ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАРtou.edu.kz/arm/upload/umk_pdf/22017.pdfклиматтық жағдайлардың өзгеруі (мысалы, температураның)

Әдістемелік нұсқау ФСО ПГУ 7.18.2/05

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Биология-химия факультеті

Экология пәнінен барлық мамандықтың студенттерінің өздікжұмыстарына арналған

ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР

Павлодар

Әдістемелік нұсқауларды бекіту қазазы ФСО ПГУ 7.18.2/05

БЕКІТЕМІН

Биология-химия факультетінің деканы

_____________ К.У.Базарбеков «__»_____________2007ж

Құрастырушы: аға оқытушы _____________ Оспанова А.К.

«Экология» кафедрасы

өздік жұмыстарға арналғанӘдістемелік нұсқау

Экология пәнінен Барлық мамандықтарға

Кафедра отырысында ұсынылған «5» желтоқсан 2007ж., хаттама №4

Кафедра меңгерушісі ___________ Альмишев У.Х Биология-химия факультетінің әдістемелік кеңесіменмақұлданды « 21 » желтоқсан 2007ж., Хаттама № 5

ОӘК төрайымы _______________ Жапаргазинова К.Х.

1 Тақырып Арал дағдарысы: себептері мен салдары. Пәннің мақсаты: Аралды қалай сақтап қалу шараларынұсыну,ондағы болып жатқан қазіргі жағдай.Тапсырмалар: дәптерге жазып келуБақылау сұрақтары:1.Аралда бүгінгі күнде не істеліп жатыр?2.Аралдың ертеңі.Әдебиеттер:

1.Акимова Т.А., Хаскин В. В. Экология : Учебник для вузов. –М ,1998 ,2000

2. Картошов А. Г., Введение в экологию / А.Г., Картошов,- Томск,1998

2 Тақырып Семей полигонына қарастытерриториялардың қазіргі экологиялық жағдайы. Пәннің мақсаты: Полигон жабылғаннан кейінгі жүргізіліпжатқан жұмыстарбілу.Тапсырмалар: дәптерге жазып келуБақылау сұрақтары:1.Басқа полигондар туралы не білесің ?2.семей полигонының зардаптары қандай ?Әдебиеттер:

1.Коробкин В. И. Экология : учебное пособие для вузов / В. И.Коробкин Л. в. Передельский. – Изд. 8-ое. – Ростов н/ Д: Феникс,2005.- 575 с.

2.Новиков Ю. В. Экология окружающая среда и человек: Учеб.пособие для вузов. – м., 1998.

3 Тақырып Балқаш көлінің қазіргі экологиялық жағдайы.Пәннің мақсаты: Балқаш көлінің жағдайын жақсартужолдары.Тапсырмалар: дәптерге жазып келуБақылау сұрақтары: 1.Балқаш көлінің бүгіні мен ертеңіӘдебиеттер:

1. Реймерс Н. Ф. Охрана природы и окружающей человека среды :Словарь- справочник. –М., 1992

2.Степановских А. С. Прикладная экология : Охрана окружающейсреды: учебник для студ. Вузов по эколог. Спец . / А. С.Степановских. М.: ЮНИТИ, 2005.- 751.

4 Тақырып Қызыл кітап: мақсаты мен міндеттері.Пәннің мақсаты: Сиреп бара жатқан түрлерді жинастыру.

Тапсырмалар: дәптерге жазып келуБақылау сұрақтары: 1.Қызыл кітапқа жазылған өсімдіктердің түрлері.2. Қызыл кітапқа жазылған жануарлардың түрлері.Әдебиеттер:

1.Федорова А. И., Никольская А. Н. Практикум поэкологии и охрне окружающей среды : Учеб. пособие. –М., 2003.

2.Шилов И. А. Экология: учебник для студ. Биолог. Имед. Спец. Вузов / И. А. Шилов.- М.: Высшая школа,2003

5 Тақырып Қорықты территорияларда табиғатты қорғаудың бір түрі Пәннің мақсаты: Қорықтар арқылы түрлерді сақтап қалу.Тапсырмалар: дәптерге жазып келуБақылау сұрақтары:1.Қазақстандағы қорықтардың саны қанша ?Әдебиеттер:



6 Тақырып Оңтүстік, Солтүстік, Батыс, Шығыс, ОрталықҚазақстандағы экологиялық проблемалары. Пәннің мақсаты: Қазақстанның әрбір жеріне жекетоқталып, сипаттама беру.Тапсырмалар: дәптерге жазып келуБақылау сұрақтары:1.Экологиялық мәселелерге байланысты аймақтаға бөлу.Әдебиеттер:1.Основы экологии: СД / Нуркеев С. С., Мусина У. Ш.- Алматы : Респ.Науч.-метод. Центр информатизация образования.2.Демешева Г. А., Барманбекова Г. С. Экология Казахстана ее состояние ипроблемы: Библиогр.указ.-Алматы, 1996.

7 Тақырып Табиғи қорлар. Пәннің мақсаты: Табиғи қорлардың жіктелуі.Тапсырмалар: дәптерге жазып келуБақылау сұрақтары:1.Сарқылатын қорлар2. Сарқылмайтын қорларӘдебиеттер:







Экология пәнінен барлық мамандықтың студенттерінеарналған

ДӘРІС САБАҚТАРЫ

Павлодар

Дәріс №1 Жалпы экология негіздері

Ағза және орта1) Экологияның тарихи дамуы2) Экологияның негзігі заңдары3) Ағза және орта4) Дарақ экологиясы – аутэкология

1) «Экология» терминін 1866 ж ірі неміс зоологы Эрнст Геккельұсынған. Термин екі грек сөзінен құралған: «ойкос» - үй, баспана,«логос» - ғылым, зерттеу деген сөз.

Өсімдіктер географиясына экологиялық бағытты АлександрГумбольдттың еңбектері салды. Экологиялық ойларға орыс зоологтарыК.Ф.Рулье (1814-1858) мен Н.А.Северцовтың (1827-1885) және т.б.ғалымдар еңбектері зор үлес қосты.

Ғылым ретінде экология тарихындағы ерекше күн – 1866жылдың 14-қыркүйегі болды, сол күні Э.Геккель өзінің «Ағзалардыңжалпы морфологиясы» деген кітабын бітіріп, онда осыған ең алғашрет анықтама берді: «Экологияның астарынан біз ағзалардың қоршағанортаға қарым-қатынасы туралы жалпы ғылымды ұғынамыз».

1913-1920 жылдары В.Шелфордтың, Ч.Адамстың,С.А.Зерновтың экологиялық еңбектері шықты, экологиялық ғылымиқоғамдар, журналдар пайда болды, экологияны университеттердеоқыта бастады. ХХ ғасырдың екінші жартысында экология ғылымретінде ерекше қарқынды дамыды, себебі қоршаған ортаныңантропогенді өзгерістерінің ұлғайғандығы соншалық, адамның өзітікелей немесе жанама түрде осы өзгерістердің құрбандығынаайналды.

2) Экологияда заңдар, заңдылықтар, ережелр, принциптершамамен 250-дей.

1. Биосфераның ауысымсыздық заңы: биосфера – бұлтіршілік ету

ортасының тұрақтылығын кез келген ауытқуларға қарамастанқамтамасыз ететін жалғыз жүйе. Қоршаған ортаның тұрақтылығын

табиғи топтар сияқты қамтамасыз ететін жасанды топтар жасауарқылы қамтамасыз етуге болады деп үміттенуге ешбір негіз жоқ.

2. Атомдардың биогенді миграциясы заңы: жер бетінде жәнежалпы

биосферада химиялық элементтердің миграциясы тірі заттың тікелейқатысуымен жүзеге асырылады – бұл биогенді миграция.

3. Тірі заттардың физика-химиялық бірлігінің заңы: жалпыбиосфералық заң – тірі зат физикалық-химиялық тұрғыдан біртұтас;тірі ағзалардың әр түрлілігіне қарамастан олардың физ-хим ұқсастығысоншалық, біріне зиян заттың екіншісіне да қатысы бар.

4. Реди ұстанымы: тірі зат тек тірі заттан ғана пайда болады.5. «Ағза – орта» бірлігінің заңы: тіршілік өмір орта мен оны

мекендеген ағзалардың біріккен жиынтығындағы энергия тасқыныныңнегізінде тұрақты зат және ақпарат алмасудың нәтижесінде дамиды.

6. Энергия ағымының бір бағыттылығы заңы: қауымдастық алатын және продуценттер сіңіретін энергия ыдырайды не олардыңбиомассасымен бірге консументтерге, сосын редуценттерге беріледі.

7. Л.Долло эволюциясының кері айналмайтын заңы: ағзатіпті ата-

бабаларының тіршілік еткен ортасына қайтып оралса да, өзінің ата-бабабалары іске асырған бұрынғы күйіне қайтып келе алмайды.

8. Р.Линдеманның 10 пайыз заңы: экологиялық пирамиданыңбір

нәрлену деңгейінен екіншісіне орташа қарқындылықпен 10%энергияның өтуі әдетте экожүйе мен энергиясын жоғалтатын нәрленудеңгейі үшін жағымсыз салдарға апармайды.

9. Төзімділік заңы: ағзаның өркендеп өсуінің тежеуші факторыболып

ең аз не ең көп түрде әсер еткен экологиялық фактор болуы мүмкін,бұл екеуінің арақашықтығы ағзаның осы әсерге төзімділігініңшамасын көрсетеді.

10.Оптимум заңы: кез келген экологиялық фактордың тіріағзаларға

жағымды әсер етуінің белгілі бір шектік мәні бар.11. Шектеуші фактор заңы: ағза үшін өзінің қолайлы мәнінен

басқаларға қарағанда көбірек ауытқитын факторлар маңызды келеді.12.Гаузенің ерекше заңы: егер екі түрдің экологиялық

қажеттіліктері ұқсас болса, яғни олар бір ғана экологиялық қуыстан орын алса, оларбір мекенде өмір сүре алмайды.

13.Б.Комменер экологиясының заңдары: 1) бәрі бір-бірімен байланысты; 2) бәрі бір жаққа жоғалуы керек; 3) табиғат бәрінен дежақсы біледі; 4) ештеңе де текке берілмейді.

3) Біздің ғаламшарымызда тірі ағзалар жағдайларыныңөзгешелігімен тым ерекшеленетін төрт негізгі мекен ету орталарын

игерді. Су тіршілік алғаш рет пайда болып, таралған ең бастапқы ортаболды. Бұдан әрі тірі ағзалар жер беті мен ауа ортасына билік құрды,топырақ жасап, оған қоныс тепті. Тіршіліктің төртінші ерекше ортасытірі ағзалардың өзі болды.

