بررسی عواید و مصارف دولت در نظام اقتصاد اسلامیierc.sbu.ac.ir/File/Article/fape16_95457.pdfï یملاسا داصتقا ماظن رد تلود

بررسی عواید و مصارف دولت در نظام اقتصاد اسالمی 1


فهرست مطالب

- 4 - مقدمه

- 5 - موضوع تیاهم

7 اول فصل

- 7 - دیعوا -1

7 ............................................................................................................ اتیمال مفيم 1-1

8 ...................................................................................................... اتیمال یبند میتقس 1-2

11 ........................................................................................................... اتیمال اناع 1-3

- 19 - مصارف -2

21 ............................................................................. نمدن مصرف از ىدف ضررت 2-1

21 ................................................................... یاسالم اقتصاد نظام در مصارف یبند میتقس 2-2

22 ...................................................... نظاميا ریسا یاسالم اقتصاد نظام در مصارف سویمقا 2-3

24 ............................................................................. یاسالم یدلتيا یمصارفات یىا راه 2-4

26 دوم فصل

- 26 - امروز عصر در یاسالم اقتصاد یاتیمال ستمیس قیتطب یچگونگ

26 ........................................................................................................ قیتطب ضررت -1

27 ................................................................................... ما یفرار اتیضرر امکانات -2

- 33 - شنهاداتیپ و یریگ جهینت

- 31 - منابع


فهرست جداول

10 زکات گوسفند و بس – 1جدول

10 زکات شتر – 2جدول

11 زکات گاو و گاومیش – 3جدول

25 جاده های مصارفاتی هر یک از انواع عواید – 4جدول

25 تامینات عوایدی برای هر سکتور – 5جدول


مقدمهدولتهای اسالمی برای برطرؾ ساختن مشکالت و حل معضالت به یک سلسله مصارؾ

. که برای جبران این مصارؾ در نظام اقتصاد اسالمی راه های وارداتی مختلؾ نیازمند میباشد

پیش بینی گردیده است. اگر به جنبه تاریخی نظام اقتصاد اسالمی نظری بیندازیم، خواهیم دید که

در عصر نبوت تکالیؾ چندانی نداشت؛ کارمندان دایمی دولتی موجود نبود؛ بلکه می دولت اسال

در زمان ضرورت، دولت به جلب و جذب یکتعداد کارمندان دست زده و در برابر کار ایشان

مزد و معاش مزد تادیه مینمود. مثال در زمان جمع آوری زکات، با پایان یافتن کار جمع آوری

)ص( خود به شکل ابتدائی آن، مبالػ را ید. با رسیدن مبالػ زکات، پیامبرع میگردکارمندان نیز قط

بر مستحقین توزیع مینمودند. چرا که تا آنزمان تعداد مسلمانان بسیار زیاد نشده بودند، و

طوریکه در مراحل بعدی –پیش گرفته شود. مالیاتی ضرورت نبود تا یک شکل پیشرفته و منظم

(2:39. )–صورت گرفت

خلیفه مسلمین حضرت عمر فاروق)رض(، ساحه خالفت دومینبا به خالفت رسیدن ؛اما

اسالمی وسعت یافته و شهرهای بزرگ چون روم و فارس فتح گردید، لهذا واردات دولت از

. ازدیاد واردات و مصارؾ دولت باعث شد تا شدناحیه ؼنیمت های جنگی، فیء و جزیه فراوان

احصائیه گیری های این اقالم بمیان آید. کارمندان دایمی دولتی تعیین سیستم منظم حساب و

کردیده، لشکر مسلمین منظم شده، والیان و دیگر حکومتداران به شکل مدرنیزه آنزمان تعیین

میگردید، و برای آنان معاش معین که مطابق قانون آنزمان تعیین شده بود پرداخت میگردید. و

درج گردیده و بقیه مبالػ هم در بیت المال انتقال واید دولت در حساباتهمچنان همه پرداختها و ع

(2441ن احتیاج از آن استقاده بعمل آید. )داده میشد تا در زما

هر ... ، یک پنجم ؼنائمءواردات بیت المال عبارت اند از زکات، خراج، جزیه، عشور، فی

دارا میباشد که موضوع نیز خود را ی تیک از منابع عایداتی فوق الذکر راه های خاص مصارفا

را تشکیل داده است. سیمیناراصلی این


اهمیت موضوعپول و سایر منابع ،و مسئولیتهای خویش از مردم وظایؾسالهاست که دولتها برای پیشبرد

.میدارندجالب توجه را ارائه دالیل مقنع و دریافت این مبالػمادی را جمع آوری نموده و برای

دیگری را ارائه میکند که هیچ کسی تحت اداره خود یک سلسله خدمات مردماندولت برای

در بخشهای که میلیاردها واحد پولی در آن عرصه ها سرمایگذاری کند. تا حاضر نیست

هد. این دولت تا هرچه بهتر و خوبتر خدمات عالیتری را برای مردمان انجام د ،ضرورت است

نوع ، ده ها دانشگاه ها و به همین ترتیب صدهاصدها مراکز صحیاست که هزاران مکتب،

به شؽل، ترقی و باالخره رفاه مردم برای زندگی هر چه بهتر مردم، دریافت ،رایگان را خدمات

احسان دولت نیست که باالی شانه های که ایناما موضوع قابل توجه این است . دراه می انداز

که دولتها دارای خزائن بی پایان بوده و از همدردی زیاد برای مردم بگذارد، و هم آنچنان نیست

شکل گیری و ایجاد دولتها به همین زیرا خدمت میکند، بلکه اینها وظایؾ دولت است، مردم

خویش را انجام دهد.محوله منظور بوده است؛ پس باید که این وظایؾ

به وسائل مالی و پولی نیازمند هستند، چرا که وظایؾ فوق الذکر دولتها برای پیشبرد همه

ناممکن میباشد. همین سبب است که دولتها ده ها یپول منابع بدون موجودیت وظایؾپیشبرد این

نوع مالیات باالی هزاران جنس شخصی و باالی عواید اشخاص را وضع نموده اند. اما با همه

ردمان ساکن در یک کشور دارا میباشند، فهم در مورد ضرورت تادیه مالیات به دولت ها که م

بازهم همیشه میکوشند تا از پرداخت آن سر باز زده و معامالت شان را دور از چشم دولت انجام

دهند. معامالت زیرزمینی یا سیاه و قاچاق نمودن اجناس در کشورها همه دالیل گریز مردم از

پرداخت مالیات میباشد.

سطح تخنیک و تکنالوژی... نظر به قرنهای گذشته به با آنکه امروز سطح دانش مردم،

اندازه ده ها چند بلندتر شده است، اما با آنهم بسیاری کشورهای هستند که از عدم پرداخت مالیات

و نمیتوانند تا همه عواید را که پیش بینی نموده اند جمع آوری نمایند، اتباع شان رنج میبرند.

و گاهی هم مردم از بار سنگین آمدهت توسط اتباعش به شکوه گاهی دولت از عدم پرداخت مالیا

و گاهی از احتیاج وظایؾ دولت مالیات. چرا که آن مالیات را که دولت تعیین میکند گاهی کمتر


خمهم بیشتر از توان مردم شده و بار سنگین مالیات باالی شانه های مردم، کمرهای شانرا

میکند.

ی به شکل امروزی وجود داشت، نه فهم و ذهنیتهای مردم اما قرنهای پیش که نه مکتب

همچون امروز انکشاؾ کرده بود و نه هم تخنیک و تکنالوژی به مصابه امروز موجود بود، نظام

اقتصادی اسالم با میتودهای خاص خود توانسته بود؛ تا مشکالت که امروز ظهور نموده و مردم

اهم کرد تا آن میتودها و روشهای را که مسلمین و از آن رنج میبرد را حل نماید. من سعی خو

برای جمع آوری منابع عایداتی دولت استفاده میکردند، حکومتداری اسالمی حکومتداران زمان

م.آنرا در عصر امروز از دید بگذرانجمع آوری نموده و چگونگی تطبیق

عواید و مصارؾ بررسی )میدانم که با ارائه یک بخش کوچک از نظام اقتصادی اسالم

سطور ذیل از جمله این نظام پی برد، اما ابعاد نمیتوان به تمام (دولت در نظام اقتصادی اسالم

:اهداؾ ایست که من برای تهیه و ترتیب این سیمینار در ذهن دارم

آگاهی دادن جوانان و دانشجویان، خاصتا دانشجویان دانشکده های اقتصاد از اینکه

هم دارای نظام اقتصادی خوبی میباشد. و یگانه راه حل مشکالت دین عزیز ما اسالم

امروزی دنیا هم چنگ زدن به دین مقدس اسالم و پابندی با اصول و قوانین آن

است.

