд кард, то ки муаллиму мулло, мактабу масљид (чор њарфи «М») ба њамдигар халал нарасонида, баръакс, њамдигарро пурра кунанд? Љавоби ин савол шояд осон аст: онњо бояд ба пешвози њам оғўш кушоянд. Аммо роњњои ба ин њадаф расиданро даќиќан наметавон пайдо кард.

Барои њалли ин муаммо, ба андешаи мо, ањли љомеа бояд чанд чизи аслї (принсипї)-ро эътироф кунад. Пеш аз њама, дин сиёсат нест. Тамоми таърихи инсоният гувоњи он аст, ки ваќте дин вориди сиёсат мешавад, ќабл аз њама, симои њаќиќии худро аз даст медињад. Дин – ин тозагии муќаддас аст (дар идеал), аммо сиёсат вобаста ба омилњои гуногуни дохилї ва берунї метавонад тағйир ёбад. Сониян, дин - ин на фаќат фикру зикр оид ба охирату зиндагии ондунёист, балки дирўзу имрўзу фардои мо низ аст. Ва мо бояд на танњо ба фикри «рўзи ќиёмат», балки ба фикри имрўзу фардои худ низ бошем. Сеюм, дар баробари мардумро ба риояи расму оини динї даъват намудан, насињатњои волои Китоби муќаддас ва Пайғамбар (дуруди фаровон ба равони поки ў бод!)-ро оид ба ањаммияти илму

Page 77: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

77 ТЕРРОРИЗМ ВА ИФРОДГАРОЇ 1(26)- 2018

илмомўзї (Аз гањвора то ба гўр илм биёмўз) ва мењнати њалол (Аз ту њаракат, аз ман баракат, Нони њаром – душмани имон), эњтироми дигарон, пеш аз њама, падару модар (Падар розї, модар розї – Худо розї ва ғайра)-ро набояд фаромўш кунем.

Дар ин маврид ёдовар шудан аз як шеъри Муњаммад Иќбол ба забони урду бо номи «Шиква ва љавоби шиква» аз ањаммият холї нест [7, 342]. Мазмуни шеър чунин аст: Мусалмоне ба Худованд мурољиат намуда, чунин шикоят мекунад: «Худоё! Ман њамеша намоз мехонам, рўза медорам, фаќат бо дастуру фармудањои Ту зиндагї мекунам, фарзандонро дар рўњияи эътиќоду имон ба Ту тарбият мекунам, дигаронро низ ба хондани намоз даъват мекунам. Аммо чаро Ту ба дигарон (мардуми Ғарбро дар назар дорад – А.Б.) ин ќадар хушињои зиндагї ва бениёзиро ато фармудиву ману њаммаслакони ман дар фаќру машаќќат зиндагї мекунем?» Дар љавоб чунин садо меояд: «Эй, бандаи ман! Ман ба ту аќл ато кардам, то ки тавонї мустаќилона фикр кунї, ман ба ту дастони тавоно ато кардам, то ки онњо кори неку муфид анљом дињанд, ман туро пой бахшидам, ки то ки бо роњи рост равї, ман ба ту забони гўё бахшидам, то ки бо сухани нек ба дили дигарон роњ ёбї, ман чашми туро бино кардам, то ки ба зиндагї дуруст нигоњ кунї, ман гўши шунаво додам, то бишнавї ва гўш кунї… Магар ман гунањкорам, ту аз ин неъматњо наметавонї истифода кунї?»

Наќши тарбияти хонаводагї Њељ кас, њатто шахсе, ки ба атеизм майл дорад, бе хидмати мулло наметавонад

зиндагї кунад. Њељ як мулло низ бе дигарон мулло нест. Муњим он аст, ки њар яки мо љойи худро дониста бошем ва љойу маќоми дигаронро низ эътироф кунем. Муњим аст эътироф кунем, ки њар кас бо рисолати мушаххас зода мешавад, ки Худованд ба ў назл кардааст. Ва набояд Худовандро дар замин иваз кунем, аз номи Ӯ њукм кунем, ки кї мусалмон асту кї кофар, кї ба љаннат мераваду кї ба дўзах. Муњимтар аз њама, то ваќте ки надонем, фарзанди мо ба чї майлу рағбат дорад, ба чї бештар ќодир аст, чиро бештар дўст медорад ва медонад, Худованд чї рисолатеро барои ў муќаррар кардааст, набояд кўдаки бегуноњро бо ғуруру њавобаландињои худ олуда созем, ояндаи ќаблан омодакардаи худро ба ў бо зўрї талќин кунем.

Кўдакро набояд дар доираи тасаввуроти худ, мисли «Ӯ фарзанди ман аст, чї хел шудани ўро ман муайян мекунам» мањдуд созем. Масалан, дар баробари насињатњои падаронаи худ оид ба одоби њамида, даъват ба риояи расму оини динї дар сари дастархон, бояд бо саволњои тањриккунанда, аз ќабили «Ин пиёла чї хел сохта шудааст?» «Медонї, њамин барќ чї хел пайдо мешавад?» «Аввалин бор фурўзонакро кї ихтироъ кард?» ва ғайра ба дилу зењни ў шавќу рағбати касбу њунар ва илм омўхтанро љой дињем. Танњо дар њамон сурат аќли худодод ба мо ошкор хоњад сохт, ки рисолати фарзанди мо чист…

Мисоле, ки дар авввали сухан аз њодисањои Япония овардем, бесабаб набуд. Дар Япония кўдаконро мањз дар њамин рўњия тарбият мекунанд. Фаќат ба рушду мустањкам намудани њамон ќобилияту истеъдодњои ў мусоидат мекунанд, ки ба он бештар майлу рағбат дорад. Вазифаи худро дар тарбияи одобу ахлоќи њамида медонанд, дар интихоби роњи зиндагї, касбу њунар ва ихтисос ба фарзанд шароит фароњам месозанд, чї тарз омўхтан ва зиндагї карданро ба тарзи маљбурї бор намекунанд.

Мо одат кардаем, ки ба шакли зоњирї бештар эътибор дињем, доир ба либоси ягонаи мактабї, њиљобу риш бањсу муноќиша карданро дўст медорем, аммо моњияти масъала – сифати тањсилот, тозагиву зебоии ботинї ва фикру андешаро аз мадди назар дур мекунем. Мо намехоњем, ё њанўз дарк накардаем, ки барои инсон сифату мањорати ў муњим аст, на либосу рангу симои ў.

Сиёсат ва дин Саволе ба миён меояд: Оё сиёсат ва дин метавонанд дар љомеаи мо дар мувозинату

мувофиќат њамзистї намоянд? Њељ чизи имконнопазир нест! Гузашта аз ин, мо метавонем танњо дар њамин њолат ба муваффаќиятњои намоён дар рушди маънавии насли љавон ноил гардем. Њоло фарзандони мо аз рўйи се «барнома» таълиму тарбия мегиранд: барномаи

Page 78: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

78 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

якумро мактаб пешнињод мекунад, дар хонавода тибќи «барнома»-и дигар муносибат мекунанд, бо «барнома»-и сеюм дар кўчаву хиёбон – љомеа рў ба рў мешаванд.

Тањлили љашну маросимњои таърихии халќњои љањон гувоњи онанд, ки инсоният дорои тамаддуни ягонаи куњан аст. Аз љумла, дар Япония низ рўзњои баробаршавии шабу рўз (март ва сентябр) аз муњимтарин љашнњои миллист ва бо номњои «Хигани бањорї» ва «Хигани тирамоњї» ёд мешаванд. Љашнњои сирф миллї њељ гоњ бо љашнњои динї мухолифат намекунанд [2, 76].

Дар муњити имрўза хеле муњим аст, ки њамаи мо, беистисно, њам љашну идњои таърихї, њам идњои Рамазону Ќурбон ва њам љашнњои нави миллиро яксон – ќарину азиз ќабул кунем. Хеле мехоњам, ки дар њаќиќат, таърихи худро аз замонњои ќадим азизу пос дошта бошем, на аз замони густариши Ислом дар сарзамини мо. Натанњо арзишњои таърихї, фарњангї ва динии худ, балки арзишњои нав, дастовардњои нави замони истиќлолиятро низ њифз кунем, густариш дињем. Агар дар чунин мувозинату мувофиќат зиндагї карданро биёмўзем, итминони комил дорам, ки дар њаќиќат ба Худованд наздиктар мешавем. Ва Ӯ подоши амали неки моро хоњад дод!

Бо сабаб бояд мубориза кард, на бо натиља Терроризми байналмилалї аз љониби љомеаи љањонї њамчун хатари асосии

арзишњои инсонї ва амнияти умумиљањонї эътироф шудааст. Тибќи маълумоти расмї њоло бештар аз 1000 шањрвандони Тољикистон ба гурўњњои гуногуни ифротгаро дар Шарќи Наздик ва Афғонистон љалб шудаанд. Барои пешгирии гаройиши насли љавон ба ин гурўњњо дар њамаи сатњњо чорањои гуногуни зарурї андешида мешаванд, семинарњову мулоќот, корњои фањмондадињї давра ба давра баргузор мегарданд. Њамаи ин хеле зарур аст. Аммо ба назар чунин мерасад, ки мо мехоњем бо натиља мубориза кунем, на бо сабаб. Мо ин гуна шахсони ба истилоњ «гумроњшуда»-ро пайдо мекунем, чорањо меандешем, зиндонї мекунем. Аммо дар масъалаи он ки чаро ва чї гуна онњо ба ин њол афтодаанд, сабабњои ин падида дар куљо нињонанд, кам андеша меронем. Фарзияњое, ки гунањкорони асосї дар ин кор диндороне мебошанд, ки барои љалби љавонон ба муњити таъсиррасонии худ саъю кўшиши беандоза мекунанд, бештару бештар садо медињад. Чаро чунин њодиса рух медињад? Табиист, ки сабабњои ин падидаи номатлуб метавонад гуногун бошад. Мо мехоњем яке аз муњимтарини онњоро, ба андешаи худ, баррасї намоем.