Ағзалардың ортаға икемделуі – бейімделу (адаптация) депаталады. Бейімделуге қабілеттілік – тіршіліктің негізгі қасиеттерініңбірі болып табылады, өйткені ол оның тіршілік етуінің мүмкіндігін,ағзалардың тірі қалуы мен көбеюінің мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді.

Ортаның ағзаға әсер ететін жеке қасиеттері немесе элементтеріэкологиялық факторлар деп аталады. Кез келген тірі ағзаға әсерететін ортаның экологиялық факторлары, негізінен, абиотикалық жәнебиотикалық болып екіге бөлінеді.

Биотикалық факторлар – бұл тірі заттардың бір-біріне әсер етуықпалы.

Абиотикалық факторлар – бұл өлі табиғаттың тірі ағзаларғатікелей немесе жанама түрде әсер ететін барлық қасиеттері: оларғафизикалық және химиялық факторлар жатады. Өлі табиғаттыңфизикалық факторлары: ғарышитық, климаттық, топырақтық,орографиялық, геологиялық. Өлі табиғаттың химиялықфакторлары: ауа, судың құрамдас бөліктері, қышқылдық жәнеөнеркәсіптік басқа да қоспалар жатады.

Антропогендік факторлар – бұл басқа түрлердің тіршілік етуортасы ретіндегі табиғаттың өзгеруіне әкелетін немесе олардыңтіршілігінен тікелей көрінетін адамзат қоғамының әрекеттілігініңтүрлері.

4) Аутэкология – жеке ағзаның тіршілік ету ортасымен өзарақарым-

қатынасын зерттейтін экология бөлімі.Аутэкологияның (грек. autos - өзім) мақсаты – дарақтардың

(ағзаның) тіршілік етуінің шегін және физикалық-химиялық факторлардың ағзаолардың мағынасының барлық көлемінен таңдап алатаын шектеулеріннақтылау болып табылады. Орта факторларының әсеріне ағзалардыңреакциясын зерттеу осы шектеулерді ғана емес, берілген түрлерге тәнфизиологиялық, сондай-ақ морфологиялық өзгерістерді шығаруғамүмкіндік береді. Осылайша аутэкология дарақтардың сыртқы ортамен өзарақарым-қатынасын зерттейді. Осы қатынастардың негізінде ағзаныңортаның әсерлеріне морфофизиологиялық реакциялары жатыр. Кезкелген экологиялық зерттеу осы реакцияларды зерттеуден басталады.Алайда аутэкология дарақтардың емес, түрлердің экологиясынзерттейді деген жаңсақ пікір бар. «Аутэкология» терминін 1896 жылыШретер нақты түрлер экологиясын белгілеу үшін енгізгенін айта кетукерек.

Дарақтар экологиясын зерттеуде негізгі назар биохимиялықреакцияларға, газ алмасу қарқындылығына, судың алмасуына жәнеағзаның күйін анықтайтын басқа да физиологиялық үрдістергеаударылады. Бұл зерттеулерді жүргізгенде салыстырмалы-экологиялықжәне экологиялық-географиялық әдістер кеңінен қолданылады,тіршіліктің түрлі кезеңдерінде ағзаның сыртқы әсерлерге деген қалпымен реакциясы салыстырылады (тәуліктік, мезгілдік белсенділік).Аутэкологиялық зерттеулерде маңызды орынды адамныңиндустриялық іс-әрекеттігімен байланысқан ортаның ластануының,табиғи және жасанды радиобелсенділіктің ағзаға әсерін зерттеу алады.

Дәріс №2Популяциялық экология – демэкология

1) Популяция туралы түсінік2) Популяция құрылымы3) Популяция санының ауытқулары мен реттелуі

1) Популяциялар экологиясы – бір тектес дарақтардың табиғитоптамаларын, яғни популяцияларды зерттейтін экология бөлімі.

Популяция – белгілі бір жерде белгілі бір уақытта мекен ететін біртүрге жататын ағзалардың жиынтығы. Кейде популяцияны біртұқымдас бір белгілі кеңістікті аймақта тіршілік ететін бір түргежататын ағзалардың жиынтығы деп те түсінеді.

Тұқым қуалаушылық деректердің нуклеин қышқылдары түріндехромосомаларда сақталатыны белгілі. Олардың молекулалары немесегендер деп аталатын жеке бөліктері әр түрдің генетикалықерекшеліктерін қамтамасыз етеді. Барлық гендердің жиынтығыгенотипті құрайды, ал генетикалық мәліметтерді сақтайтын жәнекелесі ұрпақтарға тұқым арқылы беріп отыратын барлық түрлергенетикалық қорды немесе популяцияның генофондын құрайды.

Әрбір популяцияда оның өзіне ғана тән өзгешеліктері болады. Бұлөзгешеліктерге олардың сол жердегі температураға, дымқылдыққа,топырақ табиғаты мен өсімдігіне, тамақтық ресурстарға сәйкес келетінсандық мөлшері мен сол өмір сүретін ортасындағы тығызыдығыжатады.

Популяцияның сандық мөлшері деп осы түрдің сандық көлемінайтады. Популяцияның сандық мөлшері қоршаған өмір сүруортасындағы әр түрлі факторларға байланысты өзгеріп отырады.Популяция тығыздығы деп өмір сүру ортасының бірлік көлеміндегітүрлер санын айтады.

Туу және өлу. Популяциялар көлемі көрші популяцияларданиммиграциялану нәтижесінде немесе дарақтардың көбею есебінен өсуімүмкін. Көбеюдің көрсеткіштерінің бірі ұрықтылық болып табылады,ол бір аналық дарақтың ұрпақтарының санымен өлшенеді.Ұрықтылықты зерттелетін ағзаның ерекшеліктеріне және зерттеумақсатына байланысты түрлі тәсілдермен көрсетуге болады. Сүт

қоректілер туралы сөз еткенде туу термині қолданылады, оны біраналықтың жыл ішінде туған ұрпақтарының саны ретінде анықтайды.Адамда әдетте тууды жыл ішіндегі тууларды 1000 адамға шаққандағысанмен көрсетеді. Әлеуметтанушылар қоғамдағы туудың жоғарысатысынан төменгісіне көшуде туындаған мәдени өзгерістердідемографиялық өткел деп атайды.

2) Әрбір популяцияның өзіндік құрылымы бар: жастық,жыныстық және кеңістіктік. Популяцияларды зерттеудің маңызы зор,себебі бұл нәтижелер практикалық қолданыс табуы мүмкін, мысалы,зиянкестерді зерттегенде, табиғатты қорғау мәселелерін шешкендежәне т.б. жағдайларда. Популяцияны зерттегенде олардың солуақыттағы санына ғана емес, ең алдымен олардың орта факторларынабайланысты өсуіне, сүйемелденуі мен кемуіне мән беріледі.Популяциялық экологияның бұл тарауы популяция динамикасы депаталады.

Популяцияның жыныстық, жастық, территориялық және т.б.түрлері бар. Егер популяция ішінде әр жастағы түрлердің сандарыбірдей болса, онды бұл популяцияның өмірсүрушілік қасиеті жоғарыболады. Бұндай популяцияны қалыпты популяция деп атайды. Егерпопуляция ішінде түрдің кәрі жастары көп болса, онда бұлпопуляцияны регрессивті немесе өліп бара жатқан популяция депатайды. Бұл жағдайдың себебін табу үшін және олардың әсерін азайтуүшін шұғыл түрде шара қолдану керек. Жас дарақтардың саны көппопуляциялар инвазиондық немесе өніп жатқан популяция депатайды.

Әр түрлі түрлердің саны белгілі бір уақытта қалайша өзгеретіндігітуралы мәліметтер, энергия мен биомассалардың ағынын зерттегендеқолданылып, экожүйелер теориясының жасалуына жәрдемдеседі. Егерфитопланктон динамикасы бойынша жүргізілетін бірқатар ұзақзерттеулерді есепке алмасақ, популяция динамикасы бойыншажұмыстардың басым бөлігі жануарларда және микроағзалардажүргізіледі. Өсімдіктер популяциясының динамикасы жануарларпопуляциясының динамикасына қатты әсер етеді. Сондықтан мысалы,адам популяциясын (демография) зерттегенде әдетте негізін өсімдіктерқұрайтын азық-түлік ресурстарын да санатқа алады.

4) Популяцияның өсуінің бастапқы фазасы біткен соңпопуляциялардың

көлемі ұрпақтан ұрпаққа ауытқуларын жалғастыра береді. Оғанклиматтық жағдайлардың өзгеруі (мысалы, температураның) тәріздіқоректік ресурстар да, дұшпандары да және т.б. айтарлықтай ықпалтигізуі мүмкін. Кейде ауытқулар жиі болады, оларды циклдер депатауға болады. Оларды зерттеу қиын, ол үшін өте ұзақ уақыт қажет,өйткені жабайы ағзалар туралы мәліметтерді көбіне бірнеше жылдарбойы жинауға тура келеді. Бірқатар жағдайларда мәліметтер алу үшінтіршілік циклы қысқа зертханалық ағзалар, мысалы, дрозофилдер,

егеуқұйрықтар не кенелер пайдаланылған. Олардың популяция үлгіретінде зерттелді, өйткені зертханалық жағдайды даладағы егістіккеқарағанда қатаң бақылауға алуға болады.

Популяцияның көлемі ұрықтанудың немесе өлім-жітімніңөзгерінің, ал кейде екеуінің де нәтижесінде тұрақсыз болуы мүмкін.Популяциялардың көлемдерін және олардың өзгерістерін зерттегендеәдетте негізгі факторды, яғни ұрпақтар ауысқанда өтетін байқалғанөзгерістердің басым бөлігі үшін жауапты факторды табуға тырысады.Зерттелген жағдайлардың көпшілігінде бұл өлім-жітімге ықпал етушіфактор болып табылады.

Популяциялар көлемінің ауытқуы таза кездейсоқ сипатта боладыдеп күтуге болса да ақиқатында популяция көлемін кейбір шектеулердеұстайтын бірқатар факторлар бар. Бұлар өлім-жітімнің көбеюіненемесе ұрықтанудың кемуіне ықпал ету арқылы санды азайтатынфакторлар. Олар популяцияның тығыздығы артқанда аса күшті әрекететеді, яғни бұл тығыздыққа байланысты болатын факторлар. Кейдемұндай факторларға қоректің жетіспеуі немесе жауларының көбеюі дежатады. Олардың өлімге тікелей ықпал ететіндігі айқын. Ұрықтануғаықпал ететін, жақсы зертелген реттеуші екі механизмге ағзалардыңтығыз қоныстануының физикалық салдары және аймақтық әрекеттеріжатады.