شته اقتصاد اسالمی، تا همه عالقمندی محققین پیرامون تحقیق روی موضوعات و گذ

ون کتب منظم جمع آوری و یکجا شده و همچپراگنده اقتصاد اسالمی اصول

اقتصادی یکبار دیگر روی صحنه اقتصاد جهان بیاید.

روی مدر نهایت میخواهم این نبشته ها همچون دروازه ورودی برای ادامه تحصیالت

موضوعات اقتصادی اسالم باشد.

یم، تا باعث ئاز خداوند متعال)ج( میخواهم تا آنچه که از این نبشته ها آرزو دارم، دریافت نما

افتخار دنیا و آخرت ما گردد. سالمتی و


فصل اول

عواید -1 مفيم مالیات 1-1

مالیات عبارت از تادیات تا به حال عامترین تعریؾ که از مالیات شده است؛ گفته شده که "

و بر طبق نورمهای معین یا مستقیماجباری اند که دولت آنرا بدون انجام دادن یک خدمت متقابل

(54111افراد دریافت مینماید". )قانونی از مقررات

و اما مالیات از دیدگاه نظام اقتصاد اسالمی با کم تفاوت چنین تعریؾ میگردد: مالیات

عبارت از تادیات ایست که مسلمانان آنرا برای کسب رضای رب تعالی بمنظور پیشبرد فعالیتهای

حکومت اسالمی به هدؾ پیاده شدن نظام خداوندی در روی زمین می پردازند.

از یکطرؾ تامین و رفع ،ت ثابت در نظام اقتصاد اسالمیفلسفه جعل مالیاتی مالیا

نیازمندیهای فردی و جمعی و کاهش تناسب میان وضعیت اقتصادی توانگر )پولدار( و ؼیر

توانگر )فقیر( دانسته شده، و از طرؾ دیگر تامین نیازهای نیازمندان، تقسیم عادالنه ثروت،

ست آوردن رضایت رب تعالی دانسته شده برکت و رشد اموال، پاکی روح، تزکیه نفس و بد

است. اما در مورد فلسفه جعل مالیاتی مالیات ؼیر ثابت گفته شده است که این مالیات را

خداوند)ج( بمنظور اهرمی در دست دولت اسالمی قرار داده است تا در هنگام استثنایی که

مالیاتی در سطح کشور رونما مالیات ثابت نتواند از تکاثر فقر جلوگیری کند و یا مشکالت دیگر

دولت انعطاؾ پذیری آنرا داشته باشد تا مطابق ضروریات جامعه عواید خود را عیار گردد،

دارای آثار اقتصادی، اجتماعی، و معنوی است و اظهار شده که مالیاتهای اسالمی مالیات سازد.

برای عمر صالح و و زمینهء کردهاسالمی موجبات اخوت و برادری افراد جامعه را فراهم

(44131) فراهم میسازد. را اندوختن توشه برای آخرت


تقسیم بندی مالیات 1-2

مالیات اسالمی را مانند هر پدیده دیگر میتوان از دیدگاه های متفاوت تقسیم بندی کرد. که

را از دید میگذرانیم: بعضی از این تقسیم بندی هاذیال

ثانوی -2اولی -1آن: تقسیم بندی مالیات از جنبه اثبات

مالیات اولی عبارت از مالیات ایست که پرداخت آن در آیات قرآنی و احادیث نبوی )ص(

ثابت بوده، و مسلمان در حالت که دولت احتیاج داشته و یا نداشته باشد، وجوبا آنرا پرداخت

در حالیکه مالیات ثانوی مالیاتی است که ولی امر میکند. که خمس و زکات از انواع آن میباشد.

مسلمین برای رفع نیازها و گشایش تنگناهای اقتصادی جامعه عالوه بر مالیاتهای اولی وضع

(44131) میکند.

ؼیر ثابتمالیات -2مالیات ثابت -1 آن: استقرارتقسیم بندی مالیات از جنبه

مالیاتی است که به هنگام عادی بودن اوضاع و در حالت ،ثابت یا ساالنه منظور از مالیات

آرامش اخذ میگردد و شامل خمس، زکات، خراج، جزیه و ارث بال وارث است؛ در حالی که

مالیاتهای ؼیر ثابت یا فوق العاده مالیاتی است که به هنگام انقالبها، جنگها، وضعیت بحرانی و با

(44131) .تصمیم و نظر حکومت اسالمی گرفته میشود

)فوق العاده(المحدود -2 )اجباری(محدود -1تقسیم بندی مالیات از جنبه حدود آن:

ن بوده و مالیه دهنده یحدود آن در اسالم تعیمالیات محدود عبارت از همان مالیات ایست که

مالیات محدود و یا مالیه گیرنده نمیتوانند در مقدار و اندازه آن تفاوتی را ایجاد نمایند. مثال خوب

نه مالیه دهنده کمتر از آن ،بوده -%2.5-همانا زکات میباشد، چرا که مقدار و اندازه زکات معین

میتواند و نه هم مالیه گیرنده بیشتر از آنرا درخواست.پرداخت


اما مالیات المحدود همان مالیاتیست که مقدار و اندازه آن ثابت نبوده و مالیه دهنده میتواند به

که مجموع صدقات و کمک های انفرادی مسلمین به اندازه که خواسته باشد، آنرا تادیه نماید.هر

دولت مثال خوب بر آن بوده میتواند.

به محدود مالی که عبارتند از مالیات بر نقدینه ، ثروتهای حیوانی )احکام ،محدود مالیات

ثالثه(، ثروتهای نباتی )ؼالت اربعه(، معادن، ثروتهای دریایی، ثروتهای جنگی، ثروتهای

بازرگانی، ثروتهای صناعی )سود صنعتگران(، ثروتهای کشاورزی، ثروتهای زمینی )خمس

ن خریداری کرده اند(، گنجینه، مالهای مخلوط به حرام و مالیات زمینهای که اهل ذمه از مسلمانا

محدود سرانه که عبارتند از زکات فطره، جزیه و مالیات بر قربانی )بر کسانیکه به حج مشرؾ

دولت مورد اشاره اعمال ممنوعه را مرتکب میشوند( به عنوان منبع دیگر درآمد ا میشوند و گاه

استفاده که از خدمات دولتی میبرد، باید بهای آن را بپردازد. قرار گرفته و هرکس به اندازه

(44131)

مالیات مستحب -2مالیات فرض -1 تقسیم بندی مالیات از جنبه حکمی آن:

عبارت است از انفاقها و صدقات و همچنین مجموعه خیرات و مبرات و مالیات مستحب

موقوفاتی که بخش عظیمی از درآمدهای عمومی بیت المال و دارایهای عامه را تشکیل میدهد و

است. و اما مالیات فرض همان مالیات اجباری است که در آیات زیادی هم بر آنها تاکید گردیده

ن امر شده است.در آیات و احادیث پرداخت آ

تاکید بر اضافه باید کرد، در سیستم مالیات اسالمی اسالمی آنچه که در مورد مالیات

گسترش بیشتر شمول مالیات است نه افزایش نرخ آن. سیاست مالیاتی در بدو امر به منظور

افزایش درآمد دولت طرح ریزی میشود تا به دولت امکان دهد نقش خود را در اقتصاد اسالمی

که گسترده نیز شده بخوبی انجام دهد؛ بنا بر این در مورد سیاست مالیاتی، وظیفه برابر سازی

(44133) .درآمدها و وظیفه انگیزه بودن آن زیاد مورد تاکید نیست


مالیاتاناع 1-3

زکاتاول:

به معنی پاکی و رشد و نمو است و مفهوم آن در امور مالی این است که از لفظا زکات

باشد و محصوالت تولیدی، کشاورزی و دامداری و همچنین از سرمایه نقدی که یک سال راکد

برای مصارؾ تعیین شده پرداخت مقدار به صندوق اسالمی ،ین برسددر صورتیکه به اندازه مع

(44135شود. )

و اصناؾ آن به نحو آتی فرق میکند: بعضی از اموالنصاب و مقدار زکات به اختالؾ

مقدار زکات آن وسفندانگ شمار

جذعه و یا شنیه از بز 123 – 43

دو گوسفند 233 – 121

سه گوسفند 399 – 231

چهار گوسفند 433

نصاب گوسفند و بز -1 جدول

مقدار زکات آن شمار شتر

گوسفند جذعه و یا ثنیه از بز 9 – 5

دو گوسفند 14 – 13

سه گوسفند 19 – 15

چهار گوسفند 24 – 23

25 – 35 بنت مخاض از شتر که سال را پوره کرده و اگر موجود نشود ابن لبون هم کفایت

میکند

بنت لبون که دو سال را پوره کرده 45 – 36

حقه که سه سال را پوره کرده و قابل سواری است و بر ماده شتر ماده باال شده میتواند 63 – 46

چهار سال را پوره کردهجذعه که 75 – 61

دو بنت لبون 93 – 76

دو حقه 123 – 91

سه بنت لبون 139 – 121

دو حقه و یک بنت لبون 149 – 143

سه حقه 159 – 153

چهار بنت لبون 169 – 163

یک حقه و سه بنت لبون 179 – 173


دو حقه و دو بنت لبون 189 – 183

سه حقه و یک بنت لبون 199 – 193

چهار حقه و یا پنج بنت لبون 233

نصاب شتر -2 جدول

مقدار زکات آن گاو شمار

تبیع نر که پا به سال دوم گذاشته و اگر تبعیهء ماده داد جواز دارد 39 – 33

مسنهء مادهء که دو ساله و اگر نه بود مسن نر هم جواز دارد 59 – 43

دو تبیع 69 – 63

مسنه تبیع 79 – 73

دو مسنه 89 – 83

سه تبیع 99 – 93

مسنه و دو تبیع 139 – 133

دو مسنه و تبیع 119 – 113

سه مسنه و یا چهار تبیع 123

نصاب گاو و گاومیش -3 جدول

– 4442شتر شود، همین ضابطه عملی میگردد. )بی این در جداول فوق، هرگاه شمار از

4445)

زکات به اموال فوق خالصه نمی گردد، بلکه در تمام اموال و دارائی های مسلمین زکات

فرض میباشد، چه آن اموال در زمان پیامبر)ص( بوده و یا نه. اما قانون آن همان است که باید

مال و دارایی به حد نصاب رسیده و هم یکسال از آن سپری شده باشد.

در مورد جمع آوری و توزیع زکات باید گفت که در نظام اقتصاد اسالمی دولت در جمع

آوری و مصرؾ زکات و سایر منابع عایداتی خود آزاد بوده و میتواند با استفاده از هر راه

مشروع و حالل به جمع آوری عواید و مصرؾ خود بپردازد. از اینکه زکات حق الزم و واجب

میتواند حتی با جنگ آنرا دریافت نماید. البته به این نکته باید توجه کرد که میباشد، لهذا دولت

و هرگاه در یک جامعه تربیت و رهبری اسالمی پیاده گردد، مردم زکات را به عنوان عبادت

(44137زادنه به پرداخت آن اقدام میکنند. )امر خداوند)ج( تلقی کرده و خود آگاهانه و آ


خمسدوم:

خمس به لحاظ مفهومی عبارت است از پرداخت بیست درصد )یک پنجم( مازاد عایدات

ساالنه و درآمدهایی که از دریاها، معادن، گنج و ؼنایم و نظایر آن به دست میآید. ادای خمس بر

و عبارت از یک پنجم درآمد بعد از کسر مخارج و هزینه بودهمالکان اموال و ثروتها واجب

(44142اردی که قانون معین کرده صرؾ شود. )معمولی است و باید در مو زندگی متوسط و

اشیائی که به واسطه ؼواصی به دست میآید، خمس به موارد که تعلق میگیرد عبارت از

یعنی سود هرگونه -. در خصوص ارباح مکاسب میباشد مخلوط با حرام که مال حالل و معادن

پس از منها کردن -نوع فایده که عایدش میگرددکسب و کاری که مکلؾ انجام میدهد و هر

معادنی .مخارج کسب و مخارج سالیانه صاحب کسب و مخارج فامیل او در هر بخشی که باشد

(44143ا حرارت نرم و قابل انعطاؾ میشود. )که ب

خمس به دو قسمت تقسیم میشود؛ یک قسم آن به نائب امام، یعنی مجتهدی که جامع شرایط

به طوریکه اگر سهم قسم دوم از فتواست داده میشود و قسمت دیگر سهم سادات نیازمند است.

نیازمندیهای سادات بیشتر باشد آنرا به بیت المال ملحق میکند، همچنان که اگر سهم قسم دوم برای

(44144یت المال یا از زکات جبران میشود. )ازمندی های سادات کفایت نکرد از برفع نی

مربوط به پس انداز است و بلکهاصل مال نیست ازمالحظه میشود که به این ترتیب خمس

فشار بر مردم نمیآورد. همچنین چون افراد به نسبت درآمدها و درجه ثروت خود پس اندازهای

مالیه دریافت میگردد. یعنی این نوع مالیات بر اساس اصل ،یزان ثروتبه م دارند، لهذامختلؾ

باعث تثبیت اوضاع اقتصادی میشود زیرا از یکسو از خمستوانائی پرداخت وضع شده است.

ل جلوگیری میکند و از سوی دیگر ل بر عرضه ک تشدید تورم به هنگام افزایش تقاضای ک

(44144مانع گسترش رکود میگردد. )باشد لل بیش از تقاضای ک هنگامیکه عرضه ک


خراجسوم:

یکی دیگر از درآمدهای عمومی، خراج است. خراج در اصطالح فقهی، مال االجاره ویژه

ای است که حاکم، از طریق اجاره اراضی مفتوح العنوه وصول میکند؛ زیرا، این نوع اراضی

استفاده کند، باید اجاره آنها را به ولی ملک همه مسلمانان است و هر کس بخواهد از این زمینها

از عین محصول زمین یا قیمت آن گرفته که خراج مقداری مالی است یعنی مسلمین بپردازد.

(1:239مان و ؼیر مسلمان هیچ فرقی ندارد. )و در حکم آن مسلمیشود.

موضوع خراج، اراضی .معنای خاص و دقیق خراج در زبان فارسی مالیات اراضی است

نظر بر آنست که اگر زمین مزروعی را ست نه مسکونی، لیکن در فقه معموال مزروعی بوده ا

موضوع خراج ضمنا تبدیل به خانه و ساختمان کنند خراج سابق آنرا همچنان باید بپردازند،

تراضی و میزان خراج تابع هر چند بالفعل کشت نشده باشد. میباشدمساحت زمین قابل زرع

اگر متصرؾ زمین نتواند زمین خود را کشت و زراعت .مقاطعه متصرفان با امام دانسته شده

کند در این حالت امام )دولت( زمین را از وی گرفته به دیگری میدهد، البته به مزارعت و یا

و مصرؾ بیت المال بعد از کشت و زراعت و رفع ؛اجازه و یا به کشت و زراعت به پول

(44147. )صارؾ خراج موضوعی شده آنچه باقی مانده به صاحب زمین تعلق داردحاصل م

خراج . دسته بندی کرد -وظیفه و مقاسمه–در یک تقسیم بندی میتوان خراج را به دو دسته

وظیفه بر زمینی گذاشته میشود که مساحت و نوع زراعت آن در نظر گرفته میشود و خراج

و فرق بین هر دو .یک پنج و یک شش پیش بینی میگردد که در آن یک جزء تولید مانند ؛مقاسمه

نوع عبارت از این است که در خراج وظیفه واجب چیزی است در ذمه که متعلق به توانائی در

بهره کشی از زمین است و یک مرتبه در سال گرفته میشود، اما در خراج مقاسمه وجوب به

(2451. )است نه به توانائی و قدرت بر زراعت آن تولیدات زمین مربوط


جسیهچهارم:

