یعامتجا تاقبط شقن لیلحت و نییبتhii.alzahra.ac.ir/article_2911_8720c952e19b77e3bac844adde9bec38.pdf · هیوفص تلود یندمت دنیآرف رد یعامتجا

فصلنامة علمي- پژوهشي تاريخ اسالم و ايران دانشگاه الزهرا)س(سال بيست و هفتم، دورة جديد، شمارة 34، پياپی 124، تابستان 1396

اجتماعی طبقات تبیین و تحلیل نقش

1هصفویی دولت تمدّن فرآیند در

2زهرا سادات کشاورز 3محمدعلی چلونگر 4اصغر منتظرالقائم

23/8/95تاریخ دریافت: 23/5/96تاریخ پذیرش:

چکیده یصار صایویه اا های اجتماایی ساختهدف اصلی نوشتار حاضر مطالعه

ین تمادننی ظرفیات و فرییداد در اجتماایی طبقاا توجه ویژه ه موضوع نظاا از کاه گاردد می ااز امار ایان اه موضاوع این اهمیت. است روزگار و هاا فرصات تمرکا ویژگی ا از نظامی یدوان ه توانمی صیویه طبقاتی

هجاری 1135اا 907)صایویان در دوران حكومات . کرد یاد پیوند متقا لیری پویایی ما ین اجتمایاا یااا ددی )هم یستیِ طبقاتی همواره میصل

کاه چدادان ، کاالیی شهری فراهم گردید )ایلی ، دهقانی و شهری )خردهصاایویان ساااخت اجتمااایی ایااران را ااا تیکیااد اار هویناات مااذهبی و مل اای

DOI : 10.22051/hii.2017.12649.1239. شداسه دیجیتال )1 [email protected] . داناجوی دکتری تاریخ تاینع داناگاه اصیهان،2 [email protected] )نویسدده مسئول ، . استاد گروه تاریخ داناگاه اصیهان،3 [email protected]. استاد گروه تاریخ داناگاه اصیهان، 4

140 / تبیین و تحلیل نقش طبقات اجتماعی در فرآیند تمّدنی دولت صفویه

حكومات . جدیاد تلقای کارد تمادننی گسست و نقطه شرویی رای موجودیت یک جامعاه ویاژه شااهان اولیاه و ه ) ا و را طه شاهان صیوی تهایلی داشصیویه خاستگاهی شهری و غیر

یدوان نیروهای ایلی و نظامی صیویه، نه راسااس وا ساتگی و پیونادهای نیروهای ق لباش های لكه از یک سو ر نویی مارا یقیادتی و کاری ماای صاوفی و از ساوی ای و طاییه قبیله

مبتدای های سیاسی ماترك جهت ایستادگی در مقا ال تمرکا قادر یبماانی دیگر انگی هانتساب خاود اه اماا ، از جمله ود. در مجموع شاهان صیوی از سه مدبع اساسی ماروییت

ای صایوی و انتسااب خاود اه ، ارشدیت در سلسله مراتا صاوفیه )تاینع موسی کاظم)ع گرفتداد )ع هاره مای ساو اا اماا حساین واج دختر ی گارد از طریق ازد ساسانیپادشاهان هاای مبداای انگیا ه د خوردن دو نیروی شهری و ایلی رترتی پیون دین . 79: 1377)فوران،

هاای متكبار قادر ا پایاه و تمدننی گیری حكومت ساز شكل متعدد مذهبی و سیاسی، زمیدهای اسات کاه یاه های متكبر قدر همان رخاداد اول گیری حكومت صیویه ر پایه شكل شد.

هاای تاوالی » مدطاق الگاوی چاارچوب نظاریِ در ادامه نااان خاواهیم داد چگوناه راسااس تمادنن گیری ای از رخدادهای واکدای مدجر ه شكل ا ه جدبش دریوردن زنجیره« واکدای

.ای شد که تا حكومت قاجاریه تداو داشت میراث نهادی ویژهو ی اسات. شاداخت جامعه -رهیافت ین فرهدگیروش تحقیق، روش تحلیل تاریخی است و

های ماثرر در یاک رویاداد کوشد ا شداسایی و مقایسه جریان در تحلیل تاریخی، مورخ میموضااوع تاااریخی زااردازد ااارهیااا ی در تاااریخی، از طریااق اسااتدتاج یقلاای، ااه یلاات

مقالاه، ایان در اصالی هادف کاه ضاروری اسات نكتاه ایان ذکار . 26، 1390)جعیاری،

نقاش طبقاا هادف ین اسات تاا نیست، لكاه طبقا اجتمایی یصر صیویه نگاری تاریخو پایاه یداوان رهه تااریخی، اه فرییدد تمدننی دولت صیویه در اینظرفیت و اجتمایی در

قرار گیرد. تحلیل و تبیین مورد خلق تمدنن ... درهای عد )قاجار و زیر دایی رای دوره

چارچوب نظري دادی اجتماایی اسات کاه از گاروه Social class) شداسای، طبقاه اجتماایی جامعه از نظر

ددی مدافعی است کاه شود. مبدای این گروه ای خاص ا ا ار تولید تعری می رهگذر را طهکه در هر دوره خاصی از تااریخ ممكان ، ه واسطه را طه خاص این گروه ا ا ارهای تولید

صایویان دادیِ طبقاا اجتماایی کلیات شاكل .جدیدی تعریا کردناد ین وحاد سیاسای و ملای، مادنیت، ةماند که در سایمی ستریهمچون

صادی و پویای فرهدگی و روا ا گساترده اا دول ترفاه اجتمایی، رونق اقهاای جدباه ةتیییاد هما البته این توصی اه معاانیِ خارجی ه وجود یمد.

اشد، زیارا های سالطین صیوی نمیساختار طبقاتی یصر صیویه در دورهشیوه حكومتی، در ایجااد سااختار تحوال اجتمایی، اقتصادی، مذهبی و

ایان تل صیوی، نقش اساسی داشاته اسات. طبقاتی در دوره حاکمان مخضمن توجه ه ضارور تحلیلی ا پژوهش درصدد است ا روش توصییی

ةو رپایا های تااریخی شداختی در تحلیل پدیده کار رد رویكردهای جامعهرا سیر تمدنن در طبقا اجتمایی دولات شایعی صایویه ای، مدا ع کتا خانه

و پایاه یداوان هجامعه و اقتصادی اجتمایی ،انداز حیا سیاسی در چام .ررسی و تحلیل نماید های عد زیر دایی رای دوره

.، ایرانصیویهتاینع، ، تمدنن طبقا اجتمایی،کلیدي: هاي هواژ

هبیان مسئلماد ، از ای نسابتا طاوالنی اه یداوان دوره اجتماایی ایاران، یصر صیویه در ررسی تاریخ

شاود کاه ین دوره اه یجا ناشی م ویژه از ین رخوردار است. این اهمیت هاهمیت سیاری گرفته در طن جامعه ایرانی را مدعكس نماید. تواند ساختارهای شكل می ،ودن ییلت طوالن

های نظری متیاو شداسان مختل ا نگاه یراناهمیت این دوره تاریخی ایث شده است تا ا های متیاوتی از کلیت تاریخ اجتمایی ایران ارائه دهدد. ر این دوره متمرک شده و قرائت

طبقاا ین پرسش پاسخی درخور داده شاود کاه در این مقاله کوشش خواهد شد تا ه ا خاود را اه اناد توانساته و ییاا ندهایی رخوردار ود از چه ویژگیدر یصر صیویه اجتمایی

هاای ؟ پاسخ ما راساس ررسی اجمالیِ دیانددمعرفی کد زا تمدنکانون پیارو و یک یدوان شده در خصوص طبقاا اجتماایی ار ایان فار های ارائه شداختی قرائت و معرفت نظری

ا ، یدوان اشراف در مقا ل یاو دهی ه طبقاتی ه اتی در جهت شكلنظا طبقاستوار است که زای ایااران صاایوی و اه تبااع توسااعه تماادنی داشااته اساات. نتاای مببتاای اارای توسااعه درون

یاک نقطاه های تاریخی پایش از ین ایاد گیری حكومت صیویه را در مقایسه ا دوره شكل

فصلنامة علمی - پژوهشی تاریخ اسالم و ایران دانشگاه الزهرا / 141

حكومات . جدیاد تلقای کارد تمادننی گسست و نقطه شرویی رای موجودیت یک جامعاه ویاژه شااهان اولیاه و ه ) ا و را طه شاهان صیوی تهایلی داشصیویه خاستگاهی شهری و غیر

یدوان نیروهای ایلی و نظامی صیویه، نه راسااس وا ساتگی و پیونادهای نیروهای ق لباش های لكه از یک سو ر نویی مارا یقیادتی و کاری ماای صاوفی و از ساوی ای و طاییه قبیله

مبتدای های سیاسی ماترك جهت ایستادگی در مقا ال تمرکا قادر یبماانی دیگر انگی هانتساب خاود اه اماا ، از جمله ود. در مجموع شاهان صیوی از سه مدبع اساسی ماروییت

ای صایوی و انتسااب خاود اه ، ارشدیت در سلسله مراتا صاوفیه )تاینع موسی کاظم)ع گرفتداد )ع هاره مای ساو اا اماا حساین واج دختر ی گارد از طریق ازد ساسانیپادشاهان هاای مبداای انگیا ه د خوردن دو نیروی شهری و ایلی رترتی پیون دین . 79: 1377)فوران،

هاای متكبار قادر ا پایاه و تمدننی گیری حكومت ساز شكل متعدد مذهبی و سیاسی، زمیدهای اسات کاه یاه های متكبر قدر همان رخاداد اول گیری حكومت صیویه ر پایه شكل شد.

هاای تاوالی » مدطاق الگاوی چاارچوب نظاریِ در ادامه نااان خاواهیم داد چگوناه راسااس تمادنن گیری ای از رخدادهای واکدای مدجر ه شكل ا ه جدبش دریوردن زنجیره« واکدای

.ای شد که تا حكومت قاجاریه تداو داشت میراث نهادی ویژهو ی اسات. شاداخت جامعه -رهیافت ین فرهدگیروش تحقیق، روش تحلیل تاریخی است و

های ماثرر در یاک رویاداد کوشد ا شداسایی و مقایسه جریان در تحلیل تاریخی، مورخ میموضااوع تاااریخی زااردازد ااارهیااا ی در تاااریخی، از طریااق اسااتدتاج یقلاای، ااه یلاات

مقالاه، ایان در اصالی هادف کاه ضاروری اسات نكتاه ایان ذکار . 26، 1390)جعیاری،

نقاش طبقاا هادف ین اسات تاا نیست، لكاه طبقا اجتمایی یصر صیویه نگاری تاریخو پایاه یداوان رهه تااریخی، اه فرییدد تمدننی دولت صیویه در اینظرفیت و اجتمایی در

قرار گیرد. تحلیل و تبیین مورد خلق تمدنن ... درهای عد )قاجار و زیر دایی رای دوره

چارچوب نظري دادی اجتماایی اسات کاه از گاروه Social class) شداسای، طبقاه اجتماایی جامعه از نظر

ددی مدافعی است کاه شود. مبدای این گروه ای خاص ا ا ار تولید تعری می رهگذر را طهکه در هر دوره خاصی از تااریخ ممكان ، ه واسطه را طه خاص این گروه ا ا ارهای تولید


تعریاا ، مدااافع و ایاان در .305: 1352)حمیااد،« شااود یماا یاادادرون تاااكیال اقتصااادی پ .یک طبقه مورد توجه قرار گرفته است ئولوژی یكسان افرادِایدمقاصد ماترك و

رای تعریا طبقاه ی اسات. ا وراجتمایی ضر ارائه یک تعری ییدی از طبقةرو، از اینناا را ری اجتدااب ورزیاد. روا ا اجتماایی در جواماع اماروزین عادیِ اید از تعری یک

گار تواناد توجیاه وجاه نمای قدر پیچیده شده است که دیگر یک معیار ناا را ری اه های ینپایگااه شاغلی، خاواه قادر وروکراتیاک و یاا های طبقاتی اشد، خواه ایان معیاار تیاو هاای اقتصاادی، سیاسای، اجتماایی یاا اه طورکلی، ا توجه ه سدجه مالكیت اشد. ه روا

دیگر سخن، ا عاد متیاو مالكیت، قدر و وجهه، در ایدجا طبقه، گروهی از افراد در نظار Social) تماااییماااترکی در نظااا قااار ددی اج شااود کااه در مدااافع ییداایِ گرفتااه ماای

Stratification تااوان یكبااار طبقااا را ، شااریک هسااتدد. در یااان طبقااا اجتمااایی نماایالخره در را طه ا روا مالكیتی اه ا راساس پایگاه شغلی، ار دیگر رپایه قدر اداری و

گانه ییدی مالكیت، قدر و وجهاه د، لكه اید مجمویه معیارهای سهطور مج ا تعری کرهاا را مااخک کارد. نظر گرفته شود و سزس طبقاا اجتماایی و تقسایما داخلای ین در

گرچاه رخای ، مراتبی یان کارد صور سلسله نیازی نیست که حتما طبقا را هضمدا هی صور فرادست و فرودست قرار دارند. ینچه ایاد صاور طبقا در ارتباط ا یكدیگر ه

اا توجاه اه های ییدی اسات. ها در را طه ا سدجه اتی انسانهای طبق دادن تیاو گیرد، نااننظار ییدای و ذهدای در هاای جدباه ةتوان در رگیرناد اجتمایی را می هشده، طبق ئهنظریا ارا

صایویه، دولات ویاژه در ، اه رای یان هر طبقه اجتمایی در ایاران تحقیق حاضر در ت. گرفتمادنی مداسبا در یصر صیویه یان گردد و وضعیت هر طبقه مختصرا سعی خواهد شد تا

ها و ا عاد مختل ، ماخک شود. ا سدجه طبقا

طبقات اجتماعی عصر صفویهتادری ای سرچامه گرفته ود و اه قبیله که از مبانی ای حكومتی ایجاد کرد ان سلسلهصیوی