Наќши адабиёт ва таърих дар ташаккули шахсияти солим Асосњои ташаккули шахсияти наврасон дар оила ва мактаб гузошта мешавад. Вале

мањз дар мактаб хонанлагони наврас моњияти зиндагиро ба таври худ мефањмидагї мешаванд. Фикр мекунам, ки њама инро эътироф мекунанд. Дар барномаи таълимии мактаб њамаи фанњо муњиманд, њамаи онњо дар таълиму тарбияи хонандагон мавќеи хосаи худро доранд. Аммо, ба њар њол, адабиёт ва таърих дар ин љода мавќеи хоссатаре доранд. Мањз тавассути таълиму омўзиши адабиёт ва таърих мо заминањои ватандўстї, мењнатдўстї, сабру тоќат, мубориза бо падидањои номатлуб дар љомеа, умуман, асоси инсониятро дар кўдакон љой медињем. Дар њоли њозир тањсилоти миёна ба ду сатњ – асосии њатмї (то синфи 9) ва миёнаи пурраи ғайрињатмї (синфњои 10-11) људо шудааст. Тибќи маълумоти расмї њамасола аз 30% то 40%-и хонандагон тањсилро пас аз синфи 9 тарк мекунанд [6, 213]. Њанўз аз замони шўравї барномањои таълим тарзе тањия шудаанд, ки таърихи навтарин ва адабиёти муосир дар синфи 11 (пештар – дар синфи 10) хонда мешавад [4; 5]. Аз ин љо чунин бармеояд, ки њамон гурўњи бачагоне, ки мактабро пас аз синфи 9 тарк мекунанд, рољеъ ба таърихи навтарини халќи мо, аз љумла, даврони пас аз истиќлолият, маълумоти даќиќ надоранд. Мутаносибан онњо адабиёти муосирро низ намеомўзанд. Ин гурўњи бачагон маълумотро рољеъ ба њодисањо (љанги шањрвандї)-и солњои навадум ва солњои аввали барќарорсозии њаёти осойишта аз забони падарону тағоњо (ки аксаран дар муњољирати мењнатї ќарор доранд ва дўст медоранд, ки дар њама мушкилињои зиндагии худ дигарон, аз љумла, давлату њукуматро гунањкор кунанд) ва ё аз њамон муллоњое, ки барояшон тарзи дунявии сиёсату идораи давлатдорї маъќул нест, мегиранд. Аз ин љо саволи мантиќї ба миён меояд: Магар бењтар нест, ки барномаи

Page 79: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

79 ТЕРРОРИЗМ ВА ИФРОДГАРОЇ 1(26)- 2018

таълимро тарзе тағйир дињем, ки таърихи навтарин ва адабиёти муосир на дар синфи 11, балки дар синфи 9 омўзонида шавад? Њам дар таърих ва њам дар адабиёт давраи рушду гулгулшукуфии халќи тољик аз ибтидои асри Х (давраи Сомониён) оғоз мегардад. Агар омўзиши таърих ва адабиётро на аз даврањои ќадим, балки мањз аз њамин давра оғоз намоем, курси пурраи онро дар синфи 9 тамом карда метавонем. Даврањои ќадими таърих ва адабиётро метавонем барои хонандагони синфњои 10-11 пешнињод кунем. Барои ворид кардани чунин тағйирот маблағњои иловагии молиявї лозим нест. Вале агар тањсилоти 11-соларо њатмї эълон кунем (ки он њам яке аз роњњои њалли ин масъала аст), маблағњои иловагии молиявї лозим мешаванд.

Дар айни замон масъалаи дурустї ё оќилона будани тарзи омўзиши адабиёт дар њамон шакле, ки имрўз њаст, таљдиди назар мехоњад. Мо на адабиёт, балки таърихи адабиётро таълим медињем. Мо бачагонро на ба он хотир дарс медињем, ки адабиётро дўст доранд ва аз он дар зиндагї истифода кунанд, балки адабиётшинос шаванд. Дар натиља, аз филологи оянда њам донистани курси пурраи таърихи адабиётро талаб мекунем, аз физику математики оянда њам. Бояд эътироф кард, ки дар китобњои дарсии адабиёт ба масъалањои истифодаи дониши андўхта дар зиндагии муосир хеле кам таваљљуњ зоњир мешавад, саволу супоришњо бештар ба тањлили матн, омўзиши луғат (ки аксари он имрўз аз истеъмол баромадааст) ва аз ёд кардани порчањои шеърї равона шудаанд.

Ба андешаи мо, роњи бештар оќилона ва самараноки таълими адабиёт дар мактаби миёна таълими он аз рўйи мавзўъ аст, на додани маълумоти хронологї доир ба њар як давраи таърихї. Ба норасоињои пешнињоди маводи таълимї дар китобњои дарсии адабиёти тољик мо њанўз соли 2013 ишора карда будем [3]. Муњимтарин мавзўъњои ташаккули шахсият – донишандўзї, мењнатдўстї, њифзи Ватан ва ватандўстї, накукорї, эњтироми волидайн ва калонсолон, васфи ишќи пок, аз як тараф ва танќиди падидањои номатлуби зиндагї ва мубориза бо онњо, аз тарафи дигар, ќариб дар эљодиёти њар як адиби барљастаи классикї ва муосир инъикос ёфтаанд. Барои он ки дар зењни хонанда, масалан, рољеъ ба дўстии њаќиќї тасаввуроти аниќу амиќ пайдо шавад, шарт нест, ки мо васфи дўстиро дар эљодиёти њар як адиб ба тарзи алоњида пешнињод кунем. Агар бењтарин гуфтањои адибонро – чи классикї ва чи муосир, дар ин мавзўъ тањлил намуда, ба хонандагон пешкаш кунем ва онњоро ба бањсу андеша дар атрофи ин масъала водор созем, хонанда мавзўъро дар шакли пурра аз худ мекунад, андешаи худро баён мекунад, бо дигарон вориди бањс мешавад, бењтарин гуфтањоро тибќи шавќу завќи худ аз ёд мекунад, дар зиндагии њамарўза истифода мекунад. Омўзиши муњимтарин мавзўъњои динї ва фарњангї, аз љумла, хатароти таассуб (фанатизм), боварњои беасос, таќлиди кўр-кўрона, ташаккули пуртоќатї ва ғайра низ набояд аз мадди назар дур монад. Њоло дар барномаи таълими синфњои болої таълими фанни «Таърихи дин» љорї шудааст. Дар доираи ин фан гунљонидани њамаи мавзўъњои мазкур, ба андешаи мо, мушкил аст. Агар онро «Диншиносї», «Фарњанг ва дин», «Дин ва љомеа» ва монанди он номгузорї кунем ва моњияту мазмунашро низ бо ин маќсад такмил дињем, бењтар аст.

Ба љойи хулоса Андешањои иброзгардида њаргиз ба маънои тањмили андешањои худ ба дигарон

нест. Њадафи асосии мо зикри ањаммияи мавзўъ ва табодули назар ба хотири расидан ба њадафњои наљиби худ аст. Дар ин давраи њассос хеле муњим аст, ки тамоми имкониятњоро якљоя ба кор барем, то ки барои насли наврас заминањои њаќиќии ташаккули шахсияти њамаљониба рушдёфта ва ќавииродаро фароњам созем. Барои падидањои номатлубе, ки аз гурўњи муайяни љавонон сар мезанад, фаќат онњоро гунањкор накунем, балки тафаккуру муносибати худро низ тағйир дода, аз пайи ислоњи фаъолиятњои худ низ бошем. Ва инро бояд имрўз шурўъ кард, на фардо. Фардо шояд дер мешавад…

Page 80: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

80 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

АДАБИЁТ: 1. WWW//AsiaPlus.tj 2. Байзоев А. Инклюзивное образование: передовой опыт и проблемы его внедрения

в условиях Таджикистана. –Душанбе: Эр-граф, 2016. – 112 с. 3. Байзоев А. Машварат идроку њушёрї дињад. “Адабиёт ва санъат”, №8, 21.02.2013. 4. Барномаи таълими адабиёти тољик барои синфњои V-XI. Мураттибон Шарифов

Х., Тоиров У. – Душанбе, 2007. – 80 с. 5. Барномаи таълими Таърихи халќи тољик дар синфњои 10-11-уми муассисањои

тањсилоти умумї. Мураттибон Њотамов Н., Набиева Р., Њокимов Н. -Душанбе, 2016. – 40 с. 6. Маљмўаи омори соњаи маорифи Љумњурии Тољикистон, ќисми 1. - Душанбе, 2017.-

436 с. 7. Љовид Иќбол. Љовидон Иќбол. Зиндарўд. Љилди 3. Тарљумаи форсї аз

Шањиндухт Комрон. Лоњур: Академияи Иќбол, 1987. – 486 с.

ПЕШГИРИИ АМАЛЊОИ ТЕРРОРИСТЇ – ТАЌОЗОИ ЗАМОН

ИМОМНАЗАРОВ Д. – мудири шуъбаи омўзиши стандарт, наќша, барномањои таълимї ва китобњои дарсии Пажўњишгоњи рушди маориф ба номи Абдурањмони Љомии АТТ, ш. Душанбе, к. Айнї 45. E-mail: [email protected], тел.: +(992) 90 006 61 81.

Муаллиф дар маќола сабабњои воридшавии љавононро ба гурўњњои терростї баён месозад ва шарњ медињад. Муаллиф дар маќола инчунин маќсаду мароми воќеии гурўњњои террорисї, амалњои ѓайриинсонї, ифротгароии онњо маълумот дода, сабабњои ноором намудани фазои орому осудаи љомеа, ба харобазор табдил додани мамлакатњои гуногун, љањду талоши бањрамандињои молиявї, дастрасї ба сармоягузорњои ғайриќонунї муайян месозад.

Вожањои калидї: терроризм, ифротгарої, муњољират, абарќудрат, халифат, байналмилалї, муноќиша, минтаќа, љавонон, илм, тарбия.

ПРЕДУПРЕЖДЕНИЕ ТЕРРОРИЗМА – ТРЕБОВАНИЕ ВРЕМЕНИ

ИМОМНАЗАРОВ Д. – зав. отделом изучения стандартов, учебных планов, госпрограмм и учебников, Института развития образования имени А. Джами АОТ, Dushanbe, 45 Ayni str., E-mail: [email protected], тел.: +(992) 90 006 61 81.

Автор объясняет причины вхождения молодежи в террористических групп. А также, цели и объективные факты их создания, дискриминационные акты и экстремизм, создания хаоса и неуправляемости в разных странах, разрушения благоустройенных городов и целых стран, получение доступа к финансовым рычагам и незаконным инвестициям.

Ключевые слова: терроризм, миграция, халифат,международный, конфликт, регион, молодежь, наука, воспитание.

WARNING TERRORISM – TIME REQUIREMENT

IMOMNAZAROV D. - head of the Department for studying standards, curriculum plans, state programs and textbooks, the Institute for the Development of Education named after A. Jami AET, Dushanbe, 45 Ayni str., E-mail: [email protected], mob.: +(992) 90 006 61 81.

The author explains the reasons why young people enter terrorist groups, the goals and objective facts of creating such groups, discriminatory acts and extremism, creating chaos and uncontrollability in countries, destroying well-maintained cities and entire countries, gaining access to financial levers, illegal investments, etc.

Keywords: terrorism, migration, caliphate, international, conflict, region, youth, science, education.