Санды реттеудегі кеңістіктің үлкен роль атқаратын тағы бірформасы – бұл артық мекендеу әрекеттілігі. Егеуқұйрықтарменжүргізілген зертханалық тәжірибелер көрсеткендей, популяцияныңартық мекендеуі белгілі бір мөлшерге жеткенде, тіпті қоректіңжетіспеушілігі болмаса да, жануарлардың ұрықтануы кемиді.Жыныстық мінез-құлықтарға әсер ететін түрлі гормондық өзгерістержүреді: шағылысуға қабілетсіздік, ұрықсыздық, түсіктер, ата-аналарының өз ұрпақтарын жеп қоюы жиі кездеседі. Ата-аналарыныңұрпақтарына қамқорлығы кемиді де, төлдері ұяны тым жас кезіндетастап шығады, бұл олардың тірі қалу мүмкіншіліктерін төмендетеді.Жануарлардың агрессивтілігі өседі. Мұндай өзгерістер бірқатарсүтқоректілерге тән және ол зертханадан тыс, табиғи жағдайларда өтеалады.

Дәріс №3Қауымдастық экологиясы – синэкология

1) Биогеоценоз2) Экожүйе

1) Құрлықтың экожүйесі эволюциялық даму нәтижесінде пайдаболған

биогеографиялық сала деңгейіндегі табиғи белдеулерден тұратын іріэкожүйелерге бөлінеді, ал олар болса ландшафт провинцияларынан –биомдардан тұрады. Биомдарға жеке дара ландшафтар кіреді, оларбиогеоценоздарды – биосфераның қарапайым бастапқы құрылымдықбірліктерін біріктіретін биогеоценотикалық комплекстерден тұрады.Биогеоценоз (грек тілінің био - өмір, гео – жер, ценоз – қоғамдастық)терминін 1942 ж белгілі орыс биолог-ғалымы В.Н.Сукачев енгізді.

Биогеоценоз табиғаты әр түрлі күрделі екі қауымдастықтантұрады: биоценоз бен биотоптан:

БИОГЕОЦЕНОЗ = БИОЦЕНОЗ + БИОТОПБиоценоз терминін ғылымға неміс биологі К.Мебиус енгізді. Биогеоценоз бір-бірінің тіршілігін қамтамасыз етіп тұратын тірі

табиғаттың бірнеше бөлімдері бар күрделі құрамдықауымдастықтардан тұрады: фитоценоздан, зооценоздан,микробиоценоздан.

Биотоп деп биоценоз орналасқан өзінің геоморфологиялық,климаттық, геохимиялық және басқа да абиотикалық қасиеттерібіркелкі аймақты айтады. Биотопқа өлі табиғаттың бір-бірімен тығызбайланысты екі компоненттерінің жиынтығы кіреді:

1) температурасы, ылғалдығы, қысымы, күн радиациясы және т.б.осы

сияқты қасиеттермен мінезделетін және құрамында атмосфералықылғалдылығы мен биогенді газдары бар атмосфера кіреді;

2) құрамына топырақ асты жыныстары мен жер асты сулары баржердің беткі топырақты қабаты кіреді.Биогеоценоз ұғымына фация – бүкіл даму барысында

жыныстардың бір құрамы, рельефтің, ылғалдың бірдей сипаты, бірмикроклимат пен бір биоценоз сақталатын ең кіші табиғи-аймақтықкешені ұғымы жақын келеді.

Биогеоценоздың тірі құрауыштарына – продуценттер,консументтер, редуценттер, ал өлілерге күн энергиясы, ауа, су,субстрат жатады.

Тіршіліктің тоқталмай жүріп тұруының негізгі себебі –табиғаттағы зат айналымының болуында. Кез келген биогеоценозда затайналымынсыз барлық бейорганикалық заттардың қоры таусылыпқалар еді, оның себебі олар бұл жағдайда ағзалардың тіршілікәрекеттерінің нәтижесінде қайтадан жасалмай таусылып қалуында.Биогеоценозда зат айналымы болуы үшін ағзалардың екі түрі болуыкерек: 1) бейорганикалық заттардан органикалық заттар жасайтын; 2)осы органикалық заттарды өздерінің тіршілігін қамтамасыз ету үшінқолданып оларды қайтадан бейорганикалық түрге айналдырушы.

Экожүйедегі (биогеоценоздағы) өздігінен реттелушілік – қандайда бір табиғи немесе антропогенді әсер етуден соң ішкі тепе-теңдіктіқалпына келтіруге қабілеттілік.

2) Экожүйелер – энергия мен қоректік заттардың айналымыарқылы бір-бірімен тығыз байланыста өмір сүріп жатқан әр түрліағзалар жиынтығы мен олардың өмір сүру ортасы. Экожүйенің тіріқұраушысы – қауымдастық (биоценоз).

Экожүйелер кеңістіктік масштабы бойынша әр түрлі деңгейдегімына экожүйелерді қарастырады: микрожүйелер, мезоэкожүйелер,макроэкожүйелер, үлкен экожүйелер. Өмір сүру ортасына байланыстықұрлықтық және сулы экожүйелерді қарастырады.

Экологиялық факторлар – экожүйедегі тірі ағзаларғақауымдастығы мен жалпы экожүйе тікелей немесе жанама әсер ететінқоршаған ортаның маңызды факторлары. Экологиялық факторлар үштопқа бөлінеді: биотикалық, абиотикалық және антропогендіфакторлар.

Абиотикалық факторларды тірі ағзаларға тікелей не жанамаәсер ететін өлі бейорганикалық табиғаттың компоненттері менқұбылыстары құрайды. Негізгі әсер етушілерге климаттық,топырақтық не эдафостық, сулы орта факторлары жатады.

Ағзалардың тіршілік әрекетінің басқа ағзалар тіршілігіне жәнеөздерінің қоршаған өмір сүру орта компоненттеріне тигізетін әсерібиотикалық факторлар кешенін құрайды.

Антропогенді экологиялық факторлар адамның іс-әрекетініңтек тірі ағзаларға ғана емес, сондай-ақ қоршаған ортаның абиоттікфакторларына да әсерін көрсетеді. Олар адамның мақсаттыбағытталған немесе кездейсоқ іс-әрекеттерінің нәтижесінде болатынжәне экожүйенің құрамы мен дамуына, биосфераның дағдарысынаәсер ететін экологиялық факторлардың жиынтығы.

Экожүйенің маңызды қасиеттерінің бірі оларда қоректіктізбектің болуы. Қоректік тізбек (трофикалық) – экожүйеде ағзаныңқоректенуі кезіндегі органикалық заттардың қозғалысы мен оларданалынатын энергия ағымын көрсететін ағзалар тізбегі.

Продуценттер (ағылш. to produce - өндіру) – бейорганикалықзаттардан органикалық заттарды өндіретін ағзалар. Жер бетіндегіэкожүйелердегі продуценттерге өсімдіктерді жатқызамыз.

Консументтер (латын. консуме – тұтыну) басқа ағзалармен(продуценттермен) өндірілген органикалық заттармен қоректенетінағзалар. Экожүйедегі бұл ағзалар гетеротрофты деп аталады.

Редуценттер – органикалық заттар қалдықтарынбейорганикалық заттарға айналдыратын ағзалар (негізіненбактериялар, саңырауқұлақтар және т.б.)

Қоректік тізбектің әрбір түйіні – нәрлену деңгейі деп аталады.Бірінші нәрлену деңгейін автотрофтар немесе бірінші реттікпродуценттер деп аталатындар алады. екінші нәрлену деңгейіндегіағзалар – бірінші реттік консументтер, үшіншідегілер – екінші реттікконсументтер деп аталады.

Бірінші реттік продуценттерге автотрофты ағзалар, негізіненжасыл өсімдіктер, кейбір прокариоттар, көк-жасыл балдырлар жәнефотосинтезделетін бактерияның аздаған түрлері жатады.

Бірінші реттік консументтер бірінші реттік продуценттерменқоректенеді, яғни олар шөп қоректі жануарлар.

Екінші реттік консументтер шөп қоректілермен қоректенеді,осылайша бұлар екінші реттің консументтерін жейтін үшінші реттікконсументтері сияқты етпен қоректенетін жануарлар.

Түрлердің толеранттығы. Толеранттық ұғымы (латын tolerantia– шыдамдылық) экологиялық әсерлердің өзгеруіне деген түрдіңшыдамдылығын білдіреді.

Экожүйенің тұрақтылығы деп экологиялық факторлар өндірісікезінде оның қалыпты тіршілік ету көрсеткіштерін сақтап қалумүмкіншілігін түсінеміз.

Топтардағы популяцияаралық өзара әрекеттестіктер – бұл әртүрлі популяциялардың топтың шегіндегі байланысы; мынадайқатынастарды бөледі: бейтарап, бәсекелес, паразиттік, жыртқыштық,бірігушілік, мутуализм, комменсализм, антагонизм.

Бәсекелестік – табиғи топтардың құрамын анықтайтынқатынастардың басты типтерінің бірі, бәсекелес түрлер бірге тіршілікете алмайды.

Бір түрлердің басқа түрлермен уақыттың белгілі бір кезеңіндемұндай ауысуы экологиялық сукцессия деп аталады. Осы процестіңнәтижесіндегі тұрақтылыққа келіп, өзін-өзі қалпына келтіру қабілетібар және ортамен тепе-теңдікте болатын қауымдастық толықсығанқауымдастық деп аталады. Жалаңаштанған тау жынысына нетопырағы құрыған басқа да үстіңгі қабаттарға қоныстанудан басталғансукцессия типі бірінші реттік сукцессия деп аталады. Бұданайырмасы екінші реттік сукцессия деп үстіңгі қабаты толықтай неайтарлықтай дәрежеде өсімдіксіз, бірақ бұрын тірі ағзалардың

ықпалында болғандықтан органикалық құрауыштары бар жерденбасталған сукцессияны айтады.

Дәріс №4 Биосфера туралы ілім

1) Биосфераның жалпы мінездемесі2) Биосфера эволюциясының даму кезеңдері3) Биосфера құрылымы4) Тірі жүйелер иерархиясы

1) Биосфера (В.И.Вернадский бойынша) – тіршілік бар немесеқандай да бір кезеңде тіршілік блған және үнемі тірі ағзалардың әсеретуіне ұшырайтын немесе ұшыраған планета аймағы.

Бірінші рет «Биосфера» түсінігі ұлы француз натуралисті ЖанБатиста Ламарктің жұмыстарында кездеседі. Биосфера туралы жалпыілімді жасаған белгілі орыс геолог ғалымы В.И.Вернадский болды.Ілімнің негіздері оның «Биосфера» кітабында баяндалған.

В.И.Вернадский планеталық тірі заттардың планетаның бет-әлпетін өзгертуге және оның және оның дамуына қолайлыэкожүйелерді қалыптастыруға қабілетті аса қуатты геологиялықфактор екенін дәлелдеді. В.И.Вернадский бойынша тірі заттар күнэнергиясын қабылдай алады және ыдырауы кезінде химиялық жәнефизикалық жұмысқа жұмсалатын энергия бөліп шығаратын химиялыққосылыстарды жасайды.