تیسایس . یناان حكومات مرکا ی سایار نیرومدادی ا ایران را اه تصارف خاود دریورد تمن تغییرا پایه و اساسی شد کاه کردند و تغییرا زیادی را در روا تولید یغاز نمودند. ای

را اه یداوان « تااینع »مبدای ین، صیویان قدر خود را مستقر ساختدد و تداو خایدند و ر

نتیجاه کاه در دهاد میغرب ناان هتجر شود. نصی ایضای گروه می ،او اشدداست متی هاای كی از واقعیات ی ه مرور زمان ه یدوان تی ددی طبقا ص ی،یدی و ذهدی یتعامل شرا

اری از ی سا یال دنیاای مادرن، مبداای تحل اه ی مطار گااته و نگااه طبقااتی یاساسی اجتما، ی دادی اساسا مییاک تقسا در .گرفتاه اسات جامعه قرار هشد دهیهای نهاد و نگرش ها ارزش

هاای یاه در نظر ی داد میتقس نای یمبدا ر .است ییدی و ذهدی های مبدای سدجهتعری طبقه ریدای یکه یوامل هایی ل یناون :شوند پردازان ه دو دسته تقسیم می یه، نظریقار ددی اجتمایکه ر یوامال ای دسته ،دو و اند را اساس طبقه دانسته و غیرهمد، تحصیال یچون شغل، در

دادگان ینما ریكااردو از جمله سییدارند. مارکس و اقتصاددانان کالسیک انگل تیکید یذهددانداد. طباق را اساس طبقه مای تولید وسایلفقدان مالكیت یا هستدد که مالكیت یه ییدینظر

یملكردشاان در جایگااه اسااس ر دقیقاا موقعیات طبقااتی افاراد »ه تعری ماارکس از طبقا هاای یاه نظر ،در مقا ال . 80: 1971 )مارکس،« شود می تعیینچارچوب نظا ییدی اقتصادی

. در ایان کدداد تیکیاد مای شاد ایضای طبقه اه روانیِ یها مر وط ه طبقه ر خصلت ذهدی-یقایاد سیاسای ان دانش و اطالیا افراد، می ی،و فرصت اجتمایحیبیت یمِمیاه رویكرد،

هاای جاای نگارش ای زنادگی، مدطقاه و یهاای محلا شایوه احساسا مر اوط اه و یمذهب گیرد. اقتصادی را میقایال در تعریا طبقاه تیااو یذهدا و یدای ی هاای جدبه ینکه پردازانی یهاز جمله نظر

اسات. او طبقاه را Charles Saunders Peirce (1990) پیارس سااندرز چاارل شود، میرا تحات «ماا ه دارند های رزشاو افرادی که طرز نگرش یكسان و »داند می یذهدای لیهثم

هاای گاروه »هستدد شبیه یدیییدوان طبقه مطر کرد و افرادی را که فق از لحاظ موقعیت ن تعریا یطبقه را چدا نی korn hauser) کورن هازر . 127: 1990نامید )ساندرز، «نیع ذیگااه خاود یاک جاور فكار کارده، یو جا یاق مورد یال درکه از جامعه ییها خش» :کدد می یقیاده وی، ه . 126: 1383)انگویتا و ری من، «دگاه و نگرش ماترك و ماخصی دارندید

یهاا از نگرش ای مجمویه ای شداختی ماترك ت روانیطبقه، هو کدددة ینتعی یاصل ةماخصپردازانای اسات کاه ار یاه از دیگار نظر showmbart Dolloدولاو ) شاومبار . افراد است

اجتمایی گروهی است که ا طرز فكر خااص ةطبق» گوید کرده و می تیکید یذهد یها جدبه


تعریاا ، مدااافع و ایاان در .305: 1352)حمیااد،« شااود یماا یاادادرون تاااكیال اقتصااادی پ .یک طبقه مورد توجه قرار گرفته است ئولوژی یكسان افرادِایدمقاصد ماترك و

رای تعریا طبقاه ی اسات. ا وراجتمایی ضر ارائه یک تعری ییدی از طبقةرو، از اینناا را ری اجتدااب ورزیاد. روا ا اجتماایی در جواماع اماروزین عادیِ اید از تعری یک

گار تواناد توجیاه وجاه نمای قدر پیچیده شده است که دیگر یک معیار ناا را ری اه های ینپایگااه شاغلی، خاواه قادر وروکراتیاک و یاا های طبقاتی اشد، خواه ایان معیاار تیاو هاای اقتصاادی، سیاسای، اجتماایی یاا اه طورکلی، ا توجه ه سدجه مالكیت اشد. ه روا

دیگر سخن، ا عاد متیاو مالكیت، قدر و وجهه، در ایدجا طبقه، گروهی از افراد در نظار Social) تماااییماااترکی در نظااا قااار ددی اج شااود کااه در مدااافع ییداایِ گرفتااه ماای

Stratification تااوان یكبااار طبقااا را ، شااریک هسااتدد. در یااان طبقااا اجتمااایی نماایالخره در را طه ا روا مالكیتی اه ا راساس پایگاه شغلی، ار دیگر رپایه قدر اداری و

گانه ییدی مالكیت، قدر و وجهاه د، لكه اید مجمویه معیارهای سهطور مج ا تعری کرهاا را مااخک کارد. نظر گرفته شود و سزس طبقاا اجتماایی و تقسایما داخلای ین در

گرچاه رخای ، مراتبی یان کارد صور سلسله نیازی نیست که حتما طبقا را هضمدا هی صور فرادست و فرودست قرار دارند. ینچه ایاد صاور طبقا در ارتباط ا یكدیگر ه

اا توجاه اه های ییدی اسات. ها در را طه ا سدجه اتی انسانهای طبق دادن تیاو گیرد، نااننظار ییدای و ذهدای در هاای جدباه ةتوان در رگیرناد اجتمایی را می هشده، طبق ئهنظریا ارا

صایویه، دولات ویاژه در ، اه رای یان هر طبقه اجتمایی در ایاران تحقیق حاضر در ت. گرفتمادنی مداسبا در یصر صیویه یان گردد و وضعیت هر طبقه مختصرا سعی خواهد شد تا

ها و ا عاد مختل ، ماخک شود. ا سدجه طبقا

طبقات اجتماعی عصر صفویهتادری ای سرچامه گرفته ود و اه قبیله که از مبانی ای حكومتی ایجاد کرد ان سلسلهصیوی

تیسایس . یناان حكومات مرکا ی سایار نیرومدادی ا ایران را اه تصارف خاود دریورد تمن تغییرا پایه و اساسی شد کاه کردند و تغییرا زیادی را در روا تولید یغاز نمودند. ای

را اه یداوان « تااینع »مبدای ین، صیویان قدر خود را مستقر ساختدد و تداو خایدند و ر


زنانی که ازدواج موقات 4کردند، ای زندگی می ه شكل محلی در جامعه قومی و قبیلهکه زنان یاالوه . Ferrier,1998: 384-385شدند ) ها تقسیم می روسزی6 کدی ان و 5داشتدد،

اافی افی، جااجیم افی، گلیم نجا امور و کارهای تولیدی چون قالیداری ه ا ر وظییه خانهیل اات وجااود زنااان در یصاار صاایویه، ااه . 251: 1363ا،وو ... اشااتغال داشااتدد )فیگااوئر

. اکبر یناان زیار سالطه ماردان و ی نداشتددشرای و موقعیت مداسب های فرهدگی، محدودیت های مختل زندگی اجتمایی ودند. گیری در زمیده فاقد قدر تصمیم

در اریااان و 1 اارای ایاان حااث، چهااار طبقااه یمااده اجتمااایی شااامل طااورکلی، ااه کاارگران و 4و وران پیااه و ازرگاناان 3 روحانیون، یلما و دانامددان2 ساالران دیوان

ت.ر گرفته شده اسکااورزان در نظ

ساالران و دیوان درباریاننماود تقسایم یاا و خااص دساته دو اه و اولیاه ایاد طبقاا را کلای ددی یک تقسیم در

مختلیای هاای گاروه و هاا دساته شامل زمان این در . خواص601: 1350ای نطد ی، ه)افوشتاز ایان گاروه، ایاد از عاد و شااه ادگان ،او خاانواده ،شااه ها گروه این رأس در شدند. می

-130: 1378نا رد )انصااری، ها ، اهل شمایر، اهل قلم و ایرانیان )تاجیک رگان ق لباش132 .

« ارکاان دولات »مدصابان یماده دولات صایوی صااح از ا تدای قارن هیادهم/یازدهم از قداسات یصار سالطدت ماوروری، کاه در ایان . 174: 1372شادند )سایوری، خوانده می

مذهبی نی رخوردار شده ود، سب ایجاد قدر مطلقه ارای شااه گردیاد و او را در رأس هاای در ااری، سارداران نظاامی و کارکداان تارین مقاا طبقا اجتمایی قرار داد. لددمرتبه

وجود شاه در رأس هر قدر ه یدوان حاکم تر از او ودند. های پایین حكومتی نی در ردهداد. هی موضویی ادون که امور جاری مملكت را ا ریایت قوانین مذهبی انجا می مطلق

. همچداین 1089: 1350یمد )ترکمان، نمیرک اداری اال ه مورد اجرا درتصوی شاه )تم در .شاد می محسوب سرزمین تمامی مالک که ود رخوردار اقتداری و قدر چدان ازشاه هاای سهاو را ر در چی هی »: نویسد می چدین شاردن ،مرد دید از شاه یزادی حدود مورد

هاای شایعه در خود ایال کردناد. کااری کاه پایش از ین حكومات «مذه رسمی دولت»ه یمل زوشااند، زیارا ه ین جام ه صور رسمی و مستقل نتوانسته ودند طول تاریخ خود،

. 16: 1342،روملو) از احكا فقهی و مسائل مذه تاینع یگاهی کافی نداشتدد از و اه غیار تحقاق یافات پایش یش از ا طبق را ری زیادی حدود تا هصیوی یصر در

در ملیات و ناژاد ،نا ر خاون، های شاخک از یک هی تسدن، اهل ه نسبت هم ین ،ذه م زیاادی حاد تاا نداشات و دخالات اجتماایی پایگااه و ترفیاع داصا م تنگارف دسات اه رام

یعدای هار رأس ه ن دیكی و مقا رتقاءا در مهمی نقش اجتمایی و قدر ساالری فضلیت طبقاا و رفات این طبقااتی از تضااد نیسات کاه معدی دان البته این یهده داشت.شاه را ر در لیاقات و شایساتگی نقاش اهمیات اه اولئااریوس .نداشات وجاود هماز مج ا اجتماییِ

و ارزش راسااس مدصابان صااح »نویساد: چدین مای و کدد اشاره می دولتی مقاما کس دلیال هماین اه کاه دهد می ادامه و شدند می مدصوب شان نس راساس نه و شان شایستگی

تاا ترقای راه تدهاا ایان که دانستدد می زیرا ؛انداختدد می خطر ه را خود جان شادمانی ا ینان .684: 1ج ،1363اولئاریوس،) است مدارج االترین

صیوی هرمی شكل اوده جامعهطبقاتی در ارساخت، تاكیالتیا اتوجه ه ساخت اداریای از مقاما روحاانی در ساطو کاوری و توده ،است. ین شاه و مرد ، اشرافیت لاكریشاه در رأس هر و طبقاا اجتماایی قارار داشات. مختل ا وظای متیاو قرار داشتدد.

تحتانی هر ، مرد یاادی قارار ةت صیویه )دیوان ار عه و در قایددر قایده هر ارکان دولشاهرها تجاار کوچاک و داشتدد که شامل دهقانان مداطق روستایی، صدعتگران، دکاناداران

فاار سلسله مراتا اجتماایی، سارانجا متوجاه کاااورزان و . 174: 1372د )سیوری، ودن داشاتدد جاای مختل اجتمایی طبقا در که ودند هایی گروه دیگر از زنان .وران ود پیاه

شاد و تقریباا و موقعیت ینان در اکبر ماوارد راسااس موقعیات اجتماایی ماردان تعیاین مای ن ه شش در ایران یهد صیویه، زنا 1،یر طبق مطالعه فریهمگی ینان زیر سلطه مردان ودند.

زنانی که کارهاای هداری و صادایع 2متعلق ه طبقه مرفه جامعه، کردة زنان ازدواج1طبقه زنان خاش روساتایی 3ادند، د می یافته در شهرها انجا های صدعتی سازمان تدستی و فعالی

1. Ferrier


زنانی که ازدواج موقات 4کردند، ای زندگی می ه شكل محلی در جامعه قومی و قبیلهکه زنان یاالوه . Ferrier,1998: 384-385شدند ) ها تقسیم می روسزی6 کدی ان و 5داشتدد،

اافی افی، جااجیم افی، گلیم نجا امور و کارهای تولیدی چون قالیداری ه ا ر وظییه خانهیل اات وجااود زنااان در یصاار صاایویه، ااه . 251: 1363ا،وو ... اشااتغال داشااتدد )فیگااوئر

. اکبر یناان زیار سالطه ماردان و ی نداشتددشرای و موقعیت مداسب های فرهدگی، محدودیت های مختل زندگی اجتمایی ودند. گیری در زمیده فاقد قدر تصمیم

در اریااان و 1 اارای ایاان حااث، چهااار طبقااه یمااده اجتمااایی شااامل طااورکلی، ااه کاارگران و 4و وران پیااه و ازرگاناان 3 روحانیون، یلما و دانامددان2 ساالران دیوان

ت.ر گرفته شده اسکااورزان در نظ

ساالران و دیوان درباریاننماود تقسایم یاا و خااص دساته دو اه و اولیاه ایاد طبقاا را کلای ددی یک تقسیم در

مختلیای هاای گاروه و هاا دساته شامل زمان این در . خواص601: 1350ای نطد ی، ه)افوشتاز ایان گاروه، ایاد از عاد و شااه ادگان ،او خاانواده ،شااه ها گروه این رأس در شدند. می

-130: 1378نا رد )انصااری، ها ، اهل شمایر، اهل قلم و ایرانیان )تاجیک رگان ق لباش132 .