Page 81: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

81 ТЕРРОРИЗМ ВА ИФРОДГАРОЇ 1(26)- 2018

Дар ќарни XXI инсоният бештар ба хатари љиддї, ба монанди, терроризм ва ифротгарої дучор гардидааст, ки яке аз падидаи номатлуби замон арзёбї гардида, он воќеан, хатари умумиинсониро дар сайёра рўз аз рўз бештар гардонидааст. Нигаред, ба муносибатњои тезу тунди љањони имрўза, ки террор ва терроризм, ифротгарої дар он чї ќадар афзудааст ва рўзе нест,ки хатари он ба мардуми осоиштаи дунё тањдид накунад. Масалан, амалњои террористї дар давлатњои гуногуни дунё Британияи Кабир, Ирландия, Испания, Шарќи Наздик, Њиндустон, Колумбия, Итолиё, Россия, Амрико, Фронса, Олмон ва ѓайра ба назар мерасад, шањру минтаќањои ањолинишини ободу зебои давлатњои љангзадаи Афғонистон, Ироќ, Сурия ва ѓайра ба замин яксон шуда, мардуми зиёди бегуноњ аз ин кишварњо фирор кардаанд ва сарсону саргардон, дар муњољират хору зор гардидаанд.

Албатта, шомилшавии љавонон ба гурўњњои терроористї сабабњои худро дорад, аз љумла пайвастани љавонони каммаърифат ба ин гурўњњост. Яке аз маќсадњо ин ноором намудани фазои орому осудаи љомеа, аз байн бурдани њокимияту давлат мањсуб меёбад. Љањду талоши гурўњњои мазкур бањрамандињои молиявї,дастрасї ба сармоягузорњои ғайриќонунї, ќоеъ намудани мароми манфиатљуёни хориљї, яъне хољагони онњо мебошад.

Ташкил, роњандозии амалиёти гурўњ ё њизбу њаракатњои мазкур њамчун василаи фишор ва амалисозии манфиат ва талоши давлатњои абарќудрат дар кишварњои дунё, бахусус, исломї мебошад. Мисоли он дар ходисањои нанговари давлатњои Ироќ, Сурия, Лубнон, Яман, Афгонистон ва Покистон бештар ба мушоњида мерасад. Мутаассифона, мувофиќи маълумот ќисме аз љавонону наврасони рањгумзадаи кишвари моро низ аз тарафи гурўњњову шахсони алоњидаи манфиатљў ба сафи гурўњњои мазкур,аз љумла ба гурўњњои террористии ба ном «Давлати исломї» шомил мегардонанд ва онњо дар амалњои тарростї ширкат доранд.

Дар бораи ташкили «Давлати исломї» њанўз дар соли 2014 исломшиноси ироќї Абу Бакр ал- Арабї, бо исми Абу-Дуа ё халифа Иброњим (Ал-Баѓдодї) низ машњур аст, хабар додааст. Дар бораи шахсияти ин одам то њанўз иттилооти кам дастрас гардидааст ва њатто ба љангиёни худї низ ў «аз таги ниќоб» фармон медодааст. Аслан ў шањрванди давлати Ироќ буда, тахмин меравад, ки дар аснои воридшавии сарбозони Арико (баъзе муњаќќиќон инро «ташвиќот» мепиндоранд) ба Ироќ ў ба њайси мударриси масљид адои вазифа кардааст. Сарбозони Амрико ўро дастгир карда, њамчун яке аз тарафдорони фаъоли террористон ба мањбас кашидаанд. Баъди аз мањбас озод шудан ў ба ќатори фаъолони «Ал-ќоида» дар Ироќ пайвастааст. Ў баъди захмдор шудан паногоњ љуста, дар шањри Мосул ё дар наздикии сарњадњои давлати Урдун маскан мегирад.

Абу Бакр ал - Баѓдодї «Давлати исломї»-ро бо маќсаде бунёд намуд, то ки фармонфармоиро дар њудуди вилоят, минтаќа, кишварњои забткардааш тањти назорати «исломиён» ќарор дињад. Аз оѓоз силоњбадастон мехостанд, иттињоди неруманди исломиро таъсис дињанд, ки аввалан, он бояд бар зидди давлати дунявї мубориза бурда тавонанд, баъдан, хилофати умумиљањонї, ки аз рўйи шариат кору фаъолият менамояд, барќарор кунад ва дар навбати аввал бо кулли “мухолифони ислом”ва тарафдорони ИМА мубориза мебаранд ва давлати Исроилро аз байн барад.

Дар соли 2016 дар рўзномаи “Ал - Наба”, ки онро “Давлати исломї” нашр менамояд, оварда шудааст, ки дар назди онњо масъалаи барќарор намудани њокимияти онњо дар Ироќ ва Сурия, сонї несту нобуд кардани “Њукуматдорони бехудо”дар дохили кишварњои мусулмонї меистад.

Буљети яксолаи «Давлати исломї» дар соли 2014 -2 млрд. $-ро ташкил медод ва он сол аз сол аз њисоби ѓоратгарињои зиёд, аз љумла аз њисоби даромади фурўши нефти тасарруфшуда афзоиш меёбад.

Вале дар муќоиса бо солњои пешин ташкилоти мазкур ба маротиб пурќувват гардид ва он ба маркази нави тарансмилии террористї бо шабакаи калони агентура, ячейкањои «хобрафта» ва таљрибаи ташкили идораи маъмурї ва ќуввањои мусаллањи пуртаљриба, ки

Page 82: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

82 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

аз рўйи ќобилияти љангї, нерў аз артишњои доимии кишварњои Шарќи наздик ба маротиб бартарият дошт, табдил ёфт.

Вобаста ба њуљљатњои бадастомадаи «исломиён», пешвоёни «Давлати исломї», барои тањти тасарруф ќарор додани њудуди давлати Ироќ њанўз дар соли 2015 омодагї медиданд. Ба сифати чорањои пешгирикунанда ва дар њолати махфї нигоњ доштани он органњои паралелии фарњмондењї таъсис доданд, ки дар љойњо ба ин гурўњњо барои дар гузаронидани амалиёт мустаќилият дода шуда буд.

Амалиёти љангии онњо тањти шиори «њарчанд бадтар, њамон ќадар хуб» сурат мегирад, њар чї ќадар љабрдидагон дар байни ањолии осоишта зиёдтар бошанд, њамон ќадар љињодкунандагон хушњол мегарданд. Ин далели асосї барои фаъолияти ташкилот ва фарох гардонидани доираи «халифат» ва «рушди ќуввањои муссалањи неруманд» имконияти бештар меовард ва зарари љиддї ба ањолии осоишта ва зарари иќтисодї ба шањру мамлакат мерасонд, ки аз љониби террористон он хеле муњим дониста мешуд.

Њанўз дар моњи январи соли 2016 «Давлати исломї» бештар аз 70 000 м.кв њудудуди давлатњои Ироќ ва Сурияро тањти тассарруфи худ ќарор дод, вале дар охири сол аз он 14% -ро аз даст доданд ва 60 400 м.кв.-ро нигоњ дошта тавонистанду халос. Гурўњњои террористї бо куштору ѓоратгарињои худ дар дили одамони сайёра тарсу воњимаро љой карданд ва аз њисоби љавонони каммаърифат, ноогоњ, њавобаланду манфиатљў сафи худро зиёд намудаанд. Љавонони кишварњои собиќ Иттињоди Шўравї, аз љумла, тољикон њам дар њайати онњо кам нестанд, ба таври фиреб ба доми гурўњњои ифротгаро ва террористї афтода, дар бораи ањли оилаи худ андеша намекарданд, онњоро сарсону саргардон намуда, ба сари падару модарони худ ѓаму кулфат оврданд.

Дар солњои охир «Давлати исломї» аз 13 минтаќањои худэътирофгардида (33 адади онњо дар Ироќ ва Сурия), ки онњоро террористон њудуди ишѓолкардаи худ мењисобиданд, дар натиљаи муњорибањо бенасиб гардиданд. Ин аздастдињї ва маѓлубиятњо гурўњњои террористиро водор сохтанд, ки амалиёти ѓоратгаронаи худро ба кишварњои дигар, ки онњоро территорияи муњољирон меноманд, гузаронанд.

Аз мактубњои пешвои гурўњи номбурда Абу Бакр ал- Баѓдодї,ки дар Лубнон ёфт шуданд, маълум мегардад, ки он тарафдоронашро барои ба давраи нави муноќиша дар минтаќањои дигар ё бар ќаламрави муњољирон гузаштан даъват намуда, ният дорад онњоро дар амалиёти терростї дар Египет, Тунис ва Алљазоир истифода барад. «Давлати исломї» дар баробари он мехоњад «назорати худро аз болои Љануби Синай ва биёбонњои Ливия, Сомалї ва шањри Филипин Маравї барќарор намояд, ќайд мекунад эксперт оид ба соњаи бехатарї Фадхил Абу Рагиф.

Мушоњидон ин ќадами гурўњи «Давлати исломї»-ро њамчун маѓлубият дар Ироќ ва Сурия, ки дар давраи гузашта аз тарафи гурўњњои силоњбадаст њамчун «њудуди омодагї ва назорат» ва макони «халифат» њисобида мешуд, эътироф намуданд.

Ба гуфти сафири кишвари Сурия дар Федератсияи Россия дар њайати гурўњњои «Давлати исломї» ќариб 10 њазор сарбозони кишварњои собиќ Иттињоди Шўравї шомил буданд ва онњо дар минтаќањои гуногун берањмона мељангиданд ва ба бехатарии милии давлати Россия халал ворид месохтанд.

Натиљаи пурсишномањои сотсиологї дар солњои охир нигаронињои мардумро оид ба фаъолгардии амалиёти гурўњњои террористии «Давлати исломї» ба ќайд гирифтаанд,ки боиси ташвиш аст. Албатта, воридшавии хоњишмандони зиёд ба сафи «Давлати исломї» дар солњои 2015 ва солњои минбаъда,аз љумла аз кишварњои Европаи Ѓарбї мардумро ба изтироб овардааст. Афзоиши сафи гурўњњои террористї, пеш аз њама љанговароне,ки дар кишварњои Ироќ ва Сурия мардуми осоиштаро азобу шиканља медоданд, љомеаи љањониро водор сохт,ки бештар ба теъдоди гуррўњњои мазкур таваљчуњ намояд.

Њамагї дар тарафи теророристон дар Ироќ ва Сурия, бо назардошти гузориши Маркази байналмилалии тањќиќоти проблемањои радикализм ва зўроварии сиёсї (ICSR) 20 730 шањрвандони кишварњои љањон мељангиданд. Теъдоди асосии онњоро ањолии кишварњои Шарќи Наздик – 11 000,собиќ Иттињоди Шўравї - 3 000 ташкил медод.Аз рўйи

Page 83: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

83 ТЕРРОРИЗМ ВА ИФРОДГАРОЇ 1(26)- 2018

њисоботи тахминї 5-10%-и хориљиён дар рафти муњорибањои љангї ба њалокат мерасанд, 10-30% минтаќаи муноќишаро тарк карда, ба Ватан ё дар кишварњои транзитї мондаанд.