Биосфера адамның және басқа да тірі ағзалардың жалғызмекендеу ортасы болып табылады. В.И.Вернадский мен басқа дабірқатар ғалымдардың тұжырымдарынан биосераныңауыстырылмайтындығы заңы шығады. Осы заңнан табиғаттықорғаудың түпкі мақсаты – бұл биосфераны адамзат қоғамыныңжалғыз ғана өмір сүретін ортасы ретінде сақтау екені көрініп тұр.

Биосфера эволюциясының осы қазіргі заманғы кезеңі саналы дамукезеңі ретінде қарастырылады, яғни оны ноогенез (грек. ноос – сана)деңгейіне жатқызады. Соған сәйкес биосфераның біртіндепноосфераға айналуы процесі жүреді. «Ноосфера» ұғымын ХІХ ғасырдафранцуз ғалымы Ле Руа енгізіп, оны әрі қарай Тейяр-де-Шардендамытқан.

В.И.Вернадский ноосфера – бұл Жердегі жаңа геологиялыққұбылыс деп санады. Онда адам тұңғыш рет қуатты гелогиялық күшке

айналады. Алайда басқа да тірі заттар сияқты адам да тек тіршілікжайлаған аймақта, яғни өзі ажырамастай байланысқан және одан тыскете алмайтын биосферада ғана ойлап, әрекет жасай алады.

2) Жалпы түрде биосера эволюциясының мынадай сатылыкезеңдерін келтіруге болады: органикалық, қарапайым жәй заттардыңсинтезі, биогенез, антропогенез, техногенез және ноогенез.

1. Жер геосферасында ультракүлгін радиация әсерімен қарапайымжай органикалық заттардың – сутегінің, метанның, аммиактың, субуларының синтезделуі. Этаптың басталуы – 3,5-4,5 млрд жыл бұрын.

2. Биогенез – жер геосферасындағы өлі заттардың тірі заттарғаайналуы (геофизикалық факторлардың әсерінен жай заттардың күрделіорганикалық заттарға айналуы). Этаптың басталуы – 2,5-3,5 млрд жылбұрын (биосферада тірі заттың пайда болуы).

3. Антропогенез – адамның пайда болуы және оның қоғамдықтіршілік иесіне айналуы, өндірістік еңбек ету нәтижесінде адамзаттыққоғамдастықтардың түзілуі. Этаптың басталуы – 1,5-3 млн жыл бұрын(адамның пайда болуы).

4. Техногенез – адамның өндірістік іс-әрекетінің нәтижесіндебиосфераның табиғи кешендерінің өзгеруі және техногендік пентабиғи-техникалық кешендерінің түзіле бастауы, басқаша айтқандабиосфераның негізгі бөлігі ретінде техносфераның қалыптасуы. Бұлэтаптың басталуы – 10-15 мың жыл бұрын болды.

5. Ноогенез – биосфераның қоғамдық-табиғи жүйемен саналытүрде басқарылатын жаңа түріне айнала бастауы. Ноосферанытабиғатты саналы түрде және адамзаттық қоғамдастықтың тұрақтыдамуына сәйкес келетін биосфераның жоғарғы кезеңі деп сипаттауғаболады.

3) Биосферада шартты түрде 4 ірі кешенді қарастырады –атмосфера, литосфера, гидросфера және тірі ағзалар.

Биосфераның жоғарғы шекарасы озон қалқасы немесе озоносфера– атмосфераның стратосфера шегіндегі 22-26 км биіктікте озонның еңкөп тығыздығына ие қабаты болып табылады.

Атмосфера – бұл қабатталған құрылысы бар және бірнешесфералардан (тропосфера, стратосфера, мезосфера т.б.) тұратын,жердің өзімен бірге айналатын газды қабығы, биосфераның маңыздыбөлігі. Атмосфера құрамын азот (78,08%), оттегі (20,95%),көмірқышқыл газы (0,03%) және аз мөлшерде (0,01%) басқа газдарқұрайды.

Тропосфера – атмсофераның Жер бетінен 9-15 қашықтықтаорналасқан аумағы. Тропосферада атмосфера массасының 80% жәнебүкіл су булары жинақталған.

Стратосфера – тропосфераның жоғарғы шегінен жоғары қарай 50км дейінгі орналасқан атмосфера аймағы. Бұл аймақта озон қабатыбар. Озон қабаты барлық тіршілік иелеріне өте қауіпті күнніңультракүлгін сәулелерін Жерге қарай өткізбейді. Міне сондықтан да

озон қабатын Жердегі өмірді қорғап тұратын қалқан ретіндеқарастырамыз.

Гидросфера – бұл мұхиттардың, теңіз, көлдердің, өзендердің,тоғандар, ми батпақтың, жер асты суларының жиынтығын құрайтынЖердің сулы қабаты.

4) В.И.Вернадский тұжырымдамасындағы орталық түйін туралытүсінік. Тірі зат қарапайым сандық мөлшерлі химиялық құрамы,салмағы, энергиясы бар барлық тірі ағзалардың жиынтығы. Олқоршаған ортамен биогенді атомдардың ағынымен – өзінің тынысалуымен, қоректенуімен, көбеюімен тығыз байланысқан.

«Биосфераға оның әдеттегі қалпын беретін энергияның ғарыштықтегі бар екені шүбәсіз. Ол Күннен сәулелі энергия түрінде шығады.Алайда тек осы тіршілік иелері ғарыштық сәулелі энергияны жердегіэнергияға, химиялық энергияға айналдырып, біздің дүниеміздің шексізсан алуандығын жасайды» (Вернадский). Тіршілік – бұл Ғарыш пенЖердің арасын байланыстырушы түйін.

Биосфераның түзілуінде өсімдіктер шешуші роль атқарады. Бұларэнергиялары аз минералды заттардан көмірқышқыл газын, суды жәнекүн энергиясын пайдалану арқылы тіршілік әлемінің негізін салушықұрамы күрделі энергиясы мол органикалық заттарды синтездеугеқабілетті бірден-бір ағзалар тобы. Жер бетіндегі барлық басқа тіршілікиелері негізінде осы органикалық заттардағы химиялықбайланыстардың биохимиялық энергиясын пайдаланады.

Сонымен Биосфера – энергияны тірі зат пен қоршаған ортаныңарасындағы зат алмасу жолымен тасымалдайтын, жинақтайтын, тұтыпқалатын күрделі жүйе. Ол барлық құрамдас бөліктердің арасындағыкүйдің тепе-теңдігін сақтап тұрады. Биосфераның динамикалық тепе-теңдігінің және тұрақтылығының негізі болып энергия өзгерісін жасапотыратын заттар айналымы болып табылады.

Биосферада заттардың айналымын қамтамасыз етіп отыратынкүрделі жүйе түзілді. Ол биогенді элементтер мен ағзалардың қорынантұрады, оны үш топқа бөлуге болады:

1. продуценттер (өндірушілер);2. консументтер (тұтынушылар);3. редуценттер (жоюшылар).Экожүйе мен заттар айналымын сүйемелдеп отыру үшін энергияағымы

болып тұру керек.Қоректену тәсіліне қарай ғаламшардың барлық мекендеушілері 2

топқа бөлінеді: автотрофтылар және гетеротрофтылар. Автотрофтыларкүн энергиясын биохимиялық энергияға айналдыру арқылыбейорганикалық заттардан органикалық заттар жасайды.Гетеротрофтар дайын органикалық заттарды пайдаланады. СоныменЖер биосферасын қалыптастырып тұратын екі себеп – фотосинтез бензат айналымы болып табылады.

Дәріс №5Табиғи қорлар және табиғатты тиімді пайдалану

1) Атмосфералық ауа2) Су қоймалары3) Топырақ

1) Ауа – біздің ғаламшарымыздың түрлі газдардың қоспасынан(азоттың,

оттегінің, аргонның, көміртегі диоксидінің, гелийдің, т.б.), су буларымен тозаңдардан тұратын газды қабығы.

Атмосфералық ауаның ластануы адам ағзасына тікелей әсер етеді,ал атмосфераның ластануы – жанама түрде климаттың өзгеруі арқылы,биосферадағы озон қабатының бұзылуымен, қышқылдық жауынменәсер етеді. ауаны ластаушылардың негізгі түрлеріне: атмосфералықгаздар (азоттың, күкірт, көміртектің газдары), көмірсутектер (хлор-,азот-, фтор-, фосфорлы заттар), фенолдар, альдегидтер, ауырметалдардың аэрозольдары мен басқ органикалық және минералдызаттарды жатқызамыз. Бұлардың көбісі улылығы мен канцерогендікқасиеттер арқасында онкологиялық ауруларға әкеледі.

Ресейлік ғалымдардың зерттеу нәтижелері бойыншаатмосфералық ластанудың әсері 3 пен 6 жастағы балаларға (3,3 есе)және 60 жастан асқан кәрі (1,6 есе) тұрғылықты халықтыңденсаулығына үлкен зиян әкелетіні дәлелденді. Металлургиялықөндіріс дамыған қалаларда жасы үлкен тұрғылықты халық көбінесеқан айналымы (1,5 есе) мен асқазан (1,7 есе) аурулармен, ал балаларбронхты демікпе (1,5 есе), асқазан және көз ауруларымен жиі ауырады.

Ауаны негізгі ластаушылар қатарына ауаға қорғасынды, көміртекоксидін, альдегидтерді, шаңдарды, әр түрлі газдар мен ароматтыкөмірсутектер және т.б. шығарып тұратын автокөлікті, жылуэлектростанцияларын, металлургиялық, мұнай өндіретін және т.б.химиялық өндіріс орындарын жатқызады.

Жоғарыда келтірілген ауада болатын химиялық заттар текадамдардың денсаулығына ғана әсер етіп қана қоймай, сондай-аққоршаған ортаның жағдайына да әсер етеді. Табиғи экожүйедегі бұләсерлер әр түрлі және толығынан зерттелмеген. Мысалы, кейбір газдар(көміртек оксидтері) аз мөлшерде өсімдіктердің өсуі мен дамуынажағдай жасайды, алайда олардың ауадағы мөлшері көп болған

жағдайда олар кері әсер етеді. Мысалы күкірттің қос тотығы өсімдікжапырақтарының клеткаларының тіршілік әрекетін тоқтатыптастайды. Соның нәтижесінде өсімдік жапырақтарында алғашқыдақоңыр таңтабалар пайда болып, соңында кеуіп қалады.

2) Су – маңызды табиғат ресурстарының бірі, сутегі мен оттегініңхимиялық қосылысы. Ол Жер бетініңі 70%-нен көп бөлігін алыпжатыр және гидросфера массасының 98,2%-ті Әлемдік мұхитсуларында, 1,6%-ті материктер мұздарында, ал тек 0,1-% ғанаматериктердегі суларда.