« ارکاان دولات »مدصابان یماده دولات صایوی صااح از ا تدای قارن هیادهم/یازدهم از قداسات یصار سالطدت ماوروری، کاه در ایان . 174: 1372شادند )سایوری، خوانده می

مذهبی نی رخوردار شده ود، سب ایجاد قدر مطلقه ارای شااه گردیاد و او را در رأس هاای در ااری، سارداران نظاامی و کارکداان تارین مقاا طبقا اجتمایی قرار داد. لددمرتبه

وجود شاه در رأس هر قدر ه یدوان حاکم تر از او ودند. های پایین حكومتی نی در ردهداد. هی موضویی ادون که امور جاری مملكت را ا ریایت قوانین مذهبی انجا می مطلق

. همچداین 1089: 1350یمد )ترکمان، نمیرک اداری اال ه مورد اجرا درتصوی شاه )تم در .شاد می محسوب سرزمین تمامی مالک که ود رخوردار اقتداری و قدر چدان ازشاه هاای سهاو را ر در چی هی »: نویسد می چدین شاردن ،مرد دید از شاه یزادی حدود مورد


انااداز نبااودن رنامااه سیاساای ا دیداای در چااام تاارین ویژگاای ایاان طبقااه ماااخک مهاامساخت سیاسی امزراتاوری در درون ساختن ین ود. رش ین و تالش رای ماخکگست و هر

پرورد که ه زوال امزراتوری و در نتیجه زوال توساعه تمادنی مدجار هایی را می خود تعار شود؛ زیرا ویژگی ساخت امزراتوری است که ا اف ایش قدر در ساخت متمرک تمدن می

ال پاشاایدگی ین تماادن، رو ااه زو ین و ازهاامدرون هااا در توسااعه و ااا افاا ایش تعااار گذارد. می

89: 1378)انصاری، تاكیالتی دولت شیعی صیویه : ساختار اداری ا 1شكل)

دانشمندان و علما روحانیان،، نسبت ه دانامددان و یلما روحانیون، سب گردید یصریافتن مذه تاینع در این رسمیت

در دوره شااه یبااس، دو .298: 1381)ناوائی، های اجتمایی، مهم ه شمار ییدد دیگر گروه در مجمویه نخبگان سیاسی امزراتاوری در کداار خلیاای ها و یلما، وروکرا گروه جدید

اا ،شااه ا دوستانه را طه داشتن ر یالوه روحانیون و یلماصوفیه و نظامیان ایلی وارد شدند. مساائل ماورد در .131: 1378انصااری، ) ودند ارتباط در نی جامعه طبقا و ها گروه دیگر شاخک ها ین رأس در و ودند متعددی مااغل و مداص دارای روحانیان قضایی و سیاسی ایاران در: »نویسد می و کدد می معرفی صدر همان را وی ندشار که داشت قرار ایظممجتهد

ه خالصا جتهاد م و اسات پادشااهان موروره الوما متصدی یكی دارد، وجودایظم دو مجتهد

یاک و غیاره، صامیمیت ناه ،شایساتگی نه پرهی گاری، نه نیست، امان در شاهان یمی جدون شااغلِ افاراد ،سرزد شان چامان از ای اشاره یا شان دهان از سخدی شكل ه که ی استحرکت

ساازد مای محرو هستی و و از ررو ی ل در د را موجودا ترین اارزشو مهم خدما انجاا همدتساب جدایات ارباا اه توجاه گوناه های یاا محاکماه گونه هی ی کارها این هم و

. 155-154: 8ج ،1345 شاردن،) «پذیرد میکاه اود ین، صایویه قادر در ایاران یصار دولت و ویژگی ماخک ساختار دا راین،

در ایان سااختار، دولات، در اار و نویی تمرک اداری ه یدوان دولت ملی اه وجاود یماد. نهادهاای گیاری شاكل مال وایکه ه تباع خاود از ناپذیر ودند شخک شاه مقوالتی تیكیک

ز ا یاارون شاادند و پیادایش یااک ساااختار اداری و سیاساایِ مااروع و قااانونی محسااوب ماای سرکردگان سزاهیان در یغااز حكومات . پذیر ود امكانکامه موجود، چوب نظا خودچهار

از شادند. باش انتخااب مای صیویه، اغل ترك یا ترکمان ودند و از میان سران طوای ق لینجا کاه وفااداری و ایتمااد اه مرشاد کامال، شارط ضاروری ارتقااء اود، ق لباشاان حاق

Savory,1964: 115یوردناد ) انحصاری، در حكومت ر ایاال و ارتش را اه دسات مای

Babayan,1994: 139 ل . همچدین قدر سران ایاال در این یصر تا حدی است کاه یا شاود، ه ه یدوان ایال شاداخته مای صیویه ینچدوران ست. در ها و نص شاهان در اختیار ین

تاا یاک شاكل خااص اسات دهدده یک نیروی نظاامی اتحادیه جدگی است که شكل نویی ؛ زیرا در این دوره، تغییارا زیاادی در ترکیا طوایا ِ Reid,1983: 9حیا اجتمایی )

اکبار غالماان امنا عدها، گردد. های ین مااهده می ایال مختل و اف ایش و کاهش شاخههایی که از کودکی مسلمان شده ودند، متصدی ها و ارمدی خاص درگاه، مخصوصا گرجی

وه ار اشارافیت نظاامی، تاجیكاان یاا . یال301-300: 1381نوائی،گونه مداص شدند ) این ودناد. یصار ساالر ایرانای از دیگار یداصار اشارافی در سااختار اجتماایی ایان اییان دیوان

ن و وزیران، اغل تاجیكان ودناد داران، مُهردارا محاسبان، مستوفیان، کاتبان، مدایان، خ انهیی یارون از امكان رشد طبقا اجتماا در چدین ساختاری دا راین . 22: 1334میدورسكی،)

اشای و وزیار نیا ، قورچیمداصبی همچون امیراالمراءرسیدن ه ت.حكومت نی وجود داش . Newman,1993: 75؛ 33: 1372های اجتمایی ستگی داشت )سیوری، یمدتا ه موقعیت


انااداز نبااودن رنامااه سیاساای ا دیداای در چااام تاارین ویژگاای ایاان طبقااه ماااخک مهاامساخت سیاسی امزراتاوری در درون ساختن ین ود. رش ین و تالش رای ماخکگست و هر

پرورد که ه زوال امزراتوری و در نتیجه زوال توساعه تمادنی مدجار هایی را می خود تعار شود؛ زیرا ویژگی ساخت امزراتوری است که ا اف ایش قدر در ساخت متمرک تمدن می

ال پاشاایدگی ین تماادن، رو ااه زو ین و ازهاامدرون هااا در توسااعه و ااا افاا ایش تعااار گذارد. می

89: 1378)انصاری، تاكیالتی دولت شیعی صیویه : ساختار اداری ا 1شكل)

دانشمندان و علما روحانیان،، نسبت ه دانامددان و یلما روحانیون، سب گردید یصریافتن مذه تاینع در این رسمیت

در دوره شااه یبااس، دو .298: 1381)ناوائی، های اجتمایی، مهم ه شمار ییدد دیگر گروه در مجمویه نخبگان سیاسی امزراتاوری در کداار خلیاای ها و یلما، وروکرا گروه جدید

اا ،شااه ا دوستانه را طه داشتن ر یالوه روحانیون و یلماصوفیه و نظامیان ایلی وارد شدند. مساائل ماورد در .131: 1378انصااری، ) ودند ارتباط در نی جامعه طبقا و ها گروه دیگر شاخک ها ین رأس در و ودند متعددی مااغل و مداص دارای روحانیان قضایی و سیاسی ایاران در: »نویسد می و کدد می معرفی صدر همان را وی ندشار که داشت قرار ایظممجتهد

ه خالصا جتهاد م و اسات پادشااهان موروره الوما متصدی یكی دارد، وجودایظم دو مجتهد


ای مختلا ها های ماذکور، نظاا طبقااتی در یرصاه مثلیه دهدد. ا توجه ه پیوند متقا ل می .دولت شیعی صیویه مثرر ود و در نتیجه ر توسعه تمدنیِ حیا اجتمایی تیریر داشت

نورا پیشه و بازرگانان

و ازرگاناان خش دو ه اید را ها ین که است معتقد انصاری دکتر طبقه این ددی تقسیم در ایضاای و )طوافاان فروشاان خارده وران، پیااه اول، گروه یدوان ه تجار و اصداف ایضایدر .131: 1378انصااری، )کارد تقسایم دو گاروه یدوان ه مذهبی نیمه اخو های انجمن

متوسا ، ازرگاناان مرفاه، صااحبان هاای رتباه کرا وشهرها یالوه ر نخبگان سیاسی و ور ازرگاناان . Ashraf,1970: 317کردناد ) گاران زنادگی مای های رگ و صادعت کارگاه شااردن ودناد. مارد و در اریاان فراوان در این نیوذ دارای، طبقه این افراد رترین ازجمله

دکانداران و خرده ه ر طی و است فراوان احترا ا همراه در شرق ازرگانان نا »نویسد: می تااجر اسام نادارد معاملاه امزراتاوری از خاارج اا کاه اشخاصی نی و ندارد ارفروشانخوار

مدااطق و ممالاک در الیمنا و محاس مدای، دارای که سوداگرانی فق گردد. اطالق نمی ارتقاا یالیاه مقاماا اه تجاار اوقاا عضای و ودناد رخاوردار یدوان این از هستدد عیده .365-364: 4ج ،1345)شاردن،« یا دد می

اروپااایی اساات. اصااطال اصااداف اارای «Guilds»معااادل ،صاد و جمااع ین اصااداف ور تااكیل های غیرصادعتگر و پیااه شود و گروه های صدعتگر و کسبه ه کار رده می گروه

اود وران ار و پیااه صیویه خاص تجن یصرولیكن در . 35: 1366دهدد )روحانی، صد نمیهاا فعالیات انجمان و هاا کسبه و تجار ه صور گروه ،وری و عضا در قال تاكیال پیاه

ر دو گروه مورد ارزیا ی قارار داد: توان د وران یصر صیوی را می اصداف و پیاهکردند. میصارافان دادن داشتدد و دیگر اصدافی که فاقد این تعهد ودند. یكی اصدافی که تعهد یگاری

ا مدصبان دولتی و اشراف را گروهی از ازرگانان، تجار، صاح ا در اختیار گرفتن ررو ،هاا اه شده ایتماد یاتری را رواج داد و سیاری از پرداختخود همراه کردند. امدیت ایجاد

تار نماود و ایان نقل و تجار را یسانو گرفت. این امر، حمل دی صور میصور غیرنق: 1392روش رای تسهیل و تسریع امور ازرگانی دولت صیوی مییاد اوده اسات )کیاوانی،

شامار ه ا کاور کل جتهدم و اشد می یادی افراد ماترك مسئول دیگری و شود می خوانده اه دو یبااس شااه یصار در او اختیاارا و صدر مقا . 241: 3ج ،1345شاردن،« )رود می .408-405: 8ج ،1345،شاردن) شد یویضت ایظمزیرو

یصار جتهاد م ن رتاری ین از قادر ساریر ر جدید پادشاه نااندن و گذاری تاج وظییه اا همكااری در هاا ین نقاش و روحاانی یلمای و ایتبار اهمیت می ان ناانگر مسئله این. ود

احترامی در اره: »نویسد می چدین یلما ه شاه احترا دالیل ارهدرکمزیر . ود صیوی شاهان ین از زیاادی قسامت کاه گیات تاوان مای را ایان گذاشات مای اه مجتهاد صیوی شاه که

اه او یماذهب پیاروان ز طارف ا اود ممكان که انعكاسی ازه شا زیرا ، ود تظاهر و ساختگی ین از یاا و نهد پا را زیر مذهبی اصول سرخود توانست نمی شاه لذا ؛داشت یم یید می یمل

.124-122: 1363کمزیر،« )کدد تجاوز و تخطیکاامال در این طبقه در اریان دیاوی سیاسی خویش را اربا کرده و نظام سیاسای تاازه

استقرار یافته ود. در یین حال، دولت صیوی ا هوشیاری مراقا مااروییت نظاا سیاسای های مستقل حتی در زمیده دیدای اود. این نظاا سیاسای خویش و جلوگیری از روز جریان

ای زیرکانه رقرار شاده اود )طبقه اونل و ساختار دیدی )طبقه دو ا همه دیاوی ین موازنه خاای دیدی نه در شكل دیوانی که در شكل یا ین یمدتا در جهات مااروییت و ساختار

های مدیردی که ن دیكی اه ین نظاا گرایش کرد. در این طبقه ه این نظا سیاسی یمل میچدان نیرومدد نبودند که تواندد سیر یماومی ین ین ،پدداشت میسیاسی را سب تباهی ایمان

.66-65: 1381گل، )صیترا متوق سازند وری ماادی و اقتادار از مالكیات کدترل نمادهای مد لت یاتر از دو مثلیه دیگار ) هاره

شاود. وا ساتگی خانادانی، ا ار تولید دور، و اه نهااد ماذه و خویاااوندی ن دیاک مای خصوصیا کاری مایی رهبران دیدی، مد لت حاصال از اقتادار تخصصای، از جملاه اماوری

که از مالكیت ا ار تولید مدات شاده اشاد دون اینگذارد، ر این مثلیه تیریر میاست که د(Baradr,1968: 292-294 هایی هستدد که در جهات تقویات یكادیگر یمال ها مثلیه . این

هاا را در یاک جامعاه شاكل کددد و در مجموع طبقاا اجتماایی و ناا را ری و فرصات می


ای مختلا ها های ماذکور، نظاا طبقااتی در یرصاه مثلیه دهدد. ا توجه ه پیوند متقا ل می .دولت شیعی صیویه مثرر ود و در نتیجه ر توسعه تمدنیِ حیا اجتمایی تیریر داشت