Мувофиќи баъзе нишондодњо дар кишварњои Сурия ва Ироќ дар њайати «Давлати исломї» 4 000 нафар аз мамолики Ѓарб, аз онњо 550 нафар занон дар амалиёт иштирок мекарданд

Гузашта аз ин, барои мисол, агар мувофиќи нишондодњои IHS Conflict Monitor то моњи октябри соли 2016 ќариб 6 млн. ањолии осоишта дар ихтиёри ифротгароён ќарор дошта бошад, дар моњи апрели соли 2017 Њукумати Ироќ эълон намуд,ки гурўњи террористони одамкуш танњо 7% ё камтар аз 30 000 м.кв территирияи мамлакатро назорат мекунанд. Дар Сурия низ армияи «Давлати исломї» ба маѓлубияти њам таблиѓотї ва њам њарбї дучор гардид. Ин зарбаи шадиде ба мошини таблиѓотии террористон, ки њамеша такя ба интихоби љангљўён ва пањн намудани терроризм дар тамоми дунё мекарданд, ба њисоб меравад ва он ба маѓлубияти онњо замина гузошт.

Новобаста ба муќовимати шадид «Давлати исломї» назорати худро аз болои минтаќањои Сурия ва Ироќ асосан аз даст дод ва минтаќањои кишварњои номбурда аз зери тасарруфи он озод гаштанд, гурўњњои дигари аз љониби коолитсияи «Ѓарб» дастгириёбанда низ дер ё зуд торумор мешаванд.

Њамзамон хеле љолиб аст,ки ба њайати гурўњњои ифротиву террористї кињо ва чї тавр шомил мешуданд?

- Теъдоди зиёди љавонон (аъзои гурўњњои террористї) – мардони љавон бо сатњи пасти маълумотнокї ва дар тањсил ќафомонда: (тавассути шабакаи Интернетї онњоро ба воридшавї ба љараёнњои террористї њидоят менамоянд);

- миќдори зиёди мављудияти масљидњо: љавонони зиёд ва дар рўзи љумъа кормандони муассисањо низ љамъ меоянд;

- сањми нокифояи васоити ахбори омма: барномањои мазмунан пасти радио, телевизион ва дигар васоити таъсиррасони оммавї;

- пешнињоди маводи таблиѓотї: «Давлати исломї» тавассути ташвиќот љавонони нокомро ба гурўњи худ шомил мегардонад;

- коркарди муносибати махсус ба њарбиёни љавон: Дар ин самт бештар ба њисси норозигии афсарон нисбат ба фармондењон истифода карда мешавад;

- рањёфтњои махсус нисбат ба занњо: занони љавон (бештар барои иштирок дар муњорибањои њарбї, хитзматрасонии зарурати гурўњњои љангљў ё барои такмили системаи њаётии давлати мазкур (кормандони тиббї, њуќуќшиносон, кормандони соњаи нафту газ…) ташвиќот карда мешаванд, вале дар раванди таблиѓот масъалаи иштирок дар љанг бардошта намешавад;

- ширкат дар муоширати махсус: Дар маљаллањои нашрї, интернет- заммимањо, љомеа ва гурўњњо дар шабакањои иљтимоии таррористон сараввал ба пешнињоди љолиби муњокимаи масъалањои сиёсї, геополитикї, лидери љањонї, вазъият дар Шарќи Наздик, масъалањои дини ислом ва омўзиши забони арабї фаро гирифта мешаванд. Баъди мушоњидаи шавќмандї ба гурўњи «Давлати исломї»

- таъсири психологї ва дигар намуди ташаккули шавќмандї бо маќсади шомил намудани љавонон ба узвияти гурўњњои террористї;

- хадамоти махсуси хориљї дар минтаќа: андешањоро миёни љавонон пањн ва интишор медињанд ва онњоро ба гурўњњо љалб мекунанд;

- исломшиносон борњо таъкид карданд, ки амалњои террористии аъзои «Давлати исломї» ва дигар гурўњњои экстеремистї ва террористї, ки бо номи «љињод» анљом дода мешаванд,њазорњо нафар шањрвандони осоишта, кўдакону бонувон ба њалокат мерасонанд, шањрњо ва минтаќањои ањолинишинро вайрону валангор мегардонанд;

- манфиатњои давлатњои абарќудрат: дар њодисањои давлатњои Ироќ, Сурия, Яман, Афгонистон, Покистон ва ѓайра ба осонї мушоњида карда мешаванд;

Page 84: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

84 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

- таъсири васоити иттилоотию иртиботї: (таблиғоти бардурўѓ ва фишорњои гуногуни шабакаи интернетї, сомонањои сиёсї, иљтимої ва минбаъд бо онњо пайвастани љавонони рањгумзадаву каммаърифат)

- сатњи нокифояи шароити иќтисодї-иљтимої ва бекории љовонон дар солњои охир; Њаёти сиёсии муосир аз љавонон њушёрї, зиракии сиёсї, аќлу хиради

ташаккулёфтаро талаб менамояд. Њар як шањрванди солимфикр бояд аз рўйи донишу малака, љањонбинї, фарњангу маърифати хеш дар раванди созанда ширкат варзида, дар њалли масъалањои бањснок, ќабули ин ё он ќарор бояд масъулияти баландро њис намояд.

Падару модарони љавонони имрўзаи кишвар бояд бањри баланд бардоштани сатњи маълумотнокї, тарбияи камолоти маънавї, тањти назорати доимї ќарор додани тамоми амалиёти фарзандон тадбирњои мушаххас андешанд, то ки фарзандони онњо «бозича»-и дасти дигарон нагарданд ва њаёти худ ва Ватани мањбубро дар хатар намонанд. Яъне ягона илољи рањої аз фарогирии љавонон ба гурўњхои террористї ин андешидани чорањои муассир бањри тарбияи комили фарзандон мебошад.

АДАБИЁТ: 1. http://carnegie.ru/commentary/71349 2. http://www.aymennjawad.org/2015/06/islamic-state-training-camps-and-military 3. https://www.bellingcat.com/news/mena/2016/02/16/tip-of-the-spear-meet-isis-special-

operations-unit-katibat-al-battar/ 4. http://www.aymennjawad.org/2016/01/an-account-of-abu-bakr-al-baghdadi-islamic-

state 5. http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/isis-iraq-foreign-fighters-return-

europe-refusing-fight-sick-notes-a7567131.html ,[6] 6. Наумкин В.В. Глубоко разделенные общества Ближнего и Среднего Востока:

конфликтность, насилие, внешнее вмешательство // Вестник Московского университета. Серия 25: Международные отношения и мировая политика. 2015. No 1. С. 66–96.

ТАНЊО АСОЛАТИ МИЛЛЇ ЉАВОНОНРО АЗ ИФРОТГАРОЇ НИГОЊ ДОШТА МЕТАВОНАД

СУЛТОНМАМАДОВА М. – мудири бахши докторантура, аспирантура ва унвонљўии Пажўњишгоњи рушди маориф ба номи А. Љомии АТТ, ш. Душанбе, к. Айнї 45. E-mail: [email protected], тел.: +(992)93 588 31 12

Муаллифи маќола сабабњои зуњуроти рафтори террористиро шарњ дода, њадафи љавононро вобаста ба талабњои сиёсиву иљтимої баррасї менамояд. Инчунин ќайд карда мешавад, ки ифродгарои сарњад надорад ва доимо характери умумї дошта, амали љинояткор бар зидди шахсиятњои алоњида, љамъият ва давлат тарњрезї мегардад.

Вожањои калидї: љавонон, љањонишавї, терроризм, ифротгарої, шахсият, љинояткор, амали террористї, оромї, тафаккур.

НАЦИОНАЛЬНЫЕ ЦЕННОСТИ - ОСНОВА

ПРЕДОСТЕРЕЖЕНИЯ МОЛОДЕЖИ ОТ ТЕРРОРИЗМА

СУЛТОНМАМАДОВА М. – зав. сектора докторантуры, аспирантуры и соискательста института развития образования им. Абдурахмана Джами АОТ, г. Душанбе, ул. Айнї 45. E-mail: [email protected], тел.: +(992)93 588 31 12

Автор разъясняет причины террористических актов и намерение молодежи к политическим и социальным требованиям. Террористические акты не имеют границ и всегда носят публичный характер, который направлен на воздействие террористов на отдельные личности, общество и государство.

Page 85: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

85 ТЕРРОРИЗМ ВА ИФРОДГАРОЇ 1(26)- 2018

Ключевые слова: молодежь, глоболизация, терроризм, экстремизм, личность, преступник, террористический акт, спокойствие, мышление.

NATIONAL IDENTIFY AS A WAY OF THE YOUNG PEOPLE PROTECTING

FROM TERRORISM

SULTONMAMADOVA M. – Head of Doctoral and Post-graduate Studies Department, e Education Development Institute named by A. Jomi. Dushanbe, 45 Ayni str., E-mail: [email protected], mob.: +(992)93 588 31 12

The author explains the causes of terrorist acts and the youth's intention to political and social demand. Terrorist acts have no boundaries and always have a public character, which is aimed at the terrorist's impact on individuals, society and states.

Keywords: youth, globolization, terrorism, extremism, person, criminal, terrorist act, calmness, thinking.

Мубориза бо терроризм ва экстремизм муборизаи муштараки кишварњои дунёро таќозо менамояд.

Эмомалї Рањмон.

Ба њамагон маълум аст, ки њоло яке аз масъалањои асосї ва ташвишовари љомеаи љањонї ављи терроризм ва ифротгарої мебошад.

Пўшида нест, ки тафаккури ифротї, гурўњњои ифротгароии динї ва созмонњои террористї чи дар минтаќа ва чи дар миќёси љањонї барои осоиштагии кишварњо хатарњои љиддї эљод намудаанд, аммо барои як инсони одї фањмиши терроризм, экстремизм ва радикализм душворї пеш меоварад.

Бояд гуфт, ки мутахассисон дар ин масъала андешаи ягона надоранд. То њол таърифи аз тарафи олимон ва тањлилгарон ќабулшудае мављуд нест. Соњибназарон ва тањлилгарони касбї нисбат ба ин падидањо андешањои мухталиф доранд. Дар соњаи омўзиши табиати терроризм, экстремизм ва радикализм, шинохти он њамчун падидаи манфии љамъиятї тањќиќоти љиддие њанўз анљом наёфтааст. Олимон, соњибназарону тањлилгароне, ки ба омўзиши ин се падидаи манфї пардохтаанд, дар Љумњурии Тољикистон зиёд нестанд.

Бояд ќайд кард, ки терроризм ин падидаи мушкили гуногунљанбаи њаёти љамъиятї буда, дорои таърихи чандасра ва хусусиятњои равиявию мудњиш мебошад, ки диќќати љомеаи љањониро кайњо боз ба худ љалб намудааст.

Шароит имрўз моро водор мекунад, ки мубориза бо ифротгароии динї ва терроризмро чун масъалаи њаёту мамот ќабул намоем. Шак нест, ки ин масъала ба сарнавишти давлатдории миллии мо гирењ хўрдааст. Лозим аст, ки ба шинохти моњияти ифротгароии динї, дарки хатари воќеї ва ба мубориза алайњи он таваљљуњи бештаре намоем.