که ستیکی دیگر از منابع درآمد دولت اسالمی، جزیه است؛ جزیه، عبارت است از مالیاتی

حاکم اسالمی طبق شرایطی، از اهل کتاب که در جامعه اسالمی زندگی میکنند دریافت میکند و

ناموسی و...، آنها را تامین کند. در مقابل، حاکم اسالمی وظیفه دارد که امنیت مالی، حیاتی،

(14239)

اب که جزا گرفته شده و عبارت است از یک نوع مالیات سرانه که از اهل کت واژهجزیه از

در پناه حکومت اسالمی هستند گرفته میشود، در حقیقت همان گونه که از نامش پیداست جزایی

(2448. )شان از آنان اخذ میشود رضا)دسمتزدی( است که در برابر حفظ مال و جان و

جزیه به موجب قرارداد پرداخت میشد، قراردادی که ذمه نام داشت و مسلمانان پس از

به منظور حمایت و امان دادن با آنها تنظیم میکردند و حکومت اسالمی امنیت پیروزی بر دشمن

آنان را از هر نظر تضمین میکرد و در قبال این ضمانت اهل ذمه نیز مبلؽی به بیت المال می

شروط وجوب جزیه عقل، بلوغ و ذکور )مرد بودن( است پس بر کودکان، زنان و . پرداختند

ان شرط وجوب آن سالمتی از شلی و کوری و پیری است. پس بر دیوانگان جزیه نیست؛ همچن

اگر ذمی .ذمت شل و کور و مرد پیر جزیه نیست و بر راهب صومعه نشین جزیه نمیباشد

(2449. )یت کرده نتواند جزیه ساقط میگرددمسلمان شود و یا دولت اسالمی از وی حما

است که سرانه د و جایز میگردلحت و به تشخیص امام تعیین بر حسب مص جزیهمقدار

وضع شود. همچنین در خصوص های که اهل کتاب در اختیار دارندنسبت به زمین باشد و میتواند

درهم، از 25درهم، از طبقه متوسط 45میزان جزیه در یکی از موارد آمده که از طبقه ثروتمند

وا بوده و آنان که قدرت درهم و از فقرای که صدقه بر آنها ر 12فقرای قادر به کسب و کار

مقدار جزیه ثابت نبوده و امام )دولت( باید گفت که ولی اخذ نمی شد.جزیه کسب و کار نداشته

مطابق اجتهاد و نظر خود آنرا تعیین و تثبیت میکند. البته وجوب جزیه در آؼاز سال و تحصیل

آن در اخیر سال میباشد.


(عوارض گمرکی) عشرپنجم:

در حق ذمی این .تجارتی است که اهل ذمه و مستؤمن تابع مقررات آن اندعشور مالیهء

طور عمل میشود که وی اموال تجارتی خود را از یک شهر به شهر دیگر در قلمرو دولت

(2452هد که در آن نصؾ عشر الزم میگردد. )اسالمی انتقال مید

میگردد و او را سالم و در حق مستؤمن گفته میشود که وی ؼیر مسلمان بوده وارد دارال

دارالسالم امان دهد و او با خود مال تجارتی آورده پس باید عشر آنرا تادیه کند و این یک قاعدهء

آن باشد که در این حالت معاملهء از عمومی است و جواز دارد که کمتر از این مقدار و یا بیش

دارالسالم وقتی وارد دارالحرب مستؤمن از تاجران نظر گرفته میشود، یعنی اگر دولت به مثل در

میشوند مالیهء عشری )یک بر ده( ویا کمتر میگیرند باید دولت اسالمی مقابلهء به مثل کرده از

د مالیه در مال اهل ذمه زمانی واجب میگردد که به ح رعیت آن دولت همان مقدار را اخذ کنند.

(2452نصاب زکات برسد. )

دو مفهوم مختلؾ به کار رفته است: یکی در زکات در اسالم عشر به عنوان مالیات در

محصوالت کشاورزی که به اختالؾ نحوه شرب زمین، یک دهم یا یک بیستم بود و از مسلمانان

گرفته می شد. این مالیات بر اساس نظر بیشتر مذاهب، مالیات بر محصول بود و هر مسلمان که

یات را میپرداخت. دیگری به مبلؽی می ؼالت ملکی او به میزان خاصی می رسید باید این مال

گفتند که بابت ورود و تجارت در قلمرو اسالمی از بازرگانان ؼیر مسلمان گرفته میشد و ربطی

م و برای به جزیه و خراج نداشت. مبلػ آن برای مسلمانان یک چهلم و برای اهل ذمه یک بیست

(44149سایرین یک دهم بوده است. )


انفال و فیءششم:

در معنی دقیق خود عبارت است از اموالی که از ؼیر مسلمانان بدون جنگ به تصرؾ ءفی

پس فیء آن مالی است که بدون جنگ از مشرکین بدست میآید. یعنی .مسلمانان درآمده باشد

اموالی که از ؼیر مسلمانان بدون جنگ به تصرؾ مسلمانان درآمده باشد. نوع دوم مانند مفهوم

اعم از موجودین و انان حاضر اختصاص ندارد و شامل تمامی مسلمانانسنتی آن، به مسلم

(44151آیندگان میشود. )

فیء عبارت از مالی است که دشمن بران صلح سخن رفته است، ءدر منابع از دو گونه فی

کرده و یا مشرکین بعد از فرار خود بجا می کذراند و یا تبعید میشوند، و جالی وطن میگردند. و

ال اهل ری این مال فیء گفته میشود که باریتعالی این اموال را از کفار گرفته بر اموبه خاط

)ج( بندگان را برای عبادت خود آفرید و مال و ثروت آفرید تا برای اسالم افزوده زیرا خداوند

عبادت از آن استفاده شود و به خاطر کفریکه کافر در پیش گرفته )و با اهل اسالم در جنگ و

عبادت ز گردانیده زیرا وی در یخداوند)ج( برای مإمنان سر و مال او را مباح و جا ،است(پیکار

(2456خدا، مال خود را صرؾ نکرد. )

انفال در فقه عبارت است از کلیه اموال بی صاحب. در یک مفهوم وسیع یعنی تمامی

کلیه اراضی آزاد ثروتهای طبیعی، از قبیل جنگلها و بیشه ها و حتی معادن )بنا به نظری(، و

مانند اراضی موات، قله کوهها، قعر دره ها، ساحل دریاها و اموال منقولی که مالک ندارد، مانند

آن را به هر آنها و اموالی که مالکان ،ؼیر مسلماناناز سلمانان و چهارث بدون وارث چه از م

ای فتح شده و چیزهای بی سرزمینه ،دلیلی رها کرده و رفته باشند و کلیه اموال شخصی پادشاهان

بخشی از حقوق حکومتها باید و نظایر آن چیزهایی هستند که طبعا نظیر و نفیس. این گونه اموال

(44151محسوب شوند. )


غنیمتهفتم:

اموال منقول و همان جنگجویان کفار اند که به اسارت ، زمین،اسیرانؼنیمت همان

مسلمانان در می آیند و اگر آنها بر کفر خود باقی ماندند امام در بارهء آنها راه صلح را میتوان

در پیش گیرد و به اجتهاد خود عمل کند یا قتل میکند و یا برده میسازد و یا به اخذ مال فدیه

و اگر میکند و یا احسان گذاشته رها میکند و فدیه هم نمیگیرد. میگیرد و یا اسیران را تبادله

اشتن و فدیه اخذ اسیر، مسلمان شود قتل او ساقط میگردد و امام در بین برده گرفتن احسان گذ

(2453نمودن مختار است. )

اموال منقول، ؼنیمت های متعارؾ و متداول است که بعد از ختم جنگ و یقین گشتن

ن قابل تقسیم است و بعد از جمع آوری آن میتوان آنرا در دارالحرب تقسیم و پیروزی مسلمانا

دارالسالم معطل گردیده به تؤخیر بیفتد. وقتی ه هم جواز دارد تقسیم آن تا بازگشت ب. و توزیع کرد

در گام نخست از سلب کشته شدگان کفار آؼاز میشود و هر مجاهد ،تقسیم را کردند هؼازیان اراد