Су – кез келген тірі жасушаның маңызды құрамдас бөлігі.Биохимиялық реакциялар суда өтеді, себебі биологиялық көптүрліліктің органикалық қосылыстарының көпшілігі суда ериді.

Халық санының өсуіне байланысты көп елдерде ауыз суға дегенсұраныстың көбеюіне қарамастан, қазіргі заманның негізгімәселелерінің бірі өзендердің, көлдердің және жерасты суларыныңластануы болып отыр.

Біріккен Ұлттар Ұйымының мағлұматтары бойынша қоршағанортада түсетін барлық химиялық заттардың 80%-ті ерте ме, кеш петаза су көздерімен қосылады. Жыл сайын бүкіл әлемде 420 км3 қалдықсулар төгіледі, бұл сулар 7 мың км3 таза суды бүлдіре алады. суқоймаларының негізгі ластаушылары:

1. Құрамында өнеркәсіптік тегі бар атмосфералық жауын-шашындар;

2. Қаланың қалдықты сулары (тұрмыстық, канализациондықсулар);

3. Өнеркәсіптің қалдықты сулары;4. Ауыл шаруашылығының қалдықты сулары.Су қоймаларының негізгі ластаушысына толық тазартылмайтын

өнеркәсіптік қалдықты сулар жатады. Сондықтан да көптеген өзенсулары мұнай өнімдерімен, ауыр металдармен, органикалық жәнеминералды заттармен, пестицидтермен ластанған. Қалдық сулардыңтазартылмай су қоймаларына құйылуы ластаушы заттардың тұнбатүрінде үлкен мөлшерде жинақталуына әкеледі.

Адам өміріне және табиғи экожүйеге де тұрмыстық қалдықтысулардың құрамында болатын синтетикалық кір жуғыш заттар даүлкен зиян әкеледі. Олар су бетін көбікпен жауып тастап, суғаөттегінің түсуіне кедергі жасайды. Су қоймаларының экожүйесінеауылшаруашылық қалдықты суларымен келетін құрамында азот,фосфор және тағы басқа биогенді элементтер бар органиканың зияндыәрекеті де өте үлкен. Осы заттардың әсерінен су қоймаларындаэвтрофикация процесі дами бастайды. Бұл – биогенді элементтердіңкөмегімен судағы организмдердің биологиялық өсуінің жылдамдауынаәкеледі, осының нәтижесінде суда жалпылама фитопланктондардың,көк-жасыл балдырларды, жоғарғы су өсімдіктерінің көбеюі басталадыда, су күнделікті тіршілікке жарамсыз болып қалады.

3) Біз тіршілік етіп отырған қатты жер қабатының (литосфераның)құрылысы күрделі болып табылады. Литосфераның үстіңгі қабаттарын(2-4 км) – литобиосфера, ал ең үстіңгі қабатын – топырақ деп атайды.

Топырақ жер бетінің экожүйелерінің биотикалық жәнеабиотикалық құрауыштарының арасындағы ең маңыздыбайланыстырушы түйін болып табылады. Топырақтың құнарлығытопырақтың өсімдікті органикалық және минералдық қорекпенқамтамасыз ете алу мүмкіндігі ретінде анықталады. Қарашіріктіңартықшылығы немесе жетіспеуі, сондай-ақ эдафиттік факторлартопырақтың құнарлылығын айқындайды.

Топырақтың құрамына төрт маңызды құрылымдық құрауыштаркіреді: минералды негіз (топырақтың жалпы құрамының 50-60%),органикалық зат (10% дейін), ауа (15-22%) және су (25-35%).

Топырақтың табиғи және антропогенді ластануын айырамыз.Табиғи ластану биосферадағы табиғи процестердің нәтижесінде –топыраққа атмосферадан, литосферадан, гидросферадан әр түрліхимиялық заттардың түсуі арқылы, мысалы, тау жыныстарыныңжелмен ұшуы немесе жаңбыр мен қар сулары арқылы жүреді. Табиғиэкожүйе мен адам денсаулығына ең үлкен зиянды топырақтыңантропогенді ластануы әкеледі. Негізгі ластаушлыра қатарынапестицидтер, тыңайтқыштар, ауыр металдар, канцерогенді әсерліқұрамында хлор-, фтор-, фосфор сияқты элементтері бар тағы басқаөндірістік заттар жатады. Айта кету керек, адам ағзасына түсетінзиянды заттардың 70%-і тамақ өнімдеріндегі пестицидтер ментыңайтқыштардың нәтижесінде болады.

Пестицидтер – зиянды жәндіктерді (инсектицидтер), арамшөптерді (гербицидтер), саңырауқұлақтарды (фунгицидтер) және т.б.құртуға арналған адам өміріне қауіпті химиялық заттар. Бүкіләлемдікшығарылатын пестицидтердің 45%-тін инсектицидтер, 40%-тінгербицидтер, 15%-тін фунгицидтер, 10%-тін күнделікті тұрмыстақолданатын басқа химиялық заттар құрайды. 80-шы жылдардыңсоңында ауылшаруашылығында қолданылған пестицидтердің орташанормасы 1 га 2 кг-ды құрады, басқаша айтқанда 1,4 кг-адам болды.Көптеген пестицидтер топырақта ұзақ уақыт бойы сақталады жәнетрофикалық тізбек бойынша жинақталып, адам өміріне зияндымөлшерге дейін көбейеді.

Қоршаған ортаға аса зиянды заттарға диоксиндер тобын дажатқызады. Диоксиндер – бұл олардың аса жоғары улылығы менбиологиялық белсенділігіне байланысты суперэкотоксиканттар депатайтын заттар тобы. Диоксиндер көптеген технологиялық процестеркезінде түзіледі, мысалы, целлюлоза – қағаз, металлургиялық жәнебасқа да өндірістерден бастап ағынды суларды биологиялық тазалаумен ішетін суды хлорлау, қалдықтарды жағу, двигателдерде отынныңжануы процестерінде түзіледі.

Бұл заттар өзінің улылығы жағынан ауыр металдардыңқосылыстарынан, хлорорганикалық пестицидтердін, ал канцерогендігіжағынан - бензапирен ароматты көмірсутегінен асып түсіп, ауырсырқаттардың себепкері бола алады.

Дәріс №6 Қазіргі кезеңнің әлемдік экологиялық мәселелері1) «Таза ауыз су» мәселесі2) Парникті эффект3) Озондық тесік4) Қышқылдық жауын-шашындар

1) Таза және қауіпсіз ауыз суға деген мүмкіншілік адамның негізгісұраныстарының бірі. есептеулер бойынша дамушы елдерде шамамен1 млрд адам ауыз суға толық жете алмай отыр. Жалпы адамзаттың 20%таза ауыз суға тапщы болып отыр. Су жетіспей отырған елдерге СолтАфрика, таяу Шығыс, Азия мемлекеттері жатады.

Қазіргі уақытта шамамен 2 млрд адам канализациясы баржағдайға қол жеткізе алмай отыр, 5 млн адам, оның ішінде 2-3 млнбалалар, жыл сайын таза судың жетіспеуіне байланысты әр түрліаурулардан өлуде.

Әлемдегі барлық өзендердің, сулардың жылдық көлемі шамамен42600км3 , ал бұл 1995 ж есептеулер бойынша адам басына шаққанда7600 м3 келеді. Бірақ та адам санының өсуіне байланысты бұл шамажыл сайын өзгеруде.

Таза суды өте көп қолданушылар мен ластаушылар қатарына ауылшаруашылығы мен өнеркәсіптік өндіріс орындары жатады. Жылсайын планетамыздың жер асты су қоймалары 160 млрд м3 таза суданайырылуда. Судың мұндай үлкен көлемі оның айналымы кезіндеорнына қайтып келмейді. ХХ ғасырдың ортасына қарай Жердің негізгістратегиялық ресурсы мұнай емес, таза су болуы ғажап емес.

Деректер бойынша 2005 ж әлемнің 50 шақты елінде тұратын 3млрд халық ауыз су тапшылығына тап болады. Бұл жағдай суғабайланысты экологиялық және қоғамдық шиеленістерді қиындатады.Судың жетіспеушілігі этникалық және мемлекетаралыққақтығыстардың себебі болып отыр. БҰҰ Ассамблеясы 2003 жылды«Халықаралық таза ауыз су жылы» деп белгіледі.

2) «Парникті эффект» деп ауадағы антропогенді түрде пайдаболған химиялық заттардың күн энергиясын өздеріне сіңіруінәтижесінде атмосфераның қызып, жер бетінің орташатемпературасының көтерілуін айтамыз.

Американдық эколог Б.Небел «парникті эффекті» нәтижесіндегіклиматтың жылынуын болашақтың үлкен катастрофасы депқарастырады. Оның пайымдауы бойынша аумағы осындай көптегенжануарлар мен өсімдіктердің түрлерін жойып жіберген катастрофаосыдан 60 млн жыл бұрын болды. Бұл апат Жерге астероидтыңтүсуімен байланысты болып және тек қана ағзалардың бірнеше жекетүрлерін ғана жойса, ал парникті эффект бүкіл биосфераға әсер етеді.

Негізгі парникті газына көміртектің қос тотығы жатады. Бұлгаздың парникті эффектісіне әсері шамамен 50-60%. Басқа дагаздарына метан (20%), азот тотықтары (шамамен 5%), озон, фреондаржәне басқа газдар (10-25%). Жыл сайын атмосфераға жердің жылулықбалансы мен климаттың жылынуына әкелетін шамамен 5,6 млрд тоннапарникті газдары шығарылады.

Деректер бойынша парникті газдарының әсерінен Жер бетіндегіжылорталық температура соңғы жүзжылдықта 0,3-0,60С көтерілді.Қазір СО2-нің ауадағы мөлшері 0,3-0,5%/жыл жылдамдықпен көбейіпкеледі. Бұл жағдай қоршаған орта экологиясы мен адамзатцивилизациясы үшін үлкен апаттарға әкелуі мүмкін.

Болжаулар бойынша климаттың жылынуы қарлар мен мұздардыңеруіне және мұхит сулары деңгейінің шамамен 1,5 метрге көтерілуінеәкеледі. Ол жағдайда 5 млн км2 құрғақ жер су астына кетеді. Соныменқатар климаттың жылынуы ауа-райының тұрақсыздығына, табиғиаймақтардың шекараларының жылжуына, табиғи апаттардыңкөбеюіне, жануарлар мен өсімдіктердің жойылуының тездетілуінеәкеледі.

3) Озондық экран полюстерде 9-30 км биіктіктерде орналасқан, алэкваторда 18-32 км. Озонның мөлшері 0,01-0,06 мг/м3.