Тавре маълум аст, ифротгароёни динї барои расидан ба њадафњои худ аз зўроварию хушунат истифода мекунанд, аз ин рў, дар зиндагии рўзмарра фањмиш ва арзишњои ифротгароён барои аъзои дигари љомеа ќобили ќабул нест. Ифротгароёни динї мекўшанд, ки љомеа ва давлатро тарсонида, бо роњи зўрї инсонњоро ба худ тобеъ карда, маќсадњои худро ба ањли љомеа тањмил намоянд. Њамин тавр, ифротгароии динї аз марњилаи радикализм ба марњилаи терроризм мегузарад.

Дар луғат «террор» (terror) ба маънои тарсондан ва дањшатафканї омадааст. Истилоњи «терроризм» барои ифодаи анљоми амалњои террористї ё дањшатафканї дар роњи ба даст овардани њадафњои сиёсї, идеологї ва иќтисодї истифода мешавад. Баъди ба зўроварї ва ќатлу куштор рў овардани ифротгароён ин амалашон ба њаракати террористї табдил меёбад. Ифротгарої, тундравї ва дањшатафкании динї нишонањои асосии гурўњњои ифротгароии динї мебошанд.

Page 86: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

86 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

Калимаи «террор» дар забони лотини бо ду маъно 1. «тарс», «дањшат», 2. «предмети тарс», «вањмандозандаи њолат» фањмида мешавад.

Аслан худи террор кардан, яъне тарс додани мардум, ба вањм овардани онњо зуњуротест, ки садсолањо ин љониб вуљуд дорад. Терроризм зуњуротест, ки дар дунё њанўз чанд аср пештар пайдо шуда буд. Буданд нафароне, ки тавассути тарсу вањмандозї дар байни мардум њадафњои нопоки худро амалї кардан мехостанд. Њамин аст, ки њанўз дар асри XVIII олимони фаронсавї истилоњи «террор»-ро истифода карда, хусусиятњои амалњои террористиро шарњ додаанд.

Дар љомеаи русї истилоњи «террор», ба гуфтаи муњаќќиќон дар асри XIX пайдо шуд, албатта, ин маънои онро надорад, амалњои террористї дар њамин давра пайдо шуда бошанд. Истифодаи мањз њамин истилоњ маънои онро дорад, ки ин гуна амалњои ѓайриинсонї дар њамин давра махсус таваљљуњи омма ва муњаќќиќонро ба худ љалб кардааст ва таваљљуњ кардан ба ин мафњум ва истилоњ маънои муборизаи омма ва сохторњои дахлдорро бо ин зуњурот нишон медињад.

Маъмулан, имрўз дар муомила, дар забони илм ва воситањои ахбори омма ифротгароиро «экстремизм», тундравиро «радикализм» ва дањшатафканиро «терроризм» мегўянд. Аз ифротгароии динї то терроризм ќадаме беш нест. Мушкил он аст, ки ифротгароии динї ба рўњия ва ахлоќи инсон, муносибати ў ба муњит ва робитањои љамъиятии шахс таъсири бисёр љиддї мегузорад.

Ифротгароии динї њамчун яке аз шаклњои зуњуроти терроризм хусусиятњое дорад, ки бо онњо фарќ карда мешавад. Маъмулан ба ифротгароии динї шахсоне мегараванд, ки дониши нокифояи динї ва љањонбинии танг доранд, дар онхо њисси инсонгарої, тањаммулпазирї вуљуд надорад, маърифати диниашон паст аст.

Терроризм ва ифротгарої аз зуњуроти номатлуб дар замони имрўза ба шумор меравад, зеро он боиси ба миён омадани оќибатњои нохуш – тањдид, зўроварї, расонидани зарари вазнин, таљовуз, бенизомї, тағйири сохти конститутсионї дар мамлакат, ѓасби њокимият ва аз они худ кардани ваколатњои он, барангехтани низои миллї, иљтимої ва динї мебошад. Зўроварї, зулм, фишороварї, тањќир ва паст задани шаъну шарафи инсон, хусусан, гурўњњои дигари этникї аз љониби љомеа ва давлат мумкин аст, эътирозро ба вуљуд оварад ва то ба ифротгарої сабзида расад.

Чи тавре ки тањлили љараёни таърихї нишон медињад, ѓояњо ва идеологияњои ифротгарої, њамчун њодисаи сиёсї дар ду њолат ба миён меояд.

Аввалан, замоне ки дар љомеа беадолатї ба вуљуд меояд, ќисми муайяни љомеа дар назди худ маќсад мегузорад, ки бар зидди беадолатї мубориза барад, дигаре, дар мавриде ки барои њокимият мубориза бурда мешавад. Дар мавриди аввал њам гурўњи норизоёнро фањмиши нодурусти мубориза ба ин роњ мебарад. Онњо ин гуна муборизаро танњо барои худ чун ниќоб ќарор медињанд ва вонамуд мекунанд, ки бо ноадолатї мубориза мебаранд, аммо њалафи нињої ва дар пардабуда комилан чизи дигар аст.

Чунон ки дар боло њам зикр шуд, мубориза бо ин зуњуроти манфии љахонї амали дирўзу имрўз нест, бо он асрњои аср мубориза мебаранд, аммо таљрибаи љањонї нишон медињад, ки танњо маърифати баланди ањли љомеа, махсусан љавонон неруи ќатии мубориза бо терроризму ифротгарої буда метавонанд.

Мањз љавонони болаёќату соњибмаърифат метавонанд, таърихи миллату Ватани худро дар арсаи љањонї муаррифї намуда, бо маданияти баланд, хирадмандї ва садоќатмандї аз ватандории худ гувоњї дода, номбардори миллату ватани азизу мањбубамон бошанд. Барои њамин яке аз самтњои асосии сиёсати пешгирифтаи Сарвари давлат ва Њукумат ин дастгирии насли наврас ва љавонон буда, бањри донишомўзї ва касбомўзии онњо ќувваи худро дареѓ намедорад, то он ки љавонони мо соњибкасбу соњибистеъдод гардида, бањри ободии халќу Ватани худ хизматњои беназирро анљом дињанд.

Аммо ба њама саъю кўшишњои давлату њукумат нигоњ накарда, дар љомеаи имрўза падидањои манфие низ ба монанди гаравидани љавонон ба њар гуна њизбу њаракатњои

Page 87: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

87 ТЕРРОРИЗМ ВА ИФРОДГАРОЇ 1(26)- 2018

бегона, даст задан ба љиноятњои дорои характери террористиву экстремистї (ифротгарої), нашъамандї ва дигар намуди љиноятњо ба чашм мерасад, ки ин аз шуури паст ва тарбияи нодуруст гирифтани онњо дар оила шањодат медињад.

Чи тавре Асосгузори сулњу вањдати милї – Пешвои миллат, Президенти Љумњурии Тољикистон муњтарам Эмомалї Рањмон борњо таъкид намудаанд, зиракии сиёсии љавонон ва кулли мардуми Тољикистон, омили амнияти миллї, дифои вањдати миллї, худшиносии миллї, дарки њисси ватандўстї, ватанпарварї, хештаншиносї ва волоияти ќонунњо мебошад.

Ташкили фаъолияти ташкилоти экстремистї (ифротгарої) дар муњайё кардани шароит барои давом додани фаъолияти ташкилоти барњамдодашуда ва гузаштани ташкилот ба њолати пинњонї, ташкил кардани мањфилњову биноњо барои гузаронидани маљлисњо, љой кардани аъзои ташкилот, нигоњ доштани мавод, адабиёт ва дигар ашё, кор карда баромадани наќшањои нави фаъолияти ташкилот, аз нав ба ќайд гирифтани аъзои ташкилот ва ѓайра ифода меёбад.

Тибќи муќаррароти Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи мубориза бар зидди экстремизм (ифротгарої)» тањти мафњуми ташкилоти экстремистї - иттињодияи љамъиятї, динї ё дигар ташкилоти ғайритиљоратие фањмида мешавад, ки нисбат ба он тибќи асосњои пешбининамудаи Ќонуни мазкур оид ба барњам додан ё манъ намудани фаъолият вобаста ба машѓул шудан ба фаъолияти экстремистї ќарори суд ба ќувваи ќонунї даромадааст.

Бинобар њамин, дар назар доштан зарур аст, ки бо њалномаи Суди Олии Љумњурии Тољикистон аз 19 апрели соли 2001 фаъолияти «Њизбуттањрир» ѓайриќонунї амалкунанда эътироф карда шуда, дар ќаламрави Љумњурии Тољикистон манъ карда шудааст. Инчунин бо њалномаи Суди Олии Љумњурии Тољикистон аз 30 марти соли 2006 ташкилотњои зерин террористї ва экстремистї дониста шуда, фаъолияти онњо дар Љумњурии Тољикистон манъ карда шудааст: Ал-Ќоида, Њаракти Туркистони шарќї, Њизби исломии Туркистон (собиќ њаракати исломии Ўзбекистон), Њаракати толибон, Бародарони мусулмон, Лашкари Тойиба, Гурўњи исломї, Љамъияти исломии Покистон, Љамъияти таблиѓ, Ташкилоти динни- миссионерии Созмони таблиѓот, Тољикистони озод, Њизбуутањрир ва Њизби нањзати исломї.

Танњо маърифати баланд ба љавонон имконият медињад, ки моњияти аз љониби љомеаи љањонї террористї эълон шудани ин созмонњоро дарк намоянд ва пеши роњи пањн шудани ѓояњои зиддиинсонии ин гуна созмонњоро бигиранд. Бале, мањз љавонон њамчун неруи созандаи љомеа ояндаи кишвари моро муайян менамоянд. Њамин аст, ки сарвари давлат, Асосгузори сулњу вањдати миллї – Пешвои миллат, Президенти Љумњурии Тољикистон муњтарам Эмомалї Рањмон ба љавонон такя карда, тамоми имкониятњоро барои онњо фароњам меоранд.

Дар асоси чунин дастгирињо ва ѓамхорињо аз љониби Сарвари давлат соли 2017 соли љавонон эълон карда шуд. Ғайр аз ин, њар сол санаи 23-юми май дар Тољикистон рўзи љавонон бо иштироки бевоситаи Асосгузори сулњу вањдати миллї – Пешвои миллат, Президенти Љумњурии Тољикистон муњтарам Эмомалї Рањмон љашн гирифта мешавад. Ин љавонони бонангу номуси тољикро водор мекунад, ки сазовори ин боварї бошанд ва Тољикистонро чун гавњараки чашм азиз доранд.

АДАБИЁТ: 1. Диноршоев А.М., Права человека //Сборник международных и национальных

документов в 8 – томах. Т.4. Душанбе -2009. Том – 2. 2. Конституционное право. Словарь. М., 2001. – 170 с. 3. Сотиволдыев Р.Ш. История политических и правовых учений (на таджикском

языке) // Душанбе, 2011. – 169 с. 4. Тафсири илмию оммавии Конститутсияи Љумњурии Тољикистон. Душанбе –

2009. – 74 с.