سلب مقتول خود را بر میدارد و سلب مقتول عبارت از لباسی است که او را وقایه میکند؛ ؼازی

ی است که به آن پیکار مینمود. سپس است که به آن جنگ میکرد، و یا اسبویا سالح جنگی او

بعد از اعطای سلب به اشخاص مستحق خمس )یک پنجم( از کل ؼنیمت جدا میگردد و بر

د. بعد از جدا کردن خمس، سهم کسانی داده میشود که لشکر اسالم را مستحقین تقسیم میگرد

همراهی کرده اند، مانند زنان و کودکان و اهل ذمه. برای آنها به اندازه کار و فعالیت شان و

کمکی که به مجاهدین کرده از ؼنیمت سهم داده میشود، اما نباید به سهم و حصهء سوارکار و نه

از جدا کردن خمس و دادن پرچونها باقی ماندهء ؼنیمت بر ؼازیان تقسیم هم پیاده برسد. و بعد

میگردد. برای پیاده یک سهم و برای سوارکار سه سهم داده میشود. و امیر لشکر صالحیت دارد

سهم بعض ؼازیان را که بر دشمن رنج و عذاب آورده اند فزونی بخشد و یا به اعمالی پرداخته

. عالوگی که برای اینها داده میشودسلمانان آسان ساخته اند و این اند که پیروزی را برای م

(2455)


سائر واردات بیت المالهشتم:

از واردات و عواید بیت المال یکی هم اموال بدون صاحب و مالک معیین است؛ مثال یک

مسلمان فوت میکند و وارث معین ندارد. و مالهای ؼصبی و عاریتی که مالکان آنها شناخته

نمیشود و لقطهء که در اؼلب حاالت مالک آن شناخته نمیشود. و مدرک دیگر عایداتی بیت المال

زمینهای دولتی است که خود دولت کشت میکند و یا به اجاره میدهد که حاصل زمین و وجه

اجاره به بیت المال تعلق دارد. حضرت عمر بن خطاب)رض( از همین رویه استفاده کرد و به

،ضای خاطر ؼازیان در زمینهای عراق که از کسری و خانوادهء او بود پرداختقناعت و ار

مالکان بعضی از این اراضی فرار کردند و یا نابود شدند. امام صالحیت دارد زمین را به خیر و

ره بدهد. از اصل اول عمر مصلحت بیت المال کشت و زراعت کند، و یا به نفع بیت المال به اجا

از دوم عثمان بن عفان)رض( استفاده کردند.)رض( و بن خطاب

از واردات بیت المال، مالی است که امام در وقت ضرورت از اهل ثروت میگیرد و در رفع

نیازمندی های دولت و رعیت خرج و مصرؾ میکند. وقتی در بیت المال مالی موجود نباشد،

مانند مصارؾ قوای مسلح و رفع نیاز اهل احتیاج و نیازمندان.

در صورتی که با اذن امام –امالک و اراضی پادشاهانی که پس از جنگ با مسلمین

به دست رزمندگان اسالم می افتد جزو انفال به حساب می آید و اصطالحا –صورت گرفته باشد

در فقه از آن به "قطایع الملوک" تعبیر میشود. "صفایا"ی پادشاهان نیز همین حکم را دارا میباشد

ت است از اشیای قیمتی، گرانبها و پرارزش که معموال پادشاهان آنها را برای خود بر و آن عبار

میگزینند. تمام اشیا و امالک مذکور، بنا به روایات متعدد، و اتفاق نظر فقها جزو انفال شمرده

(14241م و حاکم اسالمی قرار داده میشود. )شده در اختیار اما

یز شامل بیت المال شده و دولت اسالمی از آن به گونه که و باالخره صدقات و اوقاؾ عامه ن

مثبت حرکت دهد، میباشد. یمنفعت عامه را بسو


مصارف -2با اذعان به این مطلب که چیزهای که نیاز انسان را تامین میکند ارزش مصرؾ دارد، در

تاکید بر بعضی متون موجود، هدؾ از فعالیت اقتصادی و تولید، مصرؾ دانسته شده است. و

آنست که مصرؾ به گونه در اسالم مورد توجه است که نه رکودی پدید می آورد و نه تورمی را

به همراه خواهد داشت. زیرا با فراوانی کاال و فراهم شدن امکان تولید و افزایش سرعت در رشد

ای کاهش تولیدات و با عنایت به تشویق اسالم به مصرؾ و استفاده از نعم الهی جای نگرانی بر

قیمتها نیست. همچنین با دقت نظر عجیب اسالم در مساله مصرؾ، این گونه توصیؾ شده است

که اسالم مصرؾ مشروع را به رسمیت شناخته و تعهدی بر آن ایجاد کرده است، بطوری که در

یا و حسابگری در آخرت شکل اقتصاد اسالمی مصرؾ بر پایه ایمان به زندگی اسالمی در دن

(44211)میگیرد.

، مذموم شمردن بخل و در اسالم از عوامل موثر در شکل دادن به سلیقه مصرؾ کننده

احتراز از آن و پسندیده دانستن سخاوت و تمسک به آن است. این موضوع بر مصرؾ شخصی

یا اجتماعی تاثیر مثبت دارد و نظر بر آنست که هرچه پابندی عملی به این ارزشها بیشتر باشد

خواهد یافت؛ اما این اثر نمیتواند به طور یکنواخت استمرار داشته باشد، زیرا مصرؾ افزایش

همان طور که احتراز از بخل حد پائینی برای مصرؾ تعیین میکند دستورات دیگری برای آن

حد باالیی را معین خواهند کرد. همچنین در خصوص عامل موثر دیگر بر مصرؾ از حرمت

ماعی قوی تر از مصرؾ کاالهای شخصی است؛ بنا بر این التزام اکتناز بر مصرؾ کاالهای اجت

(44213مصرؾ جامعه را افزایش خواهد داد. ) عملی به حرمت اکتناز

در بعضی منابع ضمن آنکه ریشه نیازهای طبیعی و واقعی انسان در فطرت دانسته شده،

د برای تؤمین با روش آگاهانه اعتقاد بر آنست که این نیازها چون به لحاظ کمیت اشباع ناپذیرند بای

. روحی و یا قناعت دانسته شده است در بی نیازی امرو عقلی توأم شوند و راه حل اساسی این

(44213)


ضررت ىدف از مصرف نمدن 2-1

در اقتصاد اسالمی بیان شده که در مجامع اسالمی یک مسلمان همچنانکه به خود و خانواده

کاالهای مصرفی و نیازمندیهای روزانه و سامان دادن به زندگی اش رسیدگی میکند در خرید

خویش همت میگمارد و از فراهم آوردن نیازمندیهای خویشان، دوستان، همسایگان، و مستمندان

. هدؾ از مصرؾ در نظام -این امر در مصارؾ دولت نیز همچنین میباشد-ؼفلت نمی ورزد

ی است و همچنین برآوردن نیازهای عاطفی و اقتصادی اسالم برآوردن نیازهای شرعی و عقل

. ارضای نیازهای مشروع و معقول و اجتماع عرفی و ارضا و اطفای صحیح تمام نیازهای فرد

(44211ی تکامل روحی و الهی فراهم میکند. )امکان حرکت فرد را بسو

همچنانکه در سایر نظامهای اقتصادی مطلوبیت هدؾ مصرؾ را میسازد، در اسالم هم

مفهوم مطلوبیت در متون اقتصاد اسالمی رضایتی است که از هر عمل مشروع و ین است. چن

معقول به دست می آید و مفهوم مطلوبیت عبارت است از رضای خاطر حاصل از هر عمل که

از این رو چون هر عمل صالحی موجب رضای خدا موجبات رضای خدا را فراهم آورد.

و دولت اسالمی هم مسئول است تا برای انجام این هدؾ رد.میگردد برای مسلمانان مطلوبیت دا

مستقل نیست و یک مبنای اجتماعی دارد که یک و اجتماع رضایت خاطر افراد مصرؾ نماید.