«Озондық тесік» тірі ағзаларға өте қауіпті ультракүлгін сәулелерінөзіне сіңіріп, жерге өткізбей тұратын атмосферадағы озон қабатындаозоны азайған (50%) аймақтар. Бұл аймақтар атмосфераның хлор- менфторкөмірсутектері арқылы химиялық ластануның нәтижесіндетүзіледі. Соңғы жылдары атмосфераның жоғарғы қабатындағы озонмөлшерінің азаюы байқалуда. Деректер бойынша озон мөлшерінің 1%-ке азаюы тері ісігі ауруының көбеюін 3-5% көтереді.

Озон мөлшерінің ең көп азаюы Антарктидада байқалады. Бұлаймақта соңғы 30 жылда оның мөлшері 40-50%-ке аазйды. Озонмөлшері көп азайған аймақтарды «Озондық тесік» деп атайды. Озонмөлшері азайған аймақтардың шеңбері жылына 4%-ке ұлғаюда. Қазіргіуақытта оның көлемі АҚШ-ның көлемінен де үлкен болып тұр.Осындай «Озондық тесіктің» Арктикада да байқалуда. Көлемі 10-нан100 мың км2-ге дейін болатын, озоны 20-40%-ке азайған осындайаймақтар басқа аудандарда да кездесуде.

Озонды бұзатын негізгі факторға фреондарды жатқызады. Бұларауада өте тұрақты келеді. Олар осы тұрақты қасиеттері себебінен (100жылға дейін ыдырамайды) озон қабатына жетіп, сол ортада ыдырауға

түседі. Осы процесс кезінде олардан бөлініп шығатын хлордың әрбіратомы катализаторлық әсер жасап, озонның 100 мыңдай атомыныңыдырауына себеп болады екен.

Озон қабатының ыдырауының себептерінің бірі ретінде ауағаоттегі бөліп тұратын ормандардың жойылуы да себеп ретіндеқарастырылады. Бұдан басқа озонның ыдырауы космосқа әр түрлі ұшуаппараттары ұшқанда, ядролық жарылыс кезінде үлкен өрт кезіндежәне осылар сияқты ауаға көп мөлшерде әр түрлі газдар мен кейбіркөмірсутектерді шығаратын табиғи апат кезінде байқалады.

4) Қышқылдық жауын-шашындар деп атмосфераныңантропогендік химиялық ластануының нәтижесінде қышқылдықдәрежесі жоғары жаңбыр мен қардың жаууын айтады. Осындайжауын-шашынның арқасында су қоймалары мен топырақтыңқышқылдығы көтеріледі, бұл жағдай топырақтың өнімділігін азайтып,судағы тіршілік жағдайларды қиындатады.

Қышқылдық жауын-шашынға әкелетін негізгі себеп – күкірттіңқос тотығы. Күкірт ангидриді су буларымен қосылып күкіртқышқылының ерітіндісіне айналады. Осы сияқты көміртектің қостотығы мен азот тотықтарынан көмір және азот қышқылдары түзіледі.Бұларға органикалық қышқылдар мен басқа да заттар қосылып,қышқылдық әсері бар ерітінді пайда болады (қышқылдық жауын-шашын).

Қышқылдық жауын-шашындар түзілуінде күкірттің қостотығының үлесі шамамен 70%-тей, қышқылдық әсердің 20-30% басқазаттарға байланысты. Қышқылдық жауын-шашындар алғаш рет 1907-1908 жылдары Англияда байқалды. Скандинавия елдерінде, Англия,Германия, Бельгия, Дания, Польшада, Канадада және АҚШ-тыңсолтүстік аймақтарында жиі болып тұрады. Ресей территориясындабұндай жаңбырлар Норильск, Челябинск, Краснодар аймақтарындабайқалады. Кейбір қалаларда жаңбыр қышқылдығының 70-90%-іавтокөліктік ластануға байланысты.

Қышқылдық жауын-шашындардың әсері әр түрлі. Олартопыраққа, су экожүйесіне, өсімдіктерге, архитектуралықескерткіштерге және тағы басқа объектілерге зиянды әсер етеді.

Дәріс №7Қазіргі кезеңнің әлеуметтік-экологиялық мәселелері

1) «Демографиялық жарылыс» мәселесі2) Әлемдегі халықтың орналасуының аймақтық әртүрлілігі

1) Адамзат тарихында көп уақыт бойы халық санының өсуіонша

сезілген жоқ. Ол ХІХ ғасырда аздап өсе бастады да, ХХ ғасырдаекінші дүниежүзілік соғыстан кейін өте жылдам көбейе бастады. Бұлжағдай қазір «демографиялық жарылысқа» – қысқа уақыт мерзімішінде халық санының өте жылдам өсуіне алып келді. Жер бетіндегіхалықтың саны 1999 ж 6 млрд жетті.

Қазіргі уақытта бұл мәселе ғаламдық қауіптердің ішіндеалдыңғы орындардың бірінде болып тұр. Сондықтан да 1990жылдарды БҰҰ «қиын онжылдық» деп атаған еді. Егер де «үшіншіәлем» елдерінде туу саны азаймаса, ол үлкен апатқа әкелуі мүмкін.Қалалардың шектен тыс үлкеюі топырақтың құнарсыздануы, судыңластануы, ормандардың кесілуі, атмосферадағы газды тұмандар –бұлардың бәрі халық санының шектеусіз өсуінің нәтижесі.

Қазіргі заманғы экологиялық пен демографиялық жағдайдақоршаған ортаға зиянды әсерді тек қана өнеркәсібі дамыған бай елдерғана емес, сондай-ақ аграрлы кедей елдер де әкелуде. Алғашқылардыңәсері техногендік ластауға байланысты. Бұл елдердегі бүкіл жерхалқының 20-25%-тін құрайтын халқы қоршаған ортаға шамаменәлемдік ластанудың 80%-тін шығарады.

Адамзаттың табиғи қоршаған ортаға әсері керемет зор. Қазіргізаманғы қоғам өндіріс пен тұтынуға адам өзінің биологиялықсұранысынан ондаған немесе жүздеген есе көп заттар мен энергияныкірістіруде. Мысалы, біз өзіміздің ата-бабаларымызға қарағанда, қазіркүнделікті тіршілігімізде өте көп заттарды қолданамыз. Атап өту керек,қазіргі заманғы экологиялық дағдарыстың негізгі себебі, адамзатқоғамының табиғатқа түсіріп тұрған антропогендік салмағыныңшектен тыс өсуі – көлемдік экспансиясы деп айтуға болады.

Осы мәселенің сапалық аспектісінің де маңызы зор. Адамзаттыңдаму эволюциясы адам түр ретінде өзінің қарсыластары менжауларынан тазарды, әр түрлі инфекциялар мен паразиттерден

құтылды, биоресурстар жетіспеушілігінің мәселесін шешті. Қоршағанортаға ыңғайланып, оны өзіне ыңғайландырғызып, адамдар өзініңсанын көбейтті және өмір жастарын ұзартты. Бірақ та табиғи сұрыптаумеханизмдерінен ауытқу, гигиена мен медицина жетістіктері, дәрі-дәрмектер арқылы ағзаның қорғану күштерін әлсірету, қоршағанортаның ластануы, темекі тарту, алкаголь, наркотиктер, көпинформацияға байланысты гиподинамия – бұның барлығы да дені саугенофондтың сақталуына әкелмеді.

Медициналық генетика деректері бойынша жаңа туғанбалалардың 0,7%-ті хромосомдық аурулармен ауырады, 1,5%-тейігендік мутацияның әсерінен пайда болған аурулармен, ал 3,8%-тенкөбі - әр түрлі созылмалы ауруларға тұқымқуалаушылыққаыңғайлылықпен тууда.

2) Әлемнің халқы қазіргі уақытта күн сайын 250 мыңға, аптасайын 1 млн 750 мыңға, ай сайын 7,5 млн-ға, жыл сайын 90 млн-ғаөсуде. Дамушы елдердегі халық санының тым жылдам өсуіэкологиялық пен қоғамдық мәселелер тудыруда. Бұл елдердегі халықсаны бүкіл әлем халқының ¾ бөлігін құрайды, ал бірақ та олар әлемдікөндірілген өнімнің тек үштен бірін ғана қолданады.

Нашар дамыған елдерде халық санының реттеусіз тым тез өсуіэкологиялық, қоғамдық-экономикалық мәселелердің қиындауына,көбіне аштық жағдайларға әкеледі. Бұның бәрі геосаясатқа әкеледі.

Адамзаттың шектеулі саны деп әлемдік ауылшаруашылықөндірісі мен табиғи байлықтардың таусылу мүмкіндігін еске алаотырып, оның барлық сұранысын қамтамасыз етуге болатын тәжірибетүрінде анықталған халықтың санын айтады. Қазіргі уақыттаадамзатты тек қана аштық мәселесі ғана емес, сондай-ақ табиғиресурстардың таусылу мүмкіншілігі және табиғаттың ластанумәселелері қиналтып отыр.

Халық санының өсуін заңды түрде және басқа әдістерменреттеуге болады. Қазіргі уақытта халық санын тұрақтандыру меназайту мәселелеріне қатысты бірнеше концепциялар бар. Солардыңкейбіреулерін келтірейік.

- Демографиялық максимализм – неғұрлым халық саны көп болса, соғұрлым жақсы. Бұл концепция Қытайда 1950-1960 жылдарықолданылды.

- Демографиялық утопизм – бұл сұрақтың шешімі халықтыкосмос пен

мұхитқа орналастыру арқылы шешіледі.- Демографиялық финализм – халық санының өсуі табиғи

ресурстардың таусылуы мен ортаның ластануына әкеледі. Сондықтан да бұлмәселені халықтың бір бөлімін жою арқылы шешуге болады.

- Демографиялық фатализм – табиғи популяциялардағы сияқтыбұл

проблема биологиялық өзін-өзі реттеу механизмдері арқылы өзішешіледі.

Дәріс №8Қоршаған орта және адам қоғамының тұрақты дамуы

1) Халықаралық бірлестіктер2) БҰҰ қоршаған орта мен тұрақты дамуға арналған

конференциялар

Қазіргі уақытта әлемде жүзден аса халықаралық бірлестіктерқоршаған ортаны сақтап қалу проблемаларымен айналысады.Солардың ішінде ең беделдісі – Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ, орысша– ООН). Бұл бірлестіктің көп меркелері экологиялық тақырыптарғаарналған. Бұл Ассамблея көптеген маңызды құжаттар қабылдады,мысалы, қазіргі және болашақ ұрпақтар үшін Жер табиғатын сақтапқалуда мемлекеттердің тарихи жауапкершілігі (1982 ж), ТабиғаттыңБүкіләлемдік Партиясы (1982 ж), Стокгольм (1972 ж) мен Рио-де-Жанейрода (1992ж) қоршаған ортаны қорғауға байланыстыконференциялар өткізді.