Page 88: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

88 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

5. Холиков А.Г. Мухтасар аз таърихи њуќуќи инсон // Душанбе, “Маориф ва фарњангн”, 2007. Сањ 75.

6. Эъломияи умумии њуќуќи башар 10 декабри соли 1948. 7. Давлатов М.Т. ва диг. Рушди психологияи амалї дар Тољикистон // Душанбе:

Эр-граф, 2013. - С. 31. 8.Наумкин В.В. Глубоко разделенные общества Ближнего и Среднего Востока:

конфликтность, насилие, внешнее вмешательство // Вестник Московского университета. Серия 25: Международные отношения и мировая политика. 2015. No 1. С. 66–96.

Page 89: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

89 ТАЊСИЛОТИ ФАРОГИР 1(26)- 2018

ТАЊСИЛОТИ ФАРОГИР

ИНКЛЮЗИВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ. ПОСТАНОВКА ВОПРОСА

КАДЫРОВА М. Б. – к. п. н., доцент кафедры педагогики, психологии и методики преподавания РТСУ, ш. Душанбе, к. Айнї 45. тел.: +(992)91 936 64 46

В статье автор рассматривает вопрос обучение и воспитание детей с ограниченными возможностями. А также решается проблема об интеграции детей с ограниченными возможностями в общеобразовательных учреждениях, осуществляя при этом индивидуальный подход в обучении и воспитании.

Ведь интеграция детей с ограниченными возможностями начинается с раннего возраста и в дальнейшем обусловливает процесс обучения в общеобразовательной школе.

Ключевые слова: инклюзивное образование, развитие, особенности в развитии, национальное меньшинство, дети улицы.

ТАЊСИЛОТИ ФАРОГИР. МАСЪАЛАГУЗОРИЊО

ЌОДИРОВА М. Б. – к. п. н., доценти кафедраи педагогика, психология ва методики таълими ДСТР, ш. Душанбе, к. Айнї 45, тел.: +(992)91 936 64 46

Дар маќола муаллиф масъалаи таълим ва тарбияи кўдакони имконияташон мањдудро баррасї менамояд. Инчунин масъалаи ширкати кўдакони имконияташон мањдуд дар муассисањои тањсилоти миёнаи умумї ва таълиму тарбияи онњо мавриди тањлил ќарор дода шудааст. Зеро чунин заруат аз хурдї оѓоз гардида, минбаъд дар муассисањои таълимї идома меёбад.

Вожањои калидї: тањсилоти фарогир, ташаккулёбї, асосњои ташаккулёбї, аќаллиятњои миллї, бачањои кўча.

THE STATEMENT OF INCLUSIVE EDUCATION

KADYROVA M. B. – Ph.D., Associate Professor of Pedagogy, Psychology and Methods of Teaching RTSU, Dushanbe, 45 Ayni str., mob.: +(992)91 936 64 46

In this article the author considers the education and upbringing of children with disabilities. Also, the issue of integrating children with disabilities in general education institutions, while taking an individual approach to teaching and upbringing are considered. It is mentioned that integration of children with disabilities begins at an early age and further determines the process of education in the general education school.

Keywords: inclusive education, development, features in development, institution.

Обучение и воспитание детей-инвалидов – социальная проблема не только в нашей стране, но и во многих других государствах. Для Республики Таджикистан проблема заключается в обеспечении обучения детей с особенностями в развитии, включая и тех, кого раньше относили к категории необучаемых. К сожалению, нет статистики по охвату обучения этой группы детей надомным обучением, нуждающихся в длительном лечении, и специальные классы (коррекционные) в общеобразовательной школе вообще отсутствуют.

В республике функционируют дошкольные образовательные учреждения для детей с особенностями в развитии, но отсутствуют – с нарушением интеллекта. Считаем, что именно перед дошкольными учреждениями остро стоит задача охвата детей. Мы имеем в виду все категории детей с нарушениями развития как умственного, так и физического. В нормативно-правовых документах, касающихся проблем образования, указывается, что необходимо сменить приоритеты, переориентировать образовательные учреждения на задачи формирования у них представлений о здоровом образе жизни, стойких установок на здоровье сберегающее и социально ответственное поведение.

Page 90: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

90 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

Таджикская система образования сегодня претерпевает существенные системные изменения. В первую очередь они направлены на реформирование финансовых механизмов, реализацию национальных проектов, связанных с повышением качества жизни таджикистанцев, профессиональной подготовкой будущих выпускников, с переходом на 12-летнее обучение и личностно ориентированный подход к обучению и воспитанию во всех образовательных учреждениях - от детского сада до ВУЗа.

Детская инвалидность не обусловлена какой-либо одной причиной, а весьма разнородна. Она связана с целым рядом различных заболеваний – как врожденных, так и приобретенных в первые годы жизни ребенка. Это значит, что организация образовательного процесса для этой категории детей должна быть дифференцированной, учитывающей их индивидуальные физические и ментальные характеристики. Кроме того необходим отдельный закон, определяющий условия образовательной деятельности.

Актуально стоит вопрос об интеграции детей с ограниченными возможностями в общеобразовательные учреждения, осуществляя при этом индивидуальный подход. Такая социальная интеграция возможна в обычном классе (группе) с получением индивидуальной помощи, или с получением помощи в коррекционном, в том числе логопедическом кабинете (пункте), а также обучение в специальном (коррекционном) классе (группе) в образовательных учреждениях общего типа. Образовательное учреждение общего типа не вправе отказать лицам с физическим и (или) психическими недостатками в приеме по мотиву наличия у них недостатка при отсутствии противопоказаний к обучению и (или) профессиональному образованию. Совместное обучение лиц с недостатками и лиц, не имеющих их, не должно отрицательно сказываться на результатах обучения последних.

Но здесь необходимо решить ряд вопросов: 1.Государственная медико- педагогическая поддержка 2.Обеспечение педагогическими кадрами (как педагогическими так и

медицинскими), повышение их квалификации. 3.Обеспечение учебно- методическим материалом. 4.Соответствие инфраструктуры потребностям учащихся. 5.Организация их досуговой деятельности. Во всех странах регулярно и повсеместно проводятся международные конференции,

семинары, круглые столы по различным аспектам инклюзивного образования, при этом нередко с участием первых лиц государства. Экспертной рабочей группой Совета по образованию при Исполнительном Комитете ЕврАзЭС подготовлен проект Индикаторов по инклюзивному образованию, распространяющийся на 5 стран: Беларусь, Россия, Казахстан, Киргизия и Таджикистан.

Общей идеологией инклюзивного образования является толерантность и уважение к различиям, поэтому одним из главных направлений развития инклюзивного образования является формирование толерантного отношения общества к лицам с ограниченными возможностями в развитии. Здесь важно объединение усилий государственных учреждений, широких слоев общественности, включая родителей, специалистов, средств массовой информации, благотворительных организаций, коммерческих структур и других неправительственных организаций с целью формирования у населения инклюзивного сознания.

Оценивая уже существующий опыт инклюзивного/интегрированного обучения детей с ограниченными возможностями здоровья, следует отметить наличие существенных различий в достижениях воспитанников.

В последние годы в связи с происходящими социально-экономическими переменами и реализацией современной государственной образовательной политики, предусматривающей выход республики на мировое образовательное пространство, создаются новые типы организаций для детей с особыми потребностями.

Интеграция детей с ограниченными возможностями начинается с раннего возраста и в дальнейшем обуславливает процесс обучения в общеобразовательной школе.

Page 91: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

91 ТАЊСИЛОТИ ФАРОГИР 1(26)- 2018

Развитие инклюзивного образования - это долгосрочная стратегия, которая требует от каждого из нас толерантного отношения, последовательности, по этапности и комплексного подхода к его реализации.

Основные понятия: инклюзивное образование, развитие, особенности в развитии, учреждение.

ЛИТЕРАТУРА:

1. Интегрированное обучение: проблемы и перспективы [Текст] : материалы Международ. семинара / Рос. гос. пед. ун-т. им. А. И. Герцена. - Санкт-Петербург : Образование, 1996. - 144 с.

2. Абкович, А. Я. Изучение уровня готовности образовательных учреждений разного типа к обучению детей с церебральным параличом [Текст] / А. Я. Абкович // Коррекционная педагогика. - 2014. - № 4. - 214 с.

3. Абрамова, И. В. Образование детей с ограниченными возможностями здоровья: проблемы, поиски, решения [Текст] / И. В. Абрамова // Педагогическое образование и наука. - 2012. - № 11. - С. 98-102.

4. Инклюзивное образование: путь к будущее: международная конференция по вопросам образования. 48- я сессия ООН по вопросам образования, науки и культуры, 2008

5. Адаптивные ресурсы детей с ограниченными возможностями: теория и практика [Текст] / Л. Е. Курнешова [и др.] // Воспитание и обучение детей с нарушениями развития. - 2013. - № 5. - С. 4-10.

ТАЙЁР КАРДАН ВА БОЗОМЎЗИИ

ОМЎЗГОРОНИ ТАЊСИЛОТИ ФАРОГИР

ТУХТАЕВА М. – сармуњаррири рўзномаи «Роњбари дониш» нашрияи шуъбаи маорифи маќомоти иљроияи ноњияи Бобољон Ѓафуров, шањраки Ѓафуров к. Вокзалная 1, тел.: 939901414

Маќолаи мазкур зарурат, њадаф ва афзалиятњои аз курси такмили ихтисос гузаронидани омўзгоронро барои тањсилоти фарогир нишон дода, муаллифи он роњњои ташкил ва гузаронидани курсњои такмили ихтисос ва тайёр кардани кадрњоро дар муќоиса бо кишварњои дигар овардааст, ки дар шароити кишвари мо ба таври самаранок роњандозї намудани он хеле муфид арзёбї мегардад.

Вожањои калидї: тањсилот, инклюзив, ќобилият, салоњият, ислоњот, маърифат, такмили ихтисос, омўзгор, хонанда.

ПОДГОТОВКА И ПЕРЕПОДГОТОВКА ПЕДАГОГОВ В СФЕРЕ ИНКЛЮЗИВНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

ТУХТАЕВА М. – главный редактор газеты «Рохбари дониш» отдела образования Бободжон Гафурровского района Сагдийской области, г. Гафуров, ул. Вокзалная 1, тел.: 93 990 14 14

В статье проанализированы цели, задачи и необходимости прохождения курсов повышения квалификации и переподготовки учителей, с учётом приоритетов профессионального развития инклюзивного образования. Автор статьи даёт ценное указание по организации и проведению курсов повышения квалификации в нашей стране, сравнивая их с другими странами в контексте эффективного вовлечения учителей в этот процесс.

Ключевые слова: образование, инклюзив, способность, компетенция, реформа, образованность, повышение квалификация, учитель, ученик.