که در سیستم اقتصاد اسالمی شدهفرد مسلمان به آن پابند است. به همین علت است که استدالل

رابطه با رفاه کلی همان جامعه مورد تحلیل قرار نمیتوان رفتار مصرؾ کننده مسلمان را بدون

داد و به زبان اقتصادی باید گفت توابع مطلوبیت مصرؾ افراد چنین جامعه ای را نمیتوان مستقل

از یکدیگر فرض نمود. همچنین در جستجوی یک اصل موضوع، وجود رابطه حب میان کاالها

ور هستند و خود انسان که محب این کماالت و خدمات مختلؾ یا میان محبوبهای انسان که کمال آ

است قابل انتخاب تشخیص داده شده است به نحوی که به موجب آن انسان از میان کاالها و

ه محبت آنها را به حداکثر خدمات مختلؾ با توجه به محدودیتهای خود به نحوی انتخاب میکند ک

(44214برساند. )


اسالمی تقسیم بندی مصارف در نظام اقتصاد 2-2

مصارؾ را نیز مانند عواید میتوان از دیدگاه های متفاوت به بخش های مختلؾ تقسیم نمود،

:که ذیال بعضی از این تقسیم بندی ها را از دید میگذرانیم

مصرؾ کاذب -2مصرؾ صادق -1تقسیم بندی مصارؾ از جنبه تاثیرات آن در جامعه:

حیات و اضرار به قوای نیازمند و یا مصرؾ کاذب مصرؾ است که به نحوی موجب سلب

موجب ضرر و فساد و اسراؾ در جامعه خواهد شد. در حالیکه مصرؾ صادق به نحوی موجب

(44212میگردد. )حفظ و استمرار حیات و یا موجب کسب و قوت و تعالی انسان

مصرؾ حرام -3مصرؾ واجب -2مصرؾ جایز -1تقسیم مصارؾ از جنبه حکم آن:

عبارت از همان مصرفیست که مصرؾ کننده در آن آزاد بوده و میتواند مصرؾ جایز

تصمیم بگیرد که آیا مصرؾ نماید و یا نه. اما مصرؾ واجب عبارت از مصرفیست که مصرؾ

. در حالیکه مصرؾ حرام کننده در مصرؾ ننمودن آن آزادی ندارد، و باید مصرؾ را انجام دهد

.میباشدکامال عکس مصرؾ واجب

ؼیر عقالیی -2عقالیی -1مصارؾ بر اساس انطباق با موازین عقلی: بندی یم تقس

مصرؾ عقالیی عبارت از مصرؾ است که هم الزم و ضروری باشد و هم به روش

صحیحی انجام پذیرد؛ و اما مصرؾ ؼیر عقالیی عبارت از مصرؾ است که ؼیر مجاز یا نابجا

یا ؼیر ضروری بودن مصرؾ در مرحله باشد و یا به روش ناصحیحی صورت گیرد. ضروری

اول به موازین شرعی و در مرحله دوم به عرؾ جامعه اسالمی مربوط است. صحیح یا نا

(44212ه موازین شرعی و عرفی بستگی دارد. )صحیح بودن روش هم ب


مقایسو مصارف در نظام اقتصاد اسالمی سایر نظاميا 2-3

کپیتالیستی، سوسیالیستی و –تحت این عنوان مصرؾ نمودن از دید سه نظام اقتصادی

را بگونه مختصر از نظر خواهیم گذراند. -اسالمی

نظام سرمایه داری یا کپیتالیستی نظام تولیدی ایست که تمرکز آن باالی چگونگی تولید بوده،

صرؾ مردود میشمارد. یعنی هیچگونه و هر گونه دخالتی دولت را در امر تولید، توزیع و یا م

محدودیت را در امر مصرؾ باالی مصرؾ کنندگان وضع نمیکند. در نظام سوسیالیستی که

میتوان آنرا نظام توزیعی خطاب کرد، تمرکز آن باالی توزیع یکسان عاید میباشد، و بعد از

رگونه استفاده نمایند، بدست آوردن عایدات، مصرؾ کنندگان میتوانند از منابع دست داشته خود ه

و در این نظام نیز هیچگونه محدودیتهای در امر مصرؾ دیده نمیشود. اما در نظام اقتصادی

اسالم که ترکیب از نظام تولیدی و توزیعی میباشد، باالی مصرؾ کنندگان یک سلسه محدویتهای

را وضع نموده تا سبب لجام گسیختگی جامعه نگردد.

اقتصاد اسالمی وضع نموده شامل خودداری از مصرؾ کاالهای محدودیتهای را که نظام

حرام، محدودیت زمانی مصرؾ کاالها )مثل باطل بودن نماز با لباس تهیه شده از مردار(،

محدودیت مکانی، محدودیت زمانی و مکانی )مثل حرام بودن لباس ابریشمی برای مرد در زمان

وقیعتهای خاص، محدودیت جنسیت )مثل حرام ؼیر جنگ(، محدودیت ناشی از قرار گرفتن در م

بودن استفاده از کاله و لباس ابریشمی برای مردان(، محدودیت قصدی )مثل ذبح حیوانات(،

محدودیت سیاسی )مثل حرام شدن مصرؾ بعضی از کاالهای خارجی از آن جهت که موجب

حدودیت ضرری و تسلط کشورهای تولید کننده آنها بر اوضاع اقتصادی مسلمین میشود( و م

(44215ی که موجب ضرر دیگران میشود( است. )حرجی )مثل مصرؾ کاالها

از مصرؾ کننده عقالنی هم بحثهای در متون موجود به عمل آمده است، از نظر عقلی

رفتار مصرفی آن است که مصرؾ کننده را بهتر به هدفش برساند و متیقن واجد عقالنی ترین

د؛ برای مثال مصرؾ کننده مسلمان با درآمد ثابتی که دارد نسبت به رفتار مصرفی شناخته شده ان

ؼیر مسلمان مصرفی کمتری دارد، زیرا:


،لذتهای زودگذر را فانی میداند

،دنبال مصارؾ که هوی و هوس را تامین میکند نیست

،از دل بستن به آرزوهای دور و دراز پرهیز میکند

نمیکند،میانه رو در مصرؾ است و افراط و تفریط

،الگوی مصرفی دنیا طلبان را ندارد و حتی از آن گریزان است

،از مصرؾ محرمات می پرهیزد و زهد پیشه میکند

،قانع است

،برای مصرؾ خود موجب آزار دیگران نمیشود

،دنبال مصرؾ ریائی نیست

،بر فقر صابر است

(44216) ام تنگدستی در مصرؾ شکیبائی دارد،در هنگ

،کننده موجب میشود که به دستورات تشویقی اسالم در باب مصرؾ خیرخواهی مصرؾ

بیشتر عمل شود و برای مثال مصرؾ اجتماعی مصرؾ کننده را افزایش دهد، در حالیکه

مصرؾ عملی کاالی مورد تقاضا از طرؾ فرد خیر به دیگری واگذار میگردد، از عوامل موثر

نکه خست و بخل ورزی افراد مانع بر تقاضاست. بحث متقابلی هم مطرح است و آن ای

خیرخواهی دیگران شود و سبب کاهش تقاضا و تمامی آثار ناشی از افزایش تقاضا شود. همچنین

ضرر داشتن مصرؾ یک کاال ممکن است موجب کاهش تقاضا برای آن شود؛ به عبارت دیگر

ر مصرؾ کاال کم مصرؾ کاالها با قاعده )الضرار( که میگوید با افزایش ضرر به دیگران مقدا

میشود، ارتباط دارد. از عوامل موثر دیگر تواضع است که موجب میشود خط تقاضای قیمت

شکسته شود. همچنین ساده زیستی و متکی نبودن مصرؾ به درآمد هم به عنوان عوامل موثر بر

ب تقاضا یاد شده است. التزام فرد به میانه روی در مصرؾ تاثیر مهمی در مصرؾ دارد و موج

موثر کاهش تقاضا برای کاالهای تشریفاتی و لوکس میشود. اصل کفاؾ و عفاؾ نیز از عوامل

(44218بر تقاضا محسوب گردیده است. )


راه ىای مصارفاتی دلتيای اسالمی 2-4

همانگونه که دولتهای اسالمی نمیتواند از راه های ؼیر مشروع و ؼیر مجاز عواید داشته

ارؾ دولت نیز باید در راه های مشروع و برای رسیدن به حفظ عدالت باشد، به همان ترتیب مص

سرتاسری و بلند رفتن سطح زندگی مصرؾ شده و سبب نزدیک شدن انسان به خداوند متعال

گردد.