نورا پیشه و بازرگانان

و ازرگاناان خش دو ه اید را ها ین که است معتقد انصاری دکتر طبقه این ددی تقسیم در ایضاای و )طوافاان فروشاان خارده وران، پیااه اول، گروه یدوان ه تجار و اصداف ایضایدر .131: 1378انصااری، )کارد تقسایم دو گاروه یدوان ه مذهبی نیمه اخو های انجمن

متوسا ، ازرگاناان مرفاه، صااحبان هاای رتباه کرا وشهرها یالوه ر نخبگان سیاسی و ور ازرگاناان . Ashraf,1970: 317کردناد ) گاران زنادگی مای های رگ و صادعت کارگاه شااردن ودناد. مارد و در اریاان فراوان در این نیوذ دارای، طبقه این افراد رترین ازجمله

دکانداران و خرده ه ر طی و است فراوان احترا ا همراه در شرق ازرگانان نا »نویسد: می تااجر اسام نادارد معاملاه امزراتاوری از خاارج اا کاه اشخاصی نی و ندارد ارفروشانخوار

مدااطق و ممالاک در الیمنا و محاس مدای، دارای که سوداگرانی فق گردد. اطالق نمی ارتقاا یالیاه مقاماا اه تجاار اوقاا عضای و ودناد رخاوردار یدوان این از هستدد عیده .365-364: 4ج ،1345)شاردن،« یا دد می

اروپااایی اساات. اصااطال اصااداف اارای «Guilds»معااادل ،صاد و جمااع ین اصااداف ور تااكیل های غیرصادعتگر و پیااه شود و گروه های صدعتگر و کسبه ه کار رده می گروه

اود وران ار و پیااه صیویه خاص تجن یصرولیكن در . 35: 1366دهدد )روحانی، صد نمیهاا فعالیات انجمان و هاا کسبه و تجار ه صور گروه ،وری و عضا در قال تاكیال پیاه

ر دو گروه مورد ارزیا ی قارار داد: توان د وران یصر صیوی را می اصداف و پیاهکردند. میصارافان دادن داشتدد و دیگر اصدافی که فاقد این تعهد ودند. یكی اصدافی که تعهد یگاری

ا مدصبان دولتی و اشراف را گروهی از ازرگانان، تجار، صاح ا در اختیار گرفتن ررو ،هاا اه شده ایتماد یاتری را رواج داد و سیاری از پرداختخود همراه کردند. امدیت ایجاد

تار نماود و ایان نقل و تجار را یسانو گرفت. این امر، حمل دی صور میصور غیرنق: 1392روش رای تسهیل و تسریع امور ازرگانی دولت صیوی مییاد اوده اسات )کیاوانی،


ای جامعه و سقوط حكومت، روند توسعه اکرد که ، این امكان را فراهم میمداراناز سیاست یا د.تداو یصر صیویه تمدننی ه تبع ین توسعه

کاه ودند صدعتگرانی از اکبرا ،رفتدد می شمار ه طبقه این ایضای دیگر از که وران پیاه از و ودناد مخصاوص هاای دکه و ها ستهر دارای اصیهان ازارهای و شهر میدان اطراف درانتخااب .داشتدد قرار هتری وضعیت در کااورزان و کارگران ه نسبت معیاتی و مالی نظر ود. ناظر« ناظر»یهده شخصی ه نا های صدعتی ر سرپرست رای کارگاهوران و تعیین پیاه

هاا و دریمادهای شااه نظاار داشات ر تما دارایای و در رأس کارکدان در ار قرار داشت داد. پرداخت مای دولات دیچاه اه ناا اا را مالیااتی ایسات می وران پیاه .97: 1363)کمزیر،

پادشااه یایادا مدباع هیتماین : »نویساد می صیوی یصر در مالیا این می ان ارهدر ردنشا وس هد حرف ار اب ه متعلق کاند هر رای کانداران،د ازو دارد، نا دیچه که است مالیاتی

. 281: 8،ج1345)شااردن، « گاردد مای دریافت یست سو)کسبه یمعمول دکان هر رای و ماااغلی شاامل یاوار ایان و شاد نمای وران پیااه همه شامل دیچه که است ه ذکر الز اه تاوان مای مااغل این جمله از .شدند نمی گرفته یگاری ه مااغل ین صاحبان که شد می

.300: 4،جهمان) نمود اشاره غیره و افان ، جورابکالهدوزان ران،کیاگ

کشاورزان ان و کارگر دولتای هاای کارگااه و ها کارخانه در که شد می اطالق کسانی ه «کارگر» لیظ دوره این در .102: 7ج ،1345 )شااردن، نداشاتدد کاردن کاار اجازه خود های خانه در و ردندک می کار

شاد مای دیاد تج او کارخاناه در )ماالی سال که روزی تا خدمت ه ورود از کارگر حقوق: همان) شد می تیدیه همكارانش حقوق ا سال ه سال یو م د عد دست و گردید می پرداخت

اه نسابت کاارگران حقاوق می ان ود، ناظر ده ه یه کارگران حقوق پرداخت .105-103 رهجیا از گرانکاار ،پاداش و حقوق اضافهحقوق، ر یالوه . ود متیاو ها ین مرتبه و شغل

. ودند رخوردار نی غذایی و حمایاات و کااارگری مقااررا و قااوانین وجااود واسااطه ااه، هصاایوی یصاار کااارگران

در شاغلی ییدده و درمانی یمه حیث از چه و مالی لحاظ از چه ها ین از شاه شخک پاتیبانی تماامی در یصار ایان کاارگران وضاعیت که گیت توان می صراحت ه ودند. یسایش رفاه

دریماد حاصال از مالیااتی اود کاه مارد و ولات و در اار صایوی، دترین حامی مهم . 47، کاار و تاالش صادعتگران و ه دیگار . شایو 73: همانپرداختدد ) اصداف ه انواع مختل می

مسالم ایان گاروه از یاک کارگرانی ود که در خدمت دولت و حاکمیت قرار داشتدد. قدرِهاای دولتای هاا و کارگااه وران ودند که در یوتا سالطدتی و کارخاناه طبقه ممتاز از پیاه

گیارد و گاری میهر زمان پادشاه قصد ساختن یمارتی کدد ینان را ه ی»کردند. خدمت مید تدها مخاارج گرفتن افراد هدرمدد رای پادشاه سود فراوان دارد. زیرا ای پیداست که یگاری

کاار و اساتاد د اا نیا اه مواد الز رای د ا یا تعمیر یمار را دهد و در غیر این حال ما دِ : 1370؛ دالوالااه،596: 1369؛ تاورنیااه،1252: 3ج ،1345)شاااردن،« یهااده وی خواهااد ااود

د این اصاداف را اف ایش تعداشكوفایی اقتصادی در یصر صیوی، از یک سو رونق و . 103و نویی نظار و نگرشی خاص ر این قاار گری داشت و از سوی دیگر اندیاه شیعی ردر

یک ویژگی مهم یدوان هرا تبیین نمود که مدجر ه تقا ل دو گروه ازاری و روحانیون طبقه هاای ازرگاناان اساتحكا این اتحاد ا ازدواج متقا ل ین یلما و خاانواده . شدجامعه صیوی

ای از یافتااه ه یلمااا اداره مقاادار ساایار افاا ایشدر زمااان صاایوی همچدااینای یافاات. ف ایدااده ه اشاتراك مداافع یناان اا طبقاه ازرگاناان کماک کارد که موقوفا را ه دست یوردند،

.177: 1372وری،ی)سروا تجارتی ایران ا اروپا از وضع خاو ی رخاوردار ودناد. یافتن تجار ه یل ت توسعه

شد و تجار داخلی در اختیاار اداره می ارامده خارجی در اختیار شاه ود که توس راتجساراها و گوناگون، سااخت کااروان های ها، ایجاد راه تیمین امدیت راه مسلمانان قرار داشت.

ی شاهریِ ترین کاالهای شده رای ازرگانان ود. مهمجادهایی از تسهیالتی ای انبارها نمونه یبهای کریماه مانداد فیاروزه، پاام های زر یت و قالی، سد یرانیان ا ریام، پارچهصادراتی ا

. در هماین دوره روا ا تجااری 903: 2ج ،1345د )شااردن، شتر، توتاون و خااكبار ودنا ها نظا جهانی از جمله پرتغال، هلداد و انگلایس ایجااد شاد کاه در ایان ای ا دولت گسترده

تاوان گیات یع ایران نبود ه ضرر ین هم نبود و در واقاع مای ها اگر ه ن روا تراز پرداخت ار و صادعتگران تجا طبقا استقالل نسبی .Foran,1989 :99روا متقا لی جریان داشت )


ای جامعه و سقوط حكومت، روند توسعه اکرد که ، این امكان را فراهم میمداراناز سیاست یا د.تداو یصر صیویه تمدننی ه تبع ین توسعه

کاه ودند صدعتگرانی از اکبرا ،رفتدد می شمار ه طبقه این ایضای دیگر از که وران پیاه از و ودناد مخصاوص هاای دکه و ها ستهر دارای اصیهان ازارهای و شهر میدان اطراف درانتخااب .داشتدد قرار هتری وضعیت در کااورزان و کارگران ه نسبت معیاتی و مالی نظر ود. ناظر« ناظر»یهده شخصی ه نا های صدعتی ر سرپرست رای کارگاهوران و تعیین پیاه

هاا و دریمادهای شااه نظاار داشات ر تما دارایای و در رأس کارکدان در ار قرار داشت داد. پرداخت مای دولات دیچاه اه ناا اا را مالیااتی ایسات می وران پیاه .97: 1363)کمزیر،

پادشااه یایادا مدباع هیتماین : »نویساد می صیوی یصر در مالیا این می ان ارهدر ردنشا وس هد حرف ار اب ه متعلق کاند هر رای کانداران،د ازو دارد، نا دیچه که است مالیاتی

. 281: 8،ج1345)شااردن، « گاردد مای دریافت یست سو)کسبه یمعمول دکان هر رای و ماااغلی شاامل یاوار ایان و شاد نمای وران پیااه همه شامل دیچه که است ه ذکر الز اه تاوان مای مااغل این جمله از .شدند نمی گرفته یگاری ه مااغل ین صاحبان که شد می

.300: 4،جهمان) نمود اشاره غیره و افان ، جورابکالهدوزان ران،کیاگ

کشاورزان ان و کارگر دولتای هاای کارگااه و ها کارخانه در که شد می اطالق کسانی ه «کارگر» لیظ دوره این در .102: 7ج ،1345 )شااردن، نداشاتدد کاردن کاار اجازه خود های خانه در و ردندک می کار

شاد مای دیاد تج او کارخاناه در )ماالی سال که روزی تا خدمت ه ورود از کارگر حقوق: همان) شد می تیدیه همكارانش حقوق ا سال ه سال یو م د عد دست و گردید می پرداخت

اه نسابت کاارگران حقاوق می ان ود، ناظر ده ه یه کارگران حقوق پرداخت .105-103 رهجیا از گرانکاار ،پاداش و حقوق اضافهحقوق، ر یالوه . ود متیاو ها ین مرتبه و شغل

. ودند رخوردار نی غذایی و حمایاات و کااارگری مقااررا و قااوانین وجااود واسااطه ااه، هصاایوی یصاار کااارگران

در شاغلی ییدده و درمانی یمه حیث از چه و مالی لحاظ از چه ها ین از شاه شخک پاتیبانی تماامی در یصار ایان کاارگران وضاعیت که گیت توان می صراحت ه ودند. یسایش رفاه


ین را هاا شاد و در مقا ال تعاار درونِ ماترك و تعلقا پایدار ه زمین و دیگر فرصات رو، در خای از این اشرافیت که نسبت ه نیروهای دیگر تداو یااتری تقویت کرد. از این

ردد. گا هاا ماااهده مای ملاه افغاان داشت )یعدی اشرافیت ایلی ، واکدای ا تیخیر نسبت ه حگیاری فرهدا و احسااس مااترك و تعلقاا پایادار اه زماین و دیگار که شاكل حالیدر

تاداو توساعه تمادنی یاا حیاظ ین ها، موج تداو حكومت و جامعاه و در نتیجاه فرصت .82-80: همانشود ) می

ساختار تمدنی طبقات اجتماعی عصر صفویه

تاوان از ین های یلم اجتمایی کاه مای حوزهدر توضیح و تبیین تحوال هر تمدنن، یكی از هاای هار توساعه شداسی توسعه، ریاه شداسی توسعه است. از نگاه جامعه استیاده کرد، جامعه

ها، در خای نتیجه ساختارهایی است که در جوامع مساتقر در تمدننی و صعود و افول تمدننگرفتاه در ین جواماع ی شكلها و نهادها حوزه ین تمدنن فعال هستدد و خود متیرر از ساخت

اشادد. یكای از « ای توساعه »یاا « انحطاطی»، «شونده ازتولید»تواندد دد. این ساختارها میهستیصر صیویه اسات کاه نااانی از دوران ناوین تااریخ ایاران اسات. ،های توسعه تمدنن دوره

و وحد ماذهبی 212: ص1374اتحاد سیاسی کاور، تاكیل یک حكومت ملی )لمبتون،جدید تاریخ ایران است. از نظار ماذهبی، های مهم این یصر امامی از ویژگی تاینع دوازده)

ایران و تاایع در یاک قالا یِارتقای تاینع ه دین رسمی دولتی و در واقع دریمیختن یمل از اجتماایی، یكای یلت مالحظاا سیاسای ا همچدین، هگردد. ایرانی مااهده میمذهبی ا

اشاد و اقااار اجتماایی مای و طبقاا در هاا انساان قرارگیری ترتی هم،م اجتمایی مسائل ایجادشاده اجتمااییِ ساختار طبقاتی و تغییارا حدودی تا تواند می مسئله این نمودن روشن

دهاد. مورخاان و پژوهااگران در ااره تحاوال و تطاورا نااان را ایران یصر صیویه درهستدد. مسئله دیگری که دغدغاه ءتاتت یراطبقا اجتمایی در دولت شیعی صیویه دچار

های کهن، ریاه ساختار طبقاتی ایان یصار را، در که رپایه سدت پژوهاگران وده است ینرا و روساتایی اشارافیت ماذهبی نظاامی، اشارافیت دوران اوستایی دانسته و چهار طبقه شاه،

ی مختلا ، اا ایجااد هاا اناد کاه در زماان پایه طبقا اجتمایی دولت شیعی صیویه دانساته

دوران ین در کاارگری مقررا و قوانین ترین پیارفته و ود فرد مدحصر ه ایران تاریخ ادوار یمد می یملکارگر و تولیدکددده ه قار از که پاتیبانی و حمایت این .است شده می ایمالاین رفاه و یسایش شاامل کاارگرانی اوده کاه البته داشت. اقتصاد و صدعت ا مستقیم را طه

ان اما کاارگر ،ن دولتی یا شاهی ودنددر یوتا سلطدتی فعالیت داشتدد و ه یبارتی کارگرا یادی از این تسهیال رخوردار نبودند.