Page 92: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

92 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

PREPARATION AND RETRAINING OF TEACHERS FOR INCLUSIVE EDUCATION

TUKHTAYEVA M. – Chief Editor of the Newspaper "Rokhbari Donish" , Education Department of Bobodzhon Gafurrov district, Sogd. Gafurov, 1 Vokzalnaya, str., mob.: +(992) 93 990 14 14

The article analyzes the goals, tasks and needs for professional development and retraining courses for teachers, indicating the priorities for the professional development in inclusive education. The author gives a valuable indication on the organization and conduct of an advanced training course in our country, comparing them with other countries in the context of effective involvement of teachers in this process.

Keywords: education, inclusive, ability, competence, reform, education, improvement of qualifications, teacher, student.

Тайёр кардан ва такмили ихтисос ва бозомўзии омўзгорон барои тањсилоти фарогир дар мамлакатњои гуногун нишон медињад, ки ин масьаларо кишварњои дунё бо роњ ва усули гуногун амалї менамоянд. Масалан, дар Япония омўзгор барон кор дар синфи инклюзивї дар њолате роњ дода мешавад, ки агар шањодатномаи мувофиќ (сертификат) дошта бошад. Яъне, омўзгорони бењтарин ва касбиро интихоб мекунанд. Дар Россия бошад, тайёр кардани кадрњо аз рўйи баpомаи тањиягардида амалї мешавад. Дар Тољикистон мутахассисон барон таълиму тарбияи кўдакони имконияташон махдуд то солњои 1990-ум дар донишгоњњои Иттињоди Шўравї тайёр карда мешуданд. Бори нахуст дар кишвари мо соли тањсили 1992-1993 дар Донишгоњи давлатии омўзгории Тољикистон ба номи С. Айнй (ДДОТ) гурўњи дефектология таъсис дода шуд, вале он ба таври доимї фаъолият намекард. Баъди ќабули Консепсияи миллии тањсилоти фарогир барои кўдакони имконияташон мањдуд дар Тољикистон (солњои 2011-2015) барои тайёр кардани кадрњои оянда дар ДДОТ ихисосњои нав - сурдопедагогика, логопедии олигофренопедагогика кушода шуданд, аммо ќабули довталабон ба ин ихтисосњо бо мушкилї рў ба рў гардид. Бо дастгирии ИЉК – БМ (Институти љомеаи кушодаи «Бунёди мадад») аз љониби устодони донишгоњи мазкур дастури таълимї барои донишљўён ин донишгоњњои омўзгорї тањти унвони «Асосњои тањсилоти фарогир» тањия ва чоп шуд. Аммо бозомўзии омўзгорони муассисањои тањсилоти умумї њанўз муназзам то имрўз ба роњ монда нашудааст. Баъзе аз омўзгорони муассисањои таълимї, ки ба тариќи пилотї ба лоињањои гуногуни тањсилоти фарогир љалб шуда буданд, дар семинару тренингњои гуногуни такмили ихтисос ва бозомўзї, ки аз љониби созмонњои байналмилалї ва ташкилотњои љамъиятии мањаллї доир мегарданд, иштирок намуданд.

Њамзамон оид ба татбиќи тањсилоти фарогир дар Тољикистон барои солњои 2017- 2020 ба масъалаи тайёр кардани мутахассисон ва бозомўзии омўзгорон таваљљуњи хосса зоњир шудааст. Гурўњи кори аз љониби Вазорати маориф ва илми Љумњурии Тољикистон таъсисдода барои тањияи маводи таълимї, аз љумла модулњо барои тайёр кардани тренерони курсњои бозомўзии омўзгорони мактабњои тањсилоти умумї фаъолият менамояд.

Ќайд намудан зарур аст, ки тайёр кардани кадрњо ва бозомўзии омўзгорон барои тањсилоти фарогир ба poњ монда шуда истодааст, вале тањлили муќоисавии пањлуњои гуногуни ин масъала дар кишварњои хориљи дуру наздик нишон медињад, ки аз таљрибаи онњо истифода намудан хеле муфид аст, бахусус аз таљрибаи Россия.

Дар Россия омўзгорон барои тањсилоти фарогир дар бисёр муассисањои тањсилоти олии касбии федералї (марказї) ва минтаќавї тайёр карда мешаванд:

1. Донишгоњи психологї-педагогии шањри Москва барои тањсилоти фарогир дар самтњои зерин мутахассисон омода мекунад:

- таълими кўдакони дорои имкониятњои мањдуд; - тайёр кардани кадрњо барои ташкили дастгирии психологї - педагогии кўдакони

Page 93: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

93 ТАЊСИЛОТИ ФАРОГИР 1(26)- 2018

дорои имкониятњои мањдуд дар муассисањои таълимии умумї. Донишгоњи мазкур сохторњои зерин дорад: - Пажўњишгоњи масоили тањсилоти интерактивї - Маркази шањрии захиравї барои рушди тањсилоти фарогир. - Марказњон мањаллии захиравї барои рушди тањсилоти фарогир. Таьлими донишљўён тавассути факултетњои таълими фосилавї, технологияњои

иттилоотї, машварати психологї ва Коллељи иљтимої- педагогї ба роњ монда шудааст. Тайёр кардани кадрњо оид ба ташкили дастгирии писихологї-педагогии кўдакони дорои имкониятњои мањдуд дар муассисањои таълимии умумї аз љониби факултетњои психологияи тањсилот, психологияи иљтимої, машварати психологї, психологияи клиникї ва иљтимої сурат мегирад.

Тайёр кардани бакалаврњо ва магистрњо дар соњаи «Педагогика ва психологияи тањсилот, Донишгоњ курсњои такмили ихтисос ва бозомўзиро барои роњбарони муассисањои таълимї, омўзгорони зинаи ибтидоии тањсил, мутахассисони ёрирасон, танзимгарон ва методистон, њамчунин омўзгорон тањсилоти иловагї пешнињод мекунад.

Самтњо (мавзўъњо)-и асосии курсњои бозомўзї инњоянд: - асосњои ташкилї-идории тањсилоти фарогир; - дастгирии психологї-педагогии тањсилотї фарогир дар муассисањои таълимии

томактабї; - ташкили љараёни таълим дар гурўњи инклюзивии муассисањои таълимии

томактабї; дастгирии психологї-педагогии тањсилоти фарогир дар мактаби ибтидої; - ташкили љараёни таълим дар синфњои инклюзивии зинаи ибтидоии муассисањои

таълимї ва њоказо. Дар Япония низ дар њамаи донишкадањо ё марказњои такмили ихтисос ва

бозомўзии омўзгорон барои тањсилоти фарогир тамоми шароит фароњам оварда шудааст. Масалан, дар назди Донишгоњи миллии Йокогама мактаби талаботи махсуси тањсилоти (МТМТ) ва Пажўњишгоњи илмї-тањќиќотии тањсилоти фарогир фаъолият мекунанд.

Тайёр кардани кадрњои педагогї дар ин љо аз рўйи самтњои гуногун ба роњ монда шудааст. Дар баробари тайёрии маърифатї, омўзгорони оянда дорои тахассусњои махсус низ мешаванд.

Вобаста ба самти тайёрї ба хатмкунандагон дипломњо (сертификатњо)-и категорияњои гуногун дода мешавад.

Тањлили талабот ба салоњиятнокї (ќобилиятнокї)-и омўзгороне, ки бо КИМ кор мекунанд, дар Россия љолиби диќќат аст. Онро дар љадвали зерин мушоњида кардан мумкин аст:

Талабот ба салоњиятњои омўзгорони мактабњои инклюзивї дар Россия Салоњиягњои умумифарњангї: Ќобилияти истифодаи ќонунњои асосии рушди муњити иљтимої ва фарњангии

муосир. Омодагї ба истифодаи муќаррароти асосї ва методњои илмњои гуманитарї ва

иќтисодї ва вазифањои касбї. Ќобилияти ташаккули малакањои тарзи солими њаёт ва муњити амни тањсилотї

барои таълигирандагон ва ѓ. Салоњиятњои умумии касбї: Омодагї ба истифодаи методњои сифатї ва миќдорї дар тањќиќоти педагогї ва

психологї. Ќобилияти ташкили фаъолияти муштарак (якљоя) ва таъсири мутаќобилаи

байнишахсии субъектњои муњити тањсилотї. Истифодаи технологияњои њифзи саломатї дар фаъолияти касбї. Салоњиятњои

касбї дар соњаи дастгирии психологї ва педагогии бачагони дорои мањдудиятњои физиологї.

Page 94: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

94 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

Ќобилияти ташкил кардани фаъолияти муштарак ва инфиродии бачагони дорои норасоињои гуногуни рушд вобаста ба ќобилиятњои синнусолї, сенсорї ва зењнї.

Омодагї ба истифодаи методњо ва технологияњои тавсиявї, ки барои њалли вазифањои ташхисї ва ислохї-рушдї мусоидат мекунанд.

Магистри тањсилоти фарогир бояд дорои салоњиятњои зерини иловагї бошад: Ќобилияти тарњрезии муњити тањсилоти фарогир ва аз нуќтаи назари дидактикї

пурра кардани он. Мањорати ташкил ва танзими фаъолият, иштирок дар кори гурўњи байнифаннии

мутахассисон, аз љумла, доир ба тањия намудани барномањои инфиродии таьлим барои бачагони дорои имкониятњои махдуди саломатї.

Мањорати пешбинї кардани љараёни таѓйироти њолат ва рушди кўдак вобаста ба чораљўйињои андешидашаванда.

Ќобилияти муайян намудани талаботи њар кўдаки алоњида дар барномаи таълим ва стратегияи дастгирї.

Пеш аз њама, бояд ќайд кард, ки њадафњои тањсилоти фарогир, ба масъалаи тайёр кардани кадрњо ва бозомўзии омўзгорон дар кишварњои гуногун аз роњу воситањои мухталиф истифода мекунанд ва рањёфти гуногун доранд. Муњимтарин чиз он аст, ки рањёфт (муносибат)-е, ки дар Россия дар љараёни тайёр кардани кадрњо, бозомўзии омўгорон ва муайян намудани салоњиятњои онњо ба масъалањои назаривии тањсилоти фарогир бештар таваљљуњ мекунанд. Барои баъзе кишварњо, аз љумла японињо мутахассис омўзгор бо бачагон то кадом андоза самаранок кор карда метавонад муњимтар арзёбї мешардад, дониши назариявии ў дар дараљаи дуюм меистад. Омўзгорон дар самти муайян, барои кор бо гурўњи мушаххаси кўдакон тайёр карда мешаванд. Албатга, азхудкунии асосњои назариявии тањсилоти фарогирро њам зарур аст, вале дар мадди назар кўдак бо хусусиятњо ва ќобилиятњои инфиродии махсуси худ меистад, ки муносибати инфиродиро талаб мекунад. Ин, дар навбати худ, рањёфти бештар љанбаи амалидоштаро талаб мекунад, донишњои назариявии умумї ба гумон аст, ки њамеша мушкилкушо бошанд.