1972 ж БҰҰ құрамында ЮНЕП – қоршаған орта мәселелерібойынша арнайы орган құрылды. Бұл мекеменің міндеті алдағы кележатқан экологиялық дағдарыстың күрделі сұрақтары – шөлдену,топырақтың құнарсыздануы, таза судың азаюы, мұхит суларыныңластануы және т.б. мәселелерді шешуге бағытталған бағдарламаларжасау болды.

1982 ж БҰҰ ұсынысы бойынша Қоршаған орта мен дамубойынша Халықаралық комиссия құрылды. Комиссия әлемнің әртүкпіріндегі экологиялық және әлеуметтік мәселелерге байланыстыпайда болған дағдарыстар мен шиеленістерді шешуге ат салысты.Комиссия тұжырымы бойынша әр елдің экономикасы адамдардыңтұрмыстық қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталуы тиіс, бірақоның дамуы планетамыздың экологиялық мүмкіншілігімен сәйкесболуы керек.

Қазіргі уақытта БҰҰ құрамында көптеген халықаралықбірлестіктер жұмыс істейді. Атом энергиясы бойынша Халықаралықагенство (МАГАТЭ) («Ядролық қауіпсіздік пен қоршаған ортанысақтау» бағдарламасы бойынша жұмыс атқарады), БҰҰ білім, ғылыммен мәдениет мәселелері (ЮНЕСКО) ұйымы, Бүкіләлемдік денсаулықсақтау ұйымы (ВОЗ), Бүкіләлемдік метрологиялық ұйым және т.б.

БҰҰ құрамында аймақтық мекемелер де бар, мысалы, БҰҰ-ныңАзия мен Тынық Мұхит елдеріне қатысты экономикалық жәнеәлеуметтік комиссиясы. Сонымен бірге ортақ мәселелерді шешугебағытталған екі мемлекеттің өкілдерін біріктірген мекемелер де жұмысістейді.

Қазақстан Республикасы да тәуелсіз мемлекет ретінде қоршағанортаны сақтау мен климаттық өзгерістерді шешуге бағытталғанкөптеген конвенциялар бойынша бүкіләлемдік қоғамдастықтарменбелсенді түрде қарым қатынас жасайды. 1995 жылы Қазақстан БҰҰРамалық Конвенциясына қосылды, ал 1999 жылы БҰҰ РамалықКонвенциясының Киоттық Конвенциясына қол қойды. БҰҰ-ның 1972ж Стокгольмде өткен қоршаған ортаны қорғау мен дамытупроблемаларына арналған конференциясы мемлекеттердің назарынадамзаттың алдында тұрған маңызды проблемаларға аударды. Осыконференцияда әлемдік қоғамдастықтың (sustainable development) жаңажолы айқындалды.

БҰҰ қоршаған ортаны қорғау мен дамыту проблемаларынаарналған екінші Конференциясы мемлекет және үкімет басшыларыныңқатысуымен 1992 ж Рио-де-Жанейрода өтті. Бұл маңыздыконференцияда 114 елдің басшысы мен 178 елдің дипломаттары, 1600мемлекеттік емес бірлестіктердің өкілдері болды. Осында әлемдікқоғамдастықтың ХХІ ғасырда тұрақты түрде даму жолына түсукеректігіне шешім қабылданды.

Осы конференцияда 5 маңызды құжат қабылданды:1. «Қоршаған орта мен оның дамуы туралы Рио Декларациясы».2. «21 ғасыр күн тәртібі».3. «Орманның барлық түрінің тұрақты даму, басқарылу мен

сақталу принциптері туралы Өтініш».4. «Климаттың өзгеру проблемаларының Рамалық Конвенциясы».5. «Биоәртүрлілік бойынша Конвенция».

Осы конференцияда қабылданған құжаттардың еңмаңыздыларының бірі

– «21 ғасыр күн тәртібі». Бұл құжат жалаңаштылық пен аштықты жеңу,қоғамның табиғатты қорғаудағы ролі, т.б. осылар сияқты 100 асағаламдық мәселелерді қамтыған бағдарламалардан құралған. «Күнтәртібінде..» барлық елдердің тұрақты түрде дамуын қамтамасызететін бағыттамалар айқындалды.

Нью-Йоркте 1972 ж өткен БҰҰ-ның Генералдық ассамблеясындатұрақты даму стратегиясының орындалу жағдайларына талдаужүргізіліп, мына мәселелердің әлі шешімін таппағаны көрсетілді:

- аштық пен жалаңаштықты құрту бағытында;- дамыған пен дамушы елдеріндегі өмір сүру деңгейінің ара

қашықтығын жақындату;- ғаламдық масштабта қоршаған ортаға түсетін антропогендік

қысымды

азайту жолдары мен әдістерін табу.





Экология пәнінен барлық мамандықтың студенттеріне зертханалық жұмыстарға арналған


ПавлодарӘдістемелік нұсқауларды бекіту қазазы ФСО ПГУ 7.18.2/05

БЕКІТЕМІН


_____________ К.У.Базарбеков «__»_____________2008ж



зертханалық жұмыстарға арналғанӘдістемелік нұсқау

Экология пәнінен Барлық мамандықтарықтарға

Кафедра отырысында ұсынылған «27» 08. 2008ж., хаттама №1

Кафедра меңгерушісі ___________ Альмишев У.Х Биология-химия факультетінің әдістемелік кеңесіменмақұлданды « 25 » 05. 2008ж., Хаттама № 9


1 Тақырып Экология ғылым ретінде, оныңқалыптасуының қысқаша тарихы.Жұмыстың мақсаты: барлық мамандықтардыңстуденттерін экологиядағы қоршаған ортаны қорғауғажауапты екендерін айту;биосфераның зат алмасудағы негізгі заңдылықтарыментаныстырып, адамның ауылшаруашылығындағы ісәрекеттерімен таныстыру;қоғамның биосферамен байланысын, практикалықнегізгі мәселелерін шешуде нақты білім беру; Қауіпсіздік ережелері: Қауіпсіздік ережелерімен таныстым депдәптерге қол қою

Қажетті материалдар: кестелер, оқу құралдарыТапсырмалар: дәптерге жазып келуБақылау сұрақтары:1.Қазақстан Республикасына ғалымдардың қосқанүлесі.

Өткізу түрі: сұрау, талдау, жеке жұмыс Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Үй жұмысы бойынша

ауызша сұрау. Талдау. Әдебиеттер:



2 Тақырып Орта мен ағзалар арасындағы байланыс заңдылықтары.Жұмыстың мақсаты: барлық мамандықтардыңстуденттерін экологиядағы қоршаған ортаны қорғауғажауапты екендерін айту;биосфераның зат алмасудағы негізгі заңдылықтарыментаныстырып, адамның ауылшаруашылығындағы ісәрекеттерімен таныстыру;қоғамның биосферамен байланысын, практикалықнегізгі мәселелерін шешуде нақты білім беру;

Қауіпсіздік ережелері: Қауіпсіздік ережелерімен таныстым депдәптерге қол қою

Қажетті материалдар: кестелер, оқу құралдарыТапсырмалар: Экологиялық факторларға байланыстызаңдылықтарды жазып,ауызша дайындалу Бақылау сұрақтары:1.Экологиялық факторлардың әсеріне ағзалардыңреакциясы





3 Тақырып Популяция. Қауымдастық.Биогеоценоз.Экожүйелер. Жер үсті және су экожүйелерінің типтері. Жұмыстың мақсаты: барлық мамандықтардыңстуденттерін экологиядағы қоршаған ортаны қорғауғажауапты екендерін айту;биосфераның зат алмасудағы негізгі заңдылықтарыментаныстырып, адамның ауылшаруашылығындағы ісәрекеттерімен таныстыру;қоғамның биосферамен байланысын, практикалықнегізгі мәселелерін шешуде нақты білім беру; Қауіпсіздік ережелері: Қауіпсіздік ережелерімен таныстым депдәптерге қол қоюҚажетті материалдар: кестелер, оқу құралдарыТапсырмалар: Осы ұғымдардың ережелерін білуБақылау сұрақтары: Экожүйедегі жылу алмасу.





4 Тақырып Биосфера туралы ұғым және биосфера-ноосфера туралы В. И. Вернадскидің концепциясы.

Жұмыстың мақсаты: барлық мамандықтардыңстуденттерін экологиядағы қоршаған ортаны қорғауғажауапты екендерін айту;биосфераның зат алмасудағы негізгі заңдылықтарыментаныстырып, адамның ауылшаруашылығындағы ісәрекеттерімен таныстыру;қоғамның биосферамен байланысын, практикалықнегізгі мәселелерін шешуде нақты білім беру; Қауіпсіздік ережелері: Қауіпсіздік ережелерімен таныстым депдәптерге қол қоюҚажетті материалдар: кестелер, оқу құралдарыТапсырмалар: Биосфера ұғымын жалпы білу, дәптерге жазуБақылау сұрақтары: Биотехносфера дегеніміз не





5 Тақырып Биосфераның ресурстық потенциялы табиғаты туралы түсініктер.Жұмыстың мақсаты: барлық мамандықтардыңстуденттерін экологиядағы қоршаған ортаны қорғауғажауапты екендерін айту;биосфераның зат алмасудағы негізгі заңдылықтарыментаныстырып, адамның ауылшаруашылығындағы ісәрекеттерімен таныстыру;қоғамның биосферамен байланысын, практикалықнегізгі мәселелерін шешуде нақты білім беру; Қауіпсіздік ережелері: Қауіпсіздік ережелерімен таныстым депдәптерге қол қоюҚажетті материалдар: кестелер, оқу құралдары Тапсырмалар: Ресурстың түрлерін ажыратып дәптерге жазып келуБақылау сұрақтары: 1.Өркениетті елдердегі қоршаған орта және табиғиресурстарды тиімді пайдалану туралы болашақэтаптары.

Өткізу түрі: сұрау, талдау, жеке жұмыс

Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Үй жұмысы бойыншаауызша сұрау. Талдау. Әдебиеттер:



6 Тақырып Суды, атмосфералық ауаны, топырақты қорғау және тиімді пайдалану.Жұмыстың мақсаты: барлық мамандықтардыңстуденттерін экологиядағы қоршаған ортаны қорғауғажауапты екендерін айту;биосфераның зат алмасудағы негізгі заңдылықтарыментаныстырып, адамның ауылшаруашылығындағы ісәрекеттерімен таныстыру;қоғамның биосферамен байланысын, практикалықнегізгі мәселелерін шешуде нақты білім беру; Қауіпсіздік ережелері: Қауіпсіздік ережелерімен таныстым депдәптерге қол қою Қажетті материалдар: кестелер, оқу құралдары Тапсырмалар: Дәптерге жазып келуБақылау сұрақтары:1.Өркениетті елдердегі судың, ауаның, топырақтың бұзылуына байланысты жүргізілетін шаралар.