و ندردک می زندگی شهرها حاشیه در که ودند شهرناین مرد از ای هدست نی کااورزانو مالی امنا وضعیت . ودند رخوردار زندگی تر پایین سطح از اجتمایی طبقا سایر ه نسبت

اود هتار ها دوره سایر ه نسبت خارجی سیاحان های نوشته ه دا یصر این رفاهی کااورزاندر ارتباااط ااا قلمروهااای . 276-275: 8،جهماااندد )اشااتد یاااتری یسااایش کااااورزان و

کااورزی از انواع اراضی خالصه )خاصه ، ممالک )تیول دیوانی ، سایورغال و اوقاافی یااد مسلم این است کاه داا اه ماهیات ،ها های درونی این نوع زمین شده است. جدای از تیاو

کاه نیااز اه دخالات یمال سیاسای و ایادئولوژیک در ،داری های تولید ماقبل سارمایه شیوهاختصاص ماازاد از طریاق یمال سیاسای و ها اشكال مختل ِ اختصاص مازاد دارد، همه این

وا ستگی متقا ل زمین که مبداای اساتخراج .76: 1376 زاده، )رج وژیک وده استایدئولساخت سیاسی ه سوی ساختی وروکراتیک ) ا ویژگای اتكاا اه موج شد تا مازاد است،

هاا هاای سیاسای در نظاا ارزشای ین یافتن ارزش گری و اهمیت های اداره مری، ارزشمست ن دیک ناود.

شدن ه ساختار کلی جامعه ایران ه سااختار جواماع راین، این نظا طبقاتی از ن دیک داگیاری طبقاه اا دیاان اقتصاادی یاست و همچدین شاكل مل ت ا تیكیک اقتصاد از سا دولت

دیگار، یورد. از سوی کرد و این امر خود از توسعه مداو جلوگیری ه یمل می ممانعت میدرون امزراتوری، تضاعی پیوناد نیروهاای شدنِ اشرافیشدن ساختار این نظا طبقاتی، فعال

ال داشات. همچداین یه را اه دنبا اتوری و تمایل ه تج وروکراتیک، ساخت متمرک ا امزر ودن هم، ا امكان تحرك در ین و فعال ها ا این نظا طبقاتی ا ویژگی پیوند متقا ل فرصت

طاور ماداو در حاال که اه ،شدن در ین، اشرافیت ایران را ه اشرافیتی سینال اشرافی ساختارگیری فرهد و احسااس كلتبدیل کرد. این ید تداو اشرافیت، مانع از ش ،جایی ود جا ه


ین را هاا شاد و در مقا ال تعاار درونِ ماترك و تعلقا پایدار ه زمین و دیگر فرصات رو، در خای از این اشرافیت که نسبت ه نیروهای دیگر تداو یااتری تقویت کرد. از این

ردد. گا هاا ماااهده مای ملاه افغاان داشت )یعدی اشرافیت ایلی ، واکدای ا تیخیر نسبت ه حگیاری فرهدا و احسااس مااترك و تعلقاا پایادار اه زماین و دیگار که شاكل حالیدر

تاداو توساعه تمادنی یاا حیاظ ین ها، موج تداو حكومت و جامعاه و در نتیجاه فرصت .82-80: همانشود ) می

ساختار تمدنی طبقات اجتماعی عصر صفویه

تاوان از ین های یلم اجتمایی کاه مای حوزهدر توضیح و تبیین تحوال هر تمدنن، یكی از هاای هار توساعه شداسی توسعه، ریاه شداسی توسعه است. از نگاه جامعه استیاده کرد، جامعه

ها، در خای نتیجه ساختارهایی است که در جوامع مساتقر در تمدننی و صعود و افول تمدننگرفتاه در ین جواماع ی شكلها و نهادها حوزه ین تمدنن فعال هستدد و خود متیرر از ساخت

اشادد. یكای از « ای توساعه »یاا « انحطاطی»، «شونده ازتولید»تواندد دد. این ساختارها میهستیصر صیویه اسات کاه نااانی از دوران ناوین تااریخ ایاران اسات. ،های توسعه تمدنن دوره

و وحد ماذهبی 212: ص1374اتحاد سیاسی کاور، تاكیل یک حكومت ملی )لمبتون،جدید تاریخ ایران است. از نظار ماذهبی، های مهم این یصر امامی از ویژگی تاینع دوازده)

ایران و تاایع در یاک قالا یِارتقای تاینع ه دین رسمی دولتی و در واقع دریمیختن یمل از اجتماایی، یكای یلت مالحظاا سیاسای ا همچدین، هگردد. ایرانی مااهده میمذهبی ا

اشاد و اقااار اجتماایی مای و طبقاا در هاا انساان قرارگیری ترتی هم،م اجتمایی مسائل ایجادشاده اجتمااییِ ساختار طبقاتی و تغییارا حدودی تا تواند می مسئله این نمودن روشن

دهاد. مورخاان و پژوهااگران در ااره تحاوال و تطاورا نااان را ایران یصر صیویه درهستدد. مسئله دیگری که دغدغاه ءتاتت یراطبقا اجتمایی در دولت شیعی صیویه دچار

های کهن، ریاه ساختار طبقاتی ایان یصار را، در که رپایه سدت پژوهاگران وده است ینرا و روساتایی اشارافیت ماذهبی نظاامی، اشارافیت دوران اوستایی دانسته و چهار طبقه شاه،

ی مختلا ، اا ایجااد هاا اناد کاه در زماان پایه طبقا اجتمایی دولت شیعی صیویه دانساته


هاا نیازی از ق لباش های ایلی جدید: شاهان صیوی رای تضعی و ی تاكیل اتحادیه 1هاا و اتحادیاه ایلای قااقایی «شاهساون »های ایلی جدیادی همچاون اقدا ه تاكیل اتحادیه

هاا هاا و اتحادیاه ایان کدیدراسایون . 38و36: 1379زاده، ؛ نقیا 211: 1374)لمبتون، کردندتادری خاود هشد، هرچدد در ا تدا در راستای مدافع و اهداف حكومت مرک ی تاكیل می

ای که حكومت مرکا ی را اه اقاداماتی سیاسای و گونه هشدند ه قدر مستقلی تبدیل میانگیخت. این اقاداما نااان ها رمی وننظامی رای تضعی و کاهش قدر این کدیدراسی

یی و اساتقالل کامال تواناا تضاعی ایاال و قبایال ارای دهد که شاهان صیوی حتای میها در نهایت ناه این اقداما ین مایت ایال و قبایل دیگر ودند.و نیازمدد جل ح نداشتدد

هاای ایلای اتحادیاه اریوردن لكاه ایاث سار ،های ایلی مدجر نااد تدها ه تضعی اتحادیه)ر.ك: شاد زای ایران صیوی و ه تباع توساعه تمادنی در مسیر توسعه درونقدرتمدد جدید

.1393جدادله،و یزادارمكیحكاومتی و تااكیل نیاروی نظاامی دائمای متااكل از وروکراتیاک تقویت خاش 2

رچاه یااتر مستقل و خودمختار ایلی از طریق گسترش ه غالمان: کاهش نیوذ نیروهای نسبتا هاای نظاامی دائمای از جملاه وا ساته اه حكومات و تااكیل هدا وروکراتیاک نیروهای

نیاازی از ایاال و تمرکا هرچاه یااتر اقداما دیگر شاهان صایوی ارای اساتقالل و ای قدر ود. شیوه تیولداری و نیاز ه نیروهای اداری متخصک در اماور مالیاا و خاراج اه

از درون ااورکراتیكی انجامیااد کااه خااارج از ایااال و غالبااا رشااد و گسااترش نیروهااای . 165: 1378 ،زاده ریورده ودند )رج روستایی سرا های شهری خشایلای، در کارگیری نیروهای نظامی جدید غیر حكومتی و ه وروکراتیکتقویت خش

کاه ایان انجامیاد درازمد از دو جهت ه تقویات و اساتقالل ایاال و قبایال از حكومات . از یک سو، اشد مسئله نی در نظا طبقاتی یصر صیویه ازگوی توسعه تمدننی ین یصر می

جدیادی گیاری اشارافیت و نظامی جدید، زمیده را رای شاكل وروکراتیکورود نیروهای : 1372سایوری، ) بدیل شاد نیرویی مستقل از حكومت ت مد هفراهم کرد که خود در دراز

سده دو یصر صیوی تا زمان فروپاشی این سلسله ا رشاد و گساترش از سوی دیگر، .70گساترده قا ال شداساایی اسات. ایان المللایِ کااالیی و تجاار داخلای و این اقتصاد خارده

تحااوال اجتمااایی، ترکیاا ایاان طبقااا دسااتخوش تغییاارا گردیااده اساات ) دااانی و . 202: 1380همكاران،

یالوه ار کارکردهاای دهدد ا شداسان توضیح می ه که جامعهگون یننهادهای اجتمایی ا ااان مبادلاه رناد و تولیادا خاود را اا نیازهای انحصاری، در تعامل ا یكادیگر نیا قارار دا

که دو نهاد اجتمایی نی هستدد، در طاول حیث این کددد. ه همین قیاس دین و دولت، از میاند. تولیادا دیان مانداد وجادان جمعای، انساجا اجتماایی، تاریخ ا یكدیگر مبادله داشته

واره ماورد نیااز نهادهاای خاای هما تار مااروییت الگوسازی، کدترل درونی و از همه مهمویژه نهاد سیاسات و حكومات اوده و متقاا ال تولیادا نهااد سیاسات در خادمت هدیگر،

هاای دیدای و نیازهای نهاد دین، از قبیل اقتدار و حمایت ه مدظاور تبلیاو و گساترش یماوزه طاورکلی، نظاا طبقااتی اه .18: 1376 زناد، های دیدی، اوده اسات )شاجایی تحقق یرمان

هاای ر یا طبقاه خااص یاا تیكیاک ین در میاان گاروه ها در یک قا راساس تمرک فرصتهاای مختلا قارار هاایی کاه در اختیاار گاروه اجتمایی مختل ، ا توجاه اه ناوع فرصات

هاا یاا ساتن هاای دیگار اه ایان فرصات دهد، می ان تحرك اجتمایی و دساتیا ی گاروه میتمادنن جامعاه های تاریخی متیااو تایریرا متیااوتی ار روناد مرزهای اقاار، در موقعیت

داشته است.یملكردشاان در جایگااه اسااس ر دقیقا موقعیت طبقاتی افراد »کارل مارکس معتقد ود

نظریااه کااار رد . 80: 1971)مااارکس،« شااود تعیااین ماایچااارچوب نظااا ییداای اقتصااادی مارکسیسم ساختارگرا در ررسی ساختار تمدنی طبقا اجتمایی یصار صایویه نااانگر ین

ددی )هم یستیِ طبقاتی پویایی ما ین اجتمایاا یااایری )ایلای ، است که همواره میصلدهقااانی و شااهری )خاارده کاااالیی شااهری وجااود داشااته اساات. در واقااع از نگاااهی

ه خاصی از ه تا زمان تببیت حاکمیت شاه یباس اونل از گونساختارگرایانه، ایران یصر صیویکاالیی شاهری و اجتمااع ناشای گانه )اقتصاد خرده ساختارهای سه ددیِ طبقاتی خرده میصل

از ین، اقتصاد و اجتماع دهقانی، اقتصاد و اجتماع ایلیاتی رخوردار اوده و از ین زماان اه گیرد. او ه خود می ددی شكلی متی یا یِ میصل عد این خصلت

:در سه جهت ود نقش طبقا اجتمایی در فرییدد تمدننی دولت صیویه


هاا نیازی از ق لباش های ایلی جدید: شاهان صیوی رای تضعی و ی تاكیل اتحادیه 1هاا و اتحادیاه ایلای قااقایی «شاهساون »های ایلی جدیادی همچاون اقدا ه تاكیل اتحادیه

هاا هاا و اتحادیاه ایان کدیدراسایون . 38و36: 1379زاده، ؛ نقیا 211: 1374)لمبتون، کردندتادری خاود هشد، هرچدد در ا تدا در راستای مدافع و اهداف حكومت مرک ی تاكیل می

ای که حكومت مرکا ی را اه اقاداماتی سیاسای و گونه هشدند ه قدر مستقلی تبدیل میانگیخت. این اقاداما نااان ها رمی وننظامی رای تضعی و کاهش قدر این کدیدراسی

یی و اساتقالل کامال تواناا تضاعی ایاال و قبایال ارای دهد که شاهان صیوی حتای میها در نهایت ناه این اقداما ین مایت ایال و قبایل دیگر ودند.و نیازمدد جل ح نداشتدد

هاای ایلای اتحادیاه اریوردن لكاه ایاث سار ،های ایلی مدجر نااد تدها ه تضعی اتحادیه)ر.ك: شاد زای ایران صیوی و ه تباع توساعه تمادنی در مسیر توسعه درونقدرتمدد جدید