Бо назардошти гуфтањои боло, барои бењтар ба роњ мондани масъалаи тайёр кардани кадрњо ва бозомўзии омўзгорон барои тањсилоти фарогир дар Тољикистон, махсусан, дар љараёни татбиќи лоињањо, наќшањо ва барномањо, баъзе оминњои зеринро ба назар гирифтан зарур аст, ки барои њалли самараноки он мусоидат хоњанд кард:

1.Азбаски таъсиси мактабњои инклюзивї ва бозомўзии омўзгорон ваќти муайянро таќозо мекунад, бењтар аст, ки дар марњилаи ибтидои дар мактабњои инклюзивї, ки дорои марказњои захиравї мебошанд ва омўзгорони он аз курсњои такмили ихтисос ва бозомўзї гузаштаанд, аз дигар минтаќањои шањр ноњия низ кўдаконро ќабул кардан зарур аст. Дар ин маврид ба Оинномаи ин мактабњо таѓйироту иловањо ворид кардан лозим аст.

2. Барои гузаронидани курсњои тайёр кардан ва бозомўзии омўзгорон на танњо аз мактабњои инклюзивї, балки аз мактаб-интернатњо низ истифода кардан ба маќсад мувофиќ аст. Барои ин онњоро аз нуќтаи назари моддї-техникї ва ќадрї пурќувват карда, ба муассисањои базавии рушди тањсилоти фарогир табдил додан лозим аст.

3. Барои баланд бардоштани сифати кори омўзгорон ва њавасмандии онњо барои кор бо КИМ дастгирии иловагии молиявї ва ё пешнињоди имтиёзњо, аз љумла, нисбат ба омўзгорони дигар кам кардани сарбории таълимї бо нигоњ доштани њаљми музди мењнат ва ѓ. наќшм муњим мебозад.

4. Дар баробари тайёр кардани кадрњо ва бозомўзии омўзгор, бояд ба тайёр кардани ёварони омўзгор, ё ба истилоњ. тютерњо ва ихтиёриён низ таваљљуњ кунем, ки КИМ-ро њам дар љараёни таълим ва њам дар чорабинињои беруназсинфї дастгирї мекунанд.

5. Татбиќи тањсилоти фарогир ќарорњо ва барномањоро дар сатњи баланди давлатї таќозо мекунад. Дар баробари ин, барои њама гуна навоварињо дар ин соња бояд манбаъњои маблаггузории он низ муайян шаванд ва имконпазир бошанд.

Барои намуна аз таљрибаи Украина маълумот овардан мумкин аст. Моњи августи

Page 95: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

95 ТАЊСИЛОТИ ФАРОГИР 1(26)- 2018

соли 2011 бо ќарори Кабинети вазирони Украина «Тартиби ташкили тањсилоти фарогир дар муассисањои тањсилоти умумї» ба тасвиб расид, ки дар он дар ќатори муњимтарин муќаррароти дарки мафњуми инклюзия љорї намудани вазифаи «ёвари омўзгор», ки дастгирии иловагии омўзгори синфи инклюзивиро таъмин мекунад, зикр гардидааст. Аммо масъалаи таъмини маблаѓгузории вазифавии ёварони омўзгор ба дўши буљетњои мањаллї вогузор гардидааст. Табиист, ки на њамаи мањалњо метавонанд ин масъаларо худашон њал кунанд.

Албатта, номгўйи чорањои андешидашаванда дар ин масъала бо мулоњизањои боло мањдуд шуда наметавонад. Бинобар ин, бо љалби мутахассисони ДДОТ ба номи С. Айнї, Донишкадаи љумњуриявии такмили ихтисос ва бозомўзии кормандони соњаи маориф ва Пажўњишгоњи рушди маориф дар њамкорї бо созмонњои байналмилалї ва ташкилотњои мањаллии љамъиятї тањияи барнома ва наќшаи оќилонаи татбиќи тањсилоти фарогирро ба роњ мондан ба маќсад мувофиќ аст, ки тайёр кардани кадрњо ва бозомўзии омўзгорон љузъи таркибии он хоњад буд.

АДАБИЁТ: 1.Байзоев А. Тањсилоти фарогир: Рањёфти маљмўї ба њалли мушкилот дар заминаи

таљрибаи пешќаддам.душанбе. «Донишварон»,-2017. – 143 с. 2. Бабаева Л. Применение модели инклюзии на опыте пилотных детских

дошкольных учреждений шаг за шагом в Республике Таджикистан// Материалы международной конференции «Инклюзивное образование: Проблемы,поиск путей решения»- Душанбе,2012. – 234 с.

3. Байзоев А. Ќадамњои устувор дар рушди мактаб (Рањнамои истифода аз Инбекси инклюзия). Душанбе, Эр-Граф, 2015. – 123 с.

4. Барномаи ршди муассисањои тањсилоти томактабї ва миёнаи умумии хусусї барои солњои 2014-2020.

5. Жить вместе и учиться вместе в начальной школе (классы с совметсным обучением)-Мн.: Белорусская ассоциация помощи детям-инвалидам,1999

6. Инклюзивное образование: путь к будущее: международная конференция по вопросам образования. 48- я сессия ООН по вопросам образования, науки и культуры, 2008

7. Каримова И. Инклюзивное образование: Проблемы и перспективы// Материалы международной конференции «Инклюзивное образование: Проблемы, поиск путей решения»- Душанбе,2012. – 149 с.

8. Консепсияи мили тањсилоти фарогир (инклюзивї) барои кўдакони имконияташон мањдуд дар Љумњурии Тољикистон барои солњои 2011-2015.

9 Маджидова Б. Проблемы подготовки кадров инклюзивного образования в республике// Материалы международной конференции «Инклюзивное образование: Проблемы,поиск путей решения»- Душанбе,2012. – 81 с.

10. Мастюкова Е.М.Москвина А.Г. «Они ждут нашей помощи»,М.:Педагогика,-1991. – 263 с.

Page 96: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

96 ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

ТАВАЉЉУЊИ МУАЛЛИФОН

Дар маљаллаи «Паёми Академияи тањсилоти Тољикистон» маќолањои олимони соњаи педагогика, устодони муассисањои олии касбї, мушовирон, омўзгорони муассисањои таълимї ва унвонљўёни ватанию хориљї ба табъ расонида мешаванд.

Ба хотири бењбуди фаъолияти маљаллаи «Паёми Академияи тањсилоти Тољикистон» зарур медонем, ки маќолањо ба шакли зерин ба идораи маљалла пешнињод карда шаванд: њатман бо хулосаи мухтасар (резюме) ба забонњои тољикї, русї ва англисї, маќола дорои сарлавња бошад, маълумоти мухтасар дар бораи муаллиф (ному насаб, унвони илмї, вазифа ва љойи кор), шарњ - номгўи маќола ва адабиёти истифодашуда ба шакли хаттї ва электронї (дар диск ё флешка) ва як нусха маќола ба таври чопи принтерї пешнињод карда шавад.

Маводи маќола њаматарафа санљида шуда бошад. Маќола бояд ба шакли компютерии TimesNewRomanTj - 14. тањия шавад. Андозаи коѓаз: А - 4. Њошия: аз боло ва поён – 2, 5 см., тарафи чап – 3 см., рост –

1,5см., андозаи њуруф – 14, фосилаи байни сатрњо: 1,0. Маќолањо дар давоми сол ќабул карда мешаванд. Њайати тањририя њаќ дорад

маќоларо бо назардошти талаботи маљалла ќабул ва кўтоњ кунад ва ё рад намояд. Маќолањое, ки пештар дар дигар нашрияњо ба табъ расидаанд, ќабул карда намешаванд. Дастхатњо барои таќриз арзёбї мешаванд ва муаллиф дар мавриди зарурат ба муњтавои он ошно мегардад.

Ба маќолањои унвонљўён ва њимоятгарони корњои номзадї тавсияи роњбаронашон зарур аст.

К СВЕДЕНИЮ АВТОРОВ

В научном журнале «Вестник Академии образования Таджикистана» печатаются статьи учёных педагогов, преподавателей ВУЗ-ов, методистов, учителей образовательных учреждений, аспирантов, местных и зарубежных соискателей, содержащие результаты исследований по педагогическим наукам.

При отправке статьи в редколлегию авторам необходимо соблюдать следующие правила:

Размер статьи не должен превышать 10 страниц компьютерного текста, включая текст, таблицы, библиографию, рисунки и тексты аннотаций на таджикском, русском, персидском и английском языках.

Для подготовки статьи должен использоваться текстовый редактор Microsoft Word. Одновременно с распечаткой статьи сдается электронная версия. Рукопись должна быть отпечатана на компьютере (шрифт TimesNewRoman Тj 14, формат А-4, интервал одинарный, поля: верхнее и нижнее -2,5 см, левое-3 см, правое -1,5 см;), все листы статьи должны быть пронумерованы.

Сверху страницы по центру листа указывается название статьи, ниже через один интервал инициалы и фамилии автора (авторов). Ниже название организации, адрес. Далее через строку следует основной текст. В конце статьи приводятся ключевые слова (до 10 слов на тадж, рус. и анг. яз).

К статье прилагается резюме на таджикском, русском и английском языках с указанием названия статьи. Текст резюме приводится в конце статьи после списка использованной литературы.

Редколлегия оставляет за собой право производить сокращения и редакционные изменения статьи. Статьи, не отвечающие настоящим правилам, редколлегией не принимаются.

Статьи аспирантов и соискателей принимаются с рекомендациями научных руководителей.

Page 97: ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ …20Akademii/...education. In the process of the competences formation of students on chemistry, the training sessions are planned

97 ТАЊСИЛОТИ ФАРОГИР 1(26)- 2018

ПАЁМИ АКАДЕМИЯИ ТАЊСИЛОТИ ТОЉИКИСТОН

Маљаллаи илмї, маърифатї ва таълимию методї №1 (26), 2018

Сармуњаррир: Бобизода Ѓ. М Муовини сармуњаррир : Аминов С. Котиби масъул: Амонї С. Муњаррири техникї: Зиёев Ќ. О. Сањифабанд: Хайдаров Р. Муассис: Академияи тањсилоти Тољикистон ВЕСТНИК АКАДЕМИИ ОБРАЗОВАНИЯ ТАДЖИКИСТАНА Научно-просветительский и учебно-методический журнал 2018. - № 1,(26) Главный редактор: Бобизода Ѓ. М Зам. главного редактора: Аминов С. Ответственный секретарь: Амонї С. Технический редактор: Зиёев Ќ. О. Верска: Хайдаров Р.

Учредитель: Академия образования Таджикистана

Ба матбаа 05.06.2018 супорида шуд. Ба чоп 08.06.2018 имзо шуд. Коѓази офсетї. Андозаи 60х84 1/8 љузъи ч. ш. 12,5. Теъдод 100 нусха. Супориши №12

Дар матбааи «Нигор» н,Рўдакї кўчаи Сомониён 45 чоп шудааст.