اسالمی دولت ها نمی توانند تمام وجوه در دست داشته خود را در هر بخش در نظام اقتصاد

بلکه برای هر گونه مصارؾ، منابع عایداتی آن مشخص که خواسته باشد به مصرؾ برساند،

شده است. یا به عباره دیگر در نظام های اقتصادی امروزه تمام عواید دولت ها از هر مدرک که

باشد در یکجا جمع شده و بعدا از مبالػ مجموعی جمع آوری شده پالن مصارؾ خویش را تهیه

ا از مبالػ بدست آمده زکات مسجد اعمار نمائیم زیرا برای می نمایند. اما در اسالم مثال نمیتوانیم ت

احیای مسجد، منابع دیگری وجود دارد.

اگرچه قبال تحت عنوان منابع عایداتی، با شرح هر منبع ساحات مصارفاتی آنها را هم تا

حدی بیان نمودیم ولی تحت این عنوان میخواهم تا خاصتا باالی مصارؾ دولتهای اسالمی تمرکز

مایم.ن

این مباحث بیانگر آنست که عوامل موثر در انتخاب مصرؾ اعم از آنکه اجتماعی یا فردی

باشد بسیار است، از جمله این معنی که قضاوت ناشی از مقایسه سودمندی مصرؾ فعلی و

مصرؾ آتی از عوامل موثر بر انتخاب نوع مصرؾ اجتماعی است. همچنین نوع بینش افراد

تار مصرفی آنان موثر باشد؛ برای مثال گفته شده که بینش فردگرایی که به میتواند بر نوع رف

موجب آن جامعه صحنه رقابتهای اقتصادی برای سبقت گرفتن از یکدیگر است متفاوت از بینش

جمع گرایی و این دو بینش در مقایسه با بینش الهی که در آن هم فرد اصالت دارد و با او مانند

فاوت بر رفتار ود و هم جامعه وجود و آثاری مستقل دارد، بطور متاشیاء مادی عمل نمیش

(44217مصرفی اثر میگذارد. )


توسط یک بطور خالصه میتوان مصارؾ و راههای هزینه مصارؾ نظام اقتصاد اسالمی

را چنین دسته بندی کرد:جدول

جاده های مصارفاتی انواع عواید

زکات

ماندگان، بیمه بازخرید بردگان، بیمه ورشکستگان، بیمه کسر درآمد، بیمه در راه

بیمه بازماندگان، شوهر ماندگان، باز نشستگان، خدمات درمانی، ازدواج،

جهیزیه، تحصیل، آتش سوزی، زلزله، دزدی و ؼارت، سیل و آفات، بیکاری،

مسکن، مخارج تشکیل ارتش، مبارزه با فقر اقتصادی، مسائل عمرانی، بیت المال

...

خمسرهبر حکومت اسالمی، نیازمندان و خویشان حضرت پیامبر )ص(، مجتهد که

جامع شرایط فتواست، بیت المال

خراجتقویت سپاه، تشکیالت قضائی، حفاظت مرزهای کشور اسالمی، بنا اماکن عامه،

پل سازی، راه سازی، نیازمندیهای جامعه، بیت المال

مصالح و منافع عمومی، بیت المال مصارؾ نگهبانان و پاسداران، امنیت، جزیه

المالبیت عشر

المالبیت غنیمت

المالبیت انفال

خاندان پیامبر )ص(، لشکر اسالمی، بیت المال فیء

: جاده های مصارفاتی هر یک از انواع عواید4 جدول

جاده های مصارفاتی انواع عواید

فیء، جزیه و خراج تامین امنیت و مصارف لشکر مسلمین

جزیه و خراج تامین منافع عمومی

خراج تشکیالت قضائی )قوه قضایی(

مصارف رهبر حکومت اسالمی )قوه

اجرائیه( خمس

خمس مصارف مجتهدین )قوه مقننه(

فیء و انفال مصارف ناتوان های اهل سادات

خراج و زکات مصارف ناتوان های سایر مردم

عوایدی برای هر سکتور: تامینات 5 جدول


دومفصل

چگونگی تطبیق سیستم مالیاتی اقتصاد اسالمی در عصر امروز

ضررت تطبیق -1

آنچنانکه گفته آمدیم، امروزه مشکالت زیادی دامنگیر دولتها خاصتا در امر جمع آوری و

طرؾ دیگر از یکطرؾ کشورهای فقیر فقیرتر شده، زیر و از مصرؾ منابع مالی ایشان میباشد.

کشورهای صنعتی در رگ رگ این کشورها ریشه دوانده و از خون این کشورها تؽذیه مینمایند.

و یکی از وسایل در دست داشته آنها هم نظام سرمایداری میباشد. که توسط این نظام راه را

بروی خود باز نموده و به کشورهای عقب مانده عجوم میبرند.

م تا نظام اقتصاد اسالمی را دوباره روی کار بیاوریم، دیگر امروز اگر یکبار دیگر بتوانی

راه های دست درازی به این خاکها را نیز قطع خواهیم نمود. تحت این عنوان بعضی از

دارند، تنها نام گرفته و از آنها میگذریم. -خاصتا کشورهای عقب مانده–مشکالت را امروز دنیا

کشورهای صنعتی تا بوسیله آن کشورهای استقراض خارجی؛ وسیله قوی بدست

مدیون را زیر بار قروض نگهداشته، و از طرؾ دیگر سود آن که ساالنه به میلیونها

با دالر میرسد، کمر اقتصاد این کشورها را میشکند، که ده ها کشوری را دیده ایم که

(34156-34149بحران بدهی ها مواجه شده اند. )

؛ و تبدیل شدن کشورهای عقب مانده به مارکیتهای استفاده از واژه جهانی شدن

1فروش اجناس کشورهای صنعتی.

.فرار مالیاتی؛ یکی دیگر از مشکالت گریز مردم از تادیه مالیات به دولت میباشد

که عواید دولتها را متاثر میسازد.

ستفاده از را مجبور به برگشت به نظام اقتصاد اسالمی و ا دنیا مشکل دیگر از این قبیل ده ها

اسالمی میسازد.سیستم مالیاتی

1 اقتصادی جهان سوم، نوشته دکتر احمد ساعی مراجعه شود.-برای معلومات بیشتر به کتاب مسائل سیاسی


امکانات ضرریات فراری ما -2

تحت عناوین گذشته، ما روی موضوعات اقتصادی خاصتا جمع آوری و مصرؾ دولت های

اسالمی در عصور گذشته بیشتر تمرکز نموده و آیات و احادیث نبوی را ذکر نمودیم. واضح

تکنالوژی و پیشرفت بلندترمیگردد، همانگونه سطح است که با گذشت زمان همچنانکه سطح

زندگی، فرهنگ، اخالقیات و ده ها تؽییرات دیگر در زندگی اجتماعی انسانها پدید می آید.

سوال اینجاست که آیا دولتها اسالمی آنچنانکه در عصور گذشته توانسته بودند تمام عواید

سطح زندگی و دانش مردم و رعیت خویش را از مدارک آن جمع آوری و برای بلند بردن

خویش بمصرؾ برساند، امروز هم با وجود این تکنالوژی که در دست مردم قرار گرفته و با

استفاده از آن میتوانند از تادیه مالیات فرار نمایند، میتوانند آنچنان موفقانه عمل نمایند یا خیر؟

. تحت این عنوان داده استیل را تشک سیمینارارایه جواب به این سوال موضوع اصلی این

ما به جنبه های مختلؾ بحث خواهیم پرداخت تا جواب دقیقتری را به این سوال پیدا نمائیم.

اوال زمانیکه ما از دولت اسالمی نام میبریم، منظور آن دولتهای نیست که اسما مسلمان

و خود به ؼیر آن چنگ بوده، باالی دروازه های آن کلم مقدس اسالمی و آیات قرآنی نوشته شده

زده باشد، بلکه هدؾ از دولتهای اسالمی که در این متون از آن نامبرده شده است، همانا دولتهای

میباشد که دولتمداران و عامه مردم آن مسلمان بوده و قرآن را در عمل خویش پیاده نموده باشند.