.1393جدادله،و یزادارمكیحكاومتی و تااكیل نیاروی نظاامی دائمای متااكل از وروکراتیاک تقویت خاش 2

رچاه یااتر مستقل و خودمختار ایلی از طریق گسترش ه غالمان: کاهش نیوذ نیروهای نسبتا هاای نظاامی دائمای از جملاه وا ساته اه حكومات و تااكیل هدا وروکراتیاک نیروهای

نیاازی از ایاال و تمرکا هرچاه یااتر اقداما دیگر شاهان صایوی ارای اساتقالل و ای قدر ود. شیوه تیولداری و نیاز ه نیروهای اداری متخصک در اماور مالیاا و خاراج اه

از درون ااورکراتیكی انجامیااد کااه خااارج از ایااال و غالبااا رشااد و گسااترش نیروهااای . 165: 1378 ،زاده ریورده ودند )رج روستایی سرا های شهری خشایلای، در کارگیری نیروهای نظامی جدید غیر حكومتی و ه وروکراتیکتقویت خش

کاه ایان انجامیاد درازمد از دو جهت ه تقویات و اساتقالل ایاال و قبایال از حكومات . از یک سو، اشد مسئله نی در نظا طبقاتی یصر صیویه ازگوی توسعه تمدننی ین یصر می

جدیادی گیاری اشارافیت و نظامی جدید، زمیده را رای شاكل وروکراتیکورود نیروهای : 1372سایوری، ) بدیل شاد نیرویی مستقل از حكومت ت مد هفراهم کرد که خود در دراز

سده دو یصر صیوی تا زمان فروپاشی این سلسله ا رشاد و گساترش از سوی دیگر، .70گساترده قا ال شداساایی اسات. ایان المللایِ کااالیی و تجاار داخلای و این اقتصاد خارده


مسال )یعدای دولات اود. طبقاه تحوال اقتصادی رجسته تا عی از تحاوال در سااختارِ شادن نظاا سیاسای نیازمداد گساترش فعالیات یلیااتی دی از دولات ایلیااتی و غیرا ساختارشك

گردید. شدن هرچه یاتر ساختار دولت می ی دولت و ین نی موج وروکراتیکاقتصاددر جهات توساعه تغییرا مورد حث، تحوال اجتماایی و طبقااتی جالا تاوجهی را

فات، ای از کارمددان وروکراتیاکِ دولات شاكل گر موج شد. طبقهتمدننی یصر صیویه ایان جتماایی مارتب اا تولیاد و یرضاه وری و طبقاا ا تولیدا دستی مختلا ) پیااه

شااه اه تجاار رتباه دولات و تولیدا ظاهر گات و این در حالی ود که کارمددان یالیدادند. خیل یظایم یالقه شدیدی ناان می المللی اا ناشی از تولید دستی اا حتی در سطح ین

ی م د گیاار شاااه شااده ودنااد، کااارگران، کارکدااان، هدرمداادان و ساازاهیان شاااه کااه همگاا ، 1509-1421: 4ج ،1345دوگاناه شااه )شااردن، و گران شاغل در کارخانجا سای صدعت

رتبه و دیوانساالران رگ در پایتخت و مراک ایاال ، کارکدان در ار شاه و اه امرای یالیکدداده اناواع محصاوال دساتی، تولید دار و ن، طبقا شهری مغازهویژه غالمان و خواجگا

دهددگان خدما مختل در سطح شهر، صاحبان ازارها و کاروانسراها، طبقه روحانی ارائهرتباه حكاومتی کیسه در ار و مقاما یالی رسمی و نهایتا طبقه تجار متوس و رگ که هم

داد. ایان تحاول رفت و حتی شاه شده ودند، همگی ج و طبقا اجتمایی جدید ه شمار مای داران ساا قِ ایااال ، طبقاتی ه قیمت ن ول اشرافیت نظامی ترکمان ه یدوان والیان و اقطااع

تضعی قوای قاورچی و محاو وا ساتگی ایلیااتی ایان نیاروی نظاامی و اتكاای ین اه نظاا توان چدین یدوان کرد که تمامی طبقا اجتمایی موجاود م د گیری شاه ود. ه اختصار می

ظا اجتمایی ایلیاتی در جریان این تحول ه شد لطمه دیدند و تدها ین خای از امارا در نتوان ا قای موقعیت خود را یافتدد که خود را ا این تحوال هماهد ،و رؤسای سا ق قبیله

کرده و در ائتالف ا شاه از ساخت اجتمایی ایلیاتی خاود کاامال قطاع ارتبااط کردناد. ایان را چداان متحاول طبقاا اجتماایی دادی دیاادین و گساترده اود کاه شاكل تحولی یمیق،

ساده نخسات طبقاا اجتماایی هاای دادی ساخت که نه تدها موجا تیااو ین اا شاكل پاس از اساال نیا طبقاا اجتماایی هاای دادی حكومت صیویان شد، لكه ین را از شكل

در گرفتاه و تحاوال صاور اه یباارتی، تغییار . 24-23: 1385)یبداللهی، متمای ساخت


انقاالب یظایم سیاسای و سازس اقتصاادی ا طی حاکمیت شااه یبااس اونل طبقا اجتمایی شود. تلقی می ه نیع جامعه در فرییدد تمدننی دولت صیویهاجتمایی

در تحلیال ییدای و ذهدای و معیارهاای هاا در را طاه اا سادجه نظاری و میااهیم راساس ساطح سیاسای ا »جایگ یدی توان ه ، میاجتماییطبقا یت ساختاریِ تحوال یمیق در کل

اشااره کارد. « ا ایلیااتی اداری اجتمایسطح سیاسی ا » ه جای « کاالیی خرده اداری اجتماعارتباط اا اجتمایاا ایلای جاایگ ین امارای حال، امیران لاكری و کاوری شهرناین و ی

یامالن ساختاری جدیاد ارای مادیریت این . 226: 1358 ایلیِ ق لباش شده ودند )نعمانی،کااالیی ل از تولیاد خارده تصاادی حاصا رزمین، یالوه ار نیااز اه انارژی اق اداری سیاسی س

شد نیازمدد انرژی اقتصاد دهقانی ود. ا یدایت ه این نكته، تحول نظاا ارضای شهری، هدر اقادامی رادیكاال سااخت رو، شاه یباس اونل رفت. از این انتظار میدر فرییدد تمدننی نی

ارضی متكی ر اداره ایلیاتی کاور را تغییر داد و ین را تا ع مدیریت متمرکا شااه، در اار و ها در نحاوه و امیران لاكری و کاوری غیر ایلیاتیِ شهری کرد. این تغییر در نسبت مالكیت

ظاا ارضای و ها و طبقاا اجتماایی نمایاان شاد. حاال ن ها ه گروه می ان تخصیک مالكیتاجتماایی اه طبقاا در کال سااختار « کددده سطح اقتصادیِ تعیین»تولید کااورزی ه مبا ه

وروکراسای اداری و ارتاش متمرکا نیازمداد انارژی شاد و ای متمرک مادیریت مای گونهویژه شاه از سوی دیگر، شاهان صیوی ه اقتصادی حاصل از اقتصاد و اجتماع ارضی ودند.

شاه صیی و شاه یباس دو رای پرداخت م د و مواج نیروهای نظامی جدیاد ،اونل یباسها ه حكومت مرک ی، شیوه جدید پرداخت مساتقیم مواجا در جهت وا ستگی دائمی ین

و مخارج ارتش از دریمدهای سلطدتی را در پیش گرفتدد کاه اا توجاه اه مخاارج سادگین هاای تحات اداره هش ممالاک )زماین ارتش نیازمدد گسترش امالك خاصه حكومتی و کاا

. 18: 1383؛ الکهاار ، 217: 1345لمبتاون، )ها ود اشراف ایلی و تضعی هرچه یاتر ینگارفتن هرچاه یااتر ایاال و قبایال از شادن و فاصاله تادری ایاث یگاناه این اقداما ه

خااص خاود ها ه نیروهایی مستقل از حكومت و دارای مدافع حكومت مرک ی و تبدیل ین .1393 جدادله،یزادارمكی و )ر.ك: شد


از زار ا . 86: 1372)سایوری، فاراهم کارد در فرییدد تمادننی دولات صایویه یعدی ازاریان قا ل ذکر است که ازار تدهاا محال داد و .د و رردا رخو سامانیدخو نیامی از صیویه خراوا

هاای خاویش اه تولیاد جاا و در دکاان گاران سایاری نیا در هماان ستدد نبود، لكه صدعتگسترش صدایع و رونق اقتصادی، رشد و . 9: 1348 شان ماغول ودند )کارری،محصوال

یماده اقتصاادی شاهری که ایان اصاداف محاور ای گونه همراه داشت ه توسعه اصداف را هز ناویی خودساامانی وده و در چارچوب کدترل شدید شاهرها توسا حكومات مرکا ی ا

، ی ایضای اصدافأسییدان یا کدخدایان هرصد راساس ر انتخاب ریش. رخوردار ودند: 1377هاای دولتای )فاوران، و مقا صدافتعیین مالیا راساس مذاکره و توافق میان سران ا

هاای صادیی ل نسبی در حل و فصال اختالفاا داخلای اا ارجااع اه محكماه و استقال 60تاوان شااهدی ار خودساامانی و رایگان مرک از نقی و ریش ساییدان هار صاد را مای

در چداین سااختاری، اصاداف یصار نظر گرفات. استقالل نسبی اصداف در دوره صیویه درنهادی قا ل توجه در روا اجتماایی صیویه نه فق ه یدوان جریان اقتصادی لكه ه یدوان

اند. ساختار درونی و یرونی اصداف در این دوره رخالف ادوار گذشاته تغییراتای مثرر ودهاجتماایی دیگار و طبقاا تادری پیونادهایی را اا نیروهاا هاصداف را در خود شاهد ود.

سیاساای، هااایدگرگااونی .هااای اخااو صااوفیانه رقاارار کردنااد همچااون یلمااا و جمعیااتاقتصادی، اجتمایی در این یصر، مخصوصاا دوره شااه یبااس اونل، موجا افا ایش تعاداد

ها شد. این امر نه تدها متدوع و تخصصی ودن مااغل، خدما ، تولیدا و اصاداف در حرفهازارهاای ایان دوره و هاای حااکم ار های اازار را فاراهم یورده، لكاه ار پیچیادگی الیه

کددادگان نیا داللات فه و اصداف ا یكدیگر و نی ا حكومت و ا مصرفمداسبا اهل حرای که خطر نارضایتی و نافرمانی از حكومات از ساوی گونه ه . 164: 1393داشت )یقیلی،

کارد کدتارل شادیدی را ار ها وجود داشت و ه همین دلیل حكومت صایویه ساعی مای ین .98-9: 1978 اصداف ایمال کدد ) دانی،

توان چدین استدباط کرد کاه نقاش طبقاا اجتماایی در فرییداد تمادننی طورکلی می ه خش تقویتب ؛جدید یلیا ییههادتحااتاكیل ل ا یعدی جهت سه در دولاات صاایویه،

یجستجو ج و ن؛غالما ازمتاكل ئمیدا نظامی وینیر تاكیل و حكومتی تیکاکرو ر

شادن دلیال کمرنا خش جدید: شاهان صایوی اه جستجوی یک مدبع ماروییت 3ها ا ایال ق لباش، اه شدن پیوند معدوی ین ی کاری ماتیک خود و در پی ین سستها جدبه

کاه رقاجا نشاها ) االعكس خش جدیاد و مساتقل یدوان یک مدبع ماروییت فقه شیعی ه: 1،ج1380)کاارزن،ند د و نیو یر ییت خشومار مدبع یک مددزنیا یصیو نشاها ف رخالگرفتن فقهاا، ناشای از یامل دیگر قدر . ها متوسل شدند از طریقت صوفیانه ق لباش 566

های اجرایی یک حكومت ود. شاهان صیوی رای تببیت حكومات خاود نیازمداد ضرور سااز یاک قیاا و فیانه مبتدی ار شاور ایماان را کاه ا تادا زمیداه ین ودند که ایدئولوژی صو

رباا جاایگ ین اسبی رای یاک حكومات نهادمداد و ا پیروزی پرشور ود ا ایدئولوژی مدهمچدین رسیدگی ه امور یماومی از قبیال تجاار ، کاااورزی، . 31: 1369 کددد )کدی،

ود که در ین زمان فقاه و شاریعت قضاو و دیگر امور اجرایی نیازمدد یک مبدای حقوقی . 192و119: 1379 جعیریان،) کرد ین را فراهم می

در کدارِشتدد. دا ایطرفهدو و متقا ل روایكدیگر ا زار ا وحانیت رو دنهادو اف ون یلما در دستگاه حكومتی صیویه، یوامل دیگری همچون پیوند یافتن روز قدر

؛ الگار،167: 1372)سیوری، ها های وقیی و سیورغال خوردن یلما ا زمین از طریق زمینمختل اجتمایی از طریق اداره امور و طبقا گسترش ارتباط و پیوند ا اقاار ، 39: 1356

: 1363؛ کمزیر،243: 1379 جعیریان،)شریی و مدنی و حل و فصل دیاوی و اختالفا ایث استقالل مادی ، 166: 1372)سیوری، همچدین پیوند محكم ا اقاار ازاری و327

های مختل ازار همچون تجار و داران و گروه یلما از در ار صیوی، مدافع ماترك ا زمین مالی و دیقتصاا مبانی زار ا». ایضای اصداف و نیوذ اجتمایی هرچه یاتر یلما گردید

در حانیترو ر قد میدمر نی مبانی سیاسی نظر از و میساخت همافر را مستقل حانیترو قعامو در نی حانیترو هاهفاید و خدما ینا را ر در. دنی وایود لیما و حكومت را ر