ауызша сұрау. Талдау. Әдебиеттер:1.Основы экологии: СД / Нуркеев С. С., Мусина У. Ш.- Алматы : Респ.Науч.-метод. Центр информатизация образования.2.Демешева Г. А., Барманбекова Г. С. Экология Казахстана ее состояние ипроблемы: Библиогр.указ.-Алматы, 1996.

7 Тақырып Қазақстанның болашақ экологиялық мәселелері.Жұмыстың мақсаты: барлық мамандықтардыңстуденттерін экологиядағы қоршаған ортаны қорғауғажауапты екендерін айту;биосфераның зат алмасудағы негізгі заңдылықтарыментаныстырып, адамның ауылшаруашылығындағы ісәрекеттерімен таныстыру;қоғамның биосферамен байланысын, практикалықнегізгі мәселелерін шешуде нақты білім беру;

Қауіпсіздік ережелері: Қауіпсіздік ережелерімен таныстым депдәптерге қол қоюҚажетті материалдар: кестелер, оқу құралдары Тапсырмалар: Дәптерге жазып дайындалып келуБақылау сұрақтары:1.Павлодар қаласындағы өндірістік мекемелердегіэкологиялық экспертиза









Экология пәнінен барлық мамандықтың студенттеріне практикалық жұмыстарға арналған


ПавлодарӘдістемелік нұсқауларды бекіту қазазы ФСО ПГУ 7.18.2/05

БЕКІТЕМІН


_____________ К.У.Базарбеков «__»_____________2008ж



практикалық жұмыстарға арналғанӘдістемелік нұсқау

Экология пәнінен Барлық мамандықтарықтарға

Кафедра отырысында ұсынылған «27» 08. 2008ж., хаттама №1

Кафедра меңгерушісі ___________ Альмишев У.Х Биология-химия факультетінің әдістемелік кеңесіменмақұлданды « 25 » 05. 2008ж., Хаттама № 9


1 Тақырып Адам қоғамының қалыптасып дамуындатабиғаттың ролі. Табиғи қорлар және табиғатты тиімдіпайдалану.Қоршаған ортаның ластану себептері, оныңәлеуметтік-экономикалық және экологиялық салдары.Жұмыстың мақсаты: барлық мамандықтардыңстуденттерін экологиядағы қоршаған ортаны қорғауғажауапты екендерін айту;

биосфераның зат алмасудағы негізгі заңдылықтарыментаныстырып, адамның ауылшаруашылығындағы ісәрекеттерімен таныстыру;қоғамның биосферамен байланысын, практикалықнегізгі мәселелерін шешуде нақты білім беру;

Қажетті материалдар: кестелер, оқу құралдарыТапсырмалар: дәптерге жазып келуБақылау сұрақтары:1.Қазақстан Республикасына ғалымдардың қосқанүлесі.





2 Тақырып Қоршаған ортаны әр түрлі мемлекеттергеқорғау және халықаралық қызметтік байланыстыңмаңызы. Өндірістің дамуы және қоршаған ортағатүсетін әсер. Табиғи жер ресурстарының сипаттамасы:литосфера, атмосфера, гидросфера және олардыөндіріс үшін пайдалану. Жұмыстың мақсаты: барлық мамандықтардыңстуденттерін экологиядағы қоршаған ортаны қорғауғажауапты екендерін айту;биосфераның зат алмасудағы негізгі заңдылықтарыментаныстырып, адамның ауылшаруашылығындағы ісәрекеттерімен таныстыру;қоғамның биосферамен байланысын, практикалықнегізгі мәселелерін шешуде нақты білім беру;

Қажетті материалдар: кестелер, оқу құралдарыТапсырмалар: Экологиялық факторларға байланыстызаңдылықтарды жазып,ауызша дайындалу Бақылау сұрақтары:1. Табиғи жер ресурстарының сипаттамасы: литосфера,атмосфера, гидросфера және оларды өндіріс үшінпайдалану.





3 Тақырып Орман, ағаш қорлары. Орманныңэкономикалық ресурстары. Су ресурстары. Атмосферажәне оның ластануы.Жер қоймасы әртүрлімемлекеттерде қазба байлықтар қоры. Табиғаттыпайдалануда болжау және басқару, қоршаған ортатуралы заңдар.Жұмыстың мақсаты: барлық мамандықтардыңстуденттерін экологиядағы қоршаған ортаны қорғауғажауапты екендерін айту;биосфераның зат алмасудағы негізгі заңдылықтарыментаныстырып, адамның ауылшаруашылығындағы ісәрекеттерімен таныстыру;қоғамның биосферамен байланысын, практикалықнегізгі мәселелерін шешуде нақты білім беру; Қажетті материалдар: кестелер, оқу құралдарыТапсырмалар: Осы ұғымдардың ережелерін білуБақылау сұрақтары: 1.Табиғатты пайдалануда болжау және басқару,қоршаған орта туралы заңдар.





4 Тақырып Табиғатты қорғау және тиімді пайдаланудыңэкономикалық стимулы. Урбанизация және оның табиғиқорларға әсері. Жұмыстың мақсаты: барлық мамандықтардыңстуденттерін экологиядағы қоршаған ортаны қорғауғажауапты екендерін айту;биосфераның зат алмасудағы негізгі заңдылықтарыментаныстырып, адамның ауылшаруашылығындағы ісәрекеттерімен таныстыру;

қоғамның биосферамен байланысын, практикалықнегізгі мәселелерін шешуде нақты білім беру; Қажетті материалдар: кестелер, оқу құралдарыТапсырмалар: Биосфера ұғымын жалпы білу, дәптерге жазуБақылау сұрақтары: 1.Урбанизация және оның табиғи қорларға әсері. Өткізу түрі: сұрау, талдау, жеке жұмыс

Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Үй жұмысы бойыншаауызша сұрау. Талдау. Әдебиеттер:



5 Тақырып Ғылыми-техникалық прогресс және қоршағанортаның ластануы. Табиғи ортаның жағдайын бақылаужәне мониторинг. Қоршаған ортаның ластанудыңгенетикалық салдары. Қазақстанның экологиялықмәселелері. Әлеуметтік-экологиялық дағдарыс жәнетұрақты даму.Тұрақты қоғам моделі, оның қасиеттерімен орындалу принциптері.Жұмыстың мақсаты: барлық мамандықтардыңстуденттерін экологиядағы қоршаған ортаны қорғауғажауапты екендерін айту;биосфераның зат алмасудағы негізгі заңдылықтарыментаныстырып, адамның ауылшаруашылығындағы ісәрекеттерімен таныстыру;қоғамның биосферамен байланысын, практикалықнегізгі мәселелерін шешуде нақты білім беру; Қажетті материалдар: кестелер, оқу құралдары Тапсырмалар: Ресурстың түрлерін ажыратып дәптерге жазып келуБақылау сұрақтары: 1. Қоршаған ортаның ластанудың генетикалықсалдары





6 Тақырып Әскери-өндірістік кешен және тіршілік ортасы.Халықаралық антиядролық қозғалыс. Экологиялықмәселелерді шешуде мемлекеттік емес ұйымдардыңролі.Демографиялық дағдарыс және оның салдары. В.И.Вернадскийдің биосфера және ноосфера туралыілімі.Экологиялық мониторинг. Экологиялықмәселелерді шешудегі халықаралық ұйымдардыңмаңызы. Топырақ ресурстары және оларды қорғау. Жұмыстың мақсаты: барлық мамандықтардыңстуденттерін экологиядағы қоршаған ортаны қорғауғажауапты екендерін айту;биосфераның зат алмасудағы негізгі заңдылықтарыментаныстырып, адамның ауылшаруашылығындағы ісәрекеттерімен таныстыру;қоғамның биосферамен байланысын, практикалықнегізгі мәселелерін шешуде нақты білім беру; Қажетті материалдар: кестелер, оқу құралдары Тапсырмалар: Дәптерге жазып келуБақылау сұрақтары:1.В.И. Вернадскийдің биосфера және ноосфера туралы ілімі.2.Экологиялық мониторинг.


ауызша сұрау. Талдау. Әдебиеттер:1.Основы экологии: СД / Нуркеев С. С., Мусина У. Ш.- Алматы : Респ.Науч.-метод. Центр информатизация образования.2.Демешева Г. А., Барманбекова Г. С. Экология Казахстана ее состояние ипроблемы: Библиогр.указ.-Алматы, 1996.

7 Тақырып Ластаушы заттардың трансшекаралықауыстырылуы туралы түсінік. Әлемдік мұхиттыңэкологиялық мәселелері. ҚР жануарлар әлемі және онықорғау. ҚР өсімдіктер әлемі және оны қорғау. Шөлденумәселелері және күресу жолдары. Жер климатыныңөзгеруінің себептері мен зардаптары. Жердің озонқабатының жұқаруының себептері мен зардаптары.Жұмыстың мақсаты: барлық мамандықтардыңстуденттерін экологиядағы қоршаған ортаны қорғауғажауапты екендерін айту;

биосфераның зат алмасудағы негізгі заңдылықтарыментаныстырып, адамның ауылшаруашылығындағы ісәрекеттерімен таныстыру;қоғамның биосферамен байланысын, практикалықнегізгі мәселелерін шешуде нақты білім беру; Қажетті материалдар: кестелер, оқу құралдары Тапсырмалар: Дәптерге жазып дайындалып келуБақылау сұрақтары:1.Шөлдену мәселелері және күресу жолдары.2.Жердің озон қабатының жұқаруының себептері мензардаптары.





8 Тақырып Қышқыл жаңбарлардың себептері мензардаптары. Биологиялық әртүрлілікті сақтау: қазіргіжағдайы және бағыттары. Табиғи ортаның сапасы менхалықтың денсаулығы. Солтүстік Каспийдің қазіргіэкологиялық жағдайы. Жұмыстың мақсаты: барлық мамандықтардыңстуденттерін экологиядағы қоршаған ортаны қорғауғажауапты екендерін айту;биосфераның зат алмасудағы негізгі заңдылықтарыментаныстырып, адамның іс әрекеттерімен таныстыру;қоғамның биосферамен байланысын, практикалықнегізгі мәселелерін шешуде нақты білім беру; Қажетті материалдар: кестелер, оқу құралдары Тапсырмалар: Дәптерге жазып дайындалып келуБақылау сұрақтары:1.Биоалуантүрлілік дегеніміз не, жалпы сипаттамасы.2.Қышқылдық жауын-шашындардың себептері.





Documents

ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАРtou.edu.kz/arm/upload/umk_pdf/22017.pdfклиматтық жағдайлардың өзгеруі (мысалы, температураның)