می را در جامعه وضع نمائیم، ثانیا برای اینکه قوانین ذکر شده عواید و مصارؾ دولت اسال

ضرورت است که دارای نظام اقتصاد اسالمی باشیم، که این هم به سادگی بدست آورده نمیشود.

به نظر من برای اینکه نظام اقتصاد اسالمی را امروز در کشورهای اسالمی پیاده نمائیم

ضرورت به داشتن سه فکتور ذیل میباشیم:

مردم مسلمان و مومن حقیقی .1

داشتن سایر نظامها به گونه اسالمی .2

علمای اقتصادی اسالمی .3


این سه فکتور همچون زنجیر به هم پیوست شده ایست که نظام اقتصاد اسالمی را محکم

بسته، اگر یکی از اینها از هم بپاشد، نظام اقتصاد اسالمی در عصر ما به خطر جدی مواجه

میشود.

می متکی به اخالق و ایمان اشخاص وابسته بوده، همانگونه که مطالعه نمودیم، اقتصاد اسال

ایمان قوی مسلمان را وادار میکند تا بخاطر کسب رضای پروردگارش مالیات را خود به دولت

بسپارد، ویا این ایمان است که مسلمان را از مصارؾ ممنوعه چه در محوطه کنترول دولت باشد

انسان را به دور نگهمیدار. و یا نباشد جلوگیری میکند. و از اسراؾ و تبصیر

نظام اقتصادی با سایر نظامهای حاکم بر یک کشور رابطه تنگناتنگ را دارا میباشد، نظام

اقتصادی محرکه نظامهای دیگر و نظامهای دیگر هم محرک نظام اقتصادی میباشد. ولو اگر نظام

های ؼیر اسالمی باشد، اقتصادی خود نظام اسالمی معرفی نمائیم ولی سایر نظامهای حاکمه نظام

نظام اقتصادی اسالمی را هم به شکست مواجه میسازد. مثال نظام سیاسی حاکمه اگر نظام

دیموکراسی بوده و هر رای پنجاه جمع یک بتواند هر قانون را به یک کشور بسازد، در

شد. اینصورت ممکن است که قوانین نیز ساخته شود که با روحیه اسالمی اقتصادی سازگار نبا

مانند قوانین بانکداری ؼیر اسالمی در کشورهای مسلمان امروزه.

سالهاست که نظام اقتصاد اسالمی در دنیا تطبیق نمیشود، بنا بر آن اقتصاد دانان اسالمی

نتوانسته اند تا قوانین درست تطبیقی که امروز مروج بوده ولی سالهای پیش از آن خبری نبود را

از مشکالت جدی دامنگیر عصر ما میباشد. مثال اقتصاد الکترونیکی یا وضع نمایند. که این یکی

اقتصاد انترنتی امروز جهان را پوشانیده است، ولی سالها قبل از آن اثری نبود، بنا بر آن قوانین

خاص اقتصادی الکترونیکی اسالمی وجود ندارد.

وری مالیات و مصارؾ بنا بر گفته های فوق اگر یک جامعه میخواهد تا از مزایای جمع آ

اسالمی آن در عصر امروز مستفید گردند، الزم است تا با تعالیم اسالمی سطح دانش اسالمی

مردم را بلند برده تا آن مردم از یکطرؾ وظایؾ و مسئولیتهای انفرادی خویش را دانسته و به آن

بیاورند، در پابندی نمایند و از طرؾ دیگر بتوانند یک دولت اسالمی درست را به وجود


اینصورت دولت به ایجاد نظامهای اسالمی دست زده و قوانین اقتصادی اسالمی را برای استفاده

در عصر امروز بمیان بیاورد.

بر عالوه اینکه امروز نه تنها جمع آوری و مصرؾ وجوه دولتهای اسالمی نظر به قرنهای

زه وسایل و ابزار بیشرفته قبل مشکل نیست، بلکه آسانتر هم گردیده است، چرا که امرو

الکترونیکی به دسترس انسانها قرار گرفته است، نرم افزارهای ساده برای سنجش زکات و دیگر

مالیات بشکل رایگان در تارنماهای انترنتی عرضه میشود، دیگر ضرورت نیست که برای

ا سنجش نماید.سنجش زکات مال به نزد علما و کارمندان دولتی رفته تا مقدار زکات را برای م

سهولتهای دیگری که به دسترس انسانهای قرن حاضر قرار گرفته، در حالیکه سالهای قبل

مروج نبود، همانا انتقال پول از حسابات شخصی به حسابات دولتی میباشد، در اینصورت

مسلمانان ضرورت ندارند تا مبالػ پول نقده را در خریطه ها گرفته و به مامورین دولت برساند

بلکه تنها با چند کلیک نمودن روی صفحات انترنتی میتوان پولهای زیادی را به خزانه دولت

انتقال داده و رضایت پروردگار متعال را بدست بیاوریم.

ده ها سهولتهای دیگری که امروزه یکی پی دیگری می آیند، همه راه ما را برای رسیدن به

اسالمی به شیوه اسالمی و شرعی آن بازتر و استفاده از میتود جمع آوری و مصرؾ دولتهای

فراؼتر و مساعتر میسازد. بنا بر آن امروز تنها چیزیکه ضرورت دارم اینست که اراده نموده و

به اصل خویش برگردیم، اصول شرعی و اسالمی را یکایک در عمل پیاده نموده تا به رفاه

اقتصادی )صاحب دنیا( و صاحب آخرت گردیم.


و پیشنهادات گیرینتیجه از البالی بحث ها دانسته شد که در اسالم نظام مکمل اقتصادی وجود دارد. .1

یکی از بحثهای مهم در نظام اقتصاد اسالمی طرز جمع آوری و مصرؾ دولت میباشد، که .2

هر کدام واضحا در این سیمینار پیگیری گردید.

سالمی قرار گرفته است، که در امروزه یک سلسله مشکالت در مقابل تطبیق نظام اقتصاد ا .3

صورت موجودیت آنها نمیتوانیم نظام اقتصاد اسالمی را در یک جامعه جامه عملی بپوشانیم.

مسئولیت استادان گرامی اینست تا در پهلوی سایر بحث ها روی موضوعات اقتصادی، به .4

مسایل یکبار از عینک اقتصاد اسالمی هم نظر بیندازند.

جوانان، خاصتا دانشجویان دانشکده های اقتصاد اینست تا در موضوعات وظیفه دانشجویان و .5

اقتصاد اسالمی تحقیق و بررسی نموده و به داشته های خویش ارزش قایل شده و خود را از

بحران هویت نجات دهیم.

جامعه سازی پایه و اساس نظام سازیست، و خود سازی اساس جامعه سازی. .6

چگاهی کارا بوده نمیتواند، پس برای تؽییر تمام نظام های حاکمه اقتصاد اسالمی به تنهایی هی .7

بر یک کشور باید کمر بست.


منابع، چاپ و صحافی مبانی اقتصاد اسالمی (1389)زمستان فتر همکاری حوزه و دانشگاه، د .1

، ایرانشرکت انتشارات علمی و فرهنگی

ترجمه عبدالواحد نهضت فراهی؛ موسسه ،نظام اقتصادی اسالم (،1386عبدالکریم، ) ،زیدان .2

، کابلانتشار خاور

اقتصادی جهان سوم، نشر کارور چاپ نهم، -(، مسائل سیاسی1387ساعی، احمد، )بهار .3

ایران

سازمان مطالعه نشر دؼدؼه ها و چشم اندازهای اقتصاد اسالمی؛ (،1381، )حسن ،سبحانی .4

ایرانو تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها )سمت(؛

کابلاقتصاد عامه، (1389( عارؾ؛ عبدالقیوم .5


پایان

برای بدست آوردن سافت این سیمینار به آدرسهای ذیل مراجعه نمائید:

Web blog: http://www.siyerniaz.blogsky.com

Email address: [email protected]

http://www.siyerniaz.blogsky.com/

mailto:[email protected]

Documents

بررسی عواید و مصارف دولت در نظام اقتصاد اسلامیierc.sbu.ac.ir/File/Article/fape16_95457.pdfï یملاسا داصتقا ماظن رد تلود