.111: 1359ف،شرا) «د و نیایود لیما تعدیا را ر در نیازار ا حامی وریضرها و تحوال فوق، اساتقرار حكومات صایویه و در پای ین گساترش ه موازا جریان

های ارتبااطی، و گساترش روا ا تجااری و سیاسای اا کاروانسراها و راهشهرها و همچدین کاورهای دیگر شرای مداسبی را رای رشد و قادر یاافتن ساومین نیاروی جامعاه ایاران


از زار ا . 86: 1372)سایوری، فاراهم کارد در فرییدد تمادننی دولات صایویه یعدی ازاریان قا ل ذکر است که ازار تدهاا محال داد و .د و رردا رخو سامانیدخو نیامی از صیویه خراوا

هاای خاویش اه تولیاد جاا و در دکاان گاران سایاری نیا در هماان ستدد نبود، لكه صدعتگسترش صدایع و رونق اقتصادی، رشد و . 9: 1348 شان ماغول ودند )کارری،محصوال

یماده اقتصاادی شاهری که ایان اصاداف محاور ای گونه همراه داشت ه توسعه اصداف را هز ناویی خودساامانی وده و در چارچوب کدترل شدید شاهرها توسا حكومات مرکا ی ا

، ی ایضای اصدافأسییدان یا کدخدایان هرصد راساس ر انتخاب ریش. رخوردار ودند: 1377هاای دولتای )فاوران، و مقا صدافتعیین مالیا راساس مذاکره و توافق میان سران ا

هاای صادیی ل نسبی در حل و فصال اختالفاا داخلای اا ارجااع اه محكماه و استقال 60تاوان شااهدی ار خودساامانی و رایگان مرک از نقی و ریش ساییدان هار صاد را مای

در چداین سااختاری، اصاداف یصار نظر گرفات. استقالل نسبی اصداف در دوره صیویه درنهادی قا ل توجه در روا اجتماایی صیویه نه فق ه یدوان جریان اقتصادی لكه ه یدوان

اند. ساختار درونی و یرونی اصداف در این دوره رخالف ادوار گذشاته تغییراتای مثرر ودهاجتماایی دیگار و طبقاا تادری پیونادهایی را اا نیروهاا هاصداف را در خود شاهد ود.

سیاساای، هااایدگرگااونی .هااای اخااو صااوفیانه رقاارار کردنااد همچااون یلمااا و جمعیااتاقتصادی، اجتمایی در این یصر، مخصوصاا دوره شااه یبااس اونل، موجا افا ایش تعاداد

ها شد. این امر نه تدها متدوع و تخصصی ودن مااغل، خدما ، تولیدا و اصاداف در حرفهازارهاای ایان دوره و هاای حااکم ار های اازار را فاراهم یورده، لكاه ار پیچیادگی الیه

کددادگان نیا داللات فه و اصداف ا یكدیگر و نی ا حكومت و ا مصرفمداسبا اهل حرای که خطر نارضایتی و نافرمانی از حكومات از ساوی گونه ه . 164: 1393داشت )یقیلی،

کارد کدتارل شادیدی را ار ها وجود داشت و ه همین دلیل حكومت صایویه ساعی مای ین .98-9: 1978 اصداف ایمال کدد ) دانی،

توان چدین استدباط کرد کاه نقاش طبقاا اجتماایی در فرییداد تمادننی طورکلی می ه خش تقویتب ؛جدید یلیا ییههادتحااتاكیل ل ا یعدی جهت سه در دولاات صاایویه،

یجستجو ج و ن؛غالما ازمتاكل ئمیدا نظامی وینیر تاكیل و حكومتی تیکاکرو ر


نتیجهها و پیوند متقا ل ت از ا ویژگی تمرک فرصتوان ه یدوان نظامی از نظا طبقاتی صیویه می

سران ق لباش و نیروهای نظامی که پایه قادر . شاه مرک رقل و توزیع قدر ودیاد کرد. داد، عدها ا انتصااب اه حكومات گری تاكیل می ها را ا تدا وا ستگی خاندانی و نظامی ین

صاور ماده ماوروری اود، اه طاور ی والیا و دریافت تیول در اشكال مختل ین، که هو هاای خاود ن در رأس ایال ها اا قارار گارفت داران رگ دریمدند. ه یان فوران این زمین

مدد شدند. دریافت تیول و حكومت والیا از سه خش مازاد ایلی، روستایی و شهری هرهارتبااط ها که انحصاار داناش یرفای را در های ایرانی ودند. این گروه دیگر وروکرا

ها در اختیار داشتدد ا تكیه ه اقتدار تخصصی و داناش خاود، از طریاق اشاغال ا اداره زمینمداص اداری و انحصار امور مالی و ممی ی و غیره ه دریافت تیول نایل شدند و در جرگاه

روحانیات نیا اا اتكاا اه قادر ایادئولوژیک داران و گاه تجاار ا رگ دریمدناد. زمیناالسال و غیره دست یافت و ه قدر سیاسی در ساخت )مدص ، صدر، شیخخویش، هم

مددی مادی یافت. این گروه انحصار دانش دیدی را هم در اختیار هم از طریق سیورغال هرهای ه جامعااه صایوی را جامعااه کدااد کا جااا تكیاه مای سایوری ااه ایان مطلاا تاا ین داشاتدد. دار گیاری اشارافیت ریااه ین امر موج ید شاكل نامد و معتقد است، هم ساالر می فضلیت

نماایی واقعیات نیا تلقای گاردد، حاداقل در ایران شد. این سخن سیوری اگر نویی رگخصوص اگر ه این واقعیت نی توجاه شاود کاه هاشاره ه از ودن نظا طبقاتی ایران دارد.

هاای شته و یاتر صالحیتدر ورود ه جرگه روحانیت، وا ستگی خاندانی نقش چددانی نداشخصی مداخله داشته است. هرچدد که در زمیداه ورود اه جرگاه اشارافیت نیا پیونادهای

تجار یمده شهرها، گاروه دیگار ایان اشارافیت را تااكیل خاندانی اغل نقش داشته است. ای، نتیجاه پیوناد شان در خاش یماده وری مادی ها نی گروهی ودند که هره دادند. ین میهای دیگر اشرافیت ود. در مقا ال ایاد اه مارد یاادی ایلای کاه اه ها ا خش یاسی ینس

دامداری اشتغال داشتدد، زاریین، اصداف و کارگران اشاره کرد که اه یاان فاوران طبقاا هاای افراد از طبقا پایین جامعه ه پایگااه دادند و ین و تحت سلطه را تاكیل میرو پای میانه اند. ی و نظامی دست یافتهی و اداریال

ترتیاا اادینشااكل گرفاات. صوفیه طریقت از مستقل و جدید خش ییتومار مدبع یکتااریخی و نقطاه شاروع سلساله « نگااه مهام »گیری حكومت صیویه ه یداوان یاک شكل

ای شاد اجتمایی، سیاسای و اقتصاادی و طبقا رخدادهای واکدای مدجر ه پیدایش نیروها اه چاالش در مسایر تمادنن هاای تمرک گرایاناه حكومات صایویه را که هرچه یاتر تاالش

. 1)نمودار دکایدن می 203-227: 1372) و سایوری 13-18: 1383الکهار ) های ارزیا یالز ه ذکر است

های تمرک گرایانه شااه یبااس و دیگار دهدد که تالش از تحوال دوره صیویه نی ناان می عد از شااه اما رسید، نظر می هو متمدن کاریمد ،مد میید چدد در کوتاهشاهان صیوی هر

یاافتن نیروهاای و قدر مد ایث ضع اقتصادی و نظامی حكومت در دراز، اونلیباس اجتمایی در را ر قدر حكومت مرک ی شد. ایان نیروهاا از چداان اساتقاللی از حكومات

که ه میا ان زیاادی خاود نیا اا رغم زوال و سقوط حكومت صیویه ه رخوردار ودند که یزادارمكای و )ر.ك: ک ی ا این نیروهاای اجتماایی اود معلول روا خاص حكومت مر

.همچدان ه حیا خود ادامه دادند اا1393 ،جدادله

: پیدایش و ظهور نیروهای اجتمایی، سیاسی و اقتصادی در دوران صیویه1نمودار

45: 1393)یزاد ارمكی و جدادله،


نتیجهها و پیوند متقا ل ت از ا ویژگی تمرک فرصتوان ه یدوان نظامی از نظا طبقاتی صیویه می

سران ق لباش و نیروهای نظامی که پایه قادر . شاه مرک رقل و توزیع قدر ودیاد کرد. داد، عدها ا انتصااب اه حكومات گری تاكیل می ها را ا تدا وا ستگی خاندانی و نظامی ین

صاور ماده ماوروری اود، اه طاور ی والیا و دریافت تیول در اشكال مختل ین، که هو هاای خاود ن در رأس ایال ها اا قارار گارفت داران رگ دریمدند. ه یان فوران این زمین

مدد شدند. دریافت تیول و حكومت والیا از سه خش مازاد ایلی، روستایی و شهری هرهارتبااط ها که انحصاار داناش یرفای را در های ایرانی ودند. این گروه دیگر وروکرا

ها در اختیار داشتدد ا تكیه ه اقتدار تخصصی و داناش خاود، از طریاق اشاغال ا اداره زمینمداص اداری و انحصار امور مالی و ممی ی و غیره ه دریافت تیول نایل شدند و در جرگاه

روحانیات نیا اا اتكاا اه قادر ایادئولوژیک داران و گاه تجاار ا رگ دریمدناد. زمیناالسال و غیره دست یافت و ه قدر سیاسی در ساخت )مدص ، صدر، شیخخویش، هم

مددی مادی یافت. این گروه انحصار دانش دیدی را هم در اختیار هم از طریق سیورغال هرهای ه جامعااه صایوی را جامعااه کدااد کا جااا تكیاه مای سایوری ااه ایان مطلاا تاا ین داشاتدد. دار گیاری اشارافیت ریااه ین امر موج ید شاكل نامد و معتقد است، هم ساالر می فضلیت

نماایی واقعیات نیا تلقای گاردد، حاداقل در ایران شد. این سخن سیوری اگر نویی رگخصوص اگر ه این واقعیت نی توجاه شاود کاه هاشاره ه از ودن نظا طبقاتی ایران دارد.

هاای شته و یاتر صالحیتدر ورود ه جرگه روحانیت، وا ستگی خاندانی نقش چددانی نداشخصی مداخله داشته است. هرچدد که در زمیداه ورود اه جرگاه اشارافیت نیا پیونادهای

تجار یمده شهرها، گاروه دیگار ایان اشارافیت را تااكیل خاندانی اغل نقش داشته است. ای، نتیجاه پیوناد شان در خاش یماده وری مادی ها نی گروهی ودند که هره دادند. ین میهای دیگر اشرافیت ود. در مقا ال ایاد اه مارد یاادی ایلای کاه اه ها ا خش یاسی ینس

دامداری اشتغال داشتدد، زاریین، اصداف و کارگران اشاره کرد که اه یاان فاوران طبقاا هاای افراد از طبقا پایین جامعه ه پایگااه دادند و ین و تحت سلطه را تاكیل میرو پای میانه اند. ی و نظامی دست یافتهی و اداریال


دوره: انیرا در داريسرمایه شدر یخیرتا نعامو . 1359 )حمد ا ف،شرا .میدهرا زنتااا: انتهر ،یهرقاجا

اهتماا احساان اشاراقی. ، هاآلثارةنقاو . 1350) اهلل ن هدایت محمودای نطد ی، افوشته تهران: دگاه ترجمه و نار کتاب.

دین و دولت در ایرران: نقرش علمرا در دوره قاجاریره .1356) الگار، حامد. .تهران: انتاارا توس .ا والقاسم سری

( تاریخی آن هاي قشربندي اجتماعی و ساختار یهنظر .1378انصاری، ا اراهیم .اصیهان: داناگاه اصیهان .در ایران

يهرا نابرابريشناسی قشرها و جامعه .1383) لئونارد ریا من و نوافانگویتا، ماریا .نار مرندی :تهران ،پور محمد قلی هترجم ،اجتماعی

( هزاور، تهاران: ساازمان ترجمه احماد .سفرنامه اولئاریوس . 1363اولئاریوس، یدا ا تكار. انتااراتی و فرهدگی

تهااران: .یعقااوب یژنااد و تاادوین ه، ترجمااصررفویان . 1380) دااائی، امااین و همكاااران ی.انتاارا مول

سدایی :تهران .، ترجمه ا وتراب نوریسفرنامه تاورنیه . 1369) تاورنیه، ژان ایتست.

( ا اهتما ایرج افاار، تهران: آراي عباسی تاریخ عالم . 1350ترکمان، اسكددر یک ، مثسسه امیرکبیر.

_____ (1390 ، « ررسی حجاب و نوع پوشش زنان زردتاتی در ایران یصر صایویه » ، .23-44 ، ص15، شماره هنگی ایرانفر مجله تحقیقات

( تهاران: صفویه در عرصره دیرن، فرهنر و سیاسرت . 1379جعیریان، رسول ، .پژوهاكده حوزه و داناگاه

و خ اری ت در ی شررر ژوه پ علرررم تحررروالت جامعررره: . 1352د، حمیاااد )حمیااا تهران: انتاارا امیرکبیر. ، ی م ل ع ی رای گ خیار ت

از زمان حاکمیات شااه یبااس اونل و عاد مدیریت متمرک ، ضرور ساختاری دا راینتوساعه تمادنی در دادیِ طبقاا اجتماایی تیریرا یمیاق سااختاری ار کلیات شاكل ،ین

ا توان ه موارد زیار اشااره کارد: تغییار نظاا سیاسای های این تیریرا می گذاشت. از ناانهاداری، تغییر در یاامالن خادمت سیاسای، اداری، نظاامی و ایادئولوژیک، رشاد تجاار و

کااالیی شاهری، رشاد و گساترش شاهرها و معمااری شاهری، رشاد و توساعه هاقتصاد خردکااورزی، ه وجود یمدن شبكه حمل و نقل گسترده در داخال، رشاد ازارهاای داخلای و

امااش در داخال و روا ا سیاساای حساده ااا ارتبااط ین اا ازارهااای خاارجی، ساكون و یر کاالیی اود. هماه ماوارد فاوق تبعاا نیااز همسایگان که الزمه رشد تجار و تولید خرده

اجتمایی، اقتصادی، حاکمیت متمرک رای تیمین مدا ع مالی رای مدیریت متمرک سیاسی، ه طبقااتی اه دهی در جهت شكلیصر صیویه در مجموع نظا طبقاتی اداری و نظامی ود.

تحرك اجتمایی و امكان گذار کدد. ترکی اشراف، یدوان اشراف در مقا ل یوا یمل میمی ان افتراق یاا و ها و فرصت طبقا اجتماییپیوند متقا ل ن جامعه ه قار اال،از اقاار پایی

ارای توسااعه مببتای نتااای معداوی، سیاساای و غیاره در یكجاا، ،هااای )ماادی تمرکا دیاان زای ایران صیوی و ه تبع توسعه تمدنی داشته است. درون

هاا هام در ُعاد ، تعاار اونل در یصر صیویه، عد از شااه یبااس ه ذکر استالبته الز افقی )میاان واحادهای اجتماایی از نظار جغرافیاایی پراکداده و هام یماودی )میاان اقااار

صایوی و اه تباع ین توقا و گذاشت و موج سقوط حكومت مختل رو ه ف ونی می زوال توسعه تمدننی صیویه شد.

منابع در ر قد نهازمو ر مبتدی دینها ی»پیكر دد .1393یلی جدادله ) و یزادارمكی، تقی

دیكررو سساا ر یهرقاجا تا صیویه از انیرا تحوال نیاخوز) ا انیرا سدتی جامعه-64ص ،3ه رشما ،همدپان هدور .انیرا جامعهشناسی مجلة .یخی «رتا ییاگردنها29.


دوره: انیرا در داريسرمایه شدر یخیرتا نعامو . 1359 )حمد ا ف،شرا .میدهرا زنتااا: انتهر ،یهرقاجا

اهتماا احساان اشاراقی. ، هاآلثارةنقاو . 1350) اهلل ن هدایت محمودای نطد ی، افوشته تهران: دگاه ترجمه و نار کتاب.

دین و دولت در ایرران: نقرش علمرا در دوره قاجاریره .1356) الگار، حامد. .تهران: انتاارا توس .ا والقاسم سری

( تاریخی آن هاي قشربندي اجتماعی و ساختار یهنظر .1378انصاری، ا اراهیم .اصیهان: داناگاه اصیهان .در ایران

يهرا نابرابريشناسی قشرها و جامعه .1383) لئونارد ریا من و نوافانگویتا، ماریا .نار مرندی :تهران ،پور محمد قلی هترجم ،اجتماعی

( هزاور، تهاران: ساازمان ترجمه احماد .سفرنامه اولئاریوس . 1363اولئاریوس، یدا ا تكار. انتااراتی و فرهدگی

تهااران: .یعقااوب یژنااد و تاادوین ه، ترجمااصررفویان . 1380) دااائی، امااین و همكاااران ی.انتاارا مول

سدایی :تهران .، ترجمه ا وتراب نوریسفرنامه تاورنیه . 1369) تاورنیه، ژان ایتست.

( ا اهتما ایرج افاار، تهران: آراي عباسی تاریخ عالم . 1350ترکمان، اسكددر یک ، مثسسه امیرکبیر.

_____ (1390 ، « ررسی حجاب و نوع پوشش زنان زردتاتی در ایران یصر صایویه » ، .23-44 ، ص15، شماره هنگی ایرانفر مجله تحقیقات

( تهاران: صفویه در عرصره دیرن، فرهنر و سیاسرت . 1379جعیریان، رسول ، .پژوهاكده حوزه و داناگاه

و خ اری ت در ی شررر ژوه پ علرررم تحررروالت جامعررره: . 1352د، حمیاااد )حمیااا تهران: انتاارا امیرکبیر. ، ی م ل ع ی رای گ خیار ت


( تحوالت اجتماعی ایران: از سال مقاومت شکننده: تاریخ ، 1377فوران، جان، ترجماه احماد تادین، تهاران: بشمسری ترا انقرال 879میالدي مطابق با 1500

خدما فرهدگی رسا.

تهران: نار نو. . ترجمه غالمرضا سمیعی.سفرنامه .1363) یاا، دن گارسوفیگوئر

( ترجمااه یباااس نخجااوانی و یباادالعلی سررفرنامه کررارري . 1348کااارری، جملاای ، کارن ، تبری : اداره کل فرهد و هدر یذر ایجان شرقی.

تهاران: .یبادالرحیم گاواهی .هراي انقرالب ایرران ریشره .1369) کدی، نیكی یر .انتاارا قلم

حید ویلی غال، ترجمااااااااااااااه انیراقضیه ان و یرا. 1380)ناتانیل رج جو زن،کر فرهدگی.و یلمی را نتااا: انتهر ،نیراندزما

تهاران: .چااد ساو ترجماه کیكااوس جهاناداری. .سفرنامه .1363)کمزیر، انگلبر انتاارا خوارزمی.

،صرفوي زنردگی صرنفی آنران در عصرر وران و پیشه .1392) مهادی کیوانی .ترجماه یا دان فرخای .ایرران )جستارهایی در تاریخ اجتمراعی و اقتصرادي

.امیرکبیر :تهران

( ترجماه مساعود حکومرت صرفوي سازمان اداري .1334میدورسكی، والدیمیار . تهران: انجمن کتاب. نیا. رج

_____ (1378. یاا علیققاام نقرسریابر ا سازمان اداري حکومت صفویان(نیاا، اا حواشای سایندمحمد د یار سایاقی، تهاران: ، ترجماه مساعود رجا المیسک( ةعذک

امیرکبیر.

دولتاااهی، تهاران: ، اساماییل انقررا سلسرله صرفویه .1383) الکهار ، الرنس .انتاارا یلمی و فرهدگی

( مدوچهر امیری، تهاران: دگااه ترجماه و مالك و زارع .1345لمبتون، ین. کی. اس ، .نار کتاب

،الدین شایا، چااد دو ، تهاران: انتااارا ، ترجمه شعالسفرنامه . 1370)پیترو دالواله یلمی و فرهدگی.

یتوسعه و انقطاع تمدنن اساالم یها از چرخه یساخت یلیتحل» . 1376زاده، احمد ) رج .90-49، ص 4، نامه پژوهش فرهدگی، شماره « ییصر صیو یمورد ی) ررس

_____ (1378 . ایرران و تراریخی رر تطبیقری توسعه: بررسی شناسی جامعه .، تهران: سلمانژاپن

شاماره کیهان اندیشه، «وران در تاریخ ایران اصداف و پیاه» .1366) روحانی، کاظم ، . 70-83، ص 11

( تهاران: دگااه . اه اهتماا یبدالحساین ناوایی. الترواریخ احسن . 1349روملو، حسن ترجمه و نار کتاب.

( تهران: نار مرک . . ترجمه کامبی ی ی ی.عصر صفويایران . 1372سیوری، راجر

( هیاتم و هااتم. چهار ، سو ، جلد ، ترجمه محمد یباسی.سفرنامه . 1345شاردن، ژان تهران: امیرکبیر.

مشروعیت دینی دولرت و اقتردار سیاسری دیرن .1376زند، یلیرضا ) شجایی ، تهران: دیان.

اندیشه دینی در ایران عصر صرفویه ساختار نهاد و .1381گل، مدصاور ) صیت ، تهران: خدما فرهدگی رسا.

( ختاری ماادیریت سیاساای ساارزمین و هااای سااا ضاارور » .1385یبااداللهی، حمیااد، ص 27، شاماره شناسی ایرانمجله جامعه، «وی ددی اجتمایی ایران یصر صی شكل

33-5.

( هاا در درونی و یرونای ین ددی اصداف و تبیین ساختار طبقه . »1393یقیلی، سینداحمد .143-170، ص 8، شماره ایران بعد از اسالم نامهمجله تاریخ، «یصر صیویه


( تحوالت اجتماعی ایران: از سال مقاومت شکننده: تاریخ ، 1377فوران، جان، ترجماه احماد تادین، تهاران: بشمسری ترا انقرال 879میالدي مطابق با 1500

خدما فرهدگی رسا.

تهران: نار نو. . ترجمه غالمرضا سمیعی.سفرنامه .1363) یاا، دن گارسوفیگوئر

( ترجمااه یباااس نخجااوانی و یباادالعلی سررفرنامه کررارري . 1348کااارری، جملاای ، کارن ، تبری : اداره کل فرهد و هدر یذر ایجان شرقی.

تهاران: .یبادالرحیم گاواهی .هراي انقرالب ایرران ریشره .1369) کدی، نیكی یر .انتاارا قلم

حید ویلی غال، ترجمااااااااااااااه انیراقضیه ان و یرا. 1380)ناتانیل رج جو زن،کر فرهدگی.و یلمی را نتااا: انتهر ،نیراندزما

تهاران: .چااد ساو ترجماه کیكااوس جهاناداری. .سفرنامه .1363)کمزیر، انگلبر انتاارا خوارزمی.

،صرفوي زنردگی صرنفی آنران در عصرر وران و پیشه .1392) مهادی کیوانی .ترجماه یا دان فرخای .ایرران )جستارهایی در تاریخ اجتمراعی و اقتصرادي

.امیرکبیر :تهران

( ترجماه مساعود حکومرت صرفوي سازمان اداري .1334میدورسكی، والدیمیار . تهران: انجمن کتاب. نیا. رج

_____ (1378. یاا علیققاام نقرسریابر ا سازمان اداري حکومت صفویان(نیاا، اا حواشای سایندمحمد د یار سایاقی، تهاران: ، ترجماه مساعود رجا المیسک( ةعذک

امیرکبیر.

دولتاااهی، تهاران: ، اساماییل انقررا سلسرله صرفویه .1383) الکهار ، الرنس .انتاارا یلمی و فرهدگی

( مدوچهر امیری، تهاران: دگااه ترجماه و مالك و زارع .1345لمبتون، ین. کی. اس ، .نار کتاب


Marx, K. )1971(, A contribution to the critique of political economy. London: sage publication.

Newman, A. )1993(, “The Myth of the Clerical Migration to Safawid Iran: Arab ShiiteOpposition to Ali al- Karaki and Safawidshiism”, Die welt des Islam. New Series, Vol. 33, Issue 1, Apr, PP: 66-112.

Reid, J. J. )1983(, Tribalism and Socity in Islamic Iran 1500-1629, Undena Publications, California.

Saunders, P. )1990(, Social class and stratification. London: routledge.

Savory, R. )1964(, “Some Notes on the Provincial Administration of the Early Safawid Empire”, Bulletion of the school of oriental and African Studies, University of London, Vol.27, No.1, PP: 114-128.

_____ (1374 ، سایندیباس صاالحی ، ترجمه و تحقیق دولت و حکومت در اسالم تهران: یروج. و محمدمهدی فقیهی.

ثیر سراختار دولرت مطلقره و أنظام ایلی )تشاه و رضا .1379) زاده، احمد نقی .تهران: انتاارا مرک اسداد انقالب اسالمی شاه بر نفوذ قبایل و عشایر ، رضا

جلد اونل، تهران: شرکت سهامی در ایران تکامل فئودالیسم .1358ی، فرهاد )نعمان ، انتاارا خوارزمی.

تحوالت سیاسی، اقتصادي تاریخ .1381فرد، یباسقلی ) حسین؛ غیارینوائی، یبدال تهران: سمت. .و فرهنگی ایران در دوره صفویه

Ashraf, A. )1970(, “Historical Obstacles to the Development of a Bourgeoisie in Iran”, in Studies in the Economic History of the Middle, edited by M. A. cook, pp: 308-332.

Babayan, K. )1994(, “The Safavid Synthesis: From Qizilbash Islam to ImamiteSHiism”, Iranian Studies, Religion and Society in Islamic Iran during the Pre- Modern Era, PP: 135- 161.

Banani, A. )1978(, “Reflection on The Social and Economic Structure of Safavid Persia at Its Zenith”, in Iranian Studies, XI: 83-116.

Barber, B. )1968(, “Social Stratification, In International Encyclopedia of the Social Sciences”, David L. Sills )ed(, Vol.15, 288-296, New York, Macrnillan Company and The Free Press.

Bausani, A. )1971(, The Persians, From the earliest days to the twentieth century, translated from Italian by J.B. Donne. London: Elek Books.

Ferrier, R.W. )1998(, “Women in Safavid Iran: The Evidence of European Travelers”, in G.R. Hambly (ed.) Women in the Medieval Islamic World: Power Patronage and Piety, New York: St. Martin’s Press, pp. 383-406.

Foran, J. F. )1989(, “The Making of an External Arena: Iran’s Piace in the World-System 1500-1722”, in: Review, Vol.12, No.1, PP: 71-119.


Marx, K. )1971(, A contribution to the critique of political economy. London: sage publication.

Newman, A. )1993(, “The Myth of the Clerical Migration to Safawid Iran: Arab ShiiteOpposition to Ali al- Karaki and Safawidshiism”, Die welt des Islam. New Series, Vol. 33, Issue 1, Apr, PP: 66-112.

Reid, J. J. )1983(, Tribalism and Socity in Islamic Iran 1500-1629, Undena Publications, California.

Saunders, P. )1990(, Social class and stratification. London: routledge.

Savory, R. )1964(, “Some Notes on the Provincial Administration of the Early Safawid Empire”, Bulletion of the school of oriental and African Studies, University of London, Vol.27, No.1, PP: 114-128.

Documents

یعامتجا تاقبط شقن لیلحت و نییبتhii.alzahra.ac.ir/article_2911_8720c952e19b77e3bac844adde9bec38.pdf · هیوفص تلود یندمت دنیآرف رد یعامتجا